Spire 3 Samfunnsfag by GAN Aschehoug

Liv Anne Slagsvold Vedum

GAN Aschehoug

SAMFUNNSFAG

AR EM PL

Spire Samfunnsfag er ein serie arbeidsbøker i samfunnsfag som legg vekt på å skape ei aktiv undervisning. Varierte innfallsvinklar gir eit godt utgangspunkt for samtalar og diskusjonar kring aktuelle samfunnsfaglage tema. Dette gir elevane eit solid grunnlag for vidare læring. Elevane vil gjennom arbeidet med boka få moglegheit til å undre seg, diskutere, lese, utforske ulike problemstillingar, erfare, skrive, teikne og lage.

Lærarrettleiingane inneheld tips, fargerike kopiark og ytterlegare idear til undervisninga.

Spire 3 Samfunnsfag dekkjer komptansemål etter 4. trinn i LK20.

Naturfag • Spire 1 Naturfag • Spire 2 Naturfag • Spire 3 Naturfag • Spire 4 Naturfag

IN G

Samfunnsfag • Spire 1 Samfunnsfag • Spire 2 Samfunnsfag • Spire 3 Samfunnsfag • Spire 4 Samfunnsfag

Bøker i serien

VU R

Spire Samfunnsfag og Spire Naturfag kan brukast saman, eller uavhengig av kvarandre.

Spire 3 Samfunnsfag – Nynorsk ISBN 978-82-492-2182-0

9 788249 221820 gan.aschehoug.no forlag@gan.aschehoug.no

EM PL

Liv Anne Slagsvold Vedum

SAMFUNNSFAG

INNHALD

Side 2

Utforsk: Roller

Side 12

Eg og samfunnet

Side 14

Utforsk: Vatn

Side 26

Ei vassreise

Side 30

Eg og der eg bur

Side 32

Utforsk: Ei reise

Side 42

Eg og tida

Side 44

Utforsk: To familiar

Side 50

GAN Aschehoug

VU R

IN G

Eg og dei rundt meg

Kven er Per?

Eg er redd for ikkje å ha nokon å leike med.

EM PL

Eg heiter Per. Eg er 8 år. Hunden min heiter Bosse.

Før de les: Når er du mest fornøgd med deg sjølv? Skriv ned minst tre punkt.

Nokre gonger er eg lei av å måtte vere flink.

Kristian er den aller beste venen min.

Eg likar ikkje å sparke fotball.

IN G

Eg likar å drøyme meg vekk.

Forventning Å forvente noko er å håpe at noko vil skje.

Kva tenkjer andre om Per?

Per er veldig snill. Han er ein hjelpsam gut.

Per er bestevenen min. Per er morosam å leike med. Dessutan er han god i fotball.

VU R

Per er flink til mykje, men han er litt rotete.

Per er ein koseleg gut. Han har god fantasi.

Pappa 2

Bestemor

Mamma

Ord å snakke om: sjølvbilete • forventningar • fornøgd

Kristian

Eg og dei rundt meg

SNAKKEBOKSEN 1 Kven trur de kjenner Per best? 2 Kva tyder ordet forventningar?

3 Kva forventningar trur de Per har til seg sjølv?

1 Kva tenkjer Per om seg sjølv? 2 Kva tenkjer dei andre om Per? 3 Kva trur du læraren til Per forventar av han? 4 Korleis trur du hunden Bosse ville ha skildra Per?

EM PL

LESESPØRSMÅL

5 Har du nokon gong tenkt nokre av dei same tankane som Per? Kva for nokre?

Jobb saman med ein læringsven.

Lag ei liste med tre ting om deg sjølv som er sanne. Lag ei liste med tre ting om deg sjølv som er usanne. La ein ven gjette kva som er sant, og kva som ikkje er det. Byt roller. Kven klarte å gjette flest rette?

IN G

Skriv tre ting som du likar å gjere. Skriv tre ting som du trur læringsvenen din likar å gjere.

FLEIP ELLER FAKTA?

KVA LIKAR DU?

Eg har vore i ein ubåt!

FLEIP!

Samanlikn svara dykkar. Lærte de noko nytt om kvarandre?

SJØLVPORTRETT Lim eit bilete av ansiktet ditt på eit ark.

VU R

Klipp ut bilete av klede, hår eller andre ting du likar, frå ulike blad. Lag eit bilete av deg sjølv på ein ny måte.

Utstyr • bilete av ansiktet ditt • saks • lim • magasin/vekeblad

FORVENTNINGANE DINE Lag eit tankekart. Skriv kva du forventar av deg sjølv når

• du er heime • du er på skulen • du er med vener

Før de les: Skriv ned dei fem første orda du kjem på om deg sjølv.

Kven er du?

EM PL

VU R

IN G

Du er deg! Tankane, kjenslene, det du seier, og måten du oppfører deg på, gjer at du er deg. Vi kallar det personlegdommen din. Nokre er stille. Andre er pratsame. Vi oppfører oss ulikt etter kvar vi er, og kven vi er saman med.

Personlegdom

Sjølvbilete Sjølvbilete er dei tankane og kjenslene vi har om oss sjølve. Det andre seier, kan påverke deg mykje. Du blir lei deg dersom nokon seier noko sårande. Du blir glad når nokon seier noko fint til deg. Derfor er det viktig å gje komplimentar og snakke hyggjeleg til kvarandre. Då føler du deg trygg på deg sjølv og den du er.

Ord å snakke om: sjølvbilete • personlegdom • kjensler • kompliment • trygg

Eg og dei rundt meg

SNAKKEBOKSEN 1 Kva tyder ordet personlegdom? 2 Kva tyder ordet sjølvbilete?

3 Kva personlegdom trur de dei fire personane på side 4 har?

LESESPØRSMÅL 2 Korleis kan vi vite noko om kva sjølvbilete andre har? 3 Forklar ordet kompliment.

EM PL

1 Vel ein av personane på side 4. Skriv litt om personlegdommen som du trur personen har.

4 Korleis kan vi hjelpe kvarandre til å få eit godt sjølvbilete? 5 Korleis føler du det når du gjer andre glad?

EI HANDFULL KOMPLIMENTAR! Av læraren får alle eit ark med ei hand som de heng på ryggen med teip.

EN HÅNDFULL KOMPLIMENTE

Heng arket på ryggen din med teip. La alle i klassen skrive et kompliment til deg inni hånda. Klipp ut hånda og heng den opp et sted hvor du kan lese de hyggelige tingene de andre har skrevet om deg.

SAMFUNNSFAG

Gå rundt og skriv ein positiv ting på handa til dei andre.

SKRIV EIT BREV

Til læreren: Gjennomgå temaet med utgangspun kt i side 4–5 i Spire 3 Samfunnsfag Spire 3 Samfunnsfag © . GAN Aschehoug 2021 – kopiering tillatt

PAPIRDOKKE

Utstyr • kopiark • lim • fargeblyantar • garn

Skriv eit brev til ein som ikkje har møtt deg før.

Bruk kopiarket du får av læraren din.

Skriv og fortel om

Teikn og fargelegg deg sjølv akkurat som du ønskjer. Lim på garn til hår.

IN G

Les kva for komplimentar du har fått av dei andre i klassen din. Lag ei fin utstilling med alle hendene som er fulle av komplimentar.

VU R

• kven du er • kor gammal du er • korleis du ser ut • kvar du bur • kva du likar å drive med • kva som gjer deg glad

Bakpå papirdokka kan du skrive namnet ditt og fem ord som du synest skildrar kven du er. Fest ein tråd øvst på hovudet til papirdokka. Lag ei utstilling i klassen. Heng opp alle papirdokkene på ei lang snor.

Før de les: Legg handa di på eit ark og teikn rundt. Skriv «Vis respekt – få respekt» inni handa du teikna. Fargelegg teikninga.

Likeverd Eg har nedsett funksjonsevne. ... og eg er låg.

Eg brukar briller.

Øyra mine er store.

EM PL

Eg er høg!

Eg har brun hud.

Huda mi er kvit.

IN G

Håret mitt er raudt og stritt.

... medan mitt hår er svart og krøllete.

VU R

Når du ser deg rundt i klassen din, ser du at alle er ulike. Skilnadene utanpå kroppen er synlege. Tankane og det som er inni oss, er skilnader som vi ikkje kan sjå. Alle menneske er like mykje verde. Ingen er meir verdifulle enn andre. Du er like verdifull som klassekameraten din ved sida av deg – sjølv om de ser forskjellige ut og tenkjer ulike tankar. Du viser respekt når du godtek at klassekameraten din ser annleis ut enn deg og tenkjer annleis enn deg.

Ord å snakke om: likeverd • respektere • nedsett funksjonsevne • verdifull • ulike

Likeverd tyder at alle er like mykje verde.

Eg og dei rundt meg

SNAKKEBOKSEN 1 Kva tyder «Vis respekt – få respekt»? 2 Kva meiner vi med at alle menneske er like mykje verde?

3 Korleis ville det ha vore dersom alle menneske var like?

1 På kva måte skil du seg frå dei andre i klassen din? 2 Kven i klassen er du mest lik? Kvifor? 3 Kva vil det seie å vise nokon respekt? 4 Kvifor er alle menneske like mykje verde? 5 Kva for ei av snakkeboblene på side 6 skildrar deg best?

LIKT OG ULIKT

Teikn eit portrett av deg sjølv i puslebrikka. Fargelegg.

Skilnader

IN G

Skilnader

Utstyr • kopiark • fargeblyantar • saks

Snakk med ein læringsven. Finn ut korleis de er like og ulike. Set opp eit skjema.

Likskapar

VI HØYRER SAMAN

EM PL

LESESPØRSMÅL

Heng alle puslebrikkene på veggen slik at det blir eit stort puslebilete.

Alle passar inn i det store puslespelet!

Bruk desse hjelpeorda: INTERESSER

KLEDE

BUSTAD

MAT

AUGEFARGE

RELIGION

SØSKEN

HÅR

LIKE MYKJE VERDE!

VU R

Lag ei teikning av ein rik person og ein fattig person. Skriv ein tekst om kvifor dei to er like mykje verde. Finst det fleire måtar å vere rik på?

Før de les: Gruppeoppgåve: Bruk kroppen dykkar til å lage ein morosam statue.

IN G

EM PL

Kjære dagbok! Eg er så lei meg! Det kjennest som om eg har ein stor klump i magen, og at eg har vondt overalt. Det er vanskeleg å sjå det eg skriv. Tårene mine berre renn! Eg må fortelje kva som har skjedd. leg. Då eg kom på skulen i dag, var alt som van Lea og eg var i skulegarden og leika saman. Lea er besteveninna mi. Eller er ho det? med Lea. Plutseleg kom Mie og sa ho måtte snakke tivet. Etter ei stund såg eg dei saman på klatresta dei Eg spurde om å få bli med, men då fniste og rista på hovudet. stod Midt i timen fekk eg ein lapp frå Lea. Der k vondt det at vi ikkje er bestevener lenger! Eg fek langt inn i hjartet.

Venskap

VU R

Vi er ikkje bestevener meir.

Klem frå Johan

tar Mamma og pappa veit ingenting. Dei forven å tenkje at eg skal gjere lekser, men eg klarer ikkje på noko anna. Synest du eg skal fortelje bok? mamma om det som har skjedd, kjære dag

Ord å snakke om: venskap • uvenskap • uttrykkje • dagbok

Eg og dei rundt meg

SNAKKEBOKSEN 1 Kva meiner vi med venskap? 2 Korleis bør ein god ven vere?

