BURGERBEVRAGING OVER BELGIË: DE DEMOCRATISCHE SPIER TRAINEN De federale regering wil de burger betrekken bij de institutionele en democratische vernieuwing van België. Zo stond het in het regeerakkoord en dit blijkt meer te zijn dan een obligaat zinnetje. In het voorjaar 2022 volgt het eerste luik – een onlinebevraging om “meningen, aanbevelingen, voorstellen en suggesties” te verzamelen. Deelnemers aan dergelijke initiatieven bekruipt vaak het gevoel dat er uiteindelijk niet echt geluisterd wordt. Hoe ontwijk je de valkuilen bij deze eerste nationale oefening in burgerparticipatie?
Wat voorafging De grootschalige onlinebevraging die de federale regering heeft aangekondigd is het eerste luik van een heus “dialoogplatform” over de staatshervorming en democratische vernieuwing. Een expertencommissie van grondwetspecialisten, politicologen en experten burgerparticipatie begeleidt de bevraging. Zij moeten garanderen dat het hele proces onpartijdig, transparant en representatief is. Elke burger ouder dan zestien kan zich dit voorjaar zes weken
via het participatieve burgerplatform over de “modernisering, de verhoging van de efficiëntie en de verdieping van de democratische beginselen van de staatsstructuren’’ uitspreken over zes thema’s. Netelige vragen worden niet uit de weg gegaan. Het federale parlement neemt daarna over om ‘burgerpanels’ uit te werken die deze ideeën voor democratische en institutionele vernieuwing zullen uitdiepen. Ook de federale regering zelf gaat met de resultaten van het platform aan de slag.
Hoe zal dit in zijn werk gaan? Wij brachten regering en parlement samen, in de vorm van de minister van Binnenlandse Zaken, Institutionele Hervormingen en Democratische Vernieuwing Annelies Verlinden (CD&V) en federaal parlementslid Kristof Calvo (Groen), zo gebeten door burgerparticipatie dat hij in zijn living in Mechelen informele panels organiseert met stadsgenoten.
17
Annelies Verlinden: “Het ba-
sisidee is dat we onze parlementaire democratie verrijken met de meningen en inzichten van burgers over thema’s die voor ons land van levensbelang zijn. De samenleving is een stuk complexer geworden en er zijn veel inzichten die ons kunnen vooruithelpen. Partijen sluiten niet één-op-één aan bij wat een burger vindt. En minder mensen dan vroeger vinden aansluiting bij het middenveld. Het is verrijkend om burgers op een bijkomende manier te bevragen.”
Kristof Calvo: “Verkiezingen
blijven belangrijk, maar tussen de verkiezingen door zijn er andere mogelijkheden om met de bezorgdheden, de creativiteit en de kennis van burgers aan de slag te gaan. Het is goed om ramen en deuren open te gooien, de toekomst van ons land is niet alleen een zaak van partijvoorzitters, Kamerleden en ministers, maar van elf miljoen Belgen.” De onlinebevraging is dus geen eindpunt, maar een manier om bepaalde denkprocessen in gang te zetten bij burgers?
Verlinden: “Deze denkoefe-
ning is gestart in volle tweede lockdown, vandaar de keuze om eerst een grootschalige onlinebevraging te doen. Maar in het regeerakkoord hebben we dit concept benoemd als een dialoogplatform om na te denken over de toekomst van ons land.
18
Naast de onlinebevraging is er onder andere een gemengde commissie van Kamer en Senaat die de staatshervormingen evalueert.”
Calvo: “Daar worden veel
experten voor uitgenodigd, academici maar ook middenveldorganisaties in de thema’s gezondheidszorg, energie en klimaat, en samenwerkingsfederalisme.”
Verlinden: “Verder is er een
uitwisseling met de deelstaten, waarbij administraties die elke dag samenwerken in deze staatsstructuur worden bevraagd. En er zijn vooral de burgerpanels of de gemengde panels, aangestuurd vanuit de Kamer, die na de onlinebevraging thema’s uitdiepen.”
“Ik zie de waarde van een middenveld dat spreekt voor mensen die niet de vaardigheden hebben om deel te nemen” - Annelies Verlinden Is een technisch thema zoals het hervormen van een staatsbestel geschikt voor de eerste grootschalige oefening in burgerparticipatie?
Verlinden: “Wij hebben geko-
zen voor thema’s die betrekking hebben op de democratische
structuur van België. De concrete invulling van de deelthema’s moet nog gebeuren, maar het moet wel bevattelijk zijn. Dit mag geen dágen werk vragen om te begrijpen en input te geven, want dan bereiken we alleen goed geïnformeerden, terwijl we een zo divers mogelijk publiek willen betrekken.”
