Η ΥΦΑΝΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΤΣΑΚΩΝΙΑ

ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΛΕΩΝΙΔΙΟΥ ΣΧΟΛΙΚΟ ΕΤΟΣ: 2011 - 2012 ΜΑΘΗΜΑ: ΤΟΠΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΘΕΜΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ: Η ΥΦΑΝΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΤΣΑΚΩΝΙΑ ΜΑΘΗΤΡΙΕΣ: ΒΙΟΛΑΤΖΗ ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ, ΚΟΝΤΟΥ ΑΓΓΕΛΙΚΗ, ΣΥΓΡΙΜΗ ΚΩΝ/ΝΑ, ΧΕΙΛΑΡΗ ΚΩΝ/ΝΑ ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ: ΜΟΡΦΩΝΙΟΥ ΜΑΡΙΑ ΠΕ02

1

ΣΥΝΟΨΗ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΥ

• Ιστορική αναδροµή

3

• Λαογραφικές επισηµάνσεις του Θανάση Κωστάκη

4

• Τεχνικά στοιχεία

5

• Κατασκευή υφαντού

7

• Συνεντεύξεις

9

• Φωτογραφικό υλικό

21

2

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Στο νοτιοανατολικό τµήµα του νοµού Αρκαδίας εκτείνεται η περιοχή της Τσακωνιάς, πρωτεύουσα της οποίας είναι το Λεωνίδιο. Η περιοχή αυτή χαρακτηρίζεται από κάποιες αξιοσηµείωτες ιδιαιτερότητες όπως είναι η διάλεκτός της, αποµεινάρι της αρχαίας Δωρικής, ο δαιδαλώδης χορός της, ο οποίος αναπαριστά το λαβύρινθο του Μινώταυρου της Κρήτης, η ενδυµασία της (ο τσουµπές και το νυφικό των γυναικών), που βλέπει κανείς πλέον στις εθνικές παρελάσεις, και ο αργαλειός και τα υφαντά, τα οποία δεν µπορεί κανείς να εντοπίσει σε άλλο µέρος της Ελλάδας και σηµατοδοτούν την παραδοσιακή υφαντική τέχνη της περιοχής.

ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ Η υφαντική τέχνη έχει πανάρχαιες ρίζες. Οι αρχαίοι Έλληνες θεωρούσαν τη θεά Αθηνά προστάτιδα της χειροτεχνίας και των καλών τεχνών και µάλιστα πίστευαν ότι είχε εφεύρει τον αργαλειό. Αναφορές στην υφαντική τέχνη εντοπίζονται και στα οµηρικά έπη. Οι πάµπλουτες βασίλισσες αφιέρωναν χρόνο στην υφαντική τέχνη από αγάπη και όχι από ανάγκη, καθώς είχαν θεραπαινίδες γι' αυτήν τη δουλειά. Γι' αυτόν ακριβώς το λόγο οι µνηστήρες δεν ξαφνιάζονται που η Πηνελόπη υφαίνει. Αλλά και αργότερα ο Απολλώνιος ο Ρόδιος στα Αργοναυτικά διαβεβαιώνει ότι η υφαντική τέχνη βοήθησε τις γυναίκες να επιβιώσουν σε δύσκολες στιγµές: «Όπως η κουρασµένη υφάντρα γυρίζει όλη νύχτα το αδράχτι και γύρω της κλαίνε τα ορφανά παιδιά της, γιατί είναι χήρα, και από τα µάγουλα της κυλούν τα δάκρυα, καθώς θρηνεί για τη φρικτή µοίρα που τη βρήκε». Κατά τα βυζαντινά χρόνια, οι υφάντριες ύφαιναν όχι µόνο για οικιακή τους χρήση αλλά και για πώληση. Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας η ύφανση ήταν απασχόληση κυρίως των γυναικών. Ωστόσο, στην Τσακωνιά, η τέχνη της υφαντικής ξεκίνησε στο τέλος του 1800 και στις αρχές του 19ου αιώνα για καθαρά πρακτικούς και βιοποριστικούς λόγους. Στην αρχή οι γυναίκες της Τσακωνιάς ύφαιναν σακιά για τη µεταφορά των σιτηρών στα χωράφια, ταγάρια, για να παίρνουν στη δουλειά τους τα τρόφιµά τους, διαδρόµους και κιλίµια, για να στρώνουν τα σπίτια τους το χειµώνα ή για προίκα των παιδιών τους.

