Kostanjica, prirodno i kulturno nasljeđe

Kostanjica

Izdavači:

Sadržaj

EXPEDITIO

Pojedinačni objekti i grupacije

31

Sakralna arhitektura

32

Polazište

3

Crkva Sv. Ivana

32

Kostanjica - uvod

4

Crkva Sv. Gospođe

33

Kao osnova za ovu publikaciju korišćena je „Studija zaštite

Prirodni uslovi i pejzažne karakteristike

5

Stambena arhitektura

34

graditeljskog nasljeđa Kostanjice“ čiji je obrađivač Arhitektonski

Formiranje i razvoj naselja

7

Stambene cjeline Todorovića, Banovina

34

fakultet u Podgorici, a koja je rađena za potrebe Izmjena i

Kulturni pejzaž

13

Grupacija Brković, Banovina

35

dopuna Detaljnog urbanističkog projekta Kostanjice.

Šuma kestena i lovora

14

Grupacija Vulović

36

Terasasti vrtovi

14

Stambena cjelina Dabovića, Knez Bogdan

37

Autori/ke:

Mreža starih pješačkih staza

15

Stambena cjelina Dabovića, Na Pristan

38

dr Ilija Lalošević

Grupacije kuća tradicionalne arhitekture

15

Kuća kap. Bogdana Dabovića

38

Aleksandra Kapetanović

Obala

16

Grupacija Dabovića

39

Biljana Gligorić

Elementi parternog uređenja

17

„Turska kuća”

40

Jelena Franović

Zelenilo

17

Kuće Dabovića, Matovina

41

Fotografije i crteži:

Voda

19

Kuća Todorović

42

EXPEDITIO, Radni tim

Vizure, sagledavanja

20

„Ćuzova kuća”

43

Dizajn:

Graditeljsko nasljeđe

21

Kuća Đučića

43

EXPEDITIO

Grupacije tradicionalne arhitekture

22

Čelina

44

Donatori:

Karakteristike stambene arhitekture

24

Gornja Kostanjica - Selo

45

Ministarstvo turizma i zaštite životne sredine

Materijali i konstrukcije

25

Arheološki lokalitet

46

Rockefeller Brothers Fund

Enterijeri i eksterijeri

28

Izvori, bibliografija

47

Štampa:

Upotreba tradicionalnih materijala

29

Mapa Kostanjice

48

Arhitektonski fakultet u Podgorici

Studio Mouse, Podgorica Tiraž: 500 primjeraka

© 2009 EXPEDITIO www.expeditio.org

Kostanjica

Kao osnova za publikaciju korišćena je „Studija zaštite

Polazište

u odnosu na naselje i kuću, je tvorevina višeg reda. Tek dovođenjem kulturnog predjela u vezu sa prirodnom

graditeljskog nasljeđa Kostanjice“. Studija, čiji je naručilac bila Opština Kotor, rađena je za potrebe Izmjena i dopuna

U izuzetnim prirodnim uslovima Bokokotorskog

podlogom i analizom njegovih transformacija kroz

Detaljnog urbanističkog plana Kostanjice.

zaliva, zahvaljujući njegovom geografskom položaju

istoriju moguće je na pravi način ocijeniti značaj

i pod uticajem istorijskih tokova, ljudska ruka je u

svekolikog nasljeđa i uključiti ga u savremeni život.”

Nosilac izrade studije je Arhitektonski fakultet u

kontinuitetu stvarala svojevrsna kulturna dobra,

Podgorici. Rukovodilac radnog tima bio je Doc. dr Ilija

uklapajući ih sa izuzetnim senzibilitetom u prirodu

Osnovna jedinica posmatranja u analizi prostora

Lalošević, dipl. inž. arh, konzervator-savjetnik, a saradnice

rubom Zaliva. Na taj način stvorena je harmonična

nije samo graditeljsko nasljeđe i naselje nego je

Aleksandra Kapetanović, dipl. inž. arh, konzervatorka i

simbioza prirode i graditeljskog nasljeđa –

to i njegova neposredna okolina, kao i cjelokupna

Biljana Gligorić, dipl. inž. arh. iz NVO EXPEDITIO i Jelena

jedinstveni kulturni pejzaž. Upravo zbog izuzetne

teritorija koja naselju pripada i koja je pod njegovim

Franović, dipl. inž. pejzaž. arh.

univerzalne vrijednosti tog kulturnog pejzaža

uticajem. Polazi se od prirodnih predispozicija terena

područje Kotora je upisano na Listu svjetskog

i karakteristika ekosistema i graditeljsko nasljeđe se

nasljeđa.

posmatra kao cjelovit sistem i dio ukupnog kulturnog

Tokom rada na pripremi „Studije zaštite graditeljskog nasljeđa Kostanjice“ prikupljen je i obrađen veoma

pejzaža u kome pojedinačne građevine pripadaju

zanimljiv materijal o ovom do sada malo proučavanom

Kao polazište za Studiju graditeljskog nasljeđa

naselju Boke Kotorske. Smatrajući da sadržaj ove

Kostanjice korišteni su savremeni međunarodni

zanimljive studije ne treba da ostane dostupan samo

principi i smjernice na polju zaštite kulturnog

Nekontrolisan i neadekvatan razvoj može dovesti

malom broju stručnjaka koji realizuju urbanistički

nasljeđa, gdje se pod proširenim pojmom kulturnog

do trajnog gubitka vrijednosti, ne samo Kostanjice,

projekat Kostanjice, željeli smo da putem publikacije

i graditeljskog nasljeđa ne podrazumijevaju samo

već i cijelog UNESCO-vog područja. Iz tog razloga

promovišemo vrijednosti i kulturni pejzaž Kostanjice široj

pojedinačni objekti, već i urbane i ruralne cjeline i

neophodno je integrisati principe zaštite kulturnog

javnosti.

kompletan predio - kulturni pejzaž koji odražava

pejzaža u politike razvoja i proces planiranja.

međusobno dejstvo ljudi i prirode u sprezi sa Projektom „Kostanjica - Promovisanje pejzaža (prirodnog

nematerijalnim nasljeđem.

i kulturnog nasljeđa) Boke Kotorske“ EXPEDITIO je aplicirao na konkursu Ministarstva turizma i zaštite

Polazeći od tog proširenog poimanja koncepta

životne sredine za raspodjelu sredstava nevladinim

nasljeđa proizilazi da i „zaštita i obnova naselja

organizacijama za 2008. godinu, na kome je odobren dio

podrazumijeva ispitivanje prirodnih resursa i načina

sredstava. Ostatak sredstava obezbijedio je Rockefeller

života koji oni nude. U fizičkom smislu ona mora da

Brothers Fond u okviru trogodišnjeg projekta za jačanje

vodi računa o građevinskom fondu koji predstavlja

institucionalnog kapaciteta EXPEDITIO i dalji aktivan

dio kulturnog nasljeđa, ali svoj glavni oslonac mora

doprinost sprovođenju Strategije održivog razvoja Crne

da nađe u istraživanju i obnovi kulturnog predjela koji

Gore.

podrazumijeva skup antropogenih promjena okoline i,

cjelini višeg reda.

Kostanjica

Kostanjica

Kostanjica se nalazi u okviru Prirodnog i kulturno-

spuštaju prema obali, širina primorja varira. Najveća

istorijskog područja Kotora, koje je od 1979. godine

je na njegovim krajnjim dijelovima, u područjima

Naselje Kostanjica nalazi se u Bokokotorskom zalivu i

upisano na UNESCO-vu Listu svjetskog nasljeđa.

Boke Kotorske i Ulcinja, gdje dostiže oko 10 km, dok

ime je dobilo po šumama kestena tj. „kostanja“, kako

Najveća vrijednost Kostanjice jeste njen sačuvani

u središnjem dijelu, na potezu od Budve do Barskog

se na lokalnom dijalektu kesten naziva.

kulturni pejzaž koji čine jedinstvena šuma kestena

polja, ne prelazi 2 km.

Boka Kotorska se sastoji od više suženja i proširenja.

Od ulaznih vrata, između poluostrva Luštice i Rta Oštro, širine 1500 do 2950 m, pa do Kotora, ređaju se Hercegnovski zaliv, Kumborski tjesnac, Tivatski zaliv, tjesnac Verige (širok 340 m), Morinjsko-risanski i Kotorski zaliv. Dva uporedna brdska niza, koja se pružaju između mora i visokog planinskog zaleđa, i lovora, kaskadni terasasti vrtovi sa obradivim

čine poluostrvo Luštica (585 m) i njen nastavak, preko

površinama i voćnjacima (na kojima su se još u 15.

ulaza u Boku - Oštro (65 m) i Kobila (454 m). Izgrađeni

vijeku nalazili vinogradi opatije Sv. Đorđa i peraških

su pretežno od krečnjaka i dolomita gornje krede, kao

porodica) i grupacije tradicionalne arhitekture

i Vrmac (712 m).

utkane u ovaj pejzaž. Ovakav karakterističan kulturni pejzaž predstavlja identitet Kostanjice, i doprinosi

Naselje Kostanjica smješteno je na padinama

raznolikosti i bogatstvu područja Boke.

koje predstavljaju nastavak Vrmca, sa druge strane tjesnaca Verige – u području Devesilja (775 m). One

Prirodni uslovi i pejzažne karakteristike

su izgrađene od mezozojskih krečnjaka, rožnaca, breča i dolomita. Obale Zaliva izgrađene od krečnjaka su strme, a one izgrađene od fliša, blago nagnute, postepeno tonu pod more. Dno Zaliva, pretežno na dubini 30-40 m, nagnuto je prema izlazu na otvoreno more. Složeni oblik zaliva Boke Kotorske formiran je

Crnogorsko primorje se prostire podnožjem visokih

vjerovatno u miocenu i pliocenu, kada je ovdje bilo

planinskih masiva Orjena (1895 m), Lovćena (1749 m),

kopno, denudacijom i fluvijalnom erozijom na flišu,

Sutormana (1175 m) i Rumije (1595 m), od Sutorine,

a intenzivnim korozionim procesima na dodiru fliša

zapadno od Herceg Novog, do rijeke Bojane. Zbog

i krečnjaka, jer je tek poslije pleistocena morski nivo

blizine planinskog vijenca, čije se strane strmo

porastao oko 100 m.

