Sogn og fjordane l utdrag by Fagbokforlaget

Soga om Sogn og Fjordane

Harald Johannes Krøvel og Harald Endre Tafjord

Soga om

Sogn og Fjordane BAND 1

FOLK I FJORDRIKE FØR 1763

Copyright © 2017 by Vigmostad & Bjørke AS All Rights Reserved ISBN: 978-82-450-1914-8 ISBN: 978-82-450-1913-1 (heile verket) Grafisk produksjon: John Grieg, Bergen Harald Johannes Krøvel har skrive kapittel 1–3 og 10–13 Harald Endre Tafjord har skrive kapittel 4–9 Hovedredaktørar: Hans Jacob Orning og Ola Svein Stugu Redaksjonsmedlemmer: Arnfinn Kjelland, Jan Anders Timberlid og Oddmund Løkensgard Hoel Biletredaksjon: Torkjell Djupedal (band 1 og 2) og Dag Grønnestad (band 3 og 4) Kart: Masaoki Adachi Framsidebilete: Balestrand, Sogn. Foto: ukjend / Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane Omslagsdesign, design og sats: Bøk Oslo AS Spørsmål om denne boka kan rettast til: Fagbokforlaget Kanalveien 51 5068 Bergen Tlf.: 55 38 88 00 Faks: 55 38 88 01 E-post: fagbokforlaget@fagbokforlaget.no www.fagbokforlaget.no Materialet er verna etter åndsverklova. Utan uttrykkjeleg samtykke er eksemplarframstilling berre tillate når det er heimla i lov eller avtale med Kopinor.

Innhald Kjære Lesar! ............................................................................................................................

Folk i fjordrike .......................................................................................................................

kapittel 1

Menneske tek landskapet i bruk .............................................................................

Isen trekkjer seg attende, og landskapet tek form .............................................................................. Fangstkultur i eldre steinalder ............................................................................................................ Eit førhistorisk «industrieventyr» i Flora ............................................................................................ Skatestraumen i Bremanger – bufaste fangstfolk .............................................................................. Vingen – eit symbolmetta landskap .................................................................................................... Jakt i høgfjellet .................................................................................................................................... Eit sakralt fjordlandskap?.................................................................................................................... På sporet av kulturelle og sosiale grenser i landskapet...................................................................... I møte med ei ny tid .............................................................................................................................

20 21 22 23 26 28 30 31 33

kapittel 2

Frå jeger- og fangstsamfunn til jordbrukssamfunn ..............................

Vestlandsjordbruket – ein eksotisk del av fangstøkonomien? ............................................................ Korn vert sådd – jordbruket slår igjennom i Sogn og Fjordane .......................................................... Dei første husa .................................................................................................................................... Skrivarhelleren – utnytting av fjellet i ein overgangsfase ................................................................... Jordbruket – eit resultat av innvandring eller kulturoverføring? ........................................................ Metallalderen gjer sitt inntog i Sogn ................................................................................................... Hadde Sogn og Fjordane ein bronsealder? ......................................................................................... Bronsealderøkonomien i Sogn og Fjordane ........................................................................................ Døden speglar tru, mytar og sosial status .......................................................................................... Bergkunst i bronsealderen – mytar og mobilitet .................................................................................

35 36 38 38 40 42 43 45 46 50

Innhald

kapittel 3

Jarnalderen – omstilling og vekst .........................................................................

Den eldste garden ............................................................................................................................... Beiting langs kysten og i fjellet ............................................................................................................ Fangstanlegg i høgfjellet ..................................................................................................................... Jarnframstilling i Sogn ........................................................................................................................ Gravene sitt vitnesbyrd........................................................................................................................ Høvdingen på Evebø ............................................................................................................................ Konsentrasjon av makt og rikdom ...................................................................................................... Høvdingdømme og smårike i Sogn og Fjordane ................................................................................. Krig og konflikt .................................................................................................................................... Sogn og Fjordane i ein europeisk kontekst ......................................................................................... Merovingartida – ei krisetid? ...............................................................................................................

53 54 58 59 59 62 65 66 67 69 70

kapittel 4

I hovdingen sitt rike..........................................................................................................

Sygnir og firðir..................................................................................................................................... Ressursar og gåver ............................................................................................................................. Vikingtidas «tapre søkonger» – hovdingen på Eid............................................................................... Eitt eller fleire hovdingsete i Sogn? ..................................................................................................... Trælen og løysingane .......................................................................................................................... Den norrøne kulten .............................................................................................................................. Tru og identitet – heiðinn dómr ........................................................................................................... Eit lokalting på Bø i Stryn? .................................................................................................................. Sjølvstendige bønder i indre Nordfjord................................................................................................

73 74 75 78 81 82 85 86 88

kapittel 5

Folketalsvekst og sosial kløyving ...........................................................................

Folketalsvekst og ekspansjon i busetnaden ........................................................................................ Kornet, arden og spaden ..................................................................................................................... Intensiv drift – ny gardsstruktur.......................................................................................................... Husdyrhald og stølsdrift ...................................................................................................................... Sjøen gav matauk ................................................................................................................................ Nykomarar – frukt og nytteplantar...................................................................................................... Odelsbonden........................................................................................................................................ Sosial splitting – leiglendingen og leiglendingsvesenet ...................................................................... Ivar Thnart – den siste sjølveigaren på Epplar .................................................................................... Frå langhus til laft – ein byggjeskikk i endring ....................................................................................

94 97 100 103 104 106 108 109 114 114

Innhald

kapittel 6

Kristendommen vinn fram .........................................................................................

119

Heilagstaden Selja............................................................................................................................... Den heilage Sunniva ............................................................................................................................ Kristning ovanfrå ................................................................................................................................. Kristninga – ein gradvis prosess? ....................................................................................................... Dei mange steinkrossane .................................................................................................................... To religionar side om side? Frå Odin til Kvitekrist ............................................................................... Dei første kyrkjene .............................................................................................................................. Den utbygde soknestrukturen ............................................................................................................. Presten og bonden .............................................................................................................................. Biskopen og folket ...............................................................................................................................

119 120 122 123 125 126 127 131 133 135

kapittel 7

Rett og forsvar – konge og bønder ..........................................................................

139

Sognekongen Harald Hårfagre ............................................................................................................ Lendmann og årmann – kongens menn? ............................................................................................ Gulatinget ............................................................................................................................................ Kvar i Gulen låg tingstaden? ................................................................................................................ Tinget – for konge eller bønder? ......................................................................................................... Bondeforsvaret – leidangen ................................................................................................................ Skipreidene som administrative einingar ........................................................................................... Syslemenn – kongens menn ............................................................................................................... Gjestebodet på Kvåle ........................................................................................................................... Lokale stormenn i kongens teneste ....................................................................................................

140 142 143 145 146 147 150 151 152 155

kapittel 8

Varebyte, handverk og handel ..................................................................................

157

Vikingtidskaupangen på Bjørkum........................................................................................................ Hovdingstyrt handel ............................................................................................................................ Kaupanger – nytt regionalt handelsmønster....................................................................................... Profesjonalisert handel og produksjon................................................................................................ Auka konkurranse og nye handelsstader ............................................................................................ Kvernsteinsbrota i Hyllestad ...............................................................................................................

157 159 160 163 164 165

Innhald

kapittel 9

Pest og krise i seinmellomalderen ..........................................................................

169

Pestepidemiane ................................................................................................................................... Frå knappleik til overflod..................................................................................................................... Lokale variasjonar – frå innland til kyst .............................................................................................. Eit dårlegare klima? ............................................................................................................................ Holseter i Årdal – ein «øydegard» i drift.............................................................................................. Den katastrofale velgjeraren ............................................................................................................... Kyrkja – reduserte inntekter og færre kyrkjer..................................................................................... Selja kloster blir nedlagt ..................................................................................................................... Eit aristokrati i endring ........................................................................................................................

169 171 172 174 175 176 179 181 183

kapittel 10

Folketalsauke og samfunnsvekst............................................................................

185

Befolkninga kring 1520 ....................................................................................................................... Indre vekst ........................................................................................................................................... Attrydding og bruksdeling – folkeauken endrar landskapet ............................................................... Folketalsauken skaper press .............................................................................................................. Stagnasjon vert avløyst av ny vekst .................................................................................................... Flytting – ein sosial ventil i Sunnfjord?................................................................................................ Hushald og sosiale grupper i bondesamfunnet .................................................................................. Kven åtte jorda? ................................................................................................................................... Gamle adelsgods og nye godsdanningar ............................................................................................ Overgangen til sjølveige ...................................................................................................................... Embetselite og bondeelite ...................................................................................................................

185 188 189 190 191 195 198 201 204 206 210

kapittel 11

Mot eit meir mangslunge næringsliv .................................................................

215

Åkerbruket – det naudsynte kornet ..................................................................................................... Det fleksible husdyrhaldet................................................................................................................... Fiskarbønder langs kysten og i fjordane ............................................................................................. Skogen vert viktigare........................................................................................................................... Årdal koparverk – store ambisjonar, magert utbytte .......................................................................... Til Bergen og Lærdalsøyri med varer ..................................................................................................

215 217 219 223 229 231

Innhald

kapittel 12

Nordfjord, Sunnfjord og Sogn i Danmark–Noreg ....................................

239

Nordfjord, Sunnfjord og Sogn – styrt frå Bergen og København ......................................................... Nordfjord under lensherren Tycho Brahe ............................................................................................ Futen – krumtappen i lokalforvaltninga .............................................................................................. Frå len til amt – administrativ inndeling fram til 1763 ........................................................................ Svanegodset – ei eiga forvaltningseining ............................................................................................ Nordfjord, Sunnfjord og Sogn i militærstaten ..................................................................................... Sogningar og fjordingar i krigen.......................................................................................................... Gud maa vide hvor folckerne skal faaes fra45...................................................................................... Militærorganisasjonen i fredstid ......................................................................................................... Auka tyngsler og krisetid..................................................................................................................... Pliktarbeid og ytingar til lokale storfolk .............................................................................................. Verknader av auka tyngsler.................................................................................................................

239 241 242 245 246 248 250 251 252 254 256 257

kapittel 13

Øvrigheit og allmuge – disiplin og motstand ..............................................