3

ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΕΙΣ ΤΟΥ ΘΑΝΑΣΗ ΚΩΣΤΑΚΗ Ο Θανάσης Κωστάκης, λαογράφος και ιστορικός, µελετώντας σε βάθος τα ήθη και έθιµα των Τσακώνων, διέσωσε πολύτιµα λαογραφικά στοιχεία, τα οποία σχετίζονται µε τον αργαλειό. Αναφέρει χαρακτηριστικά ότι οι γυναίκες που ύφαιναν προµηθεύονταν τα χτένια, τις σαΐτες και τα υπόλοιπα εξαρτήµατα του αργαλειού από κάποιους πλανόδιους τεχνίτες, οι οποίοι λέγονταν «χτενάδες». Οι «χτενάδες» κατάγονταν από τον Κοσµά της Κυνουρίας και πήγαιναν σε διάφορα µέρη της Ελλάδας µε σκοπό να πουλήσουν την πραµάτεια τους που την είχαν φτιάξει οι ίδιοι. Μάλιστα, αυτοί οι τεχνίτες συνεννοούνταν µεταξύ τους µε συνθηµατική γλώσσα, η οποία αποτελείτο από µερικές µόνο δεκάδες λέξεων και λεγόταν Γεωργατζαίικα. Για παράδειγµα, η λέξη «κοτόπουλο» στα Γεωργατζαίικα σήµαινε αγόρι και η λέξη «πουλακίδα» σήµαινε κορίτσι. Με την πάροδο του χρόνου, όµως, οι «χτενάδες» άρχισαν να περιορίζονται, καθώς οι µαραγκοί έµαθαν να κατασκευάζουν τα εξαρτήµατα του αργαλειού µε αποτέλεσµα οι υφάντριες να τα προµηθεύονται απ ΄ αυτούς. Διασώζει, επίσης, πληροφορίες σχετικά µε τη θέση όπου στηνόταν ο αργαλειός. Ο αργαλειός καταλάµβανε το πιο ευρύχωρο δωµάτιο του σπιτιού. Μάλιστα, στηνόταν κοντά στην πόρτα ή το παράθυρο, ούτως ώστε να επαρκεί το φως και ο αέρας. Ο αξιόλογος ιστορικός στην έρευνά του πάνω στην τσακώνικη υφαντική αναφέρει ακόµη και λόγους που µπορούσαν να καταστήσουν την ύφανση µη οµαλή. Ένας λόγος ήταν η υγρασία του χειµώνα. Εξαιτίας της τα µιτάρια σηκώνονταν δύσκολα και οι κλωστές κολλούσαν πάνω τους. Έτσι, η νοικοκυρά τοποθετούσε κάρβουνα κάτω από τα µιτάρια και, όχι µόνο διόρθωνε το πρόβληµα, αλλά εξασφάλιζε και θέρµανση - ζεστασιά για την ίδια. Άλλος ένας λόγος που µπορούσε να επηρεάσει αρνητικά τη διαδικασία της ύφανσης ήταν το «κακό µάτι». Όταν, λοιπόν, η υφάντρα δεχόταν στο σπίτι της τις φίλες της, οι τελευταίες «έφτυναν» τόσο την ίδια όσο και το υφαντό προς αποτροπή του µατιάσµατος. Τέλος, η γρηγοράδα στην ύφανση ήταν δείκτης της νοικοκυροσύνης µιας κοπέλας. Γι ’ αυτό ακριβώς τον λόγο, οι αρραβωνιασµένες και δη οι

4

ανύπαντρες κατέβαλλαν κάθε δυνατή προσπάθεια να τελειώσουν τάχιστα το υφαντό τους. Έτσι, θα εξασφάλιζαν την προσωπική τους αποκατάσταση. ΤΕΧΝΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ Τα τσακώνικα υφαντά δηµιουργούνταν και δηµιουργούνται σε έναν µοναδικό αργαλειό, καθώς είναι όρθιος και το πλεονέκτηµά του είναι πως σε αυτόν βγαίνουν µονοκόµµατα, είναι µεγαλύτερης ανθεκτικότητας και επίσης υφαίνονται στις διαστάσεις που ο καθένας επιθυµεί. Η υφάντρια είναι αυτή που επιλέγει τις διαστάσεις που θα έχει ο αργαλειός της. Παλαιότερα ήταν ξύλινος όµως σήµερα οι περισσότερες επιλέγουν να είναι σιδερένιος, καθώς είναι πιο ανθεκτικός και δε στραβώνει. Τα στάδια επεξεργασίας ενός υφαντού είναι τα εξής: κούρεµα των προβάτων, πλύσιµο και στέγνωµα του µαλλιού, ξάσιµο, λανάρισµα, γνέσιµο και βαφή. Κούρεµα των προβάτων: Γινόταν συνήθως στις αρχές Μαϊου, όταν το µαλλί έχει το µεγαλύτερο µήκος και πριν αρχίσει να πέφτει. Πλύσιµο και στέγνωµα του µαλλιού: Το κοµµένο µαλλί πλενόταν καλά µε νερό και το άφηναν να στεγνώσει µακριά από τον ήλιο, για να µην κιτρινίσει, Κρατούσαν το πρώτο νερό, για να το χρησιµοποιήσουν στη βαφή. Ξάσιµο: Με τα χέρια άνοιγαν σιγά-σιγά το στεγνό µαλλί, για να γίνει απαλό, και παράλληλα αφαιρούσαν ξένα σώµατα (αγκάθια, ξυλαράκια, κολλιτσίδες). Λανάρισµα: Απαραίτητο εργαλείο ήταν η λανάρα. Τοποθετούσαν τούφες µαλλί στη λανάρα, ανάµεσα σε δυο σανίδια µε πυκνά σύρµατα ή καρφιά στην επιφάνειά τους. Με το ένα σανίδι «χτένιζαν» το µαλλί πάνω στο άλλο σανίδι, για να ξεµπλεχτούν οι ίνες. Το λαναρισµένο µαλλί το τύλιγαν σε µικρές µπάλες, τις λεγόµενες «τουλούπες». Γνέσιµο: Με το γνέσιµο το µαλλί γινόταν νήµα. Απαραίτητα εργαλεία η ρόκα, το αδράχτι, το τυλιγάδι, η ανέµη και το ραδάνι ή τσικρίκι. Η γυναίκα στερέωνε την τουλούπα µαλλιού πάνω στη ρόκα. Μετά τραβούσε και έστριβε µε τα δάχτυλα µερικές ίνες µαλλιού µέχρι αυτό να γίνει νήµα. Έδενε την άκρη του νήµατος πάνω στο αδράχτι και στη συνέχεια στριφoγύριζε το αδράχτι, ώσπου να τελειώσει το µαλλί από τη ρόκα. Το µαλλί από το αδράχτι µεταφερόταν στην ανέµη µε τη βοήθεια του τυλιγαδιού, και χάρη στο ροδάνι τυλιγόταν στα µασούρια. Ήταν πια έτοιµο για ύφανση στον αργαλειό.

