Hz Məryəm

ÍÖÌÓÍßÂÈ ÌÖÑßËÌÀÍ ÃÀÄÛÍ

ÙßÇÐßÒÈ

ÌßÐÉßÌ

ÍÖÌÓÍßÂÈ ÌÖÑßËÌÀÍ ÃÀÄÛÍ

ÙßÇÐßÒÈ

ÌßÐÉßÌ “Õàòûðëà êè, áèð çàìàíëàð ìÿëÿêëÿð áåëÿ äåìèøäèëÿð: “Éà Ìÿðéÿì, hÿãèãÿòÿí Àëëàh ñÿíè ñå÷ìèø, òÿìèçëÿìèø, àëÿìëÿðèí ãàäûíëàðûíäàí öñòöí òóòìóøäóð” (“Àëè-Èìðàí” ñóðÿñè, 3/42).

ÙÀÐÓÍ ÉßÙÉÀ

×åâèðÿí: Åëøàä Ìèðè

ÌÖßËËÈÔ Âß ÎÍÓÍ ßÑßRËßRÈ ÙÀQQÛÍÄÀ Ùàróí Éÿhéà èìçàñûíäàí èñòèôàäÿ åäÿí ìöÿëëèô 1956-úû èëäÿ Àíêàràäà àíàäàí îëóá. Îròà ìÿêòÿáè Àíêàràäà îõóéóá. Ñîírà Èñòàíáóëäà Ìåìàr Ñèíàí Óíèâårñèòåòèíèí gþçÿë ñÿíÿòëÿr ôàêöëòÿñèíäÿ âÿ Èñòàíáóë Óíèâårñèòåòèíèí ôÿëñÿôÿ áþëöìöíäÿ òÿhñèë àëûá. 80-úè èëëÿräÿí áó göíÿ qÿäÿr èìàíè, åëìè âÿ ñèéàñè ìþâçóëàräà õåéëè ÿñÿr éàçûá. Áóíóíëà éàíàøû ìöÿëëèôèí òÿêàìöë÷öëÿrèí (äàrâèíèñòëÿrèí) ñàõòàêàrëûüûíû, îíëàrûí èääèàëàrûíûí hå÷ áèr åëìè hÿqèqÿòÿ ÿñàñëàíìàäûüûíû gþñòÿrÿí, hàáåëÿ äàrâèíèçìèí qàíëû èäåîëîgèéàëàrëà øöáhÿëè ÿëàqÿëÿrèíè öçÿ ÷ûõàràí áèr ÷îõ ìöhöì ÿñÿrëÿrè âàr. Ìöÿëëèôèí áó èìçàñû èíêàr÷û äöøöíúÿéÿ qàrøû ìöáàrèçÿ àïàràí èêè ïåéüÿìáÿrèí õàòèrÿñèíÿ hþrìÿò ÿëàìÿòè îëàràq ñå÷èëèá: îíëàrû éàä åòìÿê ìÿqñÿäèëÿ Ùàróí âÿ Éÿhéà àäëàrûíäàí èñòèôàäÿ åäèëèá. Rÿñóëóëëàhûí ìþhöröíöí ìöÿëëèô òÿrÿôèíäÿí êèòàáëàrûí öç qàáûüûíà âóróëìàñûíûí ñèìâîëèê ìÿíàñû èñÿ îíëàrûí è÷èíäÿêèëÿrëÿ áàüëûäûr. Áó ìþhör Qóràíè-Êÿrèìèí Àëëàhûí ñîíóíúó Êèòàáû âÿ ñîíóíúó ñþçö, Ïåéüÿìáÿrèìèçèí èñÿ ïåéüÿìáÿrëÿrèí ñîíóíúóñó îëìàñûíûí rÿìçèäèr. Ìöÿëëèô áöòöí éàçûëàrûíäà Qóràíû âÿ Rÿñóëóëëàhûí ñöííÿñèíè rÿháÿr òóòór. Áóíóíëà äà èíêàr÷û äöøöíúÿ ñèñòåìëÿrèíèí áöòöí ÿñàñ èääèàëàrûíû áèráèr ïó÷à ÷ûõàrìàüû âÿ äèíÿ qàrøû éþíÿëÿí åòèràçëàrû òàìàìèëÿ ñóñäóràúàq ñîíóíúó ñþçö ñþéëÿìÿéè hÿäÿô ñå÷èr. Çîõ áþéöê hèêìÿò âÿ êàìàë ñàhèáè îëàí Rÿñóëóëëàhûí ìþhörö áó ñîíóíúó ñþçö ñþéëÿìÿê íèééÿòèíÿ áèr äóà êèìè èñòèôàäÿ åäèëèá. Ìöÿëëèôèí ÿñÿrëÿrèíäÿêè ÿñàñ ìÿqñÿä Qóràíû áöòöí äöíéàäà òÿáëèü åòìÿê, áóíóíëà èíñàíëàrû Àëëàhûí âàrëûüû, áèrëèéè âÿ àõèrÿò êèìè ÿñàñ èìàí ìÿñÿëÿëÿrè áàrÿäÿ äÿrèíäÿí äöøöíìÿéÿ ñþâq åòìÿê, èíêàr÷û ñèñòåìëÿrèí ÷öröê ÿñàñëàrûíû âÿ áàòèë òÿòáèqàòëàrûíû hÿr êÿñÿ gþñòÿrìÿêäèr. Ùàróí Éÿhéàíûí ÿñÿrëÿrè Ùèíäèñòàíäàí ÀÁØ-à, Áþéöê Árèòàíèéàäàí Èíäîíåçèéàéà, Ïîëøàäàí Áîñíèéà-Ùårñîqîâèíàéà, Èñïàíèéàäàí Áràçèëèéàéà, Ìàëàéçèéàäàí Èòàëèéàéà, Ôràíñàäàí Áîëqàrûñòàíà âÿ ÌÄÁ þëêÿëÿrèíÿ qÿäÿr äöíéàíûí ÿêñÿr þëêÿëÿrèíäÿ ìàràqëà qàrøûëàíûr âÿ áèríÿôÿñÿ îõóíór. Èígèëèñ, ôràíñûç, àëìàí, èòàëéàí, èñïàí, ïîròóqàë, óräó, ÿrÿá, àëáàí, róñ, áîøíàê, óéüór, Èíäîíåçèéà, ìàëàé, áåíqàë, áîëqàr, éàïîí, xèí, Àçÿráàéúàí êèìè äèëëÿrÿ òÿrúöìÿ åäèëÿí áó ÿñÿrëÿr gåíèø îõóúó êöòëÿñè òÿrÿôèíäÿí ìàràqëà èçëÿíèr. Äöíéàíûí äþrä áèr òÿrÿôèíäÿ áþéöê råçîíàíñ äîüóràí áó äèqqÿòÿëàéèq ÿñÿrëÿr èíñàíëàrûí ÷îõóíóí èìàí gÿòèrìÿñèíÿ, ÿêñÿr àäàìëàrûí äà þç èìàíûíû êàìèëëÿøäèrìÿñèíÿ ñÿáÿá îëór. Áó êèòàáëàrû îõóéàí âÿ èíúÿëÿéÿí hÿr êÿñ îíëàräàêû hèêìÿòè, hàáåëÿ éûüúàì, äîëüóí, àñàí áàøà äöøöëÿí ñÿìèìè öñëóáó,

hÿéàòè hÿqèqÿòëÿrèí åëìè-ìÿíòèqè èçàhûíû äÿrhàë gþrör. Áó ÿñÿrëÿr hÿr áèr êÿñÿ òåç áèr çàìàíäà òÿñèr åòìÿê, òàì íÿòèúÿ âårìÿê, åòèràçëàrà éår qîéìàìàq âÿ äÿëèëëÿrèí åëìèëèéè êèìè õöñóñèééÿòëÿrÿ ìàëèêäèr. Áó ÿñÿrëÿrè îõóéàí âÿ îíëàrûí öçÿrèíäÿ úèääè äöøöíÿí àäàìëàrûí ìàòårèàëèñò ôÿëñÿôÿíè, àòåèçìè, áàøqà áàòèë ôèêèr âÿ ôÿëñÿôÿëÿrè ìöäàôèÿ åòìÿñè äàhà ÿñëà ìöìêöí äåéèë. Áÿçèëÿrè ìöäàôèÿ åòñÿëÿr áåëÿ áóíó éàëíûç èíàäêàrëûq öçöíäÿí åäÿúÿêëÿr, ÷öíêè îíëàrûí ôèêèrëÿrèíèí ÿñàñëàrû ÷öröêäör. Äþâröìöçäÿêè áöòöí èíêàr÷û úÿrÿéàíëàr Ùàróí Éÿhéàíûí êöëëèééàòûíäà åëìè äöøöíúÿ íþqòåéè-íÿçÿrèíäÿí ìÿüëóá åäèëèáëÿr. Øöáhÿ éîõäór êè, áó õöñóñèééÿòëÿr Qóràíûí hèêìÿòèíäÿí âÿ îíóí èôàäÿ åòäèéè ôèêèrëÿrèí gþçÿëëèêëÿrèíäÿí qàéíàqëàíûr. Ìöÿëëèôèí þçö èñÿ áó ÿñÿrëÿrèíÿ gþrÿ ëîâüàëàíìûr, ÿêñèíÿ, Àëëàhûí hèäàéÿòèíÿ âàñèòÿ÷è îëìàüà íèééÿò åäèr. Áóíäàí áàøqà áó ÿñÿrëÿr íÿør åäèëÿrêÿí hå÷ áèr ìàääè qàçàíú göäöëìör. Áó hÿqèqÿòëÿr íÿçÿrÿ àëûíìàëûäûr. Î çàìàí ìÿëóì îëàr êè, èíñàíëàrû îíëàrà gþrìÿäèéèíè gþrìÿêäÿ êþìÿê åäÿí, îíëàrûí hèäàéÿòÿ gÿëìÿñèíÿ ñÿáÿá îëàí áåëÿ ÿñÿrëÿrèí îõóíìàñûíà hÿâÿñëÿíäèrìÿéèí þçö äÿ ÷îõ ìöhöì õèäìÿòäèr. Áó äÿéÿrëè ÿñÿrëÿrè òàíûòìàq ÿâÿçèíÿ èíñàíëàrûí çåhíèíè qàrûøäûràí, ôèêèrëÿrèíèí qàrûøìàñûíà ñÿáÿá îëàí, øöáhÿ âÿ òÿrÿääöäëÿrè àràäàí qàëäûrìàüà, èìàíû õèëàñ åòìÿéÿ áèr òÿñèrè îëìàäûüû òÿúröáÿäÿí êå÷èrèëÿí êèòàáëàrû éàéìàq éàëíûç âÿ éàëíûç ÿìÿê âÿ âàõò èòêèñè äåìÿê îëàúàq. Èìàíû õèëàñ åòìÿêäÿí äàhà ÷îõ ìöÿëëèôèí ÿäÿáè göúöíö gþñòÿrìÿéÿ éþíÿëìèø êèòàáëàräà áó òÿñèrèí îëìàéàúàüû àéäûíäûr. Áó ìþâçó èëÿ áàüëû øöáhÿñè îëàíëàr âàrñà, îíëàr Ùàróí Éÿhéàíûí ÿñÿrëÿrèíèí éågàíÿ ìÿqñÿäèíèí äèíñèçëèéè àràäàí qàëäûrìàqäàí âÿ Qóràí ÿõëàqûíû éàéìàqäàí èáàrÿò îëäóüóíó, áó õèäìÿòäÿêè òÿñèr göúöíöí, ìöâÿôôÿqèééÿò âÿ ñÿìèìèééÿòèí àéäûí gþröíäöéöíö îõóúóëàrûí öìóìè qÿíàÿòèíäÿí àíëàéà áèëÿr. Áóíó qÿòè øÿêèëäÿ éÿqèíëÿøäèrìÿê âÿ àíëàìàq ëàçûìäûr êè, äöíéàäàêû çöëì âÿ èüòèøàøëàrûí, ìöñÿëìàíëàrûí ÷ÿêäèéè ÿçèééÿòëÿrèí ÿñàñ ñÿáÿáè äèíñèçëèéèí èäåéà hàêèìèééÿòèäèr. Áóíëàräàí qóròóëìàüûí éîëó èñÿ äèíñèçëèéèí èäåéà úÿhÿòäÿí ìÿüëóá åäèëìÿñè, èìàíè hÿqèqÿòëÿrèí îròàéà ÷ûõàrûëìàñû âÿ Qóràí ÿõëàqûíûí èíñàíëàrûí äÿrê åäèá ìÿíèìñÿéÿ áèëÿúÿéè øÿêèëäÿ ÷àòäûrûëìàñûäûr. Äöíéàíû hÿr göí äàhà ÷îõ çöëìÿ, èüòèøàø âÿ ôÿñàäëàrà ìÿróç qîéìàq èñòÿéÿíëÿrèí íèééÿòèíè íÿçÿrÿ àëñàq áÿëëè îëàr êè, áó õèäìÿòèí ìöìêöí qÿäÿr ñörÿòëè âÿ òÿñèrëè øÿêèëäÿ éårèíÿ éåòèrèëìÿñè ÷îõ âàúèáäèr. ßêñ òÿqäèräÿ ÷îõ gåú îëà áèëÿr. Áó ÿhÿìèééÿòëè õèäìÿòäÿ ÷îõ áþéöê áèr âÿçèôÿíè þç öçÿrèíÿ gþòörìöø Ùàróí Éÿhéàíûí êöëëèééàòû Àëëàhûí èúàçÿñè èëÿ XXI ÿñräÿ èíñàíëàrû Qóràíäà áèëäèrèëÿí ÿìèí-àìàíëûüà âÿ áàrûøà, äîüróëóq âÿ ÿäàëÿòÿ, gþçÿëëèê âÿ õîøáÿõòëèéÿ àïàrìàqäà áèr âàñèòÿ îëàúàq.