259

Ei kyrkje i endring? .............................................................................................................................. Presten – kongens mann i bygdesamfunnet ....................................................................................... Opplysning og lærdom ........................................................................................................................ Trolldomsprosessar ............................................................................................................................ I tingstova ............................................................................................................................................ Brotsverk, æreskultur og mentalitet ................................................................................................... Skattenekt og opprør mot kravstore futar........................................................................................... «Slaa ihjel, slaa ihjel» – motstand mot krigens krav........................................................................... Nils Kvithovud – ein opprørsleiar i Sogn ............................................................................................. Opprørske eller disiplinerte bønder?...................................................................................................

259 265 267 268 273 276 280 282 283 284

Sogningar, sunnfjordingar og nordfjordingar – folk i kvar sin fjord? .....................................................................................................

287

Kjelder og litteratur ................................................................................................................... 289 Sluttnoter ....................................................................................................................................... 301 Illustrasjonskjelder .................................................................................................................... 313 Stikkord .......................................................................................................................................... 315

Vinter ved Sognefjorden vart mĂĽla av J.C. Dahl i 1827. Biletet er sett frĂĽ Nornes over mot Fimreite. I fjorden nedanfor stod det avgjerande slaget mellom kong Sverre og kong Magnus Erlingsson i 1184.

Kjære Lesar!

Det er ei stor glede for meg å kunne invitere deg til ei reise gjennom historia til Sogn og Fjordane. Sogn og Fjordane har ei spennande fortid som mange veit for lite om. Vi kan no bidra til å gjere denne historia betre kjend. Korleis dette fylket har vakse og utvikla seg, og korleis folk har livberga seg. Korleis politikk, næringsliv og sivilsamfunn har påverka kvarandre, og lagt grunnlaget for det fylket vi kjenner i dag. Eg håpar at fylkessoga til Sogn og Fjordane kan medverke til at fleire vert kjende med og stolte av historia til det flotte fylket vårt. Fylkessoga vil gje kunnskap om historie og identitet, og hjelpe oss til å forstå oss sjølve og det unike ved Sogn og Fjordane som region i dag. Det har også vore eit mål å bidra til debatt om samfunnsutviklinga i fylket i tidlegare tider og i notid. Utviklingstakten i samfunnet og i Sogn og Fjordane har endra seg mykje. Det å forstå konsekvensane av endringane er viktig for å forstå heile utviklinga. Avstand i tid er også eit sentralt element for å kunne analysere det som skjer. Den nære historia er ofte den mest spennande, men også den mest krevjande å forstå. Og vi har ulike ståstader til å forstå historia vår. Dette er eit interessant utgangspunkt for

dei diskusjonane som eg håpar vil komme i kjølvatnet av dette bokverket. Fylkessoga kjem i fire bind. Det er lagt stor vekt på å formidle stoffet på ein lettfatteleg måte, med hjelp av bilete, illustrasjonar og tabellar. Lokale, regionale og nasjonale arkiv og samlingar har vore saumfarne for å få fram kunnskap, for å leite etter forklaringar, og for å presentere teoriar. Eg ønskjer å rette ei stor takk til alle som har bidrege til at vi no kan presentere fylkessoga. Takk til redaktør og dei som har jobba fagleg. Takk til dei som har organisert og styrt arbeidet, til dei som har delteke på seminar og drøftingar undervegs og gitt innspel til arbeidet, og takk til forlag og biletredaktør. Til deg som lesar vil eg seie god fornøyelse. Eg håpar fylkessoga for Sogn og Fjordane kan gje deg ny kunnskap og stimulere til vidare lesing og drøftingar om Sogn og Fjordane. Det fortener du som innbyggjar, og det fortener fylket vårt!

Jenny Følling fylkesordførar

Sogn mĂĽ ha hatt ein viktig plass i medvitet til den ukjende kartteiknaren som laga dette kartet ca 1775. Det er no i Nasjonalbiblioteket.

Folk i fjordrike

Sogn og Fjordane er eit annleisfylke, blir det gjerne sagt. Karakteristikken ser ut til å ha god dekning når vi jamfører norske fylke. For det er lett å lage oversikter der Sogn og Fjordane skil seg ut. Ingen fylke har hatt lågare folketalsvekst etter 1850. Ingen fylke har mindre og færre byar. Men heller ingen andre fylke kjem høgare i oversikter over kvar levekåra er best og tryggast. Arbeidsløysa er uvanleg låg, kriminaliteten er uvanleg låg, skuleresultata er uvanleg gode. Kulturelt og politisk er Sogn og Fjordane også ein avvikar: Ingen stader står nynorsken sterkare, og ingen fylke hadde lågare medlemskap i NS under krigen. Korleis kan vi forklare slike særdrag? Er det nokon samanheng mellom dei? Kor langt attende kan vi spore dei? Og er særdraga det viktigaste ved fylket? Vil ikkje mykje av det som har skjedd her, vere temmeleg likt det som har skjedd andre stader? Dette er mellom dei spørsmåla som Soga om Sogn og Fjordane freistar å svare på. Historikarane som står bak bokverket, er ikkje dei første som har stilt spørsmåla. Dette er likevel første gongen det har vore arbeidd systematisk med å dra linjer gjennom den lange historiske utviklinga i dette området. Kva tilnærmingar

og perspektiv har styrt skrivinga, og kva tema har vore viktige å ta opp? Eit viktig utgangspunkt vil vere at dagens fylke berre er drygt 250 år. Da amtet vart oppretta hadde det budd og verka folk langs fjordane, på strandflatene, i dalane og i fjellet i fleire tusen år. Det var nokså tilfeldig og overraskande at dei tre nordlegaste fogderia i Bergenhus stiftsamt skulle bli skilde ut som eit sjølvstendig amt i 1763, og det var i utgangspunktet lite som knytte dei ulike delane av amtet saman utover at dei alle hadde vore styrde frå Bergen. Kvifor kan det likevel gje meining å sjå området i samanheng også tidlegare? Ein hovudgrunn er at det allment er interessant å jamføre lokalsamfunn samstundes som ein spør kva former for samband det har vore mellom dei. Da må ein velje å sjå på større område enn einskilde bygder, og da kan eit fylke, som er sett saman av ei rekkje lokalsamfunn med meir eller mindre ulik karakter, vere ei god avgrensing. For historikarar gjev det kort sagt meining å studere utviklinga i det som vart til Sogn og Fjordane lenge før nokon hadde tankar om gjere området til ei eiga administrativ eining. Vi vil dessutan ikkje berre sjå på prosessar innanfor området, men

Folk i fjordrike

også på kontaktar og band mellom området og omverda, og korleis dette har utvikla og endra seg opp gjennom historia. Dei prosessane det er tale om, vil vere mangfaldige, og ein ambisjon med verket er å kunne sjå og syne korleis, og i kva mon, det som skjer på ulike samfunnsfelt, heng saman. Det er ikkje utan vidare nokon eintydig samanheng mellom kva folk lever av, korleis dei ordnar dagleglivet sitt, kva slags måtar dei organiserer samvær og styring på, og kva slags tankar, tru og førestillingar som gjev retning til livet deira. Men vi ønskjer å leite etter slike samanhengar. Sogn og Fjordane er godt eigna for indre samanlikningar. Fylket er sett saman av landskap som kvar for seg har ei langt eldre historie enn fylket, og det er svært ofte nyttig å spørje om utviklinga har følgt same mønster i Sogn som i Fjordane; i Nordfjord som i Sunnfjord. Slike studiar gjer det tydeleg at Sogn og Fjordane på langt nær er så einskapleg som ein lett vil kome til å tru om ein berre ser fylket som heilskap. Ikkje minst har Indre Sogn skilt seg ut frå resten av fylket på fleire måtar. Ein kan også sjå utover fylkesgrensene og til dømes stille spørsmål ved kvifor Sunnmøre har hatt eit anna utviklingsmønster enn Nordfjord, og korleis fråstanden til Bergen har medverka til ei anna utvikling på Strilelandet enn i Ytre Sogn og Sunnfjord. Det er ikkje berre dei ulike fogderia som kan jamførast. I heile fylket er det klare skilnader mellom dei havvende ytre distrikta og dei indre fjordbygdene med fjellet i ryggen, og ein vil kunne sjå korleis dei ytre og dei indre delane av fylket med sine ulike næringstilpassingar har kunna utfylle kvarandre, i tillegg til at dei orienterte seg på ulike måtar mot omverda. Skilnadene innan fylket må likevel ikkje overdrivast. Det ser ein tydelegast om ein jamfører Sogn og Fjordane med andre fylke, både dei næraste grannane mot sør og nord, og om ein jamfører med andre fylke som i dag står

fram som lågvekstområde utan større byar, som Nord-Trøndelag og Finnmark. Det er ikkje nok å jamføre, ein må også leite etter samband og påverkingar. Og det er særskilt éi form for band og strukturell samanheng som gjennom tusen år har gjort seg gjeldande og som enno er viktig om ein vil forstå kvifor Sogn og Fjordane har utvikla seg som det har. Det er banda til Bergen. Her ligg mellom anna hovudgrunnen til at Sogn og Fjordane aldri har fått nokon eigen storby: Det er Bergen som har vore byen, og Bergen har på fleire måtar kasta store slagskuggar over mogleg byvekst i opplandet sitt. Slagskuggen rakk langt både sørover og nordover på Vestlandet. Såleis var det først eit stykke ut på 1800-talet at Haugesund og Ålesund fekk bystatus. Det skjedde om lag samstundes med at privilegia for dei etablerte kjøpstadene vart oppheva, og desse to byane låg tilstrekkeleg langt borte frå Bergen til at dei kunne dra nytte av den store overgangen til ein meir marknadsstyrt økonomi kring midten av 1800-talet. Vanlegvis hadde verksemder og byar som frå før var store, eit forsprang på nykomarar på arenaen. Ikkje minst kunne dei store landsdelshovudstadane halde fram å overstyre verksemda i opplanda sine. Dette er ikkje noko særsyn for tilhøvet mellom Bergen på ei side og landområda i Hordaland og Sogn og Fjordane på den andre. I Trøndelag gjekk slagskuggen frå Trondheim inn over NordTrøndelag. Fylke som forholdsvis seint vart skilde ut frå større amt, har i regelen ikkje fått større bysentrum. Med det har desse fylka også gått glipp av den folketalsveksten som storbyane fekk gjennom ei lang rekkje tiår. Det var likevel på langt nær all økonomisk verksemd i Sogn og Fjordane som vart overbestemt av sambandet med Bergen. Særleg i Indre Sogn, men også i Indre Nordfjord var det mykje kontakt austover over fjellet. Nordfjord har til tider hatt meir kontakt med Sunnmøre enn med fogderia lenger sør; dei to var jam-

