24
VRIJWILLIGER : SUPERHELD OF BEDREIGDE DIERSOORT? Overal leken vrijwilligers aan de slag te zijn tijdens de coronacrisis. In rusthuizen sprongen ze het zwaarbeproefde personeel bij, in vaccinatiecentra hielpen ze de campagne in goede banen te leiden. Maar zijn dit wel échte vrijwilligers? Dreigen instrumentalisering door de overheid en andere obstakels zoals de rommelige wetgeving of hogere kostenvergoedingen het vrijwilligerswerk kapot te maken?
Tom Lemahieu is een typische hedendaagse vrijwilliger, zegt hij zelf. Drukke baan, jong gezin, overvolle agenda. “Ik ben een oproepvrijwilliger: waar ze me vragen, werk ik mee.” Zijn ervaringen voeden zijn werk als docent Sociaal-cultureel Werk aan Howest in Kortrijk en zijn engagement als voorzitter van het Vlaams Steunpunt Vrijwilligerswerk. Lemahieu spreekt geregeld over vrijwilligerswetgeving en vrijwilligersbeleid bij veel verenigingen. En hij ziet veel om zich zorgen over te maken. Dat de impact van corona op het vrijwilligerswerk groot was, staat buiten kijf. Hoe schat u de situatie in, op de korte en de lange termijn?
“Wat in de eerste plaats opviel tijdens de coronacrisis was het crisisvrijwilligerswerk. Dat ontstaat elke keer wanneer het er moet zijn. Uniek was wel dat je tegelijk zag hoe veel ander vrijwilligersengagement abrupt moest stopgezet worden. Nu we geleidelijk naar een postcoronasamenleving evolueren, wordt de draad niet gewoon weer opgepikt. De protocollen zijn op lokaal vlak niet altijd duidelijk, vrijwilligers weten niet altijd wat nu wel en niet mag. Ik heb het gevoel dat ze wachten op een duidelijke ‘go’. Het zal ook niet vanzelf gaan. Vrijwilligers moeten gemotiveerd worden. En verenigingen moeten daar elk hun eigen manier voor vinden. Individueel vaststellen hoe groot de schade is,
en hoe ze hun vrijwilligers best aanspreken. Er is geen magische formule, maar organisaties noch overheden kunnen het op zijn beloop laten.” Met corona was er ook de opkomst van het ‘digitaal’ vrijwilligerswerk bij de amateurkunsten en in het sociaalcultureel volwassenenwerk. Een blijver? “Sommige digitale toepassingen gaan niet meer weg. Waar mensen het gevoel hebben dat het vrijwilligen makkelijker maakt, zie ik het blijven, maar waar ze het gevoel hebben dat het een flauw afkooksel is, zal de honger naar persoonlijke beleving te groot zijn. Het zal afhangen van de organisatie en
25
“De wet verandert om de haverklap, maar de uitdagingen voor het vrijwilligerswerk, die zijn eigenlijk al jarenlang dezelfde” van de context. Als een digitale toepassing drempelverlagend werkt en geen kwaliteitsverlies oplevert, zullen organisaties die kansen grijpen. Maar het is zoals bij de verfilming van een boek: de meeste mensen vinden het origineel beter.” In de sociaal-culturele sector en in de amateurkunstensector werden alle activiteiten geschrapt en zaten vrijwilligers thuis, terwijl in rusthuizen of vaccinatiecentra vrijwilligerswerk het gebrek aan arbeidskrachten moest opvangen. Wat vindt u van die evolutie? “Crisisvrijwilligerswerk is iets anders dan vrijwilligerswerk in crisistijd. Mensen willen zich in zo’n crisis nuttig maken. Dat betekent voor mij iets anders dan vaccinatievrijwilligers – hoe fantastisch het ook is wat ze gedaan hebben – want daar heb je toch vooral een overheid die in een crisis te gemakkelijk en
26
