SPIRE BLÅ – nynorsk by GAN Aschehoug

Gro Wollebæk

EM PL AR

Naturfag for småskulesteget

Spire

Blå

GAN Aschehoug

EM PL AR

VU Â

Innhald Mikroorganismar

Arktis og Antarktis

• Spireposten .................................................... • Arktis .............................................................. • Arktisk klima .................................................. • Antarktis ........................................................ • Gammal is ...................................................... • Polarforskning ...............................................

Konstruksjonar

• Konstruksjonar ................................................ • Byggverk ........................................................ • Materiale ...................................................... • Bruer ............................................................... • Eit byggverk blir til .........................................

Universet

• Det uendelege universet ............................... • Big Bang! ............................... ......................... • Solsystemet vårt ............................................. • Mars og Jupiter .............................................. • Sett frå rommet ............................................. • Romforskning ................................................ • Vitskap .......................................................

R VU

2 4 6 8 10 12 14

EM PL AR

• Smittsamt? ..................................................... • Bakteriar ......................................................... • Førebyggje sjukdom ....................................... • Sopp ............................................................... • Antibiotika ...................................................... • Virusangrep! ................................................... • Vaksine ............................................................

Kroppen

16 18 20 22 24 26

28 30 32 34 36

38 40 42 44 46 48 50

• Ledd på ledd .................................................. • Musklar .......................................................... • Tren for livet! ................................................. • Redd? ............................................................. • Heile deg ........................................................

52 54 56 58 60

Spørjespelet Spire .......................................

Smittsamt?

Du skal • vite kva som kan gjere oss sjuke • kunne namnet på tre mikroorganismar • erfare korleis mikroskop fungerer

Sjuk og svak ...

EM PL AR

Det renn frå nasen, kroppen verkjer, og du er varm og kald om kvarandre. Du er slapp og orkar ingenting. Du er sjuk. Du er blitt smitta. Korleis gjekk det til?

Men – kva gjorde deg sjuk, eigentleg?

Alle blir sjuke innimellom. Når du blir sjuk, kan kroppen reagere med utslett, feber, diaré eller oppkast. Når du blir sjuk, jobbar immunforvaret1 ditt ivrig med å kjempe mot det som gjorde deg sjuk. Somme gonger treng immunforsvaret hjelp av medisinar.

Immunforsvar: kroppens eige forsvar mot sjukdommar. Dei kvite blodcellene utgjer immunforsvaret.

Kva kan gjere deg sjuk? Overalt – i lufta rundt oss, på alle ting, på kroppen vår og i jorda – finst det bitte små levande vesen som vi kallar mikroorganismar. Dei er så små at vi treng kraftige mikroskop for å kunne sjå dei. Bakteriar, virus og sopp er tre typar mikroorganismar som du sikkert har høyrt om. Nokre av dei kan gjere oss sjuke. Dei smittar gjennom små dropar i lufta og ved direkte kontakt. 2

Eit mikroskop har svært kraftige linser som forstørrar det vi vil undersøkje.

Lesespørsmål 1 Korleis kan kroppen reagere når han blir sjuk? 2 Kva er immunforsvaret? 3 Kva for tre typar mikroorganismar kan gjere deg sjuk? 4 Korleis smittar mikroorganismane?

Mikroorganisme Ordet mikro kjem frå gresk og tyder «veldig liten». Ordet organisme bruker vi om alle levande vesen.

5 Kva vil det seie å ha feber?

EM PL AR

6 Korleis klarer kroppen å kjempe mot sjukdommen?

Du treng

Linse – Kva trur du skjer?

• papir og blyant • ein pipette • vatn

Skriv nokre bitte små bokstavar på eit papir. Fyll ein pipette med vatn. Dryp ein liten vassdrope varsamt oppå éin av bokstavane du har skrive. Vassdropen må halde på forma og ikkje renne ut over. Sjå på bokstaven gjennom vassdropen.

• Kva skjedde? • Kvifor skjedde det?

Finn ut!

1 Undersøk glaset i eit forstørringsglas. Kva for form har glaset frå sida? Teikn det i boka di. 2 Bruk forstørringsglaset til å undersøkje bitte små gjenstandar. Kor mange gonger blir tinga forstørra, trur du?

Finn ut! Når du er frisk, er temperaturen i kroppen rundt 37,5 °C. Stig temperaturen til 38 °C eller meir, seier vi at du har feber. Fyll glas med lunka vatn og mål temperaturen i vatnet med eit termometer. Hell i varmt vatn og prøv å få akkurat 37,5 °C. Mål deretter vatn som er 40 °C. Korleis kjennest forskjellen?

Anton van Leeuwenhoek oppdaga på 1600-talet at ein kunne slipe ei glaskule til ei linse. Gjennom linsa såg han bakteriar, blodceller og små organismar som sumde rundt i ein vassdrope. Oppdaginga førte til store framsteg innanfor legevitskapen.

Forsøksskjema finn du i lærarrettleiinga.

Bakteriar

Du skal • vite kva bakteriar er • kjenne til nyttige og skadelege bakteriar

Kva er bakteriar?

EM PL AR

Bakteriar finst overalt. Dei er verken plantar eller dyr, men noko heilt eige. Det finst over 10 000 ulike typar bakteriar. Dei fleste bakteriar er harmlause for plantar, dyr og menneske. Ein god del bakteriar er nyttige for oss på ulike måtar, mens nokre bakteriar er skadelege og kan gi oss ulike sjukdommar.

Ordet bakterie kjem frå gresk og tydar «liten stav».

Bakteriar kan vere runde, lange, tynne, korte, tjukke eller spiralforma. Mange av dei har hale eller flagellar som dei bruker til å bevege seg med.

Nyttige bakteriar Vi har bakteriar overalt i og på kroppen. I tarmane finst det bakteriar som hjelper oss å fordøye maten, og på huda er det millionar av bakteriar som hindrar at det blir for mange av dei skadelege bakteriane.

Skadelige bakteriar Ein del bakteriar kan gjere menneske sjuke. Som regel klarer immunforsvaret i kroppen å stå imot dei, men immunforsvaret kan vere svekt av ulike grunnar. Dei skadelege bakteriane kan dessutan endre seg og lure immunforsvaret vårt. Då blir vi sjuke. 4

Lesespørsmål 1 Kva er bakteriar, og kor mange typar bakteriar finst det? 2 Kva tyder ordet bakterie? Kvifor trur du dei har fått dette namnet? 3 Kva for form kan bakteriane ha? 4 Korleis kan somme bakteriar vere nyttige? 5 Kva kan skje om vi får i oss skadelege bakteriar?

EM PL AR

6 Kvifor trur du vi kan bli sjuke dersom vi frys?

Bakteriar formeirar seg svært sakte når det er kjølig. Derfor legg vi mat i kjøleskapet.

Svartedauden

I mellomalderen blei store deler av Europa ramma av ein pest som folk kalla svartedauden. Sjukdommen kom av ein bakterie som heiter Yersinia pestis.

Yersinia pestis

Søk på Internett: • Når kom svartedauden til Noreg? • Korleis smitta svartedauden? • Kor mange menneske døydde av svartedauden i Noreg? • Kor mange menneske døydde av svartedauden i Europa?

Finn ut!

Du treng

Vaskeklutar

• vaskeklutar • tre plastboksar • vaskemaskin

Vask alle pultane. Samle dei skitne klutane i tre haugar: 1 Legg dei skitne klutane i den første haugen i ein plastboks utan lok. 2 Skyl klutane i den andre haugen i rennande vatn og legg dei i den andre boksen. 3 Vask klutane i den siste haugen i vaskemaskin og legg dei i den tredje boksen. • Kva skjedde? • Kvifor skjedde det?

Pesta i trappa. Theodor Kittelsen såg for seg svartedauden slik ...

Yoghurt

• H-mjølk • yoghurt naturell

Varm H-mjølka til 37 °C. Rør to skeier yoghurt naturell varsamt inn i mjølka. Legg lokket på kjelen, og la han kvile på benken over natta eller til han har tjukna. Då er han klar til å etast. Du må ikkje røre i kjelen når yoghurten kviler for då vil han ikkje tjukne.

Kva trur du skjer i mjølka når ho kviler? 5

Førebygg je sjukdom

Du skal • vite kva pasteurisering er • vite korleis vi kan unngå å bli smitta

Pasteurisert mjølk?

Når kua blir mjølka, kan bakteriar frå jura hamne i mjølka. For å unngå at vi får i oss desse bakteriane, må mjølka pasteuriserast. Det vil seie at mjølka blir varma opp til minst 72 °C, slik at bakteriane døyr. Då blir mjølka trygg å drikke, og ho held seg lenger. Det er også vanleg å pasteurisere juice, vin og øl.

EM PL AR

Du har kanskje lese ordet «pasteurisert» på mjølkekartongen, men har du tenkt over kva det eigentleg tyder?

Louis Pasteur var ein fransk forskar som levde på 1800-talet. Han fekk i oppdrag å finne ut kvifor all vinen til keisar Napoleon III blei dårleg. Pasteur fann ut at mat, vin og mjølk kunne innehalde både sopp og bakteriar som øydela maten og gjorde folk sjuke.

Hygiene

å nyse i olbogekroken å vaske hendene etter dobesøk å vaske hendene før og etter at ein har ete å vaske hender når ein lagar mat å la vere å drikke frå drikkeflaska til andre å pusse tennene morgon og kveld å skifte kjøkkenklut ofte

• • • • • • •

Ordet hygiene kjem frå gresk og tyder «sunn». God hygiene førebyggjer sjukdom. Det vil seie at ein har ulike vanar som gjer at ein lettare unngår å bli smitta av skadelege bakteriar. Slike gode vanar kan vere

Ignaz Semmelweis var mannen som skjøna at god handhygiene er viktig for å unngå smitte. På sjukehuset der han jobba, døydde mange på grunn av dårleg hygiene. Då Semmelweis innførte rutinar for handvask på sjukehuset, lo mange av han og nekta å gjere som han foreslo.

Lesespørsmål 1 Kva tyder det at mjølka blir pasteurisert? 2 Kva skjer med bakteriane når mjølka blir pasteurisert? 3 Kva kan skje dersom ein ikkje pasteuriserer mjølka? 4 Kvifor heiter det «pasteurisere», trur du? 5 Kvifor er god hygiene viktig?

Finn ut!

EM PL AR

6 Kva kan du gjere for å unngå bakteriesmitte?

Sjå i kjøleskapet etter matvarer som er pasteuriserte, og matvarer som ikkje er det.

Lag ei liste over matvarene som er pasteuriserte, og matvarer som ikkje er pasteuriserte. Samanlikn lista di med lista ein annan har laga. Du treng

Vask hendene!

• såpe • vatn • tørkepapir/handkle

Mange slurvar med handvasken. Bakteriar blir igjen mellom fingrane og i hudfaldane. Du bør vaske hendene i minst 30 sekund for å bli rein. Vask hendene slik du ser på bileta.

Hygienekampanje Jobb saman i grupper. Lag ein plakat som gir instruksjonar om god handvask. Lag ein forklarande tekst til kvar teikning. Laminer plakatane og heng dei opp ulike stader på skulen der elevane vaskar hender. I lærarrettleiinga er det eit forsøk knytt til pasteurisering. Last ned plakatgrunnlag på heimesidene til forlaget.

Du skal

Sopp

• vite kva sopp er • kjenne til tre ulike sopptypar • vite kva sopp kan brukast til

Tre typar sopp

EM PL AR

Når du høyrer ordet sopp, tenkjer du gjerne på sopp som veks i skogen. Vi deler sopp inn i tre ulike grupper: hattsopp, gjærsopp og muggsopp.

Enkelte muggsoppar blir brukte i matlaging. Blåmuggosten inneheld ein muggsopp som ikkje er skadeleg for oss. Nokre muggsoppar utviklar giftstoff som vi kan vi bli sjuke av. Slik som muggsoppen på denne brødskiva.