Kostanjica

Formiranje i razvoj naselja

Pejzaž Bokokotorskog zaliva je, s obzirom na

terena se kreće od 10° do 45°, što utiče na smanjenje

reprezentativnost i impresivnost pejzaža u cjelini,

insolacije i ublažavanje ljetne suše. Prvi, najviši sprat

izdvojen kao jedinstvni pejzažni tip. Tu se cjelokupni

asocijacije Lauro–Castanetum sativae, izgrađen je od

prostor, sa neposrednim zaleđem, odlikuje izrazitim,

vrste Castanea sativa (kesten), koja je prema tome i

jasno uočljivim strukturnim elementima koji mu daju

edifikator zajednice. U prvom spratu je vidno učešće i

Na osnovu slojeva graditeljskog nasljeđa može se

pronađen mozaik mogao je predstavljati posjed sa

poseban pejzažni identitet. Specifične i raznolike

Hedere helix (bršljan). Drugi sprat pripada žbunovima

sagledati, kao i dalje istraživati, kontinuitet razvoja

stambenim zgradama na veoma pogodnoj lokaciji,

prirodne vrijednosti (orografske karakteristike,

sa preko 20 vrsta. Najvažnije biljke u njemu su Fraxinus

ovog područja od antičkog perioda, kada je u jednom

s obzirom na izvore slatke vode u Morinjskoj rijeci i

karakteristike autohtone vegetacije) i vrijedno

ornus (jasen), Laurus nobilis (lovor), Juniperus oxicedrus

dijelu Kostanjice postojala stambena cjelina ili čak

obradivo polje na njenom ušću.

graditeljsko naslijeđe međusobno se prožimaju, uz

(kleka) itd. Sprat zeljastih biljaka je izgrađen od niza

moguće i naselje; preko perioda u kome su se na

obilje detalja (alohtona flora), čineći jedinstvenu -

zimzelenih, listopadnih, zeljastih i drvenastih biljaka.

području Kostanjice nalazili značajni vinogradi i

Kostanjica je u srednjem vijeku, po svemu sudeći,

harmoničnu cjelinu.

Značajnije su Ruscus aculeatus (veprovina), Hedera

posjedi opatije Sv. Đorđa i peraških porodica; turskog

predstavljala više privredno nego stambeno

helix (bršljan), Dactylis glomerata (trava ježevica), Rosa

perioda, u kome nastaju utvrđene turske kuće na

područje. Benediktinski manastir iz 9. vijeka na

sempervirens (ruža), Asparagus acutifolius (šparoga).

obali i kula u gornjem selu; mletačkog perioda,

ostrvu Sv. Đorđe, između Perasta i Kostanjice, imao

kada dolazi do najvećeg razvoja naselja i izgradnje

je brojne posjede u okolini, te je gotovo izvjesno da

Područje Kostanjice pripada eumediteranskom tipu pejzaža. Kostanjica je pretežno prekrivena kestenovim

većeg antičkog naselja na ovom području o čemu je i ranije bilo izvjesnih pretpostavki koje bi trebalo arheološki provjeriti, pogotovo kada se ima na umu blizina antičkog grada Risna. Dio obale gdje je

šumama. One se pružaju od obale, pa do oko 200

U donjoj zoni Kostanjice, uz morsku obalu, teren koji

stambenih grupacija uz obalu; austrougarskog

su se i na području Kostanjice od najstarijih vremena

m nadmorske visine. S obzirom na specifične crte

se kultivisao oformljen je u obliku terasastih vrtova sa

perioda, u kome nastaju veliki infrastrukturni

nalazila manastirska imanja.

kestenovih šuma Boke Kotorske, a koje se odnose

podzidima. U ovoj zoni nalaze se bogati zasadi agruma,

zahvati kao što je probijanje obalnog puta i gradnja

na njihov mezofilniji i skiofilniji karakter i izrazito

masline, kamelije, mimoze, bogumile, hortenzije,

velike bistijerne, i na kraju savremenog doba koje

Na osnovu sačuvanih izvora sa sigurnošću se

učešće zimzelenih elemenata, one su označene kao

protkani elementima tradicionalnog uređenja terena i

karakteriše ubrzani razvoj.

može utvrditi da se u Kostanjici u 15. vijeku nalaze

asocijacija Lauro–Castanetum sativae (asocijacija

arhitekture. Naselje Kostanjica čine odvojene grupacije

lovora i kestena). Ove šume, kao i cijela Kostanjica

kuća utkane u ovaj pejzaž. One prate konfiguraciju

Najstariji rekognoscirani tragovi naselja Kostanjice

se nalaze na padinama eksponiranim sjeveru. Nagib

terena i nalaze se u gornjoj i obalnoj zoni.

mogu se vezati za nedavno pronađene arheološke

vinogradi, koji su u posjedu peraških porodica i

nalaze u blizini ušća Morinjske rijeke. Radi se o arheološkim ostacima mozaičkog poda građevine iz antičkog perioda u blizini magistralnog puta RisanHerceg Novi, na lokalitetu Naluka, koji svjedoče o kontinuitetu naselja na ovom prostoru, počev od antike do danas. Nažalost, dio ovog nalaza nesumnjivo je svojevremeno narušen prolaskom saobraćajnice.

Nedavno otkriveni mozaik ukazuje na mogućnost

opatije Sv. Đorđa. Novak Dobriković iz Perasta daje

Kostanjica

još 1440. godine opatiji Sv. Đorđa cijelo svoje imanje:

Stanovanje kmetovskih i zemljoradničkih porodica

Nijesu nam poznati sakralni objekti ovog područja

kada počinje mletački period. Arhitektura turskog

uz kuću s vrtovima u Perastu i zemljište s kestenjikom i

bilo je zastupljeno u gornjim dijelovima naselja, u

iz starijeg perioda. Stanovništvo Kostanjice je u

perioda nije do sada bila predmet posebne pažnje,

vinograd u Stolivu, daje i vinograd u Kostanjici .

brdu, dok su se na obali, zbog nesigurnih vremena,

to vrijeme svoje vjerske potrebe zadovoljavalo u

iako postoji jaka lokalna tradicija o turskim kućama i čardacima (kule).

uglavnom nalazili ekonomski i pomoćni objekti

dvijema crkvama u Morinju, crkvi sv. Tripuna na obali

U 15. vijeku Peraštani grade crkvu Gospe od

vezani za obradu zemlje i ribarstvo. Ova situacija

i crkvi sv. Jovana na Svrčku, koje su, po svemu sudeći,

Škrpjela na vještačkom ostrvu, koja postaje jedno

se zadržala praktično sve do konačnog oslobođenja

imale srednjovjekovno porijeklo. Starija crkva sv.

Kompleks zemljišta kakvo je polje na ušču Morinjske

od navažnijih svetilišta u Boki. Peraštani su ovu

ovih dijelova od Turaka u periodu od 1684. do 1687.

Jovana na Svrčku je vjerovatno podignuta u 14. vijeku

rijeke moralo je biti korišćeno u turskom feudalnom

crkvu ne samo sagradili, već je i održavali novcem

godine. O postojanju i razvoju ovog gornjeg dijela

a porušena u zemljotresu 1667. godine. Današnja

sistemu. Osnovni preduslov za formiranje i

i opskrbljavali svojim vlastitim dobrima. Tako se

Kostanjice govore kako ostaci graditeljskog nasljeđa

crkva Sv. Jovana odignuta je početkom 18. vijeka i čini

funkcionisanje naselja otomanskog perioda bilo

svetilištu daruju i zemlje i kuće, koje su Peraštani imali

u toj zoni tako i podaci sa starih katastarskih

se da je znatno manjih gabarita od starije, što ide u

je prisustvo tekuće vode, koji je u slučaju Morinja i

u mnogim djelovima Boke, pa i u Kostanjici. Početkom

planova. Centralna grupacija u gornjem dijelu

prilog činjenici da je starija crkva bila saborna i služila

Kostanjice (makar njenog dijela uz Morinjsku rijeku)

17. vijeka svetilište Gospe od Škrpjela imalo je posjede

Kostanjice bila je „Selo“, u kojoj su se po predanju

vjernicima šireg područja, pa i Kostanjice, o čemu

svakako bio kvalitetno zadovoljen.

u Kostanjici na mjestu Oštri Kami . I danas se sačuvao

mještana u kasnijem periodu nalazile škola i pekara.

ima indicija u literaturi. Crkva sv. Tripuna je izvorno

naziv lokaliteta „Gospino“ koji se nalazi u istočnom

Uz Selo, na otprilike istoj nadmorskoj visini od oko

bila veoma mala građevina i ona je svojevremeno

Sačuvalo se lokalno predanje da su na prostoru

dijelu Kostanjice, u blizini „Turskih Veriga“, a koji je kao

100 m, nalazile su se i grupacije Čelina, Kralješnica,

ustupljena katoličkom življu Kostanjice.

Kostanjice postojale „četiri velike i utvrđene turske

takav i naznačen na katastarskim planovima iz 30-ih

Todorović, kao i grupacija Brković koja se nalazi još

godina 19. vijeka i sa početka 20. vijeka.

visočije .

kuće, a peta utvrđena kula bila je u vrh kostanjičkog Uslovi za zadovoljavanje vjerskih potreba u samoj

sela“. Pretpostavlja se da su ove utvrđene turske

Kostanjici stekli su se relativno kasno. Crkva sv.

kuće koje su se nalazile u obalnom dijelu i kula

Ivana Krstitelja u Kostanjici sagrađena je u 19.

u gornjem kostanjičkom selu bile povezane sa

vijeku. Nakićenović za godinu izgradnje navodi

turskim utvrđenjem na Verigama, formirajući tako

1851, a Milinović gradnju vezuje za drugu polovinu

odbrambeni sistem. Turski vojnici i glavari su dobijali

19. vijeka i graditelje braću Đuriće iz Mokrina.

bolja imanja i kuće, ili gradili nove na strateški, ali i za

Pravoslavna crkva izgrađena je još kasnije. Po

stanovanje, pogodnim lokacijama na morskoj obali.

navodima Milinovića, kompleks crkve Sv. Gospođe

Kao turske kuće u Kostanjici prepoznate su „Ćuzova

sagrađen je 1925. godine, a groblje prethodne 1924.

kula“ u Naluci, kuća Todorovića, „turska kuća“ i kuća

godine. Oba sakralna kompleksa posjeduju značajne

na Banovini. Po predanju, prostrana „Ćuzova kula“u

ambijentalne, ali relativno skromne spomeničke

Naluci pripadala je turskom čobaninu iz okoline

vrijednosti.

Trebinja, koji ju je sagradio zahvaljujući nađenom blagu. U blizini kuće Todorovića su dva lokaliteta

Vrijeme pretežno turske vlasti u Kostanjici traje dva

„Raka“ i „Begov kamen“ za koje se vezuju legende o

vijeka, od pada Herceg Novog i Risna 1483. godine,

sukobu lokalnog stanovništva sa Turcima. U blizini

do oslobođenja Risna od Turaka 1684. godine,

ove kuće, po predanju, pronanađen je i tunel koji je

Kostanjica

10

imao odbrambenu funkciju, a koji se vezuje za turski

Moguće je i da u okviru drugih kompleksa na obali

period. Kuća koja je danas u Kostanjici poznata kao

i u zaleđu postoje arhitektonski oblici iz turskog

„turska kuća“ ima sačuvan opus, karakterističan

vremena, naročito karakteristične turske kule

za lokalno tursko graditeljstvo, koji se odlikuje

(čardaci), jednoćelijske građevine pravougaone

priklesanim nepravilnim kamenim blokovima,

osnove, sa rezervoarom za vodu (bistijernom) u

lošim slogom i drugim nepravilnostima zidanja. Na

prizemlju ili neposrednoj blizini kule.

