Pilnowanie strażników - fragment by Wydawnictwo Fronda

* * *

MACIEJ IŁOWIECKI (1935) - dziennikarz, publicysta, eseista. Ukończył biologię (spec. biochemia) na UW, potem przeszedł wszystkie szczeble zawodowego dziennikarstwa. Brał udział jako świadek bądź i współuczestnik w wielu historycznych wydarzeniach współczesnej Polski. Medioznawca, zajmuje się etyką mediów, historią nauki i wydarzeniami współczesnej cywilizacji. Wiceprzewodniczący Rady Etyki Mediów kilku kadencji. Autor 10 książek i licznych publikacji, wykładowca wyższych uczelni w Polsce i zagranicą. Był ekspertem "Solidarności" od spraw mediów, do żadnej partii nigdy nie należał, ale nie kryje sympatii do tych partii i organizacji, które cenią tradycję i słuchają niezależnych opinii.

Książka Macieja Iłowieckiego jest historią mediów od czasu, gdy pojawiła się refleksja o powinnościach dziennikarzy wobec społeczeństwa, czyli niemal od narodzin prasy. Poznajemy próby formułowania reguł, jakie winny obowiązywać dziennikarzy podejmowane w różnym czasie w różnych krajach. Szczególnie ciekawie autor pokazuje manowce, w jakie media i dziennikarze wchodzą niepostrzeżenie, pokusy, jakim ulegają zapoznawszy podstawowe normy moralne. Jego kompendium wiedzy o mediach powinno stanąć na półce w każdej redakcji, ale i w prywatnej bibliotece każdego dziennikarza. Magdalena Bajer - publicystka, wieloletnia przewodnicząca Rady Etyki Mediów

* * * Jeśli czwarta władza nie odzyska kręgosłupa, jeśli nie będziemy znali odpowiedzi na pytania podstawowe, jeśli nie będziemy wiedzieć gdzie jesteśmy i kim jest dziennikarz zdechniemy. Książka byłego prezesa SDP Macieja Iłowieckiego mam nadzieje jest przystankiem w drodze, daje możliwość kolejnej autorefleksji zarówno dziennikarzom jak i tym którzy czwartą władzę obserwują Krzysztof Skowroński - Prezes Stowarzyszenia Dziennikarzy Polskich

* * * Uniwersalne zasady etyczne w dzisiejszych polskich mediach niemal przestały istnieć. Skolonizowały je nadregulacje prawne, wykończyło polityczne zaangażowanie dziennikarzy, stosowanie podwójnych standardów wobec "swoich" i "tamtych". Książka Macieja Iłowieckiego to potrzebna próba wskrzeszenia etyki pracy ludzi IV władzy. Wiktor Świetlik - publicysta, dyrektor Centrum Monitoringu Wolności Prasy Stowarzyszenia Dziennikarzy Polskich

Książka pod patronatem:

Stowarzyszenie Dziennikarzy Polskich

Cena: 39,90 ISBN: 978-83-62268-74-0

wydawnictwofronda.pl fronda@fronda.pl facebook.com/FrondaWydawnictwo

maciej iłowiecki pilnowanie strażników

Dziennikarze to strażnicy prawdy i demokracji. Ale okazuje się, że strażników trzeba pilnować, aby nie zapominali, że uprawiają zawód zaufania publicznego, że są “czwartą władzą” o ogromnych wpływach. Jeżeli praca dziennikarza nie opiera się na etyce, to staje się zwykłą propagandą lub oszustwem. Ta książka to kompendium wiedzy dla wszystkich, którym zależy na zachowaniu godności tego zawodu. Autor w jednym tomie zawarł historię etyki mediów, przedstawił rozwiązania tych trudnych problemów w różnych krajach, zebrał dokumenty dotyczące tego zagadnienia. Ta książka to punkt wyjścia do wszelkich dyskusji o kondycji etyki dziennikarskiej.

MACIEJ IŁOWIECKI

Informacja nigdy nie jest czystą informacją (...), zawsze związana jest z etyką i może zatem służyć dobru lub złu. * * * Dzielenie się prawdą (przynajmniej taką, jaką z całą starannością da się ustalić), jest także podstawową etyczną powinnością mediów. * * * Najprzemyślniejsze kłamstwa hodowane są z ziaren prawdy. * * * Mimo przeróżnych manipulacji, media nie muszą kłamać bezpośrednio. One tylko organizują zbiorową wyobraźnię i zakreślają jej granice. Właśnie - granicę! * * *

pilnowanie strażników ETYKA DZIENNIKARSKA W PRAKTYCE

Do świata dziennikarskiego wkracza tandeta i upolitycznienie. Trzeba to zatrzymać za wszelką cenę (choć broń Boże nie za cenę ograniczenia wolności słowa!), ponieważ wolne i rzetelne dziennikarstwo jest głównym filarem demokracji.

ilowiecki

27/09/12

15:25

Page 5

1 Âwiatem rzàdzi informacja W P I E R W S Z E J P O ¸O W I E XX wieku powsta∏o powiedzenie-

-slogan: «nafta rzàdzi Êwiatem». Niewàtpliwie – od zasobów posiadanej ropy naftowej lub mo˝liwoÊci jej zakupu zale˝a∏o zawsze ogromnie wiele w sferze politycznej, gospodarczej, finansowej. DziÊ jednak inne has∏o zdaje si´ prawdziwe: «informacja rzàdzi Êwiatem». Przesadny czy nie, slogan ten wydaje si´ zawieraç wa˝nà prawd´ o naszych czasach (a mo˝e o ka˝dych czasach?). Bez informacji nie mo˝na dobrze rzàdziç, mo˝e w ogóle nie mo˝na rzàdziç. Nie mo˝na te˝ dobrze gospodarowaç, nie mo˝na rozwijaç cywilizacji ani nauki. Bez dost´pu do informacji i bez jej wymiany nie mo˝na dzia∏aç skutecznie na ˝adnym polu. Ale i odwrotnie: pos∏ugujàc si´ fa∏szywà informacjà mo˝na zniweczyç wszelkie dzia∏ania podejmowane w dobrych celach. Dezinformujàc, mo˝na uniemo˝liwiç skuteczne rzàdzenie, dobre gospodarowanie, nawet zahamowaç rozwój cywilizacji i nauki (przynajmniej bardzo ten rozwój opóêniç). Dezinformacja u˝ywana w formie propagandy by∏a zawsze – i jest – najlepszym narz´dziem zniewalania spo∏eczeƒstw w paƒstwach totalitarnych czy w ogóle niedemokratycznych (takich np. jak PRL). Niestety i w demokracjach nie znik∏o pos∏ugiwanie si´ fa∏szywà informacjà – na ogó∏ po to, by rzucaç k∏amliwe oskar˝enia na osoby publiczne, które chce si´ zohydziç w oczach opinii publicznej. Czynià tak politycy, ale i dziennikarze. OczywiÊcie, nasilenie dezinformacji w walce politycznej, gospodarczej czy ideologicznej bywa ró˝ne w ró˝nych krajach, ale jego skutecznoÊç zale˝y od