Folk i fjordrike

vel ein kort periode for snart 350 år sidan eit eige amt. Dei siste femti åra har rett nok Førde vakse fram som ein stadig sterkare sentralstad midt i fylket. Dragkrafta derifrå er likevel ikkje stor når ein kjem utanom Sunnfjord. Eit anna viktig perspektiv i bokverket er det vi kan kalle det topografisk-økologiske. Nærare bestemt inneber det å sjå korleis landskap, terrengformasjonar, lokalklima, jordsmonn og tilgang på gode fiskeplassar har lagt sterke føringar for korleis folk kan livberge seg og kva slags samkvem som har lege til rette for dei – og ikkje minst kvar det har vore vanskeleg å få i stand noka omfattande verksemd og tilhøyrande samkvem. Dette perspektivet opnar samstundes for å forstå korleis nye teknologiar og kunnskapar har vorte lagde til grunn så vel for endra livbergingsmåtar som for auka samkvem utover einskilde bygder og landskap. Til dømes har ikkje sogningar og fjordingar kunna utnytte marknadene i Bergen utan båtar som var eigna til å transportere det dei ville selje, frå jekter til dampskipsruter. Samstundes gjorde fjordar og fjell det lenge vanskeleg å byggje vegar for å binde fylket saman på tvers av fjordsystema. Ein effektiv teknologi for tunneldriving har vore uvurderleg for å endre på dette. Det var såleis først etter at vegsystemet kom på eit visst nivå at grunnen var lagt for den sterke veksten i Førde. Spørsmål om levekår og livberging, kort sagt kva folk har levd av, har fått ein viktig plass i bokverket. Det inneber mellom anna å sjå korleis eldre tiders samfunn var avhengig av å kunne utnytte lokale ressursar i små bygder som langt på veg kunne vere sjølvberga. Samstundes trong bygdene tilførslar utanfrå, anten det var ekstra tilskot av korn der det var knapt med åkerjord, av fisk i dei indre bygdene, eller det var nøkkelvarer som salt eller jarn. Etter gjennombrotet av marknadsøkonomien har ikkje minst spørsmålet om Sogn og Fjordane og industrien vore viktig. Det er i sin tur nær knytt til korleis dei store kraftressur-

sane i fylket skulle utnyttast. På begge desse felta vart utviklinga i Sogn og Fjordane avgjort over og utanfor fylket, og aktørar innanfor fylket kom som oftast på defensiven når dei prøvde å verke inn på prosessane. I slike saker ser ein også ein annan svært viktig tendens: Etter som staten har fått stadig djupare innverknad på dei fleste samfunnsfelt, har utviklinga også i Sogn og Fjordane vorte stadig klårare påverka av statleg politikk. Etter andre verdskrigen har samvirket mellom marknadsutvikling og politikk i det heile vorte stadig tettare, samstundes som måten makt blir skapt og utøvd på, har vorte stadig meir kompleks. Det gjev historia til Sogn og Fjordane mange døme på. At Sogn og Fjordane har vore underlagt sterke krefter utanfrå, er likevel ikkje noko som høyrer den moderne perioden til. Regionale høvdingar hadde ingen over seg før kongsmakta voks fram, og da Gulatinget vart etablert, fekk Ytre Sogn ei form for sentrumsposisjon på Vestlandet. Først etter som kongsmakta vart styrka og byane voks fram, stod dagens Sogn og Fjordane i aukande grad fram som usentralt. Kyrkja på Vestlandet var i ein tidleg periode styrt frå Selja, men også denne makta vart overført til Bergen, i 1170. Historia om regionen handlar likevel ikkje berre om utviklinga innan og mellom dei store maktene, institusjonane og strukturane. Ho skal også synleggjere eit daglegliv der folk har streva for seg og sine, der dei har opplevd voner og vonbrot, gledd seg over nye liv og ottast ein død som var langt meir nærverande i tidlegare hundreår enn etter at det vart slutt med dei store naudsåra og epidemiane i første delen av 1800-talet. For å skjøne desse sidene av livet er det gjerne mest fruktbart å sjå på hushaldet og familien som dei viktige einingane og sjå korleis dei har vald ulike tilpassingar ut ifrå dei rammevilkåra som har bydd seg. Da ser ein mellom anna at fiskarbonden, som har vore ein bortimot mytologisk storleik i nordnorsk kulturhistorie, slett ikkje var

Folk i fjordrike

fråverande i kystbygdene i Sogn og Fjordane heller. Det vil seie at i husstandar som rådde over eit lite bruk i strandkanten, var det gjerne kona og dei borna som var store nok, som grov i åkeren og røkta dyra, medan husbonden kunne vere borte på sesongfiske, kan hende langt heimanfrå, eller han tok seg anna førefallande arbeid utanfor bruket. Også i andre delar av fylket var mangesysleri, der folk livberga seg med ulike verksemder i ulike delar av året, svært utbreidd. Eitt viktig spørsmål har det vore vanskeleg å finne klare svar på. Det gjeld om ein kan finne nokon særskilt identitet i Sogn og Fjordane som skil fylket frå andre fylke. Den sterke stillinga til nynorsken er alt nemnd, men om ein jamfører med dei næraste vestlandsregionane lenger nord og sør, ser ein at det ikkje er nemnande skilnader om ein berre ser på stoda i bygder og mindre tettstader; det er dei større byane som Bergen og Ålesund som står for skilnaden. Nokon eigen Sogn og Fjordane-mentalitet er i det heile vanskeleg å få auga på. På somme felt kan det nok sjå ut for at det er merkbare kulturskilnader mellom ulike delar av fylket, og at dei går att over lengre periodar. Dette skulle gjerne ha vore undersøkt grundigare. Somme peikepinnar til ei drøfting vil ein kunne finne i dei einskilde banda. Mykje tyder under alle omstende på at kulturskilnadene mellom storby og landsbygd allment har vore sterkare enn skilja mellom ulike distriktsregionar, slik at det som måtte vere særskilt for Sogn og Fjordane, igjen heng saman med fråværet av større byar. Den store granskinga av kulturar og identitetar i Sogn og Fjordane står likevel att å gjere. Dei svara som Soga om Sogn og Fjordane har kome med, er under alle omstende ikkje endelege, og seinare forsking vil både måtte supplere og nyansere analysane. Framfor alt vil perspektiva på den nyaste historia måtte endre seg, fordi regionen i seg sjølv er i stadig endring, slik at det stadig kjem til nye drag som ropar etter forståing og forklaring.

Samstundes har arbeidet med bokverket i seg sjølv gjeve nye kunnskapar og perspektiv, og i forsking vil det alltid vere slik at når ein har funne gode svar på spørsmåla ein tok utgangspunkt i, så opnar det i sin tur opp nye horisontar og nye problemstillingar. Ein grunnregel for god forsking er at verksemda skal vere styrt av fagleg fruktbare spørsmål, og at framgangsmåten for å svare på spørsmåla skal følgje dei spelereglane som gjeld i forskarsamfunnet. Det skal gjerast uavhengig av om ein trur ein vil like svara eller ikkje. Historikargruppa som har produsert Sogn og Fjordane si historie, har etter beste evne prøvd å følgje desse reglane. Kan arbeidet likevel også ha identitetspolitiske formål og funksjonar? Utgangspunktet for at arbeidet med historieverket kom i gang, var at fylkeskommunen skulle feire eit 250-årsjubileum i 2013. Jubileum plar allment vere gode høve til å sjå seg attende og prøve å forklare og forstå kvifor det har gått slik det har med jubilanten. Dette er ein grunn til at også historikarar er glade i jubileum, for dei kan ofte føre med seg arbeidsoppdrag. Slik var det også ved dette høvet, og hovudfinansieringa av prosjektet har kome frå Sogn og Fjordane fylkeskommune. Kan det ha hatt noko å seie for arbeidsmåten og resultatet? Sett frå redaksjonen sin synsstad har fylkeskommunen vore ein eksemplarisk oppdragsgjevar, som fullt ut har respektert at sjølv om jubileet var eit påskot for historieverket, så har ikkje målet vore å skrive ein festtale for jubilanten. Det som blir framheva i slike talar, er jamnast det gode og positive. Det som er problemfylt, leitt og mindre aktverdig, blir det gjerne tagd stilt om. Slik kan det aldri vere med truverdig historieskriving. Der er det faglege omsyn som skal styre kva som blir vektlagd. At ei regionhistorie kan få identitetspolitiske funksjonar, er likevel knapt til å unngå. Når nokon vel å synleggjere ein region, ein