te vanzelfsprekend een beroep doet op vrijwilligers. Deze vrijwilligers zijn geïnstrumentaliseerd zonder het te beseffen. En het is dan heel gemakkelijk om dat geïnstrumentaliseerde vrijwilligerswerk voor te stellen als noodzakelijk, terwijl andere vormen van vrijwilligerswerk even waardevol zijn. Speciaal voor deze crisis werd de wetgeving versoepeld, coronavrijwilligers konden meteen op een hogere kostenvergoeding rekenen, als ze werkloos waren verviel de meldingsplicht bij de RVA. De overheid dreigt zo verschillende soorten vrijwilligers te creëren, een tendens die trouwens al vóór corona begonnen was. Een vrijwilliger in een amateurkunstenorganisatie kan 1.416,16 euro forfaitaire kostenvergoeding per jaar krijgen, terwijl zijn buur in de sportclub 2.600,90 euro mag, tenzij hij werkloos is, dan is dat 1.416,16 euro. Dat is niet logisch. Alle vrijwilligers moeten gelijk zijn voor de wet.” Ook de Hoge Raad voor Vrijwilligerswerk benadrukt de tijdelijkheid van die coronaregelingen, want dit dreigt inderdaad een precedent te creëren, zeker als je vrijwilligerswerk in commerciële settings toelaat. Dit holt de vrijwilligerswet uit. Welke effecten ziet u op de lange termijn? “Het kan niet zijn dat in een crisis een lobbygroep kan binnenhalen wat ze anders niet
zou verkrijgen. Waarom vind ik het niet goed dat vrijwilligers in een commercieel woonzorgcentrum bijvoorbeeld mee de animatie organiseren? Die vrijwilligers gaan toch met dezelfde ingesteldheid aan de slag als andere vrijwilligers? Omdat de bewoners ook buiten crisistijd recht hebben op die animatie,
“Crisisvrijwilligerswerk is iets anders dan vrijwilligerswerk in crisistijd”
dus die crisis is een drogreden. Mijn studenten moeten van mij maar één definitie van buiten kennen, en dat is die van vrijwilligerswerk. Zodra je aan een van de elementen in die definitie niet voldoet, is het geen vrijwilligerswerk. En als je die definitie bekijkt, is het ondenkbaar dat vrijwilligerswerk past in een
commerciële omgeving. De overheid moet ervoor zorgen dat vrijwilligerswerk een echte keuze is, dat mensen niet het gevoel hebben dat ze moéten vrijwilligen als ze willen dat hun kind opvang heeft op school of hun ouder animatie krijgt in het rusthuis.”
“De overheid rijdt zich vast in tegenstellingen. Aan de ene kant instrumentaliseert ze vrijwilligerswerk, aan de andere kant lijkt ze het als een bedreiging te beschouwen”
Ziet u nog uitdagingen waar het vrijwilligerswerk de komende jaren mee te maken zal krijgen? “De verrommeling van de wetgeving. Als de overheid de wetgeving in het huidige tempo blijft aanpassen, telkens vanuit het idee dat ze zo tegemoetkomt aan een behoefte, dreigen verenigingen in de miserie te belanden. Wat als een organisatie een verhoogde kostenvergoeding niet kan betalen, zal die dan nog genoeg vrijwilligers aantrekken? Als de toegang tot vrijwilligerswerk voor geïnstrumentaliseerde vrijwilligers ook nog eens makkelijker wordt, boven op een hogere kostenvergoeding voor deze vrijwilligers, dreigt een opbod tussen organisaties, met eerste- en tweederangs vrijwilligers. Dat moeten we vermijden.” Pleit u voor vereenvoudiging, zodat vrijwilligerswerk voor iedereen even toegankelijk is? “De Hoge Raad voor Vrijwilligerswerk pleit daar al heel lang voor. En het Vlaams Steunpunt Vrijwilligerswerk is ook al lang vragende partij om dat fameuze artikel 12, waarbij sommige sectoren recht hebben op een verhoogde kostenvergoeding, te schrappen. Ook van de meldingsplicht voor werklozen kan je je afvragen of dat nog van deze tijd is, dat iemand moet smeken om vrijwilligerswerk te mogen doen naargelang zijn
27
statuut. De overheid rijdt zich bovendien vast in tegenstellingen, want aan de ene kant instrumentaliseert ze vrijwilligerswerk en aan de andere kant lijkt ze vrijwilligerswerk als een bedreiging te beschouwen.” Er wordt gekeken naar de vrijwilligers in de vaccinatiecentra als oplossing voor de vrijwilligers die in het verenigingsleven afgehaakt zijn. Ligt daar een kans? “Er ligt een kans, uiteraard. Mensen kunnen zo de smaak te pakken krijgen. Maar het is geen vanzelfsprekendheid dat al die vaccinatievrijwilligers terechtkomen in het verenigingsleven. Tenzij ze daar al vrijwilliger waren, wat vaak het geval blijkt te zijn.”
