Groninger Kerken 2 0 1 8
GRONINGER KERKEN
STICHTING OUDE
jul i
D e J a p o n s e r o k v a n d e h e i l i g e
v a n M i d w o l d e C a t h a r i n a o p
• D e k e r k T o o r n w e r d
inhoud
35 / 3 – juli 2018 Stichting Oude Groninger Kerken opgericht 13 mei 1969
Margaret Breukink-Peeze
De Japonse rok van Midwolde. Ofwel: Carel Hieronymus draagt geen nachthemd maar een 81 exotisch huisgewaad Rombout Verhulst beeldde op de door hem vervaardigde grafmonumenten de overledene in slapende houding af. De verleiding is dan ook groot om in hun kleding een nachthemd te zien. In werkelijkheid betreft het hier een ‘Japonse rok’, een exotisch gewaad dat vanaf het midden van de zeventiende eeuw het pronkstuk was in de garderobe van de elite.
Stichting Der Aa-kerk Groningen opgericht 1 maart 1985 Beschermheer Mr.drs. F.J. Paas, Commissaris van de Koning in de provincie Groningen Bestuur en directie P.M. de Bruijne, voorzitter C. Kool, secretaris J. Wolters, penningmeester E.A.M. Bulder, vice-voorzitter
Piet Kooi
J.A. de Vries
De kerk van de heilige Catharina op Toornwerd
M. van Zanten
86
De kerk van Toornwerd verdween al meer dan twee eeuwen geleden. Op de goeddeels afgegraven wierde staat nu een eenzame klokkentoren van later datum. Van de afgebrande c.q. afgebroken kerk is weinig bekend, zelfs betrouwbare afbeeldingen zijn niet bekend. Maar twee plattegronden, bewaard in een particulier archief, en door grafdelvers gedane vondsten werpen toch enig licht op de vorm van het gebouw.
De Stichting
93
Interview · Educatie · Excursies · Mediatheek · Winkel · Nieuws · De kerk als podium · Werk in uitvoering · Op weg naar 2019
P.G.J. Breukink, directeur Adres Coehoornsingel 14
9711 bs Groningen
telefoon (050) 312 35 69 e-mail info@groningerkerken.nl www.groningerkerken.nl iban: nl69 abna 0486 114 333 Redactieadres Coehoornsingel 14
9711 bs Groningen
e-mail hillenga@groningerkerken.nl Redactie Groninger Kerken Dr. C.P.J. van der Ploeg, voorzitter Drs. M. Hillenga, secretaris Drs. R.H. Alma Drs. A. van Deijk E. Hofman MA Dr. A.B. Mulder-Bakker J.F. Oldenhuis Katern ‘De Stichting’ Martin Hillenga Donateurschap Minimaal ¤ 17,50 per jaar Tijdschrift ¤ 15,- per jaar Advertenties
Omslag: het interieur van de kerk van Midwolde met het grafmonument voor Carel Hieronymus van In-en Kniphuisen. Aquarel door Johannes Bosboom, omstreeks 1876. Collectie Stichting Kunst & Historisch Bezit ABN AMRO. Het tijdschrift Groninger Kerken is een uitgave van de Stichting
Groninger Kerken, ¤ 15,- per jaar. Nieuwe donateurs ontvangen Groninger Kerken het eerste jaar gratis.
issn 0169 - 3719
door Stichting Oude Groninger Kerken telefoon (050) 312 35 69 e-mail: info@groningerkerken.nl Drukwerk en verzending
Oude Groninger Kerken. Het tijdschrift verschijnt viermaal per jaar. Abonnement, alleen voor donateurs van de Stichting Oude
Informatie en tarieven worden verstrekt
Zalsman Groningen B.V. Professionele Organisatie voor Monumentenbehoud (POM)
Opmaak en productie Ekkers & Paauw, Groningen
Margaret Breukink-Peeze
De Japonse rok van Midwolde Ofwel: Carel Hieronymus draagt geen nachthemd maar een exotisch huisgewaad In het kader van het Grootste Museum van Nederland bezocht ik onlangs de ‘adelskerk’ in Midwolde. Met bewondering bekeek ik het interieur met als eyecatcher de monumentale marmeren graftombe. Volgens de bijgeleverde informatie is Carel Hieronymus van In-en Kniphuisen liggend op het grafmonument afgebeeld ‘gekleed in een nachthemd met pantoffels losjes aan zijn voeten’. Ook in de literatuur wordt dit vermeld.1 Graag wil ik hierbij een kanttekening maken: het is geen nachthemd maar een Japonse rok. Anna van Ewsum, vrouwe van Nienoord en weduwe van baron Carel Hieronymus van In-en Kniphuisen, laat in september 1664 de van oorsprong Mechelse kunstenaar Rombout Ver hulst (1624-1698) naar Midwolde ontbieden. Verhulst is een van de meest vooraanstaande beeldhouwers van zijn tijd en heeft naam gemaakt met enkele staatsopdrachten, monu 1 Justin E.A. Kroesen, ‘De doodsslaap in Groninger graftekens’, Groninger Kerken 31 (2014) 1-7.
mentale graftombes voor edelen en zeehelden in Holland. Op de borg Nienoord tekent hij voor een particuliere opdracht. Anna wil een groots monument oprichten ter ere van en na gedachtenis aan haar echtgenoot, die zes weken daarvoor is overleden. Kosten noch moeite worden gespaard om dit te verwezenlijken. Het monument van wit Carrara-marmer wordt tussen 1664 en 1669 opgericht in het koor van de kerk en komt uiteindelijk op een totaal van 7.500 gulden, een fortuin in die dagen.
1 Het grafmonument voor Carel Hieronymus van In-en Kniphuisen in de kerk van Midwolde. Rombout Verhulst, 1664-1669. Foto Arjan Bronkhorst.
81
82
2 Anna van Ewsum. Detail van het grafmonument in Midwolde.
3 Carel Hieronymus van In-en Kniphuisen. Detail van het grafmonument
Foto Arjan Bronkhorst.
in Midwolde. Foto Arjan Bronkhorst.
Modern Het ontwerp is modern en de iconografie is innovatief.2 Naast de in staatsie opgebaarde overledene wordt namelijk ook de in leven zijnde echtgenote afgebeeld. Er bestond geen Neder landse traditie van een dergelijke dubbele ‘liggende’ graf tombe. Rombout Verhulst heeft deze variant geïntroduceerd. In de hervormde kerk van Katwijk-Binnen vervaardigde Ver hulst al een jaar eerder, in 1663, een soortgelijk monument voor baron Willem van Liere in opdracht van diens echtgenote Maria van Reygersberg, vrouwe van Katwijk. Zowel in Katwijk als in Midwolde zijn de opdrachtgevers jonge, aristocratische
weduwen, die ook zichzelf hebben laten vereeuwigen op het praalgraf. Van In-en Kniphuisen was de Groningse afgevaar digde naar de Staten-Generaal in Den Haag (alwaar hij ook was overleden). De afgevaardigde van Zeeland was Willem van Reygersberg, broer van bovengenoemde Maria. Waar schijnlijk wist Anna van het bestaan van dit grafmonument af en is er in haar opdracht contact gezocht met Rombout Verhulst. Op het praalgraf in Midwolde ligt Carel Hieronymus op een dikke gevlochten matras, zijn hoofd op een kussen, de ogen gesloten en de handen over elkaar geslagen. Anna ligt iets
2 F. Scholten, ‘Good widows and the sleeping dead: Rombout Verhulst and tombs for the Dutch aristocracy’, in: Sumptuous Memories, Studies in seventeenth-century Dutch tomb sculpture (Zwolle 2003) 179-209.
hoger achter hem, half opgericht en met haar linker elleboog steunend op de bijbel en met haar hand op een zandloper bij wijze van memento mori. Haar geopende rechterhand maakt een gebaar van overgave en berusting. Zij kijkt de beschou wer recht aan. Beide echtelieden zijn gekleed in de huis dracht van de elite in de tweede helft van de zeventiende eeuw. Anna is gekleed in een rok en een korset met baleinen. Op haar hoofd draagt zij een tipmuts met weduwensluier. 3 Maar de aandacht gaat vooral uit naar de baron die ligt opge baard in een lang, ruimvallend gewaad. Hij is gekleed in een zogeheten Japonsche rock (‘Japanse lange jas’), een gewat teerde tabbaard.
Wat is een Japonse rok? Zijden kimono’s behoren tot de opvallendste oosterse kledingstukken die de Verenigde Oostindische Compagnie (VOC) vanaf het midden van de zeventiende eeuw naar Ne derland verscheept.4 Elk jaar stuurt de Compagnie in Japan vanuit Deshima een gezantschap naar het keizerlijk hof in Edo. De gezant biedt de shogun bijzondere geschenken aan als dank voor het opnieuw verlenen van exclusieve handels rechten. Volgens oosters gebruik ontvangt de Compagnie daarna een groot aantal zijden kimono’s retour. Ook andere Japanse hoogwaardigheidsbekleders schenken zijden ki mono’s. Na terugkeer op Deshima worden de kimono’s als
3 Mondelinge mededeling drs. B.M. du Mortier, conservator Kostuum, Rijksmuseum, Amsterdam. Vergelijk deze informele dracht met de kleding en juwelen op een portret van Anna van Ewsum met zwarte bediende, nu in het Museo Nacional de Bellas Artes de La Habana, Havana (Cuba): www.bellasartes.co.cu/obra/jan-de-baen-anna-van-ewsum-1665. 4 Margaret Peeze, ‘Japonsche rocken. De kimono in Nederland’, in: W.R. van Gulik e.a. (red.), In het spoor van De Liefde. Japans-Nederlandse ontmoetingen sinds 1600 (Amsterdam 1986) 83-87; M. Breukink-Peeze en B. du Mortier, ‘Textilia’, in: N. Delling (red.), Imitatie en Inspiratie. Japanse invloed op Nederlandse kunst (Amsterdam 1991) 91-96; Margaret Breukink-Peeze, ‘Japanse kimono’s’ en ‘De Japonse rok: een rage’, in: Leo Akveld en Els M. Jacobs (red.), De kleurrijke wereld van de VOC (Bussum 2002) 46-47.
4 Gezinsportret door Hermannus Collenius, 1690-1700. Collenius was dé societyschilder van Groningen en portretteerde vele borgheren en -vrouwen. Dit onbekende echtpaar is uit dezelfde sociale klasse als de Van In -en Kniphuisens van Nienoord. Foto Marten de Leeuw, collectie Groninger Museum.
83
handelswaar doorgestuurd naar Nederland. Hier worden ze tegen torenhoge prijzen geveild: ze zijn net als de specerijen letterlijk ‘peperduur’.