ilowiecki

27/09/12

15:25

Page 6

ÂWIAT EM RZÑD ZI I NF ORM AC JA

stanu komunikacji spo∏ecznej, kultury politycznej i pluralizmu mediów. Dezinformacja okaza∏a si´ bezcennà bronià zw∏aszcza w czasie konfliktów zbrojnych. Mo˝e trzeba dodaç, ˝e pos∏ugiwa∏y si´ nià paƒstwa walczàce z najeêdêcami – zatem w dobrych celach, np. w czasie ostatniej wojny Êwiatowej. Wprowadzano w ten sposób chaos i zamieszanie w aparacie paƒstwowym i w si∏ach zbrojnych Niemiec hitlerowskich (najlepiej udawa∏o si´ to Wielkiej Brytanii, którà zresztà wspomagali tak˝e w tej sferze Polacy). Przypominam te oczywiste stwierdzenia po to, by uzasadnia∏y tez´ zasadniczà: informacja nigdy nie jest czystà informacjà (chyba ˝e dotyczy faktów banalnych typu «s∏oƒce Êwieci»), zawsze zwiàzana jest z etykà i mo˝e zatem s∏u˝yç dobru lub z∏u. Dlatego piszàc o etyce mediów, trzeba zajmowaç si´ równie˝ informacjà, której dostarczanie jest przecie˝ ich g∏ównà powinnoÊcià. Etykà informacji zajm´ si´ dalej. W szerszym rozumieniu tego pojćia, informacja razem z energià i materià sà podstawowymi elementami WszechÊwiata. Bez ich wzajemnych oddzia∏ywaƒ nie by∏oby mo˝liwe istnienie ˝adnej struktury, ˝adnej ewolucji, w ogóle ˝adnej zmiany. Niektórzy kosmologowie sàdzà nawet, ˝e informacja – jako czynnik sterujàcy – musia∏a istnieç przed energià i materià, a nawet mogà byç wszechÊwiaty alternatywne, w których na przyk∏ad materia jest zupe∏nie inna ni˝ w naszym, albo w ogóle jej nie ma... – ale tutaj nie b´dziemy tego rozwa˝aç. Zajmiemy si´ informacjà w Êwiecie ludzi i musimy uznaç, ˝e jej wymiana, czyli POROZUMIEWANIE SI¢ wzajemne, jest jednà z podstawowych funkcji cz∏owieka (zresztà w ogóle wszystkich ˝ywych istot). Bez wymiany sygna∏ów, informacji nie mog∏yby powstaç wspólnoty spo∏eczne – ludzkie czy spotykane w Êwiecie zwierzàt. We wspólnotach ludzkich nie mog∏aby si´ rozwijaç cywilizacja, kultury, nauka – ani nic, co jest atrybutem ludzkoÊci. Zatem potrzebne jest nowe pojćie: komunikacja spo∏eczna, w ogóle komunikowanie si´. Pojćia te wywodzà si´ z ∏aciny – od terminu communico, communicare, co znaczy ‘∏àcz´ si´’, ‘po∏àczyç si´’, ‘uczyniç wspólnym’, ‘zawiadomiç, naradzaç si´’. A tak˝e od terminu communio – czyli ‘wspólnoÊç’, ‘poczucie ∏àcznoÊci’. Cieka-

ilowiecki

27/09/12

15:25

Page 7

Â WIAT E M R Z Ñ D Z I IN F O R M AC JA

we, ˝e w Europie a˝ do XVI wieku poj´cie to oznacza∏o ‘komuni´’, ‘uczestnictwo’, ‘dzielenie si´’, a dopiero w XVI wieku zacz´∏o oznaczaç tak˝e ‘przekaz’, ‘komunikat’. DziÊ «komunikowaç si´» kojarzy si´ ka˝demu g∏ównie z przekazywaniem informacji, w∏aÊnie z dostarczaniem przekazów. Takie etymologiczne rozwa˝ania mogà si´ wydaç zbyteczne, ale przecie˝ etymologia poj´cia pokazuje nam czasem jego prawdziwy, g∏´boki sens – w tym przypadku owà ludzkà wspólnoÊç, dzielenie si´, uczestnictwo we wspólnocie. Ze wzgl´dów praktycznych mo˝na podzieliç komunikacj´ spo∏ecznà na przyk∏ad na takie formy: 1. Komunikacja interpersonalna – jest spontaniczna, nieformalna, najbardziej pierwotna (mi´dzyludzka – mi´dzy jednostkami), mo˝na uznaç, ˝e najbardziej «ludzka». Zale˝y od ró˝nych uwarunkowaƒ psychologicznych i kulturowych. Korzysta z wielu Êrodków ekspresji (wyra˝ania si´), przede wszystkim z j´zyka (mowy) i swoistych zachowaƒ, m.in. tzw. mowy cia∏a. Mo˝na wskazaç na szczególny wp∏yw danej kultury, a tak˝e samego j´zyka, na komunikacj´ interpersonalnà. Jest to tak˝e komunikacja najmniej reglamentowana1 – to jest podlega tylko ograniczeniom typu psychologicznego i kulturowego (obyczajowego). Komunikowanie si´ pomi´dzy jednostkami daje najwi´ksze mo˝liwoÊci przekazu i ma najmniej ograniczeƒ (chyba ˝e chce si´ drugà osob´ Êwiadomie oszukaç). 2. Komunikacja instytucjonalna – jest to, jak wskazuje nazwa, komunikowanie si´ pomi´dzy instytucjami, organizacjami, wspólnotami formalnymi (np. organami paƒstwa, mi´dzy samymi paƒstwami), ale tak˝e pomi´dzy rzàdzàcymi a rzàdzonymi. W tym ostatnim sensie za rodzaj takiej komunikacji mo˝na uznaç systemy prawne, konstytucje, ustawy, rozporzàdzenia, oficjalne komunikaty itd. 1

Reglamentacja oznacza ograniczenie, narzucenie pewnych regu∏.

ilowiecki

27/09/12

15:25

Page 8

ÂWIAT EM RZÑD ZI I NF ORM AC JA

Komunikacja instytucjonalna umo˝liwia funkcjonowanie du˝ych wspólnot. Jej formy i znaczenie zale˝à przede wszystkim od ustroju, od stanu demokracji, a tak˝e od tradycji, od poziomu kultury politycznej i obywatelskiej. Komunikacja instytucjonalna mo˝e byç i bywa cz´sto reglamentowana (ograniczana bàdê formalizowana politycznie). Tu wa˝na uwaga. O ile stan komunikacji interpersonalnej (czyli mówiàc skrótowo – mo˝liwoÊci porozumiewania si´ pomi´dzy jednostkami, obywatelami, ma∏˝eƒstwem, w rodzinie w ogóle, we wspólnotach sàsiedzkich itd.) odzwierciedla stan ogólnej kultury danego spo∏eczeƒstwa, o tyle stan komunikacji instytucjonalnej (zw∏aszcza porozumiewanie si´ rzàdzàcych z rzàdzonymi, instytucji ze spo∏eczeƒstwem) daje mo˝liwoÊç oceny stanu demokracji w danym paƒstwie. Warto si´ nad tym zastanowiç. 3. Komunikacja medialna (od ∏ac. medius l. mn. media – ‘Êredni’, ‘neutralny’, ‘bezstronny’, ‘poÊredniczàcy’; zwana te˝ komunikacjà masowà). Jest to komunikacja spo∏eczna utrzymywana dzi´ki prasie, radiu i w dzisiejszych spo∏eczeƒstwach przede wszystkim dzi´ki telewizji. Jest ona – zwracam silnie uwag´ – tak˝e reglamentowana. Zawsze jest bowiem poddana regu∏om dzia∏ania danego Êrodka przekazu i prawid∏om wolnego rynku (konkurencja, zysk itd.), prawie zawsze ograniczana jest przez czynniki polityczne i grupy interesów. Komunikacja medialna zale˝y szczególnie od tradycji i ogólnej kultury spo∏eczeƒstwa, od kultury ˝ycia publicznego oraz od stanu demokracji. A tak˝e od standardów etycznych ludzi pracujàcych w mediach.