Calvo: “Het thema is lang niet
zo abstract als het lijkt. Het zijn niet alleen professoren politicologie die aanvoelen dat er iets schort aan de structuren van ons land. En dan is het de opdracht van de politiek om daar een plek, een moment, een kanaal en een methode voor te creëren. Sommige krachten in de samenleving en in de politiek staan te popelen om dit proces af te serveren. Maar je mag deze oefening niet alleen afrekenen op het resultaat. Het proces is even belangrijk.” Hoe mensen bereiken van alle leeftijden en uit alle sociaaleconomische groepen, dat wordt een van de grote uitdagingen. Hoe willen jullie dat aanpakken?
Verlinden: “We moeten rea-
listisch zijn: een platform dat openstaat voor iedereen, kan en zal niet representatief zijn. Net daarom laten we ons ook begeleiden door een communicatiepartner die er mee moet voor zorgen dat we zoveel mogelijk doelgroepen bereiken. We kunnen ook lokale besturen betrekken, ze kunnen een booth in het
“Niet alleen meningsuiting is belangrijk, ook meningsvorming” - Kristof Calvo gemeentehuis of de bib zetten, waar mensen input kunnen geven, en debatavonden organiseren. Verenigingen kunnen jongeren samenbrengen om over een thema aan meningsvorming te doen. We rekenen ook op sociale media. We draaien onszelf een rad voor ogen als we onvoldoende proberen die diversiteit op te zoeken, want dan horen we de silent majority niet.”
Calvo: “Het is niet omdat die
stilzwijgende meerderheid niet staat te roepen, dat die geen overtuiging heeft. Enige bescheidenheid zou de politieke criticasters sieren. Want onze eigen instellingen zijn vandaag ook niet echt een toonbeeld van representativiteit. Net daarom is er die nood aan andere manieren om mensen te betrekken. Politiek leiderschap is niet gewoon een mandaat opeisen en doen wat jij denkt dat goed is voor het land, het betekent bouwen aan een gezamenlijk project. De beweging naar meer participatief leiderschap is volgens mij cruciaal om in deze tijd vertrouwen te wekken.”
“Zal het perfect zijn? Nee, maar verkiezingen zijn dat ook niet” - Kristof Calvo
19
Als motiveren en toeleiden van burgers cruciaal worden, zien jullie dan een rol voor het middenveld?
Calvo: “De informatieverstrek-
king, de grondstof voor die meningsvorming, kan vanuit het middenveld komen. Wees niet te bescheiden over alle dingen die jullie al doen, jullie zijn een heel belangrijke ontmoetingsplek.”
Verlinden: “Het middenveld
kan niet alleen mobiliseren maar het kan zijn leden ook vormen. Ik blijf ook overtuigd van de waarde van een middenveld dat kan spreken in naam van mensen die niet de vaardigheden hebben om aan zo’n platform deel te nemen.” Welke timing hebben jullie voor ogen?
Verlinden: “Als alles goed
gaat, starten we met de bevraging in de lente van 2022. Die loopt een zestal weken. Op basis van die bevraging wordt een rapport gemaakt. Ondertussen kan het parlement nadenken over het vervolgtraject. De resultaten over de staatshervorming nemen we mee naar de voorbereiding van de gesprekken over een efficiëntere bevoegdheidsverdeling, want 2024 nadert met rasse schreden. De andere thema’s kunnen de burgerpanels in hun eigen tempo uitdiepen. We moeten mensen de tijd en de kans geven om mee te denken.”
20
Calvo: “De belangrijkste ver-
dienste is nu al gerealiseerd. Het feit dat de nationale politiek die methode omarmt en burgers de boodschap geeft dat dit ook hun zaak is, is een trendbreuk. Dat het parlement de tweede fase mee vormgeeft is overigens het beste bewijs dat het niet opgaat om burgerparticipatie te bombarderen tot een bedreiging voor het parlement. Door burgers, middenveld en academici te betrekken, worden partijen wel verplicht om voorbij hun eigen belangen te redeneren.” Het vraagt wel enige maturiteit om nadien met de resultaten van die burgerpanels aan de slag te gaan, want de neiging bestaat om aan cherry picking te doen en alleen die punten eruit te plukken die passen in de eigen politieke agenda.
Verlinden: “We zullen alle bij-
dragen bekijken. Mensen zullen vast wel begrijpen dat je niet elk voorstel of idee onmiddellijk kan realiseren. Daarom is cherry picking niet altijd verkeerd. Maar het moet in het algemeen belang zijn en niet in het persoonlijk belang.”