Een van de acties van de Vlaamse overheid om het vrijwilligerswerk te ondersteunen is de ontwikkeling van een digitaal verenigingsloket. Daar zouden verenigingen terechtkunnen voor dienstverlening van de Vlaamse en lokale overheden en ook vergunningen en ondersteuning kunnen aanvragen. “Het is goed dat alles zal samenzitten op één plaats. Maar het loket zal ongelofelijk toegankelijk moeten zijn, voor de hele grote én de hele kleintjes. Dat lijkt me een grote uitdaging te worden. Ook de kleintjes moeten de weg vinden en de digitale kloof bestaat helaas nog steeds. Bovendien moeten alle gemeentebesturen hierin meegaan en dat zal niet overal even snel, even accuraat, even gedetailleerd verlopen. Je zal
dus als vereniging en als vrijwilliger geluk moeten hebben.” Het Vlaamse digitaal loket dreigt ook op een ander vlak vast te lopen. Vrijwilligerswerk is lokaal, maar de wet op het vrijwilligerswerk is een federale wet. “Je hebt maar een gecoördineerd Vlaams vrijwilligersbeleid als je federaal een aantal knopen doorgehakt hebt. Ik ga niet mee in het verhaal dat alles Vlaams moet zijn om goed te zijn, maar door die splitsing in de bevoegdheden gaat het gecoördineerd Vlaams vrijwilligersbeleid traag vooruit. Ik stel het zelf vast. De wet verandert om de haverklap, maar de uitdagingen voor het vrijwilligerswerk, die zijn eigenlijk al jarenlang dezelfde.”
“1° Vrijwilligerswerk : elke activiteit
a) die onbezoldigd en onverplicht wordt verricht;
b) die verricht wordt ten behoeve van één of meer personen, andere dan degene die de activiteit verricht, van een groep of organisatie of van de samenleving als geheel;
c) die ingericht wordt door een organisatie anders dan het familie- of privé-verband van degene die de activiteit verricht;
d) en die niet door dezelfde persoon en voor dezelfde organisatie wordt verricht in het kader van een arbeidsovereenkomst;
2° Vrijwilliger : elke natuurlijke persoon die een in 1° bedoelde activiteit verricht“ 28
(uit de ‘Wet betreffende de rechten van vrijwilligers’)
REFLECTIE
JOKE QUAGHEBEUR OPENDOEK Onze vrijwilligers hebben gezien dat ze zich niet altijd hoeven te verplaatsen. Ook na corona kunnen ze digitaal en live afwisselen. We beseffen dat dit niet meer weggaat en hebben onder meer daarom in een opnamestudio geïnvesteerd.
“Geen enkele vrijwilliger doet het om het geld, maar de onkosten moeten correct vergoed worden”
“Liever simpelere regels dan een digitaal loket” OPENDOEK is de koepel voor theater en podiumkunsten in de vrije tijd. De zowat 300 vrijwilligers van deze organisatie zijn actief in de regiowerking, de Theaterbib, de redactieraad, de festivals en andere deelwerkingen.
ontdekt hebben dan het drukke verenigingsleven en die nu niet – of toch niet meteen – willen terugkeren. Wij houden al onze vrijwilligers op de hoogte, ook wie gesignaleerd heeft dat ze on hold staan. We willen hun het gevoel geven dat ze er nog bijhoren.
“Vrijwilligerswerk voor onze sector heeft momenteel veel weg van een diesel. Het komt traag op gang. Er zijn vrijwilligers bij OPENDOEK die hun engagement on hold hebben gezet, mensen die tijdens de lockdown een ander soort leven
Dat hebben we ook gedaan tijdens corona. We hebben toen al onze vrijwilligers op Microsoft Teams gekregen, al dan niet met hulp. Ze konden elkaar dan digitaal ontmoeten en zo vergaderen en op maandag hadden we, vrijblijvend, een koffieklets.
Nog onder invloed van onze ervaringen tijdens de coronacrisis gaan we onze regiowerking aanpassen. Voor corona bezochten onze regiovrijwilligers de voorstellingen van theatergezelschappen in Vlaanderen en Brussel om nadien met hen te bekijken wat OPENDOEK voor hen kan betekenen. Tijdens corona hadden we de regiovrijwilligers gevraagd om via een belronde alle gezelschappen te vragen hoe het ging. Dat was onze leden erg bevallen en we zetten dat nu verder. We krijgen zo via de vrijwilligers een kortere lijn met gezelschappen en het is een manier om nieuwe projecten aan te jagen. We willen al onze vrijwilligers op alle mogelijke manieren waarderen, en we doen dat onder andere door hun inspraak te geven. We hertekenen momenteel
29
REFLECTIE ook de kostenvergoedingen. Geen enkele vrijwilliger doet het om het geld, maar de onkosten moeten correct vergoed worden. Het hernieuwd vrijwilligersbeleid van OPENDOEK zal vrijwilligers meer keuze geven op dit vlak. Sommigen hebben liever een VIP-pasje voor onze festivals of een gratis cursus dan een vergoeding. De komende jaren willen we ook via persoonlijke intakegesprekken bekijken hoe we onze nieuwe vrijwilligers het best inzetten. We denken na over hoe we meer vrijwilligers kunnen aantrekken die de samenleving weerspiegelen. Aan de Universiteit Antwerpen onderzocht een studente Cultuurmanagement hoe we mensen in het kader van hun engagement in bestuursfuncties anders kunnen benaderen. We moeten mensen niet in ons keurslijf dwingen, maar mee zoeken hoe ze vrijwillig engagement bij ons kunnen inpassen in hun leven. Bij dit alles kunnen we de ondersteuning van de overheid goed gebruiken. De aankondiging van het digitaal loket die onlangs in de bus viel, was echter verre van uitnodigend. De administratieve last blijft te zwaar. Misschien kunnen ze de procedures vereenvoudigen in plaats van veel geld te steken in een digitaal vrijwilligersloket?”