5

Βαφή: Σε καζάνι έβραζαν το πρώτο νερό από το στάδιο του πλυσίµατος µαζί µε φυτικές ίνες, ανάλογα µε το χρώµα που ήθελαν να δώσουν: χρυσαφί από ξερά φύλλα µουριάς, µαύρο χρώµα από φλούδες του σκλήθρου, καφέ από φλούδα χλωρών καρυδιών, κόκκινο από ριζάρι, πράσινο από µολόχα, µπλε από λουλάκι, κρεµµύδι και ρόδι. Στη συνέχεια, έβαζαν τα νήµατα στο καζάνι, για να βαφούν. Τις τελευταίες δεκαετίες η υφάντρια αγοράζει τα νήµατα έτοιµα.

•..

6

ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΥΦΑΝΤΟΥ

1. Η υφάντρια αγοράζει τα νήµατα. Σε περίπτωση που δε βρει το χρώµα που επιθυµεί τα βάφει µόνη της σε µεγάλα καζάνια.

2. Κατόπιν τα τυλίγει σε κουβαράκια (θηλιές), για να είναι πιο εύκολη η χρήση τους.

3. Δένει πάνω στον αργαλειό το στηµόνι κατά ζεύγη.

4. Ιδιάζει το υφαντό, περνάει δηλαδή τις πρώτες κλωστές µέσα από το στηµόνι.

5. Υφαίνει πρώτα τη γιρλάντα περνώντας µία κλωστή µέσα µία έξω και στη συνέχεια το σχέδιο ανάλογα µε την επιθυµία του πελάτη. Κατά τη διάρκεια του γνεσίµατος, το χτυπάει µε ένα ειδικό ξύλινο εργαλείο µε σιδερένιες προεξοχές, το χτένι, µε σκοπό να «σφίξει».

6. Μόλις τελείωσει η ύφανση, η υφάντρια κόβει το στηµόνι και δένει τα κρόσσια στις δύο µικρότερες πλευρές. Τα κρόσσια είναι απαραίτητα, διότι χωρίς αυτά το υφαντό θα ξηλωθεί. Σε περίπτωση λάθους η υφάντρια έχει τη δυνατότητα να το ξηλώσει και να το υφάνει από την αρχή. Χαρακτηριστικό των τσακώνικων χαλιών είναι η διπλή τους όψη. Το χρονικό διάστηµα που απαιτείται, για να υφανθεί, ένα τετραγωνικό µέτρο είναι οχτώ µε δέκα ηµέρες ανάλογα µε το σχέδιο και µε εντατικού ς ρυθµούς (έξι µε οχτώ ώρες ηµερησίως). Τα είδη των υφαντών είναι το κιλίµι, η πάντα, η πορτιέρα (διάδροµος), το πι (τοποθετείται µπροστά, δεξιά και αριστερά του κρεβατιού) και το ταγαράκι. Τ α σχέδια που κυριαρχούν στα χαλιά ξεκινώντας από το παλαιότερο και καταλήγοντας στο νεότερο είναι: Η πρώτη σκιά, τα ζούρια, τα χεράκια ή αλλιώς χτενάκια, το κορδονάκι, το τσουχλαίικο (η ονοµασία του προέρχεται από τον Νίκο Τσούχλο), το περσικό, το αµερικάνικο, ο ρόµβος, ο φιόγκος, το τριανταφυλλάκι, οι ακτίνες, ο δίσκος, το 7

καντηλέρι, ο πανσές, το βυζαντινό, το κυπαρισσάκι, το πριονάκι, το περαστό, ο ιβίσκος, η κληµαταριά, το πλακάκι χοντρό και ψιλό. Αρχικά τα σχέδια τους ήταν απλά, έπειτα γεωµετρικά και αργότερα η θεµατολογία τους ήταν παρµένη από τη φύση. Τα πιο συνηθισµένα χρώµατα που χρησιµοποιούνται στα τσακώνικα υφαντά είναι: το µπεζ ( ως φόντο), το ριζάτο ( σκούρο κόκκινο), ανοικτό κόκκινο, το γκρενάν, το πράσινο, το σκούρο πράσινο, η χλόη, το φεσάτο, το µαύρο, το µπλε, το κίτρινο και το καφέ. Ο καθαρισµός των υφαντών γίνεται µε ξίδι και νερό και όχι µε απορρυπαντικά, για να µην ξεθωριάζουν. Η διατήρησή τους γίνεται µε τακτικό αερισµό και χρήση ναφθαλίνης για προστασία από το σκόρο. Η αξία του υφαντού κυµαίνεται από εκατό µε διακόσια πενήντα ευρώ. Άλλες υφάντριες το πουλούν µε το κιλό ενώ άλλες µε το τετραγωνικό µέτρο. Στην τιµή συµπεριλαµβάνονται τα εργατικά και τα υλικά (τα νήµατα, οι µπογιές και το στηµόνι).

8

Συνέντευξη από την κα Γεωργία Κόκκορη

- Ποιος σας ώθησε να ασχοληθείτε µε την υφαντική τέχνη; - Με ώθησε η µητέρα µου, η οποία ήταν αυτοδίδακτη.

- Σε τι ηλικία ξεκινήσατε την ύφανση; - Εγώ ζυµώθηκα µέσα στον αργαλειό από µικρό παιδάκι. Τις ώρες που δεν είχα σχολείο ασχολιόµουν µε τον αργαλειό. Μάλιστα δεν πήγα 9

Γυµνάσιο, γιατί ήθελα να συνεχίσω την τέχνη.