3 Kva er ei dagbok, og kvifor skriv Johanna i dagboka?

LESESPØRSMÅL

EM PL

1 Kvifor er Johanna lei seg? 2 Kva synest du om det Lea gjorde? 3 Kva forventar foreldra at Johanna skal gjere?

4 Kva synest de Johanna bør gjere? 5 Kva ville du ha gjort dersom du opplevde det same som Johanna?

DAGBOK

LAG DI EIGA DAGBOK Slik gjer du det:

Utstyr • farga A4-ark • 10 kvite A4-ark • hòlmaskin • farga garn

IN G

Det har gått ei veke sidan Johanna var lei seg og skreiv i dagboka. Tenk deg at du er Johanna. Kva har skjedd etterpå? Skriv ei side i dagboka og fortel korleis du har det no.

Snakk saman med ein læringsven.

Brett eit farga A4-ark i to. Gjer det same med alle dei kvite arka. Legg dei kvite arka inni det farga arket. Pass på at dei ligg jamt.

VU R

Tvinn trådane til ei fin snor. Lag hòl i arka med hòlmaskina. Træ snora gjennom hòla og lag ein knute. Lag ei fin framside.

I ei dagbok kan du skrive tankane dine, så slepp du å ha alle tankane i hovudet.

DILEMMA Tenk deg at du er invitert i bursdag til ein i klassen. Du får vite at bestevenen din, som også går i klassen, ikkje har fått invitasjon. Kva gjer du?

GLAD ELLER TRIST? Mål eit bilete som handlar om å vere glad eller å vere lei seg.

Utstyr • måling • pensel • ark

Nokre gonger kan det vere fint å teikne eller måle tankane sine. Då blir tankane til noko anna. 9

Før de les: Syng songen «Folk er rare» av Maj Britt Andersen.

Situasjon A

Yosef, Storm og Jørgen sit heime på romma sine. Jørgen sender ei melding til Yosef og Storm. Sorry, men det er ikkje plass til alle tre i huset.

Vi droppar Jørgen, ikkje sant?

Kvifor skriv dei alltid slemme ting om meg?

Vi skriv at genseren er fæl! Det har ho godt av, den bortskjemde ungen.

VU R

Sjå, Hanne! Thea viser den nye genseren sin. Den var stygg!

Kvifor vil dei ikkje ha meg med?

Siri og Hanne ser på nettbrettet saman. Dei tullar og ler når dei ser på bilete og filmar venene har delt.

IN G

Situasjon B

Ja!

EM PL

Skal vi spele Minecraft?

Innanfor eller utanfor?

Einig! Kvifor har Thea alltid nye klede? Er ho bortskjemd, eller?

No er vi ganske slemme … Thea er jo alltid snill. Kanskje Siri ikkje vil vere ven med meg om eg seier imot henne?

Ord å snakke om: innanfor • utanfor • mobbing • fellesskap • inkludere • nettvit

Den genseren er nesten like stygg som deg!

Eg og dei rundt meg

SNAKKEBOKSEN 1 Kva meiner vi med å vere innanfor eller utanfor? 2 Kvifor er det viktig å ikkje føle seg utanfor?

3 Korleis kan vi få andre til å føle seg innanfor?

1 Kvifor sender Jørgen melding til Yosef og Storm?

EM PL

LESESPØRSMÅL 2 Kva er den eigentlege grunnen til at Jørgen ikkje får vere med, trur du? 3 Kva er felles for situasjon A og situasjon B?

FELLESSKAP

IN G

Tenk deg at du er ein av ungane i ringen. Lag ein tekst eller ei teikning som fortel korleis du får guten som er utanfor ringen, med i fellesskapet.

4 Kva synest du om det Siri og Hanne skriv til Thea? 5 Kva ville du sagt til Siri og Hanne om du hadde møtt dei?

Fellesskap tyder å høyre til i ei gruppe.

INNANFOR – UTANFOR

Jobb tre og tre saman.

VU R

Lag eit rollespel av anten situasjon A eller situasjon B. Korleis ordnar de opp slik at ingen er utanfor?

NETTVITSPELET Har du godt nettvit? Spel Nettvitspelet saman med ein læringsven. NETTVETTSPILLET

SPEL MINECRAFT Lag ei verd i Minecraft der alle i klassen kan vere med!

Nettvit handlar om korleis ein bør oppføre seg på internett og i sosiale medium. Last ned spelet på nettsida til forlaget.

Før de les: Kva for ein film såg du sist? Kva rolle hadde hovudpersonen i filmen?

Roller

Tenk om alle ler av diktet mitt ...

I klassen ...

EM PL

På teater eller i ein film har skodespelarane ulike roller. Skodespelarane viser fram ein annan person enn den dei verkeleg er. Dei må leve seg inn i andre roller.

1 Kva meiner vi med ordet rolle? 2 Kva for roller har du?

Alle menneske har ulike roller i løpet av ein dag. Til frukost har du rolla som son eller dotter. På skulen er du både elev, klassekamerat og ven. Om ettermiddagen er du søskenet eller lagkameraten til nokon. Alle rollene er deg, men du viser kanskje ulike sider av deg sjølv alt etter kven du er saman med?

3 Kva for ei rolle ville du hatt i klassen om du kunne velje. Skriv og fortel.

IN G

Får eg det til?

Er eg god nok? Eg får jo aldri til å skåre mål …

Nokre gonger kan du bli usikker i rolla du har. Kanskje får du ei oppgåve som du er redd for ikkje å klare. GREI

SJENERT

KUL

SUR

HJELPELAUS

TØFF

M OMTENKSA

KOSELEG

SLEM

MOROSAM USIKKER

ARBEIDSAM PRATSAM

LAT

FLINK HYGGJELEG

REDD

HJELPSAM

SNILL

STILLE

VU R

1 Plukk ut tre ord som kan skildre deg i ulike roller du har i løpet av ein dag. 2 Fortel ein læringsven om ei rolle du ikkje likte. Forklar kvifor. 3 Jobb saman med ein læringsven. De får utdelt kvar dykkar lapp. På lappen står det ei rolle og ei kjensle. Spel rollene for kvarandre utan å fortelje kva de spelar. Gjett kva rolle læringsvenen din spela. 4 Vel ei av rollene og spel henne for dei andre i klassen. La klassen gjette kva for ei rolle du spela, og kva for ei kjensle du viste.

Ord å snakke om: rolle • kjensle • sjenert • arbeidsam

GLAD

Utforsk!

Ikkje ver redd! Tenk deg at du vakna ein dag og oppdaga at du hadde fått superkrefter. Du er superhelt for ein dag! 1 Teikn deg sjølv som superhelt.

EM PL

2 Skriv og fortel om kva for superkrefter du fekk, og korleis dagen som superhelt var. Kva skjedde, og kven hjelpte du?

Superhelt!

Dilemma!

Kvar dag møter du på ulike situasjonar der du må velje. Nokre gonger er vala enkle, medan andre gonger kan du bli usikker på kva som er det rette valet. Går det an å velje feil?

1 Jobb saman i grupper. De får ein bunke dilemmakort av læraren. Trekk kort frå bunken. Snakk saman om ulike val de kan gjere.

IN G

2 Lag to nye dilemmakort kvar. Finn svar på dilemmaa til kvarandre.

Vere seg sjølv?

Har du nokon gong opplevd kjensla av å ikkje vere deg sjølv? Det er du ikkje åleine om. For nokre kan det ta lang tid å bli heilt sikker på akkurat kven ein eigentleg er.

VU R

1 Kven er du saman med når du kan slappe heilt av og berre vere deg sjølv? 2 Skriv tre fine ting om deg sjølv. Skriv deretter tre fine ting om læringsvenen din. Fortel læringsvenen din kva du skreiv om han eller henne. 3 Kan nye klede, ein parykk eller ei maske forandre den du er inni deg? Forklar svaret ditt. 4 Lag ei maske. Følg instruksjonane på kopiarket du får av læraren din.

Lærarrettleiinga inneheld kopiark og tips til korleis de kan jobbe med oppslaget.

Rettar

Ein rett tyder at du har krav på noko eller rett på noko.

EM PL

Alle menneske på jorda har dei same rettane. Vi kallar rettane for menneskerettar. Menneskerettane er til for at vi skal føle oss trygge og leve eit liv i fridom.

Før de les: Noreg har blitt kåra til eit av dei beste landa i verda å bu i. Kan du tenkje deg kvifor?

Du bur i Noreg. Du kan ete deg mett kvar dag. Du har eit hus å bu i. Du har ein familie som tek vare på deg. Du får legehjelp dersom du blir sjuk. Du har rett til å gå på skule slik at du kan få deg jobb når du er vaksen.

Dei foreinte nasjonane (FN) blei danna i 1945. 51 land var med på å starte FN. Dei laga menneskerettane. I dag er 193 land i verda medlem av FN. FN arbeider med å løyse problem og skape fred på jorda.

IN G

RETTANE TIL BARN

Barn og vaksne i alle land i heile verda har dei same rettane som deg og foreldra dine, men likevel er det mange som lever i ekstrem fattigdom. Dei får ikkje det dei har rett på.

VU R

I 1989 laga FN eigne rettar som gjeld for alle barn i heile verda. Dei som bestemmer i eit land, skal passe på at rettane blir følgde.

Alle barn har rett til • eit namn og ein nasjonalitet • vern • ein stad å bu • hjelp når dei er sjuke • å tru på det dei vil • å ha det trygt og godt • å ete nok og rett mat • å drikke reint vatn • å gå på skule • tid til leik, fritid og kvile

Ord å snakke om: rettar • menneskerettar • FN / Dei foreinte nasjonane • ekstrem fattigdom • nasjonalitet

Eg og samfunnet

SNAKKEBOKSEN 1 Kvifor har alle menneske i verda dei same rettane? 2 Kva for tre rettar synest de er dei viktigaste?

3 Korleis kan Noreg hjelpe barn i andre land?

1 Kva tyder ordet rett? 2 Kven har laga menneskerettane? 3 Kva arbeider FN med?

FN-FLAGGET

Her ser du korleis FN-flagget ser ut. Det viser eit verdskart som er omkransa av to olivengreiner.

4 Kven skal passe på at rettane til barn blir følgde? 5 Kva for rettar kunne du ikkje klart deg utan?

EM PL

LESESPØRSMÅL

Søk på internett: Finn ut kva olivengreinene tyder. c

ALLE BARN HAR RETT TIL ...

IN G

BARN AV REGNBOGEN!

Vel deg ein av fargane i regnbogen. Mål innsida av handa di i denne fargen. Trykk handa di på eit blankt A4-ark.

Jobb saman med ein læringsven. Lag ein fin plakat om ein av rettane på side 14. Fortel klassen om retten på plakaten dykkar.

La målinga tørke før du klipper ut handa og limer henne på ein stor felles plakat. Bli einige i klassen om kva de skal skrive i midten av plakaten.

Lag ei utstilling i klassen med alle plakatane.

VU R

KVEN OG KVAR? Mange menneske lever i ekstrem fattigdom. Kven er dei, og kvar bur dei? Jobb med oppgåvene på kopiarket som du får av læraren din.