W czasie pisania tej ksià˝ki (rok 2010 i do chwili jej wydania) kultura ˝ycia publicznego w Polsce oraz etyka ludzi pracujàcych w mediach (zw∏aszcza, niestety, dziennikarzy) przedstawia wiele do ˝yczenia i trudno powiedzieç, kiedy to si´ zmieni na lepsze, choç mo˝na okreÊliç, jakie czynniki wp∏yn´∏yby na popraw´ sytuacji.

ilowiecki

27/09/12

15:25

Page 9

Â WIAT E M R Z Ñ D Z I IN F O R M AC JA

Na razie spróbuj´ przedstawiç pewne regu∏y dotyczàce aksjologii komunikacji spo∏ecznej, czyli mówiàc krótko, zastanowiç si´, kiedy jakikolwiek dialog jest dialogiem prawdziwym. *** Dodam jeszcze jednà uwag´ ogólnà, odnoszàcà si´ do ca∏ego mojego zamierzenia. Poniewa˝ ksià˝ka o etyce mediów powinna zawieraç mo˝liwie pe∏ny wybór podstawowych dokumentów w tym zakresie – sà wi´c one integralnà cz´Êcià tej publikacji w osobnym dziale (Aneksie). Jednak jest te˝ oczywiste, ˝e nie mog´ wszystkich dokumentów szczegó∏owo omawiaç czy komentowaç ze wzgl´du na rozmiary pracy, czujàc przecie˝ niepokój, ˝e jest ich i tak zbyt du˝o.

ilowiecki

27/09/12

15:25

Page 10

ilowiecki

27/09/12

15:25

Page 11

2 Prawdziwy dialog M A M Y D Z I Â D O C Z Y N I E N I A z sytuacjà publicznà, w której powiedzieç i pokazaç mo˝na w∏aÊciwie wszystko, ale ci, do których si´ mówi i którym si´ pokazuje, nie majà ˝adnej mo˝liwoÊci weryfikacji. Taka jest mniej wi´cej relacja pomi´dzy mediami a spo∏eczeƒstwem, mi´dzy politykami a spo∏eczeƒstwem, ba – pomi´dzy wybranymi przedstawicielami spo∏eczeƒstwa a nim samym. Gdyby zaÊ policzyç, jakie s∏owa u˝ywane sà najcz´Êciej w naszym ˝yciu publicznym, da∏oby to z pewnoÊcià bardzo interesujàcy obraz. Przypuszczam, ˝e do najbardziej ulubionych przez polityków i dziennikarzy s∏ów nale˝à na przyk∏ad «dialog», «porozumienie», «wzajemne zrozumienie», choç w∏aÊnie naszej rzeczywistoÊci spo∏ecznej i politycznej w ˝aden sposób nie da si´ tymi poj´ciami okreÊliç. Czy zresztà gdziekolwiek na Ziemi rzeczywistoÊç kszta∏towana jest wedle tych poj´ç?

*** S∏owo «dialog» wywodzi si´ z greckiego diálogos i znaczy po prostu ‘rozmowa’. Ale ma te˝ kilka innych znaczeƒ, bo staro˝ytni filozofowie przedstawiali cz´sto swe poglàdy w formie w∏aÊnie dialogu (s∏ynne Dialogi Platona). Dialog bywa∏ te˝ dyskusjà pomi´dzy osobami o ró˝nych poglàdach. I wreszcie by∏a to forma utworu literackiego, w przeciwieƒstwie do opisu, równie dawno stosowanego w poematach i opowieÊciach.

ilowiecki

27/09/12

15:25

Page 12

PRAW D ZI W Y D I ALOG

W∏aÊciwie nie wiadomo, kiedy ludzie zauwa˝yli, ˝e ów dialog w sensie rozmowy, ta zaÊ rozumiana jako przekaz czy wymiana informacji, dotyczy tak˝e Êwiata zwierzàt. Zwierz´ta rozmawiajà? OczywiÊcie: przekazujà sobie najprzeró˝niejsze sygna∏y, niosàce najrozmaitsze informacje. Du˝o póêniej zauwa˝ono, ˝e równie˝ roÊliny potrafià sobie przekazywaç sygna∏y (np. o ataku paso˝ytów), a w XX wieku by∏o ju˝ oczywiste, ˝e do wysy∏ania i odbioru sygna∏ów informacyjnych sà zdolne w ogóle wszelkie struktury biologiczne. Mogà one zresztà odbieraç bardzo ró˝ne informacje nadchodzàce ze Êrodowiska, z biosfery. DziÊ nie ulega wàtpliwoÊci, ˝e ka˝dy sygna∏ niesie jakàÊ informacj´ (co nie oznacza, ˝e ktoÊ czy coÊ jà odbierze). Nie wiadomo te˝, kiedy ludzie zauwa˝yli, ˝e wymiana informacji – czyli sposób porozumiewania si´ – nie musi byç to˝sama z porozumieniem. POROZUMIEWANIE jest czymÊ najpowszechniejszym, ale POROZUMIENIE SI¢ jest wielkà rzadkoÊcià. Skàdinàd wysoce to osobliwe, ˝e ludzie dysponujàcy najdoskonalszym systemem przekazu informacji, MOWÑ – tak rzadko potrafià si´ porozumieç. Wi´cej – to mowa stwarza ca∏kiem nowe mo˝liwoÊci: k∏amania, oszukiwania i zmylenia innych. Je˝eli chcemy podjàç refleksj´ nad aksjologià komunikacji spo∏ecznej, musimy ustaliç pole obserwacji. Nie chodzi o komunikacj´ spo∏ecznà w ogóle, ale o takà, która prowadzi do porozumienia w∏aÊnie. Podlega zatem pewnym regu∏om aksjologicznym, musi byç zwiàzana z wartoÊciami. Nad takimi regu∏ami myÊliciele zastanawiali si´ od staro˝ytnoÊci. Przypomn´ tylko (w skrócie), co o tym sàdzi∏ Sokrates. Wedle niego porozumienie w dialogu mo˝na osiàgnàç, jeÊli spe∏nione sà trzy warunki: 1. obaj partnerzy majà przynajmniej elementarnà wiedz´ o przedmiocie dialogu, 2. cechuje ich wzajemna ˝yczliwoÊç, ch´ç porozumienia, 3. sà wobec siebie szczerzy.