Folk i fjordrike

organisasjon, ei administrativ eining eller noko anna som tema for historieskriving, vil det vere med å auke medvitet kring eininga det blir skrive om. Utgjevinga av eit bokverk om historia til Sogn og Fjordane vil såleis uunngåeleg formidle ein bodskap om at fylkesnivået er viktig, og det vil byggje opp under ei førestilling om at det er viktig og rett å sjå Sogn og Fjordane som ein heilskap, og ikkje berre som summen av tre skilde landskap, samla rundt kvar sine fjordsystem. Slike funksjonar kan vere meir eller mindre tydelege. Men dei er knapt til å unngå når ein vel å synleggjere fylket slik det her er gjort. Det vil alltid sitje ein identitetspolitisk nisse på faglege lass av denne typen. Men vi kan ikkje la vere å dra i gang lass av den grunn. Det vi trur, er at når vi veit om nissen, og når vi peikar på han for andre, vil han gjere mindre av seg enn om han får halde på uforstyrra. Bokverket er både eit individuelt og eit kollektivt produkt. Forfattarane har ansvaret for kvar sine bøker, men dei har samstundes vore delar av eit større fagkollektiv. I tillegg til redaksjonen, som er namngjeven på kolofonsida i bøkene, har også ei større, aktiv referansegruppe vore med på diskusjonane fram mot

det ferdige produktet. Ved Høgskulen i Volda har framfor alt Atle Døssland vore ein aktiv og god medspelarar i arbeidet. Ved Høgskulen i Sogndal har Gunnar Yttri hatt fleire roller; ikkje minst har han vore verdifull som medlem av styringsgruppa for verket. Hilde Sommerseth har gjort eit viktig arbeid med tilrettelegging av statistikkar, og Georg Arnestad har vore ein nyttig diskusjonspartnar for prosjektet. Finn Borgen Førsund har vore ein aktiv lesar og kommentator til manusutkasta etter kvart som arbeidet har skride framover. Han hadde også ei viktig rolle i planlegginga av prosjektet. Den faglege leiinga for prosjektet kjenner også trong til å takke dei ansvarlege for prosjektet i Sogn og Fjordane fylkeskommune for eit godt og konstruktivt samarbeid og for nyttige innspel gjennom prosessen. Framfor alt gjeld det medlemmene i styringsgruppa, der Åshild Kjelsnes var leiar medan ho sat som fylkesordførar, og fylkeskultursjef Ingebjørg Erikstad har vore sekretær. Med slike konstruktive oppdragsgjevarar i ryggen har det vore lett å drive prosjektet. Ola Svein Stugu hovudredaktør

Hjortefigurar på glattskurde bergflater i Vingen, Bremanger. I bakgrunnen tronar den majestetiske Hornelen. Med over 2000 ristningar fordelte på kring 300 felt er Vingen det største helleristningsområdet i Sør-Noreg. Ristningane har kome til i siste del av eldre steinalder.

kapittel 1

Menneske tek landskapet i bruk

Det monumentale og motsetnadsfylte landskapet i Sogn og Fjordane er ein fantasieggjande inngang til tilhøva mot slutten av siste istid. Den oppbrotne skjergarden med eit utal øyar, sund, nes og vikar utgjer landskap som kan likne på det dei første menneska møtte etter at isen trekte seg attende. Dei langstrekte og djupe fjordane er eit produkt av isbreen sitt arbeid på landskapet gjennom mange istider. Ein kan enkelt sjå føre seg korleis den fleire kilometer tjukke isbreen kvilte i det djupe landskapsrommet, i stadig rørsle mot havet i vest. Breen si forming av landskapet er ikkje minst synleg gjennom fordelinga av lausmassar i dalar og langs fjordar. Med sine store høgdeskilnader framstår dagens landskap i Sogn og Fjordane i det heile som eit geologisk avtrykk frå siste del av istida. Og Sogn og Fjordane er framleis eit brelandskap. I inste delen av fylket breier Jostedalsbreen seg som ei kvit kåpe over fjellandskapet på grensa mellom Nordfjord, Sunnfjord og Sogn. Eller er denne kontinuiteten attende til istida meir ein illusjon enn røyndom? Dei

geologiske prosessane som formar landskapet, tok ikkje slutt sjølv om breen ikkje lenger målte krefter med fjell, stein og grus. Med breen forsvann ei kolossal ismasse som hadde pressa landskapet ned. No byrja landskapet å heve seg, mest der breen hadde vore tjukkast, mindre der han var tynnare. Det som etter siste istida var strandlinja i indre strøk av Sogn og Fjordane, ligg i dag somme stader over hundre meter over noverande strandnivå.1 Langs kysten har landhevinga gjeve mindre utslag ettersom isen her var tynnare og følgjeleg tyngde mindre på jordskorpa. Samstundes med at det gjekk føre seg ei landheving, førte bresmeltinga over heile den nordlege halvkule til at havnivået steig. Det komplekse samspelet mellom landheving og endring i havnivået gjorde at landskapet kunne gjennomgå store lokale omskiftingar i dei første tusenåra etter nedsmeltinga av breen. Ordinære erosjonsprosessar har dessutan halde fram med å omforme landskapet heilt opp til vår tid, om enn ikkje på ein like brutal måte som isbreane. Sjølv ikkje Jostedalsbreen representerer ein

kapittel 1 Menneske tek landskapet i bruk

Eit monumentalt landskap forma av breen. Majestetiske fjell med brekvite toppar omkransar Oppstrynsvatnet i Nordfjord. Vi ser nedste del av Hjelledalen der elva Hjelledøla buktar seg nedover dalføret mot vatnet. Det storfelte og motsetningsfylte landskapet i Sogn og Fjordane vitnar om geologiske prosessar i fortid og notid. Då havet stod høgare ein periode etter siste istid, strekte ei fjordarm seg over både det som i dag er Oppstrynsvatnet, og delar av Hjelledalen.

utvitydig kontinuitet attende til istida. Under ein varmeperiode for 6000–7000 år sidan, då temperaturen var høgare enn i dag, smelta denne breen heilt ned.2 Landskapet er såleis ingen statisk storleik, men er underlagt geologiske endringsprosessar som langsamt omformar dei fysiske omgjevnadene til menneska. Vel så viktig er det at landskapet ikkje er nokon gjeven storleik i kulturell forstand. Landskap og landskapselement har vore innvovne i førestellingar og forteljingar som har vore viktige element i fortidsmenneska si forståing av seg sjølve. Dette meiningsaspektet ved landskapet har openbert samanheng med bruken av landskapet og organiseringa av samfunnet. Det er t.d. skilnad mellom jeger-/fangtsamfunn og jordbruksbefolkning når det gjeld måten ein opplever landskapet på. Samanlikna med den rasjonelle og distanserte haldninga som dominerer perspektivet på naturlandskapet i dag, har førmoderne samfunn gjerne vore kjenneteikna ved eit mytologisk og symbolmetta forhold til dei fysiske omgjevnadene. Moderniseringa av samfunnet dei siste hundreåra har ført til ei avsakralisering som gjer det utfordrande for oss å nærme oss fortida sitt landskap på fortida sine eigne premissar. Det vi kan observere i dag, er leivningar etter korleis menneske i ulike tidsperiodar har brukt og forma landskapet, basert på ressurstilpassing, teknologi, sosiale forhold og mentalitet i samtida. Nokre tusen år skulle likevel passere frå isen trekte seg attende frå ytterkysten og fram til menneska byrja å setje sine avtrykk på landskapet i Sogn og Fjordane.3

Isen trekkjer seg attende, og landskapet tek form For 18 000–20 000 år sidan hadde innlandsisen som dekte Skandinavia og store delar av Nord-Europa, si største utbreiing.4 Ein periode med mildare klima sette inn for 15 000 år sidan. Breen tok til å smelte, og brekanten

kapittel 1 Menneske tek landskapet i bruk

Fangstkultur i eldre steinalder Dei eldste spora etter menneske langs Norskekysten er tidfesta til kring 9300 f.Kr. I løpet av

KRONOLOGI

10000

Periodar 9000 TIDLEG MESOLITIKUM 8000 MELLOM MESOLITIKUM

ELDRE STEINALDER

7000

År. f.Kr.

6000

SEIN MESOLITIKUM

5000

4000 TIDLEG NEOLITIKUM MNA MELLOM NEOLITIKUM

3000

YNGRE STEINALDER

MNB 2000

SEN NEOLITIKUM Tidleg

BRONSEALDER

1000

Sein FØR-ROMERSK

År e.Kr.

trekte seg gradvis attende.5 Den ytre kyststripa på Vestlandet vart frigjord frå isen for 12 000– 13 000 år sidan,6 og ein særleg mild periode fram mot 11 000 år før notid gjorde at brekanten trekte seg innover i fjordane. Men den klimatiske utviklinga var ikkje nokon rettlinja prosess. Varme og kalde periodar følgde etter kvarandre, og mellom 11 000 og 10 000 år før notid fekk breen igjen overtaket. Breen rykte fram og avsette lausmassar som framleis er synlege som morenar og grusterassar langs den tidlegare brefronten.7 I Sogn gjekk brekanten no heilt ute ved kysten, medan ytre delar av Sunnfjord og store delar av Nordfjord var isfrie.8 I Nordfjord låg brekanten ei tid ved Anda–Lote.9 Etter denne kalde tusenårsperioden følgde så eit nytt klimaskifte med høgare temperatur. Ei rask nedsmelting markerer slutten på istida. Allereie for knappe 10 000 år sidan låg brefronten lengst inne i Sognefjorden,10 og ein reknar med at all innlandsisen i Noreg var smelta vekk for kring 8500 år sidan.11 På slutten av siste istid hadde kysten av Vestlandet eit arktisk klima der fisk, sel, kval, isbjørn og skjel var delar av eit rikt dyreliv i sjøen. I dette marine miljøet treivst også ei rekkje sjøfuglartar. Nærast isen var det open tundravegetasjon med innslag av vier og dvergbjørk, men etter kvart som klimaet vart mildare, breidde ein open bjørkeskog seg innover fjordane i takt med nedsmeltinga av breen. Seinare inntok treslag som furu, or, alm, eik og lind det stadig frodigare landskapet som kjenneteikna den påfølgjande varmeperioden.12 Ein gong i siste fasen av istida hadde reinen etablert seg på landbremmen langs kysten. Framveksten av skogen gjorde at reinflokkane med tida vart trengde opp i høgfjellet, noko som tidleg skulle lokke menneske også til denne delen av Sogn og Fjordane.