11

Banovini se, po predanju, nalazila četvrta turska kuća, koja je pripadala Turčinu Šarku Baliji, koji

Vrijeme mletačke vlasti u Kostanjici obuhvata

je poginuo u blizini kuće u sukobu sa peraškim

period od 1684. do 1797. godine, iako je

hajducima.

vjerovatno da su neki njeni djelovi, posebno

strateški značajno područje Veriga, a možda i posjedi

za ovaj period je karakterističan značajniji razvoj

opatije sv. Đorđa, i u toku turskog perioda u kraćim

dijela naselja na obali. Razvijaju se grupacije kuća

ili dužim periodima pripadali Veneciji. Poznato je da

u centralnoj zoni Kostanjice, kao što su Vulović i

je to vrijeme intenzivnog naseljavanja ovih krajeva,

Todorović, bliže obali u odnosu na već postojeće u

porodicama iz Crne Gore i Hercegovine.

gornjoj zoni. Uz samu obalu razvijaju se grupacije Dabovića, Banovina i „Knez Bogdan“ .

Za njihove zasluge prilikom oslobađanja sjevernog dijela Boke (od Risna do Herceg Novog) Mletačka

Pogodnosti Kostanjice za razvoj poljoprivrede su se

republika dodjeljuje Peraštanima posjede u tom

koristile za gajenje maslina, vinove loze, agruma i

području, uključujući i Kostanjicu. Peraštani su imali

drugog raznovrsnog voća. Naročito intenzivno bilo je

imanja u priobalnom dijelu Kostanjice, kao i na brdu,

gajenje kestena (lokalno „kostanj“) čiji su se plodovi

koja su uglavnom pripadali peraškoj crkvi Sv. Krsta.

skupljali i prodavali, a izuzetno kvalitetno drvo koristilo u graditeljstvu.

Mletački period karakteriše opšti privredni uspon, zasnovan na razvoju pomorstva i trgovine, i

Za vrijeme francuske i austrougarske vladavine

zahvaljujući kojem se i Kostanjica ubrzano razvija.

Bokom, Kostanjica se nalazi u okviru Peraške opštine.

Pored gradnje po zatečenoj matrici u višim zonama,

Katastarski plan iz 1837. godine prikazuje većinu

Kostanjica

12

kuća koje i sada postoje. Kako period od pada

godine, kao i relevantne planirane intervencije, u

Mletačke republike (1797) do tridesetih godina 19.

prvom redu trasa priobalnog austrougarskog puta.

vijeka nije bio društveno i ekonomski povoljan,

Kulturni pejzaž

• Šuma kestena i lovora, kroz koju prolazi mreža starih pješačkih staza i nalaze se pomoćni objekti u

Kostanjica predstavlja ambijentalno naselje

suvozidu • Terasasti vrtovi sa obradivim površinama i

teško da je tokom njega moglo doći do značajnije

Upoređivanjem podataka sa indikacionih skica iz prve

u autentičnom pejzažu. Grupacije kuća prate

graditeljske djelatnosti. Tako posredno zaključujemo

polovine 19. vijeka i katastarskih planova sa početka

konfiguraciju terena i nalaze se na prostoru koji je

da su pomenute građevine uglavnom nastale

20. vijeka sa postojećom situacijom na terenu može

oformljen u obliku terasastih vrtova sa podzidima.

• Mreža starih pješačkih staza

u mletačkom periodu, što treba ispitati putem

se zaključiti kako se odvijao razvoj Kostanjice tokom

Na ovom prostoru su očuvani detalji tradicionalnog

• Obala sa pristaništima i mandraćima

detaljnijih istraživanja, snimanja i analiza, mada su ove

posljednja dva vijeka. Značajno je napomenuti da

uređenja terena i arhitekture (stepenice, podzidi,

• Grupacije kuća tradicionalne arhitekture u obalnoj i

analize otežane odsustvom istorijske dokumentacije i

su, neodvojivo od same arhitekture i urbanističke

međe, bunari, bistijerne), sa bogatim zasadima

stilskih elemenata na fasadama.

matrice u strukturi naselja, veoma važni prikazi

agruma, masline, kamelije, mimoze, bogumile,

slobodnih prostora: dvorišta, vrtovi, obradiva imanja,

hortenzije.

Važan izvor za proučavanje razvoja Kostanjice

terasaste parcele i dr, što predstavlja komponente

predstavljaju indikacione skice (rađene kao osnove

novoustanovljenog termina „kulturni pejzaž“.

za katastarske planove) iz prve polovine 19. vijeka.

voćnjacima, sa podzidima od lokalnog kamena

gornjoj zoni • Elementi uređenja terena (popločanje, podzidi, stepeništa, pergola sa lozom - „odrina”, kamena klupa - „pižuo”)

Značajan kvalitet Kostanjice jeste njen pejzaž u kojem se prožimaju oblici iskonske samonikle prirode i

• Tradicionalno zelenilo u vrtovima i dvorištima (agrumi, maslina, loza, cvijeće, ...)

• Elementi tradicionalnog načina snabdijevanja

Te indikacione skice, koje su rađene najvjerovatnije

Kao i kod drugih priobalnih naselja Boke Kotorske,

„kulturni pejzaž“ kao rezultat viševjekovnih ljudskih

1837. godine, prikazuju stanje koje je naslijeđeno iz

velike promjene u strukturi Kostanjice dešavaju se

aktivnosti.

mletačkog, pa i turskog i srednjovjekovnog vremena

početkom 20. vijeka kada se na obali trasira nova

i obuhvata prve decenije austrijske vlasti, koje nisu

kolska saobraćajnica. Njome je poremećen autentični

Klimatski uslovi i sjeverna ekspozicija utiču na

donijele bitnije graditeljske intervencije. Sljedeći

odnos naselja prema moru, koje je do tada bilo glavna

plodnost zemljišta, što doprinosi da u Kostanjici

Ovakav karakterističan kulturni pejzaž predstavlja

važan dokument je katastarski plan rađen 1901.

saobraćajnica.

postoji veliki asortiman biljaka. Još od srednjeg

identitet Kostanjice, i doprinosi raznolikosti i

vijeka na području Kostanjice nalazili su se vinogradi,

bogatstvu područja Boke.

godine, u kome su unijete promjene nastale od 1837.

vodom (rezervoar za kišnicu -„bistijerna”, bunar „počuo”)

Tokom 20. vijeka došlo je do raseljavanja stanovnika

maslinjaci i dr. opatije Sv. Đorđa i kasnije posjedi

i to u nekoliko navrata. Nakon propasti bokeškog

peraških porodica, što govori, prije svega, o

pomorstva velika ekonomska kriza uzrokovala je

prirodnim vrijednostima i potencijalima prostora

masovno iseljavanje u Ameriku početkom vijeka.

Kostanjice.

Izvjesno poboljšanje ekonomske situacije između dva rata nastupilo je intenzivnijim zapošljavanjem

Prirodne vrijednosti Kostanjice predstavljaju i njen

u Tivatskom arsenalu. U pogledu migracija Drugi

najveći potencijal. One su i bile razlog specifičnog

svjetski rat predstavlja svojevrsnu prekretnicu,

korišćenja terena (vinogradi, voćnjaci, ...) i razvoja

jer izaziva promjene koje stanovnike Kostanjice

naselja, koji su uticali da se oformi specifičan kulturni

usmjeravaju ka većim centrima, kako u okviru Boke

pejzaž. Specifično korišćenje zemljišta tokom vijekova

Kotorske (Tivat, Kotor, Herceg Novi), tako i šire.

oblikovalo je kulturni pejzaž čiji su najvrijedniji slojevi:

13

14

Šuma kestena i lovora

Mreža starih pješačkih staza

Kostanjica

U gornjoj zoni Kostanjice pruža se šuma kestena

Na cijeloj teritoriji naselja Kostanjice, a posebno u

i lovora. Iako je ovo zona posebnih prirodnih

gornjoj zoni, kroz prodručje na kojem se nalaze šuma

vrijednosti, ona ne predstavlja primjer netaknute

kestena i lovora, kao i terasasti vrtovi sa obradivim

prirode. Šuma je takođe bila izložena uticajima

zemljištem i voćnjacima, prolazi mreža pješačkih

čovjekovih aktivnosti, prije svega jer se intenzivno

staza. Ova mreža povezuje razdvojene grupacije

koristila – plodovi kestena su se sakupljali, lovorovo

naselja, ili grupacije sa obradivim zemljištem i

lišće se bralo, a kestenovo drvo se koristilo za izradu

šumom. Podužne staze prate izohipse terena, dok su

međuspratnih konstrukcija, okvira vrata i prozora,

poprečne riješene u obliku stepeništa, koje je rađeno

stolarije. Takođe, kroz zonu šume su protkani i

od lokalnog kamena. Dio mreže je bila i staza koja se

konkretni graditeljski slojevi: mreža starih pješačkih

pružala uz samu obalu, cijelom dužinom naselja. Na

staza, pojedinačni pomoćni objekti kao i pojedine

trasi ove staze je početkom 20. vijeka izgrađen obalini

grupacije kuća. Šuma se u određenim zonama

put, a kasnije i magistralni.

15

prožima sa terasastim obradivim parcelama.

Terasasti vrtovi

Grupacije kuća tradicionalne arhitekture

Dio Kostanjice između šume i obale čini plodni teren u nagibu koji je formiran u obliku karakterističnih

U pejzaž Kostanjice utkane su grupacije kuća

kaskadnih terasastih vrtova sa kamenim podzidima.

tradicionalne arhitekture.

To je obradivo zemljište na kojem se nalaze voćnjaci i bašte.

Najstarije grupacije kuća nastale su u gornjoj zoni.

To su grupacije „Selo“, Čelina, Kralješnica i Todorović.

Podzidi terasastih vrtova i ograde parcela (međe) su

Grupacija Brković nalazi se još visočije od ovih

rađeni od lokalnog kamena. Podzidi i međe su uvijek

grupacija.

rađeni u suvozidu, od grubo priklesanog kamena.

Za Kostanjicu je karakterističan pločasti kamen,

Kasnije su kuće počele da se grade bliže obali, tako da

koji se pojavljuje još na samo par mjesta u Boki.

u neposrednoj blizini obale postoje grupacije Vulović

Mnogi podzidi i međe u Kostanjici su građeni od tog

i Todorović, a uz samu obalu grupacije Dabovića,

pločastog kamena.

Banovina i „Knez Bogdan“.