ilowiecki

27/09/12

15:25

Page 13

P R A WD Z IWY D IA LO G

Mo˝na te regu∏y ujàç i tak: porozumienie mo˝na osiàgnàç pod warunkiem, ˝e si´ WIE, o czym si´ mówi, jeÊli si´ CHCE porozumieç i wreszcie, jeÊli si´ Êwiadomie NIE OK¸AMUJE partnera. Zwracam uwag´ na aktualnoÊç tych regu∏ i na szczególny w Êwiecie ludzi pociàg do ich sta∏ego ∏amania. Korzystajàc z okazji, przypomn´ historycznà ciekawostk´, o której poza znawcami tematu ma∏o kto wie w Polsce (a zapewne nikt za granicà). Otó˝ w czasach nowo˝ytnych jednym z pierwszych myÊlicieli, który zajà∏ si´ tak˝e zasadami dialogu i porozumienia mi´dzy ludêmi, by∏ Cyprian Kamil Norwid. Jego zdaniem autentyczny dialog zmierza do prawdy, która jest zarazem przedmiotowa (odzwierciedla bowiem w∏aÊciwoÊci rzeczy, do jakiej odnoszà si´ s∏owa rozmówców) i mi´dzypodmiotowa (powstajàca na skrzy˝owaniu ró˝nych punktów widzenia). Stanowi wypadkowà tego, o czym mowa i zarazem tego, kto z kim rozmawia. To ostatnie spostrze˝enie by∏o na owe czasy genialne, a i dziÊ jest nie zawsze brane pod uwag´. Wedle Norwida dialog os∏abia naturalne ró˝nice i buduje mosty, ale wymaga te˝ ró˝nic po to, by mog∏a dokonaç si´ wzbogacajàca obie strony wymiana wartoÊci2. PrzemyÊlenia poety wyprzedzi∏y o 100 lat rozwa˝ania filozofa i logika Herberta Paula Grice'a3. Jest to, twierdz´, niezwykle wa˝ne spostrze˝enie «na dziÊ», kiedy po pierwsze, podkreÊla si´ jedynie os∏abienie ró˝nic i «budowanie mostów», a po drugie, mno˝à si´ dialogi «bez ró˝nic» (vide «koncesjonowana prawica» w „Gazecie Wyborczej” – np. Aleksander Hall czy Tomasz Wo∏ek). Obecnie istniejà bardzo rozbudowane zasady komunikacji spo∏ecznej. Mog´ je tutaj przypomnieç tylko w skrócie i w uproszczeniu. 2

Wspomniane idee Norwida przytacza Edward Kasperski w artykule Problem pytaƒ w twórczoÊci Norwida, „Przeglàd Humanistyczny” 1977, nr 6, s. 49-67. Cyprian Kamil Norwid (1821–1883), poeta, prozaik, dramaturg (PierÊcieƒ wielkiej damy), wszechstronny twórca (malarz, rzeêbiarz, rytownik, akwarelista) i myÊliciel, zwany cz´sto polskim «czwartym wieszczem». Herbert Paul Grice (1913–1988) by∏ brytyjskim filozofem j´zyka i logikiem, wyk∏ada∏ na uniwersytecie w Berkeley w Kalifornii w USA. O nim dalej od s. 20 i w przyp. 12.

ilowiecki

27/09/12

15:25

Page 14

PRAW D ZI W Y D I ALOG

Otó˝ pierwszà zasadà jest uznanie, ˝e nie jest mo˝liwe niekomunikowanie, co wynika z samej istoty poznawania (z teorii poznania) oraz ze spo∏ecznej natury cz∏owieka. Aby zaÊ istnia∏o komunikowanie, musi istnieç NADAWCA (komunikujàcy coÊ innemu czy innym), PRZEKAZ (to, co jest nadawane) i ODBIORCA (adresat przekazu). Fakt istnienia przekazu tworzy poÊrednictwo, nadawca musi wyraziç to, co chce przekazaç w j´zyku zrozumia∏ym dla odbiorcy. Przekaz musi byç odpowiednio zakodowany, a potem dekodowany. Rozumiemy, ˝e nadawcy i odbiorcy mogà byç bardzo ró˝ni i mieç zasadniczo ró˝ne interesy (nie mówiàc o kodach), przekaz mo˝e podlegaç przeró˝nym zniekszta∏ceniom i u∏atwiaç fa∏szowanie komunikacji, bàdê utrwalaç nieporozumienia i stereotypy. Warto dodaç, ˝e istnieje te˝ coÊ takiego, jak w ogóle odmowa rozmowy. Wskazuje ona na lekcewa˝enie komunikacji spo∏ecznej, na lekcewa˝enie szukania innych interpretacji prawdy, której kwestionowaç si´ nie dopuszcza.

1. O tym, co powinno byç wa˝ne dla POLSATU Wydaje si´ stosowne przywo∏anie w tym miejscu jednego ze zbiorów zasad dobrego informowania. Sà to zasady opracowane w 1997 roku dla prywatnej telewizji POLSAT przez jej Rad´ Programowà pod przewodnictwem Marka Markiewicza (by∏ wtedy szefem informacji tej telewizji). Mimo ˝e zasady zosta∏y sformu∏owane na u˝ytek konkretnego nadawcy, majà pewien wymiar ogólny, do mnie zaÊ przemawiajà. Bra∏em udzia∏ w ich formu∏owaniu (co nie oznacza, i˝ nie istniejà lepsze opracowania lub ˝e nie mo˝na stworzyç doskonalszych). Powtarzam owe zasady, choç umieÊci∏em je ju˝ raz w swej ksià˝ce Krzywe zwierciad∏o. O manipulacji w mediach4. W nowej ksià˝4

Maciej I∏owiecki, Krzywe zwierciad∏o. O manipulacji w mediach, Wydawnictwo Archidiecezji Lubelskiej Gaudium, Lublin 2009, vide ni˝ej przyp. 41 s. 62, przyp. 101 s. 155 oraz s. 507.

ilowiecki

27/09/12

15:25

Page 15

P R A WD Z IWY D IA LO G

ce o etyce mediów przyda si´ takie przypomnienie, a oczywiÊcie tylko telewidzowie mogà oceniç w jakiej mierze w redakcjach informacyjnych POLSATU sà one uwzgl´dniane. W mojej opinii wyglàda to dziÊ ca∏kiem nieêle – informacje podawane przez POLSAT sà rzeczowe, zrozumia∏e i przede wszystkim nieobarczone w takim stopniu skrzywieniem propagandowym, jak to bywa w innych telewizjach. I w zwiàzku z tym np. Rada Etyki Mediów (REM) otrzymywa∏a stosunkowo niedu˝o skarg na „upolitycznienie” polsatowskiej informacji. Dodam dla porzàdku, i˝ przy rozpatrywaniu przez REM skarg na POLSAT (jakichkolwiek) nie bra∏em w tym udzia∏u ze wzgl´du na to, ˝e pracowa∏em d∏ugo w tej telewizji i nie powinienem dawaç powodu do posàdzania o stronniczoÊç. Mo˝na te˝ dodaç, ˝e w ogóle skargi na „gry polityczne” i przejawy propagandy w mediach – zw∏aszcza elektronicznych i zw∏aszcza w telewizji – stanowi∏y sporà cz´Êç skarg docierajàcych do Rady Etyki Mediów, w czasie kiedy w niej uczestniczy∏em. Jak powinien informowaç POLSAT

