Otwartość w nauce, prawo autorskie, licencje CC
Otwarty dostęp…
Ewa Białek
…(ang. Open Access) to model, w którym prace naukowe, wyniki badań i materiały dydaktyczne publikowane są w sieci, bez ograniczeń i opłat. Dzięki temu naukowcy, studenci oraz wszyscy inni mogą swobodnie z nich korzystać, uczyć się i rozwijać naukę.
2
Rodzaje otwartości • Otwartość ekonomiczna – dostępne za darmo
• Otwartość techniczna – efektywne wykorzystanie przez ludzi oraz maszyny
• Otwartość prawna Ewa Białek
– swoboda wykorzystania, brak praw zastrzeżonych
3
Dostępność
Ewa Białek
Dostępność online nie oznacza dostępności prawnej
4
Prawo autorskie
Copyright • Prawo autorskie (ang. copyright, symbol: © ) – oznacza ogół praw przysługujących autorowi utworu albo przepisy upoważniające autora do decydowania o użytkowaniu dzieła i czerpaniu z niego korzyści.
Ewa Białek
• W Polsce: Ustawa z dnia 4 lutego 1994r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz. U. z 2006 r. Nr 90, poz. 631 z późn. zm.)
6
Ewa Białek
Jak działa prawo autorskie?
www.youtube.com/watch?v=JIQgsWXU2_8
7
Prawa osobiste i majątkowe Autorskie prawa osobiste
Autorskie prawa majątkowe
“chronią nieograniczoną w czasie i nie podlegającą zrzeczeniu się lub zbyciu więź twórcy z utworem”.
“wyłączne prawo do korzystania z utworu i rozporządzania nim na wszystkich polach eksploatacji oraz do wynagrodzenia za korzystanie z utworu” gasną z upływem lat siedemdziesięciu od śmierci twórcy jeśli autorskie prawa majątkowe przysługują innej osobie niż twórca – siedemdziesiąt lat od rozpowszechnienia. 8
Przedmiot prawa autorskiego
Ewa Białek
?
9
Przedmiot prawa autorskiego • Nie stanowią przedmiotu prawa autorskiego: – urzędowe dokumenty, materiały, znaki i symbole, – akty normatywne lub ich urzędowe projekty, – proste informacje prasowe,
Ewa Białek
– elementy utworów pozbawione charakteru twórczego, np. typowe tabele, rysunki, zestawienia pozbawione oryginalnej koncepcji, – utwory wystawione w publicznie dostępnych zbiorach, takich jak muzea, galerie lecz tylko w wydawnictwach publikowanych dla promocji tych utworów, a także w sprawozdaniach o aktualnych wydarzeniach w prasie i telewizji (w granicach uzasadnionych celem informacji).
10
Podmiot prawa autorskiego “Prawo autorskie przysługuje twórcy” - podmiotem praw osobistych może być twórca (osoba fizyczna)
Ewa Białek
“pracodawca, którego pracownik stworzył utwór w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy, nabywa z chwilą przyjęcia utworu autorskie prawa majątkowe” - podmiotem praw majątkowych może być twórca, pracodawca, spadkobierca, nabywca tych praw
11
Przejście praw majątkowych • Dwa rodzaje umów: 1) przeniesienie praw, 2) licencja – umowa o korzystanie z utworu.
• Umowa obejmuje pola eksploatacji wyraźnie w niej wymienione, nie obejmuje przyszłych pól eksploatacji ani przyszłych utworów twórcy. Ewa Białek
• Zasięg obowiązywania: wyłączna / niewyłączna.
12
Dozwolony użytek publiczny • Instytucje naukowe i oświatowe mogą korzystać z już rozpowszechnionych utworów w celach dydaktycznych i do prowadzenia własnych badań.
Ewa Białek
• Biblioteki, archiwa i szkoły w ramach dozwolonego użytku publicznego - nieodpłatnie udostępniać egzemplarze rozpowszechnionych, chronionych utworów. Mają prawo wykonywać również kopie egzemplarzy utworów już rozpowszechnionych, jeśli celem jest uzupełnienie czy ochrona własnych zbiorów.