IGDOM – KVEN OG KVAR ShareFATT of pop ? ulation in extreme poverty, 2019 ualsftsmåla Eit av berekra living below the 'Interna til FN er å utrydde tional Povert ShareLikevel fattigdom i verda. y Line' of 1.90 interna of pop lever veldig ulatmange tional-$ per day. ionmenne in extr ske i ekstrem The share of individ emefattigd povom. erty, 2019 uals living below the 'International Vi seier at menne Povert

The share of individ

SAMFUNNSFAG

y Line' of 1.90 interna

ske som har mindre enn 11 kroner å leve for kvar dag, er ekstremt fattige. Kartet du ser under, viser kvar det er mykje og lite fattigdom i verda.

Studer kartet og svar

Ingen

2 Nemn minst fem

på oppgåvene.

Nesten ingen

1 Kva land har flest menne

Nokre fattige (1–5 %)

ske som lever i ekstrem

land som nesten ikkje

3 Vel deg eit av landa

tional-$ per day.

Ganske mange (5–30 %)

Mange (30–100%)

fattigdom?

har fattigdom.

som er mørkeraudt. Søk på internett. • Kva heiter landet?

Source: World Bank PovcalNet Note: Figures •relate Kva househ hovuds old income taden? differences across toheiter countries and inflation or consumption per person, measur over time. ed in international-$ OurWorldInData.org/extreme-po • Bank Source: World Kor mange verty • CC BY bur det (in 2011 PPP prices) PovcalN to account for price Note: Figures relate No data et0% der? 0.1% to household income 0.3% • Kva lever differences across 0.5% or consum dei av? 1% countrie 3% s and inflation over time. ption per person, measured in internat 5% OurWor .org/extreme-poverty 10%ldInData ional-$ (in 2011 30% • CC BY 50% PPP prices) 100% No data 0% to account for price 0.1% 0.3% Til læraren: Gjennomgå 0.5% 1% temaet med utgangspun 3% kt i side 14–15 i Spire Spire 3 Samfunnsfag 3 Samfunnsfag. © GAN Aschehoug 2021 – kopiering tillate

10%

30%

50%

100%

Før de les: Finn tettstaden Drag i Hamarøy kommune på eit kart. Finn din eigen heimstad også.

På nasjonaldagen til samane et vi nydeleg mat og gode kaker. På samisk har vi nokre eigne bokstavar. Vi har til dømes ein a med strek over: á. Den uttalar vi som ein lang aaa.

Hei! rag skole i Hamarøy. Vi går i 3. klasse på D r kan vi velje mellom kommune. På skulen vå re av oss har alle fag samisk og norsk. Nok e har alle fag på på samisk, medan andr og symjing saman. norsk, men vi har gym

Aslak

IN G

Eg kan to samiske språk fordi mamma er frå eit nordsamisk område, og pappa er frå eit lulesamisk område. Eg likar bidus! Det er ei god, tjukk suppe med mykje reinkjøt, poteter og gulrøter.

Alt på vår gáppte er handlaga. Bestemor har sydd gáppte til meg. Eg likar å sitje ved bålet inne i gamma og høyre på historier. Bestefar pleier å røykje fisk og kjøt. Det er godt!

Mathilde

Enny

Det er fint å kunne samisk. Eg likar å høyre historier om når stállo blir lurt av samen, for samen er så lur! Eg likar også å høyre på musikken til Keiino. Dei er kjempeflinke til å joike. Ordliste

• Gáhkko – klappekaker som blir steikte på takke eller i steikjeomn. Gáppte – folkedrakta til samane. • Stállo – ein stor, sterk og dum skapning i samiske forteljingar. Han blir alltid lurt av samane.

SAMANE

Det er kult at vi har vår eigen mat. Gáhkko smakar godt og er enkelt å bake. Mamma har sydd mi gáppte, og noko av tilbehøyret er vove av oldemor. Det er ikkje så mange som forstår samisk. Eg er veldig glad for at eg kan det.

Elvira

EM PL

Vi er samar

Tonje

VU R

Samane kom til Noreg for meir enn 10 000 år sidan og var dei første menneska som levde her. Dei dreiv med jakt og fiske, og flytta dit naturen gav dei mat. Då Noreg fekk eiga grunnlov for omtrent 200 år sidan, blei ein veldig oppteken av alt som var «typisk norsk». Det blei bestemt at alle samar måtte lære å lese og skrive norsk. Dei fekk ikkje bruke det samiske språket lenger. Mange samiske barn blei tvinga til å bu på internatskular langt frå foreldra sine for å lære norsk. Då FN blei danna i 1945, blei ein opptekne av at samane måtte få tilbake rettane sine. Då forstod ein at samisk språk og kultur er like mykje verdt som det norske. I dag kan samane heldigvis bruke sitt eige språk og ta vare på samiske tradisjonar.

Ord å snakke om: samisk • kultur • tradisjon • joik • folkedrakt • gamme • internatskule

Eg og samfunnet

SNAKKEBOKSEN 1 Kvifor kan elevane på Drag skole velje mellom samisk og norsk på skulen? 3 Kva fortel elevane om kvardagen sin som viser at dei er stolte av kulturen sin?

1 Kvar ligg Drag skole? 2 Kva er ei gáppte? 3 Kvifor likar Enny å høyre historier om stállo? 4 Kva for samiske språk snakkar Aslak?

EM PL

LESESPØRSMÅL

2 Kvifor har elevane symjing og gym saman, trur du?

5 Kvifor blei det bestemt at alle samar måtte lære å lese og skrive norsk?

FOLKEDRAKT

Bruk kopiarket du får av læraren din.

Søk på internett. Finn bilete av samiske og norske folkedrakter. Samanlikn folkedraktene. Kva er likt, og kva er ulikt?

IN G

Teikn opp to store sirklar. et kan sjå ut som forslaget nedanfor. Det som er likt, skriv du der sirklane møtest.

Norsk folkedrakt

Teikn og fargelegg slik du ønskjer at folkedrakta di skal sjå ut.

STÁLLO Les sjølv eller høyr læraren din lese ei forteljing om stállo. Lag ei teikning frå forteljinga.

VU R

Samisk folkedrakt

DESIGN DI EIGA FOLKEDRAKT

DEN STØRSTE ALLJOIKEN I VERDA Enny likar å høyre musikkgruppa Keiino joike. Det gjorde også 2000 elevar rundt om i Noreg. Dei blei med på den største alljoiken i verda! Skann QR-koden og bli med, de også!

Før de les: Tenk deg at alle i klassen din som har mørkt hår, får kvar sin is. Dei som har andre hårfargar, får ingenting. Er det rettferdig? Skriv og forklar svaret ditt.

Rettferd

EM PL KS

Rettferd er at alle får vere med på å bestemme.

Rettferd er det fleirtalet bestemmer.

Rettferd er at alle deler likt.

IN G

Rettferd er å få det du fortener. Er du snill, skal du ha det bra. Er du slem, skal du ha det vondt.

Rettferd er å ikkje gjere forskjell på folk.

VU R

Rettferd er at ein får same straff om ein gjer noko gale.

Ord å snakke om: rettferd • urettferd • forskjell • fortene • dømme

Rettferd er at alle får mat, drikke, klede, hus og det dei treng for å leve.

Eg og samfunnet

SNAKKEBOKSEN 1 Korleis veit vi at noko er urettferdig? 3 Vel ut tre av svara på side 18. Snakk saman om kva de synest er rett.

1 Kven av ungane er du mest einig med? Kvifor? 2 Kven av ungane er du mest ueinig med? Kvifor? 3 Kva tyder det at fleirtalet bestemmer? Gje døme. 4 Forklar ordet urettferdig med eigne ord. 5 Har du opplevd noko som var urettferdig? Fortel.

JUSTITIA

Føreslå ein måte å gjere det på slik at konkurransen blir mest mogleg rettferdig for deltakarane.

VU R

DILEMMA Jobb i grupper eller i par. Få ein bunke dilemmakort frå læraren. Trekk kort frå bunken og diskuter.

IN G

Diskuter med ein læringsven før de les svaret på side 52 i boka.

Lag eit rollespel om skjelpadda, haren, hesten og fisken som skulle vere med på eit løp.

Rettferdsgudinna heiter Justitia. Ho hadde bind for auga, eit sverd i den eine handa og vektskåler i den andre. Kan du tenkje deg kvifor?

RETTFERDIG LØP?

EM PL

LESESPØRSMÅL

2 Gje døme på urettferd som de har høyrt om – anten i verda eller der de bur.

SPØRJEUNDERSØKING Lag ei spørjeundersøking. Spør nokon i klassen eller nokon på skulen. Du kan stille spørsmålet: «Kva synest du er urettferdig?» Skriv ned svara du får. 19

Før de les: Skriv ned dei tre siste gongene du bestemte noko.

Å bestemme Situasjon A

Eg blir nok vald til sist.

EM PL

Eg vil velje først!

På trening ...

Situasjon B

Åh! Du bestemmer alltid leiken!

Situasjon D

I klassen ...

IN G

Opp med handa! Kva vil de finne på i fritimen?

KVEN BESTEMMER?

VU R

Barnelova er ei lov som gjeld for alle norske barn. I barnelova står det at barn over 7 år har rett til å seie meininga si. Dei vaksne skal høyre på og ta omsyn til det barnet meiner. Etter kvart som du blir eldre, kan du bestemme stadig meir. Når du er 12 år, skal meininga di ha noko å seie i dei fleste saker, men det er framleis foreldra dine som bestemmer over deg. Dei skal gjere det dei meiner er best for deg. Det er først når du fyller 18 år at du bestemmer heilt over deg sjølv. Dei som er over 18 år, er myndige.

Situasjon C

Heime ...

I friminuttet ...

Kom! Vi hoppar tau!

No må du rydde rommet ditt, Per!

Ord å snakke om: bestemme • barnelova • meining • omsyn • myndig

Eg vel det same som Anne ...

Eg og samfunnet

SNAKKEBOKSEN 1 Sjå på situasjon A: Kva synest de om denne måten å dele inn lag på? 2 Kva råd vil de gje til trenaren slik at ingen treng å vere redd for å bli vald til sist?

3 Kva kan ungar på dykkar alder bestemme sjølve? Lag ei liste i fellesskap.

LESESPØRSMÅL 2 Kven bestemmer over Per i situasjon C? 3 Kven er det som får bestemme fritimen i situasjon D? 4 Forklar ordet urettferdig med eigne ord.

EM PL

1 Korleis kan dei to jentene i situasjon B bli einige om leiken?

5 Tenk deg: Klassen din har vunne 10 000 kroner i ein konkurranse. Kven bestemmer kva de skal bruke pengane på?

Finn ulike løysingar på situasjonen. Vis rollespelet for klassen.

Lag ei teikning som viser korleis det gjekk til slutt.

Vel ein av situasjonane på side 20.

KOR MYKJE BESTEMMER DU?

Mykje

Tenk gjennom i kva situasjonar du bestemmer mykje, litt eller ingenting.

I klasserommet

Lag ein tabell slik du ser her. Set kryss i tabellen.

I Noreg

Korleis ville dagen din vore dersom du fekk bestemme alt ein heil dag? Skriv og fortel om din draumedag.

Ingenting

I friminuttet Heime På rommet ditt I hovudet ditt

VU R

DERSOM EG FEKK BESTEMME ...