ÍÖÌÓÍßÂÈ ÌÖÑßËÌÀÍ ÃÀÄÛÍ

ÙßÇÐßÒÈ

ÌßÐÉßÌ ÙÀÐÓÍ ÉßÙÉÀ

È×ÈÍÄßÊÈËßÐ Ýèðèø . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 Íöìóíÿâè ìöñÿëìàí ãàäûí: Ùç.Ìÿðéÿì . . . . . . . 16 Ãóðàíäà Ìÿðéÿì îüëó Èñà Ìÿñèh . . . . . . . . . . . . . 64 Úàhèëèééÿ úÿìèééÿòèíäÿ ãàäûíà ìöíàñèáÿò . . . . . . . 86 Ãóðàíäà ãàäûíà âåðèëÿí äÿéÿð . . . . . . . . . . . . . . . 106 Ãóðàíäà èäåàë ìöñÿëìàí ãàäûí õàðàêòåðè . . . . . . . 158 Àëëàhûí Ãóðàíäà äèããÿò éþíÿëòäèéè ãàäûíëàð . . . . . 228 Íÿòèúÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266 Òÿêàìöë éàëàíû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 270

ÝÈÐÈØ

öòöí èíñàíëàðûí éåýàíÿ éîëýþñòÿðÿíè Ãóðàíäûð. Àëëàh Ãóðàí àéÿëÿðè èëÿ èíñàíëàðà hÿéàòëàðû áîéóíúà ãàðøûëàøà áèëÿúÿêëÿðè hÿð ìÿñÿëÿäÿ åhòèéàú äóéàúàãëàðû hÿð úöð áèëýèíè, äöçýöí âÿ ñÿhâ îëàíëàðû áèëäèðìèøäèð. Áóíäàí áàøãà, Ãóðàí Ïåéüÿìáÿðèìèçèí (ñ.ÿ.â.) ñöííÿñèíè äÿ áöòöí èíàíàíëàð ö÷öí áèð éîëýþñòÿðÿí åòìèøäèð. Àíúàã áóíóíëà éàíàøû, Àëëàh Ãóðàíäà ïåéüÿìáÿðëÿðèí âÿ ñàëåh ìþìèíëÿðèí hÿéàòëàðûíäàí íöìóíÿëÿð ýþñòÿðÿðÿê, èíñàíëàðûí Ãóðàí ÿõëàãûíû ýöíäÿëèê hÿéàòäà íåúÿ éàøàéàúàãëàðûíû ýþðÿ áèëìÿëÿðèíè òÿìèí åòìèøäèð. Àëëàh “Àíä îëñóí êè, îíëàð ñèçèí ö÷öí, Àëëàhà âÿ àõèðÿò ýöíöíÿ öìèä áÿñëÿéÿíëÿð ö÷öí ýþçÿë þðíÿêäèð. Êèì öç äþíäÿðñÿ, áóíóí çÿðÿðè àíúàã îíóí þçöíÿ îëàð. Àëëàh ìþhòàú äåéèëäèð, Î, òÿðèôÿ ëàéèãäèð!” (“Ìóìòÿhèíÿ” ñóðÿñè, 60/6) âÿ “Ùÿãèãÿòÿí Áèç ñèçÿ à÷ûã-àøêàð àéÿëÿð, ñèçäÿí ÿââÿë ýÿëèá ýåäÿíëÿð áàðÿäÿ håêàéÿòëÿð âÿ ìöòòÿãèëÿð ö÷öí þéöä-íÿñèhÿò íàçèë åòäèê” (“Íóð” ñóðÿñè, 24/34) àéÿëÿðè èëÿ áó èíñàíëàðûí ÿõëàãûíäà àõèðÿòÿ öìèä åäÿí òÿãâà ñàhèáè ìþìèíëÿð ö÷öí ýþçÿë íöìóíÿëÿð âÿ íÿñèhÿòëÿð îëäóüóíó õàòûðëàòìûøäûð. Àäû Ãóðàíäà ãåéä åäèëÿí âÿ ìþìèíëÿðèí ýþçÿë ÿõëàãû öçÿðèíäÿ äöøöíöá þçëÿðèíÿ íöìóíÿ ýþòöðìÿëÿðè ëàçûì îëàí ñàëåh ìþìèíëÿðäÿí áèðè äÿ Ùç.Ìÿðéÿìäèð. Ùç.Ìÿðéÿì “Àëëàh èìàí ýÿòèðÿíëÿðÿ èñÿ Ôèðîíóí çþâúÿñèíè ìèñàë ÷ÿêäè...

11

Íömunÿvi Ìösÿlman Ãadûn Ùÿzrÿti Ìÿryÿm

Ùÿì÷èíèí íàìóñóíó ìþhêÿì ãîðóéóá ñàõëàìûø Èìðàíûí ãûçû Ìÿðéÿìè äÿ ìèñàë ÷ÿêäè. Áèç ëèáàñûíûí éàõàñûíäàí îíà Þç ðóhóìóçäàí öôöðäöê. Ìÿðéÿì Ðÿááèíèí ñþçëÿðèíè, êèòàáëàðûíû òÿñäèã åòäè âÿ èòàÿò åäÿíëÿðäÿí îëäó” (“Òÿhðèì” ñóðÿñè, 66/11-12) àéÿëÿðè èëÿ Àëëàhûí ýþçÿë ÿõëàãûíà ýþðÿ Ãóðàíäà áöòöí èíñàíëàðà íöìóíÿ ýþñòÿðäèéè èêè ãàäûíäàí áèðèäèð. Äîëàéûñû èëÿ Ùç.Ìÿðéÿìèí áó ýþçÿë ÿõëàãûíû hÿð ìÿñÿëÿäÿ áèçÿ ÿí äöçýöí ìÿëóìàò âåðÿí Ãóðàíäàí þéðÿíìÿê âÿ áó ÿõëàã ñÿâèééÿñèíÿ ÷àòìàüà ñÿé ýþñòÿðìÿê áöòöí ìþìèí èíñàíëàð ö÷öí ìöhöì áèð ìÿñóëèééÿòäèð. Àëëàh Ùç.Ìÿðéÿìèí øÿõñèíäÿ “èäåàë ìöñÿëìàí ãàäûí õàðàêòåðè”íè íöìàéèø åòäèðèð. Ãóðàíäà áèëäèðèëÿí èäåàë ãàäûí õàðàêòåðè áó ýöí úàhèëèééÿ úÿìèééÿòëÿðèíäÿ ýåíèø éàéûëàí ãàäûí õàðàêòåðëÿðèíäÿí ÷îõ ôÿðãëèäèð. Úàhèëèééÿ úÿìèééÿòëÿðèíäÿ éàøàéàí ãàäûíëàð áöòþâëöêäÿ úÿìèééÿò òÿðÿôèíäÿí îíëàðà óéüóí ýþðöëÿí âÿ íÿñèëäÿí-íÿñèëÿ þòöðöëÿðÿê ýöíöìöçÿ ãÿäÿð ýÿëÿí îðòàã áèð õàðàêòåðè éàøàéûðëàð. Úàhèëèééÿ úÿìèééÿòè ãàäûíûí âÿ êèøèíèí hÿð èêèñè ö÷öí ôÿðãëè ÿõëàã õöñóñèééÿòëÿðè ìöÿééÿíëÿøäèðìèøäèð. Êèøèíèí íöìàéèø åòäèðìÿëè îëäóüó õàðàêòåð âÿ îíäàí ýþçëÿíèëÿí øÿõñèééÿò ãàäûíäàí ýþçëÿíèëÿíäÿí òàìàìèëÿ ôÿðãëèäèð. Ùÿì÷èíèí êèøèíèí èäåàëëàðû, hÿéàòà áàõûøû, hÿéàò òÿðçè, hàäèñÿëÿðè äÿéÿðëÿíäèðìÿñè äÿ ãàäûíûíêûëàðäàí òàìàì àéðûäûð. Ãóðàíà ýþðÿ èñÿ ãàäûíëà êèøè åéíè ìÿñóëèééÿòÿ ìàëèêäèð. Àëëàh Ãóðàíäà “èäåàë áèð ìöñÿëìàí õàðàêòåðè”íäÿí áÿhñ åäèð. Áó õàðàêòåðäÿ êèøèíèí ìÿñóë îëäóüó áöòöí ÿõëàã õöñóñèééÿòëÿðèíÿ ýþðÿ ãàäûí äà åéíè øÿêèëäÿ ìÿñóëèééÿò äàøûéûð. Àëëàh áèð àéÿäÿ ìöñÿëìàí ãàäûíûí âÿ ìöñÿëìàí êèøèíèí éåðèíÿ éåòèðìÿëè îëäóüó áó îðòàã Èñëàì ÿõëàãûíû áó úöð áèëäèðèð: “Ùÿãèãÿòÿí Àëëàh ìÿhç ìöñÿëìàí êèøèëÿð âÿ ãàäûíëàð, ìþìèí êèøèëÿð âÿ ãàäûíëàð, ìöòè êèøèëÿð âÿ ãàäûíëàð, äîüðó äàíûøàí êèøèëÿð âÿ ãàäûíëàð, ñÿáðëè êèøèëÿð âÿ ãàäûíëàð, 12

“Ùÿãèãÿòÿí, Áèç ñèçÿ à÷ûã-àà øêàð àéÿëÿð, ñèçäÿí ÿââÿë ýÿëèá ýåäÿíëÿð áàðÿñèíäÿ ìÿñÿëëÿð âÿ ìöòòÿãèëÿð ö÷öí þéöä-í í ÿñèhÿò íàçèë åòäèê” (“Íóð” ñóðÿñè, 24/34).

Íömunÿvi Ìösÿlman Ãadûn Ùÿzrÿti Ìÿryÿm

òÿâàçþêàð êèøèëÿð âÿ ãàäûíëàð, ñÿäÿãÿ âåðÿí, îðóú òóòàí êèøèëÿð âÿ ãàäûíëàð, àéûá éåðëÿðèíè ãîðóéóá ñàõëàéàí êèøèëÿð âÿ ãàäûíëàð âÿ Àëëàhû ÷îõ çèêð åäÿí êèøèëÿð âÿ ãàäûíëàð ö÷öí ìÿüôèðÿò âÿ áþéöê áèð ìöêàôàò hàçûðëàìûøäûð!” (“ßhçàá” ñóðÿñè, 33/35). Ýþðöíäöéö êèìè, Ãóðàíà ýþðÿ ãàäûíûí âÿ êèøèíèí õàðàêòåðè úÿìèééÿòèí äÿéÿð ìöhàêèìÿëÿðèíÿ âÿ äàâàì åäÿí àäÿòÿíÿíÿëÿðèíÿ ýþðÿ äåéèë, Àëëàhûí áèëäèðäèéè “èäåàë ìöñÿëìàí ÿõëàãû”íà ýþðÿ ôîðìàëàøäûðûëûð. Áó ÿõëàãû éàøàéàí ìöñÿëìàí ãàäûí ñîí äÿðÿúÿ ýöúëö âÿ ñàüëàì áèð øÿõñèééÿòÿ ìàëèêäèð. Î, áó hÿéàò òÿðçèíè úÿìèééÿòèí íÿçÿðèíäÿ áèð öñòöíëöê ÿëäÿ åäÿ áèëìÿê ö÷öí äåéèë, àíúàã Àëëàhûí ðàçûëûüûíû âÿ ñåâýèñèíè ãàçàíà áèëìÿê ö÷öí éàøàéûð. Áó êèòàáäà úàhèëèééÿ úÿìèééÿòëÿðèíäÿ éåðëÿøìèø ãàäûí õàðàêòåðèíèí íåúÿ ñÿhâ îëäóüóíà òîõóíàúàã âÿ áó õàðàêòåðèí úÿìèééÿòäÿ íåúÿ ãÿáóë åäèëäèéèíÿ íÿçÿð ñàëàúàüûã. Áóíäàí áàøãà, Àëëàhûí áöòöí àëÿìëÿðèí ãàäûíëàðûíäàí öñòöí òóòäóüóíó áèëäèðäèéè Ùç.Ìÿðéÿìèí ÿõëàãûíäàí äàíûøàðàã, áó éîëëà “íöìóíÿâè áèð ìöñÿëìàí ãàäûí”ûí ìàëèê îëäóüó éöêñÿê ÿõëàã àíëàéûøûíû âÿ “èäåàë ìöñÿëìàí ãàäûí õàðàêòåðèíè” îðòàéà ãîéàúàüûã. Àëëàh äÿðýàhûíäà öñòöíëöéöí àíúàã èìàíà, Àëëàh ãîðõóñóíà âÿ ýþ14

Ùarun Éÿhya

çÿë ÿõëàãà ýþðÿ îëäóüóíó âÿ Àëëàhûí “Ìþìèí îëìàãëà áÿðàáÿð éàõøû èøëÿð ýþðÿí êèøèëÿð âÿ éà ãàäûíëàð úÿííÿòÿ äàõèë îëàðëàð. Îíëàðà õóðìà ÷ÿéèðäÿéè ãÿäÿð hàãñûçëûã åäèëìÿç!” (“Íèñà” ñóðÿñè, 4/124) àéÿñè èëÿ áèëäèðäèéè êèìè, ÿìÿëèñàëåh èø ýþðÿí hÿð èíñàíûí - î, ãàäûí, éà äà êèøè îëñóí, hå÷ áèð ôÿðã ãîéóëìàäàí - Àëëàhûí ðàçûëûüû, ìÿðhÿìÿòè âÿ íåìÿòè èëÿ ãàðøûëàøàúàãëàðûíû õàòûðëàäàúàüûã. Êèòàáûí áàøãà áèð ìÿãñÿäè äÿ áèð òÿðÿôäÿí, èäåàë ìöñÿëìàí õàðàêòåðèíäÿí áÿhñ åòìÿê, äèýÿð áèð éàíäàí äà úàhèëèééÿ úÿìèééÿòëÿðèíäÿ ýþðöíÿí ãàäûí õàðàêòåðèíèí ìÿíôè éþíëÿðèíè îðòàéà ÷ûõàðàðàã, áó êèìëèêäÿí óçàãëàøìàã èñòÿéÿíëÿðè hÿì äöíéàäà, hÿì äÿ àõèðÿòäÿ îíëàðà øÿõñèééÿò, hþðìÿò âÿ öñòöíëöê ãàçàíäûðàúàã áèð ÿõëàãäàí âÿ hÿéàò òÿðçèíäÿí õÿáÿðäàð åòìÿêäèð.