• Muzea i galerie mają prawo do rozpowszechniania fotografii, reprodukcji obiektów w ramach katalogów czy publikacji (folderów, ulotek, plakatów) promocyjnych oraz w mediach w celach informacyjnych. 13
Ewa Białek
Dozwolony użytek publiczny
14
Ewa Białek
Na co pozwala dozwolony użytek prywatny?
www.youtube.com/watch?v=h7w3Lqw6wAQ
15
Dozwolony użytek prywatny
Ewa Białek
“korzystanie z pojedynczych egzemplarzy utworów przez krąg osób pozostających w związku osobistym, w szczególności pokrewieństwa, powinowactwa lub stosunku towarzyskiego” (nie obejmuje programów komputerowych)
http://koed.org.pl/2011/09/jak-dziala-dozwolony-uzytek/
16
Prawo cytatu • Cytat musi być rozpoznawalny. • Cytat musi być wyraźnie oznaczony co do autorstwa i źródła, i to w każdym przypadku, w którym się pojawia. • Zamieszczenie cytatu musi być uzasadnione celem – ma służyć wyjaśnianiu lub nauczaniu, krytycznej analizie lub prawom gatunku twórczości.
Ewa Białek
• Cytat pełni funkcję pomocniczą – ma służyć uzupełnieniu i wzbogaceniu dzieła, nie może go natomiast zastępować, ani tworzyć jego zasadniczej konstrukcji. • Nie jest jednoznacznie określona dopuszczalna wielkość cytatu. Musi on jednak pozostawać w takiej relacji do całości dzieła, aby przy realizowanych przez cytat celach zachowana była pomocnicza rola cytatu. 17
18
Ewa Białek
Powtórzmy…
Licencje CC
Czym są wolne licencje?
Ewa Białek
• Udostępnienie twórczości na wolnych licencjach oznacza, że każdy ma prawo ją wykorzystywać, poprawiać, dostosowywać, powielać, rozprowadzać za darmo lub za opłatą, oraz upowszechniać swoje udoskonalenia, aby mogła z nich korzystać cała społeczność. • Wolna licencja to rodzaj umowy, którą autor utworu, właściciel praw autorskich, zawiera z całą resztą ludzkości. W ramach tej umowy twórca pozostaje właścicielem praw autorskich ale jednocześnie, jako ich właściciel, pod pewnymi, stosunkowo łatwymi do spełniania warunkami, zezwala wszystkim na: 20
Creative Commons • Creative Commons to międzynarodowy projekt oferujący darmowe rozwiązania prawne i inne narzędzia służące zarządzaniu przez twórców prawami autorskimi do swoich utworów. Creative Commons wspiera wolną kulturę: produkcję i wymianę utworów traktowanych jako dobro wspólne.
Ewa Białek
• Creative Commons powstała w 2001r. jako amerykańska organizacja pozarządowa, powołana do życia z inicjatywy naukowców (głównie prawników) i intelektualistów zaangażowanych w pracę na rzecz ochrony i promocji wspólnych dóbr kultury. Polski oddział działa od 2005r. • We współczesnym świecie wszyscy jesteśmy twórcami. Prawo autorskie nie nadąża za rozwojem technologicznym i ekspansją kreatywności. Tradycyjna reguła “wszystkie prawa zastrzeżone”, leżąca u podstaw obowiązującego systemu praw autorskich – i obowiązująca automatycznie – kłóci się z zasadami cyfrowego świata. 21
Ewa Białek
Licencje CC
www.youtube.com/watch?v=ouQowkWRlmA
22
Creative Commons • Creative Commons oferuje licencje, które pozwalają twórcom zachować własne prawa i jednocześnie dzielić się swoją twórczością z innymi.