Litt

På trening

Samanlikn svara dine med svara til ein læringsven.

SLIK GJEKK DET ...

Jobb saman tre og tre. Lag eit rollespel til situasjon B. Roller: ein lærar og dei to jentene i situasjon B.

ROLLESPEL

IN G

Andre stader?

DILEMMA Jobb i grupper eller i par. Du har lyst å begynne på turn, men foreldra dine seier nei fordi det er langt å køyre til turnhallen. Foreldra dine melder deg inn i skulekorpset. Du har eigentleg ikkje lyst å spele i korps. Kva gjer du? 21

Før de les: Jobb med ein læringsven. Skriv ned det de veit om elevrådet på skulen.

Æsj! Det stinkar! No er eg lei!

2 Læraren kjem ...

Uæ! Eg orkar ikkje å gå på den doen!

Har de saker til elevrådet?

IN G

Doane er alltid tette, og låsane er dårlege. No er det på tide å gjere noko. Vi vil ha nye doar!

3 Elevrådsrepresentantane diskuterer saka i klassens time. Alle i klassen er einige.

5 Leiaren i elevrådet tek saka vidare til rektor. Ho fortel kva elevane meiner.

Doane har vore dårlege i mange år. Vi meiner at ...

4 På elevrådsmøtet diskuterer dei saka. Ein lærar følgjer med på at det skjer på rett måte.

Det hjelpte å seie ifrå. No er dokøen lang!

VU R

Elevane vil ha nye toalett fordi ...

1 Doen på skulen er tett nok ein gong. Låsen verkar heller ikkje.

EM PL

Tett igjen? De kan ta opp saka i elevrådet.

Er toaletta tette, seier du? Slik kan det ikkje vere. Eg skal sjå kva vi kan gjere.

6 To månader seinare ...

Elevråd: Alle skular skal ha eit elevråd. I elevrådet er det med elevar frå alle klassar på skulen. Dei er valde av dei andre elevane i klassen sin. Vi kallar dei for elevrådsrepresentantar. På elevrådsmøta vel elevrådet ut kva for saker dei meiner at skulen bør gjere noko med. I eit møte med rektor legg elevane fram ønska frå elevane. Slik er elevane med på å bestemme.

Elevrådet ordnar opp!

Ord å snakke om: elevråd • elevrådsrepresentant • diskutere • klassens time • elevrådsmøte

Eg og samfunnet

SNAKKEBOKSEN 1 Kven er det som bestemmer på ein skule? 2 Korleis kan elevrådet vere med på å gjere skulen endå betre?

3 Kva for saker synest de passar i elevrådet?

1 Kva er det elevane i teikneserien er leie av? 2 Korleis løyser elevane i teikneserien problemet? 3 Kva er eit elevråd? 4 Kven er med i elevrådet? 5 Kvifor er det ein vaksen med i elevrådet?

Skriv og fortell.

Tenk deg ei sak som du ønskjer at elevrådet skal gjere noko med på din skule. Lag ein teikneserie om kva som skjer.

IN G

Korleis skulle du få elevane til å bli dei flinkaste, greiaste og mest høflege i landet?

EI SAK FOR ELEVRÅDET

Tenk deg at du er rektor. Kva ville du gjere for at skulen din skulle bli den beste i Noreg?

OM EG VAR REKTOR ...

EM PL

LESESPØRSMÅL

Vi meiner at ...

KLASSENS TIME

Kva for saker synest de er viktige på skulen din? Diskuter éi eller fleire av desse sakene når de har klassens time: leikeapparat i skulegarden klasseturar klassemiljøet – erting og mobbing fleire bøker på skulebiblioteket bakedag i klassen kiosk ein gong i månaden

VU R

• • • • • •

HURRA! Bakedag!

KVEN BESTEMMER? Skriv og teikn kven som bestemmer mest og minst på skulen. Begynn med dei som bestemmer mest, slik at dei som bestemmer minst, kjem til slutt.

Kven bestemmer kva? 23

Val i Noreg

EM PL

Kvart fjerde år er det val. Då stemmer dei vaksne på det politiske partiet som dei meiner kjem til å styre Noreg på best mogleg måte.

Før de les: Jobb med ein læringsven. Bruk to minutt til å tenkje gjennom om det er noko de ønskjer å forandre eller gjere noko med. Det kan vere til dømes betre fritidstilbod eller varm lunsj på skulen.

Dei politiske partia har ulike meiningar om korleis dei vil styre landet. Noreg er eit demokrati. Det vil seie at alle over 18 år kan stemme når det er val.

IN G

Raudt

Nokre parti samarbeider om å danne regjering. Regjeringa er den som bestemmer mest fram til neste val. Statsministeren er sjefen i regjeringa.

Kven bestemmer i Noreg?

VU R

Regjeringa kan ikkje gjere som dei vil. Dei treng fleirtal i Stortinget for å avgjere saker.

Dei partia som får mange nok stemmer, får plass på Stortinget. Det er plass til 169 politikarar på Stortinget. Partia som får flest stemmer, får flest plassar.

Om folk ikkje likar det Stortinget og regjeringa gjer, kan dei stemme på eit anna parti neste gong det er val.

Ord å snakke om: valg • stemme • demokrati • parti • politiker • regjering

Svar: FOLKET!

Eg og samfunnet

SNAKKEBOKSEN 1 Kva meiner vi med ordet demokrati? 2 Kven er statsminister i Noreg?

3 Kva for politiske parti kan de namnet på?

LESESPØRSMÅL

EM PL

1 Kor gammal må du vere for å stemme ved val? 2 Kven bestemmer i Noreg? 3 Kor ofte er det stortingsval i Noreg? 4 Kven sit på Stortinget? 5 Kvifor kan ikkje regjeringa gjere som ho vil?

START DITT EIGE PARTI!

På Stortinget sit det 169 politikarar. Dei er valde av folket. Vi kallar det eit folkestyre.

IN G

Partiet treng • eit namn • ein logo og ein farge • eit slagord

Jobb med ein læringsven. Les teksten saman. Forklar dei utheva orda for kvarandre.

Jobb saman i grupper. De skal starte eit heilt nytt parti saman. Tenk ut tre saker som partiet dykkar skal jobbe for.

Lag ein plakat som viser logoen og sakene de vil jobbe for. Presenter partiet og sakene for dei andre i klassen.

Politikarane arbeider for at vi skal ha gode skular, sjukehus, vegar og andre ting som er viktige for at vi skal ha det bra.

Alle som jobbar i Noreg, må betale skatt. Det er politikarane som avgjer korleis desse pengane skal brukast.

– partiet for deg som elskar suppe!

To uthogne løver i stein vaktar inngangen til Stortinget. Derfor blir Stortinget også kalla Løvebakken.

VU R

STORTINGET

1 Suppe to gonger i veka! 2 Gratis sykkel til alle! 3 Sykkelveger i staden for bilvegar!

DET NORSKE RIKSVÅPENET Søk på internett. Finn eit bilete av det norske riksvåpenet. Lag ei teikning av riksvåpenet. 25

Før de les: Skriv ned tre ting du har brukt vatn til i dag.

Vatn

EM PL

Alle har rett til reint vatn. Det har FN bestemt.

Vi skal besøkje ulike land for å sjå om dei får oppfylt denne retten!

Alle har rett til reint vatn!

IN G

De har nettopp fortalt klassen dykkar at de er plukka ut av FN til å delta på ei reise rundt i verda. På reisa skal de finne ut om alle barn har tilgang til reint vatn. Dette skal de lage ei bok om.

Før du reiser, er det viktig å vere godt førebudd. Derfor må du gjere følgjande: 1 Fyll eit glas med kaldt vatn frå springen. Drikk vatnet, og kjenn på kjensla du får når det kalde vatnet renn nedover halsen din.

2 Lag framsida til boka. Skriv tittelen «Alle har rett til reint vatn!». Teikn eller lim på eit bilete du synest passar. Skriv namnet ditt på boka.

VU R

3 Lag ei side i boka om det FN har bestemt om vatn. 4 Skriv opp alt du brukar vatn til i løpet av ein dag. 5 Fotoutstilling om vatn: Ta bilete av vatn heime og på skulen heile perioden du arbeider med temaet.

Ord å snakke om: tilgang • elvebreidda • heilag • forureina • kloakk

Utforsk!

Første stopp: India

India

Eg heiter Basu. Eg bur i Varanasi i India. Byen ligg ved den heilage elva Ganges.

Hovudstad: New Delhi Innbyggjarar: 1,32 milliardar Språk: hindi og engelsk Religion: hinduisme, islam, kristendom og sikhisme

EM PL

• • • •

Når de er vel framme etter ei lang reise heilt til India, ønskjer Basu dykk velkomne.

Dagen etter blir de med Basu til elva Ganges. Ved Ganges yrer det av liv. Nokre badar, andre vaskar klede, og mange fyller kanner med drikkevatn.

Mange blir sjuke og døyr fordi vatnet i Ganges er så forureina. Det må bli slutt på å kaste boss, sleppe ut kloakk og giftige stoff frå fabrikkar i den heilage elva vår!

IN G

Det brenn fleire store bål langs elvebreidda, og Basu fortel at dei døde blir kremerte her. Folk kjem hit frå heile India fordi elva er heilag. Dei tek vatnet med heim som gåver og gjev til dei sjuke for at dei skal bli friske. 500 millionar indarar er avhengige av vatnet frå Ganges som drikke og for å vatne jorda sine.

6 Lag ei fin overskrift i boka: India og Ganges Set inn eit kart over India. Teikn inn New Delhi og elva Ganges på kartet. 7 Finn bilete av livet ved Ganges.

VU R

8 Skriv det du veit om vatnet i Ganges.

9 Kva bør indarane gjere slik at alle som bur langs Ganges, kan få reint drikkevatn? A Snakk med ein læringsven. I Noreg blir vatnet reinsa B Diskuter i klassen. på eit vassverk slik at det er trygt å drikke. 10 Gjør forsøket: «Reinse sølevatn». Bruk kopiarket du får av læraren din. Lag ei side i boka. Skriv ein rapport om korleis du gjennomførte forsøket, og korleis det gjekk. Lærarrettleiinga inneheld kopiark og tips til korleis de kan jobbe med oppslaget.

Reisa går vidare til Tyrkia De reiser vidare til Tyrkia. Saman med tyrkiske Fathi køyrer de den smale og bratte vegen opp til kanten av Atatürkdemninga. Trygt oppe peikar Fathi utover den store dammen.

• • • • •

Hovudstad: Ankara Innbyggjarar: 76 millionar Språk: tyrkisk Religion: islam Næringar: jordbruk, turisme og industri

EM PL

Vatnet i elva Eufrat er demt opp for å skaffe nok vatn til å vatne jorda i områda rundt.

Tyrkia

IN G

De lurer på om det er nok vatn att til landa og folket som bur lenger ned langs elva. Fathi ristar på hovudet og ser trist på den nesten tomme elva nedanfor demninga. Folk i Syria og Irak er sinte fordi det er så lite vatn att i Eufrat. Dei treng også drikkevatn og vatn til jorda sine akkurat som oss.