Rage De mondjesmaat in Nederland aangevoerde Japanse kimo no’s worden een ware rage. De losse, tot de enkel reikende, gewaden vallen zeer in de smaak bij de elite. Door de luxueu ze stof en de prachtige kleuren is de Japonse rok behalve comfortabel, ook stijlvol en deftig. De soepele voering van zijden watten biedt bovendien een aangename bescherming tegen kilte en tocht. Het wijde model leent zich goed om elegant om het lichaam te draperen. Wel laten de trotse eige naren de kimono’s aanpassen. De typische rechthoekige, wijde kimonomouwen worden naar alle waarschijnlijkheid al op Deshima vermaakt tot Europese lange mouwen.
Statussymbool
84
Vanaf het midden van de zeventiende eeuw is de Japonse rok een pronkstuk in de kledingkast van de elite. De gelukkige bezitters (voornamelijk mannen, maar ook vrouwen en kinde ren) laten zich er graag in portretteren om hun status en deftigheid te benadrukken. De Japonse rok wordt gedragen in de informele sfeer, binnenshuis, in combinatie met rode of gele muilen en een fijn linnen hemd, al dan niet voorzien van een kanten bef. Mannen dragen er soms een baret of huis muts bij, vrouwen een ondermuts. Om aan de vraag te voldoen gaan, in de jaren 1680-90, Nederlandse kleermakers er toe over Japonse rokken te maken van oosterse stoffen, vooral Chinese zijde en brokaat. 5 Japonse rok van Willem III, zowel stadhouder van de Republiek als koning van Engeland, uit het laatste kwart van de 17de eeuw. De stof is nu verkleurd: de buitenkant was ooit dieppaars. Collectie Rijksmuseum. 6 Praalgraf in de Pieterskerk te Leiden voor Johan Polyander van Kerchove jr., heer van Heenvliet en Sassenheim. Rombout Verhulst, 1663. Foto Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed.
7 Detail van het grafmonument voor Adriaan Clant in de kerk van Stedum. Rombout Verhulst, 1670-1672. Foto archief Regnerus Steensma.
Diplomaat Carel Hieronymus van In- en Kniphuisen is niet de enige aristocratische diplomaat die in Japonse rok op een graf tombe ligt afgebeeld. Een jaar eerder, in 1663, vervaardigde Rombout Verhulst voor de Pieterskerk in Leiden een praalgraf voor Johan Polyander van Kerchove jr., heer van Heenvliet en Sassenheim. De overledene is gekleed in een Japonse rok en ondersteunt met zijn linkerhand zijn hoofd alsof hij even is ingedut. Eenzelfde houding en kleding komen wij tegen op het grafmonument naar ontwerp van Rombout Verhulst uit 1670-1672 van Adriaan Clant, borgheer van Nittersum. Diens oudste zoon Johan Clant liet de kostbare tombe in de Bartho lomeuskerk van Stedum oprichten als blijvende herinnering aan de beroemde jonker en diplomaat, die in 1648 als onder handelaar van Stad en Lande nauw betrokken was bij het sluiten van de Vrede van Münster. Van Johan Clant is overi gens ook een staatsieportret in Japonse rok bewaard geble ven, dat eertijds op de borg hing.
Naschrift In de loop van de achttiende eeuw vereenvoudigt de Japonse rok van kostbaar statussymbool tot een huiselijke kamerjas en wordt dan kortweg Japon genoemd. De exclusiviteit is er een beetje af door de grotere verkrijgbaarheid. Het Japons gewaad komt bij de brede bovenlaag van de bevolking in zwang, vaak gemaakt van gebloemde sitskatoen. Buitenland se reizigers zien verbaasd hoe heren in hun ‘slaaprok’ en met een Goudse pijp in de mond, over straat gaan om het koffie huis te bezoeken. 8 Portret van Johan Clant van Stedum, circa 1670-1680. Het schilderij is afkomstig uit de borg Nittersum en hangt nu in de pastorie van de Bartholomeuskerk. Foto Groninger Museum, Dirk Fennema
Margaret Breukink-Peeze (info@margaret-art.nl) studeerde kunstgeschiedenis in Utrecht. Daarna werkte zij als docent aan de Universiteit Utrecht. Op het ogenblik is zij verbonden aan de Vrije Academie voor Kunsthistorisch Onderwijs te Amsterdam en werkt zij voor HOVO/Seniorenacademie te Groningen. Enkele jaren geleden startte zij haar eigen kunst historisch bureau onder de naam Margaret-Art dat lezingen en cursussen verzorgt in-Noord Nederland.
85
1 Kerkhof en toren van Toornwerd. Foto Duncan Wijting.
86
Piet Kooi
De kerk van de heilige Catharina op Toornwerd ‘Er zijn van die plekjes waarover je niet (te) euforisch moet schrijven. Je wilt het immers niet op je geweten hebben dat ze meegaan in de vaart der volkeren en zo hun charmes verliezen. Zo’n plekje is Toornwerd’, aldus het dagblad Trouw in 2008.1 Maar Toornwerd – of op zijn Gronings Doord – bleef al in het verleden de ‘vaart der volkeren’ niet bespaard. De kerk verdween, de wierde is goeddeels afgegraven en wat resteert is een eenzame toren op een inderdaad schilderachtige plek. Van de afgebroken kerk is weinig bekend, maar twee plattegronden en door grafdelvers gedane vondsten werpen toch enig licht op het gebouw.
De voorgeschiedenis Toornwerd is één in de serie grote en kleinere wierden tussen Westerwijtwerd en Usquert. Deze liggen op de westelijke oeverwal langs de oorspronkelijke riviermonding van de
Fivel. Ze zijn getuigen van de vroegste bewoning in het nog onbedijkte kweldergebied, die door afgravingen van de vruchtbare wierdegrond rond 1900 op grote schaal zijn afge graven of soms zelfs geheel zijn verdwenen.
1 Haro Hielkema, ‘Wandelen. Het geheim van Toornwerd’, Trouw, 9 augustus 2008.
2 Toornwerd en omgeving, fragment van de topografische kaart uit 1905. Tussen Toornwerd en Middelstum loopt het voetpad met Balkje over het Boterdiep. Ten oosten liggen de boerderijen Nienoord (familie Hopma), Oldenoord (familie Goldhoorn) en de Noord (familie Huizenga). De laatste had een verbinding met Toornwerd via een kerkpad langs Oldenoord.
De relatief hogere oeverwal was zeer aantrekkelijk voor de vestiging van de eerste bewoners die dit gebied vanaf onge veer 500 vóór Christus hebben gekoloniseerd vanaf de hoge re zandgronden in het zuiden. Zij werden aangetrokken door de uitgestrekte kwelders, die uitstekend geschikt waren voor begrazing. Eerst ging dat in de vorm van zomerbeweiding, als verkenning. Bij gunstige omstandigheden ging men over tot permanente bewoning. Voor de veiligheid groeiden de neder zettingen door periodieke ophoging uit tot wierden die zich de loop der jaren verschillend ontwikkelden.2 Grote dorps wierden als Middelstum, Kantens en Usquert raakten dichter bevolkt en er werden kerken gebouwd; in Rottum en Wijtwerd bij Usquert werden kloosters gesticht. Er bleven echter ook veel over met een puur agrarisch karakter, zoals de grote wierden Westerwijtwerd en Toornwerd, naast diverse kleine re, bijvoorbeeld Eelswerd en Helwerd. Door het dichtslibben van de Fivel ontstond aanwas van kwelders ten oosten van de bestaande bewoning. Bij voldoende hoge opslibbing kon dat nieuwe land geëxploiteerd worden en het raakte na de bedij kingen ook bewoond.
2 P.B. Kooi, ‘Leven langs de Fivel, van Helwerd tot Zwart Lap’, in: M. Bierma e.a. (red.), Terpen en wierden in het Fries-Groningse kustgebied (Groningen 1988) 88-116.
3 Voor de kerkgangers die van Toornwerd naar Middelstum liepen, was dit pad met het bruggetje over het Boterdiep (Het Balkje) de aangewezen verbinding. Foto P.B. Kooi.
87
88
Onderzoek Toornwerd was in het verleden een uitgestrekte wierde van 13 à 14 hectare groot en 5 meter hoog. Na afgravingen in de ja ren 1893-1906 zijn slechts een paar restanten gespaard ge bleven, waaronder het deel met het kerkhof en het torentje. Over de afgravingen is een uitvoerig verslag gepubliceerd door Jan Oost Elema en zijn zoon Jakob Elema. Elema sr. bezat een boerderij op Toornwerd en was rechtstreeks betrokken bij de commerciële afgraving. Hij en zijn zoon waren geïnte resseerd in de geschiedenis en het ontstaan van de vroegste < 4 Plattegrond van de wierde met omgeving. In het midden liggen het kerkhof en een toren met kadastraal nummer 142. Op perceel nummer 140 bevond zich de waterdobbe (de ‘feit). Nummer 133 is het perceel waar dertig á veertig skeletten zijn gevonden. Tekening door J.O. Elema, omstreeks 1900. 5 Een doorsnede van de wierde met de verschillende grondlagen.
bewoning in het gebied. Dat leverde een schat aan gegevens op over de opbouw van de wierde en een aantal opmerkelijke vondsten. De bijdrage die vader en zoon Elema hierover in 1907 schreven, is in feite de eerste wetenschappelijke publi catie over dit onderwerp.3
Familiegraven Het kerkhof van Toornwerd ligt centraal op het hoogste punt van de wierde en naast de plek waar ooit de gemeenschap pelijke drinkwaterdobbe heeft gelegen die feit of fait wordt genoemd. Sinds de kerstening van dit gebied hebben de in woners van het kerspel eeuwenlang hier hun doden begra ven. Voordien gebeurde dat waarschijnlijk per familie op het eigen erf. Aanwijzing daarvoor is de vondst van een aantal verspreid liggende graven, waarin sommige met een zwaard als grafgift. Het type zwaard is in de vroege Middeleeuwen te dateren. 4
Tekening J. Elema. 3 J.O. Elema en J. Elema, ‘Beschrijving der Wierde van Toornwerd’, in: Centraal bureau voor de kennis van de Provincie Groningen en omgelegen streken, Bijdragen tot de kennis van de Provincie Groningen en omgelegen streken vol. 2 (Groningen 1907); P.B. Kooi, ‘Twee pioniers in de archeologie’, Stad & Lande 3 (1994) nr. 4, 2-8. 4 E. Knol, De Noordnederlandse kustlanden in de vroege Middeleeuwen (Groningen 1993).
6 De door de afgraving van de wierde ontstane steilrand maakte een trap noodzakelijk om het kerkhof te kunnen bereiken. Foto Duncan Wijting.
