Na Równi

Na równi Osoby z niepełnosprawnością intelektualną w muzeum Muzeum Narodowe w Krakowie 2015

Na równi.

Osoby z niepełnosprawnością intelektualną w muzeum

Muzeum Narodowe w Krakowie al. 3 Maja 1, 30-062 Kraków www.mnk.pl Opracowanie: Anna Posłuszna Anna Walczyk (rozdział „Europejskie Terytoria Kultury”) Redakcja: Anna Biedrzycka Recenzje: Małgorzata Perdeus-Białek, Renata Pater Projekt graficzny: tuszewski.com Jan Tuszewski Autorzy zdjęć: Pracownia Fotograficzna MNK, Dział Edukacji MNK (oprócz rozdziału „Dobre praktyki”) Tłumaczenie: Monika Myszkiewicz ISBN 978-83-7581-192-6 Publikacja powstała w ramach projektu Europejskie Terytoria Kultury realizowanego przez Muzeum Narodowe w Krakowie w ramach programu Uczenie się przez całe życie – Grundtvig.

Wyłączną odpowiedzialność za treść publikacji ponosi wydawca.

••

Spis treści

0. Wstęp • 4

Część I Muzeum dla wszystkich 1. Redefinicja muzealnictwa – narodziny „nowej muzeologii” • 7 2. Muzeum przygotowane na przyjęcie osób z niepełnosprawnościami 2.1. Szkolenia pracowników • 10 2.2. Asystenci muzealni • 11 2.3. Działania edukacyjne • 12 2.4. Współpraca edukatorów i kuratorów • 13 3. Rozwiązania techniczne 3.1. Odwiedzający z niepełnosprawnością ruchową • 14 3.2. Odwiedzający niewidomi i słabowidzący • 16 3.3. Odwiedzający niesłyszący i niedosłyszący • 17 3.4. Odwiedzający z niepełnosprawnością intelektualną • 18 3.5. Projektowanie uniwersalne • 18 3.6. Strona internetowa • 22 4. Dobre praktyki • 24

1.2. Sugerowane przykłady zachowań wobec osób niesłyszących bądź niedosłyszących • 31 1.3. Sugerowane przykłady zachowań wobec osób z demencją oraz ich rodzin • 32 1.4. Sugerowane przykłady zachowań wobec osób z autyzmem • 32 2. Przewodnik dla edukatorów muzealnych • 34 2.1. Zajęcia, warsztaty, lekcje muzealne dla osób z niepełnosprawnością intelektualną • 34 2.2. Grupa z niepełnosprawnością intelektualną w muzeum (szczególnie osoby z autyzmem) • 35 2.3 Grupa osób z demencją • 35 2.4. Grupa osób niewidomych i słabowidzących • 36 2.5. Zachowania trudne • 36 2.6. Grupa z osobami nadpobudliwymi, z zaburzeniami koncentracji, ADHD czy innymi zaburzeniami destrukcyjnymi • 37 3. „Europejskie Terytoria Kultury” oprac. Anna Walczyk

Część II Przewodnik dla pracowników muzeów – praca z osobami z niepełnosprawnością intelektualną 1. Sugerowane przykłady zachowań wobec osób z niepełnosprawnością w muzeum • 3o 1.1. Sugerowane przykłady zachowań wobec osób z niepełnosprawnością ruchową • 31

3.1 Działania lokalne • 39 3.2 Działania partnerskie • 43 3.3 Podsumowanie • 46 3.4 Wypowiedzi osób zaangażowanych • 47 4. Rozmowa z edukatorami projektu „Europejskie Terytoria Kultury” • 49 5. Przykładowe scenariusz zajęć • 54

0.

Wstęp

N

iniejsza publikacja to wynik pracy Działu Edukacji Muzeum Narodowego w Krakowie, który brał udział w międzynarodowym projekcie „Europejskie Terytoria Kultury” skierowanym do dorosłych osób z niepełnosprawnością intelektualną – „Muzeum? Kontakt!”. Chcielibyśmy podzielić się swoimi doświadczeniami i nabytą wiedzą. Mamy nadzieję, że da to inspirację innym muzeom i instytucjom kultury do tworzenia programów dla osób z niepełnosprawnościami i będzie służyć im pomocą.

W 2012 roku Polska ratyfikowała konwencję ONZ o prawach osób z niepełnosprawnościami. Ze wstępu do konwencji dowiadujemy się, że „Celem Konwencji jest ochrona i zapewnienie pełnego i równego korzystania z praw człowieka i podstawowych wolności przez osoby z niepełnosprawnościami na równi ze wszystkimi innymi obywatelami. Polska zobowiązana jest do wprowadzenia w życie zawartych w Konwencji Strony „uznają prawo osób niepełnosprawnych do standardów postępowania udziału, na zasadzie równości z innymi osobami, w żyw celu zapewnienia osobom z niepełnosprawnościami ciu kulturalnym i podejmą wszelkie odpowiednie środki realizacji ich praw” 1. w celu zapewnienia, że osoby niepełnosprawne będą A r t ykuł 30 tej konmiały dostęp do materiałów w dziedzinie kultury w dowencji mówi też, że strony stępnych dla nich formach, (…) „uznają prawo osób niepełnosprawnych do udziału, na zasadzie równości z innymi Fragment konwencji ONZ w sprawie osobami, w życiu kulturalnym i podejmą wszelkie odpowiedosób niepełnosprawnych nie środki w celu zapewnienia, że osoby niepełnosprawne będą miały dostęp do materiałów w dziedzinie kultury w dostępnych 1 Konwencja ONZ o prawach osób niepełnosprawnych, dostępna w Internecie: https://www.rpo.gov.pl/pl/konwencja-o-prawach-osob-niepelnosprawnych (dostęp:20.02.2015 r.).

na równi • wstęp

4

dla nich formach, (…) będą miały dostęp do miejsc działalności kulturalnej lub usług z nią związanych, takich jak teatry, muzea, kina, biblioteki i usługi turystyczne, oraz, w miarę możliwości, będą miały dostęp do zabytków i miejsc ważnych dla kultury narodowej. Państwa Strony podejmą odpowiednie środki w celu zapewnienia, że osoby niepełnosprawne będą miały możliwości rozwoju i wykorzystywania potencjału twórczego, artystycznego i intelektualnego, nie tylko dla własnej korzyści, Osoby z niepełnosprawnościami stanowią ponad 12 proc. ale także dla wzbogacenia populacji Polski. To około 4,7 miliona osób. Tym samym społeczeństwa” 2.

Wspólną sprawą całego osoby te tworzą największą mniejszość w kraju społeczeństwa jest więc za– i jedyną, do której możemy dołączyć w każdym mopewnienie osobom z niepełmencie. Pamiętajmy o tym! nosprawnością dostępu do uczestniczenia w życiu publicznym, społecznym czy kulturalnym. Jest to też prawnym obowiązkiem instytucji puPowinniśmy używać blicznych – a taką instytucją jest muzeum. Każdy odwiedzający następujących zwrotów: muzeum powinien dostać równe szanse – na kontakt ze sztuką, na edukację, na uczestniczenie w życiu kulturalnym muzeum. „osoba z autyzmem” Muzeum ma obowiązek walczyć z wykluczeniem i przez swo– nie „osoba autystyczna” je działania wdrożyć program „kultury włączenia” czy „kultury dostępu”, znosząc wszystkie bariery, które znajdują się w danej „osoba z syndromem Downa” instytucji. Dlatego tak ważne jest zapewnienie stałej oferty edu– nie „osoba z Downem” kacyjnej dla osób z niepełnosprawnościami, ponieważ to integralna część działalności muzealnych, do której każdy powinien „osoba niesłysząca” mieć taki sam dostęp.

– nie „osoba głucha” Osoby z niepełnosprawnościami stanowią ponad 12 proc. populacji Polski. To około 4,7 miliona osób 3. Tym samym osoby te tworzą największą mniejszość w kraju – i jedyną, do której możemy dołączyć w każdym momencie. Pamiętajmy o tym!

Szacuje się, że wśród osób z niepełnosprawnością w Polsce aż 60–70 proc. to osoby z niepełnoprawnością intelektualną 4. Daje to ogromną liczbę ponad 3 milionów ludzi.

Terminologia, którą powinniśmy się posługiwać, mówiąc o osobach z niepełnosprawnością intelektualną, jest bardzo ważna.

Pamiętajmy, osoba z niepełnosprawnością intelektualną to nie osoba chora psychicznie!

„osoba niewidoma” – nie „osoba ślepa” i może najważniejsze: „osoba ze specjalnymi potrzebami” – a nie „osoba ze specjalnymi problemami”

2 Ibidem.

3 Dane dostępne w Internecie: http://w w w.niepelnosprawni.gov.pl/ niepelnosprawnosc-w-liczbach/ (dostęp: 21.02.2015 r.).

4 Maciej Piotrowski, Czas na… media, dostępny w Internecie: http://www.niepelnosprawni.pl/ledge/x/33949 (dostęp: 21.02.2015 r.).

na równi • wstęp

5

Część 1 Muzeum dla wszystkich

1.

Redefinicja muzealnictwa - narodziny „nowej muzeologii”

M

uzeum jako budynek, w którym przechowywane i prezentowane są eksponaty niejako wyrwane z kontekstu, stało się założeniem anachronicznym już w połowie XX wieku. Zaawansowane techniki multimedialne, interaktywne metody poznawcze oraz coraz to nowe kreatywne formy wystawiennictwa stworzyły potrzebę powstania nowego typu muzeum - muzeum, w którym eksponaty i ich historie będą pokazywane w ich naturalnym otoczeniu, w sposób żywy i reprezentujący kulturę danego społeczeństwa.

Na przełomie lat 80. i 90. XX wieku powstały pierwsze prace naukowe o problematyce muzealnej prezentujące filozofię nazywaną „nową muzeologią”. Głównym teoretykiem „nurtu anglosaskiego” nowej muzeologii (i autorem tego terminu) jest Peter Vergo, który w 1989 roku wydał zbiór rozpraw zatytułowany New Museology, a także prowadził seminaria na ten Głównym teoretykiem „nurtu anglosaskiego” nowej mutemat na Uniwersytecie zeologii (i autorem tego terminu) jest Peter Vergo, który w Essex 5. Wygłoszona przez Vergo sentencja „stara muw 1989 roku wydał zbiór rozpraw zatytułowany „New zeologia za bardzo skupia Museology” się na metodach, a za mało na celach muzeów” bardzo trafnie oddaje ideę nowej muzeologii. Według Vergo „dawna muzeologia” zbyt dużą wagę przywiązuje do kwestii administracyjnych instytucji, konserwacji i dokumentacji zbiorów, na badaniu frekwencji na wystawach. Generuje to problemy nieprzystające do dzisiejszych kwestii związanych z interpretacją, dostępem, informacją i samym społeczeństwem6.

5 Mirosław Borusiewicz, Nauka czy rozrywka? Nowa muzeologia w europejskich definicjach muzeów, Kraków 2012, s. 103.

6 Andrzej Szczerski, Kontekst, edukacja, publiczność – muzeum z perspektywy „Nowej muzeologii“, [w:] Muzeum sztuki. Antologia, red. Maria Popczyk, Kraków

c zęść 1 • muzeum dl a wsz ystkich

7

Nowa muzeologia oraz pojęcie „muzeum inkluzywne”, które ściśle się z nią łączy, zakłada współudział lokalnej społeczności, stanowiąc jedno z możliwych platform zbliżenia między społecznościami i narodami. Stawia sobie za cel aktywny udział w rozwoju samoświadomości lokalnych, a także i ponadlokalnych społeczności. Nowa muzeologia to także ekologiczne muzea, muzea zintegrowane i środowiskowe, które opierają się na trzech podstawowych filarach – społeczeństwo, terytorium i dziedzictwo.

Nowe spojrzenie na muzeologię to również kwestia social inclusion7, czyli uświadomienia społeczeństwu potencjału dziedzictwa jako dziedziny generującej dochód, promującej region czy stanowiącej powód do dumy z lokalnej tradycji lub osiągnięć.

Jednym z głównych celów instytucji muzealnych kierujących się ideami nowej muzeologii jest zachowanie obiektywizmu w sposobie przedstawiania i opisywania muzealiów, bez narzucania widzowi punktu widzenia muzealników8. Istotnym punktem jest kwestia przystosowania obiektów muzealnych dla osób z różnymi typami niepełnosprawności, zarówno fizycznych, jak inJednym z głównych celów instytucji muzealnych kietelektualnych oraz zapewrujących się ideami nowej muzeologii jest zachowanie nienie im odpowiedniej oferty edukacyjnej9. obiektywizmu w sposobie przedstawiania i opisywania Podstawowe pojęcia nomuzealiów, bez narzucania widzowi punktu widzenia wej muzeologii to meaning muzealników.

– znaczenie i access – dostęp.

Znaczenie obiektu według teoretyków nowej muzeologii nie tkwi w przedmiocie, ale jest określane, nadane i zdefiniowane przez grupę społeczną związaną bezpośrednio bądź też jedynie pośrednio z danym dziedzictwem, której członkowie różnią się wiedzą i sposobem percepcji świata. Dostęp (access), wiąże się z kodem, który powinien znać zwiedzający, aby zrozumieć wartość prezentowanego obiektu.

Nie każdy widz ma wiedzę pozwalającą bez problemu go rozszyfrować. Dla nowej muzeologii fundamentalna jest więc informacja, którą można odszyfrować na różne sposoby, również bez znajomości owego kodu. Ideologia nowej muzeologii kładzie nacisk na ściąganie do muzeum nowych grup społecznych (także etnicznych), a nie na tradycyjnie pojmowanym „zwiększaniu” frekwencji. Podkreśla się przy tym duże znaczenie tożsamości grupowej, a nie indywidualnej zwiedzających.

Pojęcia określające nową muzeologię wynikają ze zmian w muzealnictwie, o których pisał Wacław Idziak w swoim ar2006, s. 335–344, 334.

7 Borusiewicz., Nauka czy rozrywka?..., s. 104.

8 Ibidem, s. 145.

9 Ibidem, s. 168.

c zęść 1 • redefinic ja muze alnic t wa

8

tykule Współczesne tendencje w muzealnictwie już w 2003 roku.

Wyróżnił on kilka ważnych zmian, takich jak: •• przejście od orientacji na obiekty muzealne do orientacji na społeczeństwo •• poszerzenie pojęcia obiektu muzealnego •• zmiana sposobów prezentacji obiektów muzealnych •• dążenie do ochraniania i prezentowania zabytków in situ •• decentralizacja pojęcia muzeum – zamiast jednego budynku czy kompleksu muzealnego tworzone są układy sieciowe, muzeum, jako organizacja łącząca różnego typu zbiory i kolekcje rozproszone w terenie •• racjonalizacja zarządzania muzeum – muzeum z instytucji dotowanej przez państwo czy innych sponsorów zamienia się w przedsięwzięcie o charakterze quasi rynkowym ••„muzealizacja” obiektów komercyjnych i kulturalnych10 Główną kwestią przy tworzeniu muzeum w duchu nowej muzeologii jest pobudzenie społeczeństwa do dociekań nad rozwojem kultury i cywilizacji, które sprowokuje odpowiednio dobrana prezentacja eksponatów lub też zabytkowego miejsca. Z punktu widzenia niniejszej publikacji, najważniejszym celem nowej muzeologii i muzeów inkluzywnych jest ciągłe przeprowadzanie pogłębionych i przemyślanych działań mających na celu nie tylko dosłowne „otwarcie drzwi” do muzeów dla osób Chodzi o całą „kulturę włączania”, która eliminuje proz niepełnosprawnościami. blem segregacji – jedna atrakcja/eksponat przeznaczona Nie chodzi tylko o zainstalowanie kilku udogodnień, jest tylko dla pełnosprawnych, a inna – dla osób z niepełwydrukowanie tyflografik nosprawnością. i podpisów pod obrazami napisanych alfabetem Braille’a. Chodzi o całą „kulturę włączania”, która eliminuje problem segregacji – jedna atrakcja/eksponat przeznaczona jest tylko dla pełnosprawnych, a inna – dla osób z niepełnosprawnością. Muzea powinny zapewniać wszystkim równy dostęp do wszystkich swoich działań i promować pełne włączenie osób z niepełnosprawnościami w życie kulturalne, a co za tym idzie – społeczne.

Kluczowym elementem jest upowszechnienie działań włączających osoby z niepełnosprawnościami w życie muzeum i odpowiednie przygotowanie do tego kadry 11.

10 Wacław Idziak, Współczesne tendencje w muzealnictwie, Koszalin 2003, s.1, dostępny w Internecie: http://muzeoblog.org/files/W_Idziak_Wspolczesne_ tendencje.pdf (dostęp: 21.02.2015r.).

11 Reportaż z projektu „Kultura włączania”, dostępny w Internecie: http://www. mik.waw.pl/aktualnosci/item/1330-kultura-wlaczania-projekt.html (dostęp: 21.02.2015r.).

c zęść 1 • redefinic ja muze alnic t wa

9

2.

Muzeum przygotowane na przyjęcie osób z niepełnosprawnościami

2.1 Szkolenia pracowników

P

olskie muzea, choć coraz bardziej otwarte na goszczenie w swoich progach osób z niepełnosprawnościami, nie zawsze są na to przygotowane. Na szczęście normą stają się podstawowe udogodnienia, takie jak podjazdy dla wózków, windy czy toalety dla niepełnosprawnych. Ale czy to wystarczy, aby zachęcić osobę czy grupę osób z niepełnosprawnościami do wizyty w muzeum i sprawić, żeby poczuły się tam „na miejscu”?

Zwykle mówi się, że atmosferę danego miejsca kształtują ludzie – i to samo dotyczy muzeum. Odwiedzający chętniej wróci do muzeum, jeśli zostanie mile obsłużony w kasie, fachowo i uprzejmie poinformowany na interesujący go temat. Będzie czuł się w muzeum komfortowo, kiedy będzie wiedział, do kogo zwrócić się o pomoc. Niestety, pracownicy polskich muzeów, a co szczególnie ważne, pracownicy tzw. pierwszego kontaktu (mowa o pracownikach obsługi ekspozycji, pracownikach szatni czy kawiarni, ochronie), od których zależy komfort zwiedzających, bardzo rzadko są rzetelnie przeszkoleni w kontaktach z osobami z niepełnosprawnościami. Niepewność, zażenowanie, litość czy nawet zbytnia troska, zwykle wypływające z dobrej woli pracownika, który ma kontakt z osobą niepełnosprawną, mogą być przyczyną niezręcznej sytuacji, w której żadna ze stron nie będzie czuć się komfortowo. Zwiedzający może odnieść wrażenie, że miejsce, do którego się udał, zupełnie nie jest przygotowane na jego wizytę. Równie niepewnie może poczuć się pracownik, który, co zupełnie zrozumiałe, nie wie, jak ma się zachować, ponieważ – chociaż wie dokładnie, co zrobić, gdy wybuchnie pożar – to nie ma pojęcia, w jaki sposób zakomunikować ważną informację dotyczącą bezpieczeństwa osobie na przykład z wadą słuchu.