11 Lag ei fin overskrift: Tyrkia – Atatürkdemninga Set inn eit kart over Tyrkia, Syria og Irak. Teikn inn elva Eufrat.

VU R

12 Finn bilete frå Eufrat og Atatürkdemninga. 13 Kven eig vatnet i Eufrat? A Snakk med ein læringsven. B Diskuter i klassen. 14 Les teksten i ramma og lag eit rollespel. 15 Finn ut kvar drikkevatnet heime i Noreg kjem frå.

Ord å snakke om: demning • demme opp • brønn • grunnvatn

Vassproblemet Roller: • ein tyrkisk bonde • ein syrisk bonde • ein tyrkar Den tyrkiske bonden får vatn frå Atatürkdemninga til jorda sine. Bonden frå Syria bur ved Eufrat, som er nesten tom for vatn. Den syriske bonden er ikkje fornøgd. Det er tyrkaren som styrer kor mykje vatn som blir sleppt ut i Eufrat og ned til Syria frå Atatürkdemninga. Korleis kan dei løyse vassproblemet saman slik at alle blir fornøgde?

Utforsk!

Siste stopp: Sør-Sudan

Sør-Sudan

Vi er snart framme ved brønnen. Då kan vi drikke litt.

Det er tidleg morgon i Sør-Sudan. De er saman med Salva og har allereie gått ein time i steikjande sol. Sveitten silar nedover ryggen. – Kor langt er det att til brønnen? spør du.

Hovudstad: Juba Innbyggjarar: 12 millionar Språk: engelsk Religion: afrikanske religionar og kristendom • Næringar: jordbruk

EM PL

• • • •

IN G

Ved brønnen er det mange som ventar på tur for å fylle opp vasskannene sine. Nokre snakkar om at det snart må begynne å regne, for dei greier ikkje å hente nok vatn til dyra. De drikk lenge og vel før de fyller opp dei fire femliterskannene. Kvifor må de gå så langt for å hente vatn?

De er stille på vegen heim. Salva ber dobbelt så tungt som dykk. Salva fortel at brønnen i landsbyen gjekk tom for vatn for eitt år sidan. Vi har prøvd å bore nye brønnar, men tørka har vart så lenge at grunnvatnet er borte.

– Takk for at de hjelpte meg med å hente vatn, seier ho med eit smil. I dag treng eg berre å gå éin tur til brønnen, takka vere dykk.

VU R

16 Lag ei fin overskrift: Sør-Sudan. Brønnen. Set inn eit kart og bilete frå Sør-Sudan. 17 Kvifor må Salva gå så langt for å hente vatn? 18 Rekn ut kor mange liter vatn de henta saman med Salva. 19 Lag ei fin teikning av deg og Salva ved brønnen. 20 Finn ut kor mange liter vatn du drikk kvar dag. Bruk kopiarket du får av læraren din.

Lærarrettleiinga inneheld kopiark og tips til korleis de kan jobbe med oppslaget.

Ei vassreise!

10 Grønland Kva for fasar har vatn?

Trill terningen etter tur. Flytt brikka like mange gonger som terningen viser. Landar du på ein gul sirkel, må du lese og gjere oppgåva i ruta som har likt nummer. Når ein spelar kjem til eit land med ein QR-kode, skal alle spelarane sjå filmen saman. Når de har sett filmen, treng de ikkje sjå han på nytt. Der det er stoppskilt, skal de diskutere.

Stå over eit kast.

IN G 28

Du får eit ekstra kast.

VU R

30 Nicaragua Kleda dine må vaskast. Bli med Katia ned til elva for å vaske klede.

51 Sierra Leone

Velkomen til Sierra Leone!

Sud

31 Brasil

45 44 43

37 42 40

Brasil

Diskuter! Brasil er det landet i verda som har mest ferskvatn. Likevel har ikkje alle reint drikkevatn. • Kvifor er det slik, trur de? • Korleis kan alle i verda få reint drikkevatn?

Bli med på kanotur i Amazonaselva!

Ord å snakke om: fase • varm kjelde • berekraftsmål • ferskvatn • regntid

Fin

Noreg

Bonus i Brasil!

110

Sierra Leone

Du vil dusje, men det kjem ikkje vatn frå krana. Du skundar deg vidare.

Island

Nicaragua

27 Mexico

109

Mexico

106

USA

Reint vatn til alle er eit av berekraftsmåla til FN. Sjå filmen. Hovudkontoret til FN ligg i New York.

Stå over eit kast.

USA

108

Du badar i dei varme kjeldene.

Canada

107

EM PL

• 2–5 spelarar • ei spelebrikke kvar • ein terning

Du kosar deg på båttur ved Niagarafossen!

Tenk deg ein dag utan vatn! Grønland

Utstyr

20 Canada

Noreg

Rett svar = eit ekstra kast Feil svar = stå over eit kast (Sjå rett svar på side 52.)

Spelereglar

Utforsk!

Finland

100

Mål!

De er heime igjen! Diskuter: Korleis kan Noreg bidra til at fleire i verda får reint drikkevatn?

Du er usikker på om drikkevatnet er reint i Russland, og kjøper flaskevatn på butikken. Slå eit ekstra kast for å reise vidare.

Japan

EM PL

105

Kva er H2O?

104 Finland

103

102

92 91

Russland

60 Iran

Mongolia

I Mongolia er det mange som manglar reint vatn i springen. Sjå filmen.

Japan

Mongolia

Egypt

99 100

Rett svar = ekstra kast Feil svar = stå over eit kast (Sjå rett svar på side 52.)

101

Russland

Volga er den lengste elva i Europa. Du besøkjer store fabrikkar langs elva som forureinar vatnet. Stå over eit kast.

Velkomen til landet med tusen innsjøar. Her er drikkevatnet reint. 110

Volga, Russland

103

83 82

IN G

Sudan

Thailand

Egypt

Du blir invitert på båttur langs Nilen – den lengste elva i verda. Du takkar ja.

70 Thailand

Det er regntid i Thailand. Skund deg vidare.

Australia

Flytt 10 ruter fram.

VU R

Stå over to kast.

Sudan

Du må hjelpe Habiba med å leite etter vatn. Sjå filmen. Flytt deretter seks ruter fram.

Iran

Du sit på kafé og får servert kylling med ris og ei flaske vatn. Du kosar deg skikkeleg! Stå over eit kast.

75 Australia Det har ikkje regna på lenge! Det er tørt overalt. Ein gneiste set fyr på eit skogområde der det lever mange dyr. Du bidreg til å sløkkje brannen med drikkevatnet ditt. Flytt fire ruter fram som takk for innsatsen!

Lærerveiledningen inneholder kopiark og tips til hvordan dere kan jobbe med oppslaget.

Før de les: Teikn eit kart over soverommet ditt. Byt kart med ein læringsven. Forstår læringsvenen kartet ditt?

Kart er ei teikning som viser korleis landskapet ser ut. Når du skal ut på tur, kan eit kart hjelpe deg med å finne vegen dit du skal.

EM PL

KORLEIS LAGAR EIN KART? I dag er det enkelt å lage nøyaktige kart.

KART I GAMLE DAGAR

Frå fly eller satellittar kan ein ta bilete av jorda sett ovanfrå. Kraftige kamera tek tydelege bilete av områda ein skal lage kart over. Ved hjelp av bileta kan vi lage svært nøyaktige kart. Nokre kart viser heile verda, nokre kart viser eit land, medan andre kart kan vise området der du bur.

Kart

IN G

Dei eldste karta vi kjenner til, er 5000 år gamle. Dei blei laga i Irak. Vi har ikkje funne så gamle kart her i Noreg. For 250 år sidan begynte nordmenn å lage kart over grensa til Sverige. Då stod folk ute og teikna landskapet dei såg.

Jorda er rund. Kart som er teikna på ei kule, kallar vi for ein globus. Han viser alle hav og landområde på jorda, men er han lur å bruke når du skal på tur?

KORLEIS BRUKAR DU KARTET?

VU R

Hald kartet framfor deg. Finn symbolet som viser himmelretningane. Opp på kartet er nord. Ned på kartet er sør. Nedst på kartet står det ein målestokk. Målestokken viser kor langt éin centimeter på kartet er i terrenget. Dersom det står 1 : 50 000, tyder det at 1 cm er 500 meter i naturen. Fargane på kartet fortel kva for eit landskap det er.

1 : 50 000 1 cm = 500 m

Ord å snakke om: kart • landskap • globus • satellitt • himmelretning • målestokk • centimeter (cm) • bygningar

Eg og der eg bur

SNAKKEBOKSEN 1 Kva meiner vi med ordet landskap? 2 Kva trur de er viktig å hugse på når ein skal teikne eit kart?

3 Korleis kan vi vise ulike landskap på eit kart?

LESESPØRSMÅL

EM PL

1 Når kan det vere lurt å bruke kart? 2 Korleis laga dei kart i gamle dagar? 3 Korleis blir eit kart laga i dag? 4 Kvifor er karta meir nøyaktige no enn før? 5 Kva fortel målestokken oss om kartet?

LES KARTET

1 Kva er målestokken på kartet? 2 Kva heiter innsjøen?

Jobb med ein læringsven. Les kartet saman og finn ut:

3 Korleis kan de sjå kvar det bur folk?

IN G

4 Kva heiter staden der det bur folk? 5 Kva natur er det mest av?

KVA TYDER FARGANE?

1 : 50 000

Her ser du kva fargane på eit kart tyder. = vatn

= skog = fjell

VU R

= dyrka mark = bygning = vegar = høgdekurver (tynne brune linjer)

Kva for fargar ville du brukt dersom du skulle laga eit kart over flybiletet du ser her? 33

Før de les: Korleis kan de finne ut kva som er nord, sør, aust og vest utan å sjå på eit kart?

Finn fram!

Opp på kartet, det er NORD. Ned er SØR på denne jord. AUST er ved di høgre hand, VEST til venstre, finn du land?

GPS

Kart og kompass er gode hjelpemiddel når du skal på tur.

Den raude pila på eit kompass peikar alltid mot nord. Det er fordi Nordpolen har eit felt som verkar som ein magnet.

Ein GPS er eit instrument som viser oss kvar vi er. Dei fleste smarttelefonar har ein GPS.

KART OG KOMPASS

EM PL

Kvar er nord, og kvar er sør?

Det er satellittar i verdsrommet som sender informasjon til GPS-en.

IN G

SLIK KAN DU FINNE HIMMELRETNINGANE PÅ TUR I NATUREN

Står du med ryggen mot sola klokka tolv, ser du mot nord.

VU R

Sola står opp i aust og går ned i vest.

Maurtuer vender som regel mot sør. Der varmar sola mest. 34

Ord å snakke om: himmelretning • kompass • GPS • solur

Mose er motsett. Mose veks ofte på nordsida av tre og steinar.

Eg og der eg bur

SNAKKEBOKSEN 1 Korleis kan du finne retninga dersom du er på ein heilt ny stad? 2 Kvifor er sola så viktig for å finne retninga?

3 Kvifor er det lurt å vite noko om himmelretningar?

1 Kva heiter dei fire himmelretningane? 2 Kvar er nord på kartet? 3 Kvar er sør på kartet? 4 Kvifor peikar den raude pila i kompasset alltid mot nord?

EM PL

LESESPØRSMÅL

5 Korleis kan du finne retninga utan eit kompass eller ein GPS?

SKULEN DIN

TEIKN I NATUREN

Teikn skulen og skulegarden sett ovanfrå.