Calvo: “Het vereist maturiteit,
kwetsbaarheid, openheid. Maar er moeten ook wel politieke keuzes gemaakt worden. We moeten tot een compromis komen. Die tafels bieden politici de kans om te argumenteren waarom ze het ene wel doen en
het andere niet.” Is het niet vooral belangrijk om te investeren in heel veel creatieve lokale en herkenbare processen van collectieve meningsvorming?
Verlinden: “Op lokaal niveau is
de betrokkenheid van mensen groter. Wat wij doen is een stap verder, dus moeten we harder trekken om mensen te enthousiasmeren. We moeten wel de verwachtingen van de deelnemers managen. De standpunten van de panels kunnen niet meteen zomaar uitmonden in wetof regelgeving.”
Calvo: “Ook dat hoort bij de
frustraties in een democratie, die wij als verkozen politici ook ervaren. Zal het perfect zijn? Nee, maar verkiezingen zijn dat ook niet. Als we de imperfectie daarvan aanvaarden, dan moeten we dat ook doen voor deze uitingsvormen van de deliberatieve democratie. Onze democratie kan teloorgaan door verwaarlozing. Om dat te vermijden moeten we constant onze democratische spier oefenen. Modellen van deliberatieve democratie zijn de beste fitness.”
“Frequente en kwalitatieve feedback, ook na het proces, is belangrijk” - Sven Gatz
“AMBITIEUS EN RISICOVOL” Als Vlaams minister van Cultuur deed Sven Gatz (Open VLD) in de vorige Vlaamse regering ervaring op met burgerparticipatie: hij organiseerde vier ‘burgerkabinetten’ over Cultuur, Jeugd, Media en Brussel. Ook het Brusselse Gewest, waar hij nu minister van Financiën en Begroting en lid van het college van de Vlaamse Gemeenschapscommissie is, experimenteert met burgercommissies in zijn Parlement. Gatz geeft zijn collega’s
enkele tips en waarschuwingen mee op basis van zijn ervaring.
breed debat is minder participatief en meer vrijblijvend.”
Wat hebt u geleerd uit het werken met de burgerkabinetten?
Schaal speelt ook op een andere manier een rol. Hoe meer mensen betrokken worden, hoe groter de kans op ontgoocheling.
“Dat deliberatieve democratie het beste werkt als het onderwerp en de vraagstelling goed afgebakend zijn. Het hoeft niet zo binair te zijn als een referendum, maar de valkuil om te breed te gaan is reëel. Een te
“De regering moet tonen dat ze voldoende geluisterd heeft. Wat me geruststelt is dat ze er een ervaren bureau bij betrekken en dat er middelen
21
“Ik geloof niet in de individuele optelsom van losse meningen die geen confrontatie met elkaar aangaan” - Sven Gatz zijn vrijgemaakt. Je hebt onafhankelijke en kundige gespreksbegeleiders nodig, die als een buffer staan tussen de burgers en de politici die met de resultaten aan de slag moeten.” Het lijkt bijna alsof de methodiek relevanter is dan het thema. Dat als we dit verstandig aanpakken, dit experiment een meerwaarde heeft voor politieke besluitvorming in het algemeen? “Het is interessant omdat je als politicus moet beargumenteren waarom je deze weg kiest en niet een andere. We proberen al zo lang de staat te hervormen, we hebben ons helemaal vastgereden. Als deze methode verstandig wordt aangepakt en ook andere stemmen worden gehoord dan de ‘geobsedeerden’ van de staatshervorming, kan het zwaartepunt voor het eerst elders komen te liggen.” Hoe kan je zoveel mogelijk mensen betrekken? “Je krijgt automatisch voor minstens twee derde hoger opgeleide vergadertijgers. Goede mensen, hé, met goede ideeën
22
maar ze zijn niet representatief voor de brede bevolking. Wij hebben dat opgelost door ook naar andere groepen op zoek te gaan via het middenveld. We hebben er ook over gewaakt dat iédereen voldoende aan het woord kwam. Een groot deel van de middelen die de regering uittrekt zal moeten besteed worden aan het bereiken van een zo breed mogelijke groep deelnemers en ervoor zorgen dat iedereen op een kwalitatieve, veilige en comfortabele manier zijn zeg kan doen.”