Szkolenia pracowników muzeum dotyczące kontaktu z osobami z niepełnosprawnościami są bardzo ważnym elementem, często pomijanym przez muzea. Do prowadzenia szkoleń warto angażować ludzi, którzy z tymi osobami mają stały kontakt, którzy swoim doświadczeniem dotyczącym najróżniejszych, czasami

c zęść 1 • muzeum dl a wsz ystkich

Wykład Barrego Ginleya w Muzeum Narodowym w Krakowie.

Barry Ginley - doradca do spraw równości i dostępu w Muzeum Wiktorii i Alberta w Londynie.

10

zaskakujących, przypadków mogą podzielić się z innymi. Szkolenie takie powinno poruszać tematy dotyczące komunikowania się z osobami niepełnosprawnymi, rozpoznawania ich charakterystycznych reakcji i radzenia sobie z nimi czy przeciwdziałania zachowaniom agresywnym i autoagresywnym. Ważne jest również, aby wiedzę przekazywaną podczas szkoleń udostępniać także w postaci materiałów szkoleniowych. Oczywiście dla edukatorów i specjalistów prowadzących zajęcia i warsztaty z osobami z niepełnosprawnościami szkolenia takie powinny być poszerzone o zagadnienia dotyczące metodyki pracy.

Szkolenie Barrego Ginleya z V&A dla pracowników współpracowników i wolontariuszy Działu Edukacji, podczas którego rozważaliśmy różne sytuacje związane z pobytem osoby niepełnosprawnej w muzeum.

2.2. Asystenci muzealni Częstym problemem jest brak zatrudnionych na stałe w muzeach tzw. asystentów muzealnych, czyli osób, które w razie potrzeby mogą zaprowadzić odwiedzającego w konkretne miejsce, pokazać ciekawe obiekty lub objaśnić interesujące go zagadnienia czy nawet towarzyszyć w całym zwiedzaniu galerii, na przykład prowadząc wózek. Oczywiście zatrudnienie tego rodzaju pracowników wiąże się z dużymi kosztami. Dobrym rozwiązaniem wydaje się więc wcześniejsza rezerwacja asysty na konkretny dzień i godzinę. Wyobraźmy sobie jednak następującą sytuację: do kasy podchodzi zwiedzający, który pyta, jak dostać się do toa-

c zęść 1 • muzeum prz ygotowane...

11

lety, która jest dosyć oddalona od kontuaru. Mimo kilkukrotnego powtórzenia, jak dojść do owej toalety, klient wciąż nie rozumie, jak to zrobić. Nie pomaga mu także mapka czy instrukcje pisemne, widać, że ma problem z przyswajaniem wielowątkowych informacji. Co robić w takiej sytuacji? Najrozsądniejszym wyjściem wydaje się wezwanie pomocy, kogoś, kto mógłby zaprowadzić naszego zdezorientowanego gościa. Kogo jednak wezwać? Ani pracownicy kasy, ani obsługa ekspozycji muzealnej, ani pracownicy ochrony przy wejściu nie mogą opuścić swych stanowisk pracy. W większości przypadków w dużych polskich muzeach takiej osoby po prostu nie ma.

2.3. Działania edukacyjne W Polsce edukację muzealną osób z niepełnosprawnościami dopiero ostatnio zaczyna się uwzględniać w ogólnych programach edukacyjnych. Co prawda wiele muzeów coraz częściej inicjuje projekty i pojedyncze przedsięwzięcia aktywizujące konkretne grupy społeczne zagrożone wykluczeniem, m.in. osoby z niepełnosprawnością intelektualną, jednak wciąż bardzo mało jest programów stałych. Ciągłość tego rodzaju inicjatyw jest bardzo ważna, pozwala na rzetelne wykształcenie kadry edukatorów i stworzenie długofalowych, rzeczywiście edukacyjnych działań, a nie incydentalnych wydarzeń.

W 2013 roku powstała publikacja Muzeum Regionalnego w Stalowej Woli pod tytułem E-przewodnik po dostępnych muzeach polskich12, opracowana na podstawie badania ankietowego, stanowiącego podstawę diagnozy stanu dostępności dla niepełnosprawnych polskich i ukraińskich muzeów pod względem architektonicznym i edukacyjnym. Wzięto pod uwagę m.in. potrzeby osób poruszających się na wózkach (szerokość korytarzy i drzwi, brak podestów i progów w budynku, utwardzony dojazd), programy edukacyjne dla osób z niepełnosprawnościami fizycznymi i intelektualnymi, udogodnienia dla osób niewidomych i słabowidzących czy też możliwość pomocy asystenta. Co prawda ponad 70 muzeów z około 200, które zostały uwzględnione w tym projekcie, deklaruje, że ma w ofertę skierowaną do osób z niepełnosprawnościami intelektualnymi, jednak odwiedzając poszczególne strony internetowe większości z tych muzeów, bardzo trudno znaleźć na ten temat szczegółowe informacje.

Często okazuje się, że niektóre z oferowanych lekcji muzealnych mogą być przystosowane do potrzeb osób z niepełnosprawnościami intelektualnymi, a czasami nie ma żadnej informacji na

E-przewodnik po dostępnych muzeach polskich, opracowany na podstawie badania ankietowego, stanowiącego podstawę diagnozy stanu dostępności dla niepełnosprawnych polskich i ukraińskich muzeów pod względem architektonicznym i edukacyjnym.

12 E-przewodnik po dostępnych muzeach polskich, dostępny w Internecie: http:// muzeum.przeworsk.pl/wp-content/uploads//2015/01/E-przewodnik-MUZEAPOLSKIE.pdf (dostęp: 29.01.2015 r.).

c zęść 1 • muzeum prz ygotowane...

12

ten temat. Nadal niewiele jest programów od początku pomyślanych jako zajęcia dla nich.

2.4. Współpraca edukatorów i kuratorów Edukacja osób z niepełnosprawnością intelektualną to nie tylko sprawa dobrego projektu czy edukatora. Ważnym, a rzadko stosowanym w Polsce rozwiązaniem jest współpraca kuratorów z edukatorami przy projektowaniu wystawy. Wspólne działania kuratorów i edukatorów przeszkolonych do pracy z osobami z niepełnosprawnością intelektualną pozwalają tworzyć programy edukacyjne ściśle dopasowane do ich potrzeb.

W nowojorskim Museum od Modern Art (MoMA) dba się A jeśliby pójść o krok dalej i do współpracy zaprosić o to, aby w tworzeniu programów, które kierowane są osoby, których to bezpodo osób z niepełnosprawnościami lub powiązane z nimi średnio dotyczy? W nowow inny sposób, jak najczęściej uczestniczyli sami niepełjorskim Museum od Modern nosprawni.

Art (MoMA) dba się o to, aby w tworzeniu programów, które kierowane są do osób z niepełnosprawnościami lub powiązane z nimi w inny sposób, jak najczęściej uczestniczyli sami niepełnosprawni 13. Nie jest to skomplikowane ani kosztowne, a konsultacja z osobą na wózku, niewidomą czy niesłyszącą może zwrócić uwagę kuratorowi i projektantom wystawy na wiele aspektów, które mogliby pominąć.

13 Amanda Cachia, Disability, Curating, and the Educational Turn: The Contemporary Condition of Access in the Museum [w:] On-curating, issue 24, December 2004, dostępny w Internecie: http://on-curating.org/index.php/issue24-reader/disability-curating-and-the-educational-turn-the-contemporarycondition-of-access-in-the-museum.html (dostęp: 4.02.2015 r.).

c zęść 1 • muzeum prz ygotowane...

13

3.

Rozwiązania techniczne

N

ależy wziąć pod uwagę, że u niektórych osób niepełnosprawność intelektualna łączy się z innymi niepełnosprawnościami. Poniżej zostało przedstawionych kilka rozwiązań, które mogą okazać się użyteczne dla osób z różnymi niepełnosprawnościami i które mogą też zapewnić zwiedzającym komfort oraz poczucie „włączenia”. Warto pamiętać, że obok licznych technologii, którymi możemy się posługiwać, najważniejszym czynnikiem jest rzetelnie wyszkolony pracownik, i to w ten „ludzki” element kultury włączania muzea powinny inwestować najwięcej.

3.1. Odwiedzający z niepełnosprawnością ruchową

W punkcie informacyjnym muzeum czy w kasie dostępne powinno być kilka podstawowych urządzeń, które pomogą osobom z niepełnosprawnością ruchową sprawnie poruszać się po muzeum oraz w pełni korzystać z jego oferty.

Są to przede wszystkim wózki. Najpopularniejsze ich rodzaje to wózki aktywne (dla osób zdolnych go obsługiwać), wózki ortopedyczne (tzw. szpitalne) oraz wózki elektryczne 14. Najczęściej w muzeach i innych tego typu instytucjach można wypożyczyć składany wózek najprostszego typu. W takim wypadku muzeum powinno być zobowiązane do zapewniania asysty do prowadzenia wózka, po wcześniejszej rezerwacji. Inne urządzenia, które ułatwią osobom starszym czy z niepełnosprawnością ruchową poruszanie się po muzeum i które powinny być możliwe do wypożyczenia, to m.in. laski, balkoniki czy kule medyczne.

Jeśli nie wszystkie części muzeum są dostępne dla zwiedzających na wózkach, warto dokładnie rozważyć, jakie zastosować udogodnienia. Wiele problemów stwarzają (później często

Brak progów w przejściach. Wjazd na taras w oddziale Galerii Sztuki Polskiej XIX wieku w Sukiennicach.

14 Agata Etmanowicz, Widz/odbiorca z niepełnosprawnością ruchową, [w:] ABC Gość niepełnosprawny w muzeum, publikacja NIMOZ, nr 2/2013, s. 70.

c zęść 1 • muzeum dl a wsz ystkich

14

nieużywane) takie urządzenia, na które trzeba przesiadać się z wózka, zwłaszcza jeśli muzeum nie zatrudnia osób, które mogą pomóc w takich sytuacjach. Nie najlepszym pomysłem są też tzw. szyny przenośne, które można w razie potrzeby położyć na stopniach. Kąt ich nachylenia może sięgać aż 30 proc., podczas gdy przeciętna osoba na wózku może samodzielnie wjechać na płaszczyznę o maksymalnym nachyleniu 15 proc. Bardzo ciężko jest także poprowadzić wózek tak stromym podjazdem. Część z wózków elektrycznych nie może też pokonać stromizny o nachyleniu większym niż 10 proc.15.

Szczegółowe informacje dotyczące wszystkich norm projektowania i dostosowywania budynków na potrzeby osób z niepełnosprawnościami znajdziemy w „Rozporządzeniu Ministra Infrastruktury w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie”.

Dbając o komfort zwiedzających z niepełnosprawnościami, należy też zainteresować się dojazdem do muzeum. Jeśli nie docierają doń autobusy niskopodłogowe lub niemożliwy jest samodzielny dojazd na wózku z najbliższego przystanku, powinno się w tej sprawie interweniować u władz miasta.

W świetle polskiego prawa budowlanego każdy nowy budynek musi być przystosowany dla osób z niepełnosprawnościami; podobnie wszystkie modyfikacje budynków starszych muszą uwzględniać najnowsze normy. Większość polskich muzeów mieści się jednak w budynkach zabytkowych, które objęte są zupełnie innymi normami i dosyć surowymi obostrzeniami dotyczący-

Galeria Sztuki Polskiej XIX wieku w Sukiennicach zwyciężyła w konkursie "Kraków bez barier 2010" na miejsce najlepiej przystosowane dla osób niepełnosprawnych w kategorii "obiekty i przestrzenie zabytkowe".

15 Kamil Kowalski, Architektura i rozwiązania techniczne, [w:] ABC Gość niepełnosprawny w muzeum, publikacja NIMOZ, nr 2/2013, s. 30–34.

Winda dla osób poruszających się na wózku w Gmachu Głównym Muzeum Narodowego w Krakowie

Szczegółowe informacje dotyczące wszystkich norm projektowania i dostosowywania budynków na potrzeby osób z niepełnosprawnościami znajdziemy w „Rozporządzeniu Ministra Infrastruktury w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie”.

c zęść 1 • rozwią zania technic zne

15

mi wszelkich zmian i renowacji 16. Bardzo trudno czasami zadbać o komfort zwiedzających z niepełnosprawnościami, nie ingerując w zabytkową tkankę budynku. Konieczny jest naprawdę przemyślany projekt architektoniczny, aby nowoczesne podjazdy, windy czy podnośniki nie zepsuły historycznego charakteru budynku.

Organizując widownię dla wydarzeń towarzyszących, wykładów czy spotkań w muzeum, należy zawsze pamiętać, aby zostawić odpowiednio szeroką przestrzeń między rzędami krzeseł dla wózków, a także żeby w miarę możliwości zarezerwować dla nich miejsce – tak aby nie musiały być dostawione z boku, utrudniając przejście.

Oczy człowieka na wózku znajdują się zwykle na wysokości od 109 do 130 cm. Aby podpisy pod obrazami były dla niego czytelne, należy je umieszczać na wysokości od 122 do 167 cm. Optymalną wysokością jest około 137 cm – są one wtedy doskonale widoczne zarówno dla osób na wózkach, jak i dla innych17.

Oczy człowieka na wózku znajdują się zwykle na wysokości od 109 do 130 cm.

Aby podpisy pod obrazami były dla niego czytelne, należy je umieszczać na wysokości od 122 do 167 cm.

3.2. Odwiedzający niewidomi i słabowidzący Wiele muzeów ma w swoich zbiorach obiekty, których można dotykać, bądź makiety obiektów czy tyflografie. Nowe technologie pozwalają na odtwarzanie różnych dźwięków, zapachów czy innych pozawizualnych form udostępniania ekspozycji. Problemem często nie jest sama oferta muzeum, ale sposób, w jaki jest ono przystosowane dla zwiedzających, którzy mają problemy ze wzrokiem. Niewidomym bądź słabowidzącym muzeum powinno zapewnić przewodnik napisany dużą kontrastową czcionką, audioprzewodniki, urządzenia pozwalające na odtwarzanie audiodeskrypcji, jeśli taka jest dostępna (np. smartfony, tablety z odpowiednią aplikacją). Warto dokładnie przemyśleć wydawanie w większym nakładzie przewodników pisanych alfabetem Braille’a. Z badań wynika, że w dzisiejszych czasach najbardziej przydatne są audioprzewodniki i inne mobilne urządzenia, które mogą wręcz „same oprowadzić” po muzeum w bezpieczny sposób. Jedynie niewielka część osób niewidomych posługuję się alfabetem Braille’a, a z uwagi, że pismo to zajmuje dużo miejsca, przewodnik taki musi co najmniej potroić swoją objętość, przez co staje się nieporęczny 18. Oczywiście, alfabet Braille'a to bardzo przydatne narzędzie dla części osób niewidomych, więc nie ma potrzeby rezygnować z niego – należy po prostu racjonalnie przemyśleć jego użycie przy wystawie i w materiałach edukacyjnych.

16 Ibidem, s. 10.

17 Agata Etmanowicz, Widz/odbiorca z niepełnosprawnością ruchową, [w:] ABC Gość niepełnosprawny w muzeum, publikacja NIMOZ, nr 2/2013, s. 66–67.

Zwiedzanie dla osób niewidomych i słabowidzących w Galerii Sztuki Polskiej XX wieku w Gmachu Głównym.

18 Robert Węckowski, Zobaczyć muzeum, [w:] ABC Gość niepełnosprawny w muzeum, publikacja NIMOZ, nr 2/2013 s. 82.

c zęść 1 • rozwią zania technic zne

16

Coraz częściej w muzeach wykorzystywane są tyflograficzne plany muzeów, a także ścieżki dotykowe (montowane w podłodze, łatwe do rozpoznania za pomocą laski). Cała trasa powinna być klarownie oznaczona, informacje powinny znajdować się we wszystkich miejscach, w których trzeba wybrać kierunek. Trzeba pamiętać też o dużych, kontrastowych i wyraźnych piktogramach, dużo łatwiejszych do zauważenia niż napisy. Piktogram powinien być maksymalnie uproszczony, a jednocześnie przekazywać jak najwięcej informacji 19.

Ośrodek Kultury Europejskiej Europeum

3.3. Odwiedzający niesłyszący i niedosłyszący Coraz popularniejsze jest udostępnianie w muzeach różnego rodzaju urządzeń wspomagających słyszenie. Najczęściej są to pętle indukcyjne, czyli systemy wspomagania słuchu, które eliminują z komunikatu trzaski, szumy i niepotrzebne dźwięki.

Każdy zapis audio lub wideo powinien mieć opcje transkrypcji.

W niektórych muzeach dostępne są też broszury, które opisują dźwięki w danych punktach ekspozycji. Nie da się jednak zastąpić żadną technologią najważniejszego czynnika pomagającego osobom niesłyszącym lub niedosłyszącym włączyć się w życie kulturalne muzeum – czynnika ludzkiego. W miarę możliwości

Wykład tłumaczony na język migowy

19 Kamil Kowalski, Architektura i rozwiązania techniczne… ,s. 43.

c zęść 1 • rozwią zania technic zne

17

należy jak największej liczbie wydarzeń kulturalnych zapewniać tłumaczenia na Polski Język Migowy, symultaniczny przekaz tekstowy lub transkrypcje.

Polskim Językiem Migowym posługuje się około 100 000 osób.

W Polsce istnieje też Kultura Głuchych (pisanych wielką literą!) – prężnie działająca mniejszość językowo-kulturowa 20 .

3.4. Odwiedzający z niepełnosprawnością intelektualną Każde rozwiązanie, które wniesie więcej emocji w ekspozycję, jest mile widziane przez osoby z niepełnosprawnością intelektualną, pomaga bowiem zrozumieć kontekst czy uwarunkowania historyczne obiektu. Mogą to być rozmaite dźwięki czy muzyka, które przenoszą widza w konkretną epokę czy miejsce, specyficzne zapachy, interaktywne wizualizacje czy efekty w innych technologiach.