Hattsoppar veks i skogen. Nokre er etande, mens andre er svært giftige.

Muggsopp

Gjærsopp er ein mikroorganisme som blir brukt i matlaging. Med gjærsopp blir brøddeigen luftig, og druesaft kan bli til vin.

Lufta rundt oss er full av mikroorganismar, og muggsopp er ein slik mikroorganisme som svever i lufta. Muggsopp-sporane slår seg ned og veks på varme stader der dei finn næringsstoff og fukt. Gløymer du å ta ut ei gammal brødskive frå matboksen, vil ho raskt bli til ei ekkel, hårete skive. Mat som har begynt å mugne, skal ein ikkje ete. Muggsoppen kan innehalde giftstoff som gjer deg svært sjuk.

Sopp som medisin? Soppsporar som svevar i lufta, er ikkje berre skadelege. Mange av soppartane inneheld stoff som er til nytte for oss. Stoffa kan ta knekken på ulike skadelege bakteriar. Derfor blir nokre soppsporar brukte i ulike medisinar.

Lesespørsmål 1 Kva for grupper deler vi sopp inn i? 2 Kva for ein sopptype finst i bollar og brød? 3 Kva er ein muggsopp?

Kryptokokk er ein skummel muggsopp som kan gjere deg sjuk. Den finst i duereir og i dueskit.

4 Kvar finst muggsoppen? 5 Kva treng muggsoppen for å vekse?

EM PL AR

6 Korleis kan muggsoppen vere nyttig? Du treng

Brødskalk – Kva trur du skjer?

Legg ein brødskalk i ein gjennomsiktig plastpose. La posen med brød liggje eit par veker. Hald posen lukka. Følg med på kva som skjer med brødet frå dag til dag. Kor lang tid tok det før brødet endra seg? Sjå på endringane gjennom eit forstørringsglas.

• eit stykke brød • plastpose • tolmod

• Kva skjedde? • Kvifor skjedde det?

Stopp mikroorganismane!

• • • • •

fersk gjær 1 dl lunka vatn 1 dl kveitemjøl 1 ss sukker ei lita skål

Mikroorganismar treng varme og fukt for å formeire seg.

Gjærsopp – Kva trur du skjer?

Du treng

Jobb saman to og to.

Tenk ut, forsk og lag eit forsøk der de hindrar mikroorganismane i å vekse på ei matvare. Korleis skal de få til det? Skriv, teikn og fortel kva de må gjere. Presenter forsøket dykkar for ei anna gruppe.

Bland kveitemjøl og sukker. Løys opp ein klump fersk gjær i lunka vatn, og bland alt saman til ein deigklump. Dekk til skåla, og set henne på ein lun stad. • Kva skjedde? • Kvifor skjedde det? Forsøksskjema finn du i lærarrettleiinga.

Sopp som medisin

Du skal • vite korleis antibiotika blei oppdaga • vite kva resistente bakteriar er

Den britiske legen Alexander Fleming forska i mange år på korleis bakteriar oppfører seg i ulike miljø. Han ville finne ein medisin som kunne hindre at skadelege bakteriar klarte å formeire seg. I 1928 gjorde Fleming ei viktig oppdaging ved eit reint slumpetreff.

EM PL AR

Mysteriet med dei døde bakteriane ...

I 1928 drog Fleming på ferie med familien og gløymde igjen nokre petriskåler i laboratoriet sitt. Då han kom heim, oppdaga han noko forunderleg: Alle bakteriane i den eine skåla var døde!

Fleming skjøna at dette var ei viktig oppdaging, og måtte finne ut kvifor bakteriane hadde døydd. Han undersøkte om det hadde vore veldig kaldt eller varmt i rommet, eller om nokon hadde sølt på skålene. Etter kvart skjøna han at det som hadde teke livet av bakteriane, kom frå soppsporar i lufta. Slik oppdaga Fleming muggsoppen penicillin. Denne soppen tek knekken på ei rekkje skadelege bakteriar.

Små infeksjonar som tidlegare var dødelege, kunne no kurerast med små tablettar som inneheldt denne muggsoppen. Etter oppdaginga av penicillinet har legevitskapen klart å lage mange medisinar som tek knekken på skadelege bakteriar. Desse medisinane kallar vi for antibiotika. Antibiotika har redda millionar av menneskeliv.

Bakteriar blir dyrka i ei petriskål.

Smarte bakteriar Dei skadelege bakteriane er smarte. Dei kjenner igjen antibiotikaa og endrar seg slik at antibiotikaa ikkje verkar slik dei skal. Dermed kan dei skadelege bakteriane utvikle seg, vekse og bli farlege for dei som blir smitta. Vi seier at bakteriane er blitt motstandsdyktige eller resistente.

Lesespørsmål 1 Kvifor forska Alexander Fleming på bakteriar? 2 Fortel kva Alexander Fleming oppdaga då han kom heim frå ferie. 3 Kva er ei petriskål? Teikn og forklar. 4 Kva er antibiotika? 5 Korleis verkar penicillin?

Dyrke bakteriar – Kva trur du skjer?

EM PL AR

6 Forklar kvifor nokre bakteriar blir resistente. Kva tyder det?

Jobb saman i grupper. Vask dykk godt på hendene. Skjer agarpølsa i skiver.

Du treng

• agarpølse • petriskåler • stader som kan vere fulle av bakteriar.

Teikneserie

• Kva skjedde? • Kvifor skjedde det?

Stryk den eine flata av pølseskivene mot forskjellige underlag. Det kan vere eit dørhandtak, eit gelender eller andre stader der det gjerne er mykje bakteriar. Legg pølseskivene i kvar si petriskål og tett igjen med lokk. Den delen av pølsa som har vore i kontakt med underlaget, skal vende opp. Set skålene på ein lun stad. Ikkje ta av lokket. Følg med på utviklinga i skålene.

Teikn og fortel korleis Alexander Fleming gløymde igjen petriskålene i laboratoriet sitt, og korleis han reagerte då han kom heim.

Du treng

Frå sokk til bakterie

• • • •

sokk vatt/bomull nål og tråd garn

Fyll sokken med vatt og sy igjen opninga. No er sokken ein bakterie.Fest garntrådar i ulike fargar i endane eller rundt om på bakterien. Sy eller lim på auge og munn. Gi bakterien eit morosamt namn. Skriv ein tekst om kva for eigenskapar bakterien har. Lag utstilling i klassa.

Forsøksskjema finn du i lærarrettleiinga. Last ned kopieringsgrunnlag til teikneserien frå heimesida til forlaget.

Virusangrep!

Du skal • vite kva virus er • forstå korleis virus angrip og smittar

Kva er virus? Virus er mikroorganismar som er endå mindre enn bakteriar. Virus kan gjere deg sjuk. Virus kjem inn i kroppen gjennom munnen, nasen eller eit sår, og du kan bli smitta dersom nokon hostar eller nys.

EM PL AR

Dei vanlegaste virussjukdommane er forkjøling, vasskoppar, raude hundar, meslingar og vorter.

Korleis angrip virus?

Når viruset har komme inn i kroppen din, angriper det ei celle. Heile kroppen din er bygd opp av mange celler.

Viruset sprøyter inn ei «oppskrift» og gjer cella om til ein virusfabrikk. Cella begynner å lage masse virus.

Når cella er full av virus, sprekk ho. Då tyt det ut nylaga virus i kroppen! Dei nye virusa angrip nye celler og gjer dei òg til virusfabrikkar.

Du blir sjuk, men immunforsvaret i kroppen set i gang med å gjere deg frisk. Dei kvite blodcellene i blodet er immunforsvaret.

Dei kvite blodcellene er redningsmennene i kroppen. Dei angrip det som gjer deg sjuk, og lærer å kjenne igjen sjukdommar til neste gong. Då veit dei korleis dei skal ta knekken på viruset. 12

Lesespørsmål 1 Forklar kva eit virus er. 2 Fortel med eigne ord korleis virus formeirar seg. 3 Korleis smittar virus? 4 Kva gjer kroppen når han blir angripen av virus? 5 Vel fem ord frå teksten som du synest er viktige. Forklar kvifor dei er viktige.

EM PL AR

6 På kva måte kan virus vere bra for immunforsvaret?

Du treng

Skumle, vakre virus!

• • • • •

isoporkuler knappenåler måling og pensel perler og paljettar lim

Virus er så små at ein berre kan sjå dei gjennom svært avanserte mikroskop. Virus har mange former, fargar og storleikar. Sjå bilete av virus på Internett og lag ditt eige!

Mål isoporkula i den fargen du ønskjer. Træ perler på knappenåler og fest dei i kula. Gi viruset eit namn. Kva slags sjukdom gir viruset?

Virus eller bakterie?

Jobb saman to og to. Søk på Internett etter ulike sjukdommar. Lag ei oversikt over kva for sjukdommar som er virussjukdommar, og kva for nokon som er bakteriesjukdommar.

TER VOR

DIARÈ

INFLUEN

MOLLU

KUSMA

SKAR

ØYREBETENNELSE

N AUE D E T SVAR

LOS E

U TUBERK

VASSKOPPAR

MES

LIN

GA R

KYSSESYKJA

Finn ut! Vel ut éin av sjukdommane over. Finn informasjon og skriv om sjukdommen: Kven får han? Kor mange får han kvart år? Kva kjenneteiknar sjukdommen? Korleis kan ein behandle han? Les teksten din for ein venn. 13

Vaksine

Du skal • vite kvifor vi treng vaksinar • vite korleis vaksine verkar

Kvifor treng vi vaksinar?

Dette er nokre av sjukdommane dei fleste barn i Noreg blir vaksinerte mot:

hjernehinnebetennelse meslingar raude hundar difteri kusma polio

• • • • • •

EM PL AR

Dei fleste virussjukdommar er ufarlege, men i nokre tilfelle spreier sjukdommar seg raskt, og mange kan bli alvorleg sjuke og døy. Då prøver ein å utvikle ein vaksine mot sjukdommen.

Korleis verkar ein vaksine? I ein vaksine finst det litt virus i væska som blir sprøytt inn i kroppen din, men ikkje meir enn at du toler det. Det er akkurat nok til at immunforsvaret ditt begynner å lage stoff som tek livet av viruset. Neste gong du får det same viruset i kroppen, kjenner immunforsvaret att viruset og tek knekken på det. Dermed unngår du å bli smitta. Lurt, ikkje sant?

Edward Jenner laga verdas første vaksine med blod frå kyr som var smitta av kukoppar. Han oppdaga nemleg at budeier1 som hadde vore smitta av sjukdommen kukoppar, ikkje blei smitta av den farlege sjukdommen koppar, som ramma mange menneske. Budeie: gardsjente som hadde som oppgåve å fôre, stelle og mjølke husdyra på garden

Sprøyteskrekk? Nokre vaksinar kan du faktisk drikke eller få i dropeform på tunga.

Lesespørsmål 1 Kvifor får du vaksine? 2 Kva for sjukdommar får vi vaksine mot? 3 Kva inneheld ein vaksine? 4 Kva er immunforsvar? 5 Kven fann opp den første vaksinen?

EM PL AR

6 Les tabellen under. Bruk hjelpespørsmåla og forklar kva grafen viser.

Hjelper det med vaksine? Tilfelle av meslingar per 100 000 innbyggjarar

Meslingutbrot Vaksine blir innført i 1969

1800

1200

900

600

1920

1930

1940

1950

1960

1970

1980

1990

2000

2010 Kjelde: Statistisk sentralbyrå

1910

300

0 1900

• Kva tyder tala til venstre og tala nedst? • Kva tyder den grøne linja? • Når er den grøne linja høgast? Kva skjedde då? • Kva skjedde i 1969? • Kor mange har fått meslingar etter 1990?