Jobb i grupper.

Gå ein tur i nærområdet. Finn de teikn i naturen som viser himmelretningane?

Bruk eit kart eller kompass. Finn ut kva som er nord, sør, aust og vest på skulen.

Ta bilete og skriv om kva de fann.

SOLUR

IN G

Skriv himmelretningane på teikninga.

Lag soluret ein dag sola skin. Begynn gjerne klokka 12.

Stikk ein lang pinne ned i bakken. Pass på at pinnen står rett.

VU R

Legg den første steinen der pinnen lagar skugge. Fordel resten av steinane jamt utover i ein sirkel rundt pinnen. Legg ein stein for kvart klokkeslett.

Utstyr • ein lang pinne • 12 steinar

Solur er eit instrument som viser tida. Når sola skin på pinnen, lagar pinnen skugge. Skuggen viser kva klokka er. Vikingane brukte solur om dagen for å halde stø kurs til sjøs. Om natta styrte dei etter polarstjerna. Denne stjerna viser retninga mot nord.

Følg med på korleis skuggen flyttar seg etter kvart som tida går.

Før de les: Korleis vil du skildre at Noreg ser ut?

IN G

EM PL

Med ordet landskap tenkjer vi på vidder, fjell, innsjøar, fjordar, dalar, elvar og kyst. Dei områda der folk bur og dyrkar mat, kallar vi for kulturlandskap. Kva for eit landskap er det der du bur?

Landskap

Korleis blei landskapet til?

Fjella i Noreg blei til for mange millionar år sidan. Då jordskorpa bevega seg, blei stein pressa opp til høge fjell. Andre fjell blei til ved at glødande lava kom opp frå det indre av jorda.

VU R

Seinare har vi hatt fleire istider i Noreg. Då låg det eit tjukt lag med is over heile landet. Isen kunne vere opptil 3000 meter tjukk. Fjella blei slipte då isen bevega seg. Det er derfor mange fjelltoppar er runde. Då isen smelta for omtrent 10 000 år sidan, løfta landskapet seg.

Dei ulike landskapa kan vi teikne inn på eit kart.

Ord å snakke om: landskap • jordskorpe • glødande lava • istid • slipe • moh.

Elv Innsjø Hav Isbre 0–600 moh. 601–1200 moh. Over 1200 moh.

Eg og der eg bur

SNAKKEBOKSEN 1 Kva er glødande lava? 2 Kva meiner vi med kulturlandskap?

3 Snakk saman om kva slags landskap det er der de bur.

LESESPØRSMÅL

EM PL

1 Korleis vil du forklare ordet landskap? 2 Når blei fjella i Noreg danna? 3 Korleis blei fjella i Noreg til? 4 Kva tyder moh.? 5 Når smelta den tjukke isen som dekte heile Noreg?

KORLEIS SER LANDSKAPET UT?

PREIKESTOLEN FEMUNDEN

Vel deg ein stad i Noreg der du har vore. Skriv det du veit om staden, og teikn landskapet. Fortel ein læringsven om staden du har vore på.

IN G

JOMFRULAND

EIN STAD I NOREG

Søk på internett. Sjå på kart og bilete frå desse stadene:

SEGLA

NAMSEN

Skriv ned kvar i landet desse stadene ligg. Skildre korleis landskapet ser ut der.

MÅL EIT LANDSKAP

VU R

Finn bilete av eit landskap du likar, eller vel deg eit av bileta på side 36. Bruk måling og lag eit vakkert bilete av landskapet.

HØGASTE PUNKT Søk på internett. Kva heiter det høgaste fjellet eller staden i kommunen der de bur? Kor mange meter over havet er det?

Før de les: Snakk med ein læringsven. Sei namnet på tre stader i Noreg du veit om.

EM PL

Mange reiser til Noreg for å oppleve det flotte landskapet. Nokre går turar i fjellet eller fiskar laks i elvane. Andre kjem i cruisebåtar for å oppleve fjordane og den spennande kysten. Uansett kvar dei reiser, vil dei sjå ulike landskap som til saman utgjer Noreg.

Finnmarksvidda er eit stort område nord i Noreg, med åsar, myrar og fjellbjørkeskog.

På rundtur i Noreg!

Galdhøpiggen ligg 2469 meter over havet og er det høgaste fjellet i Noreg. Den høgaste delen av fjellet stakk opp over isen under siste istid. Derfor blei ikkje fjelltoppen slipt ned av isen.

VU R

IN G

Geirangerfjorden er ein av dei mest kjende fjordane i Noreg. Fossane stuper ned langs dei bratte fjellsidene og ut i den djupe fjorden. Det er isbreen som har forma landskapet.

Helgelandskysten har øyar, holmar og skjer så langt auget kan sjå. Her lever mange av fiske.

Jostedalsbreen er den største isbreen i Noreg. Isbreane i Noreg er restar etter den enorme isen som ein gong dekte heile landet.

Ord å snakke om: isbre • kilometer • barskog

Glomma er den lengste elva i Noreg. Ho er 620 kilometer lang og renn gjennom fleire fylke. I landskapet langs Glomma er det store område med barskog. I elva er det mykje fisk.

Den største innsjøen i Noreg er Mjøsa. Innsjøen blei til då isbreen laga ei diger grop som blei fylt med vatn då isen smelta. I dag er det store gardar rundt Mjøsa som dyrkar korn og grønsaker.

Eg og der eg bur

SNAKKEBOKSEN 1 Kva er grunnen til at mange reiser til Noreg? 2 Kva er ein isbre?

3 Kva for landskap kan du oppleve på tur i Noreg?

LESESPØRSMÅL 2 Kor høg er Galdhøpiggen? 3 Kvifor blei ikkje toppen av Galdhøpiggen slipt av isen?

KVAR ER BILETA TEKNE?

Sjå på kartet på side 38. Finn ut kvar dei ulike bileta er tekne. Søk på internett og sjå på fleire bilete frå desse stadene.

4 Kor lang er Glomma? 5 Kva kan du sjå dersom du er på tur på Finnmarksvidda?

EM PL

1 Kva er spesielt med Mjøsa?

IN G

TITTESKÅP

Jobb saman i grupper. Vel dykk ut eit landskap eller ein av stadene de har lese om. Bruk ulike materiale og bygg landskapet inni ei pappøskje.

VU R

EIN UFORGLØYMELEG TUR! Tenk deg at du er ein av personane på side 38. Skriv ei forteljing om kva du opplever på turen.

• Kva ser du? • Kven møter du på turen? • Skjer det noko uvanleg?

Før de les: Kva heiter fylket du bur i, og kva veit du om fylket ditt? Snakk med ein læringsven.

Fylka i Noreg

EM PL

Noreg er delt inn i 11 område som vi kallar for fylke. I eitt av fylka bur du!

Bli kjend med fylka i Noreg! Slik gjer du det:

1 Vel eit fylke. Les og snakk saman om hintet. Kva vil QR-koden vise, trur de? 2 Skann QR-koden. 4 Les teksten.

IN G

5 Gjer oppgåvene.

3 Gjett kva du ser, kven du ser, eller kva byen heiter.

Møre og Romsdal Hint: Jazzfestival i «Rosenes by».

Vestland

Hint: Ta bana til topps!

Rogaland

VU R

2 9

Hint: Oljeplattformer

Agder

Hint: Ein kjend sjimpanse bur her.

Ord å snakke om: område • fylke • hint

Eg og der eg bur

EM PL

SNAKKEBOKSEN

Troms og Finnmark er det aller største fylket i Noreg.

1 Kvifor er Noreg delt inn i fylke, trur de?

Troms og Finnmark

2 Kven bestemmer i fylka?

Hint: Nordlegaste punkt i Noreg.

3 I kva for eit fylke bur det flest menneske, trur de?

LESESPØRSMÅL

1 Kor mange fylke er det i Noreg? 2 Kva for eit fylke er det minste?

Nordland Hint: Nyt utsikta frå Svolværgeita.

3 Kva for eit fylke ligg lengst sør? 4 Kva heiter nabofylka til fylket ditt? 5 Kva for eit fylke kunne du tenkje deg å besøkje? Kvifor?

Trøndelag

Innlandet

Gjer oppgåvene på kopiarket du får av læraren din. • Skriv inn namna på dei ulike fylka i Noreg. • Skriv setningar om det du har lært om fylka.

Hint: Eit skip som er snudd opp ned.

Viken

VU R

Hint: To barn fann skinande stein ...

FYLKA I NOREG

IN G

Hint: Ein heilag konge døydde her.

Oslo

Hint: Ei gate med yrande folkeliv.

11 Vestfold og Telemark Hint: Sommarland og «Magasuget»!

FYLKA I NOREG Skriv inn namna på fylkai Noreg.

SAMFUNNSFAG

Skriv nokre setning

ar om kva du veit om

nokre av fylka i Noreg.

Til læraren: Gjennomgå temaet med utgangspunk t i side 40–41 i Spire Spire 3 Samfunnsfag 3 Samfunnsfag. © GAN Aschehoug 2021 – kopiering tillate

MITT FYLKE Gjer oppgåvene på kopiarket du får av læraren din.

• Kor mange bur det i fylket ditt? • Kva er fylket ditt kjent for? • Fargelegg fylkeskartet. • Korleis ser fylkesvåpenet ut? • Lag ei teikning av fylkesvåpenet.

FYLKET MITT: 1 Fargelegg fylkeska rtet.

SAMFUNNSFAG

2 Kor mange mennes ke bur det i fylket ditt?

3 Kva er fylket ditt kjent

for? 4 Teikn og fargeleg g

fylkesvåpenet.

Til læraren: Gjennomgå temaet med utgangspunk t i side 40–41 i Spire Spire 3 Samfunnsfag 3 Samfunnsfag. © GAN Aschehoug 2021 – kopiering tillate

På reise

Invitasjonen Pappa kjem inn i stova og smiler. Han peikar på telefonen sin medan han ser på deg og mamma. Mamma og pappa bestemmer at de skal reise til Trondheim når sommarferien startar. Lag ei fin overskrift: Reisa til Trondheim

3 Teikn flyet på veg til Trondheim.

Pappa

2 Sjå på eit kart. Kvar i Noreg ligg Trondheim?

EM PL

Tenk deg at du er på reise med familien din. Undervegs stoppar du opp for å gjere nokre oppgåver for å bli kjend med staden du reiser til. Det skal bli ei bok.

Eg har ei god nyheit! Hugsar de min gode ven Knut, som flytta til Trondheim? Han inviterer oss heim til seg og familien i Trondheim.

Før de les: Finst det nokon kjende stader der de bur?

Dette er kapteinen. På Trondheim lufthavn Værnes er det sol og 23 gradar i dag.

4 Leit på kartet. Finn namn på nokre stader du flyg over med flyet. Knut

IN G

Velkomen til Trondheim!

Ser de øya der ute i fjorden? Det er Munkholmen. I gamle dagar budde det munkar der. Det har også vore fengsel der. Dei som prøvde å rømme, drukna i fjorden.

På veg heim til Knut

VU R

På veg heim til Knut og familien i Trondheim køyrer de over ei elv. Det er Nidelva, som snor seg gjennom byen og renn ut i Trondheimsfjorden. Søk på internett:

Finn bilete av Nidelva og Munkholmen. Skriv det du veit om Munkholmen.