Można powiedzieć, że osoby z niepełnosprawnością intelektualną potrzebują, aby ich wizyta w muzeum była dokładnie zaplanowana. Bardzo użytecznym narzędziem są tzw. social stories, „historyjki społeczne”, które można udostępnić na stronie muzeum osobie z niepełnosprawnością intelektualną, planując wizytę . Są to dokładnie sfotografowane etapy pobytu w muzeum.

Przeszukanie torby czy zostawanie kurtki w szatni to czasami stresujące doświadczenia dla osób z niepełnosprawnością intelektualną, na które dobrze wcześniej się przygotować. Bardzo użytecznym narzędziem jest też „sensoryczna mapa muzeum”.

Szerzej o tego rodzaju udogodnieniach piszemy w rozdziale „Dobre praktyki”.

Wśród stricte technicznych udogodnień muzeum powinno oferować słuchawki wygłuszające, które odwiedzający z niepełnosprawnością intelektualną będzie mógł założyć w czasie, kiedy w muzeum jest więcej osób, co generuje hałas. Nadmiar dźwięków, głośne zapisy audio, a do tego często muzyka towarzysząca niektórym ekspozycjom mogą powodować niepokój, poczucie dyskomfortu i nerwowość, która może przerodzić się w zachowania agresywne lub autoagresywne.

Polskim Językiem Migowym posługuje się około 100 000 osób.

W Polsce istnieje też Kultura Głuchych (pisanych wielką literą!) – prężnie działająca mniejszość językowo-kulturowa.

Osoby z niepełnosprawnością intelektualną potrzebują, aby ich wizyta w muzeum była dokładnie zaplanowana. Bardzo użytecznym narzędziem są tzw. social stories, „historyjki społeczne”, które można udostępnić na stronie muzeum osobie z niepełnosprawnością intelektualną, planując wizytę.

3.5. Projektowanie uniwersalne Projektowanie uniwersalne (universal design) to sposób myślenia o produkcie w taki sposób, by był on dostępny dla jak największej grupy odbiorców, bez dodatkowego przystosowywania.

Istotą projektowania uniwersalnego jest więc jak największe zbalansowanie potrzeb jak największej grupy użytkowników.

20 Anna Żórawska, Gość z niepełnosprawnością słuchu w muzeum, [w:] ABC Gość niepełnosprawny w muzeum, publikacja NIMOZ, nr 2/2013, s. 54.

c zęść 1 • rozwią zania technic zne

18

Myśląc o architekturze wystawy czy muzeum, małej architekturze muzealnej, sprzętach w sali edukacyjnej dobrze jest wziąć pod uwagę siedem zasad uniwersalnego projektowania: •• Równorzędność użytkowników (equitable use) – projekt nie faworyzuje ani nie wyklucza żadnej z grup, która go używa.

•• Elastyczność użycia (flexibility in use) – projekt uwzględnia szeroką gamę pojedynczych preferencji i potrzeb.

•• Prosta i intuicyjna obsługa (simple and intuitive) – projekt jest łatwy do zrozumienia i używania, niezależnie od stopnia zaawansowania technologicznego użytkownika, jego wiedzy, umiejętności językowych czy manualnych.

•• Zrozumiała informacja (perceptible information) – projekt przekazuje podstawowe informacje swojemu użytkownikowi w prosty i klarowny sposób.

•• Tolerancja dla błędów (tolerance for error) – projekt minimalizuje potencjalne niebezpieczeństwo wynikające z niewłaściwego jego użycia.

•• Niski poziom wysiłku fizycznego (low physical effort) – z danego projektu można korzystać łatwo i bez wysiłku.

•• Wymiary i przestrzeń dostępu i użytkowania (size and space for approach and use) – wymiary projektu dostosowane są do przestrzeni, w której się znajduje, można z niego łatwo korzystać niezależnie od tego, jaką użytkownik ma postawę, rozmiary ciała czy zdolność poruszania się21.

Przykłady projektowania uniwersalnego spotykamy na co dzień.

Najprostszym z nich jest łagodny zjazd z krawężnika – udogodnienie dla osób poruszających się na wózkach czy o kulach, ale też dla rodziców z dziećmi w wózkach, rowerzystów czy osób starszych. Przejawem projektowania uniwersalnego w muzeum będzie kolorystycznie oznakowana trasa zwiedzania w muzeum, jego strona internetowa, która pozwala na użycie czytnika tekstu czy wydrukowanie plików na drukarce Braille’a lub automatyczne otwieranie drzwi 22. Innym przykładem może być ustawienie elementów małej architektury oraz przedmiotów związanych z edukacją (ławki, kosze na śmieci, standy interaktywne) w jednej linii, tak aby było łatwo się przemieszczać wzdłuż nich osobom słabowidzącym, używającym białej laski czy zwiedzającym na wózkach, ale także po to, aby nie wpadały na nie biegające dzieci czy goście zapatrzeni na prezentowane obiekty. Będzie to też na przykład umieszczenie wszystkich na-

7

zasad uniwersalnego projektowania

• Równorzędność użytkowników (equitable use) • Elastyczność użycia (flexibility in use) • Prosta i intuicyjna obsługa (simple and intuitive) • Zrozumiała informacja (perceptible information) • Tolerancja dla błędów (tolerance for error) • Niski poziom wysiłku fizycznego (low physical effort) • Wymiary i przestrzeń dostępu i użytkowania (size and space for approach and use)

Łagodny zjazd z krawężnika - przykład projektowania uniwersalnego.

21 Carl Funckes, Projektowanie uniwersalne: zastosowania w szkolnictwie wyższym, dostępny w Internecie: http://www.abcd.edu.pl/index.php?option=com_co ntent&view=article&id=201:projektowanie-uniwersalne-zastosowania-wszkolnictwie-wyszym-&catid=37:uniwersytet-dla-wszystkich&Itemid=15 (dostęp: 3.02.2015 r.).

22 Ibidem.

c zęść 1 • rozwią zania technic zne

19

pisów informacyjnych na poziomie około 137 cm – czyli komfortowej wysokości dla dorosłego, dziecka oraz osoby na wózku23.

Dostępnych jest coraz więcej publikacji w języku polskim dotyczących projektowania uniwersalnego, na przykład: ••„Projektowanie uniwersalne: udostępnianie otoczenia osobom niepełnosprawnym” – Ewa Kuryłowicz ••„Rzeczy są dla ludzi: niepełnosprawność i idea uniwersalnego projektowania” – Maciej Błaszak, Łukasz Przybylski Pierwsza edycja ogólnopolskiej konferencji „Projektowanie uniwersalne – równe prawa, równy dostęp” odbyła się 27 października 2010 roku 24 .

Przykłady publikacji dotyczących projektowania uniwersalnego: • „Projektowanie uniwersalne: udostępnianie otoczenia osobom niepełnosprawnym” – Ewa Kuryłowicz • „Rzeczy są dla ludzi: niepełnosprawność i idea uniwersalnego projektowania” – Maciej Błaszak, Łukasz Przybylski

3.6. Strona internetowa 25 Strony internetowe i inne nowoczesne media są doskonałymi źródłami informacji o instytucji. Jednakże wiele osób z niepełnosprawnością nie radzi sobie z ich obsługą. Receptą na ten stan rzeczy jest dobry projekt, odpowiednia treść i przestrzeganie pewnych standardów. Przede wszystkim strona internetowa musi być zgodna z aktualnie obowiązującymi wytycznymi. Lepszą dostępność treści zapewni dodanie alternatywnego tekstu opisującego zamieszczone na stronie obrazy, który będzie mógł odczytać specjalny program. Powinna być także możliwość zmiany rozmiaru czcionki na potrzeby słabowidzących. Zamieszczonym na stronie wideo powinny towarzyszyć napisy, skierowane do niesłyszących, oraz opisy słowne, pomocne niewidomym i słabowidzącym.

Jest bardzo ważne, aby dział czy zakładka na stronie dotycząca udogodnień dla osób niepełnosprawnych była doskonale widoczna i łatwa przez nich do znalezienia. Powinny się tam znaleźć informacje skierowane bezpośrednio do nich (programy edukacyjne, istniejące usprawnienia i udogodnienia, takie jak miejsca parkingowe). Wybierając dostawców oprogramowania, należy sprawdzić, którzy z nich oferują rozwiązania w pełni kompatybilne z programami czytającymi tekst.

Dokładne rekomendacje dotyczące strony internetowej zaprojektowanej z uwzględnieniem potrzeb osób z niepełnosprawnościami znaleźć można na stronie http://fdc.org.pl/wcag2/, gdzie znajduje się przetłumaczony na język polski dokument „Wytyczne dla dostępności treści internetowych 2.0 (WCAG 2.0)”.

A

AA

Dokładne rekomendacje dotyczące strony internetowej zaprojektowanej z uwzględnieniem potrzeb osób z niepełnosprawnościami: http://fdc.org.pl/wcag2/

23 Kamil Kowalski, Architektura i rozwiązania techniczne…, s. 15.

24 Dostępność. Projektowanie uniwersalne. Dostępny w Internecie: http://www. niepelnosprawni.gov.pl/dostepnosc-projektowanie-uniwer/(dostęp: 3.02.2015 r.).

25 Opracowane na podstawie informacji zawartych na stronie http://www. absawarenessmonth.org/abs-inclusion-toolkit-4/ (dostęp: 3.02.2015 r.).

c zęść 1 • rozwią zania technic zne

20

4.

Dobre praktyki

O

dpowiednie przygotowanie instytucji do przyjęcia zwiedzających z niepełnosprawnościami widać już w momencie przekroczenia progu muzeum. W większości prężnie funkcjonujących, dużych placówek przy kasach czy w punkcie informacji znajdują się specjalne udogodnienia – wózki, kule medyczne, przewodniki wydrukowane dużą czcionką – które można wypożyczyć, a także urządzenia pomocne osobom z wadami słuchu w uczestniczeniu w oprowadzeniach i innych zajęciach.

Są to na przykład pętle indukcyjne czy zwiększające głośność zestawy słuchawkowe.

Część instytucji zapewnia również tłumaczy na język migowy, z których pomocy można skorzystać po wcześniejszej rezerwacji, zachęca też do zwiedzania z psem przewodnikiem. Poniżej zostało przedstawionych kilka wybranych placówek na świecie i w Polsce, których ciekawe rozwiązania są dobrym wzorem do naśladowania.

The Metropolitan Museum of Art, Nowy Jork, USA Na stronie internetowej Metropolitan Museum znajdziemy wiele kreatywnych i innowacyjnych udogodnień, które pomogą przygotować się osobom z niepełnosprawnościami intelektualnymi do wizyty w muzeum. MET adresuje te udogodnienia głównie do osób z autyzmem, ale jest to praktyczne narzędzie, które może być używane przez różne grupy. Jednym z nich jest „sensoryczna mapa MET”, którą można wydrukować i zabrać ze sobą do muzeum. Taka mapa pozwoli zaplanować tę wizytę, ominąć strefy, który mogłyby obniżyć komfort zwiedzania – czyli na przykład miejsca, w których panuje hałas.

Przygotowanie mapy jest proste, a umieszczenie jej na stronie do samodzielnego wydrukowania, nie wiążąc się z dużymi wydatkami, jest bardzo przydatne nie tylko dla osób z niepełnosprawnością, ale też dzieci, osób starszych czy wreszcie wszyst-

c zęść 1 • muzeum dl a wsz ystkich

21

kich odwiedzających, które źle się czują na przykład w zatłoczonych czy ciemnych pomieszczeniach. Na stronie znaleźć można także interaktywną mapę galerii, z zaznaczonymi udogodnieniami (toalety dla niepełnosprawnych, windy itp.). Dzięki niej można się wcześniej przygotować do wizyty i wybrać interesujące działy 26.

Ciekawym i użytecznym ułatwieniem, które można znaleźć na stronie MET jest „wizualny planer” wizyty. Jest to plik, który również można pobrać i wydrukować, zawierający fotografie poszczególnych galerii oraz tabelę-planer. Fotografie należy wyciąć i – po uprzednim zapoznaniu się z tym, co znajduje się w konkretnych galeriach – wkleić do swojego indywidualnego „wizualnego planera”, planując w ten sposób wizytę w MET. Do wycięcia przygotowane są też prośby o wskazanie drogi do toalety czy restauracji (w formie pisemnej oraz piktogramów), które można w razie potrzeby pokazać na przykład pracownikowi galerii czy swojemu opiekunowi. Jest również wyszczególnionych kilka zasad, których należy przestrzegać w muzeum 27. Na stronie internetowej znaleźć można także social stories, czyli „historyjki społeczne”, opisane już wcześniej.

The Metropolitan Museum of Art ma zakrojony na szeroką skalę program edukacyjny, który dzieli się na kilka części – dla osób niesłyszących, dla osób niedosłyszących, dla osób niewidomych lub słabowidzących, dla osób z niepełnosprawnością intelektualną (duży nacisk położony jest na program przeznaczony dla osób z autyzmem) i dla osób z demencją (wraz z opiekunami).

Programów dla osób z różnego rodzaju niepełnosprawnościami jest obecnie aż 51, każdy z nich to dobrze przemyślana, specyficznie ukierunkowana oferta, skierowana zarówno do dzieci, jak i dorosłych.

Guggenheim Museum, Nowy Jork, USA W Guggenheim Museum można spotkać w galerii pracowników z przypinką z napisem: „Ask me about art”, których można zapytać o sprawy związane z kolekcją i poszczególnymi obiektami.

Są oni również przeszkoleni do opisywania dzieł osobom niewidomym. Inny sposób, w który Guggenheim Museum próbuje zachęcić osoby niewidome i słabowidzące do odwiedzin to m.in. program „Mid’s Eye”, z którego ramach dwa razy w miesiącu odbywają się specjalne warsztaty prowadzone przez tzw. Verbal 26 Informacje dostępne na stronie: http://www.metmuseum.org/~/media/ Files/Events/Programs/Progs%20for%20Visitors%20with%20Disabilities/ Sensory%20Friendly%20Map.pdf (dostęp: 21.01.2015 r.).

27 Informacje dostępne pod adresem: http://www.metmuseum.org/~/media/Files/ Visit/MyMetTour.pdf (dostęp: 30.01.2015r.).

c zęść 1 • dobre prakt yki

22

Description Guides. Jest to okazja dla zwiedzających niewidomych lub słabowidzacych do zapoznania się z kolekcją muzeum w dostępny dla nich sposób, koncentrując się na doświadczeniach innych niż wzrok zmysłów. Nieocenioną pomocą jest aplikacja, w której oprócz standardowych map i napisów (większą czcionką) znajdują się słowne opisy części eksponatów. Guggenheim Museum prowadzi również projekt „Art For All”, skierowany do uczniów ze spektrum autyzmu oraz z niepełnosprawnością intelektualną. W ofercie jednego pakietu zajęć znajdują się dwie wizyty edukatora muzealnego w klasie i jedna wspólna wizyta w muzeum. Takie rozwiązanie pozwala uczniom oswoić się i poznać z osobą, z którą eksplorować będą muzealne galerie.

Na tych warsztatach, pracując nad rozwinięciem społecznych i komunikacyjnych umiejętności uczniów, kreuje się rodzinną atmosferę 28.

Museum of Modern Art (MoMA), Nowy Jork, USA W Museum of Modern Art na największą uwagę zasługuję stały program dla osób z niepełnosprawnością intelektualną zatytułowany „Create Ability”, podkreślający szczególną rolę rodziny, stwarzający jej możliwość spędzania czasu razem. Comiesięczne zajęcia skierowane są do dwóch grup (rodzin dzieci i dorosłych). „Kultura włączania” realizuje się tutaj w procesie angażowania całej rodziny we wspólne zajęcia, wspólne tworzenie i doświadczanie sztuki. Warsztaty te na stale zagościły w ofercie edukacyjnej tego muzeum, tak że większość ich uczestników, uczęszczając na nie regularnie, dobrze poznaje prowadzących, którzy mogą systematycznie śledzić ich rozwój 29.

Victoria&Albert Museum, Londyn, Wielka Brytania Galerie w Victoria&Albert Museum, rozmieszczone w kilku budynkach, ciągną się przez 12 kilometrów, co czyni to muzeum największym na świecie muzeum sztuki i rzemiosła. Całe to zabytkowe, historyczne założenie o ogromnej kubaturze – choć wydaje się to niewiarygodne – dostępne jest dziś dla wózków.

Czytniki ekranowe i tzw. scanning pen, czyli skanujące tekst (np. podpis pod obrazem) długopisy, które mogą odczytać daną informację na głos, a także szeroka gama audiodeskrypcji i standardowych urządzeń przeznaczonych dla osób z wadą słuchu 28 Opracowane na podstawie ulotki dostępnej pod adresem: http://media. guggenheim.org/content/pdf/new_york/education/GuggenheimforAllflyer2014-2015.pdf (dostęp: 29.01.2015 r.).

29 Informacje dostępne pod adresem: http://www.moma.org/learn/disabilities/ developmental (dostęp: 30.01.2015 r.).

c zęść 1 • dobre prakt yki

23

są dostępne dla wszystkich odwiedzających. W V&A odbywają się także cykliczne wykłady i odczyty dla osób z wadami słuchu oraz „wycieczki dotykowe”, przeznaczone dla osób niewidomych i słabowidzacych. W każdej galerii znajdują się przedmioty, których można dotykać, bądź też stanowiska interaktywne.

Na otwartość i przyjazność Victoria&Albert Museum w Londynie niewątpliwy wpływ ma bardzo dobrze przeszkolona kadra.

Aż 7 proc. pracowników Muzeum to osoby deklarujące niepełnosprawność. Doradca do Spraw Równości i Dostępu jest włączany w proces kreowania i projektowania nowej wystawy od samego początku, co jest kluczowe dla inkluzywności i dostępności przedsięwzięcia.

W ramach projektu „Outside in Pathways” w V&A zostały przeprowadzone warsztaty dla osób z niepełnosprawnością intelektualną, którego finalnym efektem był film nagrany i zmontowany przez uczestników tych warsztatów 30.

Muzeum Narodowe w Krakowie Muzeum Narodowe w Krakowie od wielu lat prowadzi działania na rzecz dostępności wystaw i działań edukacyjnych dla osób z różnego rodzaju niepełnosprawnością. Kładzie również nacisk na likwidowanie barier architektonicznych.