90
7 De boerderij Oldenoord, de plek waar de bakermat van het geslacht Ewsum heeft gelegen. Foto P.B. Kooi.
In den Oert - Oldenoord - Ewsum In een valse oorkonde, zogenaamd uit 1353, staat onder meer dat ‘... die keyserlike borch in den Oert is omgheworpen dorch die van Groningen myt erer partien, soe is daer ghe west een Junker, ut den Oert gheboren, gheheten Juncker Ewe, die den borch in den Oert nyght weder tymmeren en wolde up die selste borchstede, men van homoet en spyt syner vyanden hevet die vorgenomde Juncker Ewe getymmert enen schonen kostelen borch gheheten Ewsum up een nye stede ut den gronde.’ Het gaat in dit stuk om het verdedigen van rechten door de familie Van Ewsum. Los van allerlei on juiste beweringen staan in de hier aangehaalde tekst ook controleerbare feiten. In de eerste plaats betreft het ‘in den Oert’, thans de boerenplaats Oldenoord, ten noordoosten van Toornwerd. Daar is in de grote schuur nog een muur van in leem gemetselde, hergebruikte kloostermoppen te vinden en in de grond naast het woonhuis werden stukken van holle en bolle dakpannen aangetroffen van het type monniken en
nonnen. Verder wijzen scherven van zogenaamde kogel potten uit de twaalfde-veertiende eeuw op bewoning in de late Middeleeuwen. Een ijzeren lanspunt en het gevest van een nierdolk dateren uit dezelfde periode. Met elkaar is er voldoende bewijs voor het bestaan van een steenhuis uit de bedoelde periode en kan worden vastgesteld dat op het erf van Oldenoord de bakermat van de familie Ewsum heeft gelegen.5 Na de verwoesting van Oldenoord werd de borg Ewsum in Middelstum de zetel van de familie. De ontwikkeling van die borg is uit diverse gegevens te reconstrueren.6 Bij de afbraak in 1863 werd een zware fundering gevonden die overeenkomt met de plaats van een steenhuis, zoals dat op een schilderij van de situatie rond 1600 nog is te zien, te midden van later uitbreidingen en aanbouwen. Bij een rigoureuze verbouwing en modernisering tijdens het bewind van Johan Lewe is dit steenhuis in het midden van de zeventiende eeuw afgebro ken.
5 P.B. Kooi, ‘In den Oord-Oldenoord’, Stad & Lande 1 (1992-1993) nr. 4, 12-17. 6 P.B. Kooi, ‘De bouwgeschiedenis van de borg Ewsum’, Stad & Lande 2:4, 1993 8-12. 7 Redmer Alma, ‘Een voorbarige verjaardag. Over de bouwgeschiedenis van de Sint-Hippolytuskerk te Middelstum’, Groninger kerken 31 (2014) 85-91.
91
8 Pastoorszegel van Toornwerd uit 1485, met een afbeelding
9 De doopvont uit de kerk van Toornwerd, nu in Bierum.
van Catharina met rad en zwaard. Collectie Groninger Archieven.
Foto archief Regnerus Steensma.
De ‘kapel van Ewesma’
nomen mag worden dat zij de patroonheilige van de kerk was.8 In de kerk van Bierum staat een doopvont, daterend uit de dertiende eeuw, die van Toornwerd afkomstig is.9 Er is dus al langere tijd een kerk geweest. Bij een boedelscheiding in 1458 – ook alleen bekend uit een later afschrift en om verschillende redenen verdacht – werd vastgesteld dat de collatie van de kerk ook in de toe komst bij ‘in den Oerd’ zou blijven, omdat de kerk van daaruit gefundeerd en begiftigd was.10 Dat is opmerkelijk, omdat an dere rechten reeds eerder naar Ewsum waren overgeheveld. Het lijkt er op dat de familie Ewesma destijds als unieke colla tor zeggenschap over de kerk heeft gekregen.
Dat Hiddo Ewesma, broer van de bekende Onno Ewesma, in 1446 een kapel op Toornwerd stichtte, is in veel literatuur terug te vinden. De basis voor die bewering is een (vervalst) afschrift van een stichtingsoorkonde, daterend uit het begin van de zeventiende eeuw.7 Ook de bewuste Hiddo is alleen bekend uit deze vervalsing. Er bestaan geen contemporaine bronnen over de vermeende vijftiende-eeuwse kerkstichting in Toornwerd. Andere gegevens lijken hiermee juist in tegen spraak. Er bestaat een pastoorszegel van Toornwerd uit 1397 met Catharina als patroonheilige, gesymboliseerd door een rad. De martelares komt ook voor op latere zegels, zodat aange
8 O.D.J. Roemeling, Heiligen en heren. Studies over het parochiewezen in het Noorden van Nederland vóór 1600 (Leeuwarden 2013) 60. 9 J. Kroesen en M. Hillenga, ‘De Bentheimer doopvon(dst) van Meeden’, Groninger kerken 34 (2017) nr. 4, 149-200, daar 153. 10 W.J. Formsma, R.A. Luitjens-Dijkveld Stol en A. Pathuis, De Ommelander borgen en steenhuizen (Assen 1973) 260.
Sporen van strijd Tijdens de schermutselingen in de Tachtig jarige Oorlog speelde Toornwerd nog een klei ne rol toen Wigbold van Ewsum, heer van Nienoord, in april 1581 kortstondig de kerk met een afdeling Staatse soldaten heeft bezet en daar door de Spaansgezinde troepen weer uit verdreven is.11 Het is niet bekend of er hevig is gevochten, maar opmerkelijk is in dit verband de vondst van dertig à veertig skeletten, ten westen van het kerkhof op slechts 50 à 60 cm diepte. Ze lagen zeer onregelmatig, ‘ ’t Geheel deed meer denken aan eene haastige begra ving van gesneuvelden dan aan eene gewone begraafplaats’, aldus vader en zoon Elema in hun ‘Beschrijving der wierde van Toornwerd’.12 Helaas ontbraken dateerbare vondsten.
De familie Lewe
92
10 Deksteen van de grafkelder in de kerk van Middelstum. De steen belandde ooit op het kerkhof van Toornwerd en werd in 1916 weer naar de Hippolytuskerk overgebracht. De tekening is afkomstig uit de verzameling van de Middelstummer wethouder en oudheidkundige Jacob Vinhuizen, initiator van de terugkeer naar de oorspronkelijke locatie. Collectie Groninger Archieven (818-9897).
Reeds in het eerste kwart van de zeventiende eeuw werd Toornwerd kerkelijk met Middel stum gecombineerd. De aandacht voor Toorn werd had zich na de bouw van de borg Ewsum als machtscentrum naar de Hippolytuskerk in Middelstum verplaatst. Bij de komst van Johan Lewe als collator werd dat in 1654 benadrukt door de aanleg van de grafkelder in het koor, voor hem en zijn vrouw. Op de sluitsteen van deze kelder staat: ‘Johan Lewe en Geertruida Alberda, Heer en Vrou van Middelstum met Annexen Out 31 en 26 jaren, getrout den 17 October 1648, hebben dese Rustplaats Laten Maken.’ Edzard Jacob Lewe, collator van 17431753, liet op de grafkelder een nieuwe steen plaatsen met de afbeelding van een opgebaard lichaam en de tekst: Fvi non svm es non eris/ Post tenebras spero/ Lucem INTROITUS SEPUL CHRI [Ik was maar ik ben niet meer jij bent en jij zult niet meer zijn /Ik hoop op licht na de duis ternis /INGANG VAN HET GRAF]. De oude steen verhuisde naar Toornwerd en lag daar waarschijnlijk in het koor van de kerk, omdat dat gereserveerd was voor de familie Lewe.
Het einde van de kerk De kerk van Toornwerd stortte in 1756 grotendeels in nadat er brand was uitgebroken, mogelijk door blikseminslag. Jaren lang bleef een ruïne achter, die langzamerhand verviel tot een hoop puin. Er was kennelijk geen dringende behoefte om tot herstel over te gaan. De familie Lewe, in de persoon van
11 Mondelinge mededeling dr. Jan van den Broek. 12 ‘Beschrijving der wierde van Toornwerd’, 202-203.
De Stichting
juli 2018
In deze aflevering van ‘De Stichting’ leest u over het werk van de Stichting Oude Groninger Kerken en vindt u een selectie van de vele activiteiten in en rondom onze kerken.
Krewerd – de kleinste van het Grootste Museum
Thea Stuyling de Lange (links) en Riet van Eijden bij de in 2017 geplaatste devotietafel, gemaakt door Krewerder Erwin Folkersma. Foto Jelte Oosterhuis.
‘We zijn ermee gefeliciteerd’, aldus Thea Stuyling de Lange en Riet van Eijden, voorzitter en penning meester van de plaatselijke commissie van Krewerd. ‘We wisten helemaal van niets. Totdat ineens een uitbundige mail arriveerde. “Van harte. U bent nu onderdeel van het Grootste Museum!” of woorden van die strekking.’ Voor wie het Grootste Museum niet kent – het initiatief hier voor werd genomen door Museum Catharijneconvent in Utrecht. De motivatie: ‘In het buitenland is het heel normaal om die indrukwekkende kathedraal te bezoeken. Toch lopen veel mensen er in Nederland ongemerkt aan voorbij. En dat terwijl Nederlandse kerken de prachtigste kunstvoorwerpen
herbergen, gemaakt door de beste kunstenaars en opge nomen in magistrale decors. Met elkaar vormen ze het groot ste museum van Nederland.’ En zo voegde de bescheiden Krewerder Mariakerk zich tussen onder meer de Sint-Jan in Gouda, de basiliek van Oudenbosch en de Domkerk in Utrecht.
en extra’s zoals kussentjes en een geluids installatie. Sinds vorig jaar worden even eens kaarten met foto’s van de kerk aange boden. ‘Heel veel mensen kopen ook een kaarsje om dat aan te steken op de devotie tafel die sinds kort in de kerk staat.’ Tijdens een evenement als Terug naar het begin is het kerkhof omgedoopt tot Theetuin Het Einde, waar drankjes en lekkernijen worden geserveerd.