15

ÍÖÌÓÍßÂÈ ÌÖÑßËÌÀÍ ÃÀÄÛÍ: ÙÇ.ÌßÐÉßÌ

Ùç.Ìÿðéÿìèí éàøàäûüû úÿìèééÿòèí õöñóñèééÿòëÿðè ç.Ìÿðéÿì òàðèõè ìÿíáÿëÿðÿ ýþðÿ, òÿõìèíÿí 2000 èë ÿââÿë éàøàéûá. Î, Àëëàhûí äöíéàäà âÿ àõèðÿòäÿ ñå÷äèéè ãàäûíëàðäàí áèðèäèð. Ùç.Ìÿðéÿì òàðèõè ìÿíáÿëÿðÿ ýþðÿ, hÿìèí äþâðäÿ Ðîìà èìïåðàòîðëóüóíóí hàêèìèééÿòè àëòûíäà îëàí Ôÿëÿñòèí òîðïàãëàðûíäà àíàäàí îëìóøäóð. Éÿhóäè úÿìèééÿòè è÷ÿðèñèíäÿ âÿ hÿìèí íÿñèëäÿí áèðè îëàðàã äöíéàéà ýÿëìèøäèð. Ùÿìèí äþâðäÿ Ðîìà èìïåðàòîðëóüóíäà ýåíèø éàéûëàí äèí èñÿ áöòïÿðÿñòëèê èäè. Àëëàhûí Ãóðàíäà áèëäèðäèéè êèìè, áèð âàõòëàð “áöòöí àëÿìëÿðäÿí öñòöí òóòóëìóø” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè, 2/47) áèð òàéôà îëàí éÿhóäèëÿð èñÿ þçëÿðèíäÿí óéäóðäóãëàðû áÿçè õóðàôàòëàðëà áöòïÿðÿñòëèéÿ (òÿñâèð÷èëèéÿ, øÿêèë÷èëèéÿ) öç òóòìóø, Àëëàhûí îíëàð ö÷öí ñå÷èá áÿéÿíäèéè äèíëÿðè òÿhðèô åòìèøäèëÿð. Àëëàhûí ÿìðëÿðèíÿ öñéàí åòìèø âÿ îíëàðà áÿõø åòäèéè íåìÿòëÿðÿ ãàðøû øöêöð åòìÿìèøäèëÿð. Áÿçèëÿðè èñÿ íÿôñëÿðèíèí õîøóíà ýÿëìÿéÿí ÿìðëÿðëÿ ýÿëäèéè ö÷öí Àëëàhûí îíëàðà áèð ðÿhìÿò îëàðàã ýþíäÿðäèéè ïåéüÿìáÿðëÿðè þëäöðÿúÿê ñÿâèééÿäÿ éîëëàðûíäàí àçìûøäûëàð. Ãóðàíäà Èñðàèë îüóëëàðûíûí áó àçüûí hÿðÿêÿòëÿðè áåëÿ áèëäèðèëèð: “Áèç Èñðàèë îüóëëàðûíäàí ÿhä àëìûø, îíëàðà ïåéüÿìáÿðëÿð ýþíäÿðìèøäèê. Ùÿð äÿôÿ áèð ïåéüÿìáÿð îíëàðûí éàíû-

17

Íömunÿvi Ìösÿlman Ãadûn Ùÿzrÿti Ìÿryÿm

íà öðÿêëÿðèíÿ éàòìàéàí áèð hþêìëÿ ýÿëäèêäÿ áèð ãèñìèíè éàëàí÷û håñàá åäÿð, áèð ãèñìèíè äÿ þëäöðÿðäèëÿð” (“Ìàèäÿ” ñóðÿñè, 5/70). Ùç.Ìÿðéÿì áöòöí áó ãàðûøûãëûãëàðûí hþêì ñöðäöéö âÿ éÿhóäèëÿðèí áöòöí öìèäëÿðèíè ÷îõäàí ýþçëÿäèêëÿðè Ìÿñèhèí (Õèëàñêàðûí) ýÿëèøèíÿ áàüëàäûüû áèð äþâðäÿ äöíéàéà ýÿëìèøäèð. Àëëàh Èñðàèë îüóëëàðûíûí áöòöí èíòèçàðûíûí ÿñàñ ìÿðêÿçèíè òÿøêèë åòìÿñèíäÿí òàìàìèëÿ õÿáÿðñèç îëàí Ùç.Ìÿðéÿìè áó ìöãÿääÿñ âÿçèôÿ ö÷öí õöñóñè îëàðàã ñå÷ìèø âÿ éåòèøäèðìèøäèð. Àëëàh “Îíóí àäû Ìÿðéÿì îüëó Èñà ÿë-Ìÿñèhäèð êè, äöíéàäà âÿ àõèðÿòäÿ øàíû óúà âÿ éàõûí îëàíëàðäàíäûð. Âÿ ñàëåhëÿðäÿíäèð...” (“Àëè-Èìðàí” ñóðÿñè, 3/45-46) ñþçëÿðè èëÿ òÿðèôëÿäèéè Ùç.Èñàíû äöíéàéà ýÿòèðìÿê âÿçèôÿñèíè Ùç.Ìÿðéÿìÿ âåðìèøäèð. Ùç.Ìÿðéÿì Àëëàhûí ñå÷äèéè áèð èíñàí îëàðàã áó èíñàíëàðûí áàòèë âÿ úàhèë èíàíúëàðû àðàñûíäà ýþçÿë ÿõëàãû, hàãã äèíè òÿìñèë åòìèøäèð. Àëëàh Ùç.Ìÿðéÿìèí hÿéàòû èëÿ áàüëû îíóí àèëÿñèíäÿí, àíàäàí îëìàñûíäàí, Ùç.Èñàíû äöíéàéà ýÿòèðìÿñèíäÿí, éàøàäûüû úÿìèééÿòèí áþhòàíëàðûíà òóø ýÿëìÿñèíäÿí òóòìóø íöìàéèø åòäèðäèéè éöêñÿê ÿõëàã õöñóñèééÿòëÿðèíÿ ãÿäÿð áèð ÷îõ ìÿñÿëÿëÿðè áèçÿ Ãóðàíäà áèëäèðèð.

18

Àëëàhûí àëÿìëÿðäÿí öñòöí òóòäóüó Èìðàí àèëÿñè Àëëàh Ãóðàíûí “Àëëàh Àäÿìè, Íóhó, Èáðàhèì þâëàäûíû âÿ Èìðàí àèëÿñèíè àëÿìëÿð öçÿðèíäÿ ñå÷èëìèø åòäè. Îíëàð áèðè äèýÿðèíäÿí òþðÿìèø áèð íÿñèë èäèëÿð...” (“Àëè-Èìðàí” ñóðÿñè, 3/33-34) àéÿëÿðè èëÿ Èìðàí àèëÿñèíèí Ùç.Àäÿì, Ùç.Íóh âÿ Èáðàhèì àèëÿñè èëÿ åéíè íÿñèëäÿí ýÿëäèêëÿðèíè âÿ àëÿìëÿð öçÿðèíäÿ ñå÷èëìèø èíñàíëàð îëäóãëàðûíû áèëäèðèð. Ùç.Ìÿðéÿì äÿ áó íÿñèëäÿí - ñå÷èëìèø Èìðàí àèëÿñèíäÿí ýÿëèð. Èìðàí àèëÿñè Àëëàhà ñÿìèìè áèð öðÿêëÿ èìàí ýÿòèðÿí, áöòöí èøëÿðèíäÿ Îíà öç òóòàí âÿ Àëëàhûí ãîéäóüó ãàéäà-ãàíóíëàðà ðèàéÿò åäÿí áèð àèëÿ èäè.

Ùç.Ìÿðéÿìèí äöíéàéà ýÿëìÿñè Èìàí éèéÿñè áèð ãàäûí îëàí Èìðàíûí õàíûìû Ùç.Ìÿðéÿìÿ hàìèëÿ ãàëäûüûíû þéðÿíÿí çàìàí äÿðhàë Àëëàhà äóà åòìèø, Îíóí øÿíèíÿ òÿðèôëÿð äåìèø âÿ äîüàúàüû óøàüû Àëëàhà íÿçèð åòäèéèíè ñþéëÿìèøäè. Áèð ãûç äîüäóüóíó ýþðÿíäÿ èñÿ îíà “àáèäÿ”, éÿíè “hÿìèøÿ Àëëàhà èáàäÿò åäÿí” ìÿíàñûíà óé19

“Õåéð, éàõøû èøëÿð ýþðöá þçëÿðèíè Àëëàhà òÿñëèì åäÿíëÿðèí Ðÿááè éàíûíäà ìöêàôàòû âàðäûð. Îíëàðûí hå÷ áèð ãîðõóñó éîõäóð âÿ îíëàð ãÿì-ã ã öññÿ ýþðìÿçëÿð” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè, 2/112).

Ùarun Éÿhya

üóí ýÿëÿí Ìÿðéÿì àäûíû ãîéìóøäó. Àëëàh Ãóðàíäà Èìðàíûí õàíûìûíûí áó äóàñûíû áèçÿ áåëÿ õÿáÿð âåðèð: “Èìðàíûí çþâúÿñèíèí: “Åé Ðÿááèì, áÿòíèìäÿêèíè ñÿíÿ (àçàä) õèäìÿòêàð îëìàã ö÷öí íÿçèð åäèðÿì. Ìÿíäÿí ãÿáóë åò! ßëáÿòòÿ, Ñÿí åøèäÿíñÿí, áèëÿíñÿí!” - äåäèéèíè õàòûðëà! Îíó äîüäóüó çàìàí: “Åé Ðÿááèì! Ìÿí ãûç äîüäóì” - ñþéëÿäè. Ùàëáóêè Àëëàh îíóí íÿ äîüäóüóíó âÿ îüëàíûí ãûç êèìè îëìàäûüûíû éàõøû áèëèðäè. “Ìÿí îíóí àäûíû Ìÿðéÿì ãîéäóì, îíó âÿ îíóí íÿñëèíè ìÿëóí øåéòàíäàí Ñÿíÿ òàïøûðûðàì” - äåäè” (“Àëè-Èìðàí” ñóðÿñè, 3/35-36). Àëëàh Ùç.Ìÿðéÿìèí àíàñûíûí îíó “áÿòíèíäÿêèíè (àçàä) õèäìÿòêàð îëìàã ö÷öí Àëëàhà íÿçèð åòäèéè”íè áèëäèðèð. Áó èôàäÿíèí ÿðÿá äèëèíäÿêè ÿñë ìÿòíèíäÿ ãåéä åäèëÿí “ìóhàððÿðÿí” êÿëìÿñè “àíúàã àõèðÿò èøëÿðè èëÿ ìÿøüóë îëàí, äöíéà èëÿ ÿëàãÿñè îëìàéàí, hÿìèøÿ Àëëàhà èáàäÿò åäÿí, Àëëàhûí ìÿáÿäèíèí õèäìÿòêàðû, ñÿìèìè îëàðàã èáàäÿò åäÿí, èáàäÿòèíäÿ äöíéà ìÿãñÿäè îëìàéàí èíñàí” ìÿíàëàðûíà óéüóí ýÿ1 ëèð. Ùÿãèãè ìÿíàäà ìöñòÿãèëëèê èíñàíûí àíúàã Àëëàhà ãóëëóã åäèá Îíà òÿñëèì îëìàñû, âàðëûãëàðà âÿ éà áèð ÷îõ äÿéÿðëÿðÿ ãóëëóã åòìÿêäÿí òàìàìèëÿ àçàä îëìàñû èëÿ ÿëäÿ åäèëÿ áèëÿð. Èìðàíûí õàíûìû äà Ùç.Ìÿðéÿìè hÿð úöð àñûëûëûãäàí àçàä îëóá Àëëàhà íÿçèð åòäèéèíè ñþéëÿéÿðÿê, Àëëàhà äóà åäÿðÿê îíóí àíúàã Àëëàhà ãóëëóã åäÿí, èíñàíëàðûí ðàçûëûüûíû ãàçàíìàã ìÿãñÿäèíäÿí òàìàìèëÿ óçàãëàøìûø áèð èíñàí îëìàñûíû àðçó åòìèøäè. Ùç.Ìÿðéÿì äöíéàéà ýÿëÿí çàìàí àíàñûíûí äàâðàíûøû éåíÿ Àëëàhû ðàçû ñàëìàã ìÿãñÿäè ýöäìöøäö. Äÿðhàë Àëëàhà öç òóòìóø, hÿì Ùç.Ìÿðéÿìè, hÿì äÿ îíóí íÿñëèíè øåéòàíûí øÿðèíäÿí ãîðóìàñû ö÷öí Àëëàhà ñÿìèìèééÿòëÿ äóà åòìèøäè. Àëëàh Èìðàíûí õàíûìûíûí áó ñÿìèìè äóàñûíû ãÿáóë åòìèø 21

“Ìÿðéÿì” ñóðÿñèíèí èëê 11 àéÿñèíè ýþñòÿðÿí Ãóðàí ñÿhèôÿñè.