- Ασχολήθηκαν και άλλα µέλη της οικογένειάς σας µε την ύφανση ή µόνο εσείς; - Εκτός από εµένα, και η αδερφή µου. Ο πατέρας µου βοηθούσε στον αργαλειό. Δεν ύφαινε βέβαια, αλλά πρότεινε σχέδια, αγόραζε τις µπογιές.

- Ισχύει η πληροφορία ότι η µητέρα σας είχε σχολή υφαντικής; -Δεν είχε επίσηµη σχολή, δίδασκε στο σπίτι µας. Είχε αρκετές, µαθήτριες, µερικές από τις οποίες είναι: 1 η Θωµαή Γολεγού 2η Ευαγγελία Σαρρή (έχει πεθάνει) 3η Κωνσταντίνα Λάλα 4 η Ματίνα Αρτίκη 5η Θεοδώρα Μπουλούτα 6η Θωµαή Σαράντη 7η Αλεξάνδρα Ασηµάκη 8η Μαριγώ Γολεγού 9η Ελένη Πήλιουρα (είχε την εποπτεία) 10η Γεωργία Πήλιουρα - Ωθούσαν οι µητέρες τα κορίτσια τους να διδαχτούν αυτήν την τέχνη; - Τότε που δούλευε µε τα υφαντά η µητέρα µου, οι γονείς τής έλεγαν να πάρει τα κορίτσια να «τους ανοίξει τα µάτια». Μόλις όµως ξεκινούσε το σχολείο τους, εγκατέλειπαν τον αργαλειό.

- Ποια ήταν τα στάδια της εκπαίδευσής τους στη σχολή; - Αρχικά η µητέρα µου τους µάθαινε πώς να υφαίνουν ταγαράκια, πάντες, µικρά πράγµατα. Σιγά - σιγά απέκτησαν πείρα και όνοµα και, ως εκ τούτου, πελατεία.

- Συµµετείχε ποτέ η µητέρα σας σε εκθέσεις υφαντικής; - Το 1952 η µητέρα µου πήρε το Δίπλωµα για τη συµµετοχή της στη Διεθνή Έκθεση Θεσσαλονίκης. Αρχικά η Νοµαρχία έστειλε κάποια κοµµάτια µας στην έκθεση αυτή. Στη συνέχεια πήραµε την πρωτοβουλία να στείλουµε από µόνοι µας, αφού η Νοµαρχία έπαψε να ενδιαφέρεται. Τα χαλιά µας ήταν εντυπωσιακά. Μάλιστα κάποια πελάτισσα από τη Γαλλία περίµενε µε τις ώρες στον πάγκο για να αγοράσει ένα κοµµάτι σε καλύτερη τιµή και είχε το νου της µήπως το προλάβει κάποιος άλλος.

- Πουλούσατε συστηµατικά τα υφαντά σας; - Όχι, κατόπιν παραγγελίας. Οι πελάτες µάς έφερναν τα νήµατα και εµείς τα επεξεργαζόµασταν. Θυµάµαι ότι κάποτε µια πελάτισσα ζήτησε κάτι πρωτότυπο. Εµείς το φτιάξαµε, όµως δεν της άρεσε. Έτσι, η µητέρα µου, η αδερφή µου και εγώ το ξηλώσαµε και το υφάναµε από την αρχή.

- Υφαίνετε ακόµη ή έχετε σταµατήσει; - 'Οχι πια. Σταµάτησα, όταν παντρεύτηκα. Τα παιδιά και οι δουλειές του σπιτιού µε απορροφούσαν τόσο, που δεν περίσσευε χρόνος για τον αργαλειό.

- Τα παιδιά σας γνωρίζουν την τέχνη αυτή; 10

- Όχι. Εξάλλου έχω µόνο γιους. Γι' αυτό δώρισα τον αργαλειό στο Δήµο. Με λυπεί πολύ το γεγονός ότι δεν αξιοποιήθηκε. Τώρα βρίσκεται παρατηµένος στον Πύργο του Τσικαλιώτη.

- Σήµερα οι άνθρωποι εκδηλώνουν ενδιαφέρον για την τέχνη; - Κανείς πια δεν έρχεται να µε ρωτήσει για τα χαλιά. Τώρα ιδιοποιούνται άλλοι τη γνησιότητα των Τσακώνικων χαλιών, στο Γεράκι. Πιστεύω ότι η τέχνη θα χαθεί και αυτό µε λυπεί πολύ.

Συνέντευξη από την κα Ματίνα Γούσγουλα

- Πότε ξεκινήσατε την ύφανση; - Την έχω µάθει αυτήν την τέχνη από εννιά χρονών. Την ήξερε η µητέρα µου και τη δίδαξε σε εµένα και άλλη µια κοπέλα.

- Υφαίνετε για βιοποριστικούς λόγους; - Σαφώς και πουλάω τα χαλιά που υφαίνω. Πέρα όµως από τους βιοποριστικούς λόγους, το κάνω µε πολύ µεράκι. Ηρεµώ, όταν φτιάχνω χαλιά. Μου άρεσε και µου αρέσει ακόµα. 'Οταν καµιά φορά έχω αϋπνίες, κάνω νυχτέρι, δηλαδή υφαίνω κατά τη διάρκεια της νύχτας.

- Είναι χρονοβόρα η διαδικασία της ύφανσης; - Κάθοµαι αρκετές ώρες. Έχει µεγάλη διαδικασία. Αυτό το συγκεκριµένο κοµµάτι που έχω ξεκινήσει και βρίσκεται επάνω στον αργαλειό µπορώ να το τελειώσω σε δεκαπέντε ηµέρες. Πιο γρήγορα από άλλες υφάντρες. Θεωρώ την ύφανση πολύ κουραστική και συνάµα πολύ όµορφη 11

απασχόληση.