1500

Eg har lært:

1 Spør heime og skriv svara i boka di: • Kva for barnesjukdommar har du hatt? • Kva for vaksinar har du fått? • Har du teke vaksinar når du skal reise utanlands?

• kva som gjer oss sjuke • namn på tre mikroorganismar • korleis sjukdom kan smitte • kva bakteriar er • om nyttige og skadelege bakteriar • kva pasteurisering er • korleis vi kan unngå å bli smitta • kva sopp er, og kva sopp blir brukt til • korleis antibiotika blei oppdaga • kva resistente bakteriar er • kva virus er • korleis virus smittar og angrip • kva vaksine er, og kvifor vi treng vaksinar

Er du vaksinert?

2 Bruk spørjeskjemaet du får av læraren din, og gjer ei spørjeundersøking i klassa. Set svara inn i eit søylediagram.

Spørjeskjema finn du i lærarrettleiinga. Kapittelprøve som kan brukast til undervegsvurdering, kan lastast gratis ned frå heimesida til forlaget.

Spireposten

Nordpolen- og Sørpolen-utgåva!

EM PL AR

Klimaendring

Klimaet og temperaturen på jorda endrar seg! Det blir stadig varmare. Isen på polane er i ferd med å smelte, og det er mindre is i polarområda enn nokon gong. Heile dyrelivet i Arktis er trua. Isbjørnane har færre isflak dei kan kvile på og fange mat frå. Isen på Grønland og Antarktis ligg på fastland, og når han smeltar, vil havet stige. Forskarar over heile verda følgjer veldig godt med på kva som skjer i polarområda.

Roald Amundsen

På skuta Gjøa klarte Amundsen å bli førstemann som segla gjennom heile Nordvestpassasjen i Arktis i 1903. På denne ferda fann han òg ut at vi har ein magnetisk nordpol som stadig flyttar på seg. Det nordlegaste punktet, den geografiske nordpolen, står stille. Nokre år seinare var han førstemann som klarte å nå Sørpolen. Han har òg reist i luftskip over Polhavet. Amundsen døydde til slutt ute i isøydet då han prøvde å redde ein annan ekspedisjon som var i fare. Han er aldri blitt funnen.

Fridtjof Nansen Fridtjof Nansen var ein norsk vitskapsmann og polfarar som reiste ut med skuta Fram for å bevise at isen i Arktis heile tida er i rørsle. Nansen var òg førstemann som gjekk på ski over Grønland. Seinare redda Nansen mange flyktningar etter den første verdskrigen. I 1922 fekk han Nobels fredspris for denne innsatsen. 16

Surt vatn Når isen smeltar i Antarktis, blir det meir CO2 i havet. CO2 er surt, og når havet blir surare, klarer ikkje muslingar og skjel å lage tjukke nok skal. Det same skjer med skaldyra som lever i havet.

Cecilie Skog Cecilie Skog er den første norske kvinna som har gått på ski til Nordpolen. Ho er i tillegg den andre kvinna i verda som har vore på både Nordpolen, Sørpolen og Mount Everest.

Monica Kristensen Solås

EM PL AR

Monica K. Solås er glasiolog,1 polfarar og forfattar. Ho har fleire gonger prøvd å finne teltet til Roald Amundsen på Sørpolen. Ho har delteke i og leidd fleire ekspedisjonar til Antarktis.

Ba l l o n gpi n

g v i n?

Vil du lage meg? Framgangsmåten finn du på side 25.

Eg er ein liten keiserpingvinbaby ...

... og mange andre pingvinartar lever på Sørpolen. Pingvinar er fuglar, men dei kan ikkje flyge. Til gjengjeld er dei svært gode symjarar. Dei nyfødde pingvinungane blir passa godt på av begge foreldra. Hoene dreg på slitsame symjeturar i havet for å finne mat, mens hannane og ungane blir igjen på isen. I havet ventar svoltne leopardselar, og mange pingvinmammaer endar livet som middagsmat for selen.

Glasiolog – ekspert på isbrear

Gulltopp-pingvinane ...

Quiz

1 Kva skjer dersom isen på Grønland og på Sørpolen smeltar?

BFF

Best Friends Forever

2 Kva for problem får isbjørnen når isen smeltar? 3 Kva skjer med skjel og skaldyr når havvatnet blir surt? 4 Kva er ein glasiolog?

Arktis

Du skal • kvar det arktiske området ligg • kjenne til dyrelivet i Arktis

Vågekval

EM PL AR

Alaska, USA

Knølkval

Kvitkval

Canada

Blåkval

Dyreplankton

Isbjørn

Rus

Den geografiske nordpolen

Fram

Den magnetiske nordpolen

Sel

Mygg Raudnebbterne

Grønland Svalbard Polarrev

Fritjof Nansen

Moskus

71° nord

Ørken? Det er nesten ikkje nedbør på Nordpolen. Vi kallar området for ein ørken.

Torsk Den nordleg e polarsirkelen

Noreg

Kvar ligg Arktis? 90°N

EM PL AR

0°

Lesespørsmål

Vi deler jorda inn i breiddegrader og lengdegrader. Det hjelper oss å forklare kvar på jordkloden noko er. Her ser du breiddegradene. Nordpolen ligg på breiddegrada 90° N.

Den nordlegaste delen av jordkloden er Arktis. Den raude sirkelen på kartet er polarsirkelen, yttergrensa for det arktiske området. Polarsirkelen går ved 66,5° N (nord). Området blir òg kalla Nordpolen, men det er eigentleg berre polpunktet.

Russland

1 Kva for to namn har området vi ser på kartet?

2 Kva viser den store raude stipla sirkelen på kartet?

3 Kva fortel det kvite feltet på kartet?

4 Kva for pattedyr lever i det arktiske området? 5 Kva for land har område som ligg nord for polarsirkelen? nordpolen, trur du?

6 Kva er forskjellen på den magnetiske og den geografiske

Finn ut! 1

Søk på Internett. Finn ut kva staden 71° N heiter.

Søk og finn informasjon om skuta Fram.

Finn ut kva rute trekkfuglen raudnebbterna flyg kvart år.

Finn ut kva breiddegrada 0° blir kalla.

Kva for breiddegrader ligg Noreg mellom?

Kvifor deler vi inn jorda i breidde- og lengdegrader? Når har vi bruk for å vite det, trur du? 19

Arktisk klima

Du skal • kjenne til klimaforhold i arktiske strøk • kjenne til urbefolkningen i Arktis

Istid?

Befolkning

Sjølve området vi kallar Nordpolen, er samansett av rein is. Det finst ikkje fjell under isen, berre hav. Havet frys til om vinteren, og heile området mellom Russland og Nord-Amerika blir dekt av eit islag som kan bli opptil 5 meter tjukt. Isen er heile tida i rørsle på grunn av havstraumane, så om sommaren driv det store isflak på havet. Isen er på det tynnaste i september, før det frys på igjen.

EM PL AR

Området vi kallar Arktis, ligg heilt nord på jordkloden. Sola varmar ikkje særleg så langt nord. Her frys alt vatn til is, og store landområde er òg dekte av tjukk is. Isen i Arktis er like stor som heile Europa.

Sjølv om det er veldig kaldt i Arktis, bur det mange menneske der. Inuittar er eit urfolk1 som har levd i dei arktiske områda i over 4000 år. I dag bur det omtrent 150 000 inuittar innanfor polarsirkelen. Nesten 50 000 av dei er busette på Grønland. Polfararane Roald Amundsen og Fritjof Nansen fortel i dagbøkene sine at skinnklede frå inuittane redda dei på polarekspedisjonane dei gjennomførte tidleg på 1900-talet. Inuittane på biletet er om bord i Gjøa, skuta til Roald Amundsen.

Urfolk – det opphavlege folket i eit område

Midtnattssol

Lesespørsmål 1 Kvifor er det så kaldt i Arktis? 2 Kvifor er det ikkje sol i Arktis frå september til mars? 3 Kva er under isen på Nordpolen?

I Arktis er det lyst døgnet rundt frå midten av mars til september. Resten av året er det mørketid.

4 Korleis er havet mellom Amerika og Russland om vinteren? 5 Kva heiter urfolket som held til i Arktis?

EM PL AR

6 Kva kan skje dersom all isen i Arktis smeltar, trur du? Du treng

• glas med vatn • isbitar

Isbit i vatn – Kva trur du skjer?

Legg ein isbit i eit glas. Fyll på med kaldt vatn heilt opp til kanten av glaset. Isbiten vil snart begynne å smelte. Følg med på kva som skjer med vassnivået. Skriv kva du trur skjer med vatnet når isbiten smeltar.

• Kva skjedde? • Kvifor skjedde dette?

Feitt! – Kva trur du skjer?

• • • •

iskaldt vatn i ein balje margarin brødpose gummistrikk

Jobb saman i grupper. Fyll baljen med iskaldt vatn. Ha ei skei med margarin i brødposen. Stikk den eine peikefingeren inn i smøret. Lukk igjen posen med ein strikk rundt handleddet. Stikk begge peikefingrane ned i det kalde vatnet. Kjenn etter korleis du opplever temperaturen på kvar av peikefingrane.

Du treng

• Kva skjedde? • Kvifor skjedde dette?

Overlever du? Du treng fem papirlappar. På kvar lapp skriv du éin ting du ville teke med deg på ein ekspedisjon til Sørpolen. Byt ein lapp med sidemannen. No har du fått ein ny ting. Gå vidare til nestemann. Byt ein ny lapp. Gjer dette til alle lappane dine er bytte ut. Skriv ned dei fem tinga du sit igjen med til slutt. Ville du overlevd? Leiken «Overlever du?» er nærmare forklart i lærarrettleiinga.

Antarktis

Du skal • vite kvar Antarktis ligg • kjenne til dyr og plantar i Antarktis

Blåkval

EM PL AR

Knølkval

Vågekval

TROLL, foto

Troll, norsk forskingsstasjon

Dyreplankton

Lav

Mose

Sørpolen

Roald Amundsen

Petrell

Albatross

Adeliepingvin

Elefantsel

Leopardsel

ns ørle ge p olars irkelen

Blekksprut

Keisarpingvin

Kvar ligg Antarktis?

EM PL AR

90°N

0°

90°S

Lesespørsmål

Nordpolen ligg på breiddegrada 90° N. Sørpolen ligg på breiddegrada 90° S. Den sørlege polarsirkelen går ved 66° S.

Nedst på jordkloden finn du Antarktis. Den raude sirkelen på kartet viser det antarktiske området. Området blir òg kalla for Sørpolen.

1 Kva for to namn har området vi ser på kartet?

2 Kva kallar vi den stipla raude sirkelen på kartet? 3 Ved kva breddegrad går den sørlege polarsirkelen?

4 Kor høgt er det høgaste fjellet i Antarktis?

5 Korleis kan det vekse mose og lav i Antarktis? 6 På forskingsstasjonen jobbar det 20 forskarar.

Kva forskar dei på, trur du?

Finn ut! 1

Søk i kart og finn dei nærmaste nabolanda til Antarktis.

Søk på bilete av Jøkulkyrkja. Gjer greie for korleis fjellet ser ut.

Kva for ekspedisjonar har Roald Amundsen gjennomført?

Kor mange breiddegrader er det frå Nordpolen til Sørpolen?

Finn ut kor stort vengespenn ein albatross har. Bruk måleband og mål opp lengda på golvet.

6 Finn ut kor lang ein blåkval er. Mål opp lengda på golvet.

I lærarrettleiinga finn du kopiark med ein lesetekst om Roald Amundsen.

Gammal is

Du skal

Antarktis

Området rundt Sørpolen blir kalla Antarktis. Heile Antarktis er dekt av tjukk is, og det er hav på alle kantar. Den tjukke isen i Antarktis ligg oppå fjell. I gjennomsnitt er isen 2000 meter tjukk! Den eldste isen som er funne er omtrent 820 000 år gammal.