Ùarun Éÿhya

âÿ “Áåëÿ îëäóãäà Ðÿááè éàõøû ãÿáóë åòäè, îíó ýþçÿë áèð ôèäàí êèìè áþéöòäö...” (“Àëè-Èìðàí” ñóðÿñè, 3/37) àéÿñè èëÿ áèëäèðäèéè êèìè, Ùç.Ìÿðéÿìè ÿí ýþçÿë øÿêèëäÿ éåòèøäèðìèø, îíó éöêñÿê áèð ÿõëàãëà òÿðáèéÿëÿíäèðìèøäè. Ùç.Ìÿðéÿìèí àíàñûíûí Àëëàhà îëàí áó ñÿìèìè èìàíû hÿð èøèíäÿ þçöíÿ àíúàã Àëëàhû âÿêèë ñå÷ìÿñè, êþìÿéè, íåìÿòè hÿìèøÿ Àëëàhäàí èñòÿìÿñè, Îíà èõëàñëà âÿ äÿðèí áèð òÿñëèìèééÿòëÿ áàüëàíìàñû áöòöí èìàí ýÿòèðÿíëÿð ö÷öí öçÿðèíäÿ äöøöíöëìÿñè ëàçûì îëàí ÷îõ ìöhöì áèð þðíÿêäèð.

Àëëàhûí Ùç.Çÿêÿðèééÿíè Ùç.Ìÿðéÿìè éåòèøäèðìÿêëÿ âÿçèôÿëÿíäèðìÿñè Ùç.Çÿêÿðèééÿ Àëëàhûí hèäàéÿò âåðäèéè, ñàëåhëÿðäÿí åòäèéè, àëÿìëÿðäÿí öñòöí òóòäóüó âÿ äîüðó éîëà èñòèãàìÿòëÿíäèðäèéè ïåéüÿìáÿðëÿðäÿíäèð. Àëëàh Ãóðàíäà Ùç.Çÿêÿðèééÿäÿí òÿðèôëÿ áÿhñ åòìèø, îíóí Àëëàhà îëàí áàüëûëûüûíà, òÿãâàñûíà âÿ ýþçÿë ÿõëàãûíà äèããÿò éþíÿëòìèøäèð: “Çÿêÿðèééÿíè, Éÿhéàíû, Èñàíû, Èëéàñû äà hèäàéÿòÿ ÷àòäûðäûã. Îíëàðûí hàìûñû ÿìÿëèñàëåhëÿðäÿí èäè. Áèç hÿì÷èíèí Èñìàéûëû, ßëéÿñÿéè, Éóíèñè âÿ Ëóòó äà hèäàéÿòÿ ÷àòäûðäûã âÿ îíëàðû àëÿìëÿðäÿí öñòöí òóòäóã. Áèç îíëàðûí àòàëàðûíäàí, íÿñèëëÿðèíäÿí âÿ ãàðäàøëàðûíäàí äà áèð ãèñìèíè hèäàéÿòÿ ÷àòäûðäûã, îíëàðû ñå÷äèê âÿ äöç éîëà éþíÿëòäèê” (“ßíàì” ñóðÿñè, 6/85-87). Àëëàh “Àëè-Èìðàí” ñóðÿñèíèí 37-úè àéÿñè èëÿ Ùç.Ìÿðéÿìèí éåòèøäèðèëìÿñèíèí ìÿñóëèééÿòèíè Ùç.Çÿêÿðèééÿíèí öçÿðèíÿ ãîéäóüóíó áèëäèðìèøäèð. Ùç.Çÿêÿðèééÿ Ùç.Ìÿðéÿìëÿ éàõûíäàí ìàðàãëàíìûø, îíóí hÿéàòûíäàêû ìþúöçÿâè hàäèñÿëÿðÿ øÿõñÿí øàhèä îëìóø âÿ îíóí áàøãà èíñàíëàðäàí öñòöí òóòóëìóø áèð èíñàí îëäóüóíó äÿðê åòìèøäèð. Ùç.Çÿêÿðèééÿ Ùç.Ìÿðéÿìèí áàøûíà ýÿëÿí áÿçè hàäèñÿëÿðÿ, Àëëàhûí îíó ìÿðhÿìÿòè èëÿ äÿñòÿêëÿäèéèíÿ âÿ 23

“...Íÿ ýþçÿë áÿíäÿ! Î äàèì Àëëàhà ñûüûíàí áèð êèìñÿ èäè” (“Ñàä” ñóðÿñè, 30).

“...îíëàð äÿðýàhûìûçäà ñå÷èëìèø ÿí éàõøû êèìñÿëÿðäÿíäèðëÿð!” (“Ñàä” ñóðÿñè, 47).

Ýèëîâàííè Áåëëèíèíèí Âåíåäèêäÿêè Ñ.Çàúúàðèà Êèëñÿñèíäÿ íöìàéèø åòäèðèëÿí 1505-úè èëÿ àèä “Ùÿçðÿòè Ìÿðéÿì âÿ ßçèçëÿð” àäëû ÿñÿðè. ßhøàá öçÿðèíäÿ éàüëû áîéà èëÿ èøëÿíÿí 402 x 272 ñì þë÷öëÿðèíäÿêè áó ìèìáÿð øÿêëè ñîíðà òóâàëà êþ÷öðöëìöøäöð.

Íömunÿvi Ìösÿlman Ãadûn Ùÿzrÿti Ìÿryÿm

îíó ìöõòÿëèô âàñèòÿëÿðëÿ Þç äÿðýàhûíäàí íåìÿòëÿíäèðäèéèíÿ øàhèä îëìóøäóð. Àëëàh áó hàäèñÿëÿðäÿí áèðèíè “Àëè-Èìðàí” ñóðÿñèíäÿ áèçÿ áó úöð áèëäèðìèøäèð: “...Çÿêÿðèééÿéÿ òàïøûðäû. Çÿêÿðèééÿ hÿð äÿôÿ èáàäÿò åòäèéè ìåhðàáà ýèðäèêäÿ îíóí éàíûíäà áèð ðóçè îëäóüóíó ýþðÿðäè: “Éà Ìÿðéÿì, áóíëàð ñÿíèí ö÷öí hàðàäàíäûð?” äåäèêäÿ î: “Àëëàh òÿðÿôèíäÿíäèð!” äåéÿ úàâàá âåðÿðäè. Ùÿãèãÿòÿí Àëëàh èñòÿäèéè øÿõñÿ hÿäñèç ðóçè âåðÿð!” (“ÀëèÈìðàí” ñóðÿñè, 3/37). Ùç.Ìÿðéÿì Ùç.Çÿêÿðèééÿíèí áó ñóàëûíà âåðäèéè úàâàáëà Àëëàhûí îíóí öçÿðèíäÿêè íåìÿò âÿ ìÿðhÿìÿòèíè äèëÿ ýÿòèðìèøäè.

Àëëàh Ùç.Ìÿðéÿìè áöòöí àëÿìëÿðèí ãàäûíëàðûíäàí öñòöí òóòìóøäóð Ùç.Ìÿðéÿì hÿéàòûíûí hÿð àíûíäà, åòäèéè hÿð èøèíäÿ Àëëàhà öç òóòàí, Àëëàhûí àäûíû óúàëäàí, Ðÿááèìèçÿ öðÿêäÿí áàüëû îëàí ñÿìèìè áèð ìþìèíäèð. Àëëàh Èìðàí àèëÿñèíè àëÿìëÿðäÿí öñòöí òóòäóüó êèìè áó àèëÿéÿ ìÿíñóá îëàí Ùç.Ìÿðéÿìè äÿ ñå÷ìèø, îíó ÿí ýþçÿë øÿêèëäÿ éåòèøäèðÿðÿê áöòöí ïèñëèêëÿðäÿí ãîðóìóø âÿ îíó àëÿìëÿðèí ãàäûíëàðûíäàí öñòöí åòìèøäèð. Àëëàh Ãóðàíäà Ùç.Ìÿðéÿìèí áó öñòöíëöéöíö áåëÿ áèëäèðèð: “Õàòûðëà êè, áèð çàìàíëàð ìÿëÿêëÿð áåëÿ äåìèøäèëÿð: “Éà Ìÿðéÿì, hÿãèãÿòÿí Àëëàh ñÿíè ñå÷ìèø, òÿìèçëÿìèø, àëÿìëÿðèí ãàäûíëàðûíäàí öñòöí òóòìóøäóð. Éà Ìÿðéÿì, þç Ðÿááèíÿ èòàÿò åò, ñÿúäÿéÿ ãàïàí âÿ ðöêó åäÿíëÿðëÿ áèðëèêäÿ ðöêó åò!”” (“Àëè-Èìðàí” ñóðÿñè, 3/42-43).

Àëëàh Ùç.Ìÿðéÿìèí íàìóñóíó ìöñÿëìàíëàðà íöìóíÿ ýþñòÿðìèøäèð Àèëÿñè êèìè Ùç.Ìÿðéÿì äÿ éàøàäûüû úÿìèééÿòäÿ Àëëàhà îëàí áàüëûëûüû, ñÿìèìèééÿòè èëÿ òàíûíàí áèð èíñàí èäè. Àëëàh 26

“Äöíéàäà âÿ àõèðÿòäÿ øàíû óúà âÿ Àëëàhà éàõûí îëàíëàðäàíäûð” (“Àëè-ÈÈ ìðàí” ñóðÿñè, 3/45).

Íömunÿvi Ìösÿlman Ãadûn Ùÿzrÿti Ìÿryÿm

îíóí Þçöíÿ “êþíöëäÿí áàüëû îëàíëàðäàí” îëäóüóíó áèëäèðèð. Ùç.Ìÿðéÿìèí ÿòðàôûíäàêû èíñàíëàð àðàñûíäà áÿëëè îëàí áàøãà áèð õöñóñèééÿòè èñÿ íàìóñóíó ãîðóìàñûäûð. Àëëàh Ùç. Ìÿðéÿìèí áó öñòöí ÿõëàãûíû Ãóðàíäà áåëÿ õÿáÿð âåðèð: “Ùÿì÷èíèí íàìóñóíó ìþhêÿì ãîðóéóá ñàõëàìûø Èìðàíûí ãûçû Ìÿðéÿìè äÿ ìèñàë ÷ÿêäè. Áèç ëèáàñûíûí éàõàñûíäàí îíà Þç ðóhóìóçäàí öôöðäöê. Ìÿðéÿì Ðÿááèíèí ñþçëÿðèíè, êèòàáëàðûíû òÿñäèã åòäè âÿ èòàÿò åäÿíëÿðäÿí îëäó” (“Òÿhðèì” ñóðÿñè, 66/12). “Èñìÿòèíè ãîðóéàíû äà éàä åò! Áèç Þç ðóhóìóçäàí îíà öôöðäöê, îíó âÿ îüëóíó àëÿìëÿðÿ áèð ìþúöçÿ åòäèê” (“ßíáèéà” ñóðÿñè, 21/91). Ëîðåíçî Ëîòòîíóí Ùç.Ìÿðéÿì âÿ ßçèçëÿðè òÿñâèð åäÿí 1505-1506-úû èëëÿðÿ àèä ÿñÿðè Òðåâèñî éàõûíëûüûíäàêû Ñàíòà Êðèñòèíà àë Òèâàðîíå êèëñÿñèíäÿ íöìàéèø åòäèðèëèð. 177 x 162 ñì þë÷öëÿðèíäÿêè áó éàüëû áîéà ÿñÿðè ÿhøàá öçÿðèíÿ ÷ÿêèëìèøäèð.