Dit is een manier om besluitvorming te verrijken, maar het uitgangspunt blijft wel individuele meningsvorming. Terwijl sociaal-culturele werkers ook proberen aan collectieve meningsvorming te doen. In dit soort oefeningen ontbreekt dat vaak. “Ik geloof niet in de individuele optelsom van losse meningen die geen confrontatie met elkaar aangaan. Daar zullen ze hier ook over moeten waken, want dat is waar de magie van burgerparticipatie kan werken. Als je mensen van verschillende invalshoeken bij elkaar brengt en als die goed begeleid worden, dan leren die daaruit. En ook al zijn de resultaten dan iets minder spectaculair, dat is niet zo belangrijk.” Met de burgerkabinetten kon u wel op afstand bekijken welke aanbevelingen in de agenda
pasten zonder de confrontatie te moeten aangaan met dat panel. “Ik behield mezelf, als democratisch verkozen politicus, het recht voor om sommige suggesties niet mee te nemen, maar ik heb wel telkens uitgelegd waarom ik een bepaald punt niet kon of wilde doen. Frequente en kwalitatieve feedback, ook na het proces, is belangrijk.” Welke ervaringen heeft Brussel met Stadspiratie, waarbij Brusselse burgers voorstellen kunnen doen voor het meerjarenplan van de Vlaamse Gemeenschapscommissie? “Stadspiratie heeft geleden onder Covid-19. We hebben voor die thema’s waarvoor de VGC bevoegd is, gewerkt met burgers en het middenveld en experten en dat is vrij goed gegaan. Er zaten verrassende voorstellen tussen, maar de meerderheid was wat we verwacht hadden. Dat betekent dat de frequentie waarbinnen je als bestuurder dingen kan doen vrij groot is, veel groter dan de polarisatie in de partijpolitiek laat uitschijnen.” Wat wordt de allergrootste valkuil voor dit traject? “Dat degenen die het meest beslagen zijn in de politiek van de staatshervorming daarna gewoon overgaan tot de orde van de dag. Op het einde van het traject moeten zij beslissen,
REFLECTIE
maar voordien moet er ruimte zijn voor het nieuwe verhaal dat we voor België kunnen schrijven. Als dat niet lukt, wordt het moeilijker om volgende keer rond een ander thema zo’n grootschalige operatie op te zetten. Het is ambitieus en risicovol tegelijk.” Kan dit proces met een ander onderwerp een vervolg krijgen?
LIESBETH DE WINTER Algemeen directeur van Beweging.net Middenveld, motor van collectieve meningsvorming
“De representatieve democratie is nog altijd waardevol omdat het ook moet kunnen vooruitgaan, en dat gaat volgens mij het makkelijkst met het – opgefriste – oude systeem. Daarnaast moet je dat andere, deliberatieve systeem structureel verankeren. De Senaat kan zo’n gelote vergadering worden, met inbreng van experten en middenveld, een vergadering die bijstuurt en op de langere termijn denkt.”
“Het is altijd goed dat er gezocht wordt naar inspraak en betrokkenheid van burgers tijdens de hele beleidsperiode in plaats van alleen bij verkiezingen. Dat probeert het middenveld te doen in alles wat het onderneemt: mensen betrekken bij het beleid, bij de politiek, bij de besluitvorming. Het is daarom belangrijk dat het middenveld ook bij deze oefening betrokken wordt.
Terwijl we net in een tijdsgewricht beland zijn waar mensen zeggen: toon leiderschap en los het op.
Hoe organiseer je burgerbetrokkenheid het best? Volgens mij kunnen de Vlaamse en federale adviesraden een belangrijke rol spelen. Bij burgerbetrokkenheid die de politiek organiseert bepalen politici de voorwaarden. Dat ruikt al snel naar cherry picking waarbij zelfpromotie en eigenbelang om de hoek loeren. In adviesraden kunnen burgers en middenveld initiatief nemen, van onderuit.
“Er moet kordaat beslist kunnen worden. Maar je moet toch ook een tegengewicht hebben dat zich de vrijheid en de ruimte kan veroorloven om op iets langere termijn na te denken over concrete thema’s. Burgerparticipatie is dus ook een pleidooi om tijd te nemen om de kwaliteit van de besluitvorming te verbeteren.”
Het is namelijk nodig om mensen ook in groep te informeren en tot gedeelde stemmen te komen. Want mensen die via debat tot een conclusie gekomen zijn, zijn beter geïnformeerd. ‘Inspraak zonder inzicht is uitspraak zonder uitzicht,’ stond ooit in Wascabi. Zeker bij complexe thema’s moeten mensen goed geïnformeerd zijn en middenveldorganisaties kunnen hen meenemen in zo’n proces.
Door adviesraden ook te betrekken bij het vormgeven van burgerbevragingen creëer je een win-win voor alle partijen. Het zou adviezen steviger maken en meer burgers aan boord brengen. We voegen zo een extra filter toe aan de democratie, ook al omdat diversiteit mee aan tafel zit, want adviesraden in Vlaanderen worden zeer divers samengesteld. Bovendien verstevigt deze aanpak het draagvlak van die conclusies en dus de impact van dergelijke burgerbevragingen op de langere termijn.”
23