EM PL AR

• ha kjennskap til isen i Antarktis • skrive om eit valfritt dyr som lever i Antarktis

Isfjell

Av og til ramlar store isblokker ned i havet. Vi seier at isen kalvar. Slike store isblokker kallar vi isfjell. Det meste av isfjellet ligg skjult under havoverflata. Det er berre ein tidel av isfjellet som stikk opp. Kjem du i nærleiken av eit isfjell, kan du høyre lydar som minner om piffen i eit glas med brus. Det er små gassbobler i isen som sprekk under vatn. Gassboblene kan vere fleire tusen år gamle.

Dronning Mauds land Noreg eig eit område i Antarktis som heiter Dronning Mauds land. Det er sju gonger større enn Noreg til saman.

Diskuter!

Lesespørsmål 1 Kvar på kloden ligg Antarktis? 2 Kva skjuler seg under den tjukke isen i Antarktis?

Kva tyder uttrykket «vi ser berre toppen av isfjellet»?

3 Kva meiner vi med at isen kalvar? Kvifor gjer han det, trur du? 4 Kor stor del av eit isfjell er synleg over havoverflata? 5 Kor mange kilometer tjukk er isen i Antarktis?

EM PL AR

6 Korleis har det seg at Noreg eig eit stykke av Antarktis, trur du?

Kor mykje skjuler seg?

Teikn eit isfjell som er 4 cm over havoverflata. Rekn ut kor mange centimeter av isfjellet som er under havoverflata. Kor mange centimeter blir isfjellet ditt til saman?

Teikn heile isfjellet på eit A3-ark. Fargelegg. Skriv alt du veit om isfjell, på arket.

Mitt dyr

IN g

formeirin

levestad

Sjå på kartet på side 22. Vel deg eitt av dyra som lever i Antarktis. Finn informasjon om dyret: Korleis ser dyret ut, kva et det, korleis klarer det seg i kulda, og korleis formeirar det seg? Lag ein tekst eller plakat med bilete eller teikningar. Fortel nokon om det du har funne ut!

foto av dyret

mat

utsjånad

Ballongpingvin

Du treng • • • • •

ballong tapetklister avispapir svart og kvit måling svart papp til nebb, føter og venger • pensel • limpistol

Blås opp ballongen. Bruk tapetklister til å lime avisstrimlar på kryss og tvers til heile ballongen er dekt. Lim på minst fem lag avispapir. La knuten vere synleg. Heng ballongen til tørk etter den. Klipp han bort når ballongen er heilt tørr. Mål kroppen grå, hovudet svart og ansiktet kvitt. Lim eller mål på auge. Lag nebb, venger og føter av svart papp som du limer på til slutt.

Polarforsking

Du skal • kjenne til polarforsking før og no • vite kvifor polarforsking er viktig

Målingar før og no

EM PL AR

Roald Amundsens mannskap på skuta Fram gjer observasjonar (1912).

Noreg har lange tradisjonar med forsking og vitskaplege målingar i Arktis og Antarktis. Nansen og Amundsen og mannskapet deira forska på vatn, is, luft, magnetisme og ulike dyreartar som levde i isøydet. Dei gjorde målingane med apparat dei hadde med seg i skutene dei segla med.

Forskarane er opptekne av mykje av det same i dag, men no hentar dei mykje informasjon frå Copernicus-satellittane i verdsrommet. På den måten held forskarane auge med isbreane, fargen på havet, rasfare, flaum, skipstrafikk og oljesøl. På den norske forskingsstasjonen Troll kartlegg forskarane vêrforhold, luftstøv, vasskvalitet og ultrafiolett stråling. Endringar i polarområda gir oss forvarsel om moglege klimaendringar i verda.

Forskingsstasjonen Troll ligg i Dronning Mauds land.

Isen på Nordpolen er ein svært viktig del av livsgrunnlaget til isbjørnane.

Noreg

Florida, USA

Golfstraumen startar utanfor kysten av USA. Vatnet blir kjølt ned på veg tilbake (blå piler).

Temperaturauke i havet og i lufta kan føre til at store isbrear på Grønland og i Antarktis smeltar. Smeltar isen der, vil havet stige og skape problem for både dyr og menneske.

Golfstraumen Golfstraumen er ein varm havstraum som sørgjer for levelege temperaturar i Noreg. På veg mot Nordpolen blir vatnet meir salt, sig ned til botnen og strøymer tilbake mot Amerika. Vatnet blir varma opp igjen og strøymer på nytt mot nord. Heile runden tek omtrent 1000 år. Forskarane er urolege for at smeltevatn frå grønlandsisen vil påverke Golfstraumen og endre klimaet.

Lesespørsmål 1 Kva forska Nansen og Amundsen på? 2 Kva for hjelpemiddel har polarforskarane i vår tid?

I 1998 blei Antarktis gjort til eit naturreservat som skulle viast til fred og vitskap.

3 Kva kan forskinga i polområda gi oss svar på? 4 Kva trur du skjer med fjellet under isen dersom isen på Antarktis smeltar? 5 På kva måte vil issmelting skape problem for oss menneske, trur du?

EM PL AR

6 Kva skjer med klimaet i Noreg dersom Golfstraumen blir kjølt ned, trur du? Du treng

Egg i eddik – Kva trur du skjer?

Jobb saman to og to. Legg egget i syltetøyglaset. Hell opp i eddik til egget er dekt. Lag fem hòl i loket med ei syl. Skru loket på og la glaset stå i nokre dagar. Tøm ut eddiken før du tek opp egget.

• egg • eddik • reint syltetøyglas med lok • syl

• Kva skjedde? • Kvifor skjedde dette?

Golfstraumen – Kva trur du skjer?

Du treng • 2 glassflasker • blå og gul konditorfarge • tykt papir

Forsøk 1 Fyll den eine flaska med iskaldt vatn. Bland i blå farge. Fyll den andre flaska med varmt vatn. Bland i gul farge. Legg eit lite stykke tjukt papir over tuten på den varme flaska. Hald handa på papiret og snu flaska raskt opp ned. Plasser den gule flaska varsamt oppå den blå – tut mot tut. Trekk papiret roleg vekk, slik at dei to flaskene står mot kvarandre som du ser på biletet. Gul øvst og blå nedst. Hald flaskene saman og observer. Forsøk 2 Hald varsamt rundt begge flaskene. Snu flaskene 180 grader samtidig. Denne gongen skal den blå flaska være øvst.

• Kva skjedde? • Kvifor skjedde dette?

Eg har lært: • kvar Arktis og Antarktis ligg • kva for dyr og plantar som lever i dei polare områda • om klimaforhold i arktiske strøk • om urfolket i Arktis • om isen i Antarktis • om polarforsking og kvifor det er viktig

Forsøksskjema finn du i lærarrettleiinga. Kapittelprøve som kan brukast til undervegsvurdering, kan lastast gratis ned frå heimesida til forlaget.

Konstruksjonar

Du skal • vite kva ein konstruksjon er • vite kva som gjer ein konstruksjon stabil

EM PL AR

Kvar dag har vi små og store oppfinningar rundt oss som vi ikkje tenkjer over: sykkelen din, gangbrua du syklar over kvar dag, heisekranen på byggjeplassen, huskestativet og huset du bur i. Alt dette er menneskeskapte oppfinningar eller konstruksjonar.

Ein konstruksjon er måten noko er bygd på. Før ein byggjer noko, må ein tenkje gjennom kva konstruksjonen skal brukast til, kva han må tole, og kva for materiale det er lurt å byggje med. Ein konstruksjon skal som regel brukast til noko nyttig og må tole belastning. Når ein konstruksjon er stødig og toler tyngd og trykk utan å rase saman, seier vi at det er ein berande konstruksjon.

Kva er det som gjer at ein konstruksjon blir stabil? Kvifor rasar nokre konstruksjonar saman og andre ikkje? Ser du godt etter, vil du kanskje oppdage at mange berande konstruksjonar har noko til felles.

Lesespørsmål 1 Kva for eksempel på konstruksjonar er nemnde i teksten? 2 Sjå deg rundt: Skriv opp minst tre ulike konstruksjonar du får auge på. 3 Kva tyder det at ein konstruksjon er berande? 4 Kva for geometriske former kan du finne att i alle bileta på side 28? 5 Korleis kan bogen vere ein berande konstruksjon, trur du?

EM PL AR

6 Kvifor vender bogen i demninga på biletet innover mot vatnet, trur du?

Du treng

Stabilitet – Kva trur du skjer?

• 7 halve sugerøyr utan bøy • hyssing • saks

Du skal lage to konstruksjoner med sugerør og hyssing: 1 Træ hyssing gjennom fire sugerøyr så dei dannar eit kvadrat. Slå knute på hyssingen slik at han blir stram. 2 Træ hyssing gjennom tre sugerøyr så dei dannar ein likesida trekant. Slå knute på hyssingen slik at han blir stram.

Dytt og kjenn på dei to konstruksjonane. Kva for ein av dei er lettast å klemme saman? Kvifor er det slik?

Skriv ei forklaring i boka di. Les forklaringa for ein venn.

Kan de forklare?

TRYKKREFTER

Jobb saman to og to. Sjå på teikninga saman og finn ut kva ho viser. Bli einige om ei forklaring, og skriv ned den.

TR YK

E FT

Gå deretter saman med ei anna gruppe. Les forklaringane dykkar for kvarandre. Har de forstått teikninga likt? Ha ein gjennomgang i klassa etterpå. Korleis vil de forklare teikninga for andre?

K YK R T

STREKKREFTER

Byggverk

Du skal • kjenne til korleis byggverk har utvikla seg • kjenne til nokre viktige byggverk

Menneska har alltid bygd tilhaldsstader for å skaffe seg ly. I steinalderen veit vi at forfedrane våre søkte tilflukt i hòler og hellerar, men etter kvart som menneska blei meir fastbuande, blei dei flinkare til å byggje solide byggverk som tolte vêr og vind.

EM PL AR

Med ny teknologi og nye materiale byggjer vi stadig høgare, større og meir avanserte byggverk. På slutten av 1800-talet begynte ein å bruke bjelkar av stål. Då blei dei første skyskraparane bygde. Pyramidane i Egypt blei bygde for over 4000 år sidan. Pyramidane er samansette av store steinblokker som er stabla oppå kvarandre. Keopspyramiden er størst, med ei høgd på 146 meter. Den er bygd av 2,3 millionar steinblokker.

Eiffeltårnet i Paris er t eikna av Alexandre Eiffel. Han fekk ideen til byggverket etter å ha studert knokkelen til eit lårbein. Ein knokkel er hol, men likevel veldig solid. Tårnet er bygd av stål-bjelkar. Beina er gravne 10 meter ned i bakken.

Pantheon i Roma er eit tempel vigd til alle gudar. Det stod ferdig rundt 120 e.Kr. Kuppelen har ein spesiell konstruksjon og er den største som blei bygd i romartida. Bygget har berre éi lyskjelde, og det er eit rundt lysauge midt i kuppelen.

Stabbur blei brukte til å lagre mat i. Stabbura blei bygde på stolpar opp frå bakken for å halde dyr unna maten. Sjølve stabburet er bygd i lafteteknikk.

43 m

48 m Vasilijkatedralen i Moskva blei bygd på 1500-talet.

146 m

324 m

Fridomsgudinna i New York er laga av kopar frå Noreg.

46 m

Lesespørsmål 1 Korleis har bustadene utvikla seg frå steinalderen til i dag? 2 Kva skjedde på 1800-talet som gjorde at vi kunne byggje høghus? 3 Sorter bygningane på biletet i stigande rekkjefølgje etter høgd. 4 Kva var det som inspirerte Eiffel då han teikna Eiffeltårnet? 5 Kor stor høgdeforskjell det er mellom Burj Khalifa og Eiffeltårnet?