Ùarun Éÿhya

Ùç.Ìÿðéÿìèí Úÿáðàèëëÿ ýþðöøìÿñè Ùç.Çÿêÿðèééÿíèí äÿ øàhèä îëäóüó êèìè, Àëëàh Ùç.Ìÿðéÿìèí hÿéàòûíûí ìöõòÿëèô äþâðëÿðèíäÿ ÷îõëó ìþúöçÿëè hàäèñÿëÿð éàðàòìûøäûð. Áóíëàðäàí áèðè äÿ Ùç.Ìÿðéÿìèí Úÿáðàèëëÿ ýþðöøìÿñè îëìóøäóð. Ùç.Ìÿðéÿì hÿéàòûíûí ìöÿééÿí áèð äþâðöíäÿí ñîíðà éàøàäûüû úÿìèééÿòäÿí âÿ àèëÿñèíäÿí àéðûëàðàã øÿðã òÿðÿôèíäÿ áèð éåðÿ ÷ÿêèëìèøäè. Úÿáðàèëëÿ ýþðöøìÿñè äÿ áó äþâðäÿ hÿìèí éåðäÿ áàø âåðìèøäèð. Àëëàh Ãóðàíäà Úÿáðàèëèí Ùç.Ìÿðéÿìèí ãàðøûñûíà “êàìèë áèð èíñàí” ãèéàôÿñèíäÿ ÷ûõäûüûíû áèëäèðìèøäèð: “Êèòàáäà Ìÿðéÿìè äÿ éàä åò. Î çàìàí î, àèëÿñèíäÿí àéðûëûá øÿðã òÿðÿôèíäÿ áèð éåðÿ ÷ÿêèëìèøäè. Âÿ àèëÿ öçâëÿðèíäÿí ýèçëÿíìÿê ö÷öí ïÿðäÿ òóòìóøäó. Áèç Þç ðóhóìóçó (Úÿáðàèëè) éàíûíà ýþíäÿðäèê. Îíà êàìèë áèð èíñàí ãèéàôÿñèíäÿ ýþðöíäö” (“Ìÿðéÿì” ñóðÿñè, 19/16-17). Ùç.Ìÿðéÿì ãàðøûñûíäàêû èíñàíûí Úÿáðàèë îëäóüóíó áèëìÿäèéè âÿ òàíûìàäûüû áèð íÿôÿðëÿ ãàðøûëàøäûüû ö÷öí äÿðhàë Àëëàhà ñûüûíìûø âÿ “Ìÿí ñÿíäÿí Ðÿhìàíà ïÿíàh àïàðûðàì. ßýÿð ìöòòÿãèñÿíñÿ, ìÿíÿ òîõóíìà!” (“Ìÿðéÿì” ñóðÿñè, 19/18) ñþçëÿðè èëÿ þçöíöí Àëëàhäàí ãîðõàí, èìàí ýÿòèðÿí áèð ìþìèí îëäóüóíó èôàäÿ åòìèøäèð. Äåäèéè áó ñþçëÿð Ùç.Ìÿðéÿìèí ýöúëö Àëëàh ãîðõóñóíó, íàìóñóíà îëàí áàüëûëûüûíû âÿ íÿ ãÿäÿð òÿãâà ñàhèáè áèð èíñàí îëäóüóíó à÷ûã-àøêàð îðòàéà ãîéóð. Ùç.Ìÿðéÿì áó ñþçëÿðè èëÿ éàëíûç þçöíöí Àëëàhäàí ÷ÿêèíÿí áèð èíñàí îëäóüóíó èôàäÿ åòìÿêëÿ êèôàéÿòëÿíìÿìèø, “ÿýÿð ìöòòÿãèñÿíñÿ, ìÿíÿ òîõóíìà” ñþçëÿðè èëÿ åéíè çàìàíäà ãàðøûñûíäàêû èíñàíû äà Àëëàhäàí ãîðõóá ÷ÿêèíìÿéÿ ñÿñëÿìèøäèð. Úÿáðàèë èñÿ îíóí áó ñþçëÿðèíèí öñòöíäÿí “...Ìÿí ñÿíÿ àíúàã òÿìèç áèð îüëàí áàüûøëàìàã ö÷öí Ðÿááèíèí åë÷èñèéÿì!” (“Ìÿðéÿì” ñóðÿñè, 19/19) äåéÿðÿê Ùç.Ìÿðéÿìÿ þçö29

“Ìÿðéÿì” ñóðÿñèíèí 12-äÿí 25-ÿ êèìè îëàí àéÿëÿðèíè ýþñòÿðÿí Ãóðàí ñÿhèôÿñè.

30

Ùarun Éÿhya

íö òàíûòìûøäûð. Þçöíöí Àëëàhûí áèð åë÷èñè îëäóüóíó âÿ îíà Àëëàhäàí áèð ìöæäÿ èëÿ ýÿëäèéèíè áèëäèðìèø âÿ áåëÿ áóéóðìóøäóð: “Ìÿëÿêëÿð äåäèëÿð: “Éà Ìÿðéÿì! Ùÿãèãÿòÿí Àëëàh Þç òÿðÿôèíäÿí áèð êÿëìÿ èëÿ ñÿíÿ ìöæäÿ âåðèð. Îíóí àäû Ìÿðéÿì îüëó Èñà ÿë-Ìÿñèhäèð êè, äöíéàäà âÿ àõèðÿòäÿ øÿíè óúà âÿ Àëëàhà éàõûí îëàíëàðäàíäûð” (“Àëè-Èìðàí” ñóðÿñè, 3/45). Ùç.Ìÿðéÿì èñÿ “Ìÿíèì íåúÿ îüëóì îëà áèëÿð êè, ìÿíÿ èíäèéÿäÿê áèð èíñàí ÿëè áåëÿ òîõóíìàìûøäûð. Ìÿí àçüûí, óòàíìàç (çèíàêàð) äà äåéèëÿì!” (“Ìÿðéÿì” ñóðÿñè, 19/20) ñþçëÿðè èëÿ Úÿáðàèëÿ îíà áèð èíñàíûí òîõóíìàäûüû hàëäà óøàüûíûí íåúÿ îëà áèëÿúÿéèíè ñîðóøìóøäóð. Úÿáðàèë Àëëàhûí ýöúöíöí hÿð øåéÿ éåòÿúÿéèíè, áèð øåéÿ àíúàã “Îë” äåìÿñè èëÿ îíóí äÿðhàë îëàúàüûíû áèëäèðìèøäèð: “Åé Ðÿááèì! Ìÿíÿ áèð èíñàí ÿëè òîõóíìàäûüû hàëäà íåúÿ óøàüûì îëà áèëÿð” - äåäèêäÿ áóéóðäó: “Åëÿäèð, Àëëàh èñòÿäèéèíè éàðàäûð. Î, áèð èøèí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñèíè ãÿðàðà àëäûãäà îíà àíúàã “Îë!” - äåéÿð, î äà (äÿðhàë) îëàð” (“Àëè-Èìðàí” ñóðÿñè, 3/47). “Äåäè: “Åëÿäèð, ëàêèí Ðÿááèí áóéóðäó êè, áó, Ìÿíèì ö÷öí àñàíäûð. Áèç îíó èíñàíëàð ö÷öí áèð ìþúöçÿ, äÿðýàhûìûçäàí îëàí áèð ìÿðhÿìÿò êèìè åäÿúÿéèê. Áó, ÿçÿëäÿí òÿãäèð îëóíìóø áèð hþêìäöð!” Àðòûã hàìèëÿ îëäó âÿ îíóíëà áèðëèêäÿ óçàã áèð éåðÿ ÷ÿêèëäè” (“Ìÿðéÿì” ñóðÿñè, 19/21-22). Ùç.Ìÿðéÿì îíà hå÷ áèð èíñàí ÿëèíèí äÿéìÿäèéè hàëäà Àëëàhûí èñòÿìÿñè èëÿ Ùç.Èñàéà hàìèëÿ ãàëìûøäûð. Îíóí hàìèëÿëèéè äöíéàäàêû ñÿáÿáëÿðäÿí àñûëû îëìàäàí áàø âåðìèøäèð. Áó hàìèëÿëèê äÿ Ùç.Èñàíûí ìþúöçÿëÿðèíäÿí áèðè îëìóøäóð.

31

Íömunÿvi Ìösÿlman Ãadûn Ùÿzrÿti Ìÿryÿm

Ùç.Ìÿðéÿìèí êèìñÿñèç áèð éåðÿ ÷ÿêèëìÿñè Àëëàh Ãóðàíûí “Àðòûã hàìèëÿ îëäó âÿ îíóíëà áèðëèêäÿ óçàã áèð éåðÿ ÷ÿêèëäè” (“Ìÿðéÿì” ñóðÿñè, 19/22) àéÿñè èëÿ Ùç.Ìÿðéÿìèí Àëëàhûí èñòÿéè èëÿ hàìèëÿ ãàëìàñûíäàí ñîíðà hå÷ êèìèí îëìàäûüû óçàã áèð éåðÿ ÷ÿêèëäèéèíè áèëäèðèð. Àëëàh Ùç.Ìÿðéÿìè hÿéàòûíûí hÿð àíûíäà îëäóüó êèìè, áó äþâðäÿ äÿ Þç

32

Ùarun Éÿhya

ìÿðhÿìÿòè âÿ hèìàéÿñè èëÿ äÿñòÿêëÿìèøäèð. Ùç.Ìÿðéÿìÿ hàìèëÿëèê äþâðö áîéóíúà ïñèõè âÿ ôèçèêè éþíäÿí åhòèéàú äóéäóüó hÿð úöð èìêàíû éàðàòìûøäûð. Øöáhÿñèç, Ùç.Ìÿðéÿìèí hàìèëÿëèéèíèí áàø âåðäèéè áó äþâðö hå÷ êèìèí îëìàäûüû óçàã áèð éåðäÿ êå÷èðìÿñèíèí áèð ÷îõ hèêìÿòè âàð. Àëëàh áóíóíëà Ùç.Ìÿðéÿìè îíóí áàøûíà ýÿëìèø áó ìþúöçÿëè äóðóìó äÿðê åäÿ áèëìÿéÿúÿê èíñàíëàðûí íàðàhàòëûã äîüóðàúàã äàâðàíûøëàðûíäàí óçàã òóòìóøäóð. Îíóí áó äþâðö ÿí ðàhàò âÿ ÿí àñàí øÿêèëäÿ êå÷èðìÿñèíè òÿìèí åòìèøäèð. Ñîíðà èñÿ îíóí áó âÿçèééÿòèíè èíñàíëàðà áàøãà áèð ìþúöçÿëè hàäèñÿ èëÿ à÷ûãëàéàðàã, Ùç.Ìÿðéÿìèí îíà àòûëàúàã áöòöí áþhòàíëàðäàí ÿí ýþçÿë øÿêèëäÿ òÿìèç ÷ûõìàñûíû òÿìèí åòìèøäèð.

Ùç.Èñàíûí äîüóëóøó âÿ Àëëàhûí Ùç.Ìÿðéÿìÿ îëàí êþìÿéè Àëëàh Ùç.Ìÿðéÿì hàìèëÿ îëàðêÿí îíà hÿð úöð êþìÿê åòìèøäèð. ×îõ éàõøû íÿçàðÿò òÿëÿá åäÿí âÿ hÿéàò ö÷öí ðèñê îëàí äîüóø ïðîñåñè ÿñíàñûíäà òèááè ëÿâàçèìàòëàðû, òÿúðöáÿëè êþìÿê÷èñè îëìàéàí áèð èíñàíûí áó èøèí þhäÿñèíäÿí òÿêáàøûíà ýÿëÿ áèëìÿñè ÷îõ ÷ÿòèíäèð. Áóíà áàõìàéàðàã áó ìÿñÿëÿäÿ hå÷ áèð òÿúðöáÿñè îëìàéàí Ùç.Ìÿðéÿì Àëëàhà îëàí áàüëûëûüû âÿ èíàìû èëÿ áó ÷ÿòèí èøè òÿêáàøûíà áàúàðìûøäûð. Øèääÿòëè äîüóø ñàíúûëàðû è÷èíäÿ áèð õóðìà àüàúûíà òÿðÿô ýåäÿðêÿí Àëëàh îíà âÿhéëÿ êþìÿê åòìèøäèð. Àëëàh îíà êÿäÿðëÿíìÿìÿñèíè, àëò éàíûíäà áèð ñó àðõû àõûòäûüûíû âÿhé åòìèøäèð. Àëëàh hÿëÿ òÿçÿ

Íömunÿvi Ìösÿlman Ãadûn Ùÿzrÿti Ìÿryÿm

äÿéìèø õóðìàëàðûí òþêöëìÿñè ö÷öí õóðìà áóäàüûíû þçöíÿ òÿðÿô ñàëëàìàñûíû, éåéèá-è÷ìÿñèíè âÿ ýþçöíöí àéäûí îëìàñûíû áóéóðìóøäóð. Ýþðöíäöéö êèìè, Àëëàh åhòèéàú äóéäóüó hÿð áèð ìÿñÿëÿäÿ éåðèíÿ éåòèðèëìÿñè ëàçûì ýÿëÿí hÿð øåéè áèëäèðÿðÿê, Ùç.Ìÿðéÿìÿ êþìÿê åòìèø âÿ äîüóøó áó ÷ÿòèí øÿðòëÿð äàõèëèíäÿ ÿí éàõøû øÿêèëäÿ hÿéàòà êå÷èðìÿñèíè òÿìèí åòìèøäèð. Àëëàh Ãóðàíäà Ùç.Ìÿðéÿìèí áó âÿçèééÿòèíè áèçÿ áåëÿ áèëäèðèð: “Äîüóø ñàíúûñû îíó áèð õóðìà àüàúûíûí ýþâäÿñèíÿ ñþéêÿíìÿéÿ ìÿúáóð åòäè. Äåäè: “Êàø êè, ìÿí áóíäàí ÿââÿë þëöá ãóðòàðàéäûì âÿ éà òàìàìèëÿ óíóäóëóá ýåòìèø îëàéäûì!” Äÿðhàë (õóðìà àüàúûíûí) àëò òÿðÿôèíäÿí îíà áåëÿ áèð Ýèîâàííè Áåëëèíèíèí Ôðàðè Êèëñÿñèíäÿ íöìàéèø åòäèðèëÿí, ìþhòÿøÿì ÿñÿðëÿðèíäÿí áèðè êèìè ãÿáóë åäèëÿí, 1481-úè èëÿ àèä îëàí, Ùç.Ìÿðéÿìè òÿñâèð åäÿí òàáëîñó.