- Ενδιαφέρεται ο κόσµος για την αγορά υφαντών; - 'Οχι τόσο. Οι παραγγελίες µου από το εξωτερικό είναι περισσότερες.

- Είστε αισιόδοξη για το µέλλον της υφαντικής τέχνης; - 'Οχι. Τώρα πια λίγοι συνεχίζουν την ύφανση. Και είναι πολύ κρίµα να χαθεί. Από την οικογένειά µου µάλιστα µόνο εγώ την γνωρίζω. Μακάρι να µπορούσα να τη διδάξω σε ένα εργαστήριο, να την κληροδοτήσω στη νεολαία, η οποία ενδιαφέρεται όλο και λιγότερο.

- Για ποιους λόγους πιστεύετε ότι οι νέοι δεν επιθυµούν την ενασχόληση µε αυτήν την τέχνη; - Είναι «κλειστή» δουλειά. Δηλαδή πρέπει να κάθεσαι πολλές ώρες µέσα στο σπίτι. Γι' αυτό δεν την προτιµούν οι νέοι. Οι παλιές έλεγαν για τον αργαλειό: «Το κέντηµα είναι γλέντηµα Η ρόκα είναι σεργιάνι Και ο έρηµος ο αργαλειός Είναι σκλαβιά µεγάλη».

12

Συνέντευξη από την κα Αλεξάνδρα Ασηµάκη - Μάνου - Πόσων ετών ξεκινήσατε να ασχολείστε µε την υφαντική; - Καταπιάστηκα στα δεκατέσσερα µου. Με δίδαξε η Μεταξία Μανουσάκη γνωστή και ως «Σκουζού». Παράλληλα µε εµένα µαθήτευαν άλλα είκοσι κορίτσια από τα Πούλιθρα, τα Μέλανα και το Λεωνίδιο. Αυτές που µου έρχονται στο µυαλό είναι: 1 η Ευγενία Βαραρά (ζει) 2 η Μεταξία Αγιού (ζει) 3 η Ντίνα Λάλα (ζει) 4 η Στέλλα Θεουλάκη (έχει πεθάνει) 5 η Μαρία Πετροπούλου (βρίσκεται στην Αυστραλία) 6 η Κυριακή Τρίκουλη (βρίσκεται στον Καναδά) 7 η Κούλα Χιώτη (ζει). Καµία από όλες αυτές που ανέφερα δεν συνεχίζει την ύφανση. Ένα µικρό διάστηµα µαθήτευσα και στην Ελένη Πήλιουρα.

- Ποιος σας παρότρυνε να ασχοληθείτε µε την ύφανση; - Με παρακίνησε η ξαδέλφη µου να µάθω. Όταν πήγα, µου άρεσε πολύ. Εκτός όµως από το ότι µαθαίναµε παίρναµε και ένα µικρό χαρτζιλίκι ως αµοιβή για τη βοήθεια που προσφέραµε.

- Αφιερώνατε πολλές ώρες στο σπίτι της Μανουσάκη; -Εφόσον δεν πήγαινα σχολείο, αφιέρωνα πολλές ώρες στον αργαλειό. Οι άλλες κοπέλες και εγώ ξεκινούσαµε το πρωί, σχολάγαµε το µεσηµέρι και επιστρέφαµε το απόγευµα.

- Από την οικογένειά σας γνωρίζουν και άλλοι την υφαντική τέχνη; - Εκτός από εµένα, και η αδερφή µου, µαζί µε την οποία µαθητεύσαµε στη «Σκουζού» επτά χρόνια. Παρόλο που έχω επτά παιδιά, κανένα δεν γνωρίζει την τέχνη.

- Υφαίνετε ακόµη; - Δυστυχώς όχι. Σταµάτησα στα τριάντα µου. Ύστέρα παντρεύτηκα, απέκτησα πολλά παιδιά και πού καιρός για αργαλειό; Στενοχωρήθηκα, όµως, που τα άφησα.

- Εχετε στο σπίτι σας πολλά έργα; - Παρόλο που ήµουν υφάντρια δεν κράτησα κανένα χαλί ούτε καν ταγαράκι.

- Πιστεύετε ότι οι νέοι άνθρωποι ενδιαφέρονται να µάθουν την τέχνη 13

του αργαλειού; - Όχι. Η ύφανση δεν είναι κερδοφόρα δουλειά. Τώρα πια δε συµφέρει ούτε να µαθητεύσεις, ούτε να δηµιουργήσεις, ούτε να τα πουλήσεις.

- Κατά τη γνώµη σας η τέχνη αυτή θα συνεχιστεί και στο µέλλον; - Δεν διατηρώ και πολλές ελπίδες για τη συνέχιση του. Μακάρι όµως να µπορούσα να κάνω κάτι γι' αυτό.

Συνέντευξη από την κα Θωµαή Καραχάλιου

-­‐

Από ποια ηλικία ξεκινήσατε να υφαίνετε;

-­‐

Ξεκίνησα το 1953, όταν ήµουν δεκατριών ετών. Μετά την Κατοχή, όταν πλέον είχαµε µεγαλώσει, µια θεία µου, η οποία έφτιαχνε κιλίµια, συγκέντρωνε όλα τα κορίτσια της γειτονιάς και τους µάθαινε την τέχνη, για να τα απασχολεί.

-­‐

Πώς λεγόταν η θεία σας;

-­‐

Η θεία µου λεγόταν Ελένη Πήλιουρα.