EM PL AR

6 Kva slags bygningsmateriale blei brukte før 1800-talet, trur du? Diskuter! Kvifor er tårnet i Pisa ein mislykka konstruksjon?

Finn ut og fortell

Vel deg eitt eller fleire bygg frå biletet. Lag ein presentasjon der du fortel • kva byggverket heiter • når byggverket blei reist • kven som er arkitekten • korleis byggverket er konstruert Burj Khalifa i Dubai er • kva for materiale det er bygd av verdas høgaste • kva bygget blir brukt til bygning. Han er bygd

av stål, betong, glas og aluminium. Det er 160 etasjar i bygget.

Stavkyrkjene i Noreg blei bygde på 1100-talet og er kjende for den spesielle byggjestilen. Dei er bygde av tre og har berande konstruksjon av stavar (stolpar). Taket kviler på dei store stavane, som er gravne ned i bakken.

Oljeplattformer finst det mange av langs norskekysten. Dei enorme konstruksjonane er bygde av stål og betong. Mesteparten av ei oljeplattform ligg under havoverflata. Troll Aplattforma er det største byggverket i verda som er blitt flytta på.

26 m

73 m

56 m

Taj Mahal i India er kjend for symmetrien sin.

472 m Det skeive tårnet i Pisa er ein mislykka konstruksjon.

55 m

Hagia Sofia-katedralen i Istanbul.

828 m

65 m

Pyramidane i Mexico blei brukte som tempel.

31 I lærarrettleiinga finn du fleire aktivitetar knytte til temaet.

Materiale

Du skal

EM PL AR

• kjenne til ulike typar materiale • vite korleis materiala blir monterte

laga av

papir

tre

teip, lim

tre

skruar, spikar, lim

vatn, sement, sand

blir støypt

murstein

støypt og brend leire

blir mura med sement

naturstein

hogge ut av ein bergart

blir mura med sement

stål

ei blanding av jern og litt kol

blir sveisa eller skrudd saman

aluminium

bauksitt, som finst i gruver

blir sveisa, limt eller skrudd

glas

smelta sand, soda og kalk

lim, skruar

asfalt

sand, grus og olje

blir varma opp og størknar

plast

olje

blir varma/smelta og støypt, lim

materiale

betong

Alt rundt deg er bygd av eit eller anna materiale. Noko er laga av tre, noko er av metall, og noko er av plast. Somme bur i murhus, mens andre bur i hus av tre. Alt saman er også montert og sett saman på ein viss måte.

montering

Lesespørsmål 1 Kor mange typar materiale er det i tabellen? 2 Kor mange av materiala kjem frå naturen? 3 Sjå på bilete 1, 3, 4 og 7. Kva for nokon materiale er brukte her? 4 Sjå på bilete 2, 5, 6 og 8. Forklar kva som blir gjort på bileta. 5 Kva for nokon av materiala inneheld nokre av dei same råstoffa?

Dei tre små grisene ...

EM PL AR

6 Kva for produkt vil bli borte dersom det blir tomt for olje?

Les historia om dei tre små grisene som bygde seg kvart sitt hus. Kva for materiale bygde dei husa sine av?

mateiale

Lag ein tabell i boka di som viser fordelar og ulemper med kvart av husa. . fordel

ulempe

GRIS 1

GRIS 2

GRIS 3

Du treng

Ispinne – Kva trur du skjer?

• ein ispinne

• Kva skjedde? • Kvifor skjedde dette?

1 Hald ein ispinne på høgkant. 2 Hald ispinnen flatt. Bøy Bøy han så mykje du klarer. han så mykje du klarer. Knekk han? Knekk han?

Du treng

Geometriske former – Kva trur du skjer? Brett eit prisme, ein sylinder og eit trekanta prisme med kvar av papirtypane, slik at du har seks figurar til saman. Legg éi og éi bok på kvar figur heilt til han rasar saman. Kva for ei av formene toler mest? • Kva skjedde? • Kvifor skjedde dette?

• papir i to ulike tjukkleikar • teip • bøker Trekanta prisme

Prisme

Du finn nærmare forklaring av framgangsmåtane og fleire tips i lærarrettleiinga.

Sylinder

Bruer

Du skal • kjenne til fem ulike brukonstruksjonar • vite kva som gjer ei bru stabil

EM PL AR

Ei bru er ein konstruksjon som hjelper oss over ei elv, ein fjord, ein dal eller ei anna hindring. Dei første bruene blei laga av stein eller tre. Den gong måtte brua tole at ein frakta menneske, dyr og ulike varer over.

trykk

Alle bruer må tole tyngd. Når ein bil køyrer over ei bru, vil brua bli pressa nedover. Samtidig som det skjer, vil undersida av brua bli strekt og utvida. Ei bru må byggjast slik at det blir likt press på begge sider av brua.

Dei fleste bruer blir i dag laga av betong, stål og tre. Kva brua skal tole, og lengda på brua, avgjer kva ho skal byggjast av, og korleis ho skal byggjast.

strekk

Ingeniørar som teiknar og konstruerer bruer, må rekne ut om det blir like mykje trykk som strekk på ei bru. Nye Minnesundbrua i Akershus

Låtefoss bru i Hordaland Bjelkebru er den enklaste brutypen. Dei fleste bjelkebruer er sette saman av ein stålbjelke som to eller fleire pilarar held oppe.

Fredrikstadbrua i Østfold

Bogebruer blei tidlegare laga av stein. Den øvste steinen i bogen pressar steinane mot kvarandre og gjer brua sterkare når det går nokon over. Denne steinen blir kalla «sluttstein». I dag blir dei fleste bogebruer laga av metall.

Sluttstein heiter keystone på engelsk. Kva tyder key?

Lesespørsmål 1 Kva blei dei første bruene laga av? 2 Kva bruker vi bruer til i dag? 3 Kva kan skje dersom ei bru har ulikt press på kvar side av brua? 4 Kva er ein «sluttstein», og kvifor heiter det sluttstein, trur du? 5 Kva er forskjellen på ei hengebru og ei fagverksbru?

Hardangerbrua ligg i Hordaland fylke. Ho er 1380 meter lang og Noregs lengste hengebru. Hardangerbrua er 30 meter lengre enn Golden Gate Bridge i San Francisco.

EM PL AR

6 Finn ei bru i nærleiken av der du bur. Kva for type bru er det, og kva heiter ho?

Flisa Bru i Hedmark

Grenlandsbrua i Telemark

Golden Gate Bridge i USA

Fagverksbru er ei forbetra bjelkebru. Alle trekantane «deler opp» brua og fordeler trykket slik at ho toler meir. Eiffeltårnet er òg ein fagverkskonstruksjon.

Skråstagsbru er ei bru der vegen er hengd opp i tjukke stålkablar som er festa i høge tårn. Vi kallar stålkablane for skråstilte stålstag.

Hengebru er ei bjelkebru som heng i berekablar. Mellom høge tårn er det festa lange kablar, og ned til bjelken er det festa mange berekablar.

• vite korleis ein planlegg konstruksjonar • planleggje og byggje ein eigen konstruksjon

EM PL AR

Eit byggverk blir til

Du skal

Arkitektane teiknar og lagar modellar for korleis byggverket skal sjå ut. Dei må ta omsyn til landskapet rundt og kva bygget skal brukast til.

Ingeniørane reknar ut og planlegg korleis byggverket bør konstruerast for at det skal vere stabilt, sterkt og tole det det skal brukast til.

Bygningsarbeidarar følgjer arbeidsteikningane som arkitektane og ingeniørane har laga. Alle som er med i ein slik byggjeprosess, må ha god kunnskap om konstruksjonar og kva typar materiale som eignar seg. 36

Du treng

Solid vegg – Kva trur du skjer?

• legoklosser eller liknande

Jobb saman i grupper. Test ut dei to byggjemetodane de ser på bileta.

EM PL AR

• Kva for ein av konstruksjonane er mest solid? • Teikn og skriv ein tekst der de forklarer kvifor den eine var meir solid enn den andre.

Du treng

Papirbru – Kva trur du skjer?

Lag ei bru mellom to pappkrus ved hjelp av eit teikneark. Korleis vil du forme arket for at det skal tole alle korkane?

• 2 pappkrus • A4-ark • mjølkekorkar eller liknande

• Teikn ein illustrasjon der du viser konstruksjonen som var sterk nok til at arket bar alle korkane.

Brubygging – Kva trur du skjer? Jobb saman i grupper og lag ei bru av ispinnar. De kan velje kva form brua skal ha, men ho skal setjast opp mellom to pultar som står 30 cm frå kvarandre. Brua skal tole ei belastning på minst eitt kilo. Lag ei arbeidsteikning og planlegg godt før de begynner å byggje.

De treng • • • •

ispinnar linjal lim og limpistol saks

• Teikn ein illustrasjon eller ta bilete av brua de har laga. Fortel korleis de tenkte, og korleis det gjekk. Illustrasjonar og fleire tips til oppgåvene «Kva skjer?» finn du i lærarrettleiinga. Kapittelprøve som kan brukast til undervegsvurdering, kan lastast gratis ned frå heimesidene til forlaget.

Er universet eit tomt rom? Er det lydar i universet? HAALLOOO!? Er det nokon der ute? Eller er det berre vi?

Kor stort er universet? Er universet uendelig?

EM PL AR

Det uendelege universet

Kva er uendeleg? GĂĽr det an at noko er uendeleg? Alt mĂĽ jo begynne og slutte ein stad. Eller ...?

Veg vi verkeleg ingenting i verdsrommet? Ikkje eingong ein elefant?

Kvifor ramlar vi ikkje av jordkloden? Flaks ...

EM PL AR KS SE G ER

Big Bang! Korleis oppstod universet? Korleis begynte det?

e? i?

Universet er jo ENORMT! Klart det finst nokon andre der ute! Eller ...?

Aliens?

Vil universet forsvinne? Vil det ta slutt ein gong?

Kor langt kan vi reise i universet? Finst det ein ende?

Kan vi reise gjennom svarte hĂ˛l i verdsrommet? Kan vi reise i tid?

Big Bang!

Du skal • kjenne til teorien om Big Bang. • kjenne til kva eit lysår er.

1 sekund

EM PL AR

Forskarane meiner at utviklinga av universet tok til for omtrent 14 milliardar år sidan. Dei ser for seg at heile universet var samla i ein varm, kompakt masse til å begynne med. Så begynte massen å utvide seg i en enorm fart. Kanskje starta det med ein veldig eksplosjon – the Big Bang?

300 000 år

1 milliard år

14 milliardar år

Etter kvart som universet har utvida seg, er det blitt danna milliardar av stjerner og planetar som har samla seg i store galaksar.1 Det finst 100 milliardar galaksar i universet, og for omtrent 4,6 milliardar år sidan oppstod solsystemet vårt i galaksen Mjølkevegen. Universet utvidar seg framleis, og vi veit ingenting om når det vil ta slutt, dersom det nokosinne vil ta slutt.

3 minutt

Store tal – lange avstander!

I universet er det enorme avstandar. Det ville vere umogleg å måle avstandane i kilometer og mil. Då ville tala bli ufatteleg store. Derfor måler vi avstandane i lysår, altså kor langt lyset går på eitt år. Lyset har ein fart på nesten 300 000 kilometer i sekundet. Det vil seie at lyset går omtrent 9 000 milliardar kilometer på eitt år.

Wow!

300 000

kilometer i sekundet!

Du rekk ikkje å seie BØ eingong ...

Lyset bruker 8 minutt og 19 sekund frå sola til jorda. Neptun, som er den ytste planeten i solsystemet vårt, ligg 4 timar og 8 minutt unna sola. Til nabogalaksen Andromeda er det 2,5 millionar lysår, og heile universet måler 46,5 milliardar lysår.

Galakse – ei samling av stjerner, planetar og andre himmellekamar

Lyset bruker 1,3 sekund på ferda frå månen til jorda.