16

Obala

Elementi parternog uređenja

Kostanjica

Obalu Kostanjice karakterišu međusobno razdvojene

Dvorište je najčešće popločano kamenim pločama.

tradicionalne stambene cjeline između kojih se

U nekim slučajevima to su fino klesane ploče i slog

nalaze širi neizgrađeni prostori. Kao neodvojivi dio

sa pravilnim spojnicama ili su priklesane ploče

ovih tradicionalnih grupacija isped kuća su se gradila

nepravilnog sloga. U 20. vijeku umjesto kamenih

pristaništa – „ponte“, koja su istovremeno služila i

ploča se često postavlja beton.

kao zaklon za barke – „mandraći“. Uz ponte su često i površine za izvlačenje barki – „tiraduri“. Prolaskom

I drugi elementi dvorišta podzidi, ograde, stepenište

obalnog puta početkom 20. vijeka, a kasnije i

rađeni su od kamena. To je uvijek lokalni, često

magistralnog, mnoge ponte i mandraći su odsječeni

pločasti, kamen.

od grupacija kojima su pripadali. Uz ove manje ponte i mandraće, koji su pripadali pojedinim porodicama

Ispred kuće, prislonjena uz glavnu fasadu, najčešće se

ili bratstvima, u Kostanjici se nalazi i veliko pristanište

nalazi pergola sa lozom -„odrina”. Odrina je izvorno

na lokalitetu „Na Pristan“ koje je vjerovatno bilo

bila rađena od kamenih stubova i/ili drvenih greda,

glavno pristanište za Kostanjicu. Takođe, u blizini

a u novije vrijeme od metalnih profila. Naslonjena

ovog pristaništa, ispod crkve Sv. Ivana, je i veliko

na kuću, odrina sa vinovom lozom ili nekom drugom

javno pristanište – „mulo“ koje je rađeno 50-ih

puzavicom (parthenocissus, bougainvillea, wisteria ...)

godina 20. vijeka.

daje osjećaj udobnosti boravka u vanjskom prostoru, u vrelim ljetnim danima. Jedan primjer sa drvenom

Danas se u obalnom dijelu Kostanjice može

konstrukcijom još postoji sačuvan u Kostanjici.

identifikovati više tradicionalnih oblika uređenja prostora:

Ispred kuće, uz glavnu fasadu, nalazi se često kamena

• Ponte i mandraći, ostali u sklopu stambenih cjelina

klupa („pižuo”). Nekada se i niži ogradni zidovi, npr.

sa donje strane magistralnog puta

oko bistijerne, koriste kao klupe.

• Ponte i mandraći koji su ranije pripadali kućama koje se sada nalaze sa gornje strane magistralnog puta • Veliko pristanište na lokalitetu „Na Pristan“ koje je

Zelenilo

bilo glavno pristanište za Kostanjicu • Veliko javno pristanište – „mulo“ koje je rađeno 50-ih godina 20. vijeka • Pješčani djelovi obale – manje plaže

Sve do druge polovine 20. vijeka stanovnici Kostanjice su živjeli u velikoj mjeri od uzgajanja i prodaje kestena -„kostanja” (berba kestena je bila u periodu

17

Kostanjica

18

od 5.oktobra do 5. novembra svake godine, i tada su

Voda

svi stanovnici učestvovali i išli „u kostanje”), masline,

19

lovorike, trešanja, agruma - narandži, limuna, duda

U Kostanjici nema izvora osim Morinjske rijeke, tako

(„murve”).

da se snabdijevanje vodom obezbjeđivalo preko bunara ili bistijerni.

Cvijeće u Kostanjici veoma dobro uspijeva. Kamelija je ovdje donijeta iz Stoliva sredinom 20. vijeka, pa se

U obalnoj zoni Kostanjice na više mjesta postoje

u mnogim dvorištima kostanjičkih kuća nalaze velika

bunari - „počuli”. Oni se nalaze ili u dvorištu ispred

i lijepa stabla kamelije. Neki mještani na terasastim

kuće, ili su uz pješačku stazu koja je vodila do

vrtovima imaju manje rasadnike za cvijeće.

određene visočije grupacije. Bunar ima grlo obzidano kamenom.

Po priči mještana, u poređenju sa drugim mjestima u Boki, voće iz Kostanjice najranije sazrijeva (npr. trešnje

Mnoge kuće u Kostanjici, posebno u centralnoj i

iz Kostanjice su se pojavljivale već 1. maja na kotorskoj

visočijim zonama, ali neke i u obalnoj zoni, imaju

pijaci).

posebno građene rezervoare za sakupljanje vode

U drugoj polovini 20. vijeka u Kostanjici je postojala

• ispred kuće, ispod terasa čije površine služe

kišnice - „bistijerne”. Bistijerne mogu da se grade: sušara, u kojoj je sušen list lovora za potrebe fabrike „Ljekobilje” koja se nalazila u Risnu. I danas u

istovremeno i za sakupljanje vode • pored kuće, kada površine iznad bistijerne služe

Kostanjici postoji manja, privatna mini-uljara u kojoj

za sakupljanje vode, ali istovremeno i kao terasa

se prerađuju list lovora, pelin i smilje za potrebe

(postoji primjer u gornjoj zoni Kostanjice kada se uz

farmaceutske industrije.

ovakvu bistijernu nalazi i pomoćni objekat pokriven jednovodnim krovom sa kamenim pločama tako da

U Kostanjici je zelenilo tako orjentisano da se u prednjem vrtu nalazi vinova loza kao pokrivač pergole i dekorativne vrste cvijeća. U zadnjem vrtu su stabla agruma, maslina itd.

ta površina takođe služi za sakupljanje vode) • iza kuće, kada se površina iznad bistijerne može koristiti kao terasa i u ovom slučaju voda se sakuplja sa te površine, kao i sa krova kuće • ispod kuće, u okviru gabarita (direktno zahvatanje

Sadnja autohtonog zelenila ne ogleda se samo u

vode iz prizemlja)

originalnosti, već i u isplativosti, uštedi pri održavanju i edukativnosti, čime se od zaborava čuva nasljeđe

U centralnom dijelu Kostanjice, između obalnog puta

prošlih vremena.

i crkve Sv. Ivana, nalazi se veliki rezervoar za vodu -

Kostanjica

20

zajednička bistijerna, koja je izgrađena za vrijeme

Kostanjica je, kao i druga naselja u Boki, izložena

austrougarske vladavine, vjerovatno početkom 20.

sagledavanjima iz raznih pravaca i okolnih mjesta

vijeka. Ova bistijerna sastoji se od tri velike površine

na suprotnoj obali Zaliva, od Perasta do Risna.

Graditeljsko nasljeđe

lociraju dijelovi prvobitnog sklopa, u prvom redu zaseoci, kompleksi obradive zemlje, šuma, putevi i sl.

Kako sistematska arheološka istraživanja na prostoru

Zajednička karakteristika ovih naselja je da su u izboru

za sakupljanje vode, rezervoara ispod tih površina i

Kostanjice nisu rađena, ne možemo izvršiti prepozn-

lokacije odbrambeni motivi imali izuzetnu ulogu.

platoa sa česmom, do kojeg se dolazi stepeništem.

avanje najstarijih faza graditeljstva na ovom prostoru.

Vremena opšte nesigurnosti, čiji je najznačajniji izvor

Kostanjica predstavlja prirodni vizuelni

Međutim, nedavni nalazi mozaičkog poda građevine

bila morska obala, prouzrokovala su izdignutije

okvir peraškim ostrvima Sv. Đorđe i Gospa

iz antičkog perioda govore o kontinuitetu naselja na

lokacije ovih grupacija nezaštićenih zidinama.

od Škrpjela. Ova dva ostrva su među

ovom prostoru, i svjedoče da je on bio nastanjen još

Razvoj grupacija profane arhitekture priobalnog

Ambijentalne i pejzažne vrijednosti Kostanjice su

najvrijednijim kulturnim dobrima zaštićenog

od najstarijih vremena. Nalazi ukazuju na mogućnost

dijela naselja vezan je za početak razvoja pomorstva

značajne kako za samo naselje, kvalitet prostora i

područja, i jedan od simbola Boke Kotorske.

antičkog naselja na ovom području, s obzirom na

i trgovine nakon oslobođenja od Turaka krajem 17.

kvalitet života u njemu, tako i za cijelo područje Boke

Iz tog razloga narušavanjem pejzažnih

blizina antičkog grada Risna, a dio obale gdje je

vijeka. Međutim, i u vrijeme turske vladavine na ovom

Kotorske tj. Kotorsko-Risanskog zaliva - područja od

karakteristika Kostanjice ne bi se narušile samo

pronađen mozaik mogao je predstavljati posjed sa

području postojale su utvrđene kuće na obali, kao i

izuzetne univerzalne vrijednosti koje se nalazi na

njene vrijednosti već i jedna od najatraktivnijih

stambenim zgradama.

u gornjoj zoni Kostanjice. Po sačuvanom predanju

UNESCO-voj Listi svjetskog nasljeđa.

vizura Boke.

Vizure, sagledavanja

Karakteristične vizuelne, kao i prostorne, cjeline

u obalnom dijelu su postojale četiri kuće, koje se Terasasti vrtovi spadaju u najstariji sloj kulturnog

mogu i rekognoscirati. Krajem 17. vijeka uz ove rijetke

nasljeđa. Kako iz istorijskih izvora imamo podatke da

starije „turske kuće” nastaje čitav niz kuća namijen-

Kostanjice su:

I iz same Kostanjice se pruža jedna od ljepših

su se na području Kostanjice još u 15. vijeku nalazili

jenih stanovanju i trgovini. Jedan broj ovih kuća pred-

• Prirodni okvir šuma kestena i lovora

vizura Zaliva – pogled na grad Perast i ostrva Sv.

vinogradi, teren je vjerovatno još ranije bio kultivisan

stavljao je nadgradnju ranijih prizemnih pomoćnih

• Kulturni pejzaž koji čine terasasti vrtovi sa

Đorđe i Gospa od Škrpjela u prvom planu i, kao

i oformljen u obliku kaskadnih parcela sa podzidima

objekata i skladišta, što se može sagledati na njihovim

kontrast, masiv impresivnih Dobrotskih strana u

– terasastim vrtovima. Elementi kulturnog pejzaža

fasadama. U istom tradicionalnom graditeljskom

pozadini.

svjedočanstvo su istorije i čovjekove aktivnosti na

maniru nastajali su i objekti tokom 19. i početkom 20.

ovom prostoru.

vijeka.

Do ostataka srednjovjekovnih profanih građevina

Zajednička svojstva svih ovih objekata su čvrstoća,

moglo bi se doći putem istraživanja minornih

jednostavnost, funkcionalnost i utilitarnost svakog

ostataka nekih starijih ruševina i lokaliteta. Ipak, kako

elementa i cjeline. To su karakteristike kuća i bogati-

se ovdje radi o primitivnim stambenim objektima

jih vlasnika, koji su imali mogućnosti i da ih stilski obli-

zemljoradnika i stočara u tehnici suvomeđe, ne mogu

kuju, ali se radije zadržavao tradicionalni racionalni

se očekivati ostaci arhitekture dovoljno karakteristični

koncept gradnje. Najveći broj starih stambenih zgrada

da bi se izvršila makar i približna datacija. Stari

Kostanjice pripada tipu tradicionalne kamene kuće

nazivi za pojedine dijelove naselja i toponimi mogu

kakva je podizana vjekovima bez većih promjena i

pomoći da se makar u širokim grubim potezima

uglavnom bez stilskih elemenata.

vinogradima i voćnjacima

• Manje grupacije kuća od lokalnog kamena.