Schil ‘Het aantal bezoekers nam door alle publi citeit rondom het Grootste Museum wel meteen toe.’ Even bladeren in het gasten boek bewijst dat de interesse landelijk is. ‘We konden rekenen op zo’n veertig belang stellenden per weekend.’ Dat is wel meteen de helft van het inwonertal van Krewerd. Toen de aandacht voor het Grootste Mu seum in de media na verloop van tijd wat wegebde, nam ook het bezoekersaantal weer iets af. Inmiddels wordt dat weer ge compenseerd door een nieuw initiatief, het dit voorjaar geopende Pronkjewailpad, een langeafstandswandeling door Groningen. De Mariakerk is stempelpost op de route. Bezoekers kunnen in de kerk gebruik ma ken van kijkkaarten, waarop uitleg over het interieur wordt gegeven. Sinds kort zijn deze ook in het Engels beschikbaar. ‘Voor rondleidingen kunnen we bovendien reke nen op een schil vrijwilligers om de plaat selijke commissie heen. Een aantal dorps Op de kerkmuur prijken de bordjes van het Grootste Museum en het Pronkjewailpad. genoten heeft zich daarvoor ook verdiept Foto Jelte Oosterhuis. in de geschiedenis van de kerk.’ Een aantal malen ging het gezelschap naar Utrecht, Andere wind voor een workshop over de I Ask-methode. De verrassing was mede groot omdat de plaatselijke com ‘Die is vragend van opzet en gaat uit van individuele wensen missie, vier vrouwen en één man sterk, in de nieuwe samen en ervaringen. Dat werkt veel beter dan een verhaal met een stelling nog maar net actief was. Ervaring en bekendheid met overkill aan details uitstorten over de bezoeker.’ lopende initiatieven was niet ruimschoots aanwezig. Maar de uitverkiezing had gelukkig niet direct gevolgen voor de organisatie. ‘We hadden toch al besloten om 365 dagen per jaar open te zijn. Ook in de wijde omgeving lijkt de afgelopen tijd een andere wind te waaien. Veel meer kerken zijn de hele dag geopend terwijl je vroeger nogal eens moeite moest Voor wie plannen heeft binnenkort Krewerd te bezoeken: doen om een sleutel te bemachtigen.’ Is dat eigenlijk wel ver trouwd? ‘Nou, er is een keer een potje jam gestolen. Maar dat houd er rekening mee dat de kerk van 25 juni tot 23 juli is het dan ook.’ De overtreder van het achtste gebod gaf voor bezoek gesloten is vanwege restauratiewerkzaam daarmee wel blijk van het bezit van een uitstekende smaak. heden. De deur is in deze periode alleen open tijdens enkele georganiseerde activiteiten. Voor meer informatie De verkoop van huisgemaakte jam is één van de manieren over activiteiten zie: www.mariakerkkrewerd.nl. waarop geld verdiend wordt voor de exploitatie van de kerk,
E duc at ie ‘Geef me de Vijf’ in de kerk van Garmerwolde Van 9 tot en met 13 juli vindt in de kerk van Garmerwolde het scholenprogramma ‘Geef me de Vijf!’ plaats. Het programma is onderdeel van ‘Feest! In Oost en West’ en is geschikt voor kinderen van groep 8. Voor hen zit de basisschooltijd er bij na op… Na de zomer slaan ze de vleugels uit op een nieuwe school. De wereld wordt groter voor deze tieners, ze maken nieuwe vrienden. Nieuwe vrienden brengen nieuwe verha len; iedereen heeft immers zijn of haar eigen verhaal. Over familie, over waar je vandaan komt, over hoe je in het leven staat, en wat je belangrijk vindt. Over verschillende culturen, tradities en geloven. Op deze leeftijd zijn tieners ook sterk bezig met wie ze zelf zijn en hoe ze zich willen presenteren. In de eeuwenoude kerk van Garmerwolde gaan kinderen spelenderwijs aan de slag met deze nieuwe levensfase, waarin de wereld groter wordt. Via uitdagende en de ver beelding prikkelende spelvormen wordt kennis over de vijf wereldreligies aangeboden. De thema’s van dit programma zijn identiteit, imago en begrip voor elkaar. Tien schoolklas sen uit stad en provincie Groningen doen mee.
Aan de slag met I ASK In de educatieve programma’s van de Stichting Oude Gro ninger Kerken wordt de I ASK-methode toegepast. In deze methode gebruikt een rondleider of educator opvattingen, gedachten en kennis van het publiek om een rondleiding of schoolprogramma vorm te geven. De methode is ook zeer relevant voor kerkbeheerders die bezoekers willen ont vangen. In het najaar wordt een I ASK-training georganiseerd voor kerkbeheerders. Bent u geïnteresseerd? Stuur dan een e-mail naar Inge Basteleur, educatief medewerker van de SOGK: basteleur@groningerkerken.nl
‘Geef me de Vijf’ – een scholenprogramma in de kerk van Garmerwolde. Foto Benthe van Aalst.
Educatie is een speerpunt in het beleid van de Stichting Oude Groninger Kerken. We besteden uiteraard veel aan dacht aan onze eigen kerken, maar onze inzet voor edu catie gaat over alle kerkgebouwen in de provincie Gro ningen. De Stichting vindt het belangrijk om mensen al jong te informeren over het kerkelijk cultuurhistorisch erfgoed. De educatieve activiteiten sluiten aan bij de te genwoordige aandacht voor erfgoededucatie op scholen. Op deze manier hoopt de Stichting een bouwsteen te leve ren voor draagvlak in de toekomst.
Nie u w s Pronkjewailpad
Deelnemers aan het Pronkjewailpad bij de kerk van Usquert. Foto Tocht om de Noord.
Fotowedstrijd Kerkenkalender 2019 Hierbij een oproep aan alle (amateur)fotografen om foto’s van kerken en kerkhoven van de SOGK te maken voor onze jubileumkalender. Als thema – hoe kan het ook anders – is gekozen: ‘1969-2019 – 50 jaar Stichting Oude Groninger Ker ken’. Aan u weer de uitdaging hieraan invulling te geven. De winnende foto krijgt een ereplaats op de voorkant van de kalender, de overige foto’s worden bij de maanden van het jaar geplaatst, uiteraard zoveel mogelijk in overeenstem ming met deze foto. De uiterste inzenddatum is 15 augustus 2018. Nog in augustus krijgen de winnaars bericht. De hoofdprijs is een ‘high tea’ voor twee personen in de Thee schenkerij van Domies Toen in Pieterburen. NB: Het hoeven niet per se nieuwe foto’s te zijn, ook oude opnames maken evenveel kans op plaatsing. U kunt fotomateriaal na aanmelding direct uploaden vol gens de spelregels, lukt dit niet, laat het ons dan even weten dan vinden we samen wel een oplossing! www.groningerker ken.nl/fotowedstrijd.
Sinds dit voorjaar kan het Pronkjewailpad gewandeld wor den. De naam vindt zijn oorsprong in het Gronings volkslied: ‘Ain Pronkjewail in golden raand is Grunnen, Stad en Omme laand’. Groninger pronkjuweeltjes en pareltjes vormen dan ook de kern van dit wandelpad. Denk aan kerken, borgen, wierden, de Wadden, het Lauwersmeer, Bourtange en de stad Groningen, maar ook horeca, galerieën, tuinen en mu sea. Om de paar kilometer komt u langs of gaat u zelfs door deze pronkjuwelen van Groningen. Het Pronkjewailpad is niet alleen een wandelpad, maar ook een evenement – het pad viert namelijk ‘Gastvrij Gronin gen’! Langs de routes werken vele lokale ondernemers en organisaties mee door hun deuren voor u open te zetten. Zij bieden u een bijzonder ‘pronkjewail’ aan: een gebaar van gastvrijheid. Voor elk pronkjuweeltje dat u bezoekt, proeft of ervaart, verdient u een stempel op deze kaart. Op deze manier ontdekt u met het Pronkjewailpad al het moois dat Groningen te bieden heeft – en bent u op het einde van uw wandeltocht misschien zelf een échte Grunneger geworden. Het Pronkjewailpad – 250 kilometer, verdeeld over meer dere etappes – kan worden gelopen aan de hand van een app. De inschrijfkosten bedragen ¤ 38,00, waarvoor u onderweg veel extra’s krijgt. Voor meer informatie en in schrijvingen, zie www.pronkjewailpad.nl.
Nieuwe website Met het jubileum in aantocht werd het hoog tijd voor een nieuwe website. Al onze kerken beschikken inmiddels over een eigen domein en www.groningerkerken.nl is daarmee nu meer in lijn. De vormgeving is meer eigentijds en overzichte lijker, er zijn meer mogelijkheden, een verbeterde zoekfunc tie en helemaal nieuw is de Kennisbank. Ook nieuw is ‘Op de kaart’: al onze kerken in één oogopslag. Zo’n nieuwe site vergt natuurlijk wel wat, maar we doen het graag. Daarom is alles nog niet helemaal ‘af’, maar zoals bekend is een websi te altijd ‘werk in uitvoering’. Zo wordt binnenkort nog ge werkt aan een totaal nieuw Duits- en Engelstalige deel door, hoe kan het ook anders, twee van onze vrijwilligers.
Engelse Kijkkaarten in het Grootste Museum van Nederland Vorig jaar juli opende ‘Het Grootste Museum van Nederland’, waarvan ook vier kerken in Groningen onderdeel zijn: Mid wolde, Pieterburen, Middelstum en Krewerd. Vele bezoekers wisten de kerken te vinden en schreven enthousiaste reac ties in het gastenboek. Om het internationale gasten nog makkelijker te maken, zijn er vanaf deze zomer ook kijkkaar ten in het Engels beschikbaar. Daarmee krijgt de bezoeker informatie over een aantal belangwekkende onderdelen van het kerkinterieur en de geschiedenis daarvan. Voor onze oosterburen waren al eerder Duitstalige Kijkkaar ten beschikbaar. Nieuw op de website: alle kerken van de SOGK in één oogopslag.
Me di at he e k
De mediatheek is toegankelijk voor een breed publiek: voor donateurs van de Stichting, voor leerlingen of studenten die informatie zoeken
Grafmonumenten in Groninger kerken ‘Architecturaal monument ter eervolle nagedachtenis aan een overledene’ is de definitie van een grafmonument volgens Stichting Kerkelijk Kunstbezit in Nederland - Objecten ABC . Deze stichting is al weer enige ja ren ter ziele, maar de definitie houdt stand. ‘Een grafmonument is een letter plaat (het staande gedeelte) in combi natie met een liggend gedeelte dat het graf bedekt’ is een andere definitie. Er zijn er meer, sommige definities zijn wat vaag over het onderscheid tussen een grafmonument en een grafsteen, maar voor de bronnen die in de media theek staan, wordt toch vooral het ar chitecturaal monument aangehouden. Ook tekenend voor dit soort van mo numenten is dat het om een grafcultuur gaat die voorbehouden was/is aan de elite. Schoolvoorbeelden van praal graven zijn te vinden in de kerken van Midwolde [1], Stedum [2] en Uithuizer meeden [3]. Ook in de kerk van Uit huizen [4] is er een bijzonder grafmo nument: een koperen ornament voor Bonno Aulsema die op 17 juni 1560 overleed. De grafmonumenten in Midwolde en Stedum zijn overigens voorbeelden van hoe protestanten zich in de zeventiende en achttiende eeuw de periode tussen overlijden en de terugkeer van Christus op aarde voorstelden: een diepe slaap. Deze doodsslaap is duidelijk verbeeld door Rombout Verhulst, maker van de grafmonumenten voor Adriaan Clant in Stedum en Carel Hiëronymus van In- en Kniphuisen in Midwolde [5]. Portretzerken rekenen we hier ook tot grafmonumenten. De meeste stammen uit de zestiende eeuw, de twaalfde-eeuwse zerk uit Holwierde is veruit de oudste [6]. Titels aanwezig in de mediatheek: Van Inn- en Kniphuisen. Een bijzonder monument in de col 1 lectie van de Rijksgebouwendienst (’s-Gravenhage 2005); F. Scholten, Sumptuous Memories. Studies in seventeenth-century Dutch tomb sculpture (Zwolle 2003); F. Scholten, ‘De rouwende weduwe. Anna van Ewsum en het Midwolder praalgraf’, Groninger kerken 1995, nr. 3; F. Scholten, Rombout Verhulst in Groningen. Zeventiende-eeuwse praalgraven in Midwolde en Stedum (Utrecht 1983).
voor werkstuk, spreekbeurt of scriptie, voor mensen die monumenten een warm hart toedragen. De catalogus is online raadpleegbaar: www. groningerkerken.nl/mediatheek
Het grafmonument in de kerk van Midwolde. Tekening door Jan Ensing, 1839. Collctie Groninger Archieven (1536-3273).