Lesespørsmål 1 Kor lenge sidan er det universet begynte å utvikle seg? 2 Korleis starta utviklinga av universet? 3 Kva er ein galakse? 4 Kva for ein galakse er solsystem vårt i? 5 Kor lenge er det sidan vårt solsystem oppstod?

EM PL AR

6 Vil universet ta slutt nokon gong, trur du? Grunngi svaret ditt.

Finn ut!

Kva om ...?

Jobb saman to og to. Kor langt går lyset på

Jobb saman to og to. Diskuter spørsmåla under. Bli einige om moglege svar. Skriv eller teikn. Les og vis svara til nokon andre.

• 3 sekund ? • 5 sekund ? • 10 sekund ?

• Kva ville skjedd om universet slutta å utvide seg? • Kva finst utanfor universet? • Korleis ville vi sett ut dersom vi kom frå ein annan galakse?

Lag ei oppgåve som handlar om lysfarten. La ei anna gruppe løyse oppgåva.

Nebula = stjernetåke

• svart stoff • skumgummibitar • måling og pensel

Nebula er tette skyer av støv og gass som har klumpa seg saman i verdsrommet. Her blir det laga nye stjerner. Forskarane trur at solsystemet vårt kan ha blitt danna i ei slik skodde. Sjå på bilete av stjernetåker på Internett.

Du treng

Mål ein nebula på eit stykke stoff. Bruk lilla, blå, rosa, kvit, brun, oransje og raud måling. Press målinga på stoffet med ein svamp, og la fargane gli litt over i kvarandre. Til slutt bruker du pensel og sprutar varsamt små, kvite prikkar over heile biletet. I lærarrettleiinga finn du fleire aktivitetar knytte til temaet.

Saturn 1 t, 8 min

Jupiter 43 min

Merkur Venus Jorda Mars 13 min

3 min 6 min 8 min

Sola

VENUS er den varmaste av planetane. Han er oppkalla etter kjærleiksgudinna.

MERKUR er den minste planeten. Han har ingen måne og bruker berre 88 dagar rundt sola.

Solsystemet V vårt

Gassplanetar: Jupiter, Saturn, Uranus og Neptun

Steinplanetar: Merkur, Venus, jorda og Mars

URANUS rører seg annleis enn dei andre planetane. Han rullar som ein ball. Dei andre snurrar som ein snurrebass. Uranus bruker 84 år rundt sola.

JUPITER er den største planeten i solsystemet vårt. Det er plass til 1000 jordklodar inne i Jupiter. Jupiter har 64 månar.

MARS blir kalla den raude planeten. Menneska har sendt robotar til Mars for å forske på kva som finst der.

EM PL AR

Jorda (Tellus) er den einaste levelege planeten i solsystemet vårt. På jorda er det 70 % vatn.

SOLA er ei stjerne. Sola er den einaste stjerna i solsystemet vårt. Det er plass til 1,3 millionar jordklodar inne i sola. Lyset frå sola bruker 8 minutt til jordkloden.

• kunne planetane i solsystemet vårt • kunneseie noko om avstandar og storleikar i solsystemet

Du skal

Uranus 2 t, 40 min

Neptun 4 t, 8 min

Avstanden mellom planetane og avstanden frå planetane til sola målt i lysfart.

ER KS

I Mjølkevegen finst det milliardar av andre solsystem som vi enno ikkje veit noko om. Kanskje det finst liv på nokon planetar i andre solsystem?

Her ser du kor store planetane er i forhold til kvarandre. Teikninga seier ingenting om avstanden mellom planetane.

EM PL AR

I solsystemet vårt finst det åtte planetar som går i bane rundt sola. Sola er i sentrum av solsystemet. Planetane er veldig ulike. Kvar planet har sine særtrekk. Nokre av planetane har éin eller fleire månar som krinsar rundt dei, mens andre har ingen. Storleiken på planetane er òg veldig forskjellig. Samanlikna med Merkur eller jorda er Jupiter ein gigantplanet.

Universet er enormt! Så stort at det ikkje går an å fatte. Det meste er framleis uoppdaga, men vi veit at det finst milliardar av galaksar, og at kvar galakse har milliardar av stjerner og planetar.

SATURN har sju ringar av is som snurrar rundt planeten. Saturn har 62 månar.

NEPTUN er heilt blå og oppkalla etter den romerske havguden. Neptun bruker 165 år rundt sola. Det vil ta oss 500 år å reise dit.

som ein snurrebass. Uranus bruker 84 år rundt sola.

• kjenne til ein steinplanet og ein gassplanet • skrive om ein sjølvvald planet

EM PL AR

Mars og Jupiter

Du skal

Jupiter – ein gigant.

Jupiter er den største planeten i solsystemet og oppkalla etter den romerske himmelguden. Planeten er så stor at det ville vore plass til 1000 jordklodar inni Jupiter.

Mars er den fjerde planeten i solsystemet. Mars er litt mindre og kaldare enn jorda. Temperaturen på overflata på Mars er –63 °C.

Mars – den raude planeten.

Mars er ein steinplanet og blir kalla den raude planeten. Han får eit raudleg skjær fordi det finst mykje jern i steinane og sanden der. Det er raude sandstormar på Mars. Planeten er oppkalla etter den romerske krigsguden Mars.

Mars går i ellipsebane1 rundt sola. Han bruker 687 jorddøgn på ein runde. Mars har to månar som heiter Phobos og Deimos. Den største vulkanen og det største fjellet vi kjenner til, ligg på Mars. Fjellet heiter Olympus Mons og er 21 300 meter høgt. Vi har sendt opp fleire køyretøy til Mars. Dei tek bilete og ulike prøver og sender resultata til jorda. Ellipse =

Jupiter er ein gigantisk gassball utan fast overflate. Temperaturen på overflata er –108 °C. På Jupiter er det livsfarleg stråling, tett gass og enorme vindar. Dei ulike fargefelta vi ser på overflata, er vindstraumar. Nokre stormar kan halde på i fleire hundre år. Jupiter har 64 månar. Jupiter går i ellipsebane rundt sola og bruker nesten 12 jordår på ein runde. Mens jorda bruker 24 timar på å rotere rundt seg sjølv, bruker Jupiter berre 10 timar. Sidan han er så stor og snurrar så fort, syg han til seg meteorar og kometar.

Lesespørsmål Kvifor blir Mars kalla den raude planeten?

Kva type planet er Mars?

Kvifor blir Jupiter kalla for «ein gigantisk gassball»?

Kva tyder det at Mars og Jupiter går i ellipsebane rundt sola?

Kvifor veit vi så mykje om Mars?

Kva meiner vi med «jorddøgn» og «jordår»?

Sammenlikn Mars og Jupiter Les tekstane om Mars og Jupiter og finn likskapar og forskjellar mellom

Mars

dei to planetane.

EM PL AR

Felles

Jupiter

Teikn opp to store sirklar i boka di. Det som er felles for planetane,

skriv du der sirklane møtest.

Kva ville du ha vege?

Dersom du landa på Jupiter, ville du ha vege omtrent dobbelt som mykje som på jorda. Finn ut kva du ville ha vege på Mars og på Jupiter.

Dersom du landa på Mars, ville du ha vege omtrent ein tredel av vekta di på jorda.

Min planet Vel deg ein av planetane i solsystemet vårt. Finn informasjon om planeten på Internett og i ulike bøker. 1 Lag ein digital presentasjon. Set inn bilete av planeten. 2 Lag ei brettebok som du ser på biletet. Skriv inn nøkkelord om planeten. 3 Presenter teksten din i klassa eller for ein venn.

Mal til brettebok finn du i lærarrettleiinga.

Plassering i solsystemet

Temperatur og

atmosfære

Døgn og årstid

Forsking

på Nept

Du skal

Sett frå rommet

• kjenne til kva romforsking er • kjenne til ulike teknologiske hjelpemiddel

EM PL AR

Drøymer du om å reise til ein annan planet? Vi menneske har alltid vore nysgjerrige på verdsrommet. Med avansert teknologi og nye oppfinningar finn vi ut meir og meir om verdsrommet, men førebels er det er ingen som har reist lenger enn til månen. Ein gong i framtida vil det kanskje vere mogleg for vanlege menneske å dra på tur i verdsrommet. Kven veit?

Astronautar har trena i årevis på oppgåvene dei skal utføre. Dei må ha på seg romdrakt når dei skal ut av romstasjonen.

Romsondar er mannskapslause romfartøy som hentar inn informasjon om solsystemet vårt ved å ta bilete av planetar, månar, asteroidar og kometar.

Sidan 2004 har vi hatt tre robotar på Mars. Dei er drivne av solceller og køyrer rundt og tek prøver av overflata. Robotane har funne spor etter vatn. Dette er ei viktig oppdaging.

Rundt jorda krinsar det fleire tusen kunstige satellittar. Satellittar går i bane rundt jorda. Satellittane gir oss mykje viktig informasjon, blant anna om vêret og klimautviklinga.

Ein romstasjon er eit romfartøy med mannskap som går i bane rundt jorda. Dei som jobbar her, er vektlause. Jobben er å gjere eksperiment og sørgje for at romstasjonen verkar som han skal.

Lesespørsmål 1 Kor langt ut i verdsrommet har vi menneske reist? 2 Kva er forskjellen på ein romsonde og ein romstasjon?

Ein astronom er ein som forskar på stjerner og planetar og korleis alt i universet fungerer.

3 Kva slags informasjon kan satellittane gi oss? 4 Korleis forskar vi på planeten Mars? 5 Kvifor må astronautane ha på seg romdrakt, trur du?

EM PL AR

6 Kvifor er oppdaginga av vatn på Mars viktig for oss, trur du?

Sola i sentrum

Planetene: Klipp ut åtte sirklar i ulike storleikar. Fargelegg planetane.

Sola: Klipp ut ein stor sirkel. Fargelegg han guloransje.

Lim dei åtte planetane på pappstrimlar av ulik lengd. Neptun må ha den lengste strimmelen. Skriv planetnamna på strimlane. Fest alle strimlane med ein splittbinders i sentrum av sola. Lær deg namn og rekkjefølgje på planetane.

Min eigen planet!

Curiosity

Tenk deg at du er astronom. Du oppdagar ein heilt ny planet som skil seg ut frå alle dei andre planetane i solsystemet vårt. Skriv ei forteljing om den store oppdaginga. • Kva namn gir du planeten? • Kva for kjenneteikn har planeten? • Korleis er temperaturen? • Finst det liv på planeten?

Du treng • • • • • • •

Pappøskje Sugerøyr Grillpinnar Mjølkekorkar o.l. Knappar, perler o.l. Limpistol Måling og pensel

Curiosity1 er ein av robotane på Mars. Lag ei arbeidsteikning av korleis din robot skal sjå ut. Lag han av ulike materiale. Gi roboten din eit namn, og skriv kva for ein planet han jobbar på, og kva oppdagingar han har gjort. 1

Curiosity er engelsk og tyder nyfikne.

Tips til fleire aktivitetar finn du i lærarrettleiinga.

Du skal

Romforsking

• kjenne til nokre viktige hendingar i romforskinga

1946

Bananfluger blei sende opp i rommet for å teste strålinga.

EM PL AR

Etter at den andre verdskrigen var over i 1945, begynte USA og tidlegare Sovjetunionen å konkurrere om å vere fremst i romforsking. No er det meir vanleg at fleire land samarbeider om ulike forskingsprosjekt. Ingen eig verdsrommet.

1959

1958

1957

tilstanden påverka dei.

Hunden Laika var det første dyret som gjekk i bane rundt jorda.

1961

1964

Ei mengd dyr blei sende opp for å finne

Romsonden Luna 3 sende bilete frå baksida av månen.

Romsonden Mariner 4 sende dei første bileta av naboplaneten Mars.

1977

1969 Neil Armstrong var første menneske som gjekk på månen.

1986

Jurij Gagarin var det første menneske som blei sendt opp i verdsrommet.

ut korleis den vektlause

Satelitten Vanguard 1 er det eldste objektet som framleis går i bane rundt jorda.