-­‐

Πώς γίνεται ένα υφαντό; 14

-­‐

Αρχικά αγοράζω ολόµαλλα νήµατα, τα οποία τα πλένω πολλές φορές και τα στεγνώνω. Ύστερα, τα τοποθετώ σε µεγάλα καζάνια για πολλή ώρα, για να τα βάψω. Η αναλογία είναι δέκα γραµµάρια µπογιά για ένα κιλό µαλλί. Μόνο έτσι θα γίνει καλό το χρώµα. Για να στεγνώσουν, χρειάζονται αρκετές ώρες. Στη συνέχεια, τα απλώνουµε σε κουβάρια ή µατσάκια. Αφού ιδιάσουµε το στηµόνι, το τυλίγουµε στο επάνω αντί. Ακόµη, δένουµε στο κάτω αντί τις κλωστές δύο - δύο. Έπειτα, περνάµε τα νήµατα και ξεκινάµε το σχέδιο. Χτυπάµε το νήµα µε το χτένι σε κάθε κόµπο, για να σφίξει. Όταν τελειώσουµε την ύφανση, κόβουµε το στηµόνι.

-­‐

Υπάρχει κάποιο σχέδιο που να ξεχωρίζει ή να έχει βραβευτεί;

-­‐

Φυσικά και υπάρχει. Είναι του Τσούχλου.

-­‐

Έχετε φτιάξει πολλά υφαντά;

-­‐

Έχω υφάνει πολλά χαλιά, όλα κατά παραγγελία.

-­‐

Ποια είναι τα χρώµατα που χρησιµοποιείτε;

-­‐

Κύρια χρώµατα είναι το µπεζ, το γκρενά, το φεσάτο (κόκκινο), το µαύρο και το πράσινο.

-­‐

Είναι κουραστική για σας αυτή η δουλειά;

-­‐

Είναι κουραστική, αλλά µου αρέσει. Την κάνω µε µεράκι. Και τώρα πρόκειται να υφάνω δύο κιλίµια για τις εγγονές µου.

-­‐

Λειτουργούσαν παλαιότερα εργαστήρια υφαντικής τέχνης στην περιοχή σας;

-­‐

Απ ΄ όσο γνωρίζω, λειτουργούσαν τρία εργαστήρια: του Παπαγεωργίου, του Μερικάκη και του Σκουζέ. Ωστόσο, έκλεισαν λόγω έλλειψης συµµετοχής.

-­‐

Είναι ακριβά τα υφαντά;

-­‐

Θεωρώ ότι είναι πολύ ακριβά.

-­‐

Συνεχίζετε να υφαίνετε µέχρι σήµερα;

-­‐

Σταµάτησα πριν δεκαέξι χρόνια, για να µεγαλώσω τα εγγόνια µου.

-­‐

Ταιριάζουν τα υφαντά στα καινούρια σπίτια; 15

-­‐

Πολλά νέα ζευγάρια δεν τα στρώνουν, διότι θεωρούν ότι δεν ταιριάζουν µε το σπίτι.

-­‐

Τα παιδιά σας γνωρίζουν την τέχνη αυτή;

-­‐

Κανένα από τα παιδιά µου δε γνωρίζει την τέχνη.

-­‐

Πιστεύετε ότι η τέχνη θα εκλείψει µε την πάροδο του χρόνου;

-­‐

Ναι, πιστεύω ότι θα χαθεί, αφού καµιά κοπέλα δεν µου ζητάει να της τη διδάξω.

Συνέντευξη από την κα Θωµαή Ψαρολόγου - Ροδοπούλου

« Το κέντισµα είναι γλέντισµα κι ρόκα το σεργιάνι µα η τσικρίκα και ο αργαλειός είναι σκλαβιά µεγάλη…»

16

«Τα παλικάρια τα καλά θέλουν καλές γυναίκες να ξέρουν ρόκα και αργαλειό, να ξέρουν να κεντάνε… »

-­‐ Ποιος σας ώθησε να ασχοληθείτε µε αυτό το επάγγελµα; -­‐ Κυρίως η αγάπη µου γι ΄ αυτό.

-­‐ Από ποια ηλικία ξεκινήσατε να υφαίνετε; -­‐ Από την ηλικία των πέντε ετών, καθώς παρακολουθούσα τη µητέρα µου να υφαίνει µε τις µαθήτριές της.

-­‐ Πώς γίνεται ένα υφαντό; -­‐ Τα συστατικά των υφαντών αρχικά ήταν από µαλλί. Αργότερα, άρχισαν να χρησιµοποιούν βαµβάκι στο στηµόνι, για να αποφευχθεί ο σκόρος. Σήµερα χρησιµοποιούµε έτοιµα νήµατα εµπορίου. Στη συνέχεια τοποθετούµε τα νήµατα σε ζεύγη και τα δένουµε στον αργαλειό. Αφού τα δέσουµε, ξεκινάµε το σχέδιο.

-­‐ Ποια είναι τα παλαιότερα σχέδια; -­‐ Τα παλαιότερα σχέδια είναι του Τσούχλου, ο ιβίσκος, τα χεράκια ή χτενάκια, το αµερικάνικο, τα ζούρια, το βυζαντινό πλακάκι, οι ακτίνες, οι φιόγκοι, η γλάστρα ζωής, το τριανταφυλλάκι, οι µαργαρίτες, το γαρυφαλάκι και τα παξιµαδάκια.