2 Kees Kuiken, ‘Stainen ien Steem. Romaanse elitegraf cultuur in en om de kerk te Stedum’, Groninger kerken 2013, nr. 1. 3 Redmer Alma, ‘Rudolf Huinga te Uithuizermeeden. De ach tergrond van een bijzonder monument’, Groninger kerken 2016, nr. 2. 4 Redmer Alma, ‘Een Bijzonder voorwerp’, Groninger kerken 2010, nr. 4. 5 Justin Kroesen, ‘De doodsslaap op Groninger graftekens’, Groninger kerken 2014, nr. 1. 6 Redmer Alma, ‘Portretzerken in Groningen’, Groninger kerken 2005, nr. 4.
E xcur s ie s U kunt zich voor deze excursie aanmelden per mail via info@ groningerkerken.nl o.v.v. Busexcursie De Ploeg 14 september 2018 of telefonisch 050-3123569, dit kan tot 11 september. Deze tocht gaat alleen door bij een minimum aantal deelne mers van 20 personen.
Orgelexcursie ‘Schnitger in Ommeland en Stad’
Johan Dijkstra. Gezicht op kerkdorp Ezinge, 1941, olie op doek, particuliere collectie.
Busexcursie De Ploeg Dit jaar is het honderd jaar geleden dat Kunstkring De Ploeg werd opgericht. Op vrijdag 14 september organiseren wij daarom een begeleide busexcursie langs een aantal ‘Ploeg kerken’ in het Reitdiepgebied. Het landschap is de afgelopen eeuw soms drastisch veranderd, maar de kerken liggen er nog min of meer hetzelfde bij. We gaan het deze middag zelf ontdekken onder leiding van een gids. We maken deze excur sie met een kleine bus, daarom is tijdig aanmelden verstan dig want er kan maar een beperkt aantal mensen mee. De bus vertrekt om 12.00 uur van het Hoofdstation in Gro ningen, we zullen hier om circa 17.00-17.30 uur weer terug zijn. Prijs: donateurs SOGK ¤ 16,00 – niet-donateurs betalen ¤ 20,00. NB: Een lunch maakt geen deel uit van deze excur sie, dus neem zelf wat leeftocht mee voor onderweg.
Het Schnitgerorgel (1700) in de kerk van Uithuizen. Foto Omke Oudeman.
Samen met het Schnitger Festival 2018 organiseert de Stich ting Oude Groninger Kerken op vrijdag 19 oktober een orgel excursie. Het thema is ‘Schnitger in Ommeland en Stad’. We bezoeken de Schnitgerorgels in de kerken van Uithuizen, Eenum en in Groningen, waar we in de Der Aa-kerk de excur sie met een concert afsluiten. Voorafgaand aan dit concert vindt tussen 16.00 en 17.00 uur de presentatie plaats van deel 8 uit onze reeks Groninger Orgels: Johan van Meurs – Organist, muziekdocent en orgeladviseur. Organist/orgel adviseur Cees van der Poel is deze dag als gids aanwezig, hij vertelt over de orgels en hij laat horen hoe mooi de orgels klinken. Cees van der Poel is behalve organist ook schrijver van de uitgave Naam en Faam – Vijf Schnitgerorgels in Gro ningen, uitgebracht door de SOGK in 2014 ter gelegenheid van haar 45-jarig jubileum. In deze uitgave is onder andere aandacht voor de drie te bezoeken orgels. Programma: 10.30 uur - Vertrek Hoofdstation Groningen, ca. 12.30-13.30 uur lunch in Uithuizen, ca. 16.00 uur Gro ningen (Der Aa-kerk) – koffie/thee en presentatie deel 8 uit de reeks Groninger Orgels, 17.00 uur aanvang orgelconcert door Gerwin Hoekstra, ca. 18.00 uur afsluiting. We eindigen dus niet bij het Hoofdstation, maar bij de Der Aa-kerk. De prijs van de excursie is, inclusief lunch, koffie/thee en begeleiding, ¤ 38,- voor donateurs, niet-donateurs betalen ¤ 47,50. NB: Deze tocht gaat alleen door bij een minimum aantal deelnemers van 20 personen. U kunt zich aanmelden via info@groningerkerken.nl o.v.v. Orgelexcursie 19 oktober 2018, of telefonisch op 050-3123569. Dit kan tot 15 oktober.
Wink e l Donateurs krijgen 20% korting op alle artikelen uit onze (web) winkel. Bezoek onze webwinkel via www.groningerkerken.nl om het totale aanbod te bekijken.
De Ploeg. Avant-garde in Groningen, 1918-1928 Een groep jonge kunstenaars besluit in de zomer van 1918 tot de oprichting van De Ploeg. Deze kunstkring stimuleert onderlinge uitwisseling en verbaast het publiek met de kwaliteit van de eerste expositie. De Ploeg. Avant-garde in Groningen 19181928 richt de schijnwerpers op De Ploeg in de stormachtige jaren twintig.
Prijs ¤ 29,95 (donateurs 20% korting)
Kloostermoppen. Middeleeuws bouwmateriaal in stad en provincie Groningen In dit boek beschrijven Edward Houting en Hans Vrijer circa 200 middeleeuwse ker ken, kloosters, steenhuizen en stadsmuren. Bovendien voert een wandeling in de bin nenstad van Groningen langs zichtbare overblijfselen van gebouwen.
Prijs ¤ 35,00 (donateurs 20% korting)
Een grote hoop verrot holt en dog weijnig beenderen In veel Groninger kerken zijn grafkelders te vinden, statussymbool bij uitstek voor de bewoners van de Groninger borgen. Ondanks de schaarse bronnen weet Harry Brouwer met behulp van his torische krantenberichten vele interessante en soms lugubere verhalen naar boven te halen. Prijs ¤ 6,00 (donateurs 20% korting)
Alle middeleeuwse kerken in Groningen en Drenthe Peter Karstkarel bezocht 136 monumentale kerken in Groningen en Drenthe, het geen uitvoerige beschrijvingen en tot de verbeelding sprekende foto’s opleverde. Het geheel wordt gecompleteerd met duidelijke kaarten waarmee de lezer zelf op ontdekkingstocht kan gaan. Prijs ¤ 25,00 (donateurs 20% korting)
Zo bestelt u: elders in dit tijdschrift vindt u de bestelkaart van onze winkel. Verzend- en administratiekosten zijn ¤ 5,- per bestelling. Bij uw bestel ling zit een nota voor uw betaling. De inkomsten komen ten goede aan de Stichting Oude Groninger Kerken. Wanneer u meer informatie wilt over uw bestelling kunt u contact opnemen met het bureau van de Stichting, (050) 312 35 69. Alle uitgaven zijn ook te koop via onze webwinkel: www.gronin gerkerken.nl/winkel
D e k e r k a l s p odium Kunst in Kerkenpad Voor het achtste jaar wordt ‘Kunst in Kerkenpad’ georgani seerd: wandelen, fietsen of toeren in het Zuidelijk Wester kwartier langs middeleeuwse kerken met prachtige kunst. In de middeleeuwse kerken van Tolbert, Niebert, Nuis, Marum en Noordwijk exposeren in de maand juli vijf professionele kunstenaars, ieder in z’n eigen kerk. De route langs deze kerken voert door het zo kenmerkende coulisselandschap van deze streek. Er is een fietsroute beschikbaar en rond ie dere kerk bevinden zich gemarkeerde wandelroutes. Galerie ROESD, gelegen op de route tussen de kerken van Tolbert en Niebert, fungeert als pleisterplaats. Van onder andere de exposerende kunstenaars zijn hier giclées (hoogwaardige reproducties) te bezichtigen én te koop. De kerken en Roesd zijn van vrijdag 29 juni t/m zondag 29 juli geopend op vrijdag, zaterdag en zondagmiddag van 13.30 tot 17.00 uur. Informatie en routes liggen klaar bij Roesd en de deelnemende kerken. De entree is gratis.
Kijken in de Mariakerk van Krewerd De kerk van Niebert, één van de deelnemende kerken aan ‘Kunst in Kerkenpad’. Foto Omke Oudeman. Beelden aan het Schnitgerorgel in de Der Aa-kerk. Foto archief SOGK.
In de zomermaanden organiseert de Plaatselijke Commissie van de Mariakerk op zondagmiddag van 14.00 tot 17.00 uur ‘Kijken in de Kerk’. Doe mee aan een rondleiding of laat u bij praten door één van de vrijwilligers over de hoogtepunten van dit laatromaanse juweel uit 1280. Verder kunt u genieten van middeleeuwse muziek op het beroemde orgel (1531), dat wordt bespeeld door Hans Nomen uit Warffum. Hij geeft ook uitleg over het instrument dat u ook zelf mag bespelen. Tus sen de bedrijven door schenkt de Plaatselijke Commissie koffie en thee met iets lekkers – de opbrengst komt ten goe de aan het beheer van de Mariakerk. De toegang is gratis. Meer informatie: www.mariakerkkrewerd.nl.
Eerste editie ‘Monnikenwerk’ In juli en augustus vindt de eerste editie plaats van Monni kenwerk. In de kerken van Den Andel, Eenrum, Saaxumhui zen en Westernieland werken vijf kunstenaars zes woensda gen aan hun monnikenwerk. Aan het einde van de werkdag zijn bezoekers welkom om kerk en kunst te ervaren. Werk is te zien van: Flos Pol (Westernieland), Ina Fekken en Mariska Boekhorst (Den Andel), Marc de Groot (Saaxumhuizen), Anjet van Linge (Eenrum). Data: 18 en 25 juli en 1, 8, 15 en 22 augustus. De kerken zijn open voor bezoek van 17.00 tot 20.00 uur. Meer informatie op www.monnikenwerk.nu en www.kerkinhetdorp.nl .
ZomerJazzFietsTour Alles staat alweer in de startblokken voor de 32ste editie van de ZomerJazzFietsTour. Op zaterdag 25 augustus is het weer tijd om te kiezen tussen fietsroutes door het prachtige Reit diepgebied, ten noordwesten van stad Groningen. Een groot aantal concerten in middeleeuwse kerken en boerenschuren. Het worden wederom lastige keuzes, want in één middag
In alle kerken die de Stichting Oude Groninger Kerken beheert, worden bijzondere activiteiten aangeboden. In deze rubriek lichten we een aantal daarvan uit. Voor een compleet en actueel
passen maar een concert of vijf, misschien zes. Ook dit keer doorkruisen fietsroutes het gevarieerde programma vol ac tuele jazz en improvisatiemuziek uit binnen- en buitenland. Voor het programma zie: www.zjft.nl.