1000

TIDLEG ROMERTID SEIN ROMERTID FOLKEVANDRINGSTID MEROVINGARTID VIKINGTID

ELDRE JARNALDER YNGRE JARNALDER MELLOMALDER

2000 Arkeologisk periodeinndeling

MODERNE TID

kapittel 1 Menneske tek landskapet i bruk

ein kort periode, ca. 200–300 år, ser heile Norskekysten ut til å ha vorte kolonisert av jegerar og fangstmenn.13 Funna knytte til denne pionerbusetjinga har ein einskapleg karakter og vitnar om små og mobile grupper som har drive fiske og fangst innanfor vidstrekte område. Frå Sogn og Fjordane kjenner ein få funn frå denne eldste fasen i menneskets historie på det norske fastlandet. Mangelen på funn av karakteristiske reiskapar som skive- og kjerneøksar av flint er i det heile påfallande. Kontrasten er tydeleg til dei rike funna frå kysten av Romsdal og Nordmøre, men også delvis til område lenger sør.14 Når arkeologen Hein B. Bjerck skal forklare mangelen på funn som kan knytast til den såkalla Fosnakulturen, viser han til samspelet mellom havnivået og landhevinga langs kysten av Sogn og Fjordane. På slutten av istida vart delar av kysten frå Sogn til Sunnmøre overfløymd på grunn av det stigande havnivået.15 Spor etter menneskeleg aktivitet i strandsona har derfor vorte utsette for erosjon, i tillegg til at spora har vorte dekte av avsetjingar. Ein må derfor føresetje at menneska som var pionerane langs Norskekysten, også har drive fangst og fiske langs kysten av Sogn og Fjordane, men at spora etter desse i dag er vanskelege å finne. Sogn og Fjordane kan delast inn i tre ulike økologiske soner: kysten, innlandet/fjordane og høgfjellet.16 I eldre steinalder har alle desse sonene representert ulike ressursar for jegerar og samlarar. Fisk, sel og sjøfugl utgjorde det viktigaste mattilfanget i kystsona. Jakt på store landpattedyr som hjort, elg og villsvin i indre strøk gav viktige tilskot til kosthald, samstundes som skinnet kunne nyttast til klede og båtar. I høgfjellet var reinen den mest verdifulle ressursen. Kva fortel det arkeologiske materialet om utnyttinga av naturressursane innanfor desse ulike sonene i steinalderen? Sjølv om den eldste pionerfasen er dårleg dekt i funnmaterialet frå Sogn og Fjordane, tilseier materialet frå andre delar av Vestlandet at dei første pionerane først og fremst hadde ein levemåte tilpassa marine ressursar. Ei overvekt

av dei arkeologiske lokalitetane frå den eldste fasen av steinalderen er kystbundne, og gjennomgåande finn ein bustadene i direkte tilknyting til det som var strandlinja i steinalderen. I denne marine tilpassingsforma har båten vore ein avgjerande føresetnad både i samband med fangst og som transportmiddel. Funn av små og spreidde lokalitetar har vore tolka som uttrykk for at samfunnet var organisert i mindre grupper med ein utprega mobil levemåte.17 Grupper som talde nokre få familiar, hausta av ressursane innanfor ulike økologiske soner gjennom sesongbestemte vandringar.18 For menneske som primært hadde tilhald i ytre strøk av Sogn og Fjordane, ville ikkje vandring langs kysten i nordleg-sørleg retning føre til tilgang på nye ressursar.19 Derimot ville ferdsel langs fjordsystema, i austleg-vestleg retning, danne grunnlag for ei breiare utnytting av dei goda naturen hadde å by på. Særleg Nordfjorden og Sognefjorden må ha fungert som bindeledd mellom ulike naturmiljø. Ikkje minst gjorde desse langstrekte fjordane at ressursane i høgfjellet vart tilgjengelege for den kystbundne befolkninga.

Eit førhistorisk «industrieventyr» i Flora Medan pionerfasen er kjenneteikna ved forholdsvis einsarta kulturtilhøve knytt til Fosnakomplekset, kan ein frå ca. 8000 f.Kr. registrere ei utvikling i retning av større regionale ulikskapar i funnmaterialet. Nye reiskapstypar vart tekne i bruk, og menneska byrja oftare å nytte lokale steinslag i tilverkinga av reiskapane.20 På Vestlandet kjenner ein til to steinbrot der det vart utvunne emne til øksar i steinalderen: Hespriholmen utanfor Bømlo og Stakalleneset ved Florø. Frå desse to steinbrota har det vore henta ut økseemne over fleire tusen år, og øksar frå Stakalleneset og Hespriholmen er spreidde over store delar av kysten i vest. Førekomsten av trekol og skjørbrend stein i steinbrotet på Stakalleneset tyder på at ein

kapittel 1 Menneske tek landskapet i bruk

har nytta eld for å få laus steinemna frå bergveggen.21 Store mengder grove avslag som er funne i Båtevika like ved steinbrotet, vitnar om at økseemna har fått den første grovutforminga på staden. Diabasavslag av ein finare type er det derimot registrert lite av på Stakalleneset, men slike har det til gjengjeld vore avdekt i rik monn på over hundre funnstader i nærområdet til Stakalleneset. Dei grovtilhogne emna må såleis ha vore ytterlegare tilhogne på verkstader i nærområdet. Finsliping og prikkhogging av øksane var siste fase i prosessen, men dette arbeidet har etter alt å dømme vore utført av dei som brukte øksane rundt omkring på Vestlandet. Det er funne svært få ferdigslipte øksar på verkstadslokalitetane i Florø-området. Det samla omfanget av økseproduksjonen på Stakalleneset og i Florø-området har vore stor. Ein har rekna ut at om lag 40 000 øksar har vore produserte med utgangspunkt i diabasførekomsten på Stakalleneset.22 Men produksjonen har også strekt seg over lang tid, ja faktisk mest heile steinalderen. Arkeologiske undersøkingar tyder på at produksjonen har teke til allereie noko før 8000 f.Kr., medan den yngste dateringa viser aktivitet kring 2400 f.Kr., Dette inneber ei produksjonstid på over 5500 år. Dateringar til mange ulike tidspunkt innanfor denne lange tidbolken tyder på stor grad av kontinuitet i drifta av steinbrotet. Til saman har det vore funne 330 øksar produserte av diabas frå Stakalleneset. Utbreiinga syner ein konsentrasjon av funna til nordlege delar av Vestlandet, men enkeltøksar har vore funne frå Jæren i sør til Helgeland i nord. Truleg kan utbreiinga av desse øksane seie noko om kontaktflata til menneska som levde i denne regionen.

Frå ei diabasåre på Stakalleneset ved Florø har det gjennom mest heile steinalderen vore brote ut emne til øksar som har vore tekne i bruk over store delar av Vestlandet. Over ein periode på over 5000 år kan det ha vore teke ut så mange som 40 000 økseemne frå dette steinbrotet.

Skatestraumen i Bremanger – bufaste fangstfolk Landskapet som omkransar Skatestraumen i Bremanger kommune, er eit av dei rikaste funnområda frå steinalderen på Vestlandet.23

Tverregga, slipt trinnøks av diabas, funnen på Steinhovden i Flora, ikkje langt frå Stakalleneset.

kapittel 1 Menneske tek landskapet i bruk

Arkeologiske undersøkingar på 1990-talet avdekte heile 153 buplassar frå eldre og yngre steinalder.24 Tjukke kulturlag viser spor etter busetjing over fleire tusen år, og eit uvanleg breitt samansett materiale kastar lys over eit vidt spekter av aktivitetar: jakt, fiske, tilverking av fangstprodukt, trearbeid, leik og ritual.25 Det er i første rekkje rikdommen i sjøen som har gjort Skatestraumen til ein særskild attraktiv bustad i steinalderen. I denne typen straumar gjer skifte mellom flo og fjøre at plankton hopar seg opp kring dei trongaste partia av straumen, noko som trekkjer andre organismar til staden. Dette skaper grunnlag for rike førekomstar av fisk, t.d. sei og torsk, i tillegg til artar som sjøfugl, sel, kval og nise. Funnbiletet tyder på at menneska har opphalde seg ved Skatestraumen i samanhengande periodar over lang tid. Også elles på Vestlandet har folk vorte meir bufaste i siste delen av eldre steinalder, det vil seie ca. 6300–4000 f.Kr. Det er nettopp slike særskilt næringsrike stader som Skatestraumen som har freista menneska til å slå seg ned på same stad over tid. Skatestraumen er ikkje det einaste dømet på langvarig busetnad ved tidevasstraumar på Vestlandet. I Sogn og Fjordane kjenner ein til liknande busetnad ved Brandøysundet ved Florø.26 Folk har halde til på desse buplassane meir eller mindre gjennom heile året, og busetjinga er på denne måten gjord meir uavhengig av årstidsvariasjonane i ressurstilfanget. Der ein tidlegare flytta etter naturrikdommane i takt med sesongvise vekslingar, samla ein no ressursane på buplassen. Sjølv om ein buplass som Skatestraumen var ressursrik, var ein framleis avhengig av å hente inn ein del ressursar frå andre økologiske miljø både til mat og råstoff. Grupper av fangstfolk forlet såleis buplassen i periodar for å hauste av ressursane i andre område. Den næringsrike straumen var openbert grunnlaget for busetjinga langs Skatestraumen i steinalderen. Men Skatestraumen hadde også ei sentral plassering i fjordlandskapet. Skatestrau-

men knyter Frøysjøen, ein fjordarm på innsida av Bremangerlandet, saman med utlaupet av Nordfjorden. Nordfjorden var ei nærliggjande ferdselsåre til indre strøk av landet og dei ressursane som fanst der. Skatestraumen utgjorde dessutan ei alternativ ferdselsåre for den farefulle ferda rundt Bremangerlandet i vest. Slik låg Skatestraumen gunstig til for ferdsel både langs ein aust-vest- og ein nord-sør-akse. Tolkinga av funna ved Skatestraumen utfordrar og utvidar det tradisjonelle biletet av menneska i steinalderen. Karakteristisk for steinalderlokalitetar er gjerne dei mange små og relativt funnfattige buplassane som vitnar om kortvarige besøk på ein stad. Slike funn har danna grunnlaget for oppfatninga av at steinaldermenneska var organiserte i små grupper som var i rørsle innanfor eit vidt område, i tråd med sesongvise vekslingar i ressurstilfanget. Det er rimeleg å tru at menneske i slike grupper hadde eit anna forhold til landskapet enn meir bufaste grupper, t.d. dei som seinare skulle slå seg ned for å dyrke jorda. Ein har tidlegare tenkt seg at jeger- og fangstgrupper hadde ei svakare tilknyting til det fysiske landskapet enn bønder. Stilt overfor biletet av dei langvarige og permanente buplassane ved Skatestraumen må ein spørje om ikkje også fangstfolk i steinalderen kunne utvikle ein stadbunden identitet. Truleg var landskapet ein vesentleg del av førestellingsverda til folket ved Skatestraumen. Forteljingar, minne og religiøse mytar var knytte til konkrete landskapselement: ei vik, ein knaus eller ein stor stein. Men denne førestellingsverda omfatta ikkje berre buplassområdet ved sjølve straumen. Berre ein halv times padletur frå Skatestraumen ligg Vingen, der ein finn det største helleristningsfeltet i Sør-Noreg. Dei kring 2000 figurane som er registrerte på svaberga i Vingen, er rista på same tid som det budde folk ved Skatestraumen. Det er såleis nærliggjande å tru at det er folk frå Skatestraumen som utførte ristningane i Vingen, og arkeologiske funn synest også å stadfeste ein slik samanheng.27

Rik næringstilgang gjorde at menneske slo seg til ved Skatestraumen i Bremanger i steinalderen. I områda kring denne tidevasstraumen har dei levd eit tilnærma bufast liv, der marine ressursar som fisk, sjøfugl, sel, kval og nise var grunnlaget for levemåten.