Ùarun Éÿhya

íèäà ýÿëäè: “Êÿäÿðëÿíìÿ, Ðÿááèí ñÿíèí ö÷öí àëòûíäàí áèð èðìàã àõûòäû. Õóðìà àüàúûíû þçöíÿ òÿðÿô ñèëêÿëÿ, öñòöíÿ òÿçÿ éåòèøìèø õóðìà òþêöëñöí! Éå-è÷, ýþçöí àéäûí îëñóí. ßýÿð áèð àäàì ýþðÿúÿê îëñàí, áåëÿ äå: “Ìÿí Ðÿhìàí éîëóíäà îðóú òóòìàüû íÿçèð åëÿìèøÿì, îíà ýþðÿ äÿ áó ýöí hå÷ êÿñëÿ äàíûøìàéàúàüàì!”” (“Ìÿðéÿì” ñóðÿñè, 19/2326). Àëëàhûí Ùç.Ìÿðéÿìèí öçÿðèíäÿêè ðÿhìÿò âÿ hèìàéÿñè, hÿéàòûíûí hÿð ìÿðhÿëÿñèíäÿ îëäóüó êèìè, áó hàäèñÿäÿ äÿ àéäûí øÿêèëäÿ ýþðöíöð. Áóíóíëà éàíàøû, Àëëàhûí Ùç.Ìÿðéÿìÿ “êÿäÿðëÿíìÿìÿñèíè”, “õóðìà éåìÿñèíè” áèëäèðìÿñèíèí âÿ îíóí éàíûíäà áèð ñó àðõû àõûòìàñûíûí áèð ÷îõ hèêìÿòëÿðè âàð. Áöòöí áó àéÿëÿð þçöíäÿ äîüóøó àñàíëàøäûðàí ÷îõëó èøàðÿëÿðè åhòèâà åäèð. Àëëàhûí Ùç.Ìÿðéÿìèí äîüóøóíó àñàíëàøäûðìàã ö÷öí òÿãäèì åòäèéè áó íåìÿòëÿðèí õöñóñèëÿ äÿ hàìèëÿ îëàí âÿ óøàã äöíéàéà ýÿòèðÿí ãàäûíëàð ö÷öí ÿhÿìèééÿòè âÿ ôàéäàñû áó ýöí åëìè úÿhÿòäÿí äÿ ìÿëóìäóð. Áóíëàðäàí áÿçèëÿðèíè áó àðäûúûëëûãëà ãåéä åäÿ áèëÿðèê.

Àëëàhûí Ùç.Ìÿðéÿìÿ êÿäÿðëÿíìÿìÿñèíè áèëäèðìÿñè ßââÿëêè ñÿòèðëÿðäÿ äÿ ãåéä åäèëäèéè êèìè, Ùç.Ìÿðéÿì hàìèëÿ îëäóüó âàõò àèëÿñèíäÿí âÿ éàøàäûüû úÿìèééÿòäÿí àéðûëàðàã Øÿðã òÿðÿôäÿ êèìñÿñèç áèð éåðäÿ éåðëÿøìèøäè. Óøàüû äöíéàéà ýÿòèðÿíÿ ãÿäÿð äÿ hÿìèí éåðäÿ ãàëìûøäû. Ùç.Ìÿðéÿì áó úöð hàìèëÿëèê äþâðöíö Àëëàhûí éàðàòäûüû áó ìþúöçÿíè äÿðê åäÿ áèëìÿéÿúÿê èíñàíëàðäàí óçàãëàøàðàã ïñèõîëîæè áàõûìûíäàí ðàhàò áèð øÿðàèòäÿ êå÷èðìèøäè. Àëëàh áó äþâðäÿ äÿ Ùç.Ìÿðéÿìÿ äÿñòÿê îëìóø, éàðäûìû âÿ ìÿðhÿìÿòè èëÿ îíó ìöæäÿëÿìèø âÿ êÿäÿðëÿíìÿìÿñèíè áèëäèðìèøäèð. Øöáhÿñèç êè, Ùç.Ìÿðéÿìèí êèìñÿñèç áèð éåðÿ ÷ÿ-

35

“Èñòÿð êèøè, èñòÿðñÿ äÿ ãàäûí îëñóí, Ìÿí hå÷ áèðèíèçèí ÿìÿëèíè ïó÷à ÷ûõàðìàðàì...” (“Àëè-ÈÈ ìðàí” ñóðÿñè, 3/195).

Ùarun Éÿhya

êèëìÿñèíäÿ îëäóüó êèìè, Àëëàhûí áó ÿìðèíèí äÿ áèð ÷îõ hèêìÿòëÿðè âàðäûð. Êÿäÿðëÿíìÿìÿê hÿð øåéäÿí ÿââÿë ìþìèí ÿõëàãûíûí áèð òÿçàhöðöäöð. Èìàí ñàhèáè îëàí áèð èíñàí hàíñû ÷ÿòèíëèêëÿ ãàðøûëàøñà äà Àëëàhà ýöâÿíìÿëè âÿ Àëëàhûí îíà ìöòëÿã êþìÿê åäÿúÿéèíèí ðàhàòëûüûíû éàøàìàëûäûð. Áó, áöòöí ìþìèíëÿðèí íöìàéèø åòäèðìÿëè îëäóüó áèð ÿõëàãäûð. Àíúàã áóíóíëà éàíàøû, èíäè ìöàñèð òÿáàáÿòèí ÿëäÿ åòäèéè ìÿëóìàòëàðà áàõàíäà hàìèëÿ îëàí âÿ éà òÿçÿúÿ óøàüû îëìóø ãàäûíëàðûí êÿäÿðëÿíìÿìÿñèíèí, hÿéÿúàíäàí óçàã áèð îâãàò è÷èíäÿ îëìàñûíûí ñîí äÿðÿúÿ ÿhÿìèééÿòëè îëäóüó ýþðöíöð. Àëëàh Ãóðàíäà Ùç.Ìÿðéÿìÿ éåéèá-è÷ìÿñèíè âÿ “ýþçöíöí àéäûí îëìàñûíû” õÿáÿð âåðìèøäèð. Áóíäàí áàøãà, àéÿëÿðäÿ êÿäÿðëÿíìÿêäÿí óçàãëàøûá îíà ìöæäÿëÿíÿí íåìÿòèí ñåâèíúèíè éàøàìàñû äà áèëäèðèëìèøäèð.

Àëëàhûí Ùç.Ìÿðéÿìÿ õóðìà éåìÿñèíè áèëäèðìÿñè Àëëàh Ùç.Ìÿðéÿìÿ “õóðìà àüàúûíû ñèëêÿëÿéÿðÿê òÿçÿ éåòèøìèø õóðìà” éåìÿñèíè áèëäèðìèøäèð. Õóðìà hàçûðäà äà hÿì ãèäà, hÿì äÿ äÿðìàí êèìè íÿçÿðäÿ òóòóëàí áèð ìåéâÿäèð. Ýöíöìöçäÿ ÿëäÿ åäèëÿí ìÿëóìàòëàð õóðìàíûí èíñàí âöúóäóíóí ñàüëàì âÿ ýöìðàh ãàëà áèëìÿñè ö÷öí þçöíäÿ hÿéàòè ÿhÿìèééÿòè îëàí 10-äàí àðòûã åëåìåíòè áèðëÿøäèðäèéèíè îðòàéà ÷ûõàðûð. Õóðìàäà èíñàí áÿäÿíèíÿ áîë ìèãäàðäà hÿðÿêÿò åíåðæèñè âåðÿí, îíó hÿðàðÿòëÿ òÿìèí åäÿí,

37

àñàí hÿçì îëóíàí øÿêÿð ìþâúóääóð. Ùÿì äÿ áó øÿêÿð ãàíäà øÿêÿðè ñöðÿòëÿ éöêñÿëäÿí ãëöêîçà äåéèë, ìåéâÿ øÿêÿðè, éÿíè ôðóêòîçàäûð. Õóðìà hÿì åíåðæè âåðèð, hÿì äÿ ÿçÿëÿëÿðèí âÿ ñèíèðëÿðèí èíêèøàôûíû òÿìèí åäèð. Êàëîðè äÿéÿðè ÷îõ éöêñÿê îëäóüó ö÷öí õÿñòÿëèêäÿí çÿèôëÿìèø, ýöúäÿí äöøìöø, éàõóä äà éîðüóí îëàíëàðà ÷îõ ôàéäà âåðèð. Õóðìàíûí 100 ãðàìûíäà 1,5 ãðàì ïðîòåèí, 50 ãðàì êàðáîhèäðàò ìþâúóääóð. Êàëîðè äÿéÿðè èñÿ 225 êèëîêàëîðèäèð. Òÿçÿ äÿéìèø õóðìàäà 60-65 ôàèç øÿêÿð, 2 ôàèç äÿ ïðîòåèí âàð. Ìöàñèð òÿáàáÿòèí êÿøôëÿðèíÿ ýþðÿ, õóðìà õöñóñèëÿ äÿ éåíèúÿ êþðïÿ äöíéàéà ýÿòèðÿí çàhû ãàäûíëàð ö÷öí ÷îõ ôàéäàëûäûð. Ùÿêèìëÿð hàìèëÿ ãàäûíëàðà êþðïÿëÿðèíè äöíéàéà ýÿòèðÿí ýöí ìåéâÿ øÿêÿðëè ãèäà âåðèëìÿñèíèí âàúèáëèéèíè áèëäèðèðëÿð. Áóðàäà ÿñàñ ìÿãñÿä àíàíûí çÿèôëÿéÿí áÿäÿíèíÿ hÿì åíåðæè, ýöú âÿ hÿðÿêÿò âåðìÿê, hÿì äÿ éåíè äîüóëìóø êþðïÿéÿ ëàçûì îëàí ñöäöí ÿìÿëÿ ýÿëÿ áèëìÿñè ö÷öí ñöä hîðìîíëàðûíû hÿðÿêÿòÿ ýÿòèðìÿê, àíà ñöäöíö ÷îõàëòìàãäûð. Áó ìÿëóìàòëàð Àëëàhûí Ùç.Ìÿðéÿìÿ hÿì þçöíÿ åíåðæè âÿ ýöú âåðÿúÿê, hÿì äÿ óøàüûí éåýà38

“Ñèçÿ ýÿëÿí hÿð áèð íåìÿò Àëëàhäàíäûð. Ñîíðà ñèçÿ áèð ìöñèáÿò öç âåðäèêäÿ Îíà éàëâàðûá-éé àõàðûðñûíûç!” (“Íÿhë” ñóðÿñè, 16/53).