-­‐ Στη συλλογή σας έχετε σχέδια δική σας δηµιουργίας; -­‐ Έχω αρκετά. Κατασκευάζω όλα τα παλαιά σχέδια µε τα αυθεντικά χρώµατα, αλλά και µε διάφορες παραλλαγές χρωµάτων, έτσι ώστε να φαίνονται µοναδικά. Επίσης κατασκευάζω καινούρια σχέδια, όπως τον Τυρό, τον Κολοκοτρώνη, τον τσολιά µε την τζουµπελού, προσόψεις σπιτιών και άλλα µοντέρνα σχέδια ή οτιδήποτε µου ζητηθεί. Αυτό έχει σαν αποτέλεσµα το πάντρεµα του παραδοσιακού µε το µοντέρνο.

-­‐ Πόσο κοστίζει ένα υφαντό; -­‐ 250 ευρώ το τετραγωνικό µέτρο, αφού ένα τετραγωνικό µέτρο είναι ίσο περίπου µε δύο οκάδες.

17

-­‐ Ποια είναι τα χαρακτηριστικά των Τσακώνικων υφαντών που τα κάνουν µοναδικά; Γιατί υφαντά έχουµε και από άλλες περιοχές!

-­‐ Τα τσακώνικα υφαντά, επειδή κατασκευάζονται σε όρθιο αργαλειό, είναι µονοκόµµατα, ανθεκτικότερα, είναι πιο χοντρά και πιο κρουστά από τα υπόλοιπα και υφαίνονται στις διαστάσεις που ο καθένας επιθυµεί.

-­‐ Πόσες οκάδες είναι το µεγαλύτερο υφαντό που έχετε κατασκευάσει; -­‐ Γύρω στις 60 οκάδες.

-­‐ Ο κόσµος σήµερα αγοράζει υφαντά; -­‐ Ο κόσµος σήµερα εκτιµά πολύ κάθε τι το παλιό και παραδοσιακό. Εξάλλου, αν αγοράσει κανείς ένα χαλί από τα καινούρια, το πολύ να κρατήσει πέντε χρόνια, ενώ το υφαντό αντέχει ακόµα και διακόσια χρόνια.

-­‐ Πότε ιδρύσατε το εργαστήριο σας; -­‐ Ιδρύθηκε από τη µητέρα µου. Εγώ υφαίνω εδώ και τριάντα χρόνια.

-­‐ Το εργαστήριό σας είναι το µοναδικό στην ευρύτερη περιοχή της Τσακωνιάς; -­‐ Νοµίζω πώς ναι.

-­‐

Είδα ότι έχετε σελίδα στο Διαδίκτυο και στο facebook, πόσο βοηθάει η σηµερινή τεχνολογία στην προώθηση των προϊόντων σας;

-­‐ Σε πολύ µεγάλο βαθµό. Έχω επισκέπτες και πελάτες απ ΄ όλα τα µέρη της γης.

-­‐ Το καλοκαίρι, ο Δήµος Λεωνιδίου, σε συνεργασία µε τον εµπορικό επαγγελµατικό και βιοτεχνικό σύλλογο Λεωνιδίου, πήρε µέρος στην έκτη περιφερειακή έκθεση « Αρκαδικό Πανόραµα!» Ποια η εµπειρία σας; -­‐ Ήταν µια πολύ όµορφη εµπειρία και ένας πολύ καλός τρόπος προώθησης των προϊόντων µου.

18

-­‐ Μεγαλύτερο ενδιαφέρον για την υφαντική τέχνη δείχνουν οι ντόπιοι ή οι τουρίστες; -­‐ Μέχρι πρότινος µόνο οι τουρίστες, τώρα πια και οι ντόπιοι.

-­‐ Οι τουρίστες αγοράζουν ως σουβενίρ ταγάρια ή πορτιέρες; -­‐ Αγοράζουν ταγάρια, πορτιέρες, αλλά και υφαντά. Μη φανταστείτε ότι όσοι έρχονται αγοράζουν, πολλοί είναι αυτοί που έρχονται, για να ρίξουν απλώς µια µατιά.

-­‐ Οι νέες κοπέλες ενδιαφέρονται να µάθουν την υφαντική τέχνη και να συνεχίσουν έτσι την παράδοση; -­‐ Το ενδιαφέρον των νέων γυναικών είναι µειωµένο έως ανύπαρκτο.

-­‐ Ποια, κατά την γνώµη σας, είναι τα χαρακτηριστικά που πρέπει να διαθέτει µια νέα κοπέλα, για να ασχοληθεί µε την υφαντική τέχνη; -­‐ Πρέπει να διαθέτει υποµονή, µεράκι, αγάπη για την παράδοση και αρκετό χρόνο.

-­‐ Πιστεύετε ότι η υφαντική τέχνη θα εκλείψει µε την πάροδο του χρόνου; -­‐ Πολύ φοβάµαι πως ναι.

Επίλογος Όπως προκύπτει από τις συνεντεύξεις που έδωσαν οι παλιές υφάντριες, το ενδιαφέρον των νέων ανθρώπων για την τέχνη του αργαλειού µειώνεται ολοένα και περισσότερο. Σύµφωνα µε τα λεγόµενά τους, αυτή η παραδοσιακή τέχνη της Τσακωνιάς µέρα µε τη µέρα σβήνει. Ωστόσο, τον τελευταίο καιρό, οι νέοι άνθρωποι επιδεικνύουν αγάπη για τα παραδοσιακά αντικείµενα και εν γένει καθετί το παραδοσιακό. Η παραπάνω αξιοσηµείωτη διαπίστωση είναι παρήγορη και ενθαρρυντική για το µέλλον του αργαλειού. Εποµένως, αποδεικνύονται προφητικά τα λόγια του µακαριστού Μητροπολίτη Σερβίων και Κοζάνης Διονυσίου Ψαριανού, ο οποίος µέσα από το ποίηµά του «Αργαλειός» είχε προβλέψει χρόνια πριν την αναζωπύρωση του ενδιαφέροντος των 19

ανθρώπων για την υφαντική τέχνη.