Zomerse orgelconcerten in de Der Aa-kerk Voor de zesde keer organiseert huisorganist van de Der Aakerk Peter Westerbrink de internationale zomerserie orgel concerten op de maandagavond (20.00 uur). Daarnaast staat er, dit jaar voor het eerst (en onder voorbehoud), een serie lunchconcerten op de zaterdagmiddag gepland. Het wereld beroemde Schnitgerorgel in de Der Aa-kerk leent zich voor diverse muziekstijlen. De prachtige oude registers van Schnitger geven glans aan muziek uit de barok, terwijl het orgel door diverse latere aanpassing ook muziek uit later tijd kleur geeft. De akoestiek van de kerk geeft het geheel een extra dimensie. Meer informatie: www.blgroningen.nl/ agenda/zomerse-orgelconcerten-2018.
Open Monumentendag In het weekend van 8 en 9 september zijn meer dan vier duizend prachtige monumenten in heel Nederland voor iedereen gratis toegankelijk. Met het thema ‘In Europa’ ligt dit jaar het accent op alles wat ons in dit werelddeel cultureel aan elkaar bindt. Het thema sluit aan bij het Europese Jaar van het Cultureel Erfgoed, een initiatief van de Europese Unie.
Kerk- en muziekcarrousel 2018 Dit najaar verzorgt de Stichting Oude Groninger Kerken samen met het Veenkoloniaal Symfonie Orkest (VKSO) een serie bijzondere (kamermuziek)concerten in een zestal ker
overzicht kunt u terecht op www.groningerkerken.nl/agenda. Geen beschikking over internet? Neem dan contact op met het secretariaat van de Stichting. De medewerkers kunnen u van een papieren agenda voorzien.
ken. Variërend van kleine kamermuziekensembles tot VKSOorkest en -koor in grote bezetting zullen de eeuwenoude stenen tot klinken worden gebracht! Locaties en data zijn: Meedhuizen (7 oktober), Nieuw- Scheemda (14 oktober), Oude Pekela (21 oktober), Midwolda (28 oktober), Sappemeer (4 november) en Beerta (11 novem ber). Voor programmering en aanvangstijden zie www. groningerkerken.nl of www.vkso.nl.
‘Aan de andere kant’ – NederlandsMoluks theaterproject ‘Aan de andere kant’ is een driejarig theaterproject over de Nederlands-Molukse geschiedenis, vanaf het moment dat na de onafhankelijkheid van Indonesië de Molukse KNIL-solda ten naar Nederland kwamen. De eerste voorstelling, ‘Een tij delijk verblijf’, staat in september en oktober op de planken in de Molukse kerken in Appingedam en Hoogkerk en in de Waterstaatkerk in Bovensmilde. ‘Een tijdelijk verblijf’ vertelt een serieus verhaal over de eer ste generatie Molukkers in Nederland, maar doet dat met een lichte toets. Geschiedenis en actualiteit lopen door el kaar, ernst en humor staan soms recht tegenover elkaar. Maar de geschiedenis moet worden verteld en van meerdere kanten belicht. In ‘Een tijdelijk verblijf’ worden verdriet en vertier onlosmakelijk met het leven verbonden. Meer infor matie en kaarten via www.gedeeldeverhalen.nl en www. adak-theater.nl.
De Molukse kerk van Appingedam, speellocatie voor ‘Een tijdelijk verblijf’. Foto Duncan Wijting.
We r k in ui t voe r ing
De tijd staat (niet) stil in de Der Aa-kerk In en om de stad-Groninger Der Aa-kerk werd sinds het vroege voorjaar druk gewerkt. Op straat niveau was dat het duidelijkst zichtbaar door de geplaatste steigers. Wie de blik verder naar boven richtte, zag behalve activiteit op de daken ook dat de torenklok geruime tijd stil stond. Aan het uurwerk werden versleten onderdelen vervangen. De onderhoudswerkzaamheden werden min of meer gelijk tijdig uitgevoerd door de twee eigenaren. De gemeente Groningen nam de toren onder handen, de Stichting Oude Groninger Kerken – in opdracht van de Stichting Der Aa-kerk – de andere onderdelen van het gebouw, voornamelijk wat betreft het exterieur. Dat gebeurde in het kader van de SIM: Subsidieregeling Instandhouding Monumenten.
Marcel van Santen, bouwkundige van de SOGK. Foto Duncan Wijting.
Dakleien Een van de grootste en meest opvallende ingrepen was de restauratie van het dak van de noordelijke aanbouw van de kerk. Dit karakteristieke gebouwtje – opgetrokken uit oude stenen, met kroonlijst en vensters met roedenindeling – lijkt voor de argeloze passant al eeuwen met de kerk vergroeid. Een indruk die misschien nog eens versterkt werd door het feit dat hierin geruime tijd een winkel gevestigd was met de
Werkzaamheden aan het dak door leidekker Marcel Hendriks. Foto Duncan Wijting.
historiserende naam ‘Het Hanze Huis’; de Der Aa-kerk was immers ooit de parochiekerk van schippers en handelaren die zich vestigden aan het riviertje de Aa. Maar schijn bedriegt, ook hier: de uitbouw, naar een ont werp van architectenbureau Nijhuis & Reker, kwam pas in 1950 tot stand omdat het kerkbestuur kampte met ruimte gebrek. Ze bood onderdak aan een kolenkelder en catechisa tielokaal. De uitbreiding kon, hoewel bescheiden, indertijd rekenen op de nodige publieke weerstanden, in de krant werd zelfs gesproken van ‘de puist’. Inmiddels is het ge groeid tot onderdeel van het monument. De oude dakleien waren na bijna zeventig jaar poreus geworden en moesten worden vervangen. Sinds kort zit in de aanbouw een nieuwe huurder, City Central: ‘A hub for internationals to connect to the pulse of Groningen. And vice versa’. De tijd staat niet stil.
Dakkapelletjes Nog een niveau hoger, deels onzichtbaar voor passanten, vond een andere omvangrijke hersteloperatie plaats. Het zink- en loodwerk werd gerepareerd of vervangen, van de goten tot de pironnetjes (de ornamenten op de nokken). Ook werd het houtwerk van de dakkapelletjes gerepareerd en
geschilderd. Marcel van Santen, bouwkundige van de SOGK, moet even nadenken over hoeveel dat er eigenlijk zijn. ‘Vol gens mij wel 85’. Natellen mag uiteraard. ‘De deurtjes zijn allemaal verwijderd en binnen behandeld. Voor de ramen is tijdelijk board aangebracht zodat geen vogels naar binnen kunnen vliegen. De werkzaamheden zijn goeddeels van binnenuit verricht, maar voor een klein deel kwam er een hoogwerker aan te pas. Om de bovenste rij kapellen te kun nen bereiken is een verplaatsbare loopbrug voor over de ge welven gemaakt.’
‘Groene stadsruimte’ Rondom de Der Aa-kerk blijft het nog eventjes onrustig nadat de werkzaamheden aan het gebouw zelf zijn afgerond. In de omgeving van de kerk gebeurde de afgelopen tijd het nodige. Het westelijk deel van de binnenstad (Brugstraat, Munnekeholm en Akerkhof) wordt heringericht. Aan de druk te van stadsbussen die volop over het Akerkhof reden, is inmiddels een eind gekomen. De gemeente wil daarom aan de voet van de kerktoren een ‘groene stadsruimte’ creëren, met onder meer losse stoelen en aangepaste verlichting. De plannen moeten nog dit jaar gerealiseerd zijn.
O p w e g n a a r 2 0 19
In 2019 bestaat de Stichting Oude Groninger Kerken vijftig jaar. Een moment om te vieren, en om terug te kijken. In deze rubriek besteden we aandacht aan de jubileumactivi teiten die op stapel staan.
Tentoonstelling ‘De kerk als tijdmachine’ De eerste activiteit die onderdeel is van het vijftigjarige jubi leum van de Stichting Oude Groninger Kerken gaat al in 2018 van start! En wel in Klooster ter Apel in Oost-Groningen. Daar opent op 8 december de tentoonstelling ‘De kerk als tijd machine’. Centraal staan de tekeningen die Stefan de Keijser maakte voor het gelijknamige kijkboek. De tekeningen laten een reis door de tijd zien: van de lege wierde in het Groninger land tot aan de multifunctionele he dendaagse kerk. In minutieuze tekeningen, met verf inge kleurd, wordt de geschiedenis ontrafeld. Als kijker ontdek je hoe kerken ooit zijn gebouwd, en hoe de gebouwen door de eeuwen heen voortdurend veranderden, als onderdeel van een wereld die continu in beweging was (en is). In de expositie ontdek je hoe ongelofelijk veel een oude kerk heeft meegemaakt. De prachtige tekeningen zijn gela den met kennis over concrete historische gebeurtenissen en verwijzingen naar de canonvensters van Nederland. Tegelij kertijd prikkelen de kleurige scènes volop de verbeelding. Door een visuele kwinkslag of de sfeer die een bepaalde te kening uitstraalt, kun je je ineens verplaatsen in de mensen, die in die tijd leefden. Je gaat je als vanzelf dingen afvragen, en wordt zo verder meegevoerd op ontdekkingstocht door de tijd. En… zou het allemaal echt zo zijn geweest? ‘De kerk als tijdmachine’ toont een kleurig palet aan mogelijkheden. Het is de verbeelding van de tijd door de makers. Sommige din gen weten we, naar andere zaken kunnen we slechts gissen.
Of het echt zo was, of toch anders… wat denk jij? Kom kijken en stap in de tijdmachine! Museum Klooster Ter Apel heeft de primeur met de expo sitie van de originele tekeningen van Stefan de Keijser, die nergens beter tentoongesteld kunnen worden dan in de con text van dit prachtige eeuwenoude klooster. In de expositie worden de tekeningen getoond in combinatie met collectie stukken die aansluiten bij de tijdvakken. Stefan de Keijser is kunstenaar, beroepskunstenaar in de klas en creatief therapeut. Hij tekende de twaalf tijdvakken voor het boek ‘De kerk als tijdmachine’. Martin Hillenga had de rol van adviserend historicus in de totstandkoming van het boek en de tentoonstelling. Het boek wordt vormgege ven door Jelle F. Post en uitgegeven door WBOOKS. ‘De kerk als tijdmachine’ is een project van Stichting Oude Groninger Kerken, mede mogelijk gemaakt dankzij Fonds21.