Ewa Białek
• Cel: stworzenie alternatywy w ramach istniejącego systemu prawa autorskiego, który ogranicza możliwość tworzenia i korzystania z dóbr kultury. • Licencje Creative Commons działają na zasadzie “pewne prawa zastrzeżone” – granice dozwolonego użytku są szersze i wyraźniejsze niż te wytyczone na zasadzie “wszelkie prawa zastrzeżone”. 23
Domena publiczna
Ewa Białek
• Domena publiczna (ang. public domain) – ogół twórczości (tekstów, zdjęć, muzyki, dzieł sztuki, oprogramowania itp.), do której wygasły prawa autorskie i która jest przez to dostępna dla wszystkich, do dowolnych zastosowań lub która od samego początku jej powstania nie była objęta tymi prawami (np. teksty ustaw). CC Zero to najnowsze narzędzie Creative Commons, to nie licencja, a oznakowanie i rozwiązanie prawne umożliwiające natychmiastowe przeniesieni pracy do domeny publicznej tj. pozbawienie jej przysługujących praw autorskich.
24
Creative Commons Uznanie autorstwa (ang. Attribution) Wolno kopiować, rozprowadzać, przedstawiać i wykonywać objęty prawem autorskim utwór oraz opracowane na jego podstawie utwory zależne pod warunkiem, że zostanie przywołane nazwisko autora pierwowzoru. Bez utworów zależnych (ang. No derivative works) Wolno kopiować, rozprowadzać, przedstawiać i wykonywać utwór jedynie w jego oryginalnej postaci – tworzenie utworów zależnych nie jest dozwolone.
Użycie niekomercyjne (ang. Noncommercial) Wolno kopiować, rozprowadzać, przedstawiać i wykonywać objęty prawem autorskim utwór oraz opracowane na jego podstawie utwory zależne jedynie dla celów niekomercyjnych. Na tych samych warunkach (ang. Share Alike) Wolno rozprowadzać utwory zależne jedynie na licencji identycznej do tej, na jakiej udostępniono utwór oryginalny.
25
Licencje CC
26
Ewa Białek
Uznanie autorstwa
27
Uznanie Autorstwa
Ewa Białek
– Na Tych Samych Warunkach
28
Uznanie Autorstwa
Ewa Białek
– Na Warunkach Niekomercyjnych
29
Uznanie Autorstwa
Ewa Białek
– Bez Utworów Zależnych
30
Uznanie Autorstwa
Ewa Białek
– Na Warunkach Niekomercyjnych – Na Tych Samych Warunkach
31
Uznanie Autorstwa
Ewa Białek
– Na Warunkach Niekomercyjnych – Bez Utworów Zależnych
32
Mity - otwarty dostęp‌
33
…swobodny dostęp do treści w sieci wiąże się ze zwiększonym ryzykiem plagiatu
Jeśli Twoich tekstów nie ma w internecie, to skąd wiadomo, że piszesz?
Ewa Białek
Daj się znaleźć i przeczytać!
34
Ewa Białek
…na otwartym publikowaniu nie da się zarobić.
Działania finansowane z budżetu państwa powinny nie tylko generować zyski, ale także pokazywać, jak można sensownie wydawać pieniądze publiczne. Pośrednio wszyscy płacimy za realizację takich projektów naukowych. Dzięki otwartemu dostępowi nie musimy robić tego ponownie.
35
Ewa Białek
…publikowanie w otwartym dostępie pozbawia autora praw autorskich
Dzięki licencjom Creative Commons naukowcy zachowują swoje prawa do publikacji, jednocześnie umożliwiając innym swobodne korzystanie z wiedzy, która tam się znajduje. Licencje gwarantują, że wykorzystywanie publikacji jest możliwe pod warunkiem przywołania nazwiska autora.
36
Licencje Creative Commons…
Ewa Białek
…umożliwiają wykorzystanie potencjału publikowania w sieci. Nauka rozwija się nie tylko dzięki informacjom zawartym w artykułach naukowych, ale przede wszystkim dzięki nieograniczonym możliwościom ich sprawdzania, wykorzystywania i doskonalenia.
W dokumencie „Kierunki rozwoju otwartego dostępu do publikacji i wyników badań naukowych w Polsce” rekomenduje się m.in. zamieszczanie w otwartym dostępie publikacji powstałych w wyniku finansowania ze środków publicznych, udostępnianie danych badawczych w ramach otwartego dostępu, tworzenie otwartych repozytoriów takich danych oraz upowszechnianie informacji i organizację szkoleń o otwartym dostępie... 37
WIKI WIKI
38
Wikimedia Foundation • Organizacja non profit stworzona w 2003r. dla opieki nad projektami opartymi na idei Wiki (hawajski wiki wiki - bardzo szybko).