1950-årene

Romstasjonen Mir blei send opp. Forskarane budde der i over eitt år.

2004

2000

1990 Teleskopet Hubble blei send opp for å ta bilete av solsystemet.

Romstasjonen ISS kom i drift. Her bur det seks forskarar om gongen.

2015

2012

2013

Roboten Curiosity landa på Mars. Han tek prøver av steinar og sender bilete til jorda.

Romsondane Voyager 1 og 2 blei sende ut i rommet.

Voyager 1 forlét solsystem vårt etter ei reise på 36 år.

Dei første fargebileta av dvergplaneten Pluto blei tekne av romsonden New Horizons.

Robotane Spirit og Opportunity landa på Mars.

? 20..?

Lesespørsmål 1 Kva for to land har kjempa om å vere fremst i verdsrommet? 2 Kvifor blei bananfluger sende opp i verdsrommet? 3 Var det menneske om bord i romsonden Luna 3? 4 Kven var det første mennesket i verdsrommet? 5 Kor mange år sidan er det at bananflugene blei sende ut i verdsrommet?

EM PL AR

6 Kva meiner vi med at «ingen eig verdsrommet», trur du?

Skriv ein avisartikkel

Forskere har gjort fantastiske funn på Mars! Fortel om dette i eit intervju eller ein avisartikkel.

• Kva slags funn har forskarane gjort? • Kva har funna å seie for oss? • Teikn eller lag noko som viser kva dei har oppdaga.

Les intervjuet eller artikkelen for ein venn.

Hald fram tidslinja – Kva skjer i framtida?

År 2050

År 2100

Kva for reiser, oppfinningar eller oppdagingar trur du vi har gjort innan 2050 og 2100? Teikn og fortel.

Skriv spørsmål til svaret. Eksempel: Svar: Neil Armstrong var førstemann på månen. Spørsmål: Kven var førstemann på månen? Svar: Forskarane budde på romstasjonen i over eitt år. Spørsmål: ... Svar: Teleskopet Hubble tek bilete av solsystemet. Spørsmål: ... Svar: Voyager 1 brukte 36 år på å reise ut av solsystemet. Spørsmål: ... 49

Du skal

Vitskap

EM PL AR

• kjenne til nokre viktige personar i vitskapshistoria • erfare kva tyngdekraft er • kjenne til nokre tidlegare verdsbilete

Sola er i midten av solsystemet, ikkje jorda!

Eg segla rundt jorda ... Då må ho jo vere rund!

Planetane går i elliptiske* baner rundt sola

Ha, ha ... Eg ser månane til Jupiter gjennom teleskopet ... Vi må tenkje nytt!

* Ellipse =

Au! Ja, nettopp! Ting tiltrekkjer kvarandre. Gravitasjon!

E = mc2 Alt er relativt, men ikkje lysfarten ...

Lesespørsmål 1 Kven oppdaga at jorda går rundt sola? 2 Korleis oppdaga Magellan at jordkloden ikkje var flat som ei pannekake? 3 Kva for hjelpemiddel brukte Galileo Galilei i forskinga si? 4 Kven av vitskapsmennene fann ut noko om tyngdekraft? Og korleis? 5 Teikn opp korleis solsystemet hadde sett ut dersom jorda var i sentrum.

EM PL AR

6 Kva meiner vi med lysfarten? Du treng

Tyngdekraft – Kva trur du skjer?

Fyll to ballongar med vatn. I den eine skal det vere dobbelt så mykje vatn som i den andre. Finn ei høgd som ballongane kan sleppast frå. Legg begge ballongane på ein planke. Vipp planken slik at ballongane fell på likt. Kva for ein ballong treffer bakken først, trur du?

• Kva skjedde? • Kvifor skjedde det?

Kva trudde ein før?

• 2 ballongar • vatn • planke/brett

Menneska har til alle tider hatt ulike førestillingar om korleis verda ser ut.

I vikingtida (793–1050) trudde folk at verda var delt inn i tre delar:

• Åsgard – verda til gudane • Midgard – verda til menneska • Utgard – verda til jotnane

I havet utanfor Midgard låg det grufulle sjøuhyret Midgardsormen. Sjå på biletet av ormen. Tenk deg at du sit i båten og er på veg mot utkanten av Midgard. Skriv ei forteljing om korleis du opplever det.

Eg har lært: • om Big Bang-teorien • kva eit lysår er • om planetane i solsystemet vårt • avstandar og storleikar i solsystemet • om ein stein- og ein gassplanet • om ein sjølvvald planet • kva romforsking er og om ulike teknologiske hjelpemiddel • Viktige hendingar i romforskinga • VIktige personar i vitskapshistoria • kva tyngdekraft er

Kapittelprøve som kan brukast til undervegsvurdering, kan lastast gratis ned frå heimesidene til forlaget.

Ledd på ledd ...

Du skal • vite korleis knoklane er haldne saman • kjenne til ulike typar ledd

Det er eit skjelett som held oppe kroppen din. Skjelettet er samansett av i alt 206 knoklar. Inni knoklane er det brusk og bindevev. Det gjer knoklane lette, men solide. Det er ulike ledd som held saman knoklane. Ledda sørgjer for at skjelettet blir rørleg. Rundt og mellom ledda er det ein kapsel1 som lagar leddvæske. Den smør ledda som ein olje, slik at dei rører seg knirkefritt.

EM PL AR

Leddvæske

Brusk og bindevev

Dreieledd • Nakken • Ryggsøyla • Armvriding ved olbogen

Kuleledd • Skulder • Hofte

Salledd • Tommelen

Eggledd • Dei to ytste fingerledda

Hengsleledd • Olboge • Kne • Inste fingerledd • Tåledd

Planledd • Handledd • Ankelledd kapsel = hylster, behaldar

Knoklane i ryggrada kallar vi for virvlar. Vi har 33 ryggvirvlar.

Lesespørsmål 1 Kva er det som held knoklane saman? 2 Kva finst inni knoklane? 3 Kva gjer leddvæska med ledda? 4 Kor mange forskjellige typar ledd har vi i kroppen?

5 Kor mange ledd har kroppen, trur du? Diskuter svaret ditt med ein annen.

EM PL AR

6 Korleis kunne du røre hovudet dersom nakken din var eit hengsleledd?

Hand med ledd og sener.

• • • • • •

6 perler 5 sugerøyr tjukk kartong hyssing papptallerken lim og saks

Teikn rundt handa di og klipp ut. Legg eit sugerøyr på kvar pappfinger. Bruk saks og lag eit hakk (ikkje klipp av!) der kvart fingerledd er. Alle fingrane, bortsett frå tommelen, skal ha tre ledd.

Du treng

Fest trådar i perlene og træ gjennom sugerøyra. Lim sugerøyra fast på pappfingrane. Saml alle trådane i ei siste perle og lim handflata fast på baksida av ein papptallerken. Fingrane skal ikkje limast. Forklar kva som skjer når du dreg i trådane.

Simon says – Move it!

Studer biletet av leddtypane på side 52.

Jobb saman to og to. Gi kvarandre instruksjonar og finn ut kvar på kroppen dei ulike ledda er.

Stå på golvet og rør: • hengsleledda • kuleledda • salledda • dreieledda • planledda • eggledda

Rør alle planledd samtidig!

Du treng

Leddmann

• • • •

kopioriginal tykk kartong saks splittbinders

Klipp ut delane frå kopieringsoriginalen. Bruk splittbinders til å feste delane.

Lag ein person som: • spring • jublar • sit på knea. Kan du vise andre situasjonar?

I lærarrettleiinga finn du kopieringsoriginal til leddmannen.

Musklar

Du skal • vite kva funksjon musklane har • kjenne til ulike typar musklar

Visste du at det er omtrent 700 musklar i kroppen din? Det finst tre typar musklar:

EM PL AR

Hjartemuskelen er omtrent så stor som ein knyttneve. Hjartet jobbar døgnet rundt med å pumpe blod rundt i kroppen. Det pumpar omtrent 5 liter blod i minuttet og sørgjer for at alle celler og musklar i kroppen får oksygen og næring. Hjartemuskelen kan du ikkje styre med viljen.

Glatte musklar styrer dei indre organa, for eksempel lungene, blodårene, tynntarmen og urinblæra. Dei glatte musklane blir styrte av nervane og hjernen, men du kan for eksempel halde pusten eller knipe igjen urinmuskelen ei lita stund.

Skjelettmusklar rører knoklane i skjelettet. Desse musklane gjer kroppen din i stand til å flytte seg. Skjelettmusklane kan du styre ved hjelp av viljen. Hjernen sender signal gjennom nervesystemet fram til muskelen du skal bruke. Fleire musklar må samarbeide når du skal bøye armar eller bein.

Kva skjer når du bøyer armen? Muskelen på framsida av armen trekkjer seg saman samtidig som musklane på baksida av armen blir strekte. Det motsette skjer når du rettar ut armen. Då må muskelen på baksida trekkje seg saman mens muskelen på framsida blir strekte. 54

Musklane dine blir Lesespørsmål sterkare dess 1 Sjå på biletet av mannen. Kva viser det raude på venstre side? oftare du bruker dei.

2 Kva for oppgåve har hjartemuskelen?

3 Kva skjer dersom hjartemuskelen stansar? 4 Kva gjer dei glatte musklane? 5 Korleis ville kroppen din reagere utan skjelettmusklar? Les forklaringa for ein venn.

EM PL AR

6 Forklar med eigne ord korleis musklane rører seg når du bøyer armen.

Dere trenger:

Er dere raskare enn hjartet?

to baljar med vatn litermål to tekoppar stoppeklokke

Jobb saman to og to. Fyll den eine baljen med fem liter vatn. På eitt minutt skal de prøve å flytte alt vatnet frå den eine baljen til den andre. Bruk tekoppane som ause.

• • • •

Skriv i boka kva du veit om hjartemuskelen, og fortel korleis dette eksperimentet gjekk.

R Biceps

Triceps

Triceps og biceps. Studer biletet og sjå korleis armen av papprøyr og ballongar er sett saman. Lag armen etter instruksjonsarket du får av læraren. Armen skal røre seg slik som din eigen arm.

Hjartemuskelen

Du treng • 2 papprøyr • 2 avlange, små ballongar • hyssing og teip • sugerøyr • ståltråd • saks • instruksjonsark

Legg merke til kva som skjer med ballongane. Skriv med eigne ord korleis du laga armen, og kva som skjedde med ballongane.

Instruksjonsark til «triceps og biceps» finn du i lærarrettleiinga.

Du skal

Tren for livet!

• vite kvifor fysisk aktivitet er bra • forstå kva som skjer med kroppen når du trenar

Menneskekroppen er laga for å røre seg, og du har sikkert høyrt at det er bra å vere i fysisk aktivitet og halde kroppen i form.

EM PL AR

Når du er i fysisk aktivitet, skjer det ein del endringar i kroppen som er bra for helsa di. Nokre endringar merkar du med ein gong: Pusten går fortare, hjartet bankar som berre det, og du sveittar. All fysisk aktivitet blir også «lagra» i kroppen din, hjelper deg å halde deg frisk og førebyggjer ei rekkje sjukdommar.

Dette skjer med kroppen din når du trenar

SKJELETTET Skjelettet og ledda blir styrkte, og du bryt ikkje beina så lett.

G IN

HJARTET Kondisjonen din blir betre. Det vil seie at hjartet klarer å pumpe meir blod for kvart hjarteslag.

HJERNEN Når du trenar, produserer hjernen eit stoff som heiter endorfin. Det gjer deg glad og gir deg betre søvn.

HUDA Auka blodsirkulasjon gjer huda glattare og meir elastisk.

IMMUNFORSVARET Motstandskrafta mot infeksjonssjukdommar blir betre.