21

Kostanjica

22

Grupacije tradicionalne arhitekture

a. S tambene cjeline kod kojih je kuća ostala sa donje strane magistralnog puta. Njihove parcele se

- magacini koju su kasnije često nadograđivani i

Ove staze su ograđene nižim zidovima („međama”)

transformisani u stambene jedinice.

od lokalnog kamena, zidanim bez maltera „u suvo”. I

danas sastoje od kuće, prednjeg dvorišta i ponte sa U Kostanjici se mogu izdvojiti tri karakteristične zone u kojima se javljaju stambene grupacije različitog karaktera: obalna, centralna i gornja.

mandraćem. b. Stambene cjeline kod kojih je magistralni put prošao neposredno ispred fasade kuće tj. preko dvorišta, tako da se danas kuće nalaze direktno uz

Primjeri stambene arhitekture koji se javljaju u ovim zonama imaju mnoge zajedničke elemente, ali se po određenim karakteristikama i razlikuju.

kameno stepenište je građeno od lokalnog kamena Grupacije u ovoj obalnoj zoni Kostanjice su Naluka,

Centralna zona

put. Ove cjeline imaju sačuvane terasaste vrtove sa zadnje strane. c. S tambene cjeline kod kojih je magistralni put

pločastog oblika.

Dabovići, Na pristan, Knez Bogdan i Banovina.

Centralna zona Kostanjice, između obale i brda,

Grupacije u ovoj centralnoj zoni Kostanjice su: Vulovići i grupacija Todorović na Banovini.

Gornja zona

predstavlja plodni teren u nagibu. Parcela na kojoj

prošao ispred dvorišta (možda preko ponte ili preko

se nalaze kuće je formirana u obliku karakterističnih

Stambene cjeline koje se javljaju u gornjoj zoni

nasutog terena). Ove cjeline imaju kuće koje su

kaskadnih terasastih vrtova sa kamenim podzidima.

Kostanjice dosta su slične onima u centralnoj zoni.

malo povučene u odnosu na magistralu i sačuvano

To je obradivo zemljište na kojem se nalaze voćnjaci

Kuće i grupacije su postavljene tako da poštuju odnos

Stambene cjeline koje se nalaze u obalnoj zoni imaju

prednje dvorište, kao i u većini slučajeva makar

i bašte.

prema terenu i obradivom zemljištu.

sljedeće elemente:

djelimično sačuvane terasaste vrtove sa zadnje Kuće, nizovi kuća ili grupacije, postavljeni su najčešće

Razlika je što su objekti koji se javljaju u ovoj zoni

na rubnoj zoni tog obradivog terena. Kaskadne terase

češće prizemni, i što se pojavljuje veći broj pomoćnih

Kuće u obalnom dijelu su najčešće troetažne, imaju

sa obradivim površinama i voćnjacima, najčešće su

objekata koji su zidani u suvomeđi.

- prednje popločano dvorište ispred kuće - avlija

prizemlje („konobu”), sprat i tavanski prostor tj.

oko i iza kuće, prema brdu, sve do zone na kojima se

- ponta sa mandraćem koja se nastavlja na dvorište

potkrovlje. Izdužene su osnove, kojom prate liniju

nalazi kestenova šuma ili stijene, koje su korišćene

Najstarije grupacije kuća nastale su u ovoj zoni. To

- kaskadni terasasti vrtovi sa obradivim površinama i

obale. Krov je dvovodan, često asimetričan, tako da je

za vađenje kamena. Kuće, nizovi kuća ili grupacije

su bili Gornja Kostanjica – „Selo“, Čelina, Kralješnica,

zadnja strana visočija što omogućava bolje korišćenje

su postavljeni tako da prate teren. Stambene cjeline

Todorović i Brković, od kojih su danas sačuvani jedino

potkrovlja. U nivou potkrovlja, na zadnjoj fasadi,

su izdužene pravougaone osnove, dužom stranom

ostaci Sela i Čelina.

javljaju se manji prozorski otvori.

prate izohipse terena, i sa zadnje strane su najčešće

Obalna zona

strane.

-k uća, niz ili grupacija, u neposrednoj blizini obale koja svojom orijentacijom prati liniju obale

voćnjacima iza kuće, prema brdu.

Iza posjeda koji su pripadali jednoj stambenoj cjelini nastavlja se ili druga grupacija tj. stambena cjelina,

ukopane u teren.

ili šuma kestena, a ponegdje i stjenoviti teren koji je

U zavisnosti od nagiba terena i udaljenosti od obale

korišćen za vađenje kamena („pentar”).

ove kuće su u nekim slučajevima sa zadnje strane

Ispred kuće, ili stambenog niza, nalazi se popločano

ukopane u teren. Ulazi u kuću se najčešće nalaze sa

dvorište. Dvorište je nekada natkriveno pergolom sa

Prolaskom priobalne saobraćajnice početkom 20.

prednje strane u nivou prizemlja i sa zadnje strane sa

lozom („odrinom”).

vijeka, a kasnije i magistralnog puta 60-ih godina

terase u nivou sprata.

20. vijeka struktura tipične stambene cjeline je izmijenjena. Danas razlikujemo više tipova:

Od obale do grupacija koje su u centralnoj zoni ili Ranije su uz kuće postojali i prizemni pomoćni objekti

visočije u brdu vode staze sa kamenim stepeništem.

23

Kostanjica

24

Karakteristike stambene arhitekture

je krov asimetričan, pa se sa zadnje strane postavlja red manjih otvora.

Primjeri stambene arhitekture u Kostanjici mogu se

Tavanski prostor se u kasnijim fazama počinje koristiti

klasifikovati kao:

i za stanovanje. Ovaj oblik se posebno razvija kod

-p rizemna kuća, koja ima samo jednu etažu i tavanski

bogatijih kuća tipa „palacin“ koje nastaju po uzoru na

prostor - spratna kuća, koja ima prizemlje, sprat i potkrovlje

karatkterističnu organizaciju palata Boke. One imaju potkrovlje u vidu centralno postavljene vidionice

tj. tavanski prostor, i koja može da bude samostalna

- belvedera sa dva otvora, a na spratu se nalazi

ili u nizu, kao cjelina sastavljena od više stambenih

centralno postavljeni salon.

jedinica.

Uz osnovnu stambenu zgradu ili cjelinu često se Kod prizemnih kuća jedna etaža se koristila za sve

nalaze i pomoćni tj. ekonomski objekti u kojima se

stambene prostorije. Kuhinja i druge pomoćne

skladištio radni materijal, konzervirala hrana (sušara), i

prostorije najčešće su se nalazile u posebnim

sl. Ovi pomoćni objekti su najčešće prizemni, u starije

objektima koji su dograđivani uz kuću ili u njenoj

vrijeme rađeni od kamena u suvozidu, ali kasnije i

blizini. Prizemne kuće često obrazuju nizove i

u malteru, sa jednovodnim ili dvovodnim krovom

veće grupacije. Tavanski prostor se nije koristio za

pokrivenim kanalicom ili, češće, kamenim pločama.

stanovanje, već kao ostava ili skladište.

Materijali i konstrukcije

Kod spratne kuće prizemlje se, po pravilu, nije koristilo za stanovanje. U prizemlju se nalazila

Sve tradicionalne kuće su zidane od kamena. Kamen

„konoba” koja je služila kao ostava za radni materijal,

je krečnjak, najčešće se koristio lokalni, bilo iz same

skladištenje hrane i vina. Na spratu su se nalazile

Kostanjice (pločasti) ili iz okolnih naselja (Strp, Lipci),

sobe, a u tavanskom prostoru najčešće kuhinja. U

gdje se mogao vaditi u obliku pravilnijih kvadera

novije vrijeme kuhinja se kod spratnih tradicionalnih

veće visine, koji se više cijenio, naročito na glavnim

objekata izmiješta sa potkrovlja u prizemlje, ili

fasadama.

u pomoćni objekat koji je dograđivan u okviru stambene cjeline.

Zidovi su se radili od klesanih ili priklesanih kamenih blokova. Za Kostanjicu je karakteristična

Da bi tavanski prostor i kuhinja dobili dovoljno svjetla

upotreba kamenih ploča koje se veoma lako mogu

često se postavljaju vidionice sa zadnje strane kuće, ili

naći u lokalnim kamenolomima. Zidovi su građeni

25

Kostanjica

26

na tradicionalan način, karakterističan za kamenu

ponekad su bili okrečeni bijelo, posebno u ruralnim

arhitekturu jadranskog područja, i kraških područja

dijelovima naselja, prvenstveno iz sanitarnih razloga.

uopšte. Zid se sastoji od dva lica, unutrašnjeg i

Kod prozora 18. i 19. vijeka pojavljuje se profilisani

spoljašnjeg, između kojih je ispuna od sitnijeg

nadprozorni vijenac. Sredinom 20. vijeka su rađeni

kamena („sovrnja”, lat. sauornam). Kao vezivo za

okviri od armiranog betona. Na nekim pomoćnim

zidanje koristio se najčešće krečni malter, dok su neki

objektima postoje i okviri rađeni od kestenovog

pomoćni objekti rađeni u suvozidu.

drveta. To su najčešće nadvratne grede. Takođe, i na stambenim cjelinama, na manjim prozorima

Međuspratne tavanice su po pravilu drvene. Grede su

u potkrovlju, postoje i kompletni prozorski okviri

najčešće rađene od kestenovog drveta, koje je veoma

od kestenovog drveta, što predstavlja izuzetak i

kvalitetno, a kojeg u Kostanjici ima dovoljno.

specifičnost na širem okolnom prostoru.

Pod u prizemlju je popločan kamenim pločama.

U nivou potkrovlja, sa zadnje strane kuća, srećemo

Podovi na spratovima su rađeni od drvenih dasaka.

manje prozore sa kamenim konzolama postavljenim na polovini njihove visine. Ove konzole su vjerovatno

Krovna konstrukcija je po pravilu drvena. Krov

služile da se na njih postavi daska na kojoj bi se

je pokriven ili kanalicom ili kamenim pločama.

zatim sušilo voće, sir, i možda gajile biljke za začine.

Vjerovatno je u starije vrijeme većina kuća bila

Međutim, ovaj tip konzola je najčešće postavljan

pokrivana kamenim pločama. To možemo zaključiti

u nivou podprozornika, tako da je ovo rješenje na

na osnovu brojnih ostataka u gornjoj zoni, pa i

sredini visine prozora specifično za Kostanjicu. Po

ostataka pokrivača od kamenih ploča na jednoj kući u

navodima lokalnog stanovništva, bilo je primjera

donjoj zoni Kostanjice, uz obalu.

gdje su slično bile riješene košnice koje su imale izlaz za pčele („leto”) u vidu malog otvora na fasadi kuće,

Oblik i proporcije vrata i prozora su karakteristični

a košnica se nalazila u niši, tako da joj se pristupalo

za tradicionalnu kamenu arhitekturu. Na području

iz prostorije u kući, što se relativno rijetko sretalo u

Kostanjice ti otvori su mogli biti:

okolnim naseljima.