Działania w ramach projektu „Zobaczyć niewidzialne” zrealizowanego w 2008 roku miały na celu dostosowanie Muzeum do potrzeb osób niewidomych i słabowidzących. Zostały przygotowane tabliczki i przewodniki w alfabecie Braille’a objaśniające specyfikę muzealnych kolekcji dzieł sztuki. Zostały też wykonane kopie wybranych rzeźb, dzięki którym osoby z niepełnosprawnością wzroku mogą poznać rzeźby ze zbiorów MNK. Projekt „Kraków na wyciagnięcie ręki” z 2010 roku pozwolił na przygotowanie i udostępnienie osobom z niepełnosprawnością wzroku audioprzewodników po wystawie o tej samej nazwie w Pałacu Biskupa Erazma Ciołka – Oddziale Muzeum Narodowego Krakowie. Jest on oparty na systemie pętli indukcyjnej, polegającym na włączeniu audioprzewodnika w momencie, gdy zwiedzający znajdzie się przed omawianym dziełem.

Młodzi ludzie, którzy wzięli udział w przygotowanych dla nich warsztatach, stworzyli skrypty do audiodeskrypcji pięciu dzieł w Galerii „Sztuka Dawnej Polski. XII–XVIII wiek” w Pałacu Biskupa Erazma Ciołka. Mieli oni również możliwość zapoznania się z zagadnieniem dostępności dzieł sztuki dla osób niewidomych oraz różnych metod przekazywania wizualnych treści – za pośrednictwem modeli, audioprzewodników, tyflografiki, dotyko30 Informacje dostępne pod adresem: http://www.outsideinpathways.org.uk (dostęp: 28.01.2015 r.).

c zęść 1 • dobre prakt yki

24

wej palety barw, audiodeskrypcji. Podczas warsztatów pt „Obraz musi działać!” (2012), skierowanych do dorosłych z niepełnosprawnością intelektualną oraz chorych psychicznie, powstał zestaw materiałów edukacyjnych do samodzielnego i twórczego wykorzystywania w trakcie zwiedzania, które mają służyć twórczemu i spontanicznemu podejściu do sztuki.

Cykl spotkań „Sztuka w ciszy” w 2014 roku pozwolił osobom z niepełnosprawnością słuchową odkrywać piękno sztuki i związanych z nią emocji. Prowadził je pracownik Sekcji Edukacji z pomocą tłumacza Polskiego Języka Migowego. Uczestnicy nie tylko poznawali dzieła sztuki w poszczególnych galeriach, ale także wzięli udział w specjalnie przygotowanych działaniach edukacyjnych.

W 2015 roku bogatą ofertę wykładów w MNK udostępniono również osobom z niepełnosprawnością słuchową. Jeden wybrany wykład w miesiącu tłumaczony jest na Polski Język Migowy.

Poprzedza go zaproszenie nagrane również w tym języku.

Ciekawym urozmaiceniem dla wszystkich gości jest możliwość przymierzenia kopii dawnych zbroi w Galerii „Broń i Barwa w Polsce” oraz odsłuchania dźwięków, jakie mogłyby wydawać wybrane przedmioty w Galerii Rzemiosła Artystycznego. Dźwiękowa ścieżka zwiedzania powstała w ramach projektu „Muzeum Dźwięków”, a poszczególne nagrania zostały przygotowane przez uczestników warsztatów.

Muzeum Sztuki Współczesnej MOCAK, Kraków Krakowski MOCAK podjął współpracę z różnymi podmiotami i organizacjami, tworząc długofalowy program „Muzeum bez barier”, aby udostępnić Muzeum jak największej liczbie zwiedzających. Stworzył kilka rozwijających się nieustannie projektów skierowanych do konkretnych grup zagrożonych wykluczeniem społecznym – m.in. uczestników terapii zajęciowych, wychowanków domów dziecka, pacjentów szpitali psychiatrycznych, dorosłych z autyzmem czy seniorów z zaburzeniami psychicznymi 31.

Muzeum Regionalne w Stalowej Woli Muzeum Regionalne w Stalowej Woli od wielu lat realizuje program dla osób z różnymi niepełnosprawnościami. Dysponuje obecnie szeroką ofertą adresowaną m.in. do osób z niepełnosprawnością intelektualną. Jednym z nich jest program edukacyjny „Przestrzeń interaktywna”, obejmujący wystawy, warsz31 Informacje dostępne pod adresem: https://www.mocak.pl/muzeum-bez-barier (dostęp: 27.01.2015 r.).

c zęść 1 • dobre prakt yki

25

taty i wydawnictwa. Jego celem jest projektowanie wystaw dostępnych dla dziecka, osoby z dysfunkcją wzroku, słuchu czy z niepełnosprawnością intelektualną. W ramach realizowanego od kilku lat programu „Dostępne Muzeum” powstała m.in. „Galeria przez dotyk”, składająca się z kamiennych rzeźb, oraz cały pakiet edukacyjny, obejmujący m.in. opublikowany w internecie przewodnik dla muzealników. Muzeum Regionalne w Stalowej Woli organizuje szkolenia dla pracowników muzeów w zakresie obsługi gości niepełnosprawnych oraz prowadzi programy terapeutyczno-edukacyjne poza siedzibą Muzeum32.

Muzeum Pałac w Wilanowie, Warszawa Muzeum Pałac w Wilanowie ma w swej ofercie ciekawe i innowacyjne pomoce dla osób z niepełnosprawnością intelektualną.

Jest to m.in. przewodnik dla dzieci ze spektrum autyzmu, zrealizowany we współpracy z fundacją SYNAPSIS. Przewodnik ten, oparty na idei „historyjek społecznych”, jest znakomitym przygotowaniem osób z autyzmem oraz wszystkich tych, dla których wizyta w takiego rodzaju miejscu może być wyzwaniem. Takie przewodniki oferuje na swojej stronie również Muzeum Miasta Łodzi czy Zachęta Narodowa Galeria Sztuki. Ciekawym pomysłem jest umieszczenie na stronie internetowej „Imaginarium wilanowskiego” – czyli zbioru dźwięków opowiadających niejako historię pałacu, pozwalających się przenieść w czasy, kiedy na zamku rezydowali król Jan III i królowa Maria Kazimiera 33.

Zachęta Narodowa Galeria Sztuki, Warszawa W Zachęcie organizowane są warsztaty rodzinne oraz warsztaty dla grup zorganizowanych – dla dzieci i młodzieży ze spektrum autyzmu, które są wynikiem współpracy Galerii z Fundacją SYNAPSIS w ramach projektu „Kultura przyjazna dla osób z autyzmem”. Projekt ten miał na celu stworzenie programu wspomnianych warsztatów oraz szkolenie pracowników i animatorów Zachęty w zakresie pracy z osobami ze spektrum autyzmu 34.

32 Informacje dostępne pod adresem: http://www.muzeum.stalowawola.pl/pl/ projekty/dostepne-muzeum-gosc-niepelnosprawny-w-muzeum (dostęp: 3.02.2015 r.).

33 Informacje dostępne pod adresem: http://www.wilanow-palac.pl/edukacja/ dostepnosc (dostęp: 3.02.2015 r.).

34 Informacje dostępne pod adresem: http://www.zacheta.art.pl/page/view/207/ edukacja-program-dla-osob-z-niepelnosprawnoscia (dostęp: 4.02.2015 r.).

c zęść 1 • dobre prakt yki

26

Muzeum Powstania Warszawskiego, Warszawa W godny uwagi projekt „Zakochana Warszawa” włączyło się też Muzeum Powstania Warszawskiego. W jego ramach MPW zorganizowało warsztaty fotograficzne dla osób z niepełnosprawnością intelektualną oraz wystawę powstałych prac. Opracowano też poradnik dla tych osób oraz ich opiekunów na temat fotografowania. Na terenie Muzeum Powstania Warszawskiego zawsze znajdują się wolontariusze gotowi pomóc gościom, którzy w różnych powodów tej pomocy wymagają. W Muzeum znajdują się także interaktywne eksponaty przeznaczone dla różnego rodzaju odbiorców 35.

Wszystkie zdjęcia muzeów za Wikipedia.org

•••

Coraz częściej organizowane są wystawy oparte na idei „kultury włączania”. „Włącza się” przede wszystkim osoby niewidome bądź słabowidzące. Na wystawach tych część obiekAktualną ofertę dotyczącą warsztatów, spektakli, tów może być dotykana, dla części przygotowano kopie, wprowadzań, pokazów filmowych i innych wydarzeń dużo jest bodźców sensukulturalnych skierowanych do osób z różnymi niepełnoalnych, audiodeskr ypcji, sprawnościami znaleźć można na stronie internetowej: opisów w alfabecie Brailwww.kulturabezbarier.org. le’a czy tyflografii. Przykładem tego typu „włączających” wystaw może być wystawa „Alabaster w rzeźbie niderlandzkiej XVI–XVII wieku”, zrealizowana w Muzeum Narodowym w Gdańsku na przełomie 2011 i 2012 roku, czy też wystawa „Wolny Strzelec/Freelancer” zrealizowana w Zachęcie w roku 2013.

35 Informacje pod adresem: http://www.1944.pl/o_muzeum/zaplanuj_wizyte (dostęp: 24.01.2015 r.).

c zęść 1 • dobre prakt yki

27

Część 2 Przewodnik dla pracowników muzeów – kontakt i praca z osobami z niepełnosprawnością intelektualną*

* Przewodnik został opracowany w oparciu o informacje zawartych na stronie: http://www. absawarenessmonth.org oraz na podstawie informacji, które pracownicy Muzeum Narodowego w Krakowie otrzymali na specjalnych szkoleniach (m.in. z Stanisławą Szczepaniak oraz Barrym Ginley’em).

c zęść 1 • redefinic ja muze alnic t wa

28

0.

Przed wizytą w muzeum – wskazówki dla opiekunów

A

by wizyta w muzeum była mile wspominana przez zwiedzającego z niepełnosprawnością intelektualną, powinien on być do niej odpowiednio przygotowany przez swojego opiekuna. Dobrze jest wyraźnie poruszyć kwestie zasad i regulaminu muzeum. Chodzi nie tylko o podstawowe zasady, takie jak zakaz dotykania eksponatów czy zachowanie spokoju w galerii.

Jeśli w muzeum obowiązuje nakaz zostawiana toreb i plecaków w szatni lub przeszukiwania bagaży, dobrze o tym uprzedzić. W wypadku, kiedy w muzeum znajdują się instalacje czy wyświetlane są tzw. wideo-arty, które emitują niepokojące dźwięki czy migające światła, dobrze wiedzieć o tym wcześniej i być może ominąć te miejsca. Wszystkie te informacje powinny znaleźć się na stronie internetowej muzeum, aby osoba planująca wizytę wraz ze swym podopiecznym z niepełnosprawnościami mogła się odpowiednio przygotować.

c zęść 2 • pr ze wodnik dl a pr acowników muzeów

29

Sugerowane przykłady zachowań wobec osób z niepełnosprawnością

1.

•• Nie zakładaj z góry, czego osoba z niepełnosprawnością nie wie czy nie umie.

•• Zapytaj się, czy osoba z niepełnosprawnością potrzebuje asysty, pomocy, zanim ją zaoferujesz (np. „Czy potrzebuje Pani/Pan pomocy?”, zamiast: „Pomogę Pani/Panu”).

•• Nie naciskaj, jeśli spotkasz się z odmową.

•• Zwracaj się bezpośrednio do osoby z niepełnosprawnościami, a nie do jej opiekuna czy asystenta.

•• Zwracaj się do zwiedzających zgodnie z ich wiekiem (nie mów do dorosłych jakby byli dziećmi).

•• Nie bój się popełnić błędu.

Należy unikać: •• Traktowania osoby z niepełnosprawnościami jako osoby całkowicie zależnej.

•• Wywyższania osoby z niepełnosprawnościami, dodawania jej szczególnych zasług.

•• Pytania osoby, która deklaruje niepełnosprawność, o stopień jej niepełnosprawności czy o jakiś dowód, który to potwierdza. Należy przyjąć, że ta osoba mówi prawdę. Wiele rodzajów niepełnosprawności nie jest widocznych na pierwszy rzut oka (np. zespół Aspergera czy autyzm), dlatego nie należy stawiać takiej osoby w niekomfortowej sytuacji.

•• Okazywania litości.

Przyjmując rezerwację telefoniczną wizyty zorganizow grupie tej

wanej grupy w muzeum warto zapytać, czy Przyjmując rezerwację telefoniczną wizyty zorganiznajdują się osoby z niepełnosprawnością. zowanej grupy w muzeum warto zapytać, czy w grupie tej znajdują się osoby z niepełnosprawnością lub takie, które mają specjalne potrzeby edukacyjne. Pozwoli to lepiej przygotować się prowadzącemu zajęcia czy oprowadzającemu grupę. Takie pytanie powinno znaleźć się także w formularzu rezerwacji internetowej. c zęść 2 • pr ze wodnik dl a pr acowników muzeów

30

1.1. Sugerowane przykłady zachowań wobec osób z niepełnosprawnością ruchową.

Szanuj przestrzeń osobistą odwiedzającego z niepełnosprawnością ruchową, nigdy nie popychaj wózka, albo nie prowadź danego gościa pod rękę bez uprzedniego zapytania o jego wolę. Nigdy nie przestawiaj wózka, kul czy laski bez wcześniejszego pytania.

Jeżeli prowadzisz rozmowę z osobą używającą wózka dłużej niż przez kilka minut, staraj się znaleźć sobie jakieś miejsce do siedzenia, aby wasze oczy znalazły się na tym samym poziomie.

Staraj się nie kucać przy wózku.

1.2. Sugerowane przykłady zachowań wobec osób niesłyszących bądź niedosłyszących Przede wszystkim zapytaj, w jaki sposób twój rozmówca chce się komunikować.

Jeżeli rozmawiasz przez asystenta/tłumacza na język migowy zwracaj się bezpośrednio do osoby, z którą rozmawiasz. Mów wolno, zostawiaj pauzy, tłumacz będzie potrzebował chwilę czasu, aby przetłumaczyć twoje słowa.

Zanim zaczniesz mówić, upewnij się, że osoba, z którą chcesz się skomunikować, patrzy na Ciebie, to pomoże jej zrozumieć twoje słowa. Można zwrócić na siebie uwagę delikatnym dotknięciem w ramię lub głośno i wyraźnie, ale uprzejmie wypowiedzieć imię, jeśli się je zna. Mów jasno, staraj się wyraźnie akcentować i rozdzielać pojedyncze słowa, wprowadź trochę ekspresji w swoją wypowiedź. Gestykulacja czy wyraźne zabarwienie emocjonalne słów na pewno ubarwią wypowiedź i sprawią, że przekaz stanie się jaśniejszy niż monotonna mowa, w której słowa zlewają się ze sobą. Nie krzycz i nie podnoś głosu.

Nie udawaj, że zrozumiałeś, jeśli tak się nie stało. Poproś o powtórzenie lub o to, żeby osoba, z którą rozmawiasz, zapisała to, co chciała powiedzieć. Nie każda osoba z problemami związanym ze słuchem umie to robić. Mów z twarzą zwróconą zawsze w kierunku rozmówcy, upewnij się, że jest ona dobrze widoczne i dobrze oświetlona, nie zasłaniaj twarzy rękami. Kluczowe informacje, szczególnie nazwy, takie jak nazwa miejsca czy nazwisko, dla pewności lepiej zawsze przeliterować. Zaoferuj osobie z wadą słuchu wszystkie udogodnienia, jakie są do niej skierowane. Pamiętaj, żeby osobom, które mają problemy ze słuchem, proponować kontakt e-mailowy. Jeśli znasz podstawy języka migowego lub Polskiego Języka Migowego – nie wstydź się ich użyć, upewniając się wcześniej, że osoba, z którą chcesz się komunikować, również je zna.

c zęść 2 • sugerowane prz ykłady zachowań

Asystenci osób niewidomych lub słabowidzących – technika: Pozwól osobie, którą chcesz poprowadzić, chwycić cię lekko ponad ramieniem, bądź pół kroku przed tą osobą. To pozwala na swobodne przemieszczanie – osoba, która jest prowadzona, czuje zmianę kierunku i może czuć się komfortowo.

•• Upewnij się, że osoba, z którą chcesz się skomunikować, patrzy na Ciebie.

•• Mów jasno, staraj się wyraźnie akcentować i rozdzielać pojedyncze słowa.

•• Wprowadź trochę ekspresji w swoją wypowiedź.

Gestykulacja czy wyraźne zabarwienie emocjonalne słów na pewno ubarwią wypowiedź i sprawią, że przekaz stanie się jaśniejszy niż monotonna mowa,

31

1.3. Sugerowane przykłady zachowań wobec osób z demencją oraz ich rodzinami Rozmawiając z osobami z demencją, zwracaj się bezpośrednio do rozmówcy, załóż, że jest w stanie cię zrozumieć oraz odpowiedzieć. Cierpliwie czekaj na odpowiedź. Czasami osobom dotkniętym demencją jest trudniej przyswoić informację i potrzebują trochę czasu, zwłaszcza jeśli znajdują się w nowym otoczeniu.

Postaraj się utrzymać kontakt wzrokowy. Tłumacząc osobie z demencją, gdzie ma się udać, używaj klarownych gestów. Staraj się być serdeczny i otwarty!

Używaj klarownych gestów.

Staraj się być serdeczny i otwarty!

1.4. Sugerowane przykłady zachowań wobec osób z autyzmem Autyzm u każdego objawia się trochę inaczej, istnieje jednak kilka zachowań charakterystycznych – tzw. zachowania samostymulujące (z ang. stimming, stim), na przykład trzepotanie rękami, wielokrotne uderzanie w jakiś przedmiot, kołysanie się na boki lub w przód i w tył. Takie zachowanie jest nierzadko objawem ekscytacji spowodowanej znalezieniem się w nowym miejscu.

Jeżeli zachowania te nie zagrażają niczyjemu bezpieczeństwu (ani bezpieczeństwu np. obiektów muzealnych), nie próbuj ich ograniczyć. Bądź świadomy, że podczas takich zachowań osoba z autyzmem również słyszy i jest świadoma tego, co się wokół niej dzieje. Jeżeli nie odpowiada na pytania, nie oznacza to, że ich nie zrozumiała, być może po prostu nie umie na nie odpowiedzieć. Niektóre osoby z autyzmem nie nawiązują kontaktu wzrokowego z rozmówcą, co nie znaczy, że nie interesuje ich to, co się do nich mówi.