Ewa Białek
• Sprzyja tworzeniu i rozwojowi projektów o otwartej treści opartych na technologii WikiWiki oraz dostarczaniu społeczności internetowej pełnej zawartości za darmo i bez zamieszczania reklam.
Wiki - typ serwisów internetowych, w których treść można tworzyć i zmieniać z poziomu przeglądarki internetowej, wykorzystywanych do pracy nad wspólnymi projektami, takimi jak repozytoria wiedzy na wybrany temat lub projekty różnych grup społecznych.
39
Projekty oparte na Wiki • Wikipedia – wielojęzyczna encyklopedia. • Wikisłownik (ang. Wiktionary) – słownik. • Wikicytaty (ang. Wikiquote) - zbiór cytatów. • Wikiźródła (ang. Wikisource) - serwis z tekstami źródłowymi.
• Wikinews - serwis informacyjny. • Wikibooks - serwis z podręcznikami o otwartej treści. • Wikimedia Commons - repozytorium mediów. Ewa Białek
• Wikispecies - katalog gatunków biologicznych. • Meta-Wiki – do koordynacji w/w projektów, ich dokumentacji, planowania i analiz. 40
Ewa Białek
Wikipedia – licencja CC
41
Ewa Białek
Wikipedia – brak licencji CC
42
Inne zasoby CC
43
Pixabay…
https://pixabay.com/pl/ 44
Flickr‌
https://www.flickr.com/creativecommons/
45
Ewa Białek
Otwarta nauka‌
otwartanauka.pl
46
Otwarte zabytki
otwartezabytki.pl
47
Polona
polona.pl/
48
Ewa Białek
Ninateka‌
ninateka.pl
49
Ewa Białek
Muzyka poważna
http:// https://musopen.org 50
Ewa Białek
ccSearch – multiwyszukiwanie
http://search.creativecommons.org/?lang=pl
51
Ewa Białek
Google – szukanie zaawansowane
52
Opisywanie źródeł CC 1 •
Źródło: Wikipedia, http://pl.wikipedia.org/wiki/Historia Gdańska, autorzy:http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Historia_Gda%C5%84ska&action=hi story licencja: CC-BY-SA 3.0,http://creativecommons.org/licenses/by-sa
lub •
© Źródło: Wikipedia, http://pl.wikipedia.org/wiki/Historia Gdańska, autorzy: Artur Andrzej, KamikazeBot, Mudzo, Pawski, Airwolf, Oruniak, Belissarius, Szczureq, Beno, MZM, Mmkay, Mzopw i in., licencja: CC-BY-SA 3.0, http://creativecommons.org/licenses/by-sa
2 Ewa Białek
•
Pociąg na stacji Warszawa Śródmieście WKD, fot. bart32, źródło http://bart32.blox.pl/?p=732, licencja: Creative Commons Uznanie autorstwa 3.0 Polska (http://creativecommons.org/licenses/by/3.0/pl/)
http://prawokultury.pl/publikacje/dobre-i-zle-praktyki-opisu-wolnych-licencji/
53
Otwieramy naukÄ™
54
Otwieramy naukÄ™
http://www.youtube.com/watch?v=WgpxeGwfagI 55
Otwarta wiedza
źródło: otwartawiedza.pl 56
Ewa Białek
Otwartość to…
57
Źródła • Przewodnik po otwartych zasobach edukacyjnych • Otwartość w publicznych instytucjach kultury • Przewodnik po otwartości dla organizacji pozarządowych • uwolnijnauke.pl/dla-studentow/ • koed.org.pl • bon.edu.pl
Ewa Białek
• centrumcyfrowe.pl • creativecommons.pl • prawokultury.pl 58
Dziękuję za uwagę e.bialek@whsz.slupsk.pl
Ewa Białek
Źródła - prawo autorskie, licencje CC
60
Ewa Białek
Źródła - otwarte zasoby - przykłady
61
Ewa Białek
• http://ekultura.org/siegnij-do-domeny-publicznej/
62