Íömunÿvi Ìösÿlman Ãadûn Ùÿzrÿti Ìÿryÿm

íÿ ãèäàñû îëàí ñöäöí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñèíè òÿìèí åäÿúÿê õóðìàäàí éåìÿñèíè áèëäèðìÿñèíäÿêè áÿçè hèêìÿòëÿðè îðòàéà ãîéóð. Áóðàäà öçÿðèíäÿ äöøöíöëìÿñè ëàçûì îëàí hèêìÿòëÿðäÿí áèðè äÿ Àëëàhûí Ùç.Ìÿðéÿìÿ õóðìà èëÿ áèðëèêäÿ áèð ñó àðõû ÷ûõàðìàñû âÿ îíà éåéèá-è÷ìÿñèíè áèëäèðìÿñèäèð. Ìöàñèð äþâðöí àëèìëÿðè þçöíäÿ áèð èíñàíûí åhòèéàú hèññ åäÿ áèëÿúÿéè áöòöí åëåìåíòëÿðè áèðëÿøäèðäèéè ö÷öí îíóí àíúàã õóðìà âÿ ñó èëÿ 2 óçóí èëëÿð éàøàéà áèëÿúÿéèíè áèëäèðèðëÿð. Áó ìþâçóäà òàíûíìûø ìöòÿõÿññèñëÿðäÿí áèðè îëàí Â.Ù.Â.Äîóñàí èñÿ áèð õóðìà âÿ áèð ñòÿêàí ñöäöí áèð èíñàíûí ýöíäÿëèê ãèäà åhòèéàúûíû þäÿìÿéÿ êèôàéÿò åäÿúÿéèíè ãåéä 3 åäèð. Õóðìàíûí òÿðêèáèíäÿ ÷îõ ìöõòÿëèô âèòàìèí âÿ ìèíåðàëëàð âàðäûð. Ëèô, éàü âÿ ïðîòåèíëÿð áàõûìûíäàí äà ÷îõ çÿíýèíäèð. Õóðìàäà ñîäèóì, êàëèóì, êàëñèóì, ìàãíåçèóì, ôèáðèí, äÿìèð, êöêöðä, ôîñôîð âÿ õëîð äà ìþâúóääóð. Õóðìà áóíëàðäàí áàøãà þçöíäÿ À âèòàìèíèíè, áåòàêàðîòåí, Á1, Á2, Á3 âÿ Á6 âèòàìèíëÿðèíè äÿ áèðëÿøäèðèð. Õóðìàäà ìþâúóä îëàí âèòàìèí âÿ ìèíåðàëëàðûí hàìèëÿëèêäÿêè ôàéäàëàðûíäàí áÿçèëÿðèíè áåëÿ ñûðàëàéà áèëÿðèê: Õóðìàíûí ãèäàëàíäûðûúû íèñáÿòèíèí ýöúö åhòèâà åòäèéè óéüóí ìèíåðàëëàðûí òàðàçëûüûíäàí ãàéíàãëàíûð. Ùàìèëÿëèê äþâðöíäÿ ìåéäàíà ýÿëÿí óçóíìöääÿòëè öðÿêáóëàíìàñû âÿ ôèçèêè ðåàêñèéàëàð ñÿáÿáèíäÿí êàëèóì ÷àòûøìàçëûüû îðòàéà ÷ûõûð. Áåëÿ îëàí òÿãäèðäÿ äÿ ãàäûíûí îðãàíèçìè ÿëàâÿ êàëèóìëà òÿìèí åäèëìÿëèäèð. Õóðìàäà áîë ìèãäàðäà ìþâúóä îëàí êàëèóì áó áàõûìäàí ìöhöì ÿhÿìèééÿòÿ ìàëèê îëäóüó êèìè, áÿäÿíäÿêè ñó òàðàçëûüûíûí ãîðóíìàñûíà äà ÷îõ ìöñáÿò òÿñèð ýþñòÿðèð. Òÿðêèáèíäÿêè äÿìèð ãûðìûçû ãàí höúåéðÿëÿðèíäÿ ìþâúóä îëàí håìîãëîáèí ñèíòåçèíÿ íÿçàðÿò åäèð âÿ áó äà hàìèëÿëèêäÿ ãàí ÷àòûøìàçëûüûíûí ãàðøûñûíûí àëûíìàñûíû âÿ êþðïÿíèí èíêèøàôû ö÷öí hÿéàòè ÿhÿìèééÿò êÿñá åäÿí ãàíäàêû RBC òà40

Àëëàh Ùÿçðÿòè Ìÿðéÿìÿ õóðìà éåìÿñèíè âÿhé åäÿðÿê õóðìàäà ìþâúóä îëàí ôàéäàëû âèòàìèí âÿ ìèíåðàëëàðà äèããÿòè úÿëá åòìèøäèð.

Íömunÿvi Ìösÿlman Ãadûn Ùÿzrÿti Ìÿryÿm

ðàçëûüûíûí óéüóí hàëà ýÿëìÿñèíè òÿìèí åäèð. Òÿðêèáèíäÿ ÷îõëó äÿìèð îëäóüó ö÷öí áèð èíñàí ýöíäÿ 15 ÿäÿä õóðìà éåéÿðÿê áÿäÿíèíèí äÿìèðÿ îëàí åhòèéàúûíû òÿìèí åäÿ áèëÿð âÿ äÿìèð ÷àòûøìàçëûüûíäàí ÿìÿëÿ ýÿëÿí íàðàhàò÷ûëûãäàí äà õèëàñ îëàð. Õóðìàäà ìþâúóä îëàí êàëñèóì âÿ ôîñôàò èñÿ ñêåëåòèí éàðàíûá ôîðìàëàøìàñû âÿ áÿäÿíèí ñöìöê ãóðóëóøóíóí èíêèøàôû ö÷öí ÷îõ ìöhöì åëåìåíòëÿðäèð. Õóðìà òÿðêèáèíäÿêè áîë ôîñôîð, êàëñèóì, äÿìèð âÿ ãèäà ìàääÿëÿðè èëÿ áÿäÿíè ãàíàçëûüûíäàí âÿ ñöìöê çÿèôëèéèíäÿí ãîðóéóð âÿ áó õÿñòÿëèêëÿðèí àçàëäûëìàñûíà êþìÿê åäèð. Àëèìëÿð õóðìàíûí ýÿðýèíëèéè âÿ hÿéÿúàíû àðàäàí ãàëäûðìàã ãàáèëèééÿòèíÿ äÿ äèããÿò ÷ÿêèðëÿð. Áåðêëè Óíèâåðñèòåòè ìöòÿõÿññèñëÿðèíèí àïàðäûüû òÿäãèãàòëàð ñèíèðëÿðè ýöúëÿíäèðÿí Á6 âèòàìèíèíèí âÿ ìàãíåçèóì ìèíåðàëûíûí õóðìàäà éöêñÿê ìèãäàðäà îëäóüóíó ýþñòÿðìèøäèð. Ñèíèð âèòàìèíè àäëàíäûðûëàí Á6 èëÿ ÿçÿëÿëÿðèí èøëÿìÿñèíäÿ ìöhöì ðîë îéíàéàí ìàãíåçèóì õóðìàäà áîë ìèãäàðäàäûð. Õóðìàíûí òÿðêèáèíäÿêè ìàãíåçèóì äà áþéðÿêëÿð ö÷öí ñîí äÿðÿúÿ ÿhÿìèééÿòëèäèð. Áèð èíñàí ýöíäÿ 2-3 äÿíÿ õóðìà éåéÿðÿê áÿäÿíèíèí ìàãíå4 çèóìà åhòèéàúûíû þäÿéÿ áèëÿð. Áóíëàðëà éàíàøû, õóðìàäà ãàäûíëàðûí hàìèëÿëèê çàìàíû ãÿáóë åòìÿñè ëàçûì ýÿëÿí áèð Á âèòàìèíè îëàí ôîë òóðøóñó äà ìþâúóääóð. Ôîë òóðøóñó (Á9) áÿäÿíäÿ éåíè ãàí höúåéðÿëÿðèíèí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñèíäÿ âÿ höúåéðÿëÿðèí éåíèëÿøìÿñèíäÿ ìöhöì âÿçèôÿëÿðè éåðèíÿ éåòèðÿí áèð âèòàìèíäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ hàìèëÿëèêäÿ ôîë òóðøóñóíà îëàí åhòèéàú þçöíö áöðóçÿ âåðÿúÿê äÿðÿúÿäÿ àðòûð âÿ ýöíäÿëèê åhòèéàúûí èêè ãàòûíà ÷àòûð. Ôîë òóðøóñóíóí ñÿâèééÿñè êèôàéÿò åòìÿéÿíäÿ ãóðóëóø åòèáàðèëÿ íîðìàäàí áþéöê, èø ÿìñàëû èñÿ àøàüû îëàí åðèòðîñèò höúåéðÿëÿðè ìåé42

Äîüóø çàìàíû áàø âåðÿí ãàí èòêèñè áÿäÿíäÿêè øÿêÿðèí àøàüû äöøìÿñèíÿ ñÿáÿá îëóð. Òÿðêèáèíäÿêè 50 ôàèçäÿí àðòûã øÿêÿðëÿ ÷îõ ãèäàëàíäûðûúû îëàí õóðìà áÿäÿíèí áó åhòèéàúûíû àðòûãëàìàñû èëÿ òÿìèí åäèð. “Åé èíñàíëàð. Àëëàhûí ñèçÿ îëàí íåìÿòèíè éàäà ñàëûí. Àëëàhäàí áàøãà ñèçÿ ýþéëÿðäÿí âÿ éåðäÿí ðóçè âåðÿí áèð õàëèã âàðìû?! Îíäàí áàøãà hå÷ áèð òàíðû éîõäóð. Åëÿ èñÿ íåúÿ (àëäàíûá hàãäàí) äþíäÿðèëèðñèíèç?” (“Ôàòûð” ñóðÿñè, 35/3).

Íömunÿvi Ìösÿlman Ãadûn Ùÿzrÿti Ìÿryÿm

äàíà ýÿëèð âÿ ãàíàçëûüû ÿëàìÿòëÿðè þçöíö ýþñòÿðìÿéÿ áàøëàéûð. Õöñóñèëÿ höúåéðÿëÿðèí áþëöíìÿñèíäÿ âÿ höúåéðÿíèí ýåíåòèê ãóðóëóøóíóí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñèíäÿ ìöhöì ðîë îéíàéàí ôîë òóðøóñó hàìèëÿëèê çàìàíû èêè äÿôÿ àðòûã åhòèéàú hèññ åäèëÿí éåýàíÿ ìàääÿäèð. Ùàìèëÿëèêäÿ À âèòàìèíèíÿ îëàí åhòèéàú èñÿ ýöíäÿëèê îëàðàã 800ug-å ãÿäÿð éöêñÿëèð. Õóðìà äà À âèòàìèíèíèí àâàí5 ãàðäû îëàí áåòàêàðîòåí úÿhÿòäÿí ÷îõ çÿíýèíäèð. Áàøãà ìåéâÿëÿð ïðîòåèí úÿhÿòäÿí öìóìèééÿòëÿ çÿíýèí 6 äåéèë. Àíúàã õóðìàíûí òÿðêèáèíäÿ ïðîòåèí äÿ âàðäûð. Õóðìàäà ìþâúóä îëàí îêñèòîñèí ìàääÿñèíäÿí äÿ ìöàñèð òèááäÿ äîüóøó àñàíëàøäûðàí áèð äÿðìàí êèìè èñòèôàäÿ åäèëèð. Îêñèòîñèí äîüóøó àñàíëàøäûðàí òÿñèð ýþñòÿðìÿñèíÿ ýþðÿ áèð ÷îõ ìÿíáÿëÿðäÿ “ðàïèä áèðòh”, éÿíè “ñöðÿòëè äîüóø” èôàäÿñè èëÿ ìÿøhóðäóð. Äîüóøäàí ñîíðà èñÿ àíà ñöäöíö ÷îõàëäàí òÿñèðÿ 7 ìàëèê îëìàñû èëÿ ñå÷èëèð. Õóðìà èëÿ áàüëû áöòöí áó ìÿëóìàòëàð Àëëàhûí ñîíñóç åëìèíè âÿ Ùç.Ìÿðéÿìèí öçÿðèíäÿêè ìÿðhÿìÿòèíè ýþñòÿðèð.

“Àëëàh, øöáhÿñèç êè, Àëëàh éîëóíäà âóðóøóá þëäöðÿí âÿ þëäöðöëÿí ìþìèíëÿðèí úàíëàðûíû âÿ ìàëëàðûíû ñàòûí àëìûøäûð... (“Òþâáÿ” ñóðÿñè, 9/111).

44

Ùarun Éÿhya

Ùç.Ìÿðéÿì Àëëàhûí èëhàìû èëÿ éåäèéè õóðìà ñàéÿñèíäÿ áÿëêÿ äÿ î çàìàí åhòèéàú hèññ åòäèéè hÿð úöð ãèäàíû òÿìèí åòìÿê èìêàíû òàïìûø, äîüóøó àñàíëàøäûðàúàã áèð èìêàí ÿëäÿ åòìèøäèð. Øöáhÿñèç êè, ÿí äîüðóñóíó Àëëàh áèëèð. Ïåéüÿìáÿðèìèç (ñ.ÿ.â.) äÿ “È÷èíäÿ õóðìà îëàí åâèí ñàêèíëÿðè àú ãàëìàç” hÿäèñè èëÿ ìöàñèð òÿáàáÿòèí õóðìàíûí àíúàã áó ýöíëÿðäÿ þéðÿíÿ áèëäèéè ôàéäàëû úÿhÿòëÿðèíÿ äèããÿò 8 ÷ÿêÿðÿê hèêìÿòëè áèð òþâñèéÿ åòìèøäèð.

Àëëàhûí Ùç.Ìÿðéÿìèí éàíûíäà áèð ñó àðõû ÷ûõàðìàñû Àëëàh Ùç.Ìÿðéÿìÿ “îíóí ö÷öí áèð èðìàã àõûòäûüûíû, éåéèá-è÷ìÿñèíè âÿ ýþçöíöí àéäûí îëìàñûíû” áèëäèðìèøäèð. Åéíèëÿ õóðìà êèìè ñóéóí äà ÿçÿëÿ hÿðÿêÿòëÿðèíè íèçàìëàéàðàã äîüóø ñàíúûëàðûíû éöíýöëëÿøäèðèúè õöñóñèééÿòëÿðè âàð.