6 Finn ut kor mange som bur i Trondheim. 7 Kva heiter fylket som Trondheim ligg i? 8 Finn ut meir om Trondheim. Skriv ned det du finn ut.

Ord å snakke om: reise • oppdagingsferd • heilag • pilegrim

Utforsk!

På oppdagingsferd!

EM PL

De står tidleg opp neste dag. Knut tek dykk med på ei oppdagingsferd i byen. Første stopp er ei kyrkje. Det er den største kyrkja du nokon gong har sett! Knut fortel at kyrkja heiter Nidarosdomen, og at ho blei bygd over staden der ein trur Olav den heilage blei gravlagd i år 1030. Olav den heilage er vikingkongen som gjorde Noreg til eit kristent land. Inne i kyrkja er det høgt under taket. Du blir nesten svimmel!

Nidarosdomen er den mest kjende kyrkja i Noreg. Det tok 230 år å byggje henne ferdig. Kyrkja er nesten 1000 år gammal.

Søk på internett:

9 Sjå på bilete av Nidarosdomen. Lag ei fin teikning av kyrkja. 10 Finn ut kor høgt det er under taket i Nidarosdomen. Bruk eit måleband: Mål opp den same lengda på golvet.

11 Skriv «år 1030» i søkjefeltet på Google. Kva finn du ut?

Olav den heilage

Etter at Olav den heilage blei drepen, blei det sagt at ein blind mann kom bort til han. Den blinde mannen tok blod frå den døde kroppen og gnei seg i auga med det. I neste augeblink kunne han sjå!

Olav den heilage

Ei tid etter at Olav den heilage blei gravlagd, fann dei ut at dei skulle flytte leivningane hans til Nidaros. Det blei sagt at kinna hans var friske og raude. Skjegget, håret og neglene hadde vakse. Og ikkje minst: Han lukta godt!

IN G

Inne i Nidarosdomen finn du eit lite hefte om Olav den heilage. Du les det som står der, og du grøssar. Tenk om det er sant! 12 Skriv fire setningar om Olav den heilage.

13 Snakk med ein læringsven. Fortel kvarandre kva de har skrive om Olav den heilage.

VU R

Opp ei trapp ... Plutseleg seier Knut: «Bli med meg!» Vi følgjer etter han opp ei trapp og inn i ein mørk gang i kyrkja ...

14 Kva skjer vidare? Skriv ei forteljing om kva de oppdagar i kyrkja.

Folk trudde at Olav hadde uvanlege krefter, og at han var heilag. Det var slik han fekk namnet Olav den heilage. Etter dette reiste folk frå heile landet hit for å bli friske. Nokre av dei som er i kyrkja i dag, har kanskje reist hit av same grunn. Vi kallar dei som reiser til ein heilag stad, for pilegrimar. Ein veit ikkje heilt nøyaktig kvar i Nidarosdomen Olav den heilage er gravlagd.

Lærarrettleiinga inneheld tips til korleis de kan jobbe med oppslaget.

Før de les: Tenk deg godt om. Kor gammal er den eldste tingen du eig?

Sigrid og Henrik er arkeologar. Ein dag ringjer ein bonde til Sigrid og fortel at han har funne restar av ei leirkrukke i jorda.

Sigrid og Henrik reiser heim til bonden. Dei er spente på om dei vil finne noko meir. Bortanfor jordet ser dei ein gravhaug. Den vil Sigrid og Henrik undersøkje nærare. Ein høvding eller ein rik bonde kan vere gravlagd der. Då kan det hende dei finn mange fine ting!

EM PL

Hei! Eg heiter Johannes. Eg bur på Solsida gard. I dag fann eg noko rart ute i åkeren. Eg trur det er ei krukke av leire. Ho ser veldig gammal ut. Vil de kome og sjå på henne? Eg byr på litt kaffi og kake.

Eg fann, eg fann!

Sjå her! Eg fann eit sverd! Det ser ut til å vere av bronse. Dette er ganske sikkert ein buplass frå bronsealderen.

IN G

Med ein spade kvar spar Sigrid og Henrik forsiktig vekk litt jord om gongen. Dei finn fleire store bitar av brend leire. Etter å ha grave ei stund finn dei to arkeologane spor etter eit langhus, eldstader og kokegroper. Det mest spennande funnet er eit flott sverd i bronse.

VU R

Dette kan vere delar av ei leirkrukke frå bronsealderen.

Sigrid

Henrik

Ein arkeolog arbeider med å finne ut korleis folk levde før i tida. Dei grev i jorda for å finne ting frå gamle dagar. Det arkeologane finn, kallar vi arkeologiske funn.

Ord å snakke om: fortid • arkeolog • buplass • leirkrukke • gamle dagar • gravhaug • bronse

Eg og tida

SNAKKEBOKSEN 1 Kva meiner vi med fortid? 2 Kva er ein arkeolog?

3 Kvifor treng vi å vite noko om fortida?

1 Kvifor ringde bonden til Sigrid og Henrik? 2 Kva yrke har Sigrid og Henrik? 3 Kva finn dei to arkeologane? 4 Kven kan vere gravlagd i gravhaugen? 5 Korleis kan Sigrid vite at buplassen er frå bronsealderen?

TEIKNESERIE

EM PL

LESESPØRSMÅL

Tenk deg at du er arkeolog. Vel ein av situasjonane og lag ein teikneserie. Ein dag grev du fram eit vakkert halssmykke i bronse.

Lag ein teikneserie om han som eigde bronsesverdet.

KVA KAN DET VERE?

Ein dag grev du fram eit flott sverd i bronse.

IN G

Lag ein teikneserie om ho som eigde smykket for 3000 år sidan.

Jobb saman med ein læringsven.

Studer biletet av gjenstanden i bronse. • Kva kan dette vere? • Kva kan han ha vore brukt til?

VU R

Skriv ned forslaga dykkar. Diskuter dei ulike forslaga i klassen.

Løysinga finn de på side 52.

VÅRT KULTURMINNE Undersøk kva for kulturminne som finst i nærleiken av der de bur. Vel dykk eitt av dei. Skriv, teikn eller ta bilete av kulturminnet. Eit kulturminne er eit spor etter menneske som har levd før oss.

Før de les: Sjå rundt dykk i klasserommet. Kva er laga av metall?

Ei tidslinje kan fortelje om historia til mennesket. Ho kan vise oss kva som var typisk i ulike periodar, og ho viser oss skilnader mellom tida før og no. 10 000–1800 f.Kr.

1700–500 f.Kr.

500 f.Kr. – 1030 e.Kr.

SISTE ISTID

STEINALDER

BRONSEALDER

JERNALDER

VÅR TID

4 3

Bronse gjorde at våpen og reiskapar blei skarpare og betre. Då blei det lettare og drive jakt og dyrke jorda.

MELLOMALDER

IN G

Bronse er eit metall som blei kjøpt frå andre land. Det var berre dei rike som hadde råd til å kjøpe bronse. Det blei brukt til å lage våpen, reiskapar og smykke.

1536 e.Kr.– i dag

BRONSEALDER Bronsealderen kom til Noreg frå Sør-Europa for 3700 år sidan.

1030–1536 e.Kr.

EM PL

110 000–11 500 f.Kr.

Bronsealderen i Noreg

Langhus var lange hus for både menneske og dyr. Dei budde i kvar sin ende av huset.

Gravhaugane blei laga av jord, grus og stein. Det var berre dei rike og mektige som fekk slike gravhaugar. Dei fekk med seg mange flotte gåver i grava.

VU R

I midten av huset var det ein eldstad. Her kunne ein lage mat og varme seg.

3 Kokegropa var eit hòl i bakken. Maten blei lagd i gropa saman med steinar som var varma opp på eit bål. Det blei lagt torv og jord over steinane for å halde på varmen. 4

Husdyr blei vanleg i bronsealderen. Mange skaffa seg geiter, sauer, griser og kyr. Dei første hestane kom til Noreg på denne tida.

5 Ard er ein liten plog laga av tre. Han blei brukt til å pløye jorda. Det var i bronsealderen at folk begynte å dyrke jorda. 46

Ord å snakke om: tidslinje • periode • typisk • metall • reiskap • dyrke

Ard

Eg og tida

SNAKKEBOKSEN 1 Korleis har dei ulike tidene fått namnet sitt? 2 Kvifor lagar vi slike tidslinjer?

3 Kva trur de var typisk for jernalderen?

LESESPØRSMÅL

EM PL

1 Når var bronsealderen i Noreg? 2 Kvar kom bronsen frå? 3 Kva blei bronse brukt til?

4 Kva er eit langhus? 5 Kva er den største skilnaden mellom vår tid og bronsealderen, trur du?

GRAVHAUGEN

Skriv vidare på anten forteljinga til bilete 1 eller 2. Overskrift: Gravhaugen Bilete 1: Åse og Erik ser på at mor, far, Brage og Sol løftar kroppen til farfar forsiktig ned mellom nokre steinheller. Åse græt. Farfar var høvding i landsbyen. Snart kjem alle frå landsbyen for å gje høvdingen gåver til den siste reisa hans. Åse skal gje han smykket ho har på seg. Erik skal gje ...

Bilete 2: For tre veker sidan ringde nokre vegarbeidarar

VU R

Gravplassen i dag.

IN G

Gravplassen i bronsealderen for 3500 år sidan.

til meg. Dei hadde funne ein gammal ring i jorda då dei skulle lage veg. Då nokre andre arkeologar og eg og kom til staden der dei hadde funne ringen, såg vi at dette var ein gravhaug. Det blei bestemt at vegbygginga måtte stoppe. No har vi starta utgravinga, og i dag fann eg ein fantastisk skatt som er omtrent 3500 år gammal ...

KOKEGROP Sjå på teikningane. Lag ei setning som passar til kvart bilete. 1

Før de les: Lag ei teikning som viser kva du gjorde i går. Byt teikninga med ein læringsven.

EM PL

Fleire stader i Noreg finst det teikningar som er rissa inn i fjell eller stein. Menneska som laga desse teikningane for tusenvis av år sidan, tenkte nok ikkje på at dei skulle bli studert av oss som lever i dag. Vi kallar slike gamle teikningar som er rissa i stein, for helleristingar. Slike gamle helleristingar er freda.

Teikn frå fortida

Mange av helleristingane er teikningar av båtar, dyr og menneske. Vi veit ikkje kvifor menneska rissa teikningar i fjellveggen, men dei kan likevel hjelpe oss til å forstå korleis menneska levde, og kva dei var opptekne av. Kanskje tenkte dei at teikningane ville gje lykke, eller var teikningane kanskje «hugselappar» eller meldingar til andre?

VU R

IN G

Fjellet fortel at nokon har fanga mange reinsdyr her før oss.

Ord å snakke om: teikn • risse • helleristingar • freda

Så mykje fisk! Eg skal risse inn fangsten på berget.

Eg og tida

SNAKKEBOKSEN 1 Kva er teikn? 2 Kva for reiskapar brukte dei for å risse teikningar i fjellet, trur de?

3 Kva for teikn lagar vi menneske i dag?

1 Kva er ei helleristing? 2 Kva kan helleristingane fortelje oss?

EM PL

LESESPØRSMÅL

3 Kvifor er mange av helleristingane teikningar av båtar, dyr og menneske? 4 Kvifor laga folk i bronsealderen helleristingar, trur du? 5 Finst det noko i dag som vi trur gjev lykke? Fortel.