Oto zatem zbiór zasad, o którym mowa wy˝ej: Dostarczanie informacji jest ustawowym obowiàzkiem ka˝dej telewizji, bez wzgl´du na sytuacj´ w∏asnoÊciowà nadawcy, lini´ redakcji, czy przekonania nadawcy lub zespo∏u redakcyjnego. ZASADY INFORMACJI W TELEWIZJI POLSAT

Programy informacyjne TV POLSAT powinny si´ odró˝niaç od programów tego typu w innych telewizjach zarówno formà, jak i treÊcià. 1. Informacje muszà byç wyczerpujàce. ˚adne wzgl´dy nie upowa˝niajà do pomijania informacji istotnych lub przekazywania ich w sposób fragmentaryczny. Informacjà istotnà jest taka, która zapewnia odbiorcy mo˝liwie pe∏nà wiedz´ o rzeczywistoÊci i jest niezb´dna dla wyrabiania sobie przez odbiorc´ opinii na temat tej rzeczywistoÊci.

ilowiecki

27/09/12

15:25

Page 16

PRAW D ZI W Y D I ALOG

2. Informacje muszà byç prawdziwe. Oznacza to, i˝ muszà byç oparte na wiarygodnym êródle. èród∏o musi byç zawsze podane (instytucja przekazujàca informacj´ lub jej autor, w uzasadnionych przypadkach dotyczy to tak˝e zdj´ç). Dopuszczalne jest powo∏anie si´ na êród∏a nieujawnione, jeÊli chcà one zachowaç tajemnic´, jednak êród∏a takie muszà byç bezwzgl´dnie znane dziennikarzowi, który w razie informacji fa∏szywej przejmuje za nià odpowiedzialnoÊç. 3. Informacje muszà byç bezstronne. ˚adne wzgl´dy wynikajàce z przekonaƒ, sympatii politycznych, opinii w∏asnej dziennikarza, sytuacji w∏asnoÊciowej nadawcy czy jego powiàzaƒ politycznych ani czyichkolwiek poglàdów kulturalnych, rasowych czy religijnych nie mogà mieç wp∏ywu na dobór i treÊç informacji. 4. Informacje muszà byç wiarygodne. Na wiarygodnoÊç sk∏ada si´ m.in. brak Êwiadomego k∏amstwa, bezstronnoÊç i mo˝liwa pe∏noÊç informacji, a tak˝e ich dokumentacja êród∏owa. Przy prezentowaniu czyichÊ wypowiedzi nale˝y bezwzgl´dnie zachowaç ich sens zgodny z intencjà mówcy. Omówienie wypowiedzi nie mo˝e zmieniaç ich sensu, intencji wypowiadajàcego si´ lub przemawiajàcego. Skróty wypowiedzi zmieniajàce jej treÊç lub wymow´ sà niedopuszczalne. 5. Informacje powinny mieç ciàg∏oÊç. Oznacza to mo˝liwie krótkie przypomnienie historii danej sprawy, zapewnienie odbiorcy relacji o wydarzeniach poprzedzajàcych, ale niezb´dnych do zrozumienia danej informacji. Oznacza to tak˝e przypominanie danej sprawy i przedstawienie dalszego jej ciàgu, a˝ do zakoƒczenia. 6. Informacje powinny byç udokumentowane. Dokumentowanie oznacza wspomnianà wy˝ej ciàg∏oÊç, tj. odwo∏ywanie si´ do wydarzeƒ minionych, pos∏ugiwanie si´ materia∏ami archiwalnymi, ikonografià, schematami i w razie potrzeby opiniami ekspertów.

ilowiecki

27/09/12

15:25

Page 17

P R A WD Z IWY D IA LO G

7. Informacje muszà byç oddzielone od komentarza. Przekazujàc informacj´ nale˝y podaç opinie, jakie ewentualnie wywo∏uje, starajàc si´ wskazaç opinie skrajne. Komentarz w∏asny dziennikarza czy redakcji jest tak˝e rodzajem informacji dla widza, pod warunkiem i˝ b´dzie wyraênie wskazany jako komentarz wolny od technik perswazyjnych i emocjonalnej dyskredytacji innych opinii. 8. Informacje muszà byç przekazywane kompetentnie i zrozumiale. Kompetencja oznacza znajomoÊç przedmiotu, o którym si´ mówi i sprawdzanie tego, co budzi wàtpliwoÊci przed nadaniem. Zrozumia∏oÊç polega na pos∏ugiwaniu si´ j´zykiem powszechnie zrozumia∏ym i wyjaÊnieniu ewentualnych nowych lub trudnych terminów (jeÊli ich u˝ycie jest konieczne). 9. Informacje muszà byç przekazywane z poszanowaniem prawa. Szczególnie dotyczy to prawa prasowego, ochrony dóbr osobistych, osób i instytucji, przekonaƒ religijnych oraz zwiàzanych z pochodzeniem spo∏ecznym i etnicznym. Redakcja bezwzgl´dnie zapewnia prawo do uzupe∏nienia i sprostowania informacji w terminie ustawowym. 10. Przekaz telewizyjny ma znaczàcy wp∏yw na kultur´, w tym j´zyk, opinie i postawy widzów. Sposób prezentacji informacji jest dodatkowà treÊcià przekazu. Nale˝y unikaç wulgaryzmów, u˝ywania j´zyka potocznego, a tak˝e emocjonalnego zachowania prezentera.

2. Jak dzieliç si´ prawdà Powracam teraz do omówienia problemów dialogu i prawdy w komunikacji spo∏ecznej. Z jednej strony przekonanie, ˝e «moja prawda» jest niepodwa˝alna prowadzi do dogmatyzmu (w sensie braku otwartoÊci «na innych») i wiedzie do fundamentalizmu i fanatyzmu. Z drugiej