Stefan de Keijser aan het werk voor het kijkboek. Foto Benthe van Aalst. ‘De kerk als tijdmachine’: een tipje van de sluier.
de douairière Lewe, A.M. Rengers, weduwe van Edzard Jacob Lewe, of haar opvolger hadden daartoe als collator het initia tief kunnen nemen, maar dat is niet gebeurd. Het waren bo vendien onzekere tijden voor de adel vanwege de Franse overheersing. Pas in 1818 werd het restant van de kerk opgeruimd. Het afbraakmateriaal bracht nog 52 gulden op. Voor de luidklok, die in 1622 op last van collator Abel Coenders was gegoten, werd een houten klokkenstoel gebouwd.
Sanering van graven Zes jaar na het opruimen van de puinhoop werd een volgende actie ondernomen. In de Provinciale Groninger Courant van 6 oktober 1824 plaatsten de kerkvoogden een oproep aan ei genaren van grafsteden die in het voormalig kerkgebouw hebben gelegen, om vóór 1 november met bewijzen van ei gendom te komen, ‘Zullende daarna de gevondene zerken ten voordeele der kerk van Middelstum en Toornwerd worden verkocht.’ Het was kennelijk de bedoeling om een grote opruiming te houden onder oude en verwaarloosde graven die vanonder het puin tevoorschijn waren gekomen. Het ver klaart ook hoe enkele zerken bij boerderijen in Oosterburen bij Middelstum zijn beland. Dat zijn die van Trientien Tomes van Nienoord uit 1668, van kerkvoogd Doede Everts van Sickemaheert uit 1670 en van Gretien [Eeuwes] van De Noord uit 1675.13 Nienoord, Sikkemaheerd en De Noord zijn boerde rijen die in het kerspel Toornwerd liggen. Door de opruim actie ontstonden er ook weer mogelijkheden om de vrij geko men grond als grafsteden te verkopen. We zullen later zien hoe dat is verlopen.
105
Barteld Pieter Goldhoorn Door de commerciële afgravingen in de jaren 1893-1906 ver anderde Toornwerd ingrijpend van karakter en aanzien. Grote delen van de wierde zijn daarbij volledig verdwenen. Met de verkoop van de vruchtbare wierdegrond, ook uit kerkelijk bezit, werd goed geld verdiend. Wellicht is dit een impuls ge weest om het sierlijke torentje te laten bouwen. Een gedenk steen boven de ingang daarvan vermeldt: ‘Gebouwd in den jaren 1894 / B.P. Goldhoorn J.C. Duursema W.M. Wolthuis Kerkvoogden / E. de Jonge, architect.’ Barteld Pieter Goldhoorn (1845-1930), mijn overgrootvader van moederskant, woonde op de boerderij Oldenoord en heeft zich als kerkvoogd van de kerkelijke gemeente Middel stum en Toornwerd bezig gehouden met de administratie van de graven op het kerkhof van Toornwerd. In de overgeleverde familiepapieren bevinden zich twee plattegronden van het kerkhof uit verschillende jaren, waarop de indeling en de eigenaren van de grafsteden zijn opgetekend.
13 A. Pathuis, Groninger gedenkwaardigheden. Teksten, wapens en huismerken van 1298-1814 (Assen en Amsterdam 1977) nrs. 3684, 3685 en 3687.
11 Barteld Pieter Goldhoorn (1845-1930), landbouwer op Oldenoord en kerkvoogd van Middelstum-Toornwerd. Collectie auteur.
106
12 Tekening van de plattegrond van het kerkhof omstreeks 1827-1829. Collectie auteur.
De oudste plattegrond De oudste plattegrond is een eenvoudige potloodtekening, gemaakt na de opruimacties van 1818 en 1824, en is te date ren tussen 1827 en 1829. De ingang naar het kerkhof aan de noordzijde is afgesloten door een hek, bestaande uit een frame met kruisschoor tussen twee palen, beide bekroond door een bol. De tekenaar heeft het hek als het ware plat gelegd. De standplaats van de verdwenen kerk is duidelijk aangegeven met een dubbele lijn. Het is opmerkelijk dat op de tekening nog onderscheid wordt gemaakt tussen het koor en het schip van de kerk. In het schip staat: ‘De ondergrond van de kerk vrij’. Alleen het graf van de erven Douwe J(acobs) Elema is na de opruimacties nog blijven bestaan. Hij was boer op de Sikkemaheerd en ligt op een prominente plaats, namelijk pal voor het koor. In het koorgedeelte van de kerk staat een enigszins raadselachtige aantekening: ‘Lewe be graven voor de kelder in Midd.[elstumer] kerk afgestaan in ’t legerstede. De ondergrond van het koor vrij.’ Met Lewe kan in dit verband Allegonda Maria Rengers bedoeld zijn, de weduwe van Egbert Jacob Lewe van Middelstum. Zij was in 1798 overleden. Met de kelder wordt dan de grafkelder in de Hippolytuskerk bedoeld. Over de gedenksteen van Johan Lewe en Geertruide Alberda die van de Hippolytuskerk was overgebracht naar Toornwerd staat niets vermeld, terwijl die daar wel degelijk moet zijn geweest toen de plattegrond is getekend.
Het kerkhof Het kerkhof tussen de kerk en het pad rondom de begraaf plaats is verdeeld in percelen met legersteden, genummerd vanaf nummer 1 bij het ingangshek, ‘legersteden voor de armen’, tot en met 35 van ‘Jan Schuiringa Hopma’ ten oosten van de kerkplattegrond. Binnen de legersteden was plaats voor meerdere graven voor leden van een familie, traditioneel bijgezet met het hoofd in het westen en de voeten naar het oosten. De namen van de eigenaren van de legersteden staan er in vermeld; daarnaast zijn er ook vrije plaatsen beschik baar. De indeling komt vrijwel volledig overeen met de hui dige. Bij vergelijking tussen deze plattegrond, een latere te kening (zie daarover verderop) en de bestaande situatie, blijkt dat de indeling van de percelen met legersteden op de muren van de voormalige kerk was gericht en dat die indeling nog steeds bestaat. De nummers van de rijen legersteden staan nu vermeld op betonnen paaltjes, maar zullen oor spronkelijk op de muur van de kerk zijn aangebracht, zoals dat in 1808 nog gebeurde op de muur van de Hippolytuskerk te Middelstum, in opdracht van E.J. Lewe, unicus collator en kerkvoogd. 13 Deze rij paaltjes van beton markeert de plaats van de noordmuur van de afgebroken kerk. Ze zijn voorzien van de nummers van de grafrijen. Ook de plaats van de voormalige zuidmuur is op die manier terug te vinden. Foto P.B. Kooi.
107
108
14 Nummers van de grafrijen op de Hippolytuskerk te Middelstum. Foto P.B. Kooi. 15 De windvaan op de toren van Toornwerd. De opname werd gemaakt tijdens de restauratie in 2016. Foto archief SOGK.
De kerk Doordat in Toornwerd de indeling en nummering gelijk is gebleven, kan daaruit ook de grootte van de kerk worden afgeleid. Volgens de plattegrond van 1827-1829 valt de leng te samen met de serie grafsteden vanaf nr. 3 tot en met nr. 12 – dat is 23,80 m. De breedte, gemeten in het midden van de lengte, is 10,10 m. Dat komt dan afgerond neer op een maat buitenwerks van circa 10 x 24 m. Op de plattegrond beslaat het koor in verhouding een derde deel van de totale lengte, dus acht meter. Dat betekent dat de kerk in drie traveeën van ieder acht meter was verdeeld. Er zijn geen aanwijzingen voor steunberen of lisenen, hetgeen er op wijst dat er geen stenen gewelven zijn geweest.
Deze staat op een staak met halverwege een bol. Oorspron kelijk zal de windvaan de vorm van een leeuw hebben gehad, een verwijzing naar de familie Lewe.14 Dit bouwsel moet dan een aanzicht zijn van de ‘klokkenstoel’, die na het opruimen van de ruïne is gemaakt om de klok uit 1622 in op te hangen. Er zijn echter geen galmgaten getekend om de klok naar bui ten te laten klinken. Maar wellicht is de weergave van de to ren erg versimpeld. Ter controle is bij de Groninger Archieven de kadastrale minuutkaart uit 1832 geraadpleegd. Daar staat in het register bij het kadasternummer sectie E-142: toren en kerkhof. Deze toren werd door de inwoners van Toornwerd ‘het klokhuis’ genoemd.15
De toren
Plattegrond eind negentiende eeuw
Dan resteert nog de plaats waar de toren heeft gestaan. Ten westen van de kerkplattegrond ligt een vierkant perk dat met een dubbele lijn is omgeven. In die ruimte is een gebouw in aanzicht getekend, alsof het plat is neergelegd. Het ziet er uit als een gesloten bouwwerk met een deur. Op het dak met wolfseinden staat een windvaan in de vorm van een vogel.
De tweede plattegrond heeft een groter formaat en is groten deels in inkt getekend, een paar details zijn in potlood weer gegeven. Het kerkhof is omgeven door een gracht, die voor een deel tijdens de latere afgravingen is verdwenen. Rondom staan essen, aangeplant in 1860, en om de graven loopt een voetpad. Waarschijnlijk is deze plattegrond in eerste opzet
14 Groninger gedenkwaardigheden, nr. 3683. 15 Reglement ter voorvoorkoming en blussing van brand in de gemeente Middelstum (1841) 14.
16 Deel van de plattegrond uit het eind van de 19de eeuw, maar van vóór 1894, met het graf van E.J. Lewe en B. Lewe, liggend in het voormalige koor van de kerk. Collectie auteur.
109
17 Deel van de plattegrond als voren, met toren en lijkhuisje. Collectie auteur.
110
19 Tekening van Ewsum, midden 19e eeuw. De laatste Lewe die de borg bewoonde was baron Edzard Jacob Lewe van Middelstum (1783-1856). Kort na de verkoop van Ewsum in 1856 stierf hij in Meppel, onderweg naar Ouderkerk aan de Amstel waar hij zich zou vestigen. Ewsum werd in 1863 afgebroken. 18 Grafzerk voor Barthold Lewe en zijn vader Edzard Jacob Lewe, omstreeks 1917 gemaakt door steenhouwer Dirk Wijchgel uit Middelstum. Collectie Groninger Archieven.