LEDDA Trening gir sterkare ledd og sener. Balansen blir betre, og kroppen blir mjuk og elastisk.

MUSKLANE Du blir sterk, og kroppen toler meir. Sterke musklar forbrenner feitt.

BLODET Blodårene blir elastiske og blodomløpet betre.

FORBRENNINGA Trening aukar forbrenninga i fordøyingssystemet. Kroppen kvittar seg lettare med avfallsstoff.

Kosthaldet ditt har òg mykje å seie for korleis kroppen din har det.

Lesespørsmål 1 Kva slags endringar kan du kjenne i kroppen du når du trenar? 2 Kvifor er det bra å vere i fysisk aktivitet? 3 Kva vil det seie at kondisjonen din blir betre? 4 Kva skjer i hjernen når du trenar? 5 Kvifor får du betre immunforsvar av å trene?

EM PL AR

6 Kvifor blir ein dårleg trena person fortare sliten enn ein som er i god form?

Du treng

Ta pulsen!

Jobb saman i grupper. Finn ei passeleg løype på skuleplassen som de kan springe.

• stoppeklokke • sko til å springe med

1 Ligg heilt still på bakken. Tel kor mange gonger hjartet slår på eitt minutt. Dette kallar vi kvilepuls. 2 Spring løypa de har avtalt. Spring i det tempoet du sjølv ønskjer. Tel kor mange gonger hjartet slår i minuttet like etter du har sprunge. Kjem du 3 Legg deg ned og bli liggjande til du får tilbake kvilepulsen. raskt tilbake til Kor lang tid tok det? kvilepuls, er du

i god form.

Timeplan over fysisk aktivitet

Lag ein tabell slik som her. Skriv opp all fysisk aktivitet gjennom ei skuleveke. Skriv inn kva slags aktivitet du driv med, og tida du bruker på kvar av aktivitetane.

Aktivitet

måndag

tysdag

onsdag

torsdag

fredag

Fysiske dugleikar Jobb saman i grupper på stasjonar og gjennomfør dei ulike øvingane i ramma.

I lærarrettleiinga finn du tips til fleire aktivitetar.

• Kast ein tennisball – mål lengda • Lengdehopp med beina samla og utan tilløp • Hink 9 meter – ta tida • Hopp 6 meter med beina samla – ta tida • Spring 60 meter – ta tida

Du skal

Redd?

• forstå kvifor og korleis kroppen reagerer når du blir redd • kjenne til ulike kjenslereaksjonar

HJE

A! MAMM PAPPA! EKLE

LP!

T DEN TA BOR OPPEN! EDDERK

EM PL AR

sveitt e

hjartebank

skjelving

Frykt

Dersom du opplever noko du er redd for, reagerer kroppen på eit tidels sekund. Adrenalin1 strøymer raskt ut i kroppen og sørgjer for at alle cellene og sansane skjerpar seg og er klare. Hjartet slår hardt og fort, håra på kroppen reiser seg, og musklane strammar seg. Kroppen din er i alarmberedskap.

Blir du veldig redd, kan det til og med hende at du tissar på deg. Då blir du lettare og kan springe fortare! Håra på kroppen reiser seg for at du skal sjå større ut. Kroppen gjer seg klar til å flykte eller å kjempe. Så lenge mennesket har eksistert, har desse reaksjonane vore heilt nødvendige for å overleve. Ein som blei trua, måtte gjere alt for å verne seg eller flykte.

Kva slags kjensler har vi?

glede

interesse

sinnsro

godkjenning

forventning

tillit lykke

villskap

irritasjon

sinne

Det finst mange ulike kjensler. Kroppen din reagerer på ein viss måte når éi eller fleire kjensler oppstår.

beundring

raseri

skrekk

frykt

engsting

sjokk

avsky

Kjensler kan vere sterke eller svake. Du har sikkert vore irritert ein gong, og kanskje sint eller rasande òg. Det er den same kjensla, men med forskjellig styrke.

sorg mistillit

forkasting

overrasking

distraksjon

tungsinn

Blomsteren viser mange av dei kjenslene vi kan ha. Dei sterke kjenslene er inst i blomsteren.

uro

Adrenalin – eit stoff som kroppen din lagar ved forelsking, frykt, stress eller sinne

Lesespørsmål 1 Kva skjer i kroppen når du blir redd? 2 Kva for eit stoff lagar kroppen når du blir redd? 3 Kvifor hender det at ein tissar på seg når ein blir redd? 4 Kva vil det seie at kroppen er i alarmberedskap? 5 Forklar kva blomsteren på førre side viser.

EM PL AR

6 Kvifor er kvart blad i blomsteren delt opp i tre fargar?

Kva slags kjensle er det?

Sterke kjensler!

Kva slags kjensler synest du fjesa viser? Leit i blomsteren og finn den kjensla du synest passar best til dei ulike fjesa. Skriv i boka di.

Når du er forelska, lagar kroppen eit stoff som heiter dopamin.

Vel tre av kjenslene frå den midtarste ringen i blomsteren. Kva er ein sterkare utgåve av desse kjenslene? Kva er ein svakare utgåve? Skriv i boka di. Eksempel: Forbanna – sint – irritert

Kjensler blir kunst. 1 Bruk fargane i blomsteren til å finne ulike kjensler i måleriet. 2 Kva har skjedd, trur du? Lag ei forteljing om biletet. 3 Mål det «motsette» biletet. 59

Du skal

Heile deg!

• vite kva psyksisk helse er • forstå at fysisk og psykisk helse heng saman

Fysisk og psykisk helse.

EM PL AR

Kropp og hovud heng saman. God psykisk helse er like viktig som fysisk helse. Psykisk helse handlar om kjensler og korleis du har det med kjenslene dine. Det er heilt normalt å ha ulike kjensler. Dei fortel deg om du har det bra eller dårleg. Kjenslene heng saman med tankane dine og er ein del av personlegdommen din.

Det er viktig å trivast med seg sjølv og dei du er saman med til dagleg. Gode venner, ein fin hobby, ein morosam fritidsaktivitet, ting å glede seg til og glede seg over er viktige for den psykiske helsa. Den fysiske helsa har òg stor innverknad på korleis du kjenner deg. Har kroppen det bra, har ofte hovudet det bra. Ofte kan vennene dine eller dei vaksne rundt deg merke om du er lei deg eller glad. Men ikkje alltid! Du kan låst som du har det fint, men inni deg er du veldig trist. Kjensler kan skjulast. Kanskje er du forelska, men tør ikkje å fortelje det til nokon. Då skjuler du ei kjensle. Somme gonger kan det vere lurt og godt å dele kjenslene sine med nokon. Då oppdagar du kanskje at fleire kan ha dei same kjenslene som du? 60

Lesespørsmål 1 Kva meiner vi med psykisk helse? 2 Kva meiner vi med fysisk helse? 3 Kva kan kjensler fortelje oss? 4 Kvifor kan det kjennast godt å fortelje andre kva du føler? 5 Har barn og vaksne dei same kjenslene, trur du? Forklar svaret ditt.

EM PL AR

6 På kva måte kan du ta vare på den fysiske og den psykiske helsa di? Lag ei liste.

Fortel bilete alt? Jobb saman to og to. Skriv i boka di.

1 Korleis er stemninga på dei ulike bileta på side 60?

2 Bli einige om kva for tankebobler som kan passe til bileta.

3 Kva for tankebobler kan passe til fleire bilete?

4 Vel tre bilete. Skriv forslag til andre tankebobler som kan passe til dei.

5 Samanlikn svara dykkar med svara til ei anna gruppe.

Eg skal klare det denne gongen!

No er det vel snart min tur ...?

Endeleg fekk eg det til!

Det er siste gong eg blir med på dette.

Eg håpar dei blir venner igjen ...

Eg trur han liker meg ...

Eg kjem aldri til å få det til ...

Eg har lært: • korleis knoklane blir haldne saman • navn på ulike typar ledd • kva funksjon musklane har • om ulike typar musklar • at fysisk aktivitet er bra • kva som skjer med kroppen når eg trenar • kvifor og korleis kroppen reagerer når eg blir redd • å kjenne til ulike kjenslereaksjonar • kva psykisk helse er • at fysisk og psykisk helse heng saman

Kapittelprøve som kan brukast til undervegsvurdering, kan lastast gratis ned frå heimesidene til forlaget.

Hink 10 meter først, så hoppar du 10 gonger opp og ned på same stad.

Arktis og Antarktis

EM PL AR KS

Mikroorganismar

ER Hopp 6 meter med beina samla.

Mikroorganismar

Konstruksjonar

Arktis Antarktis

Universet

Konstruksjoner

Kroppen

START

Nordpolen

Universet

Kroppen

a. . t it t sm t k as er i Du ve r e o Stå

Mikroorganismar

Sørpolen

Du forskar på isfjell. Stå over eit kast.

Kroppen

Universet

Ta 10 høge kneløft og spark deg sjølv i rumpa 10 gonger.

Konstruksjonar

Arktis Antarktis

EM PL AR

Kroppen

Universet

Konstruksjonar

Universet Kroppen

Konstruksjonar

Arktis Antarktis

. k! r is s t a rt f er il Du e m t fr kk y R

Mkiroorganismar

Hald skulesekken din på strak arm så lenge du klarer. Ta tida.

Spelereglar og spørsmålskort kan lastast ned frå heimesidene til forlaget.

Forlagsredaktør: Tina Tofte Omsett til nynorsk av Ole Jan Borgund, Arkitekst AS Grafisk design og tilretteleggjing: GAN Aschehoug Trykk og ferdiggjering: 07 Media, Oslo Forfattaren har fått støtte til utgivinga frå Det faglitterære fond. Illustrasjon omslag: © Shutterstock

Foto/ illustrasjonar:

EM PL AR

1. utgåve / 1. opplag 2016

Gro Wollebæk (diverse foto til forsøk / K&H-oppgåver) 13, 17, 27, 41, 47, 53, 55 Thor W. Kristensen (illustrasjoner) 12, 16, 33, 38–39, 40, 50, Esra Røise (meieriprodukter) 7,

Jan Verkolje / Wikimedia Commons (A. Van Leeuenhoek) 3, Th. Kittelsen / Wikimedia Commons (Pesta i trappa) 5, Various Artists – Harvard Art Museum/Fogg Museum / Wikimedia Commons (L. Pasteur) 6, By Jenö Doby / Wikimedia Commons 6, Frederiksen Scientific AS (agarpølse) 11,

Vigneron Pierre Roch / Wikimedia Commons (E. Jenner) 14, Nasjonalbiblioteket / Wikimedia Commons (Inuittar frå Grønland) 20, Roald Amundsen / Archival Photography by Steve Nicklas,

NOS, NGS / Wikimedia Commons 26, Bair175 / Wikimedia Commons (Altavassdraget) 28, Tina Tofte (stabilitet / trykk- og strekkrefter) 29, Statoil/Oljedirektoratet (Troll-plattformen) 31,

Gro Wollebæk (trykk/strekk) 34, Erik Johan Bjærtnes (Hardangerbrua) 34, Jan Tore Egge (Flisa bru) 34, Tina Tofte (brettebok) 45, NASA (Ham, Voyager 1, Explorer 1, månens bakside, Pluto,

Alle kommentarar til utgivingar frå forlaget kan rettast til: GAN Aschehoug Postboks 363 Sentrum 0102 Oslo E-post: forlag@gan.aschehoug.no www.gan.aschehoug.no Føresegnene i åndsverklova gjeld for materialet i denne publikasjonen. Utan særskild avtale med GAN Aschehoug er all eksemplarframstilling og tilgjengeleggjering berre tillate så langt det har heimel i lov eller avtale med Kopinor, interesseorgan for rettshavarar til åndsverk. Bruk som er i strid med lov eller avtale, kan føre til erstatningsansvar og inndraging og kan straffast med bøter eller fengsel.