ilowiecki

27/09/12

15:25

Page 18

PRAW D ZI W Y D I ALOG

strony przekonanie (dziÊ najmodniejsze!), ˝e prawda zale˝y od okolicznoÊci, ˝e zniewala jednostk´ albo ˝e wr´cz nie ma prawdy w ogóle, rodzi brak szacunku dla jakichkolwiek norm i ca∏kowità nieodpowiedzialnoÊç za siebie i innych. Krótka refleksja o prawdzie ma tutaj tylko przypomnieç, ˝e poszukiwanie prawdy i przekonywanie do niej nie jest mo˝liwe bez rzeczywistego dialogu i normatywnej komunikacji spo∏ecznej. DZIELENIE SI¢ PRAWDÑ – powtórzmy – jest warunkiem rozumienia rzeczywistoÊci i istnienia odpowiedzialnoÊci jednostek i wspólnot. Jest to zatem np. powinnoÊç KoÊcio∏a. Dzielenie si´ prawdà (przynajmniej takà, jakà z ca∏à starannoÊcià da si´ ustaliç), jest tak˝e podstawowà etycznà powinnoÊcià mediów5. Jak t´ powinnoÊç wype∏niajà, ka˝dy sam mo˝e oceniç. Jak wyglàda rzetelnoÊç mediów w przekazywaniu informacji... no có˝, istniejà przecie˝ dziennikarze i medioznawcy, którzy w ogóle kwestionujà koniecznoÊç rzetelnoÊci, dziennikarskà etyk´ uznajàc za mit (takie stanowisko zajà∏ np. znany niemiecki korespondent prasowy Klaus Bachmann, notabene profesor politologii na Uniwersytecie Wroc∏awskim, w roku 2010 w Szkole Wy˝szej Psychologii Spo∏ecznej w Warszawie6. Refleksja o stanie mediów jest tu dygresjà, choç istotnà. Wróçmy do komunikowania si´. Wedle Colina Maresa7 mo˝na wyró˝niç takie jego wzorce: 1. Autorytarny – nadawca nie uwzgl´dnia odbiorcy, nie liczy si´ z nim; 2. Manipulacyjny – nadawca w sposób ukryty manipuluje emocjami i potrzebami odbiorców, utrwala stereotypy itd. – by nak∏oniç odbiorc´ informacji do dzia∏aƒ zgodnych z zamierzeniami nadawcy;

O prawdzie w mediach dalej, s. 23-31 – dop. M. I.

Vide „Gazeta Wyborcza” 2008, 14-15 czerwca.

Colin Mares, Communication, English Uniwersities Press, Londyn [1966]. Bd. o autorze.

ilowiecki

27/09/12

15:25

Page 19

P R A WD Z IWY D IA LO G

3. Wspó∏pracujàcy – komunikowanie ma charakter dwustronny i wobec tego za decyzje podj´te w tym procesie odpowiadajà obaj partnerzy. Jest to w∏aÊnie dialog, do konkluzji dochodzi si´ wspólnie z innymi.

Mo˝emy sami oceniç, kto i gdzie (w kraju i na Êwiecie) wybiera jaki wzorzec. Psycholog amerykaƒski Albert Bandura8 wyró˝nia z kolei: 1. Dialog zwyci´ski – jeden partner dà˝y do zwyci´stwa nad drugim, nie uwzgl´dniajàc innego punktu widzenia i chcàc osiàgnàç wy∏àcznie swoje cele, a nie porozumienie; 2. Dialog refleksyjny – obaj partnerzy sà zdolni do wyjÊcia poza w∏asne punkty widzenia, do krytycznego spojrzenia na w∏asne sàdy. Cele komunikujàcych si´ sà osiàgane wspólnie.

Rozumiemy, i˝ sedno sprawy nie le˝y w definicjach, jednak dla porzàdku nale˝y przytoczyç jeszcze choçby kilka. Oto znakomity filozof i teolog katolicki Jean Guitton: „Chodzi o szukanie prawdy w drugim cz∏owieku i w sobie, o nieustanne nawiàzywanie kontaktu z umys∏em odmiennym od naszego, ale tak samo kochajàcym prawd´: o spotkanie si´ z tym, co w nim najbardziej trafne, czyste, co stanowi, powiedzia∏bym, najwy˝szy odcieƒ myÊli. (…) Chodzi o to, ˝eby wspólnie myÊleç, ˝eby mieç gotowoÊç korygowania samego siebie w Êwietle myÊli drugiego cz∏owieka, ˝eby umieç korzystaç z pomocy swojego przeciwnika w poszukiwaniu tego, co jest”9. ˚eby zaÊ partnerzy dialogu rozumieli si´ wzajemnie wszystkie znaki przekazu muszà znaczyç to samo: 8

Albert Bandura (ur. 1925) jest twórcà teorii spo∏ecznego uczenia si´. Przytoczona klasyfikacja pochodzi z tekstu Sprachbarrieren. Zur Sociologie der Kommunikation, Frommann-Holzboog Verlag, Stuttgart 1973.

Jean Guitton, Dialogi z Paw∏em VI, Wydawnictwo Pallotinum, Poznaƒ 1969, s. 180. J. Guitton (1901-1999), francuski filozof i teolog katolicki, kontynuator tradycji filozoficznej francuskiego spirytualizmu. Wyk∏ada∏ na Sorbonie, uczeƒ Henri Bergsona. Pierwszy Êwiecki audytor Soboru Watykaƒskiego II z papieskiego upowa˝nienia.

ilowiecki

27/09/12

15:25

Page 20

PRAW D ZI W Y D I ALOG

„Aby dwaj ludzie rozumieli dane wyra˝enie w jednym i tym samym znaczeniu, sposób, w jaki je rozumie jeden, musi pod pewnymi okreÊlonymi wzgl´dami byç taki sam, jak sposób, w jaki je rozumie drugi” – Kazimierz Ajdukiewicz10. JasnoÊç, zwi´z∏oÊç i prostota – najwi´ksze zalety stylu – sà tak˝e najwa˝niejszymi warunkami jego spo∏ecznego oddzia∏ywania – doradza∏ Witold Doroszewski11. Jasne wypowiedzi! Tym bardziej powinno byç oczywiste, ˝e medialny szum informacyjny zak∏óca zwi´z∏oÊç. Nie mog´ w tym miejscu powstrzymaç si´ od przypomnienia s∏ynnej odpowiedzi Lakoƒczyków (stàd «styl lakoniczny»), czyli Spartan, na ostrze˝enie króla Filipa Macedoƒskiego: Król Filip: „Jak wejd´ do Lakonii, zrównam Lacedemon z ziemià”. Odpowiedê Sparty: „Je˝eli”. Czas wreszcie na przytoczenie odnoszàcych si´ do dialogu zasad wspomnianego wczeÊniej Grice’a. Oto owe wnikliwe zasady w sposób niezwykle zwi´z∏y i logiczny podsumowujà wszelkie dotychczasowe przemyÊlenia na ten temat12. Zasada KOOPERACJI, wspó∏dzia∏ania – jest podstawà dialogu. Oznacza: uczyƒ swój udzia∏ konwersacyjny takim, jakiego wymaga zaakceptowany cel lub kierunek rozmowy (tj. m.in. nie mów od rzeczy, nie na temat). Zasada dotyczàca ILOÂCI dostarczanych informacji: 1. Uczyƒ swój udzia∏ tak informatywnym, jak to jest wymagane (z punktu widzenia aktualnych celów rozmowy); 10

Kazimierz Ajdukiewicz, Logika pragmatyczna, Paƒstwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1975, s. 54. K. Ajdukiewicz (1890–1963), filozof i logik, przedstawiciel szko∏y lwowsko-warszawskiej, profesor uniwersytetów we Lwowie, Poznaniu i Warszawie.

Vide Witold Doroszewski, O kultur´ s∏owa. Poradnik j´zykowy, Paƒstwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1962–1979. W. Doroszewski (1899–1976), j´zykoznawca, profesor Uniwersytetu Warszawskiego.