Osoby z autyzmem mogą mieć problemy z przyswajaniem informacji – potrzeba im na to więcej czasu, prościej będzie im zrozumieć, co chcesz im zakomunikować, jeżeli używać będziesz prostych zdań.

Istotne jest także, aby zawsze umieć wskazać ciche, Istotne jest, aby zawsze umieć wskazać ciche, spokojspokojne miejsce w mune miejsce w muzeum, do którego osoby z autyzmem zeum, do którego osoby mogłyby się udać wraz z rodziną czy opieką, aby się z autyzmem mogłyby się wyciszyć i odpocząć, udać wraz z rodziną czy opieką, aby się wyciszyć i odpocząć, w razie gdyby poczuły się przytłoczone zarówno ilością różnorodnych dźwięków, hałasem czy tłumem, jak i – co bardzo częste w muzeach – przytłoczone wizualnie. Trzeba jednak uważać, aby zrobić to bardzo spokojnie, ponieważ są one są często nadwrażliwe na dotyk, szczególnie obcej osoby, dlatego lepiej, wskazując jakieś miejsce lub zwracając im uwagę (np. żeby nie dotykały ekspo-

c zęść 2 • sugerowane prz ykłady zachowań

32

natów), nie łap ich za rękę, nie prowadź pod ramię. Lepiej spokojnie to zakomunikuj i wytłumacz, czego nie powinni robić lub wyraźnym gestem wskaż miejsce, w którym mogłyby odpocząć, lub zaprowadź je tam, spokojnie prosząc, aby za wami podążały.

Pies towarzyszący to zwierzę specjalnie szkolone do pomocy osobom z niepełnosprawnościami. Psy takie pełnią wiele funkcji, takich jak prowadzenie niewidomych, ciągnięcie wózka, ostrzeganie niesłyszących, ochrona i wzywanie pomocy dla osoby, u której wystąpił napad padaczkowy, przypominanie osobie z niepełnosprawnością umysłową o konieczności przyjęcia leków czy uspokajanie osoby z zespołem stresu pourazowego w trakcie ataku paniki. Psy towarzyszące to nie typowe zwierzęta domowe, lecz wykwalifikowani pomocnicy – szkoleni do konkretnych zadań, których osoba z niepełnosprawnością potrzebuje.

Personel nie powinien pytać o rodzaj niepełnosprawności, żądać dokumentacji medycznej, specjalnych kart identyfikacyjnych, zaświadczeń o przeszkoleniu psa ani wymagać od zwierzęcia demonstracji posiadanych umiejętności, Personel nie powinien pytać o rodzaj niepełnosprawnow przypadku, jeśli pies jest ści, żądać dokumentacji medycznej, specjalnych kart właściwie oznaczony (jest to zwykle uprząż z informaidentyfikacyjnych, zaświadczeń o przeszkoleniu psa cją, że jest psem asystująani wymagać od zwierzęcia demonstracji posiadanych cym). Jeżeli nie ma pewnoumiejętności, w przypadku, jeśli pies jest właściwie ści, jakie funkcje pełni dany oznaczony. pies, można spytać, czy jest on zwierzęciem towarzyszącym, koniecznym ze względu na niepełnosprawność i do realizacji jakiego typu zadań został wyszkolony. Jeżeli mamy bardzo duże wątpliwości co to nieoznaczonego w żaden sposób psa, możemy prosić o dokumenty potwierdzające, że jest on psem asystującym, oraz zaświadczające o odbytych szczepieniach. Pies powinien być także czysty. Warto zadbać o dostępny w muzeum ręcznik, aby wytrzeć psu łapy w czasie złej pogody, oraz o miskę na wodę.

c zęść 2 • sugerowane prz ykłady zachowań

33

Przewodnik dla edukatorów muzealnych

2.

2.1. Zajęcia, warsztaty, lekcje muzealne dla osób z niepełnosprawnością intelektualną Planując zajęcia czy warsztaty dla osób ze specjalnymi potrzebami, pamiętaj, aby dokładnie dowiedzieć się, na jakim te osoby są poziomie, czego oczekują po wizycie w muzeum. Warto dowiedzieć się, czy jest to ich pierwsza wizyta w muzeum, czy może znają je już dobrze. Konieczne jest wyraźne odróżnienie zajęć dla dzieci z niepełnosprawnością intelektualną od zajęć dla dorosłych z taką niepełnosprawnością. O ile to możliwe, zapewnij sobie pomoc wolontariuszy czy innych edukatorów. Pamiętaj, aby dokładnie wyliczyć czas potrzebny dla każdego zadania i zarezerwować go więcej niż zwykle na przemieszczanie się między poszczególnymi miejscami, gdzie się realizuje owe zadania.

Na początku zajęć przedstaw się i wyjaśnij, jakie zasady panują w muzeum, oraz opowiedz, jak będą wyglądały zajęcia. Zachęć do zadawania pytań. Bardzo często zdarza się, że osoby z niepełnosprawnością intelektualną są bardzo wesołe, skłonne do żartów i zabaw – wykorzystaj to.

Oprowadzając grupę po muzeum, ogranicz ilość informacji, którą chcesz przekazać, zrezygnuj z mniej ważnych szczegółów i dat. Mów wolno, wyraźnie, używając prostych (ale nie infantylnych) słów i konstrukcji zdań. Prowadząc zajęcia edukacyjne dla osób z niepełnosprawnością intelektualną, trzeba pamiętać o cyklicznym powtarzaniu każdej ważnej informacji. Staraj się unikać rozbudowanych metafor, wyrażaj się dosłownie. Uważaj (i uczul na to wolontariuszy, z którymi współpracujesz), aby grupa trzymała się razem i żeby nikt się nie odłączał.

Tłumacząc, na czym polegać ma zadanie, które mają wykonać uczestnicy zajęć, wyrażaj się bardzo precyzyjnie. Osoby z niepełnosprawnością intelektualną mają często problem z przyswajaniem wielu informacji na raz. Pokazuj po kolei każdą czynność, wydawaj pojedyncze polecenia. Poczekaj, aż uczestnicy wykonają jedną czynność i dopiero potem powiedz, co mają robić dalej.

Na koniec zajęć nie zapomnij o ewaluacji, pomoże to udoskonalić następne zajęcia. Pożegnaj uczestników, dziękując im za za-

c zęść 2 • pr ze wodnik dl a pr acowników muzeów

Zachęć do zadawania pytań. Bardzo często zdarza się, że osoby z niepełnosprawnością intelektualną są bardzo wesołe, skłonne do żartów i zabaw – wykorzystaj to.

34

angażowanie i poświęcony czas. Zaproś ich na następną wizytę w muzeum.

Podczas pracy z osobami z niepełnosprawnością intelektualną nie należy zapominać o stanowczym określeniu zasad i o ich przestrzeganiu. Należy zachować stosowny dystans, nie pozwolić na przytulanie, chodzenie za rękę po galerii czy wypytanie o szczegóły naszego życia osobistego. Osoby, z którymi będziemy prowadzić zajęcia, często bywają nim zainteresowane, chcą też porozmawiać o własnych przygodach i osiągnięciach. Mimo całej sympatii i życzliwości trzeba uprzejmie, ale staWarto pamiętać, że informacje mogą być przekazywane nowczo ukrócić te rozmowy – które bardzo rozpraszają w różny sposób. Starajmy się używać jak najczęściej i tak trudną utrzymania piktogramów – diagramów, obrazków opisujących uwagę uczestników. sytuację, z którą chcemy zapoznać zwiedzających, Warto pamiętać, że inmap, grafik czy prostych wykresów formacje mogą być przekazywane w różny sposób.

Starajmy się używać jak najczęściej piktogramów – diagramów, obrazków opisujących sytuację, z którą chcemy zapoznać zwiedzających, map, grafik czy prostych wykresów (np. mówiąc o północy Polski, pokazać na mapie ten region, mówiąc o wzroście liczebności mieszkańców miast, pokazać prosty diagram). Niedrażniące dźwięki czy ścieżki dźwiękowe pomagają emocjonalnie pojąć rozmaite sytuacje, przykładowo subtelna muzyka orientalna słyszana w dziale ze sztuką orientalną wzmoże poczucie egzotyki, czegoś nowego, nieznanego.

2.2. Grupa z niepełnosprawnością intelektualną (szczególnie osoby z autyzmem) Jeśli oprowadzasz po muzeum osoby z autyzmem, staraj się zawsze uprzedzać, jeśli przechodzisz do pomieszczania, w którym są migające światła, jednostajne lub pojedyncze dźwięki czy do wielkich, białych przestrzeni, podobnie jak do przestrzeni, gdzie jest dużo krzykliwych kolorów. Staraj się myśleć o wszystkim, co mogłoby w jakiś sposób przestraszyć zwiedzających. Osoby z autyzmem, zarówno dzieci jak i dorośli, bardzo emocjonalnie odbierają niektóre przekazy. Należy więc uważnie dobierać tematykę zajęć oraz prezentowane prace, najlepiej konsultując się z opiekunami.

Zawsze podawaj dokładny czas i rodzaj poszczególnych zajęć.

2.3 . Grupa osób z demencją w muzeum Osoby z demencją odwiedzające muzeum często mogą czuć się zagubione, mogą też zapomnieć, gdzie się znajdują i po co tu są.

c zęść 2 • przewodnik dl a edukatorów muzealnych

35

Należy mieć wyraźnie widoczną naklejkę z imieniem, wskazane są też jakieś elementy indentyfikacyjne dla całej grupy – na wypadek gdyby jeden z jej uczestników się zagubił. Wyraźnie się przestaw i klarownie komunikuj każdy etap zajęć, zawsze mów, gdzie i po co idziecie (np. „Idziemy teraz na pierwsze piętro, obejrzeć ekspozycję antycznych waz”). Dzięki temu osoby z demencją będą świadome celu każdego etapu swojej wycieczki i będą czuły się pewniej. Staraj się włączać uczestników w dialog, zadawaj im pytania, nie zrażając się ewentualnymi niepowodzeniami.

2.4. Grupa osób niewidomych i słabowidzących Prowadząc zajęcia z grupą osób, wśród których znajdują się osoby niewidome bądź słabowidzące, zawsze pytaj, czy potrzebna jest im twoja pomoc, zamiast z góry to zakładać. Pamiętaj, żeby się przedstawić, a kiedy opuszczasz grupę i znów do niej wracasz, przedstaw się jeszcze raz – nie wszyscy zapamiętają od razu twój głos. Zawsze zakomunikuj niewidomym, że wychodzisz z pomieszczenia czy opuszczasz bliskie im otoczenie. Nigdy nie chwytaj za rękę, nie popychaj, jeśli chcesz wskazać kierunek, gdzie powinna się udać. Choć jest to trudne, pamiętaj, aby wszystkie gesty, które wykonujesz, na przykład skinięcie głową przełożyć na słowa. Zawsze dawaj bardzo szczegółowe i dokładne wskazówki – na przykład: „Pięć metrów na lewo od miejsca, w którym pan stoi” czy „W prawym górnym rogu pańskiego audioprzewodnika”.

2.5. Zachowania trudne Zachowania trudne, z którymi może spotkać się prowadzący podczas prowadzenia zajęć w muzeum, to m.in. agresja i autoagresja, zachowania związane z autyzem czy zespołem Aspergera (m.in. nadpobudliwość emocjonalna, nieustanne zadawanie pytań, próba skupiania uwagi na samym sobie), nadpobudliwość psychoruchowa, męczliwość (w niektórych typach schizofrenii), pozorne niezainteresowanie, apatia czy bierność, charakterystyczne dla depresji.

Prowadzący zajęcia musi zwrócić uwagę na to, aby samemu nie wywoływać zachowań agresywnych. Jeśli zauważamy oznaki zniecierpliwienia u osoby, której zadajemy pytanie, czy oczekujemy od niej wykonania konkretnego zadania, nie drążmy tematu na siłę, nie naciskajmy na odpowiedź za wszelką cenę. Zachowania agresywne mogą być odpowiedzią na sytuację, z którą osoba z niepełnosprawnościami nie potrafi sobie poradzić. Trzeba zdawać sobie sprawę, że osoba taka często po prostu nie umie powiedzieć „nie wiem”, przyznać się do niewiedzy lub nieumiejętności wykonania zadania. Nie wie, co w takiej

c zęść 2 • przewodnik dl a edukatorów muzealnych

Prowadzący zajęcia musi zwrócić uwagę na to, aby samemu nie wywoływać zachowań agresywnych.

36

sytuacji zrobić, zaczyna się denerwować, co może prowadzić do nieprzyjemnych i potencjalnie niebezpiecznych zachowań.

Warto pamiętać, że podobne zachowania (wyraźne oznaki zniecierpliwienia, agresja, zdenerwowanie) mogą wystąpić w sytuacjach, w których osoby przebywające na warsztatach nie chcą, nie mogą lub wstydzą się wyartykułować swoje potrzeby, przez co narasta w nich niepokój i złość. Najprostszy przykład to niemożność zakomunikowania swoich potrzeb fizjologicznych – gdy dana osoba w przestrzeni dla niej nieznanej nie wie, gdzie znajduje się toaleta, nie wie jak do niej dojść. Gdy zauważymy zachowania, których źródło jest dla nas zupełnie nieznane, spróbujmy porozmawiać z taką osobą na osobności.

2.6. Grupa z osobami nadpobudliwymi, z zaburzeniami koncentracji, ADHD czy innymi zaburzeniami destrukcyjnymi1* ADHD czy zaburzenia destrukcyjne nie są zaliczane do niepełnosprawności intelektualnych. Często jednak zaburzenia koncentracji i pewna nadpobudliwość cechuje osoby z pewnymi niepełnosprawnościami, warto więc wiedzieć, jak radzić sobie w kontaktach z nimi.

Do muzeów często przychodzą dzieci z ADHD i nadruchliwością. Prowadzenie z nimi zajęć może być czasami wielkim wyzwaniem, zwłaszcza że zajęcia w muzeum wymagają zwykle wewnętrznego spokoju oraz tego, co jest największym problemem – koncentracji. Aby ułatwić osobom nadpobudliwym koncentrację, miejsce, w którym odbywać się mają zajęcia (np. sala edukacyjna czy inne Nie możemy pozwalać osobom z ADHD czy nadpobubliwydzielone pomieszczenie), wością się nudzić! Jeżeli widzimy, że któraś z nich nie należy tak przygotować, ma co robić, skończyła już swoje zadanie, wymyślmy aby było tam jak najmniej mu następne, albo po prostu poprośmy go o pomoc rozpraszających bodźców.

Oczywiście jest to niewyko– może pójść zmienić wodę potrzebną do malowania, nalne w galerii muzealnej, zapalić światło czy przynieść więcej pędzli. która składa się właściwie z samych bodźców, dlatego też sugeruje się, aby czas spędzony w galerii starać się raczej skracać albo podzielić go na kilka krótkich wizyt. Mów spokojnie i powoli, ważne informacje powtarzaj kilka razy. Przy planowaniu zajęć dla osób z nadpo*

Opracowane na podstawie publikacji: ADHD (Attention Deficit Hyperactivity Disorder). Program profilaktyki zespołu nadpobudliwości psychoruchowej z zaburzeniami koncentracji uwagi, oprac.: Anna Balik, Anna Skalmierska, Anna Żurad, dostępnej w Internecie pod adresem: https://www.bip.krakow.pl/ zalacznik.php?zal_id=7864 (dostęp: 12.03.2015 r.).

c zęść 2 • przewodnik dl a edukatorów muzealnych

37

budliwością istotna jest dobra organizacja czasu. Poszczególne zajęcia i działania powinny mieć jasno określoną długość i zasady. Zadania powinny być jak najbardziej urozmaicone, a część teoretyczna ograniczona do niezbędnego minimum. Po każdej aktywności (dotyczy to szczególnie dzieci) powinno nastąpić krótkie zadanie wyciszające (rysowanie, malowanie itp.). Praca powinna być podzielona na krótkie etapy, każda informacja z instrukcją do poszczególnych zadań powinna być spokojnie powtórzona kilka razy, z dbałością o to, aby konstrukcja zdania pozostała taka sama. Nie bójmy się także zwrócić uwagę osobie, która przeszkadza w prowadzeniu zajęć. Jeśli widzimy, że któryś z uczestników nie radzi sobie ze swoimi emocjami, jest zdenerwowany i agresywny – pozwólmy mu się wyżyć, wyrzucić emocje – na przykład narysować czy namalować swoją złość, a następnie podrzeć, podeptać i wyrzucić rysunek. SpróNie bójmy się zwrócić uwagę osobie, która przeszkadza bujmy jednak zorganizować w prowadzeniu zajęć. Jeśli widzimy, że któryś z uczestto tak, aby nie prowokować do podobnych zachowań inników nie radzi sobie ze swoimi emocjami, jest zdenernych uczestników zajęć.

wowany i agresywny – pozwólmy mu się wyżyć, wyrzucić emocje – na przykład narysować czy namalować swoją złość, a następnie podrzeć, podeptać i wyrzucić rysunek.

c zęść 2 • przewodnik dl a edukatorów muzealnych

38

Europejskie Terytoria Kultury

3.

oprac. Anna Walczyk

W

Muzeum Narodowym w Krakowie tworzymy pogram skierowany do różnych grup odbiorców, zrealizowaliśmy już nie jeden projekt dla osób z niepełnosprawnością intelektualną. Jednak projekt „Europejskie Terytoria Kultury”, dofinansowany z programu „Uczenie się przez całe życie” dał możliwość dłuższej współpracy z jedną grupą i dokładniejsze sprawdzenie stosowanych metod. Dzięki współpracy międzynarodowej mieliśmy możliwość wymiany doświadczeń i skorzystania z tego, co wypracowali już nasi partnerzy podczas pracy z osobami niepełnosprawnymi. Partnerami w projekcie są instytucje ze Słowenii, Wielkiej Brytanii, Cypru i Turcji.

3.1. Działania lokalne Do udziału w pierwszym cyklu warsztatów realizowanych w ramach projektu postanowiliśmy zaprosić podopiecznych z różnych krakowskich i podkrakowskich ośrodków zajmujących się osobami z niepełnosprawnością intelektualną. Na nasze zaproszenie odpowiedziało 6 instytucji.