- bez okvira - sa okvirima tj. „pragovima” od lokalnog kamena

Stolarija na fasadi kuće, kao i u enterijeru, drvena

- sa pragovima od korčulanskog kamena

vrata i prozori sa škurima, su tradicionalno ofarbani

- sa okvirima od kestenovog drveta

bijelom uljanom bojom. Stepenište, kojim se ostvarivala komunikacija između prizemlja i spratova

Okviri otvora od korčulanskog ili lokalnog kamena

u kući je po pravilu drveno.

27

28

Enterijeri i eksterijeri

Kostanjica

Zidovi u enterijeru, u stambenim prostorijama, su

spojnica. Stilska obrada fasada je veoma skromna

najčešće malterisani krečnim malterom a potom

i svodi se na uobičajeno profilisane kamene grede

bojani takođe rastvorom gašenog kreča, dok su zidovi

iznad otvora. Spoj zida i krova riješen je jednostavnim

u konobama često ostajali neobrađeni, ali i tada

kamenim pločama („kotali”), a krovni pokrivač je

farbani gašenim krečom iz sanitarnih razloga.

uglavnom od kanalice, samo izuzetno kod starijih

malterom, koji najčešće nije popustio ni poslije par vjekova koji su protekli od gradnje i zapunjavanja

primjera od kamenih ploča, a kod novijih rješenja U enterijerima još ima sačuvanih profilisanih drvenih

od falcovanog crijepa, (tzv. „francuzica”). Na nekim

vrata iz 19. i početka 20. vijeka, tradicionalnio

kućama postoje puškarnice i slični otvori i elementi

obrađenih podova, tavanica i stepeništa. Ipak, u

(ostaci neke vrste primitivnih mašikula) koji su služili

Kostanjici nema sačuvanih ostataka enterijera sa

za odbranu.

izrazitijim stilskim obilježjima i bogatijim mobilijarom.

Upotreba lokalnih materijala

Po navodima mještana, takva je bila kuća na obali (između dva velika pristaništa, starog i novog)

Posebnu vrijednost Kostanjice predstavlja jako

građena i opremljena u drugoj polovini 19. vijeka,

izražene upotreba lokalnih materijala za gradnju

ali je preživjela značajne izmjene u toku najnovije

objekata, uređenje parcela i terena.

obnove, kada je uklonjena autentična obrada i odnesen stilski namještaj.

Od posebnog je značaja pločasti kamen koji se, zahvaljujući strukturi stijena, nalazi u Kostanjici i vadi

U nekim kućama postoje kuhinje sa sačuvanim

u manjim lokalnim kamenolomima – „pentarima“.

ognjištem sa „napom“ i kamenom sudoperom

Jedan lokalitet u gornjem diielu Kostanjice je po

(„škafom”) uzidanom u prozor. U potkovlju jedne

tome i danas zadržao naziv Pentar. Od ovog lokalnog

kuće je sačuvano i karakteristično rješenje ognjišta na

pločastog kamena se zidaju kuće, pomoćni objekti

podlozi koju je činio drveni okvir ispunjen pijeskom.

u suvozidu, stepeništa, podzidi, međe, popločavaju dvorišta. Objekti zidani od pločastog kamena u

Fasade najčešće nisu malterisane. Nekada su samo

suvozidu su posebno vrijedni jer predstavljaju

bočne fasade, izložene vjetrovima koji nose kišu,

rijetkost za zaštićeno područje Kotora. Takođe su

bile malterisane crvenkastim hidrauličnim malterom

specifične i kuće pokrivene kamenim pločama,

(krečni malter sa dodatkom mljevene opeke).

posebno one koje se nalaze u obalnoj zoni Kostanjice

Fasade su po pravilu fugovane kvalitetnim krečnim

– što je raritet za zaštićeno područje Kotora.

29

Kostanjica

30

Drugi pririodni materijal koji je, možda, i najznačajnij za karakter i identitet Kostanjice jeste drvo kestena ili „kostanj“, kako se u lokalnom dijalektu kaže, drvo po kome je Kostanjica i dobila ime.

A - Kestenova šuma je jedan od osnovnih elemenate oblikovanja pejzaža Kostanjice B - Kesten je, kroz korišćenje i upotrebu plodova, imao značajnu ekonomsku vrijednost C - Upotreba kestenovog drveta u graditeljstvu daje specifične karakteristike tradicionalnoj arhitekturi Kostanjice: • Grede od kestenovog drveta se koriste za međuspratne konstrukcije • Kestenovo drvo se koristi za izradu stolarije: vrata i prozora • Posebno specifično samo za Kostanjicu jeste upotreba kestenovog drveta za okvire prozora i vrata. U tradicionalnoj arhitekturi Boke okviri se rade od lokalnog ili korčulanskog kamena.

Upotreba kestenovog drveta na fasadama u Kostanjici svjedoči o kvalitetu ovog drveta.

Pojedinačni objekti i grupacije

Kostanjica

32

Sakralna arhitektura

sa dva traveja i izduženom apsidom, polukružno završenom. Na glavnoj, zapadnoj, fasadi crkve se

33

nalaze zvonik na preslicu, rozeta i ulazni portal. Ispod krovnog vijenca, na glavnoj fasadi i na apsidi, urađen

Crkva Sv. Ivana Krstitelja

je niz slijepih arkadica.

Crkva Sv. Gospođe

Kompleks crkve Sv. Ivana nalazi se u centralnoj zoni Kostanjice, na izdignutom platou u blizini obale. U okviru kompleksa se još nalaze i parohijski dom tzv.

Crkva Sv. Gospođe se nalazi u istočnom dijelu

„kanonika” sa zapadne strane crkve i kuća sa sjeverne

Kostanjice, u blizini lokaliteta zvanog Banovina.

strane crkve na kojoj se nalazi ploča sa natpisom:

Crkva sa grobljem se nalazi na ograđenom platou,

FABRRIC.A.FATA

povučenom i izdugnutom u odnosu na morsku obalu.

DALLA.FRATERNA

Sa istočne strane kompleksa, početkom 20. vijeka

DABOVICH.IN.CO

austrougarska vlast je sagradila veliku javnu

Kompleks crkve Sv. Gospođe nastao je u prvoj

STAGNIZZA.1834

bistijernu, a na obali ispod kompleksa je sredinom

četvrtini 20. vijeka. Po navodima Milinovića, kompleks

20. vijeka izgrađeno javno pristanište, čime je još

crkve Sv. Gospođe sagradjen je 1925. godine (groblje

više naglašen karakter ove zone oko crkve Sv. Ivana

prethodne 1924. godine).

Krstitelja kao centra Kostanjice.

Na katastarskom planu Kostanjice iz 1901. godine

Crkva ima osnovu u obliku krsta, sa polukružnom

ucrtana je planirana crkva, kao i manja zgrada u

apsidom sa istočne strane, i centralno postavljenu

Crkva sv. Ivana Krstitelja u Kostanjici sagrađena je u

jugozapadnom dijelu parcele. Danas ova zgrada ne

kupolu na osmostranom tamburu iznad kockastog

19. vijeku. Nakićenović za godinu izgradnje navodi

postoji već samo ostaci donjih dijelova zidova.

postolja. Na glavnoj fasadi, sa zapadne strane se

1851, a Milinović gradnju vezuje za drugu polovinu 19.

nalazi ulazni portal sa polukružnom lunetom u kojoj

vijeka i graditelje braću Đuriće iz Mokrina.

je predstava Bogorodice, i zvonik na preslicu.

Stanovništvo Kostanjice je u ranom periodu svoje

Statičko i seizmičko obezbjeđenje crkve riješeno je

vjerske potrebe zadovoljavalo u dvijema crkvama u

postavljanjem zatega. Zidovi u enterijeru crkve su

Morinju, crkvi Sv. Tripuna na obali i crkvi Sv. Jovana na

malterisani. U unutrašnjosti se nalazi niski ikonostas.

Do kompleksa se dolazi širokim kamenim

Svrčku. Uslovi za zadovoljavanje vjerskih potreba u

stepeništem sa zapadne strane. Ovo stepenište je

samoj Kostanjici stekli su se relativno kasno. Crkva Sv.

Crkva Sv. Gospođe predstavlja primjer sakralne

dio jedne od starih pješačkih staza, i vodi do groblja

Ivana Krstitelja sagradjena je u 19. vijeku.

arhitekture 20. vijeka, rađene pod uticajima

koje se nalazi visočije iznad crkve, i dalje prema kostanjičkom selu u gornjoj zoni.

postvizantijskog koncepta prostora sa centralnom Crkva Sv. Ivana Krstitelja je jednobrodna građevina

kupolom, kao i tradicionalnog crkvenog graditeljstva.

Kostanjica

34

Stambena arhitektura Stambene cjeline Todorovića - na lokalitetu Banovina

je sačuvan u izvornom obliku, sa originalnom

Grupacija Brković, Banovina

Druga kuća Brkovića se nalazi sa gornje strane puta,

konstrukcijom, uključujući posebno drvene tavanice,

na velikoj parceli sa kaskadnim terasastim vrtovima

sa tradicionalnom stolarijom, i sačuvanim elementima

sa obradivim površinama i voćnjacima, iznad kojih se

enterijera, kao što je ognjište u potkrovlju zapadnog

proteže šuma. Ovoj stambenoj cjelini pripadala je i

dijela kuće.

velika ponta sa mandraćem koja je prolaskom magistralnog puta odsječena od kuće. Kuća je nastala iz

Druga stambena cjelina, takođe oformljena u drugoj

više faza. Najstariji je istočni dio kuće, iza kojeg se u

polovini 19. vijeka, se nalazi malo visočije. Ovoj

nivou prizemlja nalazi zasvedena prostorija, za koju

stambenoj cjelini pripadaju glavna stambena zgrada,

se sačuvalo predanje da je „turski zatvor”. Istočni dio

pomoćni objekat u suvozidu sa bistijernom i novija

kuće je srušen prolaskom magistralnog puta.

kuća iz 40-ih godina 20. vijeka koja nije dovršena.

Posebnu arhitektonsku vrjednost ima pomoćni objekat u suvozidu, pokriven kamenim pločama, sa nadvratnom gredom od kestenovog drveta, i sa bistijernom u koju se sakuplja voda i sa krova. U zapadnom dijelu glavne zgrade sačuvan je izvorni

Stambena grupacija Brković se nalazi u istočnom

enterijer sa ognjištem i napom.

dijelu Kostanjice, na lokalitetu zvanom Banovina.