Herbert Paul Grice, Logika i konwersacja, t∏um. Jadwigi Wàsik, „Przeglàd Humanistyczny” 1977, nr 6, s. 85-99. To bodaj jedyny przek∏ad na j´zyk polski s∏ynnego tekstu Grice’a. Zobacz te˝ o nim przyp. 3, s. 13 – dop. M. I.

ilowiecki

27/09/12

15:25

Page 21

P R A WD Z IWY D IA LO G

2. Nie czyƒ swego udzia∏u bardziej informatywnym ni˝ jest to wymagane (nadmiar informacji zbytecznej mo˝e wprowadziç w b∏àd). Zasada dotyczàca JAKOÂCI: staraj si´ uczyniç swój udzia∏ takim, by by∏ zgodny z prawdà. To jest: 1. Nie mów tego, o czym sàdzisz, ˝e jest fa∏szem; 2. Nie mów tego, dla czego nie masz wystarczajàcego uzasadnienia. Zasada

ODNIESIENIA:

Mów na temat.

Zasada SPOSOBU: Mów zrozumiale. To jest: 1. Unikaj niejasnoÊci wys∏owienia; 2. Unikaj niejednoznacznoÊci; 3. Mów zwi´êle, unikaj rozwlek∏oÊci; 4. Mów w sposób uporzàdkowany.

Komunikacja spo∏eczna w ˝yciu publicznym i indywidualnym jest wi´c fundamentem nie tylko porozumiewania si´, ale przede wszystkim porozumienia. To znaczy stanu, który umo˝liwia istnienie i uznawanie zobowiàzaƒ i odpowiedzialnoÊci za ich ∏amanie. To zaÊ jest podstawà istnienia rzeczywistych wi´zi spo∏ecznych i wspólnot ludzkich. I zarazem nale˝y do najlepszych tradycji europejskich niezale˝nie od tego, jak cz´sto bywa∏o ∏amane i od tego, ˝e dziÊ jest Êwiadomie «rozmydlone» i zacierane. ˚eby jednak byç fundamentem porozumienia, komunikacja spo∏eczna musi byç zgodna z zasadami Grice’a, w przeciwnym wypadku wyradza si´ w∏aÊnie w fa∏sz i pozór. Prawdziwa komunikacja spo∏eczna podlega pewnym regu∏om aksjologicznym, pewnym normom (znawcy powiedzà, ˝e jest komunikacjà o strukturze normatywnej). Dobrze jest te˝ pami´taç, ˝e sama te normy utrwala i propaguje – czy mo˝e byç coÊ cenniejszego? Szczególnie istotne wydajà si´ zasada prawdy i zasada kooperacji, wspó∏dzia∏ania. SzczeroÊç i prawda bez wspó∏dzia∏ania sà nieosiàgalne, wspó∏dzia∏anie nieoparte na prawdzie jest niemo˝liwe.

ilowiecki

27/09/12

15:25

Page 22

PRAW D ZI W Y D I ALOG

*** Socjologowie u˝ywajà poj´cia «kapita∏ spo∏eczny»13 (wprowadzi∏ je socjolog amerykaƒski James Coleman14). OkreÊlajàc najkrócej, jest to zdolnoÊç do samoorganizacji, do formowania spo∏eczeƒstwa obywatelskiego i do osiàgania celów wa˝nych dla danej wspólnoty. Istnieje te˝ poj´cie «kapita∏u aksjologicznego» (wprowadzi∏ je w∏oski znawca kultury Giovanni Sartori15). Jest to zbiór wartoÊci i norm moralnych umo˝liwiajàcych ludziom wspó∏dzia∏anie i osiàganie celów godziwych. Otó˝ obserwatorzy wspó∏czeÊni twierdzà, ˝e od pewnego czasu malejà oba te kapita∏y, a bez nich spo∏eczeƒstwa stajà si´ bezsilne i mogà byç ∏atwo oszukiwane czy te˝ same si´ oszukiwaç. By∏oby b∏´dem winiç za ten stan rzeczy wy∏àcznie media lub tylko od nich oczekiwaç ratunku. Natomiast koniecznie trzeba pami´taç o znaczeniu i wp∏ywie prawdziwej komunikacji spo∏ecznej i nie daç si´ oszukiwaç, odrzucajàc tych, którzy oszukujà.

O tych poj´ciach (kapitale spo∏ecznym i aksjologicznym) szerzej od s. 186 – dop. M. I.

Vide James Samuel Coleman, The Foundations of Social Theory, Harvard University Press, Cambridge (Massachusetts, USA), 1990; confer: Robert D. Putnam, Bowling alone: malejàcy spo∏eczny kapita∏ Ameryki, t∏um. Magdalena Pietrzak-Merta, „Res Publica Nowa” 1996, nr 6 , s. 16-22. J. S. Coleman (1926-1995), amerykaƒski socjolog, autor m.in. Raportu Colemana dot. desegregacji w szko∏ach. Zauwa˝y∏ efekt tzw. ucieczki bia∏ych (white flight) ze szkó∏, w których czarni uczniowie zacz´li przewa˝aç. R. D. Putnam (ur. 1941), g∏ówny reprezentant szko∏y Colemana, profesor uniwersytetów Harward (USA) i Manchester (UK) – red.

„Dawno temu zaproponowa∏em – w pracy La politica logica e metodo in scienze sociali… 1979, s. 145-150 – równoleg∏e poj´cie «kapita∏u aksjologicznego»” [w:] Giovanni Sartori, Homo videns. Telewizja i postmyÊlenie, przek∏ad i pos∏owie Jerzy Uszyƒski, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2007. G. Sartori (ur. 1924), w∏oski politolog, medioznawca i filozof, emerytowany wyk∏adowca Uniwersytetu we Florencji oraz amerykaƒskiego Columbia University w Nowym Jorku.

ilowiecki

27/09/12

15:25

Page 23

3 Prawda i zaufanie 1. Kilka refleksji o prawdzie w mediach K I E DY KO LW I E K M Ó W I S I ¢ czy pisze o prawdzie, nie sposób

nie zaczàç od najs∏ynniejszego pytania w historii: ‘có˝ jest prawda?’, quid est veritas? Zada∏ je Pi∏at, rzymski namiestnik Judei, Chrystusowi, który powiedzia∏ mu: „Wszelki, który jest z prawdy, s∏ucha g∏osu mego”. By∏o to w Êwi´to Paschy Roku Paƒskiego trzydziestego trzeciego. A kiedy indziej powiedzia∏: „Ja jestem drogà i prawdà, i ˝yciem” (J 14,6). Jak mawia∏ Jan Pawe∏ II: „W∏aÊciwie sformu∏owane pytanie nie brzmi zatem «Co to jest prawda?», ale «Kto jest prawdà» (…). Prawdà jest Jezus Chrystus (…)”16. Taka jest prawda chrzeÊcijan i choç, jak si´ zdaje, zbyt cz´sto o niej zapominajà, a zw∏aszcza zapominajà, ˝e powinni s∏owem i ˝yciem dawaç tej prawdzie Êwiadectwo, nie o chrzeÊcijaƒskiej prawdzie tutaj pisz´ (na szcz´Êcie, bobym nie potrafi∏), ale o prawdzie pospolitej, codziennej, medialnej. Przymiotnika «pospolita» wobec prawdy u˝ywam w starym znaczeniu: ogólna, powszechna, bo prawda nigdy nie jest pospolita w sensie przeci´tnoÊci, nieciekawoÊci. Zwróçmy uwag´ najpierw, ˝e wÊród wielu znaczeƒ, jakie mo˝emy przypisywaç prawdzie, dwa sà podstawowe i zarazem zupe∏nie ró˝ne. Jedno to prawda naukowa, prawda w nauce, cz´sto zwana prawdà obiektywnà. 16