Collectie Groninger Archieven (1536-3993).
net vóór de bouw van de nieuwe toren in 1894 vervaardigd. Een aanwijzing daarvoor is het feit dat er een toren met aan gebouwd lijkhuisje op staat. Dat komt niet overeen met de nieuwe, nog bestaande toren. Blijkbaar geeft de plattegrond de voorafgaande situatie weer en is dit slechts in potlood getekend, in afwachting van de bouw van toren. De tekening is daarna niet meer aangepast. Voor het overige blijkt de indeling van het kerkhof in grote lijnen onveranderd te zijn, met uitzondering van de stand plaats van de voormalige kerk. Na de opruimactie van 1818 en 1824 is de ruimte binnen de voormalige kerkmuren nu volledig verdeeld in een systeem van individuele graven. Het uitgeven van grafrechten zorgde voor een welkome bron van inkomsten. De nieuwe indeling is ook voor het koor toe gepast, met een nummering 36-37-38 van oost naar west, echter met handhaving van de rechten op de legerstede van de familie Huizinga (nummer 38, voorheen nummer 36). Op de plaats van een graf met het opschrift ‘Lewe’ binnen de rij graven onder het nieuwe nummer 36 zijn twee leden van de familie Lewe begraven. Het begraven in de kerken was per 1 januari 1829 verbo den. Baron E.J. Lewe van Middelstum deed op 10 augustus 1837 nog een verzoek aan de Koning om in de grafkelder in de kerk te Middelstum te mogen worden bijgezet. De kerkvoog
den adviseerden hierover negatief aan het gemeentebestuur. Zij verwezen naar de eerder dat jaar overleden zoon van de baron, die reeds op Toornwerd was begraven. Lewe werd ten slotte eveneens in het koor ter aarde besteld, waarschijnlijk nabij de zerk van Johan Lewe en Geertruida Alberda die door Edzard Jacob Lewe omstreeks 1753 uit de Hippolytuskerk werd gehaald en naar Toornwerd verplaatst. Die zerk is in 1917 weer teruggebracht naar de grafkelder in het koor van de Hippolytuskerk. Bij die gelegenheid werd door D. Wijchgel een nieuwe zerk gemaakt met het wapen-Lewe voor de gra ven te Toornwerd met als opschrift: Mr. Edzard Jacob baron/ Lewe van Middelstum/geboren 12 Juni 1783/overleden 11 Mei 1856. Jhr. Barthold van Ewsum/baron Lewe van Middelstum/ geboren 11 April 1817/overleden 3 Maart 1837.
Bouwmaterialen Helaas zijn geen afbeeldingen of beschrijvingen van de Toornwerder kerk bekend. Op verschillende oude kaarten van de provincie zijn de dorpen met een kerk aangegeven. Soms is een poging gedaan om de werkelijke vorm van een dorps kerk te tekenen, maar vaak zijn het identieke icoontjes. Een voorbeeld is de kaart van Barthold Wicheringe uit 1616. Daar op staat bij ‘Doornuwert’ een eenvoudig kerkje met daaraan een tamelijk robuuste toren met zadeldak. Helaas blijkt dit op 111
20 Fragment van de kaart van Groningen door Barthold Wicheringe, 1616. Collectie Groninger Archieven (1536-5117).
de kaart een standaardafbeelding van een kerk voor kleinere woonkernen te zijn, zoals bijvoorbeeld Ranum, Menkeweer, Onderwierum en Eppinghuizen. Toch is wel iets meer over het gebouw te zeggen, dankzij allerlei materiaal dat door grafdelvers naar boven werd gespit. Dat levert binnen de omtrek van de voormalige kerk onder meer het volgende op: een stuk baksteen van groot formaat (8 x 16 x 26+?), stukken wit pleisterwerk, veel stuk ken leisteen van het dak naar vorm en spijkergaten gelegd volgens het systeem van de Oud Rijnse dekking en stukken dakpan van het oudhollandse type, ongeglazuurd en links dekkend. Dit type kan op het dak van de toren hebben ge legen en wel aan de noordzijde, omdat aan die kant links dekkend het best bestand is tegenover rechtsdekkend aan de zuidzijde. Dat houdt verband met de overheersende westenwinden. Tot dusver is er geen glas van de vensters gevonden.
Tot slot Samenvattend kan worden vastgesteld dat er op het kerkhof van Toornwerd een kerk van drie traveeën heeft gestaan, met een lengte van 24 meter bij een breedte van 10 meter, ge bouwd van groot formaat baksteen en het dak gedekt met leien. Het was een kerk die qua afmeting past binnen het grote aantal kerkjes van kleine kernen in de Ommelanden. Ten westen stond bij de kerk een toren, die in het begin van de negentiende eeuw is vervangen door een betimmerde klokkenstoel, die op zijn beurt is opgevolgd door het be staande torentje uit 1894. Na recent onderhoud van de toren en een sanering van de beplanting rond het kerkhof is een waardevolle oase in het Groninger landschap ontstaan, waar nog steeds wordt be graven en waar de overledene tijdens de laatste tocht naar het graf wordt uitgeluid.
112
Dr. P.B. Kooi, archeoloog, B.H. Broekemastraat 30, 9951 ND Winsum; email: ploegkooi@home.nl 21 Opgedolven materiaal: deel van een groot formaat baksteen, fragmenten van leien, en scherven van dakpannen. Foto P.B. Kooi
Postbus 5086 Verbindingsweg 13 9781 DA Bedum 9700 GB Groningen tel fax
T 050-2100194 M 06-26888044
www.tomfeith.nl info@tomfeith.nl
050 301 12 00 050 301 17 00
info@johnlemmen.nl
Verbindingsweg 13 9781 DA Bedum tel
050 301 12 00
“Wat Arrix vooraf heeft beloofd, fax 050 301 17 00 zijn ze ook nagekomen”
info@johnlemmen.nl
Vertrouwt u ook blind op uw ICT? ICT-oplossingen moeten uw bedrijfsvoering eenvoudiger, rendabeler, effi ciënter en plezieriger maken. Met dit in gedachten werken onze medewerkers iedere dag met veel plezier aan uitdagende projecten. Het resultaat? ICT waar u gemak van heeft en waar u blind op kunt vertrouwen.
Rob Rikmanspoel, Divisiemanager Bedrijfsdiensten IMpact ‘IMpact maakt werk mogelijk’
Heideanjer 2 | Drachten | 0512 - 543 221 | www.arrix.nl
16013934-1_ARRIX_Adv_StichtingGroningerKerken_190x65,5.indd 1
22-01-16 14:11
Groen in goede handen
Dàt is onze KRACHT T
Industrieweg 33 9781 AC Bedum (050) 301 25 00 E info@groenwerf.nl WWW.GROENWERF.NL
“Jurriëns Noord is voor mij... puur vakmanschap” Bouwbedrijf Jurriëns Noord B.V. is onderdeel van Friso Bouwgroep B.V.
Mense Ruiter Orgelmakers bv Rijksweg 167
9792 pd Ten Post
t 050 301 05 50
info@menseruiter.nl
www.jurriensnoord.nl
Hoofdvestiging Osloweg 125 Postbus 5274 9700 GG Groningen t 050 - 55 66 779 e mail@jurriensnoord.nl
Nevenvestiging Pieter Zeemanstraat 9 Postbus 49 8600 AA Sneek t 0515 – 42 99 99 e mail@jurriensnoord.nl
Al jaren vertrouwd partner van de SOGK vertrouw ons ook úw bouw werk toe! bouwwerk VASTGOED ONDERHOUD
H. Pot bouwbedrijf (ver)bouwen met overleg
Wandafwerking •
Onderhoud, verbouw, renovatie, nieuwbouw en alle materialen voor de doe-het-zelver
Dealer van ruysdaelglas •
Beglazing •
Industrieel spuitwerk •
Restauratie & houtrenovatie
www.vdmaarschilders.nl Koldingweg 15 • 9723 HL Groningen • info@vdmaar.nl
Neem contact op met Robert van der Maar op 050-5494171
Hoofdweg 25 9795 pa Woltersum (050) 302 15 55 www.bouwbedrijfpot.nl
Schildersbedrijf W. Dijkema Noorderstraat 5
De Schilder, de beste vriend van je huis
9989 AA Warffum telefoon (0595) 42 22 67 Ook leveren wij professionele verven, dubbele beglazing, voorzetramen en alle bijkomende schildersmaterialen
handmatige belettering in natuursteen advies bij en uitvoering van eigen ontwerp en ideeën restauratiewerk
0595 492242 info@deschreef.nl www.deschreef.nl GEDENKSTENEN
|
EERSTE STENEN
|
GEVELSTENEN
|
RELIËFS
|
GRAFMONUMENTEN
|
NAAMBORDEN
H C
oveniersbedrijf oen Overdevest Leens Wierde 4 tel. 0595-571187
www.overdevesthoveniers.nl VCA gecertificeerd. Erkend Hovenier. Groenkeur gecertificeerd bedrijf.
Lid VHG
Ontwerp, aanleg,
onderhoud, (sier)bestrating en complete terreininrichting
Voor: * een compleet tuinontwerp en/of beplantingsplan * complete terreininrichting * de aanleg van uw tuin * onderhoud aan uw tuin b.v.: - renovatie - voor- of najaarsbeurt - maandelijks onderhoud - wekelijks maaien van uw gazon - gazononderhoud zoals bemesten en verticuteren (mosbestrijding) - enz. * snoeien van bomen en heesters * kappen van bomen * plaatsen van schuttingen, pergolaâ&#x20AC;&#x2122;s, tuinhuisjes, bielzen, hekwerken enz. * aanleg van sierbestrating, grindpaden, schelpenpaden, enz. * aanleg van vijvers * het leggen van graszoden * ontwateren v/d tuin d.m.v. drainage * levering van bomen, heesters, coniferen, vaste planten, haagen bosplanten, potgrond, bemeste tuinaarde, gedroogde koemest, kunstmest en alle tuinmaterialen.
COMMUNICATION, ART & DESIGN www.212f.nl
Met een passie voor panden met geschiedenis 050 403 14 83 info@laurenshout.nl www.laurenshout.nl
Timmer- en restauratiewerken AdvLaurenshout_OGK_2013.indd 1
|
Interieur ontwerp en uitvoering
|
Deskundig in duurzaam (ver)bouwen 23-01-13 10:00
Bouwbedrijf W.H. Blokzijl
Vakmanschap bestaat nog...
Hoofdweg 154 Blijham Telefoon 0597 - 56 12 25 fax 56 12 83 Utiliteitsbouw Restauratie Particuliere bouw Houtskeletbouw Onderhoud Renovatie Verbouw
Voor al uw bouwwerken
Kieler Bocht 33 9723 ja Groningen www.brandsbouw.nl info@brandsbouw.nl t 050 - 57 57 800
• VRN gecertificeerd restauratiebedrijf • SBB erkend leerbedrijf • iso 9001 • iso 14001
sinds 1884 uw aannemer in de regio restaureren met oog voor detail meedenken en adviseren
Omdat bouwen vakwerk is vestigingen in Bedum – Appingedam – Valthermond
Bedum 050 – 30 13 862
Sinds 1965
Voor al uw - voegwerken - voegwerkrestauratie - gevelreiniging Noordveenkanaal n.z. 21 7831 aw Nieuw Weerdinge tel. 0591 - 522 258 / 522 770
Glas- en schilderwerken Restauratie- en imitatietechnieken Onderhoudswerken Herstel bevingschade
G
Duinkerkenstraat 37, 9723 BP Groningen (050) 599 57 70 | info@corbuist.nl | www.corbuist.nl