Zaczęliśmy cyklem warsztatów pt. „Muzeum? Kontakt!”. Podczas tych zajęć chcieliśmy pokazać uczestnikom, że przedmioty zgromadzone w muzeum z jednej strony są medium, za którego pomocą możemy poznać życie ludzi sprzed wieków, z drugiej strony – że służyły do kontaktowania się ludzi między sobą. Poza tym ważne było, aby zaprezentować różne formy komunikowania się oraz uświadomić uczestnikom, że jest to możliwe nie tylko za pomocą słów.

Różnorodność zbiorów Muzeum Narodowego w Krakowie pozwoliła na przeniesienie się wraz z uczestnikami warsztatów w różne epoki. Razem odkrywaliśmy znaczenie gestów postaci na średniowiecznych ikonach (Pałac Biskupa Erazma Ciołka) i nowożytnych obrazach (Europeum) oraz to, co można przekazać za pomocą muzyki (Galeria Rzemiosła Artystycznego) i ko-

c zęść 2 • pr ze wodnik dl a pr acowników muzeów

Chciałam być na każdych zajęciach!

Kasia - uczestniczka warsztatów

Najbardziej podobały mi się obrazy. Zajęcia były bardzo ciekawe.

Ala - uczestniczka warsztatów

Chętnie jeździłem na każde zajęcia, z wielką przyjemnością!

Marek - uczestnik warsztatów

39

loru (Europeum, Dom Jana Matejki) czy jak komunikowali się ze sobą oraz z zaświatami starożytni Egipcjanie (Galeria Sztuki Starożytnej).

Co miesiąc dwie prowadzące – Katarzyna Maziarz i Grażyna Szarugiewicz – spotykały się w innej galerii Muzeum z dwiema grupami. Choć podejmowały różne tematy, warsztaty miały podobną formułę. Po zapoznaniu się następowało wprowadzenie do tematu zajęć, na przykład tworzenie obrazu do muzyki czy wymiana skojarzeń związanych z kolorami. Następnie cała grupa udawała się do galerii, gdzie przyglądała się i rozmawiała na temat wybranych obiektów. Po powrocie do Sali Edukacyjnej uczestnicy tworzyli własne prace inspirowane tym, co zobaczyli, i tematem spotkania. Powstały amulety, kolaże, lampiony, broszki z filcu, ikony. Na zakończenie warsztatów opiekunowie uzupełniali ankietę, natomiast uczestnicy oceniali zajęcia, w których brali udział w bardzo różny sposób. Na przykład na pięciolinii przylepiali nuty: szare, jeśli oceniali warsztaty źle, kolorowe, jeśli dobrze, lub do specjalnie przygotowanej szafki wrzucali guzik odpowiadający stopniu ich zadowolenia z warsztatów.

c zęść 2 • europejskie tery toria kultury

Razem odkrywaliśmy znaczenie gestów postaci na średniowiecznych ikonach w Pałacu Biskupa Erazma CIołka

40

Cykl Muzeum? Kontakt!

Prowadzące: Katarzyna Maziarz, Grażyna Szarugiewicz, Paulina Chełmecka (dwa warsztaty) Kod obrazu / MowoPisy / Dźwiękowy kalejdoskop / MowoPrzedmioty / Doskonała mowa ciała / MowoŚwiaty / Kolorowy zawrót głowy / MowoBarwy / Szepty Uszebti / MowoZnaki

Spośród instytucji, które brały udział w warsztatach, dalszą współpracę nawiązaliśmy ze Środowiskowym Domem Samopomocy w Skawinie. Po wakacyjnej przerwie rozpoczęliśmy nowy cykl warsztatów „Słowo/Obraz/Europa”. We wrześniu na warsztatach integracyjnych spotkali się uczestnicy, ich opiekunowie, prowadzący, wolontariusze, stażyści i pracownicy Sekcji Edukacji MNK. Stworzyliśmy plakat złożony z puzzli, które przygotował każdy z uczestników. Od października 2014 do stycznia 2015 roku, piętnastu podopiecznych ŚDS w Skawinie dwa razy w miesiącu odwiedzało oddziały muzeum, biorąc udział w warsztatach plastycznych oraz zajęciach językowo-aktorskich. Tym razem tematy warsztatów plastycznych dotyczyły krajów partnerskich. I tak: na wystawie „Zawsze Młoda! Polska sztuka około 1900” uczestnicy zastanawiali się, które z dzieł może być ilustracją do słoweńskiej legendy o wodniku, na warsztatach w Gmachu Głównym poznali zaskakujący sposób użycia angielskiej herbaty, a w Pałacu Biskupa Erazma Ciołka – tureckie korzenie św. Mikołaja. W czasie warsztatów językowo-teatralnych uczestnicy uczyli się nazywać po angielsku kolory, kształty i przedmioty, które znaleźli na obrazach, aby łatwiej zapamiętać nowe słówka, tworzyli też scenki teatralne inspirowane dziełami sztuki.

Po zakończeniu cyklu warsztatów odbyło się spotkanie, na którym zaprezentowane zostały pocztówki z wymarzonych miejsc wykonane na warsztatach oraz scenka pt. „Zabierz się z nami”.

Motyw podróży, który przewijał się na spotkaniu podsumowującym, był związany z wyjazdem trzech uczestników na spotkanie projektowe Podziękowania dla pani prowadzącej. Bardzo inspiruw Londynie. Na podsumojące zajęcia, pobudzające wyobraźnię naszych uczestwanie cyklu warsztatów do ników. Zajęcia prowadzone z rozmachem, jeszcze raz Galerii Sztuki Polskiej XX dziękujemy. wieku w Gmachu Głównym MNK zostali zaproszeni podopieczni krakowskich ośrodków pracujących z osobami niepełnosprawnymi. Następnie w Sali Edukacyjnej odbyło się uroczyste wręczanie dyplomów i podziękowania. Na temat tego wydarzenia powstał krótki film.

c zęść 2 • europejskie tery toria kultury

41

Cykl Słowo/Obraz/Europa Warsztaty językowo-teatralne prowadzący: Łukasz Zych Poznajemy się / Sztuka jest moim światem, świat jest moją sztuką / Słowo i Obraz / Nasza podróż Warsztaty plastyczne prowadząca: Katarzyna Maziarz Upiorne zjawy i zjawiskowe upiory / It’s tea time! / Mikołajowe opowieści / To chyba miłość! Czyli kogo i co kocha pewna malarka

O ŚDS Skawina tak mówi jego kierownik Stanisława Szczepaniak: „Prowadzimy działalność terapeutyczną skierowaną do środowiska osób niepełnosprawnych i chorujących psychicznie. Zajęcia dla osób dorosłych odbywają się codziennie od poniedziałku do piątku i są treningiem aktywizującym oraz rozwijającym indywidualne zdolności i zainteresowania. Co ważne, uczymy też, jak gospodarować czasem wolnym i kreatywnie go spędzać. Sukcesy odnoszone na scenie w ramach terapii teatrem, podczas konkursów plastycznych, jak Doskonale dostosowany program dla osób z niepełnona przykład Międzynarodosprawnością intelektualną. Bardzo dobry kontakt osoby wego Biennale Sztuki Osób prowadzącej z grupą. Gorące podziękowania dla pani Niepełnosprawnych, liczprowadzącej. nych kiermaszów rękodzieła artystycznego czy udziału w projektach edukacyjnych w Muzeach: Regionalnym w Skawinie i Narodowym w Krakowie, aktywizują osoby zagrożone biernością i stagnacją egzystencjalną.

Zapobiega to postępowi choroby w przypadku osób chorujących psychicznie, szczególnie na schizofrenię i depresję, a u osób niepełnosprawnych intelektualnie stymuluje i rozwija procesy poznawcze”.

Poza warsztatami, korzystając ze współpracy z ośrodkiem w Skawinie, zorganizowaliśmy szkolenie dla pracowników, współpracowników i wolontariuszy Sekcji Edukacji, mające na celu przygotować ich do pracy z osobami niepełnosprawnymi.

Pani Stanisława Szczepanik, kierowniczka Środowiskowego Domu Samopomocy w Skawinie, opowiedziała o potrzebach i zagrożeniach pracy z tą grupą docelową.

Projekt został przedstawiony jako przykład dobrych praktyk w pracy licencjackiej Anny Matejskiej, studentki pedagogiki Uniwersytetu Jagiellońskiego.

c zęść 2 • europejskie tery toria kultury

42

3.2. Działania partnerskie Ważnym elementem projektu były działania podejmowane wspólnie z partnerami zagranicznymi. Wszystkie działania realizowane w ramach projektu zostały przedstawione na blogu (https://europeanterritoryofculture.wordpress.com), gdzie zamieszczaliśmy relację z warsztatów i spotkań partnerskich, produkty powstałe w ramach naszych działań oraz informację o samym projekcie, jak i organizacjach biorących w nim udział.

Stworzyliśmy słowniczek podstawowych słów i zwrotów w naszych językach, aby ułatwić ich nauczenie się, każdy z partnerów nagrał film, na którym prezentuje, jak je poprawnie wymówić.

Program „Grundtvig” kładzie nacisk na osobiste spotkania i bezpośrednią wymianę doświadczeń między instytucjami biorącymi w nim udział, dlatego też znaczącą częścią projektu były spotkania partnerskie, podczas których każda z organizacji miała okazję zaprezentować siebie, swoje działania i osiągnięcia, a z drugiej strony – zainspirować się lub nauczyć czegoś nowego.

Pierwsze spotkanie partnerskie odbyło się w Słowenii, w organizacji koordynującej cały projekt „DrustvoVita”. Jest to organizacja założona przez rodziców, których dzieci doznały urazu mó-

c zęść 2 • europejskie tery toria kultury

W Europeum odkrywaliśmy co można przekazać za pomocą koloru.

Na poprzedniej stronie: Praca jednego z uczestników warsztatów To chyba miłość! Czyli kogo i co kocha pewna malarka

43

zgu. Prowadzi ona dom dzienny, organizuje wsparcie dla rodzin, pomoc domową i transport osób niepełnosprawnych ruchowo, ale również różnego rodzaju zajęcia oraz obozy terapeutyczne.

Spotkanie w Lublanie było spotkaniem organizacyjnym. Przedstawiciele wszystkich organizacji zaprezentowali swe instytucje, ustaliliśmy poszczególne punkty projektu oraz zasady i terminy spotkań partnerskich.

Następne spotkanie, w którym udział wzięli pracownicy Muzeum Narodowego w Krakowie, odbyło się na Cyprze, w Larnace, gdzie gospodarzem była organizacja Saint Lazarus Centre for People with Special Needs. Centrum obejmuje opiekę nad 45 dorosłymi osobami, które mają możliwość uczestniczyć w stosunkowo bogatej gamie zajęć poprawiających ich kondycję, rozwijających zdolności i zainteresowania. Uczestnicy spotkania mieli okazję hospitować zajęcia rehabilitacyjne oraz warsztatowe, zwiedzali pracownie, w których odbywają się m.in. ćwiczenia fizyczne, warsztaty ceramiczne i koszykarskie, zajęcia logopedyczne, muzykoterapia czy warsztaty recyklingowe. Poznali sposób i metody pracy gospodarzy. Wzięli również udział w warsztatach, podczas których mieli okazję wykonać rekwizyty do przedstawienia nawiązującego do życia pierwotnych mieszkańców Cypru – zbijali tradycyjne cypryjskie krzesła z łodyg miejscowego kopru, wykonywali narzędzia myśliwskie i rolnicze, splatali kosze i nawlekali naszyjniki z glinianych korali i muszelek. Warsztaty zakończyła inscenizacja w stylu żywego obrazu, do którego zostali zaproszeni wszyscy goście i pracownicy ośrodka.

Spotkanie projektowe w Muzeum Narodowym w Krakowie odbyło się w dniach 23–25 września 2014 roku. W jego trakcie pokazaliśmy gościom Galerię „Broń i Barwa” z kopiami zbroi do przymierzania oraz Galerię Rzemiosła Artystycznego, gdzie mogli skorzystać z aplikacji „Muzeum Dźwięków” i posłuchać odgłosów przypisanych wybranym zabytkom. Specjalnie dla uczestników spotkania warsztaty poprowadziła Monika Drożyńska, która przedstawiła swoje prace i opowiedziała o nich oraz zaprosiła wszystkich do udziału w swoim projekcie „Wyhaftuj się”. Uczestnicy spotkania haftowali z myślą, co ich denerwuje w swoich ojczystych językach. W ostatnim dniu spotkania odbyły się warsztaty w Domu Józefa Mehoffera, podczas których grupa z każdego kraju przygotowała strój na przyjęcie – dla kobiety i mężczyzny. Samo przyjęcie odbyło się w Kamienicy Szołayskich; jego uczestnicy mieli okazję zatańczyć poloneza.

Przedstawiciele organizacji partnerskich odwiedzili również Środowiskowy Dom Samopomocy w Skawinie, gdzie obejrzeli przedstawienie przygotowane przez podopiecznych ŚDS pt. Sen Aniołów. Ważnym punktem programu był wykład „Muzeum jest dla wszystkich” poprowadzony przez Barry’ego Ginleya, dorad-

c zęść 2 • europejskie tery toria kultury

Warsztaty wyplatania koszy na Cyprze

Monika Drożyńska opowiedziała o swoich pracach i zaprosiła wszystkich uczestników spotkania do udziału w projekcie "Wyhaftuj się".

Uczestnicy spotkania projektowego po warsztatach w ogrodzie Domu Józefa Mehoffera.

44

Aktywne zwiedzanie Galerii Sztuki Polskiej XIX wieku w Sukiennicach przez gości z Turcji, Cypru, Słowenii i Wielkiej Brytanii.

cy do spraw równości i dostępu w Muzeum Wiktorii i Alberta w Londynie, który przyjechał do Krakowa z delegacją z Outside in Pathways z Londynu. Poprowadził on również szkolenie dla pracowników, współpracowników i wolontariuszy Sekcji Edukacji, podczas którego rozważaliśmy różne sytuacje związane z pobytem osoby niepełnosprawnej w muzeum.

Do Londynu wyjechało 3 uczestników warsztatów ze ŚDS w Skawinie wraz z opiekunem oraz pracownikami MNK. Gospodarzem spotkania była organizacja Outside in Pathways, która przygotowuje warsztaty edukacyjne dla osób z niepełnosprawnością intelektualną. Wychodząc z założenia, że obcowanie ze sztuką i kulturą jest ważne dla budowanie poczucia tożsamości i dobrobytu, Outside in Pathways zaprasza osoby z trudnościami w uczeniu się do londyńskich muzeów i galerii oraz zachęca do działania i realizowania swoich własnych pomysłów za pomocą rysunków, kolaży, fotografii, filmów, rzeźby oraz innych mediów.

Dzięki współpracy naszych gospodarzy z Muzeum Wiktorii i Alberta mieliśmy okazję poznać ofertę tego muzeum dla osób z niepełnosprawnością, zapoznać się również ze sposobem planowania i uwzględniania potrzeb osób niepełnosprawnych w działaniach muzeum (zobaczyć operę Arrival w Galerii Renesansu przygotowaną podczas warsztatów z osobami z niepełnsprawnością intelektualną). Wzięliśmy również udział w spotkaniu uczestników warsztatów realizowanych przez Outside in Pathways.

Ostatnie spotkanie odbyło się u partnera tureckiego Yardımlaşma ve Dayanışma Vakfı w Ankarze. Z jednej strony jego celem było poznanie działalności goszczącej nas organizacji, z drugiej – podsumowaniu projektu i naszej współpracy.

Wymianie informacji na temat działań lokalnych i efektów ich realizacji. Ocenie wspólnie zrealizowanych działań oraz planów na przyszłość.

c zęść 2 • europejskie tery toria kultury

45

3.3. Podsumowanie Projekty realizowane dzięki programom europejskim zakładają wypracowanie nowych narzędzi, osiąganie wskaźników, produktów i rezultatów. W ramach projektu „Europejskie Terytoria Kultury” zrealizowaliśmy 21 warsztatów dla 109 osób z niepełnosprawnością intelektualną, odbyło się też jedno krótkie przedstawienie, powstało wiele materiałów zdjęciowych oraz filmowych, w tym jeden film dokumentujący przedstawienie W ramach projektu „Europejskie Terytoria Kultury” kończące cykl warsztatów.

Miały miejsce 4 spotkania zrealizowaliśmy 21 warsztatów dla 109 osób partnerskie, w których braz niepełnosprawnością intelektualną. ło udział 17 osób. Na spotkaniu w Krakowie gościliśmy 43 uczestników z 4 krajów partnerskich. Odbyły się 2 szkolenia i jeden wykład. A wszystko zostało zrelacjonowane na blogu.

Efektem tej wspólnej pracy jest również niniejsza publikacja.

Równocześnie trzeba podkreślić, że każdy projekt przynosi efekty, których nie można w żaden sposób policzyć ani zmierzyć, a trudno je przecenić. Regularna i cykliczna praca z osobami z niepełnosprawnością dała nam możliwość, a właściwie zmusiła do bardziej kompleksowego myślenia o tej grupie odbiorców, a także uwrażliwiła na ich potrzeby. Pokazała również, ile jeszcze jest do zrobienia – mimo nieustających starań o dostosowanie pomieszczeń Muzeum do potrzeb osób niepełnosprawnych. Równocześnie przyniosła dużo satysfakcji i radości, kiedy zajęcia spodobały się ich uczestnikom. Mamy również informacje zwrotną, że i dla uczestników projektu były to miłe chwile i liczymy na to, że to dopiero początek ich przygody z muzeum.

Realizacja projektu dała nam również niepowtarzalną okazję do współpracy zagranicznymi partnerami, poznania działalności ich organizacji, ale również nawiązania kontaktów i wymiany doświadczeń oraz wzajemnej inspiracji.

••• Na koniec czas na podziękowania. W pierwszej kolejności kieruję je do pracowników i podopiecznych Środowiskowego Domu Samopomocy w Skawinie za udział w projekcie, ale również za pomoc w przygotowaniu spotkania projektowego w Krakowie.

Prowadzącym warsztaty, za ich profesjonalizm oraz zaangażowanie nie tylko podczas warsztatów przez nich prowadzonych, ale w cały projekt. Pracownikom Muzeum Narodowego w Krakowie, szczególnie Działowi Edukacji za pomoc we wszystkich działaniach związanych z projektem oraz dobre rady, dzięki którym mogły one zostać zrealizowane sprawnie i efektywnie.

c zęść 2 • europejskie tery toria kultury

46

Szczególnie dziękuję wszystkim wolontariuszom, którzy brali udział w projekcie, a bez których byłby to zupełnie inny projekt, za ich entuzjazm i zaangażowanie, które nie raz motywowało nas do jeszcze większego wysiłku.