30
ROEL FRANÇOIS OKRA
“Niet zomaar op de ‘on’-knop duwen” OKRA is een sociaal-culturele vereniging van, door en voor 55-plussers en een belangenbehartiger van senioren en hun rol in de samenleving. Ze telt 1.100 lokale afdelingen – trefpunten – en 15.000 vrijwilligers, van wie 95% actief is in de trefpunten. “Bij OKRA zijn het de vrijwilligers die de lijnen uitzetten en de beslissingen nemen, in samenspel met de beroepskrachten. Ze krijgen van ons veel waardering voor dat engagement. We vinden niet dat je hen moet paaien met allerlei vergoedingen, veel
belangrijker is dat ze zich goed voelen in de organisatie. Wij besteden daarom veel aandacht aan een goede bedrijfscultuur. Wij spreken vrijwilligers aan op hun talenten en geven hun groeikansen in de organisatie. OKRA besteedt ook veel aandacht aan welkom en afscheid van vrijwilligers. We doen er alles aan opdat nieuwe mensen zich snel thuis voelen, maar we willen ook dat ouderen die afscheid moeten nemen van hun engagement bij ons dat kunnen doen met een bijzonder moment. Het is vaak de laatste ‘job’ die ze mogen doen, en de sociale contacten die ze daar hebben opgebouwd zijn voor velen zo belangrijk. Corona heeft gaten geslagen bij OKRA de voorbije twee jaar. We hebben heel wat leden – 3.000 tot 4.000 – en ook vrijwilligers verloren aan het virus. Er zijn vrijwilligers die ziek geweest zijn en die daar nog de gevolgen van dragen. Vrijwilligers die hun motivatie kwijt zijn, of die bang zijn, ondanks de vaccinatie. En vrijwilligers die afgehaakt zijn. We voelen dat het ook lastiger is om nieuwe mensen aan te spreken. Zelfs tijdens de lockdown bleven vrijwilligers actief contact houden met de achterban via telefoongesprek-
ken, voordeurbezoeken, brieven, wenskaarten of mails. In deze periode speelde OKRA een belangrijke rol om de eenzaamheid bij ouderen te doorbreken.
“Gemeenten doen soms het tegenovergestelde van vrijwilligerswerk versterken, ze organiseren concurrentie” We proberen nu die lokale afdelingen opnieuw te activeren: welke behoeften hebben ze bij de heropstart en hoe kunnen wij helpen? Een aantal afdelingen stond te popelen om er weer in te vliegen, maar er waren ook lokale groepen die minder enthousiast waren. En sommige zijn er helemaal mee opgehouden. Die negatieve knik door corona kunnen we niet in eentwee-drie ombuigen. Voor de regionale educatieve krachten is het alle hens aan dek om de trefpunten nu te ondersteunen. Al had corona, hoe vreemd het ook klinkt, ook positieve effecten. De digitalisering bij oudere vrijwilligers zou anders nooit zo snel gegaan zijn. Velen ontdekten dat je ook digitaal kan vergaderen of overleggen en dat je
informatie kan krijgen via webinars. Dit zijn blijvers. De wijze waarop de Vlaamse vaccinatiecentra draaiden op vrijwilligers heeft het imago van het vrijwilligerswerk ook een stevige boost gegeven. Wij hebben onze vrijwilligers opgeroepen om mee te werken aan dit systeem, in de centra zelf of bijvoorbeeld door minder mobiele mensen te begeleiden tot daar. Wij vonden dat onze morele plicht. Maar nu is het voor onze vereniging niet zo simpel als op de ‘on’-knop duwen. Een overheid moet de gevolgen van corona goed inschatten. Denken dat het vanzelf goedkomt, getuigt niet van veel veldkennis. Gemeenten doen soms zelfs het tegenovergestelde van vrijwilligerswerk versterken, ze organiseren concurrentie. Via de dienstencentra bijvoorbeeld, waar vrijwilligers een vergoeding krijgen, waardoor OKRA met gemeenschapsgeld een stevige ‘concurrent’ naast zich krijgt. Gemeenten moeten de juiste positie innemen tegenover vrijwilligerswerk. In deze moeilijke periode verwachten verenigingen dat ze sterk gesteund worden door hun lokale besturen.”
31