Stad

Ska

test

rau

men

Vingen

S ØY

JØ

Stakalleneset

Ausevik

Mange av dei mest interessante funnstadene frå eldre steinalder finst i ytre delar av Nordfjord og Sunnfjord.

N O R D FJ O R D

kapittel 1 Menneske tek landskapet i bruk

Vingen – eit symbolmetta landskap Bergkunsten i Vingen ligg i eit dramatisk og fascinerande landskap. Den tronge, vesle fjordarmen Vingepollen er omgjeven av høge, nakne og grå fjell som reiser seg nesten rett opp frå sjøen.28 I vest, på andre sida av Frøysjøen, ruvar den massive Hornelen, som med sine 860 moh. er den høgaste sjøklippa i Nord-Europa. Dette myteomspunne fjellmassivet – eller trollkatedralen, som Jakob Sande kallar fjellet i eit dikt – har truleg vore eit landskapselement som batt Vingen og Skatestraumen saman i steinalderen. Hornelen er godt synleg frå begge stadene og må ha gjeve opphavet til mytiske forteljingar og segner allereie i førhistorisk tid.29 Det karrige og steinete landskapet i Vingen gjer at staden ikkje har vore noko attraktivt område for busetnad verken i forhistorisk eller historisk tid. Men hovudskipsleia går gjennom Frøysjøen, like utanfor Vingen, og til liks med Skatestraumen har Vingen lege sentralt til for ferdsel langs sjøvegen i eldre tid. Ristningane finst på alle typar berg: vide bergflater, lange bergrygger, knausar, bergsva og på blokker og mindre steinar.30 Verdt å merkje seg er det at ingen ristningar er registrerte i tilknyting til buplassane i Skatestraumen, trass i systematiske undersøkingar. Dette indikerer at ein har skilt tydeleg mellom buplass og hogging av bergkunst. Mellom dei over 2000 ristningane er hjortemotivet dominerande. Bortimot halvparten av figurane framstiller hjort, sjølv om ein heller ikkje kan utelukke at ein del av desse stiliserte figurane kan vere bilete av elg eller rein. Ein type krokfigurar utgjer ei anna stor motivgruppe. Desse har vore tolka som stavar med dyrehovud festa til toppen. Elles finst det menneskefigurar og ei rekkje abstrakte og geometriske mønster på ristningsfelta i Vingen. I arkeologien skil ein gjerne mellom veideristningar og dei yngre jordbruksristningane, og bergkunsten i Vingen plasserer seg tydeleg innanfor den førstnemnde kategorien. Utgravingar ved sjølve ristningsfelta og i tufter

i nærleiken har avdekt eit gjenstandsmateriale som tilhøyrer slutten av eldre steinalder, i perioden ca. 5000–4200 f.Kr.31 Mellom funna er fleire reiskapar som truleg har vore nytta under hogging av ristningane. Ein av desse reiskapane er laga av diabas, som er henta ut i det store steinbrotet ved Stakalleneset. Dette siste funnet opnar for interessante drøftingar av samanhengar mellom dei to sentrale lokalitetane Vingen og Stakalleneset. Den rike bergkunsten i Vingen har gjeve opphavet til eit stort mangfald av fortolkingar. Den eldste forskinga på Vingen-feltet hadde fokus på det dominerande motivet, hjorten, og ein tolka ristningane som uttrykk for jaktmagi. Det å hogge inn eit bilete av ein hjort ville etter denne fortolkinga vere ein måte å skaffe seg makt over dyra på. I moderne tid utmerkjer Bremanger seg som eit av dei beste hjortevalda i landet, og hjorten må etter alt å dømme ha vore ein viktig ressurs også i steinalderen. Når ein tek omsyn til det ein veit om næringsgrunnlaget for menneska i området ved Skatestraumen i eldre steinalder, er det likevel påfallande få motiv som viser attende til marine ressursar. Berre fem framstillingar av sjøpattedyr (kval, nise) og ein fuglefigur er registrerte, noko som klart viser at motivvalet på Vingen-feltet knappast gjev noko dekkjande bilete av næringsgrunnlaget i perioden. Fleire forskarar har teke utgangspunkt i det særeigne naturrommet som Vingen utgjer i sine forsøk på å sirkle inn den sosiale og religiøse bakgrunnen til bergkunsten. Den bortgøymde lokaliseringa innanfor eit storfelt landskap, kombinert med særeigne lys- og vêrforhold, kan ha vore rammene kring rituell kommunikasjon med dei kosmiske kreftene i tilværet. Ein ser føre seg at denne kommunikasjonen vart gjennomført av religiøse spesialistar, gjerne i form av sjamanisme, slik ein kjenner det frå diverse kulturar i nyare tid. Ristningane har ein også sett i samanheng med seremoniar av ein meir kollektiv karakter ( jf. dyrehovudstavane).

Oversiktsbilete over Vingepollen. Dei fleste ristningane finst på den smale landstrimen på sørsida av Vingepollen, som på biletet er synleg som ei grøn slette midt i synsfeltet. Men også innerst i bukta og på Vingeneset til venstre i biletet er det mange ristningsfelt. Dei over 2000 motiva har vore rista både på vide bergflater, ryggar, knausar, jordfaste steinblokker og mindre steinar. Det dramatiske landskapet med ruvande, stupbratte fjell på tre sider, kraftige fossar og tidvise kastevindar som set fjorden i kok, kan ha gjort at menneska for meir enn 6000 år sidan oppfatta Vingen som eit eigna rom for ritual som kunne opne for kontakt med den andre sida av røyndommen.

I Ausevika ved Høydalsfjorden i Flora er det registrert kring 350 figurar som truleg har vore rista i same periode som bergkunsten i Vingen, dvs. i løpet av ein knapp tusenårsperiode på slutten av eldre steinalder. Som i Vingen utgjer hjortefigurane ei dominerande motivgruppe, men innslaget av geometriske figurar som sirklar, spiralar, linjer og labyrintmotiv er meir markert i Ausevika.

kapittel 1 Menneske tek landskapet i bruk

På nordvende svaberg i Ausevik i Flora kommune i Sunnfjord har det også vore hogge inn ei stor mengd hjortefigurar i ei fjern fortid. Likskapar både i motiv, komposisjon og teknikk har gjort at samanhengen mellom Vingen- og Ausevik-feltet har vore understreka i forskinga, og nyare arkeologiske granskingar har gjort det sannsynleg at ristningane på dei to felta har kome til i same perioden.32 Eit slåande trekk ved menneskefigurane både i Vingen og i Ausevik er at dei ofte framstår som skjelett. Fokuset på ribbein, ryggrad, bekken og knoklar i hender og føter har fått forskarar til å knyte ristningane til handsaminga av døde kroppar.33 Fleire av menneskefigurane synest å mangle ribbein, armar og hovud. Frå andre delar av Skandinavia kjenner ein til at oppdeling av skjelett har vore ein viktig del av dødsrituala som truleg skulle sikre at overgangen mellom den levande verda og det hinsidige skjedde på rett måte. Bergflatene i Vingen og Ausevik kan forståast som ein membran som skilde dei levande si verd frå dei døde si underjordiske verd.34 Ristninga av figurar på denne membranen i tilknyting til dødsritual kan ha vore ein måte å kommunisere med denne verda på. Det nære samspelet mellom menneske og hjort som kjem til uttrykk i ristningane, har etter denne forståinga samanheng med hjorten sin karakter av å vere sjeledyr, det vil seie eit dyr som overfører sjela frå eit dødt menneske til eit nyfødd barn.35 Hogginga av figurar i Vingen og Ausevik har gått føre seg dei siste hundreåra av eldre steinalder. I tid fell såleis ristningane saman med viktige samfunnsendringar, som ikkje minst innebar at menneska vart meir bufaste. Det er såleis nærliggjande å sjå ristningane i Vingen og Ausevik som ein symbolsk reaksjon på grunnleggjande endringar som truleg også omfatta nye religiøse førestellingar og nye måtar å handsame overgangen frå liv til død. Også den sentrale rolla hjorten har som motiv, kan knytast til desse endringane. Arkeologen Trond K. Lødøen har såleis tolka kronologiske

variasjonar i motiv og komposisjonar som uttrykk for eit skifte i hjorten sin mytologiske status.36 Eit meir stabilt busetjingsmønster kan ha gjort at menneska fekk eit anna forhold til hjorten sitt vandringsmønster, noko som kom til uttrykk i bergkunsten.