Oczywiście dziękujemy naszym partnerom za dobrą współpracę.

Zespół realizujący projekt: Agnieszka Fluder, Marta Graczyńska, Anna Posłuszna, Katarzyna Szczygieł, Anna Walczyk Partnerzy projektu: DrustvoVita (Słowenia), Saint Lazarus Centre for People with Special Needs (Cypr), Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakfı (Turcja), Outside in Pathways (Wielka Brytania) Prowadzący warsztaty: Katarzyna Maziarz, Grażyna Szarugiewicz, Łukasz Zych, Paulina Chełmecka Wolontariusze: Ludmiła Garbarchook, Agnieszka Bajorska, Weronika Moskwa, Anna Matejska, Joanna Zbela, Malwina Zaremba-Skulimowska, Żaneta Kukuc, Weronika Poskrobko, Paulina Tota, Kaja Krzaczyńska, Emilia Okrzesa, Natalia Komarow 3.4. Wypowiedzi osób zaangażowanych Jako wolontariusz brałam udział w projekcie dla osób z niepełnosprawnością prowadzonym przez pracowników Działu Edukacji Muzeum Narodowego w Krakowie. Uczestniczyłam w kilku warsztatach artystycznych. Pomagając, otrzymałam więcej – dużo pozytywnej energii od prowadzących warsztaty i od ich uczestników.

Te spotkania były przygotowane na wysokim poziomie, z wielką pasją i zaangażowaniem. Szczegółowo przemyślana była każda sekunda spotkania, które było aktywnie i z całkowitym zaangażowaniem ze strony prowadzących, tak i ze strony uczestników. Atmosfera spotkań była zawsze przepełniona radością i wzajemnym szacunkiem. Myślę, że dużo dobrego wyniósł z tych spotkań każdy z nas. A ja dziękuję za możliwość uczestnictwa.

Ludmiła Garbarchook wolontariuszka Uczestnicząc w warsztatach dla osób niepełnosprawnych, zrozumiałam, że trzeba cieszyć się każdą najmniejszą rzeczą, każdą chwilą. W trudniejszych sytuacjach, które doprowadzają mnie do smutku, i kiedy cała energia opada, wystarczy, że przypomnę sobie

c zęść 2 • europejskie tery toria kultury

47

te zajęcia i czuję się jak nowo narodzona. To doświadczenie sprawiło, że w moim życiu pojawiło się więcej dni tych weselszych, więcej chęci do działania i więcej optymizmu. Muzeum pozwoliło mi spojrzeć na życie, na kulturę i sztukę z trochę innej perspektywy.

Agnieszka Bajorska wolontariuszka Projekt ,,Europa/Obraz/Słowo” w ramach Europejskich Terytoriów Kultury był dla nas wspaniałą i kolorową podróżą w czasie i przestrzeni. Zaproszeniem do niezwykłej rzeczywistości piękna wyrażonego w dziełach sztuki, z którymi uczestnicy zetknęli się na zajęciach warsztatowych.

Jesteśmy wdzięczni organizatorom za zaproszenie. Wdzięczni i bogatsi o wspaniałe doświadczenia artystyczne i wiedzę, którą nabyliśmy „dotykając” historii. Umożliwiły to spotkania, w które trzeba było zaangażować się całym sobą, ciałem i wszystkimi zmysłami.

Osobiście uważam, że wykorzystanie przestrzeni muzealnej wraz z jej unikatowym wnętrzem jako pomysł edukacyjny jest bardzo trafiony. Dla wszystkich uczestników zajęć, w tym terapeutów, jest to doświadczenie bezcenne. Sprawdzenie umiejętności adaptacyjnych, percepcji, stopnia zainteresowania w tak bezpośrednim kontakcie z wiedzą i kulturą naszych podopiecznych jest niezwykle rozwijające. Zwłaszcza gdy uwzględni się stopień zróżnicowania dysfunkcji, które mają.

Stanisława Szczepaniak kierowniczka SDŚ Skawina

c zęść 2 • europejskie tery toria kultury

48

Rozmowa z edukatorami projektu „Europejskie Terytoria Kultury”

4.

R

ozmowa z edukatorami Muzeum Narodowego w Krakowie – Grażyną Szarugiewicz i Katarzyną Maziarz, którą poniżej przedstawiamy, dotyczy ich doświadczeń i przemyśleń na temat pracy przy projekcie „Muzeum? Kontakt!”, czyli cyklu edukacyjnego dla osób z niepełnosprawnością intelektualną realizowanego w Muzeum Narodowym w Krakowie. Rozmowę prowadziła współpracowniczka Muzeum Narodowego – Anna Posłuszna.

anna posłuszna: Przeprowadziłyście zajęcia w ramach pierwszej części projektu Muzeum Narodowego w Krakowie „Muzeum?

Kontakt!” skierowanego do osób z niepełnosprawnością intelektualną. W ramach projektu każda z was co miesiąc przeprowadzała warsztaty w różnych oddziałach Muzeum. Jak wyglądała typowa formuła konstruowanych przez was zajęć? grażyna szarugiewicz: Zwykle zajęcia miały podobny schemat. Na początku przywitanie, które zawsze było nawiązaniem do tematyki zajęć. Na przykład, kiedy zajęcia dotyczyły kolorów, uczestnicy wybierali swój ulubiony. Następnie wprowadzenie i rozwinięcie tematu w przestrzeni galerii. Starałam się, aby ta część była jak najbardziej interaktywna. Chciałam, żeby uczestnicy pewne rzeczy sami odkryli i aby było jak najmniej w tym mojego wkładu. Następnie przechodziliśmy do części kreatywnej zajęć i na zakończenie następowała ewaluacja, najczęściej w formie obrazkowej, wyboru grafiki lub umieszczenia piktogramu w zaaranżowanej przestrzeni. Starałam się podczas moich zajęć uruchomić jak najwięcej zmysłów poprzez muzykę, zapachy, wrażenia dotykowe. Formuła ta sprawdziła się przy pierwszych warsztatach, więc z kosmetycznymi zmianami była kontynuowana podczas całego cyklu. katarzyna maziarz: Podczas planowania pierwszych zajęć okazało się, że nasze wizje są bardzo podobne – myślę, że wynika to z podobnego „muzealnego” doświadczenia, stosowania

c zęść 2 • pr ze wodnik dl a pr acowników muzeów

Relacje z warsztatów znaleźć można pod adresem: https://europeanterritoryofculture.wordpress.com – na blogu projektu „Europejskie Terytoria Kultury”, realizowanego w Muzeum Narodowym w Krakowie

49

sprawdzonej formuły, aczkolwiek z modyfikacjami. Takim wstępem było nawiązanie do tematu zajęć często poprzez skojarzenia, odwołania do życia codziennego i aktywności znanym uczestnikom, rozwinięciem – krótsze zadanie lub wyprawa w przestrzeń galerii połączone z dłuższym zadaniem. Z kolei czas poświęcony na ewaluację uświadamiał nam, co uczestnicy zapamiętali i jakie odczucia towarzyszyły im podczas zajęć. a.p.: Na co powinno zwrócić się uwagę podczas konstruowania scenariusza takich zajęć? Jak długie powinny być zajęcia, żeby nie znudzić i nie zmęczyć uczestników? k.m.: Budując taki scenariusz potrzebujesz nie tylko planu B, ale też C, więc spróbuj zaplanować zajęcia też zupełnie odwrotnie, niż było to w twoim pierwszym zamysłem. Za każdym razem zadawaj sobie pytanie: „Co by było, gdyby...?” i wybieraj najbardziej zaskakujące dla siebie rozwiązanie. Scenariusz zajęć nie może być przeładowany treścią, całkowicie zrezygnuj z meOsoby z niepełnosprawnością intelektualną nudzi tod podających, koncentruwszystko to co ciebie: długi wykład, przeintelektualizojemy się na działaniu. Pamiętaj, że zajęcia nie mogą wany ton wypowiedzi, jednostronność bodźców i idąca tr wać zby t długo, żeby za tym monotonia. uczestnicy się nie zmęczyli, ale z drugiej strony potrzebują więcej czasu na wykonanie zadań. Długotrwałość zajęć to kwestia bardzo indywidualna, ale myślę, że możemy przyjąć 1 h za taki złoty środek. Nie idź z jednej skrajności w drugą – nie bombarduj ich zadaniami, aktywnościami – to też jest męczące. Przekazuj informacje wielomodalnie: wyłączenie jednego ze zmysłów nie może pozbawić kogoś dostępu do danej treści.

Osoby z niepełnosprawnością intelektualną nudzi wszystko to co ciebie: długi wykład, przeintelektualizowany ton wypowiedzi, jednostronność bodźców i idąca za tym monotonia. g.sz.: Złoty środek jest bardzo ważny, aby nie zinfantylizować czy nie przeintelektualizować zajęć. Podpisuję się też pod poradą dotyczącą rezygnacji z „metod podających”. Korzystanie z działań na wszelki wypadek bardzo pomaga, bo jako prowadzący czujesz się spokojny. I bardzo ważne (o czym była już mowa, ale warto jeszcze raz podkreślić) jest nieprzywiązywanie się zbyt mocno do scenariusza, niezmuszenie do zadań, które komuś nie pasują i reagowanie na działania grupy, tak aby uczestnicy jak najwięcej mogli z zajęć skorzystać. a.p.: Czego unikać? Co się nie sprawdziło? g.sz.: Na pewno należy unikać przeładowania warsztatów treścią, a z drugiej strony nie sprawić, aby były zbyt dziecinne. Bardzo ważne okazało się planowanie w czasie. Źle oceniłam czas

c zęść 2 • rozmowa z edukatorami

50

na zadanie kreatywne na pierwszych zajęciach i niestety uczestnicy nie zdążyli ukończyć swoich prac. Podczas następnych zajęć czas na zadania kreatywne został wydłużony. k.m.: Ja również miałam kilka potknięć odnośnie do czasu poświęconego na konkretne działania – tu przydała się elastyczność. Pamiętam, że musiałyśmy rezygnować z aktywności, w których zbyt duży nacisk położyłyśmy na małą motorykę, zwłaszcza manipulowanie niewielkimi przedmiotami – okazało się to męczące, albo wręcz niewykonalne. a.p.: Wtedy przydałaby się pewnie jakaś pomoc? g.sz.: Tak, na szczęście zawsze pomagało nam w zajęciach kilku wolontariuszy! To dzięki ich pomocy warsztaty przebiegają płynnie, uczestnicy nie muszą długo czekać na kolejne zadania czy materiały. Często także wolontariusze asystują osobom, które tego potrzebują i pomagają prowadzącemu w obserwacji grupy. k.m.: Zgadzam się, pomoc wolontariuszy jest bezcenna, to oni pomogli nam stworzyć dobrą, życzliwą atmosferę. a.p.: Jakie konkretne elementy zajęć przeprowadzonych przez was w zeszłym roku wydały ci się najbardziej wartościowe? k.m.: Malowanie do muzyki, zabawa światłem – oglądanie dzieł przez kolorowe folie, podświetlanie/zaciemnianie reprodukcji oraz nazywanie emocji i nastojów wywoływanych przez światło lub jego brak. Nadawanie zwyczajnym przedmiotom nowych ról – okazało się, że herbatą można malować, mąka to bardzo dobry podkład pod rysunek, a słoiki z powodzeniem stają się lampionami. g.sz.: Zgadzam się z Kasią; malowanie do muzyki, zabawa światłem czy oglądanie obrazów przez kolorowe folie były bardzo wartościowe. Dodałabym jeszcze kolaże, do których uczestnicy poszukiwali elementów w gazetach i musieli sami zdecydować, który najbardziej pasuje do tematu. Sytuacje, w których uczestnicy mieli za zadanie wyrażenie swoich emocji np. poprzez muzykę lub opowiedzenie, czego nie lubią też zaliczyłabym to tych wartościowych działań. Pokazanie, że można stworzyć coś z niczego, jak w przypadku lampionów czy herbacianej farby też jest ważne nie tylko dla uczestników, ale także dla opiekunów, którzy przychodząc na zajęcia, mogą się zainspirować do przyszłych działań ze swoimi podopiecznymi. a.p.: Podczas zajęć z grupami z różnych ośrodków zauważyłam, że wiele zależy też od zaangażowania i oczekiwań opiekunów tych grup, często wpływa to na nastawienie uczestników do zajęć. g.sz.: Tak, oczekiwania opiekunów bywają bardzo różne. Są tacy, którzy oczekują, że uczestnicy dowiedzą się jak najwięcej nowych rzeczy. Są tacy, którzy czekają tylko na zadania kreatywne.

c zęść 2 • rozmowa z edukatorami

51

Inni spodziewają się nowych ćwiczeń/zadań/ podejścia w przekazywaniu treści. Część traktuje wyjście do muzeum jako część procesu socjalizacyjnego. Ja zawsze staram się sprawić, aby osoba przychodząca na warsztaty jak najwięcej zrobiła sama, tak jak potrafi, ale bez zbędnej nadopiekuńczej pomocy. I często okazuje się, że osoba niepełnosprawna, uzyskując tę możliwość, przestrzeń, jest w stanie sobie doskonale poradzić. Oczywiście, kiedy ewidentnie uczestnik sobie z czymś nie radzi lub ma problemy ruchowe, które utrudniają mu działania, wtedy pomaganie jest jak najbardziej wskazane. a.p.: Właśnie, pomoc! Miło było patrzeć, jak uczestnicy naszych zajęć nie prosili o pomoc, ale starali się pomagać sobie nawzajem, na przykład tłumacząc swoim kolegom wasze polecenia na język migowy. Tym samym okazali się dużo bardziej niezależni, szczególnie jako cała, zintegrowana grupa, niż moglibyśmy przypuszczać! k.m.: Zgadzam się, bardzo ważne jest, aby unikać nadopiekuńczości, która trochę schematycznie wpisana jest w relacje z osobami z niepełnosprawnościami. Pomagamy, ale nie wyręczamy.

W większości przypadków okazało się, że nasi uczestnicy byli bardzo samodzielni, a kiedy potrzebowali pomocy sami się po nią zwracali. Pomocne były wskazówki, których udzielali nam opiekunowie grup, jeśli chcieli coś mocniej zaakcentować. a.p.: Czy była jakaś sytuacja, która was zaskoczyła i nie wiedziałyście, jak się zachować? k.m.: Aż takich dramatycznych sytuacji nie było (uśmiech). Może tylko kilka osób zaskoczyło mnie swoją bezpośredniością. g.sz.: Potwierdzam, nie wydarzyło się nic takiego. Wydaje mi się, że to także zasługa wolontariuszy, którzy pomagali przy warsztatach, i niektórych opiekunów, którzy potrafili w porę zareagować na potencjalnie niebezpieczne wydarzenia, jak ucieczka uczestnika z sali. Bardzo ważna jest obecność opiekunów, ponieważ to oni najlepiej znają swoich podopiecznych i dzięki temu mogą być dużym wsparciem dla prowadzącego.

Ważne jest, aby unikać nadopiekuńczości, która trochę schematycznie wpisana jest w relacje z osobami z niepełnosprawnościami. Pomagamy, ale nie wyręczamy.

a.p.: A może coś zrobiło na was duże wrażenie? Ja muszę przyznać, że byłam zdumiona, ale też i zachwycona, najczęściej bardzo radosną atmosferą warsztatów, pełną wzajemnej pomocy i szacunku, oraz tym, jak bardzo ich uczestnicy cieszyli się z małych rzeczy, na przykład ze szczególnie atrakcyjnych materiałów plastycznych, które były do ich dyspozycji. k.m.: Zaangażowanie – to zawsze robi na mnie duże wrażenie, nie tylko w przypadku osób z niepełnosprawnościami! g.sz.: Zaangażowanie – potwierdzam, często też zaskakiwała spora wiedza niektórych uczestników. I na mnie też zawsze robi

c zęść 2 • rozmowa z edukatorami

52

duże wrażenie radość, jaką osoby z niepełnosprawnosprawnością – uczestnicy zajęć czerpią z działania. k.m.: Miłe było też wspominanie przez uczestników konkretnych elementów zajęć długo po warsztatach. a.p.: Na koniec powiedzcie jeszcze, jakie konkretne porady/wskazówki dałybyście edukatorom pracującym z osobami z niepełnosprawnościami w muzeum? k.m.: Pierwsza i najważniejsza zasada: pamiętaj, że muzeum jest też dla tych bardziej wymagających odbiorców – to twoim zadaniem jest takie zaprezentowanie ekspozycji, aby osoby z niepełnosprawnościami jak najwięcej z niej zaczerpnęli. I jeszcze kilka istotnych kwestii, które przychodzą mi do głowy: •• Jak najlepiej poznaj swoją grupę, by zaprojektować dla niej zajęcia – to duże wyzwanie, w jednej grupie możemy mieć osoby z bardzo różnymi, sprzężonymi niepełnosprawnościami. Zdobądź o nich jak najwięcej informacji, bo może się okazać, że banalne kwestie w rodzaju użycia koloru czerwonego mogą wywołać w kimś negatywne reakcje.

•• Jak najlepiej poznaj ekspozycję, którą odwiedzi grupa – mam tu na myśli kwestie logistyczne, bariery dla osoby z niepełnosprawnością (których, niestety, mamy wciąż za dużo) w rodzaju zbyt wąskich przejść czy słabo (z punktu widzenia osób słabowidzących) oświetlonych eksponatów. Poznaj przestrzeń i zaplanuj optymalne zajęcia, zapoznaj swoją grupę z salą – wybierz określoną część muzeum, sąsiadujące sale. Dla ciebie to miejsce znane, oni często przychodzą tu pierwszy raz. Nikt nie czuje się dobrze w miejscu, którego nie zna.

•• W prosty i jasny sposób formułuj komunikaty, by były zrozumiałe. Motywuj, od razu oceniaj i wartościuj, nie bądź powściągliwy – naucz się tego od nich.

•• Bądź elastyczny, obserwuj, reaguj teraz – często może się okazać, że uczestnicy koncentrują się mocniej na części zajęć, która dla ciebie nie była priorytetowa – pozwól im na to. Tu się przyda dobre przygotowanie ze znajomości merytorycznej ekspozycji – musisz albo mocniej wejść w temat, albo inaczej rozłożyć akcenty.

•• Nie bądź na siłę przyjacielem całej ludzkości – jeśli któryś z uczestników cię nie polubi, nie zmuszaj go do tego. Pozwól mu na zignorowanie swojej osoby lub na odwrót, na okazywanie sympatii w dopuszczalnej dla ciebie formie. g.sz.: Podpisuję się pod wszystkim, na co zwróciła uwagę Kasia, nic dodać, nic ująć!

