bracht al twee dvd’s uit met filmpjes over Expo ’58. Het Rijksarchief haalt binnenkort materiaal uit het officiële expoarchief van onder het stof en bouwt een tentoonstelling in het Atomium. Op wetenschappelijk vlak zijn er de gekende en gewaardeerde publicaties rond design en architectuur. 4 Ook het officiële denkkader, het modern humanisme, rond de wereldtentoonstelling werd al uitgebreid onderzocht in een doctoraat.5 Een en ander zorgt ervoor dat de laatste decennia de beeldvorming rond Expo ’58 gedomineerd wordt door architectuur en design. En dat de wereldtentoonstelling bijna als vanzelf wordt geassocieerd met vooruitgang, moderniteit, vernieuwing en toekomst. Deze vaststelling motiveerde alle erfgoedcellen in Vlaanderen om zowat twee jaar geleden een interstedelijk project op te zetten dat het eenzijdige beeld zou nuanceren en corrigeren. Anderzijds moest dit project een mooie illustratie zijn van de brede werking van erfgoedconvenants. Gezien de inhoudelijke insteek van het hele opzet, werd al gauw geopteerd om aan de hand van mondelinge geschiedenis de wereldtentoonstelling van 1958 van ‘onderuit’ te benaderen. Getuigen vinden is immers geen probleem. Volgens sommige officiële bronnen zou ongeveer 80 % van de Belgische bevolking de wereldtentoonstelling hebben bezocht. Al te vaak zijn projecten mondelinge geschiedenis gebouwd op zogenaamde ‘urgentie-interviews’ omdat ze vaak rijkelijk laat worden opgezet. Bovendien blijft de Tweede Wereldoorlog – lange tijd een soort onzichtbare grens in het historisch onderzoek – een hoge aantrekkingskracht uitoefenen op heel wat erfgoedvrijwilligers, waardoor vele projecten mondelinge geschiedenis dieper ingaan op de oorlogsjaren. Maar ook daar zijn we nu stilaan – gedwongen door de natuur – toegekomen aan de verhalen van de ‘laatste getuigen’.
Maar de meeste herinneringen zijn slap en vormeloos en daarom fotograferen we wat ons memorabel lijkt. Met iedere klik van het toestel proberen we het beeldarchief van ons geheugen uit te breiden.”6 Het project Expo ’58. Back to the Future snuisterde ook in de foto- en filmcollecties van de getuigen. Voor het eerst krijgen we een zicht op de manier waarop mensen zichzelf portretteerden op de wereldtentoonstelling. En op wat ze zich in de toekomst wilden herinneren van het evenement. Die foto’s en filmpjes – die op www.expo58.eu kunnen worden geraadpleegd – hebben een heel andere kleur en warmte dan de officiële en reeds gekende beelden van de expo. Deze laatste waren vooral de beelden waarvan de organisatie hoopte dat ze de toekomstige herinneringen van de bezoekers zouden kleuren.
Foto’s als stokken van toekomstige herinneringen
Jan en Celine in het moderne salon. © Familie Van Hyfte
Er zijn opvallende parallellen tussen de foto’s uit privécollecties en de betrokken getuigenis. Een van de meest sprekende voorbeelden in dit kader is het verhaal over de expoboerderij. In 1958 selecteerde het organisatiecomité een boerenkoppel dat gedurende zes maanden in een modelboerderij ging wonen. Een soort Big Brother avant la lettre in een poging om de kloof tussen stad en platteland te dichten en meer begrip te stimuleren. De foto’s uit de privécollectie van de familie Van Hyfte – die in 1958 ook door de Boerenbond promotioneel werden ingezet – laten het gezin zien
maart 2008
Met Expo ’58. Back to the Future sluiten de erfgoedcellen aan bij de verhoogde – en ook internationale – aandacht voor immaterieel erfgoed in het algemeen en mondelinge geschiedenis in het bijzonder. Enkele honderden getuigen van over heel Vlaanderen werden geïnterviewd; een systematische aanpak die in het verleden voor andere historische gebeurtenissen vaak ontbrak. Uit de resultaten blijkt dat elke historische gebeurtenis verschillende betekenislagen genereert en dat ooggetuigen het bestaande verhaal niet vereenvoudigen – zoals vaak wordt aangenomen – maar eerder complexer en rijker maken. Bovendien zijn heel wat getuigenissen illustratief voor de manier waarop mensen herinneringen vormgeven en hoe het menselijke geheugen werkt. Daarbij blijkt iconografie een zeer belangrijke rol te spelen. Zoals de Nederlandse hoogleraar Douwe Draaisma al betoogde, zijn foto’s uiteraard niet de herinnering zelf, maar “helpen je wel herinneringen op te spannen en overeind te houden. […] Als herinneringen sterk en solide waren zou je geen foto’s nodig hebben. Ze zouden uit zichzelf rechtop blijven staan, zonder stokken of scheerlijnen.
23