Jakt i høgfjellet Systematiske registreringar i samband med vassdragsutbyggingar har avdekt til dels omfattande bruk av høgfjellet i Sogn og Fjordane. Både beinmateriale, reiskapsfunn og plassering av buplassane viser ganske klart at det har vore reinen som har trekt menneske til fjellet både i steinalderen og i seinare periodar. Det var hausten som var jakttid i høgfjellet. På hausten opptrer reinen i store flokkar på sine vandringar.37 Opphald på sommarbeite inneber at dyra er i best stand på seinsommaren og hausten, og det er også på denne årstida bukkane har gevir. Dei klimatiske tilhøva for fjellopphald er også mest gunstig på seinsommaren og hausten. I steinalderen fall dessutan haustjakta naturleg inn i ein årstidsvariasjon som innebar at haustinga av marine ressursar kravde mest arbeidsinnsats om våren og sommaren. Sjølve jakta gjekk gjerne føre seg ved punkt i landskapet der reinsdyrflokken var spesielt sårbar, t.d. i tronge korridorar eller stader som var spesielt eigna til å krysse elv eller innsjø. I Lærdals-fjella har ein eit døme på ei slik naturleg innsnevring i reinens vandringsrute ved Eldrevatn og Tjørni.38 Den korte, grunne og stiltflytande elva som knyter dei to fjellvatna saman, peikar seg ut som ein naturleg passeringsstad for reinen. Fjellsider både i nord og sør gjer området til ein naturleg korridor for reinen i samband med vandringar i austleg-vestleg retning. Arkeologiske undersøkingar har påvist langt fleire steinalderbuplassar ved Eldrevatn og Tjørni enn ved to andre vatn i nærleiken. I tillegg har mengda av funngjenstandar på buplassene vore klart større. Nærleiken mellom buplassar og natur-

kapittel 1 Menneske tek landskapet i bruk

lege trekkorridorar for reinen illustrerer kor viktig reinen var for steinaldermenneska sine opphald i høgfjellet. I tillegg til naturlege leielinjer i landskapet kunne reinen også jagast gjennom eigne fangstanlegg med eit system av gjerde og fangstgroper. Det er registrert fleire fangstgraver i Lærdals-fjella, og desse gravene ligg ofte i tilknyting til tronge skar og passasjar som knyter gode beiteområde til høgareliggjande strøk.39 Kunnskap om både trekkmønstera til reinen og det geografiske landskapet som reinen rørte seg innanfor, var ein nødvendig føresetnad for effektiv utnytting av reinen i høgfjellet. Denne kunnskapen må ha vore forankra i ein langvarig tradisjon som vart overført frå generasjon til generasjon hos dei gruppene som brukte ressursane i fjellet på ein regelbunden måte. Høgfjellsfunna endrar karakter i siste delen av eldre steinalder og i overgangen til yngre steinalder.40 Både storleiken på buplassane og funnsamansetjinga knytt til eldre steinalder tyder på at heile familiegrupper har vore til stades i høgfjellet som ein del av ein årstidssyklus. I siste delen av eldre steinalder og i yngre steinalder speglar funna derimot kortare opphald av mindre grupper. Gjenstandsmaterialet er meir einsidig knytt til jakt, og bruken av lokale råstoff frå fjellet vert redusert. Samla sett har dette vore tolka som uttrykk for at mindre grupper av jegerar har drive jakt i fjellet, medan hovudgruppa har vore meir eller mindre bufast på større bustader i låglandet. Det er ei rekkje uavklara spørsmål kring bruken av høgfjellet i steinalderen. Kvar kom menneska som hausta ressursane i høgfjellet frå? Var det menneske som trekte oppover dei austlege dalføra – frå Valdres og Gudbrandsdalen, eller vart det grupper frå kysten som gjorde bruk av Sognefjorden og Nordfjorden som ferdselsårar inn til dei sentrale høgfjellsområda? Fanst det eit samband mellom buplassane ved næringsrike straumar langs kysten og aktiviteten i høgfjellet? I forsøka på

å svare på desse spørsmåla har fokus vore retta mot dei vestlege delane av høgfjellsområda og dei indre fjordstrøka. Ein har gjerne talt om ei «vestgrense» for spor etter menneskeleg aktivitet i høgfjellsområda i steinalderen.41 Medan det er registrert omfattande spor etter steinalderjegerar i dei austlege delane av Jotunheimen, t.d. kring Tyin, og i Lærdals-fjella, framstår områda mellom dei lange fjordarmane som svært funnfattige.42 Dette funnmønsteret kan tolkast som uttrykk for at høgfjellet ikkje vart utnytta av menneske frå vest, men mønsteret kan også avspegle naturlege vilkår for rein i høgfjellet. Dei vestlege områda har langt dårlegare vinterbeite enn områda lenger aust, og reinsflokkane var derfor etter alt å dømme mindre talrike og stabile i desse områda. Konsentrasjonen av buplassar kring større vatn i dei sentrale høgfjellsområda tyder også på at drivfangst på vatn har vore viktig for høgfjellsjegerane i steinalderen, og dei største fjellvatna ligg nettopp i dei austlege delane av høgfjellet.43 Det er i det heile naturleg å tenkje seg at steinalderjegarane søkte mot dei områda der sjansane for fangst var sikrast. Dei få buplassane i dei vestlege delane av høgfjellet kan tolkast som spor etter menneske som i steinalderen trekte opp vestfrå for å jakte på rein. Det same gjeld funn av ei rekkje bergartsøksar i dei indre fjordstrøka. Ein stor del av desse øksane kan på geologisk grunnlag knytast til Stakallenesbrotet ved Florø. Funn av flintreiskapar på enkelte buplassar vest i fjellet, slik som t.d. på ein lokalitet i øvre delen av Utladalen i Årdal, kan også seiast å peike vestover. Flinten må ha sitt opphav i eit kystområde, og den næraste kysten er i vest.44 Lenger nord, ved Austdalsvatn og Styggedalsvatn i Breheimen, er det også registrert fleire buplassar som går attende til eldre steinalder.45 Buplassane har lege under hellerar, og tjukke kulturlag vitnar om langvarig bruk. Både beinmateriale, råstoff og gjenstandsmateriale tyder på kontakt vestover.

kapittel 1 Menneske tek landskapet i bruk

Mellom funna er ei slipt trinnøks av diabas frå Stakalleneset ved Florø.46 I moderne tid har ressursane i Austdalen vore nytta av folk frå Jostedalen, men dei tidlege jegerane har mest truleg vandra over fjellet frå Nordfjord. Det varme klimaet i store delar av steinalderen gjorde at Jostedalsbreen var smelta ned, samstundes som Oppstrynsvatnet utgjorde ein del av Nordfjorden som følgje av at havnivået var høgare enn i dag. Funn både i Oppstryn og langs fjorden lenger ute mot kysten vitnar om menneskeleg nærvær gjennom ulike delar av steinalderen, medan Jostedalen ikkje synest å ha vore brukt i nemneverdig grad i denne eldste tida.47 Trass i enkeltfunn som kan tyde på at ressursane i høgfjellet har vore utnytta frå vest, har ein framleis ikkje noka sikker forståing av det geografiske opphavet til fangstfolka som har nytta dei mange buplassane i høgfjellet i steinalderen. Til samanlikning kan ein nemne at Hardangervidda synest å ha vore utnytta av grupper frå søraustlege delar av Noreg i steinalderen.48 I vurderinga av spørsmålet må ein trekkje inn funnmaterialet som finst i dei indre strøk av fjordane. For Sogn sin del har det vore gjennomført undersøkingar som opnar for nye tolkingar når det gjeld forholdet mellom kyst, fjordlandskap og høgfjell.

Eit sakralt fjordlandskap?

Fjordane er storslegne innfallsportar til det indre av Sogn og Fjordane. Her ser vi Nærøyfjorden i Aurland. Før jordbruket slo gjennom i siste del av yngre steinalder, var det langs kysten folk budde og heldt til mesteparten av året. Offerfunn tyder på at dei indre fjordstrøka kan ha vore eit heilagt landskap for kystbundne jegerar og fangstfolk i steinalderen.

Sjølv om arkeologiske funn viser spor etter menneske også i indre fjordstrøk, er det lite som tyder på langvarige eller hyppige opphald i denne delen av Sogn og Fjordane i steinalderen. Fråværet av buplassar er i det heile eit karakteristisk trekk ved funnsituasjonen i dei indre fjordstrøka, noko som står i kontrast til dei mange buplassane som er registrerte langs kysten.49 Sjølv om buplassane glimrar med sitt fråvær i indre fjordstrøk, er det funne fleire bergartsøksar i denne delen av Sogn og Fjordane enn i ytre strøk. Denne skeivskapen i forhol-

kapittel 1 Menneske tek landskapet i bruk

det mellom buplassar og øksefunn gjeld både eldre steinalder og langt ned i yngre steinalder.50 Førekomsten av bergartsøksar i indre strøk har vore tolka som uttrykk for at menneske nytta fjordsystema som ferdselsåre til høgfjellet.51 Ein nærare analyse av funnkonteksten til øksane som er avdekte i Sognefjorden, gjer det likevel meir sannsynleg at dei har vore lagde ned som offer. Mange av øksane er funne i elvar, vatn og myrar, men også under heller og ved store, jordfaste steinar.52 Etter arkeologen Trond K. Lødøen si oppfatning kan dette funnmønsteret tolkast som uttrykk for at midtre og indre fjordstrøk har hatt ein viktig religiøs verdi for menneska i steinalderen. Denne religiøse verdien kan ha samanheng med at landskapet ikkje var busett eller vart intensivt utnytta i økonomisk forstand, men først og fremst var ein rituell sfære.53 Menneska budde langs kysten, men søkte innover i fjordlandskapet i samband med viktige ritual. Det mektige fjordlandskapet må i denne perioden ha fortona seg som ein motsetnad til det opne kystlandskapet. Indre strøk var dekt av tett skog, og saman med dei dramatiske landskapsformene er det sannsynleg at landskapet framstod som utilgjengeleg og framandt for steinaldermenneska ved kysten.54 Ei motsetning og eit skilje mellom område ein bur i og det ukjende landskapet utanfor busette område, er eit karakteristisk drag ved forholdet tradisjonelle samfunn har til omgjevnadene sine. Det ukjende og framande landskapet vert gjerne forbunde med kaoskrefter, og offernedleggingar her kan ha vore utført som ei form for kommunikasjon med guddommar. Lødøen trekkjer også inn bergkunsten i vurderinga av karakteren til landskapet i indre fjordstrøk. Til liks med offerfunna finst også helleristningsfelta på andre stader og i andre landskapstypar enn buplassane.55 Dominansen av hjortemotiv i bergkunst i Sogn og Fjordane kan ha samanheng med hjorten sine vandringar mellom

indre og ytre strøk, eit vandringsmønster som gjorde hjorten til eit mogleg medium for kontakt med dei sakrale områda i indre fjordstrøk. Bergartøksar kan på tilsvarande vis ha vore lagde ned som offer i indre fjordstrøk for å skape eit bindeledd mellom heilage steinbrot og helleristningsfelt i kyststrøk og det sakrale landskapet inne i fjordane. Både bergkunsten og økseofringane vert etter ei slik forståing uttrykk for ei sakralisering av landskapet.56