Jan Pawe∏ II, Bàdêcie aposto∏ami Prawdy, którà jest Chrystus, Msza Êw. na b∏oniach Allmend, 6 czerwca 2004, Berno, „L’Osservatore Romano” nr 9, s. 15, wyd. pol.

ilowiecki

27/09/12

15:25

Page 24

PRAWDA I ZAUFANIE

Pi´knà jej definicj´, ma∏o pami´tanà, poda∏ pó∏ tysiàca lat temu Miko∏aj Kopernik. Cytuj´: „(…) MyÊli uczonego sà niezale˝ne od sàdu ogó∏u – poniewa˝ dà˝eniem uczonego (…) jest poszukiwanie we wszystkim prawdy” (list dedykowany papie˝owi Paw∏owi III, za∏àczony do g∏ównego dzie∏a astronoma). Kopernik sàdzi∏ zatem, ˝e po pierwsze istnieje prawda o przyrodzie, o rzeczywistoÊci dajàcej si´ badaç. Po drugie, ˝e ta prawda nie zale˝y od tego, co kto sobie myÊli czy wyobra˝a na ten temat, ale od zgodnoÊci z doÊwiadczeniem i obserwacjà, czyli od wyników, jakich dostarczajà badania prowadzone zgodnie z pewnymi regu∏ami. Taki poglàd by∏ w owych czasach dowodem wielkoÊci umys∏u, a do dziÊ pozosta∏ naukowym CREDO. Niezwyk∏y paradoks: uczony powinien dà˝yç zawsze do odkrycia prawdy, ale dziÊ ju˝ wiemy, ˝e prawda o przyrodzie, o Êwiecie, nie musi byç ani jedyna, ani trwa∏a, ani powszechna, bo zale˝y od czasu (to znaczy od etapu kosmicznej ewolucji), od miejsca (to znaczy, ˝e mo˝liwe jest istnienie wielu wszechÊwiatów, które rzàdzà si´ swoimi prawdami, a nawet coÊ, co jest prawdà w naszej Galaktyce, nie musi byç prawdà w innej). Wiemy te˝, ˝e w∏aÊnie prawda naukowa zale˝y od wyobra˝eƒ, od za∏o˝eƒ tego, kto do badaƒ przyst´puje i nie zale˝y od zgodnoÊci z doÊwiadczeniem i obserwacjà, poniewa˝ ka˝dy wynik naukowy jest rezultatem «wspó∏dzia∏ania» obserwatora z rzeczywistoÊcià. To w∏aÊnie z ca∏à pewnoÊcià ustali∏a nauka: nasze relacje z rzeczywistoÊcià mogà jà zmieniaç i najcz´Êciej zmieniajà. Badajàc rzeczywistoÊç, badamy w∏aÊciwie uk∏ad obserwator/natura – badamy nasze relacje, naszà w∏asnà konstrukcj´ rzeczywistoÊci i jeÊli metody badaƒ sà poprawne, mo˝emy ustaliç prawd´ o takim w∏aÊnie «konstrukcie rzeczywistoÊci». Byç mo˝e, trafniej w odniesieniu do rzeczywistoÊci fizycznej by∏oby mówiç nie o prawdzie, ale o prawdach, prawid∏ach czy prawid∏owoÊciach. W ka˝dym razie, ku swemu zdumieniu, mo˝na uznaç za zasadne pytanie, czy nauka daje w ogóle wiedz´, a jeÊli tak, to jaki to rodzaj wiedzy? Ju˝ w latach 60. XX wieku, Theodore Roszak17 podwa17

Theodore Roszak, When the counterculture counted (Kiedy kontrkultura by∏a kontestowana – wywiad udzielony Peterowi Braunsteinowi i Michaelowi Willia-

ilowiecki

27/09/12

15:25

Page 25

PRAWDA I ZAUFANIE

˝y∏ by∏ przeÊwiadczenie, które dawniej wydawa∏o si´ niepodwa˝alne: ˝e nauka daje wiedz´! Ciekawe by∏o te˝ uzasadnienie Roszaka. Wiedza – pisa∏ – powinna byç zintegrowanym systemem, wyjaÊniajàcym Êwiat i znaczenie ró˝nych informacji. Nauka owszem, zbiera informacje, ustala fakty, nawet prawa, które rzàdzà ró˝nymi fragmentami rzeczywistoÊci. Czy jednak potrafi odpowiedzieç na pytania zasadnicze? To znaczy: dlaczego, po co, jaki jest sens tego czy tamtego. Sà to oczywiÊcie pytania «nienaukowe» (o czym Roszak wie), nauka ze swoim aparatem poznawczym nie mo˝e na nie odpowiedzieç, nie obiecuje tego, zatem pretensje do niej sà nieuzasadnione. Jednak dla wielu ludzi pytania «dlaczego?» i «po co?» sà wa˝niejsze ni˝ pytania «jak coÊ dzia∏a?» czy «jak jest zbudowane?». Wywód o prawdzie naukowej by∏ potrzebny, by wyraênie uwidoczniç, czym ró˝ni si´ od innego rodzaju prawdy: od prawdy o faktach konkretnych. JeÊli bowiem coÊ jest faktem, który si´ zdarzy∏, jest tym samym prawdà. Zatem media, które powinny zajmowaç si´ informowaniem o faktach i ich komentowaniem, powinny zajmowaç si´ prawdà. Pi´kne «pobo˝ne ˝yczenie»… Zanim o owej dziwnej «prawdzie medialnej», jeszcze troch´ refleksji o tym, jak myÊlimy o faktach. Kiedy si´ twierdzi o czymÊ «tak jest» – mo˝e to byç prawda, ale mo˝e byç fa∏sz. Przy tym fa∏sz mo˝e byç Êwiadomy albo nieÊwiadomy. Jednym s∏owem, moje twierdzenie wyra˝a po prostu moje przekonanie, które jest celowym k∏amstwem, albo te˝ ok∏amuj´ sam siebie, co zwykle jest wygodne. Albo rzeczywiÊcie nie wiem, jak jest, tylko wtedy nie powinienem twierdziç «tak jest». Jak rozpoznaç prawd´? No có˝, w ˝yciu prywatnym i publicznym poza faktami oczywistymi, dok∏adnie sprawdzonymi i potwierdzonymi – ca∏a olbrzymia reszta zale˝y od wartoÊci, które si´ uznaje, od autorytetu cz∏owieka, który mówi «tak jest» albo «tak nie jest». To znaczy w gr´ wchodzi coÊ nowego: ZAUFANIE.

mowi Doyle’owi w 2001 roku). T. Roszak (1933-2011) by∏ historykiem i socjologiem kultury, znanym z ostrych wypowiedzi przeciw m.in. medycynie i nauce w ogóle. Jako pierwszy wprowadzi∏ poj´cie «kontrkultury» (nie nale˝y myliç go z rzeêbiarzem o takim samym imieniu i nazwisku) – dop. M. I.

ilowiecki

27/09/12