Prolaskom obalnog puta početkom 20. vijeka i

Stambene cjeline Todorovića se nalaze u istočnom

magistralnog 60-ih godina 20. vijeka, grupacija je

dijelu Kostanjice, u gornjoj zoni, na lokalitetu

podijeljena, tako da se jedna kuća našla sa donje, a

Banovina, uz pješačku stazu sa kamenim stepenicima

druga sa gornje strane puta.

koja je vodila od obale do stare grupacije „Todorović” koja se nalazila visočije u brdu (danas u ruševnom

Kuća sa donje strane puta, vjerovatno, spada u par

stanju). Teren na kome se nalaze i jedna i druga cjelina

najstarijih kuća u obalnoj zoni Kostanjice, i moguće

formiran je u obliku karakterističnih terasastih vrtova.

da je jedna od četiri „bogate i utvrđene turske kuće”

sa obradivim površinama i voćnjacima, iznad kojih se

koje su po predanju postojale u Kostanjici u peri-

proteže šuma.

odu turske vladavine (1483 -1684). Po predanju, na Banovini se nalazila jedna od četiri turske kuće koja

Bliže obali je stambena cjelina koja se sastoji od tri

je pripadala Šarku Baliji koji je poginuo u njenoj blizini

kuće u nizu nastale sukcesivno, najvjerovatnije u

„dijeleći megdan sa peraškim hajducima”. Kuća je kasnije

drugoj polovini 19. vijeka, ispred kojih je popločano

prešla u vlasništvo Brkovića, koji su iz gornjeg dijela

dvorište sa „odrinom” i bistijernama. Niz kuća

Kostanjice, zaseoka Brković, prešli na obalu.

35

36

Grupacija Vulović

Kostanjica

Grupacija Vulović nalazi se u istočnom dijelu

Stambena cjelina Dabović na lokalitetu „Knez Bogdan”

Kostanjice, u gornjoj zoni, na lokalitetu koji je po njoj i

Stambena cjelina Dabović nalazi se u centralnom

dobio ime Vulovići.

dijelu Kostanjice, neposredno uz magistralni put, na

37

lokalitetu naznačenom kao „Knez Bogdan” u starim katastarskim mapama. Cjelina se sastoji od niza kuća u obalnom dijelu, iza kojih se prema brdu proteže parcela sa kaskadnim terasastim vrtovima. Ispred niza se nalazi prednje dvorište sa pontom i mandraćem. pločasti kamen za gradnju svih kuća, podzida, međa, stepenica i služio za popločanje dvorišta. Ispred niza kuća se nalazi podzidana popločana terasa. Teren

strane zapadnog dijela niza, u nivou potkrovlja,

ispod kuća, sve do morske obale, je u obliku terasas-

nalaze se manji prozori sa kamenim konzolama

tih vrtova sa obradivim površinama i voćnjacima sa

postavljenim na polovini njihove visine.

podzidima. Pored staze, u donjoj zoni neposredno uz Stambena cjelina Dabović predstavlja jednu od

obalu, nalazi se bunar.

Stambeni niz Vulovića, sa oko desetak objekata,

najkarakterističnijih tradicionalnih cjelina u obalnom

nalazi se na austrougarskim indikacionim skicama iz

Grupacija se sastoji od niza kuća koji prati izohipse

1837. godine, što znači da je bio oformljen ranije. Sve

terena. Kuće su uglavnom prizemne, sa dvovod-

ove kuće se nalaze i na katastarskom planu iz 1901.

nim krovom. Pored i iznad kuća nalaze se i pomoćni

godine. Tokom druge polovine 20. vijeka došlo je do

objekti, koji su uvijek prizemni, građeni u suvozidu, sa

napuštanja kuća, tako da je danas značajan dio grupa-

krovom na jednu ili dvije vode.

dijelu Kostanjice.

cije sa zapadne strane djelimično ili potpuno urušen.

Stambena cjelina Dabović je nastala iz više faza, Grupacija se nalazi na udaljenosti od oko 100 m od

širenjem i dogradnjom najstarije kuće koja se nalazi

obale. Do grupacije se dolazi pješačkom stazom sa

u centralnom dijelu grupacije. Prolaskom priobalnog

kamenim stepenicima koja vodi od obale u gornju

puta, početkom 20. vijeka, ponta i madrać su

zonu, do još visočije grupacije Kraliješnica koja je

odsječeni od ostatka cjeline.

danas u ruševnom stanju. Niz kuća grupacije Vulović je sa zadnje strane prislonjen uz stijene. Te stijene su

U dvorištu ispred zapadnog dijela niza se nalazi bunar

služile kao kamenolom - „pentar” iz kojeg je vađen

„počuo” sa grlom obzidanim kamenom. Sa zadnje

Kostanjica

38

Stambena cjelina Dabović na lokalitetu „Na Pristan”

Grupacija Dabović

Ovaj niz je nastao iz više faza, sukcesivnim dogradnjama i doziđivanjima. Kuće su u prvoj fazi vjerovatno

Grupacija Dabović nalazi se u centralnom dijelu

imale samo prizemlje i sprat, dok su potkovlja sa vid-

Stambena cjelina se nalazi u centralnom dijelu

Kostanjice, na lokalitetu koji je na katastarskom planu

ionicama u zapadnom dijelu i dvije etaže u istočnom

Kostanjice, ispod crkve Sv. Ivana, na lokalitetu zvanom

iz 1901. godine naveden kao „Dabović”.

dijelu naknadno dozidane. Dvorište ispred istočnog

„Na Pristan”, neposredno uz magistralni put.

dijela niza ima sve elemente tradicionalog uređenja dvorišta: popločano je kamenim pločama, ima

Na katastarskom planu sa početka 20. vijeka vidi se da

kamenu klupu-„pižuo”, pergolu sa lozom –„odrinu”,

se ova cjelina nalazila sa donje strane obalne pješačke

autohtono zelenilo. U njemu se nalazi i bunar sa grlom

staze, neposredno uz veliki mandrać sa istočne strane.

Obalni put koji je rađen početkom 20. vijeka, a zatim i

od kamenih blokova.

Kuća kap. Bogdana Dabovića

magistralni put, prošli su ispred ove cjeline, tako da se danas u njenom zadnjem dvorištu nalazi trasa starog

Kuća kapetana Bogdana Dabovića, danas u vlasništvu

obalnog puta.

porodice Obradović, takođe se nalazi na lokalitetu „Na Pristan”, među par rijetkih kuća sa donje strane magistralnog puta. Kuća je nastala najvjerovatnije u drugoj polovini 19. vijeka. Prvobitno je to bio samo

Istočni dio stambene cjeline Dabović čini grupacija od

prizemni objekat, na koji je u slijedećoj fazi dozidan

tri kuće koje se nalaze uz obalu, neposredno uz veliko

sprat sa četvorovodnim krovom. Tokom posljednje

pristanište, i parcela sa terasastim vrtovima. Posebnu

restauracije kuća je dobila i potkrovlje, krov je

arhitektonsku vrijednost ove cjeline ima starija

preoblikovan u dvovodni i dodata je vidionica.

kuća u drugom redu. Ona je karakterističan primjer tradicionalne arhitekture sačuvan u autentičnom obliku. Ostaci krovnog pokrivača od kamenih ploča su posebno značajni, jer su jedini sačuvani u obalnom dijelu Kostanjice i svjedoče nam o izvornom

Kuća je izdužene pravougaone osnove, ima prizemlje,

načinu pokrivanja kuća i u tom dijelu naselja. Portali

sprat i potkrovlje, i asimetričan dvovodan krov. U

od sastavljenih dovratnika takođe su jedan od

istočnom dijelu naknadno je podignuta još jedna

karakterističnih elemenata starije tradicionalne arhi-

etaža – koja izgleda kao kula ili široka ugaona

tekture.

vidionica. Kuća je nastala iz više faza. Objekat koji se vidi na starim katastarskim planovima vjerovatno je

Zapadni dio stambene cjeline Dabović čini niz od tri

bio pomoćni objekat koji je kasnije dograđivan.

kuće sa prednjim dvorištem koje se nalaze uz obalu.

39

40

„Turska kuća”

Kostanjica

Kuća, koja je u Kostanjici poznata kao „Turska kuća”

Kuće Dabovića na lokalitetu Matovina

nalazi u centralnom dijelu Kostanjice, na lokalitetu

Na lokalitetu Matovina u centralnom dijelu Kostanjice

koji je na katastarskom planu iz 1901.godine naveden

nalaze se dvije kuće Dabovića.

41

kao „Dabović”. Kuća se nalazi uz obalu, i pretpostavlja se da je jedna od najstarijih kuća u obalnom dijelu Kostanjice.

Kuća je građena u više faza, najvjerovatnije četiri, što

Druga kuca Dabovica predstavlja karatkeristican primjer

se može zaključiti na osnovu tehnike zidanja i spojnica

tradicionalne arhitekture, i nalazi se u sredini posjeda

vidljivih na fasadama. Vjerovatno je prvobitno bila

koji cine terasasti vrtovi sa podzidima, obradivim

samo prizemna zgrada, koja je u drugoj fazi dobila

površinama i vocnjacima. Kuca ima prizemlje, sprat,

potkrovlje, a u trećoj sprat sa vidionicom. U četvrtoj

potkrovlje i dvovodan asimetrican krov, a gradena je u

fazi zona u kojoj se nalazila vidionica transformisana

dvije faze. Ispred kuce se nalazi poplocano dvorište sa

je u još jednu etažu, 60-ih godina 20. vijeka.

bistijernom, ogradeno kamenim zidom.

Prva kuća je tipa „palacina”, ima prizemlje, sprat

Kuća je zidana od lokalnog kamena, pločastog i kle-

i potkrovlje u vidu široke centralno postavljene

sanih kvadera različite obrade, u zavisnosti od faze

vidionice – belvedera. Sa prednje strane, u širini

gradnje. Tehnika zidanja je u poređenju sa dru-

kuće, nalazi se popločano dvorište, ograđeno

gim kućama u Kostanjici znatno lošija. To dodatno

visokim kamenim zidom. Sa zadnje strane, uz kuću je

potvrđuje pretpostavku da je kuća građena za vri-

dozidana bistijerna. Kuća je najvjerovatnije građena

jeme turske vladavine u Kostanjici, s obzirom da su

polovinom 19. vijeka. U enterijeru je sačuvana

kuće građene u tom periodu u Boki karakteristične

izvorna organizacija prostora. Na spratu se nalazi

po lošijoj tehnici zidanja. U kući su sačuvane drvene

centralno postavljeni salon, sa po dvije prostorije

međuspratne tavanice i drveno unutrašnje stepenište.

sa bočnih strana. Ova organizacija prostora bila je karakteristična za skoro sve bogatije kuće i palate

Stambena cjelina Dabovic sa karakteristicnim

„Turska kuća” je najvjerovatnije jedna od najstarijih

Boke Kotorske, a nastala je po uzoru na venecijanski

elementima tradicionalne arhitekture, uredenja

kuća u obalnom dijelu Kostanjice, i svjedoči o konti-

koncept „quattro stanze, un salon”. U potkrovlju

dvorišta i parcele, i posebno terasastim vrtovima koji

nuitetu postojanja naselja u obalnom dijelu i prije 17.

se nalazila kuhinja i ognjište. Kuća Dabovića sa

su sacuvali izvornu namjenu, jedna je od najboljih

vijeka, a takođe nam pruža i značajne informacije o

terasastim vrtovima jedna je od najljepših stambenih

sacuvanih primjera organizacije tradicionalne

periodu turske vladavine ovim prostorima.

cjelina Kostanjice.

stambene cjeline u centralnoj zoni Kostanjici.