På sporet av kulturelle og sosiale grenser i landskapet Når ein studerer fortidssamfunn utan skriftspråk, er det krevjande å kome fram til kunnskap om organiseringa av samfunnet i sosiale, kulturelle og etniske grupper. Gruppetilhøyrsle og kulturell identitet handlar først og fremst om korleis menneske tenkjer om seg sjølve, og dei materielle leivningane som er bevarte frå førhistorisk tid, gjev ingen direkte tilgang til korleis menneska tenkte. Slutningar om kultur og etnisitet må derfor i hovudsak trekkjast på grunnlag av spreiinga av karakteristiske kulturdrag i det geografiske rommet. Likskapar i faktorar som råstoffbruk, teknologi, næringstilpassing og bergkunst kan spegle praksisar og førestellingar som var felles for medlemmene i ei gruppe som hadde tilhald i eit bestemt område. For Vestlandet sin del har forskarar teke utgangspunkt i spreiinga av bergartsøksar frå dei to sentrale produksjonssentera i regionen, Hespriholmen og Stakalleneset, i forsøka på å avdekkje kontaktmønster og kulturelle forhold. Diabasøksane frå Stakalleneset og grønsteinsøksane frå Hespriholmen vart produserte over ein svært lang tidsperiode, kring 5000 år, og utgjorde om lag 60 % av alle steinøksar som var i bruk på Vestlandet i eldre steinalder.57 Både den lange produksjonstida og den omfattande bruken gjer desse øksetypane eigna til å studere sosiale og kulturelle

kapittel 1 Menneske tek landskapet i bruk

Stakalleneset

Hespriholmen

forhold i steinalderen på Vestlandet, sjølv om vi aldri får vite kva tankar og førestellingar menneska i samtida hadde om desse steinreiskapane. Kva fortel så desse to reiskapstypane om sosial og kulturell kontakt på Vestlandet i steinalderen? Begge øksetypane førekjem hyppigast i ressursrike område langs ytterkysten, men spreidde førekomstar er også registrerte inne i fjordarmane. Medan diabasøksane frå Stakalleneset først og fremst er registrerte i Sogn og Fjordane, på Sunnmøre og i Romsdal, er Hordaland og Rogaland hovudområdet for grønsteinsøksane frå Hespriholmen. Nordhordland er eit overlappingsområde der begge økseslaga førekjem i relativt stort omfang. Utanfor desse kjerneområda er funnfrekvensen av øksane sterkt fallande. Arkeologar har tolka spreiingsmønsteret til diabas- og grønsteinsøksane som uttrykk for at to ulike grupper av fangstfolk levde innanfor to ulike sosiale territorium på Vestlandet. Ei nordleg gruppe med opphald i Sogn og Fjordane, på Sunnmøre og i Romsdal har brukt øksar av diabas frå Stakalleneset, medan ei sørleg gruppe har føretrekt grønsteinsøksar frå Bømlo. Den romlege fordelinga av desse bergartøksane tyder på at grupper innanfor kvar av dei to områda har hatt direkte tilgang til «sitt» steinbrot. Lokale grupper av fangstfolk innanfor det som i dag er Sogn og Fjordane, har såleis oppsøkt stein-

I steinalderen gjorde ein bruk av ei rekkje steinslag som råmateriale. Her ser vi ryolitt, bergkrystall, kvarts, kvartsitt, grønstein, diabas, jaspis, røykkvarts, flint, skifer og asbest. I Sogn og Fjordane var diabas frå Stakalleneset eit viktig råmateriale til øksar, men i overgangen til yngre steinalder vart bruken av diabas redusert. Undersøkingar i Skatestraumen viser at menneska her i større grad tok til å nytte lokale steinsortar som skifer og sandstein på denne tida. Også grønstein og ryolitt vart meir brukt. Spreiingsmønsteret til diabas- og grønsteinsøksar kan vise attende til ei todeling av Vestlandet i eldre steinalder, der Sogn og Fjordane, saman med Sunnmøre og Romsdal, utgjorde ein nordleg region.

kapittel 1 Menneske tek landskapet i bruk

brotet på Stakalleneset og hogge ut emne til øksar sjølve. Produksjonen og distribusjonen av diabasøksane var ikkje underlagd eller kontrollert av grupper som budde i nærleiken av Stakalleneset.58 Fleire små funnstader i omlandet til Stakalleneset som har vore tolka som verkstader for grovhogging av øksar, synest å støtte opp under ei slik oppfatning. Derimot er truleg spreiinga av diabasøkser utover kjerneområdet uttrykk for samkvem på tvers av sosiale grenser i landskapet. Nordhordland vert etter dette forstått som eit sosialt grenseområde der førekomsten av diabasøksar vert sett i samanheng med utveksling mellom dei to gruppene. Spreiingsmønsteret til øksane ser ikkje ut til å endre seg innanfor den lange bruksperioden til steinbrota, noko som tyder på høg grad av stabilitet i dei mønstera som bruken av dei respektive øksetypane er uttrykk for. Fordelinga av fleire andre kulturelle trekk synest å stadfeste delinga av Vestlandet i to regionar, ein nordleg og ein sørleg.59 Det er lite som tyder på at det var store skilnader mellom dei to områda når det gjeld økonomi og næringsgrunnlag. Ei eventuell grense mellom områda i Nordhordland fell heller ikkje saman med naturlege barrierar i landskapet. Først og fremst vitnar dette funnbiletet om eit sterkare samkvem innanfor kvar av dei to områda enn på tvers av grensene mellom dei same områda. Dette har fått forskarar til å vurdere grensa mellom dei to områda som eit skilje mellom grupper som oppfatta seg sjølve som ulike. Det må likevel understrekast at ikkje alle gjenstandstypar frå perioden viser ei fordeling som er i samsvar med ei slik områdeinndeling. Også helleristningsfelta i Vingen og Ausevik har vorte trekte inn i diskusjonen om sosiale grenser på Vestlandet i eldre steinalder. Ein ser då både steinbrotet og helleristningsfelta som uttrykk for kollektive aktivitetar knytte til den gruppa som brukte naturen og landskapet i det som i dag er Sogn og Fjor-

dane og Sunnmøre. Innanfor denne nordlege gruppa på Vestlandet kan Florø-området ha vore eit sosialt og religiøst senter. Det er lett å tenkje seg at regelbundne samankomstar på desse sentrale stadene var viktige for vedlikehald av venskap og alliansar, noko som truleg har vore avgjerande føresetnader for stabiliteten i samfunnet.

I møte med ei ny tid Den stabiliteten som kjenneteiknar store delar av eldre steinalder synest på somme område å ha vorte broten i overgangen mellom eldre og yngre steinalder (ca. 4000 f.Kr.). Ristning av veidemotiv tok slutt i Vingen og Ausevik, og i Skatestraumen vart bruken av diabas som råstoff kraftig redusert. Dei som budde i Skatestraumen, tok til å nytte materiale som fanst i nærområdet til reiskapane sine, samstundes som det skjedde ei intensivering når det gjaldt den langvarige og stabile busetjinga på staden. Den reduserte bruken av sentrale arenaer som Vingen og Stakalleneset kan ha ført til at dei lokale gruppene lukka seg meir om seg sjølve. Med utgangspunkt i funnbilete i Skatestraumen har likevel arkeologen Knut Andreas Bergsvik påvist at mange av dei same teknologiske, økonomiske og sosiale endringane skjedde samstundes langs heile Vestlandskysten, noko som tyder på utstrekt kommunikasjon mellom grupper innanfor denne regionen.60 I takt med at hovuddelen av befolkninga vart meir stadbunden, har ein tenkt seg at kontakten utover har vorte ivareteken av menneske med særeigne posisjonar innanfor dei enkelte gruppene. Det kan her dreie seg om religiøse leiarar, t.d. sjamanar, eller ei form for stormenn. Ei mogleg forklaring på endringane i overgangen mellom eldre og yngre steinalder kan vere møte med impulsar utanfrå. Lenger sør i Skandinavia tok ein no til å rydde skogen og så korn.

Arkeologiske utgravingar på Indre Henne i Eid kommune avdekte spor etter eit toskipa hus frå siste del av steinalderen, i overgangen til bronsealderen. Illustrasjonen viser korleis garden kan ha lege i landskapet. Åkrane er inngjerda, medan huset har vore plassert høgt oppe i ein bakke som skrånar ned mot fjorden. Medan busetjinga i seinare periodar av bronsealderen helst låg på terrassar med best muleg forhold for jordbruk, er huset på Henne døme på at busetjinga i den første jordbruksfasen kunne liggje i terreng som ikkje var optimalt for dyrking. Omsynet til husdyrhald, fiske og fangst kan i pionerfasen ha vore viktigare for lokaliseringa av busetjinga enn tilhøva for korndyrking.

Sogn og Fjordane er eit annleisfylke, blir det gjerne sagt. Her veks folketalet seinare enn i andre fylke. Byane er få og små. Men levekåra er betre og tryggare her enn andre stader. Soga om Sogn og Fjordane spør korleis det har vorte slik. Verket tek for seg utviklinga i landskap og bygder som kvar for seg har ei langt eldre historie enn fylket, men set også historia om området i samband med utviklinga utanfor. Band 1 tek til då isbreane drog seg tilbake frå kyst og fjordar, og følgjer folk og samfunn gjennom vikingtid og mellomalder fram til opprettinga av Nordre Bergenhus amt i 1763.

Harald Johannes Krøvel (f. 1970) er høgskulelektor i historie ved Høgskulen i Volda, der han underviser i eldre historie. Harald Endre Tafjord (f. 1973) er førsteamanuensis i eldre historie ved Høgskulen i Volda, der han underviser i mellomalderhistorie.

ISBN 978-82-450-1914-8