KVA VILLE DEI FORTELJE?

LAG HELLERISTINGAR

Utstyr • teiknepapir • raud feittstift • 1 Teikn helleristingar med raud feittstift på eit ark. • svart måling • pensel 2• Mål over heile arket med

Søk på internett. Finn bilete av tre ulike helleristingar.

Skriv kva teikningane førestiller. Kva trur du den som laga helleristingane, ville fortelje?

utvatna svart vassmåling. Mål over helleristinga di også.

TIDSKAPSEL

IN G

3• Krøll arket saman til ein ball

Kva finn dei? Kva vil du fortelje? Lag ei teikning av deg sjølv. Skriv eller teikn kva du likar å gjere. Legg det i ein plastpose saman med nokre små gjenstandar. Putt alt opp i eit glas med lok og grav det ned.

VU R

4• Brett ut arket igjen.

Utstyr • glas med lok • plastpose • småting • skrivesaker

Tenk deg at nokon finn spor etter deg ein gong i framtida.

medan målinga er våt. No ser det ut som figuren er rissa i stein! La målinga tørke. Lag ei utstilling i klassen. d

TEIKN I DAG Kva for eit teikn blir mest brukt når folk skriv meldingar, trur du? Lag ei teikning av det. Skriv under kva teiknet tyder.

Før de les: Skildre for læringsvenen din kva du gjer ein heilt vanleg dag.

To familiar frå ulike tider

Familien Moderne er på veg til jobb og skule.

Familien Bronse jobbar hardt heile dagen.

EM PL

Her møter du to familiar. Den eine familien er frå år 2025, medan den andre familien er frå år 700 f.Kr. Kos deg på Kvifor bit ikkje Håpar eg rekk Kulturhistorisk fisken i dag? å pløye ferdig før museum, Ida! sola går ned.

To familiar

Lag ei overskrift: Frå bronsealderen til vår tid.

2 I kva tidsepokar lever dei to familiane? 3 Kvar skal Ida på skuletur?

IN G

4 Søk på internett. Finn Kulturhistorisk museum i Oslo på eit kart. Det er taco på menyen i dag!

Ein vanleg dag i familiane

Super fangst! Godt jobba, sonen min.

Eg heldt på å gje opp, men plutseleg fekk eg fem fisk på rappen!

VU R

Dagens fangst blir dagens måltid.

Kva er det til middag?

Før middag hos familien Moderne.

5 Kva er likt og ulikt i livet til familien Bronse og familien Moderne? Lag eit skjema. 6 Du skal reise tilbake i tid og bu ei veke hos familien i bronsealderen. Du kan ta med deg éin ting frå vår tid. Kva tek du med deg? 7 Få dilemmakort frå læraren din. Samarbeid med ein læringsven. 8 Bronsealdermoro! Spel tre på rad saman med ein læringsven.

Ord å snakke om: tidsepoke • museum • magisk kraft

Utforsk!

Såg du noko spennande på Kulturhistorisk museum i dag, Ida?

Ja! Bronsebukkane frå Hadeland!

I dag har vi grunn til å takke.

Den magiske krafta frå bronsebukkane har gjeve oss mat på bordet i dag.

EM PL

Middag!

I dag kunne alle ete seg ordentleg mette.

Familien Moderne snakkar om dagen sin.

Bronsebukkane var ordentleg vakre. Dei glinsa på ein måte. Det er rart å tenkje på at bukkane har lege i jorda i 2500 år! Skal tru kva bukkane blei brukte til før dei blei gravne ned? Dei blei funne av ein familie på Hadeland. Det var flaks!

9 Les teksten «Bronsebukkane frå Hadeland» på kopiarket du får av læraren din.

IN G

10 Søk på internett. Finn eit bilete av bronsebukkane. Skriv setningar om korleis dei blei funne.

11 Snakk med ein læringsven: Kva meiner vi med at bukkane har magisk kraft?

12 Lag ein bukk som liknar ein av bronsebukkane på Hadeland. Bruk plastilin.

No er det kveld ...

Samanlikn dei to familiane. Kva er dei største skilnadene?

No er det straks leggjetid, ungar ...

VU R

Sov godt. Eg skal passe flammane.

Det blir kaldt i langhuset om natta.

Eg må slipe sverdet før vi sløkkjer bålet.

Nei, kan vi ikkje sjå ferdig? Familien Moderne kosar seg saman framfor TV-en.

Lærarrettleiinga inneheld kopiark og tips til korleis de kan jobbe med oppslaget.

Løysingar: Side 45 Gjenstanden er ein kniv laga av bronse. Skaftet er laga som eit dyrehovud. Knivbladet er ganske kort. Kniven er funnen på Gunnarshaug på Karmøy, Rogaland.

Side 31 H20 er formelen for vatn. Vatn består av stoffa hydrogen (H) og oksygen (O). (O).

Side 30 Vatn kan ha tre fasar: is (fast form), vatn (flytande form) og damp (gass).

EM PL

Side 19 Justitia har eit sverd for å vere klar til å straffe den som har gjort noko gale. Vektskåla brukar ho for å vege for og imot når ho skal dømme nokon. Bindet for auga brukar ho for ikkje å gjere forskjell på folk.

IN G

God sommar!

Redaktør: Tina Tofte Omsetjing til nynorsk: Språkmakaren (Eirik Ulltang Birkeland) Grafisk design og tilretteleggjing: GAN Aschehoug Trykk og ferdiggjering: 07 Media, Oslo

Illustrasjon omslag: © Shutterstock Foto/illustrasjonar: Thor W. Kristensen: 4, 5, 8, 9 10, 11, 20, 22, 24, 32, 44, 45, 46, 47, 50, 51, Wikimedia Commons: 15 (FN-flagg), 39 (Galdhøpiggen), Kartverket.no: 33, 36, 40, Renata Sedmakova / Shutterstock.com: 43, Universitetsmuseet i Bergen: 45 (bronsekniv), Artem Nedoluzhko / Shutterstock.com: 48 (helleristingar). Andre foto/illustrasjonar: ©Shutterstock

VU R

Alle kommentarar til utgjevingar frå forlaget kan rettast til: GAN Aschehoug Postboks 363 Sentrum 0102 Oslo E-post: forlag@gan.aschehoug.no gan.aschehoug.no Føresegnene i åndsverklova gjeld for materialet i denne publikasjonen. Utan særskild avtale med GAN Aschehoug er all eksemplarframstilling og tilgjengeleggjering berre tillate så langt det har heimel i lov eller avtale med Kopinor, interesseorgan for rettshavarar til åndsverk. Bruk som er i strid med lov eller avtale, kan føre til erstatningsansvar og inndraging og kan straffast med bøter eller fengsel.

IN G

VU R

EM PL

Til læraren

Gjer deg kjend med boka Oppslaga i boka er bygd opp slik at elevane kjenner igjen forma når dei arbeider med dei ulike temaa, sjølv om det er variasjon i tekst- og oppgåveform. Gjer deg kjend med innhaldet og målet før de startar på eit tema. I lærarrettleiinga finn du tips til korleis ein kan jobbe med oppslaga, nærare beskriving av aktivitetane og forslag til fleire oppgåver, samt fargerike kopiark.

• Snakkeboksen Snakkeboksen presenterer eit spørsmål eller ei problemstilling som eit utgangspunkt for samtale og diskusjon i fellesskap eller i grupper. Hensikten er å reflektere saman og belyse ulike meiningar og moglege svar. • Lesespørsmål Spørsmåla er knytte til fag-/samtaleteksten. Målet er at elevane skal hugse, men også forstå det dei har lese. Spørsmåla kan gjerast munnleg i klassen ved at læraren les eit spørsmål, elevane diskuterer spørsmål og svar i mindre grupper eller med ein læringsven, før læraren igjen gjennomgår spørsmålet i fellesskap. Sjå an elevane du har, vel gjerne ut nokon av spørsmåla som dei svarer på skriftleg.

IN G

Utforsk! Oppslaga «Rollar, «Vatn», «Ein reise» og «To familiar» skil seg frå resten av oppslaga. Her skal elevane utforske eit tema og gå meir i djupna. Elevane må ta i bruk det dei har jobba med og lært i dei førre oppslaga. Konkrete tips finn du i lærarrettleiinga.

EM PL

Spire 3 Samfunnsfag og Spire 4 Samfunnsfag dekkjer til saman kompetansemåla etter 4. trinn. I lærarrettleiinga finn du ei oversikt over kva kompetansemål Spire 3 Samfunnsfag dekkjer.

• Fag- /samtaletekst Bli kjend med dei ulike tekstane saman med elevane. Snakk saman om overskrifter, illustrasjonar, bilete, symbol og figurar. Dette hjelper elevane å forstå teksten som ein heilskap. Gje den lesestøtta kvar enkelt elev har bruk for, legg til rette for at dei mestrar å lese deler av eller heile teksten sjølve. Vend tilbake til teksten undervegs i arbeidet med aktivitetane på oppgåvesida. Dette vil bidra til at elevane får betre forståing for teksten.

Spire Samfunnsfag legg vekt på å skape ei aktiv undervisning som tryggjer undring, nyfikne og skaparglede hos elevane. Elevane vil gjennom arbeidet med boka få moglegheit til å undre seg, diskutere, lese, utforske ulike problemstillinger, erfare, skrive, teikne og lage. Praktiske aktivitetar og varierte innfallsvinklar gir eit godt utgangspunkt for samtalar og diskusjonar kring aktuelle samfunnsfaglage tema. Spire 3 Samfunnsfag gir elevane eit solid grunnlag for videre læring.

PÅ KVART OPPSLAG:

• Før de les Målet med «Før de les»-oppgåva er å aktivisere forkunnskapene og å skape nyfikna hos elevane rundt tematikken i oppslaget. Aktiviteten blir styrt av læraren. I lærarrettleiinga er det konkrete tips til dei ulike oppgåvene.

Lykke til!

VU R

• Ord å snakke om «Ord å snakke om» er sentrale ord og omgrep som blir behandla direkte eller indirekte i oppslaget. Det er viktig å snakke om, og forklare omgrep, ord og uttrykk for elevane. Aktivitetane i oppslaget er ei god støtte i dette arbeidet. Ved å gi elevane kjennskap til, erfaring med og forståing av sentrale ord og omgrep, vil elevane i større grad forstå, beskrive, samanlikne og hugse temaa dei har arbeidet med.

• Dilemma I boka får elevane presentert ulike dilemmaer. Dilemmaoppgåva kan gjennomførast i heil klasse, i mindre grupper eller saman med ein læringsven. Les og forklar dilemmaet for elevane før dei set i gang. Det finst ikkje fasitsvar på dilemmaoppgåvene, noko som er viktig å presisere for elevane. Avslutt med ein felles samtale og refleksjon rundt oppgåva i etterkant. I lærarrettleiinga finn du fleire dilemmaoppgåver.

Liv Anne Slagsvold Vedum, hausten 2021

Spire 3 Samfunnsfag

Articles inside

Eg og tida Side 3 Utforsk: To familiar Side 50 VURDERINGSEKSEMPLAR

Utforsk: Ei reise Side

Eg og samfunnet Side

Utforsk: Roller Side

Eg og dei rundt meg Side

Utforsk: Vatn Side