42

Kuća Todorović

„Ćuzova kuća”

Kostanjica

Kuća koja se danas nalazi u vlasništvu porodice

Kuća koja se u izvorima navodi kao „Ćuzova kuća”

predstavljala tip manjeg „palacina”. Potkrovlje, na

Todorović nalazi se u zapadnom dijelu Kostanjice, u

nalazi se u zapadnom dijelu Kostanjice, na lokalitetu

kojem su se ranije nalazile centralno postavljene

obalnoj zoni, u manjoj uvali sa zapadne strane uvale

Naluka, na desnoj obali rječice Trn (koja je danas

vidionice, je u nekoj kasnijoj fazi preoblikovano, i sada

Naluka. Kuća je jedna od rijetkih koja se, prolaskom

nazvana „Rijeka”) i pretpostavlja se da je jedna od

kuća ima dvovodan krov sa sljemenom upravnim na

obalnog puta početkom 20. vijeka i magistralnog 60-

najstarijih kuća u obalnom dijelu Kostanjice.

obalu.

„Ćuzova kuća” se nalazi uz samu obalu, i ima manje pristanište-pontu ispred. Kuća je vjerovatno

ih godina 19. vijeka, našla sa donje strane te trase,

Kuća Đučića

tako da ima direktan izlaz na obalu.

Na katastarskom planu iz prve polovine 19. vijeka

Kuća Đučića nalazi se u zapadnom dijelu Kostanjice,

ucrtana je kuća sa bistijernom, pontom i madraćem.

na lokalitetu Naluka. Stambena cjelina, koju čine kuća

Ispred kuće, uz obalu, prolazila je obalna staza, a od

sa manjim popločanim dvorištem i velikom parcelom

nje vodi poprečna staza do grupacije kuća Čelina, koje

do obale, nastala je najvjerovatnije u drugoj polovini

se nalaze visočije u brdu, u gornjoj zoni Kostanjice.

19. vijeka. Kuća predstavlja karakterističan primjer

Početkom 20. vijeka obalni put je prošao neposredno

tradicionalne arhitekture.

iza kuće. Do 30-ih godina 20. vijeka kuća pripadala porodici Berberović, a onda je prešla u vlasništvo

U neposrednoj blizini kuće, sa istočne strane,

Todorovića.

pronađeni su arheološki ostaci mozaičkog poda građevine iz antičkog perioda.

Stambena cjelina Todorovića nalazi se na zaravnjenoj parceli. Ispred kuće sa popločanim dvorištem se nalaze Kuća vjerovatno spada u par najstarijih kuća u obalnoj

velika ponta i mandrać, dok se iza kuće nalazi bistijerna.

zoni Kostanjice, i moguće da je jedna od četiri „turske kuće”, koje su po predanju postojale u Kostanjici u periodu turske vladavine ovim dijelom Boke (1483 1684). U blizini kuće Todorovića su dva lokaliteta

Postoji sačuvano predanje da je kuću sagradio turski

„Raka“ i „Begov kamen“ za koje se vezuju sačuvane

čobanin Ćuzo iz okoline Trebinja koji je slučajno došao

legende o sukobu lokalnog stanovništva sa Turcima.

do velikog blaga, nakon čega „dođe u Naluku i tu na

U blizini ove kuće, po predanju, pronanađen je i tunel

samoj obali napravi tvrdu i veliku kuću u kojoj se doskora

koji je imao odbrembenu funkciju a koji se vezuje za

mogao raspoznati uljani mlin i tamnica sa željeznim

turski period.

vratima”.

43

Kostanjica

44

Čelina

Čelina se nalazi na grebenu - na istaknutom položaju,

Gornja Kostanjica - „Selo”

orijentisanom u pravcu sjever-jug, sa kojeg se pružaju

45

Čelina je jedan od najbolje očuvanih zaselaka

vizure na Perast, sa jedne strane i na Morinj, sa

Najstarije grupacije kuća u Kostanjici nastale su u gornjoj zoni. O postojanju i razvoju ovog gornjeg dijela

Kostanjice. Nalazi se u zapadnom dijelu Kostanjice, u

druge. Nalazi se u zoni okruženoj šumom kestena. U

Kostanjice govore nam kako ostaci graditeljskog nasljeđa u toj zoni tako i podaci sa starih katastarskih planova.

gornjoj zoni, na visini od oko 100 m iznad mora, i na

neposrednoj blizini kuća nalaze se terasasti vrtovi sa

Centralna grupacija u gornjem dijelu Kostanjice bila je „Selo“ u kojoj su se, po predanju mještana, u kasnijem

udaljenosti od oko 250 m od obale.

obradivim površinama, zasađeni maslinama i drugim

periodu nalazile škola i pekara.

drvećem.

Grupacija Čelina je, kao i ostale grupacije u gornjoj zoni Kostanjice, vjerovatno nastala prije naselja u obalnoj zoni. Sama grupacija se razvijala i modifikovala kroz vrijeme. Čelinu čini grupacija od 6 objekata, 4 stambene kuće i 2 pomoćna objekta.

Cijela grupacija, i svi objekti pojedinačno, prate liniju terena i orijentisani su u pravcu sjever-jug. Kuće su uglavnom prizemne, samo jedna ima dvije etaže.

Krov na dvije kuće je dvovodan, a na dvije, vjerovatno novije, četvorovodan. Uz kuće se nalaze popločana dvorišta, natkrivena odrinom, kao i bistijerne.

Specifično za Čelinu je zidanje grla bistijerni od pločastog kamena.

Čelina je pješačkim stazama bila povezana sa ostalim dijelovima Kostanjice. Dvije staze su je spajale sa obalom, sa Nalukom i kućom Todorovića, jednom od 4 kuće iz turskog perioda, jedna staza iz Čeline je vodila do Sela - centralne grupacije Gornje Kostanjice, a jedna je spajala sa Morinjem.

Kostanjica

46

Arheološki lokalitet

Izvori, bibliografija Bibliografija

Studije, istraživanja

Nedavno pronađeni arheološki nalazi u blizini ušća

• Špiro Milinović, Podaci o istoriji Morinja i okolnih mjesta,

• Studija zaštite prirodnog i graditeljskog nasljeđa Morinja,

47

Morinjske rijeke, na lokalitetu Naluka, su najstariji

Turističko društvo „Morinj”, Morinj 1974.

rekognoscirani tragovi naselja Kostanjica. Radi se o

• Niko Luković, Boka Kotorska, Cetinje, 1953.

arheološkim ostacima mozaičkog poda građevine iz

• Sava Nakićenović, Boka (Antropogeografska studija), Beograd,

antičkog perioda, u blizini magistralnog puta Risan-

1913.

Regionalni zavod za zaštitu spomenika kulture Kotor, Kotor, 2008.

• Izvještaj Regionalnog zavoda za zaštitu spomenika kulture Kotor o novootkrivenim mozaicima u Morinju, 2006. godine

Herceg Novi, koji svjedoče o kontinuitetu naselja na

• Pavao Butorac, Razvitak i ustroj Peraške općine, Perast, 1998.

(izvjestioci: Vilma Kovačević, arheolog i Jasminka Grgurević, slikar

ovom prostoru, počev od antike do danas. Nažalost,

• Pavao Butorac, Kulturna povijest grada Perasta, Perast, 1999.

konzervator)

dio ovog nalaza nesumnjivo je svojevremeno narušen

• Špiro Milinović, Pomorstvo Morinja, Kostanjice, Lipaca i Strpa,

prolaskom saobraćajnice.

Nedavno otkriveni mozaik ukazuje na mogućnost većeg antičkog naselja na ovom području, o čemu

Godišnjak Pomorskog muzeja Kotor IX, Kotor 1960.

je i ranije bilo izvjesnih pretpostavki koje bi trebalo

okolnih mjesta, Godišnjak omorskog muzeja Kotor XXIII, Kotor

arheološki provjeriti, pogotovo kada se ima na

1975.

umu blizina antičkog grada Risna. Dio obale gdje je pronađen mozaik mogao je predstavljati posjed sa stambenim zgradama na veoma pogodnoj lokaciji s obzirom na izvore slatke vode u Morinjskoj rijeci i obradivo polje na njenom ušću.

Izvori

• Maksim Zloković, Špiro Milinović, Podaci o istoriji Morinja i

• Špiro Milinović, Naluka, Godišnjak omorskog muzeja Kotor XXV, Kotor 1977.

• Milan Zloković, Građanska arhitektura u Boki Kotorskoj u doba mletačke vlasti, Spomenik CIII, SANU, Beograd, 1953 • Vinko Đurović, O konstrukcijama kuća od XVI do konca XIX vijeka u Kotorskom zalivu i njihovim graditeljima, Spomenik CIII, SANU, Beograd, 1953.

• M. Janković, Nova termofilna i eumediteranska zajednica pitomog kestena i lovora u Boki Kotorskoj i njena subasocijacija, Botanički zavod i bašta Prirodno – matematičkog fakulteta u Beogradu i Institut za biološka istraživanja, Beograd, 1966.

• Goran Božović, Obnova kulturnog predela u okolini Tivatskog zaliva, Boka 18, Herceg Novi, 1986.

• Cvito Fisković, Boka Kotorska u akvarelima Fedora Karascay-a iz prve polovice 19. stoljeća, Spomenik SANU CXXVII, Beograd 1986.

• Katastarski plan Kostanjice iz 1901. godine, Direkcija za nekretnine Kotor, C.K. litografički katastalni zavod (po stanju godine 1901, premjereno godine 1837) • Austrougarske indikacione skice za katstarski plan Kostanjice iz 1837. Godine, Istorijski arhiv Kotor • Izvodi iz austrougarskih indikacionih skica, Istorijski arhiv Kotor, kopije iz Arhiva u Splitu (Comune Costagnizza Provincia Dalmazia, N.ro 21, Circolo Cattaro, Dist. censua. Risano)

48

Mapa Kostanjice 49

a. Stambene cjeline Todorovića, Banovina b. Grupacija Brković c. Crkva Sv. Gospođe d. Grupacija Vulović e. Stambena cjelina Dabovića na lokalitetu Knez Bogdan f. Stambena cjelina Dabovića na lokalitetu Na Pristan g. Bistijerna iz austrougarskog perioda h. Kompleks crkve Sv. Ivana i. Javno pristanište („mulo”) j. Kuća kap. Bogdana Dabovića k. Staro glavno pristanište l. Grupacija Dabović m. „Turska kuća” n. Kuće Dabovića na lokalitetu Matovina o. Kuća Todorović p. „Ćuzova kuća” r. Lokacija arheološkog nalaza i kuća Đučića s. Čelina t. Gornja Kostanjica - „Selo”

t.