Grażyna Szarugiewicz – edukatorka, współpracowniczka Muzeum Narodowego w Krakowie, przewodniczka po Krakowie, zajmuje się pracą z dziećmi i dorosłymi z niepełnosprawnością intelektualną.

Katarzyna Maziarz – polonistka, oligofrenopedagożka, edukatorka, współpracowniczka Muzeum Narodowego w Krakowie, pracuje z osobami z niepełnosprawnością intelektualną w muzeum.

a.p.: Bardzo wam dziękuję za tę rozmowę i gratuluję serii świetnych warsztatów!

c zęść 2 • rozmowa z edukatorami

53

R m e p „ r d

Przykładowe scenariusze zajęć

5.

„W

arsztaty w Muzeum Narodowym, w których bierzemy udział, są profesjonalne – przygotowane bardzo dobrze, tak merytorycznie (tzn. poziom i sposób prowadzenia zajęć), jak i organizacyjnie. Powiedziałabym nawet: zaskakująco dobrze. Zwłaszcza gdy widzę, jak młoda ekipa prowadzi te zajęcia. Tym bardziej wyrażam swój szczery podziw dla organizatorów. Doskonale zdaję sobie sprawę ze stopnia trudności w prowadzeniu tego rodzaju aktywizacji. Jest trudno przekazać treść i spowodować szczere zainteresowanie tematem osoby niepełnosprawnej o tak zróżnicowanym stopniu percepcji jak nasi podopieczni. Bardzo chętnie brali oni udział w zajęciach i chętnie jeszcze wezmą!”

- opinia Stanisławy Szczepanik kierowniczki Środowiskowego Domu Samopomocy w Skawinie, która brała udział w projekcie.

Uwaga Wszystkie warsztaty zostały zaprojektowane dla grupy 10–15 dorosłych z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim bądź średnim.

c zęść 2 • pr ze wodnik dl a pr acowników muzeów

54

cykl: „MUZEUM? KONTAKT!”

Mowoświaty Cele zajęć: •• rozwijanie ciekawości poznawczej, •• ćwiczenie koordynacji wzrokowo-motorycznej, •• ćwiczenie koncentracji, •• zapoznanie z wybranymi eksponatami w EUROPEUM, •• usprawnienie motoryki małej (rozluźnienie napięcia mięśniowego, usprawnienie stawu nadgarstkowego, palców u rąk), •• kształcenie procesu twórczego myślenia, •• rozwijanie sprawności manualnych i wyobraźni plastycznej.

Czas trwania: 1,5 h Miejsce: Ośrodek Kultury Europejskiej EUROPEUM Autor scenariusza: Katarzyna Maziarz

Metody pracy: praca indywidualna, praca w grupie, pogadanka, ćwiczenia, gra dydaktyczna.

Materiały: Kolorowe folie do bindowania, latarka, lampka, 10 słoików, farby do szkła / przezroczyste kolorowe folie samoprzylepne, 10 świeczek tealightów, prześcieradło lub jednokolorowy, jasny materiał, czarne markery, ołówki, kolorowe świecące pałeczki, 1 kg mąki, plastikowe pudło, światełka choinkowe, kartki, ołówki, kolorowe bibułki, ozdobne dziurkacze, drewniany „ekran” jak sztaluga z przymocowanym takerem prześcieradłem.

c zęść 2 • prz ykładowe scenariusze zajęć

55

1. Przywitanie „Witanie światłem”. Po zajęciu miejsc przez uczestników i oswojeniu się nowym miejscem prowadząca gasi światło / część świateł (o ile jest taka możliwość). Uczestnicy, przekazując sobie latarkę, przedstawiają się (należy uważać, żeby nie czuli się zestresowani; najlepiej skonsultować z opiekunem grupy, czy takie działanie będzie możliwe).

2. Jak światło „zmienia” przedmioty, obrazy?

Na przygotowane wcześniej reprodukcje uczestnicy nakładają kolorowe folie do bindowania. Prowadzący kieruje rozmową, pytając, jak zmieniają się obrazy pod wpływem tego zabiegu, jaki nastrój wywołują poszczególne kolory, czy światło ma zawsze tę samą barwę. Temat ten kontynuuje podczas owijania kolorowymi bibułkami światełek choinkowych i podświetlania przedmiotów na stoliku świetlnym (może to być przezroczyste plastikowe pudło z lampkami choinkowymi w środku).

3. Na co zwraca uwagę oświetlenie?

Uczestnicy obrysowują markerem cienie podświetlonych przedmiotów na prześcieradle przymocowanym do ramy lub sztalugi.

4. W galerii Wraz z prowadzącym uczestnicy przyglądają się wybranym dziełom, odnajdują na nich światłocienie, najbardziej oświetlone i najbardziej zaciemnione części obrazu. Zastanawiają się, jak poszczególni artyści malowali światło. Próba odrysowania cieni rzucanych przez rzeźby.

Dzieła: •• Dirck van Baburen, Zaparcie się św. Piotra •• Abraham Danielsz. Hondius, Zwiastowanie

c zęść 2 • prz ykładowe scenariusze zajęć

56

•• Mattia Preti, Grający w kości •• Otto Marseus van Schrieck, Osty i motyle

5. Lampiony Po powrocie do sali warsztatowej uczestnicy ozdabiają słoiki (malowanie farbami / oklejanie kolorową folią ozdobioną za pomocą dziurkaczy), wykonując w ten sposób kolorowe lampiony.

6. Prezentacja prac

c zęść 2 • prz ykładowe scenariusze zajęć

57

7. „Malowanie światłem” uwaga! Zadanie wymaga tego, by w sali było ciemno, więc może być przeprowadzone tylko po uprzedzeniu o tym uczestników i przygotowaniu ich na chwilową ciemność.

Uczestnicy przy zgaszonym świetle „malują” w powietrzu kolorowymi świecącymi pałeczkami w rytm zmieniającej się muzyki (np. spokojna, żywa, dynamiczna, liryczna), wolontariusz lub prowadzący utrwala ten „świetlny spektakl” robiąc zdjęcia z długim czasem naświetlania. Potem wszyscy oglądają efekty tej pracy i próbują znaleźć jakieś znajome kształty na powstałych obrazach.

Profesjonalnie prowadzone warsztaty, dające dużo wiedzy.

Robert - uczestnik warsztatów

8. Ewaluacja W rozsypanej na stoliku świetlnym mące uczestnicy rysują – w zależności od ich oceny warsztatów – uśmiechnięte lub smutne buźki.

9. Podziękowanie za zajęcia i pożegnanie się z uczestnikami

c zęść 2 • prz ykładowe scenariusze zajęć

58

cykl: „MUZEUM? KONTAKT!”

Kod obrazu Cele zajęć: •• pobudzenie zmysłów wzroku, słuchu, •• ćwiczenie koncentracji, •• w ramach prac plastycznych ćwiczenie kreatywności, •• integracja grupy, •• zapoznanie uczestników z pojęciem ikony oraz przedstawienie zbiorów sztuki cerkiewnej.

Czas trwania: 1,5 h Miejsce: Galeria „Sztuka Cerkiewna Dawnej Rzeczypospolitej” Autor scenariusza: Grażyna Szarugiewicz

Metody pracy: praca indywidualna, praca w grupie, pogadanka, pokaz połączony z przeżyciem, rozwijanie prawności manualnej.

Materiały: fragmenty kopii obrazów, kartony lub brystol, kartki białe, farby, pędzle, folia złota/srebrna, kolorowe małe kartki, nagranie śpiewu chóru prawosławnego, reprodukcje ikon oraz innych obrazów o charakterze religijnym, klepsydra, przygotowana linia czasu do ewaluacji, sprzęt do odtworzenia muzyki.

c zęść 2 • prz ykładowe scenariusze zajęć

59

1. Przywitanie Uczestnicy wraz z prowadzącym stają w kole, każdy po kolei mówi swoje imię i spośród wcześniej ułożonych kartek wybiera kolor, który najbardziej mu się podoba.

2. Wprowadzenie w tematykę warsztatów.

Prowadzący włącza muzykę i prosi uczestników o wspólne stworzenie do niej obrazu. Wszyscy siadają wokół stołu, na którego środku stoi klepsydra, która będzie odmierzała czas potrzebny do narysowania jednego elementu. Każdy maluje jeden element i przekazuje kartkę zgodnie z ruchem wskazówek zegara. Wszyscy oglądają i omawiają powstałe prace. Co możemy opowiedzieć za pomocą obrazu? Czy kolory na obrazie są ważne? Czy ktoś użył tego samego koloru, który wybrał przy powitaniu?

Klepsydra odmierzająca czas Kolory wybrane przez uczestników

3. W galerii •• Prowadzący przechodzi z uczestnikami do galerii. Na początku oglądają oni obrazy wokół i porównują do tych stworzonych przez siebie przed chwilą. Czy jest coś podobnego?

•• Każdy losuje kartkę, na której jest fragment ikony znajdującej się w galerii, zadaniem uczestników jest odnalezienie właściwego dzieła.

•• Po jego odnalezieniu grupa razem analizuje, co jest na obrazie, jak przedstawiony jest święty, co oznaczają przedmioty, które znajdują się w jego otoczeniu. Zastanawiają się również nad gestami, ułożeniem dłoni i na tej podstawie rozważają, czy gesty mogą zastąpić mowę. Witają się jeszcze raz, tym razem bez użycia słów.

Aby pokazać, jakie jeszcze informacje można przekazać za pomocą dłoni, uczestnicy grają w kalambury, chętne osoby przedstawiają za pomocą gestykulacji komunikaty „do widzenia”, „podejdź”, „idź tam”, „jestem zmartwiony”.

c zęść 2 • prz ykładowe scenariusze zajęć

60

•• Przyglądając się jeszcze raz ikonom, uczestnicy sprawdzają, jakie kolory występują na nich najczęściej, zastanawiają się, czy mają one jakieś konkretne znaczenie. Grają w krótką grę skojarzeń: co przychodzi im do głowy na myśl o poszczególnych kolorach. Prowadzący prosi, by sprawdzili, czy postacie przedstawione na ikonach rzucają cień i jakiego koloru nie można na nich znaleźć.

4. Mój zakodowany obraz Uczestnicy przygotowują własne ikony, wykorzystując gotowy szablon oraz wiedzę, którą zdobyli w galerii.

5. Ewaluacja Na tablicy korkowej każdy z uczestników przypina przygotowany wydruk dłoni z wyprostowanym kciukiem, jeśli dobrze ocenia warsztaty, palec skierowany jest w górę, jeśli źle - w dół.

c zęść 2 • prz ykładowe scenariusze zajęć

Ciekawe i inspirujące.

Kasia Kapelan - uczestniczka warsztatów

61

cykl: „SŁOWO/OBRAZ/EUROPA”

It’s tea time!

Cele: •• rozwijanie ciekawości poznawczej, •• ćwiczenie koordynacji wzrokowo-motorycznej, •• ćwiczenie koncentracji, •• zapoznanie z elementami kultury angielskiej, •• zapoznanie z wybranymi eksponatami Galerii Rzemiosła Artystycznego, •• usprawnienie motoryki małej (rozluźnienie napięcia mięśniowego, usprawnienie stawu nadgarstkowego, palców u rąk), •• kształcenie procesu twórczego myślenia, •• rozwijanie sprawności manualnej i wyobraźni plastycznej.

Czas trwania: 1,5 h Miejsce: Gmach Główny Autor scenariusza: Katarzyna Maziarz

Metody Praca w grupie, pogadanka, ćwiczebna, gra dydaktyczna, burza mózgów.

Pojęcia Herbata czarna, biała, zielona, czerwona, samowar, five o’clock, tea time.

Materiały Ramki z papieru, opakowanie czarnej herbaty, różne rodzaje herbat: zielona, biała, czerwona, aromatyzowane, pędzle, kartki A3, gazety, kleje, mazaki, kolorowe bibuły, zegary – budzik, zegarek na rękę, filiżanka i spodek, folia aluminiowa, pastele, obrazki filiżanki.

c zęść 2 • prz ykładowe scenariusze zajęć

62

1. Przywitanie Prowadzący wprowadza uczestników w tematykę warsztatów, przybliża elementy kultury angielskiej, nawiązując do tytułu warsztatów, mówi o zwyczaju piciu herbaty. Drugim bohaterem warsztatów jest zegar.

2. Zadanie plastyczne Uczestnicy odrysowują na kartce spodek i filiżankę, następnie, dorysowując i przyklejając kolorowe papiery i bibułę, próbują zmienić je w coś innego. Prezentacja prac.

3. W galerii Cała grupa szuka zegarów oraz zastaw pochodzących z Anglii, a oznaczonych wcześniej literą A przyklejoną na podłodze przy gablotach. Uczestnicy zastanawiają się, kim byli właściciele obejrzanych przedmiotów.

4. Herbata Prezentacja różnych rodzajów herbat – uczestnicy odgadują, jakimi składnikami została wzbogacona herbata: wąchają, rozcierają w dłoniach.

5. Herbaciany obraz Uczestnicy projektują własne zegary w oparciu o to, co widzieli w galerii, mogą również wykorzystać fragmenty reprodukcji obiektów muzealnych, do których dorysowują własne, wymyślone przez siebie ozdoby. Swoje prace ozdabiają ramką wykonaną z kawałów gazet maczanych w esencji herbacianej i przyklejanych na kartce. Prezentacja prac.

6. Ewaluacja Do dużej kartki papieru uczestnicy przyklejają filiżanki, w których zamarkowany rysunkiem poziom herbaty odpowiada poziomowi ich zadowolenia z warsztatów.

Podziękowanie oraz pożegnanie się z uczestnikami

c zęść 2 • prz ykładowe scenariusze zajęć

63

cykl: „SŁOWO/OBRAZ/EUROPA”

Word and Picture Przywitanie Przywitanie grupy w języku polskim i angielskim. Krótka rozgrzewka ruchowo-językowa. „Odgadywanie obrazów” w galerii Krótkie zwiedzanie części Galerii Sztuki Polskiej XX wieku połączone z zabawą językową w „odgadywanie obrazów”. Polega ona na zachęceniu uczestników do formułowania swoich własnych skojarzeń związanych z oglądanym obrazem/rzeźbą. Uczestnicy opowiadają swoją interpretację dzieła sztuki. Prowadzący stara się nazwać tę historię jednym angielskim sformułowaniem.

Czas trwania: 1,5 h Miejsce: Gmach Główny Autor scenariusza: Łukasz Zych

Odgrywanie obrazów Po powrocie do sali edukacyjnej uczestnicy (podzieleni na cztery grupy) wybierają dowolny temat zapamiętanego obrazu, który przygotowują w formie scenki. Celem tej gry jest odgadnięcie przez widownię tytułu przedstawienia. Widownia może obserwować przygotowania wszystkich grup, ale bez zbędnych komentarzy i zbytniego „pomagania” aktorom. Po prezentacji grupy kolejno mówią, jaka sytuacja była tematem ich obrazu. Jeśli nikt

c zęść 2 • prz ykładowe scenariusze zajęć

64

prawidłowo nie odgadnie tytułu, grupa może ponownie odtworzyć scenkę i zdradzić jej tytuł.

Gra teatralna „Zmiana lokalizacji” w języku angielskim Uczestnicy i prowadzący siedzą w kole. Prowadzący po polsku i angielsku podaje sformułowania, z którymi uczestnicy identyfikują się lub nie (np. „jadłem dzisiaj śniadanie”, „mam teraz założone okulary”). Osoby, do których pasują poszczególne wypowiedzi, wstają z miejsca i są zachęcane do opowiedzenia czegoś więcej o sobie.

Gra teatralno-językowa Where are flowers?

Na kartce papieru prowadzący zapisuje 10–15 angielskich nazw rzeczy znajdujących się w pomieszczeniu. Grupa uczy się nowych słówek, powtarzając je za prowadzącym. Poznaje też wyrażenia: „Gdzie jest...?”, „Tu jest…”. Każdy uczestnik otrzymuje po jednej kartce ze słówkiem zapisanym w obu językach. Kiedy prowadzący zapyta na przykład: „Gdzie są drzwi?”, osoba z kartką „Drzwi/doors” podnosi ją do góry i stara wskazać ich miejsce w pomieszczeniu. Zabawa kończy się po odgadnięciu wszystkich nazw zapisanych na kartkach.

c zęść 2 • prz ykładowe scenariusze zajęć

Było fajnie, nauczyłam się kilku słów po angielsku.

Marzena - uczestniczka warsztatów

65

„Żywy aparat fotograficzny” – gra teatralna ćwicząca orientację w pomieszczeniu Uczestnicy warsztatów dzielą się na pary. Każda para ustala, kto będzie odgrywał rolę „fotografa”, a kto „aparatu”. „Aparat” zamyka oczy, a „fotograf” tak długo prowadzi go po sali, aż znajdzie interesujący obiekt do „zdjęcia”. „Fotograf” uruchamia „aparat”, który otwiera na kilka sekund oczy i utrwala w miarę możliwości widok. Po około pięciu „zdjęciach”, „aparat” stara odnaleźć w pomieszczeniu wszystkie „sfotografowane” obiekty. Następnie uczestnicy zamieniają się rolami.

Where is boss? – gra teatralno-językowa ucząca koncentracji oraz podstawowych technik teatralnych Prowadzący wybiera jako „szefa” jednego z uczestników warsztatu. Celem gry jest naśladowanie i powtarzanie przez grupę wszystkich gestów oraz słów wypowiadanych przez „szefa”. Gdy większość uczestników prawidłowo kopiuje zachowanie „szefa”, prowadzący mianuje inną osobę. Zabawę można prowadzić aż do pierwszych oznak zmęczenia grupy.

Lippi and Messy Fragmenty programu edukacyjnego uczącego języka angielskiego Lippi and Messy – nauka piosenek i zwrotów.

Podsumowanie Wspólne powtórzenie zapamiętanych zwrotów, wspólne zaśpiewanie piosenki.

Podziękowanie za zajęcia i pożegnanie się z uczestnikami

c zęść 2 • pr ze wodnik dl a pr acowników muzeów

66

Publikacja powstała w ramach projektu Europejskie Terytoria Kultury realizowanego przez Muzeum Narodowe w Krakowie w ramach programu Uczenie się przez całe życie – Grundtvig.

ISBN 978-83-7581-192-6