Ο Αργαλειός Ριχτός σε µια γωνιά κι αραχνιασµένος ο παλιωµένος αργαλειός, Μέσ ' στης γιαγιάς το εργαστήρι, έρµος σιωπά και µοναχός. Έρµος σε µια γωνιά κι αραχνιασµένος. Άλλοτε του σπιτιού πρώτο στολίδι και πρώτος ήταν στα προικιά ο αργαλειός, χρυσογραµµένος και τον καµάρωνε η γιαγιά, άλλοτε του σπιτιού πρώτο στολίδι Τότε κορίτσια υφαίναν τιµηµένα οληµερίς στον αργαλειό. Τα ξακουστά και ζηλεµένα πρώτα προικιά µέσ' στο χωριό, τότε κορίτσια υφαίναν τιµηµένα. Μα τώρα τα κορίτσια µας θεωρούνε ντροπή να υφάνουνε «πανιά! .. » και τον παλιό αργαλειό πετούνε σε µια αποσκότεινη γωνιά, γιατί ντροπή να υφάνουνε θεωρούνε. Σώπαινε, αργαλειέ λησµονηµένε στον τωρινόνε τον καιρό έµαθε ο κόσµος να µην έχει προς τα παλιά πια σεβασµό. Σώπαινε, αργαλειέ λησµονηµένε. Θα ΄ρθει καιρός και πάλι να µιλήσεις, τότε που ο κόσµος θα στραφεί για να εκτιµήσει ό,τι χλευάζει. Μετά από µια καταστροφή τότε, αργαλειέ, και πάλι θα µιλήσεις.

20

ΕΙΚΟΝΑ 1: ΕΚΘΕΣΗ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΩΝ ΥΦΑΝΤΩΝ

ΕΙΚΟΝΑ 2: ΕΚΘΕΣΗ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΩΝ ΥΦΑΝΤΩΝ

21

ΕΙΚΟΝΑ 3: ΜΑΘΗΤΡΙΕΣ ΤΗΣ ΕΛΕΝΗΣ ΠΗΛΙΟΥΡΑ

22

ΕΙΚΟΝΑ 4: ΔΙΠΛΩΜΑ ΤΗΣ ΕΛΕΝΗΣ ΠΗΛΙΟΥΡΑ

23

ΕΙΚΟΝΑ 5: ΑΡΓΑΛΕΙΟΣ ΜΕΓΑΛΟΣ

ΕΙΚΟΝΑ 6: ΑΡΓΑΛΕΙΟΣ ΜΙΚΡΟΣ

24

ΕΙΚΟΝΕΣ: 7,8,9,10,11,12,13,14,15,16,17,&18. ΠΑΛΑΙΑ ΣΧΕΔΙΑ ΤΣΟΥΧΛΟΥ

ΙΒΙΣΚΟΣ

25

ΧΕΡΑΚΙΑ Η ΧΤΕΝΑΚΙΑ

ΧΤΕΝΑΚΙΑ ΣΕ ΡΟΜΒΟ

26

ΑΜΕΡΙΚΑΝΙΚΟ

ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ ΠΛΑΚΑΚΙ

27

ΓΛΑΣΤΡΑ ΖΩΗΣ

ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΑΚΙ

28

ΦΙΟΓΚΟΙ

ΓΑΡΥΦΑΛΑΚΙ

29

ΜΑΡΓΑΡΙΤΕΣ

ΚΑΡΔΙΑ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

30

ΕΙΚΟΝΕΣ: 19,20,21,22,23,24,25,26,27,28,29&30. ΝΕΟΤΕΡΑ ΣΧΕΔΙΑ ΚΟΛΟΚΟΤΡΩΝΗΣ

ΣΤΟΛΕΣ

31

ΤΥΡΟΣ

32

ΠΑΡΔΑΛΟ

33

ΔΕΛΦΙΝΙΑ

34

35

36

ΤΣΟΛΙΑΣ

37

ΤΣΟΛΙΑΣ ΚΑΙ ΤΖΟΥΜΠΕΛΟΥ

ΕΙΚΟΝΕΣ 31&32: ΤΑΓΑΡΙΑ

38

ΕΙΚΟΝΕΣ 33&34: ΤΑΓΑΡΙΑ

ΕΙΚΟΝΑ 35: ΡΟΚΑ

39

ΕΙΚΟΝΑ 36: ΕΚΤΗ ΠΕΡΦΕΡΕΙΑΚΗ ΕΚΘΕΣΗ «ΑΡΚΑΔΙΚΟ ΠΑΝΟΡΑΜΑ»

ΕΙΚΟΝΑ 37: ΑΝΑΜΝΗΣΤΙΚΟ ΔΙΠΛΩΜΑ

40

ΕΙΚΟΝΑ 38: ΑΝΑΜΝΗΣΤΙΚΟ ΔΙΠΛΩΜΑ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

-­‐ ΧΡΟΝΙΚΑ ΤΩΝ ΤΣΑΚΩΝΩΝ ΤΟΜΟΣ (υφαντικές ύλες και επεξεργασία τους στην Τσακωνιά, σελ.261-264, Θανάσης Κωστάκης)

Συνεντεύξεις από : Γεωργία Κόκκορη

•

41

•

Ματίνα Γούσγουλα

•

Αλεξάνδρα Ασηµάκη – Μάνου

•

Θωµαή Καραχάλιου

• Θωµαή Ψαρολόγου – Ροδοπούλου

42