45

“...Àëëàhûí íåìÿòëÿðèíè éàäà ñàëûí êè, áÿëêÿ, íèúàò òàïàñûíûç!” (“ßðàô” ñóðÿñè, 7/69).

46

Ùarun Éÿhya

Õöñóñèëÿ ñóéóí òÿêúÿ ýþðöëìÿñè âÿ éà ñÿñèíèí åøèäèëìÿñè áåëÿ ÿçÿëÿëÿðèí hÿðÿêÿòèíè ñÿðáÿñò øÿêèëäÿ íèçàìëàéûð. Ùÿì÷èíèí ìöàñèð äîüóì åâëÿðèíäÿ äîüóøëàðû hîâóçóí è÷èíäÿ hÿéàòà êå÷èðÿðÿê áóíäàí èñòèôàäÿ åäèðëÿð. Áóíóíëà éàíàøû, ìÿëóì îëäóüó êèìè, ñó hÿéàòûí äàâàì åòìÿñè âÿ ñàüëàìëûüûí ãîðóíà áèëìÿñè ö÷öí ìöòëÿã ëàçûì îëàí hÿéàòè áèð ìàääÿäèð. Èíñàí áÿäÿíèíäÿ áàø âåðÿí òÿõìèíÿí hÿð ôóíêñèéàäà - áÿäÿíèí hÿðàðÿòèíèí òÿíçèìëÿíìÿñè, ãèäà ìàääÿëÿðèíèí âÿ îêñèýåíèí äàøûíìàñû, èôðàç åäèëÿí ìàääÿëÿðèí höúåéðÿëÿðäÿí óçàãëàøäûðûëìàñû, îíóðüàëàðûí äöçýöí èøëÿìÿñèíèí òÿìèí åäèëìÿñè, äÿðèíèí íÿìëèéèíèí âÿ åëàñòèêëèéèíèí ãîðóíìàñû, hÿçì ñèñòåìèíèí èøèíèí àñàíëàøäûðûëìàñû, îðãàí âÿ òîõóìàëàðûí ãîðóíìàñûíäà ñó ÷îõ áþéöê ÿhÿìèééÿò êÿñá åäèð. Ýöíöìöçäÿ ñóäàí ìöàëèúÿ ìÿãñÿäèëÿ èñòèôàäÿ åäèëìÿñè ýåíèø éàéûëìàãäà äàâàì åäèð. Ñóéà òîõóíìàã, ñó èëÿ òÿìàñäà îëìàã èììóíèòåò ñèñòåìèíè õÿáÿðäàð åäèð, ñòðåññÿ ãàðøû îëàí hîðìîíëàðûí éàðàíìàñûíû ñöðÿòëÿíäèðèð. Ãàí äþâðàíûíû âÿ 9 ìåòàáîëèçìàíû úàíëàíäûðûð, àüðûëàðû éöíýöëëÿøäèðèð. Ùàìèëÿëèêäÿ èñÿ ñóéóí äàhà ÷îõ úÿhÿòäÿí ÿhÿìèééÿòè âàðäûð. Ùàìèëÿëèê çàìàíû hÿì ãàíûí àðòàí ìèãäàðû, hÿì äÿ èíêèøàôäà îëàí óøàã ö÷öí, ñöä âåðÿí ãàäûíëàðäà èñÿ ñöäöí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè ö÷öí ñóéà õöñóñèëÿ áþéöê åhòèéàú äóéóëóð. Àíà ñöäöíöí 87 ôàèçèíèí ñóäàí èáàðÿò îëäóüóíó íÿçÿðÿ àëñàã, ñóéóí äîüóøäàí ñîíðà äà ìöhöì ðîë îéíàäûüû àéäûí îëàð. Áóíëàðëà éàíàøû, hÿì àíàíûí, hÿì äÿ êþðïÿíèí ãàíûíäàêû åëåêòðîëèò íèñáÿòèíèí òàðàç ñàõëàíà áèëìÿñè ö÷öí äÿ ñóéà åhòèéàú âàð. Ùàìèëÿëèêäÿ ìåéäàíà ÷ûõàí hîðìîíëàð áÿäÿíäÿêè ìàéåëÿðèí èñòèôàäÿ øÿêëèíè äÿéèøäèðèð. Ùàìèëÿëèéèí àõûðëà-

47

“Àëëàh áåëÿ áóéóðàúàã: “Éà Ìÿðéÿì îüëó Èñà! Ñÿíÿ âÿ àíàíà íåìÿòèìè éàäûíà ñàë...”” (“Ìàèäÿ” ñóðÿñè, 5/110).

Ùarun Éÿhya

ðûíà éàõûí àíàíûí ãàíûíûí hÿúìè òÿõìèíÿí 1,5 äÿôÿ àðòûð. Ùàìèëÿëèê äþâðöíäÿ ãàäûíûí òÿíÿôôöñ éîëó èëÿ èòèðäèéè ñóéóí ìèãäàðû äà hàìèëÿëèêäÿí ÿââÿëêè äþâðëÿ ìöãàéèñÿäÿ äàhà äà ÷îõàëûð. Êþðïÿíèí è÷èíäÿ îëäóüó àìíèîí ìàéåñè þçöíö hÿð ö÷ ñààòäàí áèð òÿçÿëÿéèð. Êèôàéÿò ãÿäÿð ñó ãÿáóë åäèëìÿìÿñè èëÿ áàüëû éàðàíàí äåhèäðàñéîí (ñóñóçëóã) âÿçèééÿòèíäÿ àìíèîí ìàéåñèíèí ìèãäàðû äà àçàëûð. Ùàìèëÿëèêäÿ äåhèäðàñéîíóí áàøãà ìÿíôè òÿñèðè äÿ âàõòûíäàí ÿââÿëêè äîüóø àüðûëàðûäûð. Äåhèäðàñéîí âÿçèééÿòèíäÿ éàðàíàí áÿçè hîðìîíëàð äîüóø ñàíúûëàðûíû áàøëàéàí hîðìîíó òÿãëèä åäÿðÿê âàõòûíäàí ÿââÿë äîüóø ñàíúûëàðûíà ñÿáÿá îëóð. Âàõòûíäàí ÿââÿë äîüóø òÿhëöêÿñèíÿ ãàðøû òÿòáèã åäèëÿí ìöàëèúÿ äàìàð éîëóíóí à÷ûëàðàã ìàéå âåðèëìÿñèäèð. Áó èñÿ ìàéå ãÿáóëóíóí ÿhÿìèééÿòèíè áèëäèðìÿê áàõûìûíäàí äèããÿò÷ÿêèúèäèð. ßêñÿð hàëëàðäà éöíýöë ñàíúûëàð ñàäÿúÿ îëàðàã ìàéå âåðèëìÿñè èëÿ éîõ îëóá ýåäèð. Áóíäàí áàøãà, ñó áÿäÿíèí äàøûìà ñèñòåìèäèð. Ãèäà ìàääÿëÿðèíè âÿ îêñèýåíè ãàí éîëó èëÿ óøàüà àïàðàí äà éåíÿ ñóäóð. Ñó hÿì äÿ hàìèëÿëèêäÿ òåç-òåç ðàñò ýÿëèíÿí âÿ âàõòûíäàí ÿââÿë äîüóøà, éà äà óøàãñàëìàéà ñÿáÿá îëàí áÿçè èíôåêñèéàëàðûí ãàðøûñûíûí àëûíìàñûíäà äà àêòèâ ðîë îéíàéûð. Êèôàéÿò 10 ãÿäÿð ñó è÷èëÿíäÿ èíôåêñèéà ðèñêè äÿ àçàëûð. Ùÿêèìëÿð hàìèëÿ ãàäûíëàðûí ñóéà îëàí òÿëÿáàòûíûí hàìèëÿ îëìàäûãëàðû äþâðÿ íèñáÿòÿí ÿí àçû 50 ôàèç ìèãäàðûíäà àðòäûüûíû, áóíà ýþðÿ äÿ êèôàéÿò ãÿäÿð ñó è÷èëìÿäèéè hàëäà áÿäÿíèí èñòèôàäÿ åòäèéè ìàéåëÿðäÿí òÿñÿððöô éîëóíà ýåäÿðÿê ìöõ11 òÿëèô íàðàhàòëûãëàðà ñÿáÿá îëàúàüûíû áèëäèðèð. Åëìèí îðòàéà ãîéäóüó áöòöí áó hÿãèãÿòëÿð Àëëàhûí Ùç.Ìÿðéÿì ö÷öí áèð ñó àðõû ÷ûõàðìàñûíûí âÿ éåéèá-è÷ìÿñèíè áèëäèðìÿñèíèí íÿ ãÿäÿð hèêìÿòàìèç îëäóüóíó áèð äàhà ýþçëÿðèìèç ãàðøûñûíà ýÿòèðèð âÿ Àëëàhûí ñîíñóç åëìèíèí äÿëèëëÿðèíè òÿøêèë åäèð.

49

“Èìàí ýÿòèðèá éàõøû èøëÿð ýþðÿíëÿðè Ðÿááè îíëàðà èìàíëàðû ìöãàáèëèíäÿ (àüàúëàðû) àëòûíäàí ÷àéëàð àõàí íåìÿòëÿðëÿ äîëó úÿííÿòëÿðèíÿ éîë ýþñòÿðÿð” (“Éóíóñ” ñóðÿñè, 10/9).

Ùarun Éÿhya

Ùç.Ìÿðéÿìèí õóðìà áóäàüûíû þçöíÿ òÿðÿô ñèëêÿëÿìÿñè Ùç.Ìÿðéÿì äîüóø ñàíúûñû è÷èíäÿ áèð õóðìà áóäàüûíà òÿðÿô ýåòäèéè çàìàí Àëëàh îíà “Õóðìà àüàúûíû þçöíÿ òÿðÿô ñèëêÿëÿìÿñèíè” (“Ìÿðéÿì” ñóðÿñè, 19/25)” áèëäèðìèøäèð. Ùàçûðäà hÿêèìëÿð äîüóø ÿñíàñûíäà ãàäûíûí áèð øåéè òóòóá þçöíÿ òÿðÿô ÷ÿêìÿñèíèí ÿçÿëÿëÿðÿ ôàéäàëû òÿñèðèíèí îëäóüóíó èôàäÿ åäèðëÿð. Áó ìÿãñÿäëÿ äÿ äîüóø çàìàíû ãàäûíëàðà ñàíúûíûí ãàðøûñûíû àëìàã âÿ éà óøàüûí àñàíëûãëà äîüóëà áèëìÿñè ö÷öí ìöõòÿëèô hÿðÿêÿòëÿð åòäèðèðëÿð. Áó hÿðÿêÿòëÿðèí áÿäÿíäÿ ìåéäàíà ýÿëÿí òÿçéèã hèññèíèí âÿ äîüóø çàìàíû îðòàéà ÷ûõà áèëÿúÿê ÷ÿòèíëèêëÿðèí àçàëìàñûíû, äîüóøóí äàhà ãûñà ìöääÿòäÿ äàâàì åòìÿ12 ñèíè òÿìèí åäÿúÿéèíè ôèêèðëÿøèðëÿð. Ùÿêèìëÿð äîüóøóí èëê ñàíúûëàðûíäàí äÿðhàë ñîíðà áàø âåðÿí èêèíúè ìÿðhÿëÿñèíäÿ ãàäûíûí áàøûíûí áèð àç éóõàðûäà îëìàñûíûí éåðèí úàçèáÿ ãöââÿñèíäÿí äÿ èñòèôàäÿ åòìÿê áàõûìûíäàí îëäóãúà ÿhÿìèééÿòëè îëäóüóíó áèëäèðèðëÿð. Áóíóíëà éàíàøû, õÿñòÿõàíàëàðäà ìþâúóä îëàí äîüóø ìàñàëàðûíà ãàäûíûí äîüóøó àñàí áàøà âóðà áèëìÿñè ö÷öí ýöú àëìàñûíû òÿìèí åäÿúÿê ãîëëàð, éà äà àéàã ïåäàëëàðû ãóðàøäûðûëûð.

51

Íömunÿvi Ìösÿlman Ãadûn Ùÿzrÿti Ìÿryÿm

Áÿçè hÿêèìëÿð èñÿ áó ìÿðhÿëÿäÿ õÿñòÿíèí äîüóø ìàñàñûíäà éàòìàüûí ÿâÿçèíÿ ÷þìÿëìÿñèíÿ âÿ éà õöñóñè ñòóëëàðà îòóçäóðóëìàñûíà öñòöíëöê âåðèðëÿð. Ýöíöìöçäÿêè òåõíîëîæè èíêèøàôäàí àç þíúÿéÿ ãÿäÿð èñÿ ÿêñÿð ñÿhèééÿ îúàãëàðûíäà ãàäûíëàðûí áó ìÿãñÿäëÿ èñòèôàäÿ åäèëÿí áèð èïäÿí éàïûøûá þçöíö àñûëû âÿçèééÿòäÿ éóõàðû ÷ÿêìÿéÿ ÷àëûøìàñûäûð. Áöòöí áó öñóëëàðûí íÿçÿðè áàõûìäàí äöçýöí âÿ ìÿíòèãëè îëäóüó ýþç ãà13 áàüûíäàäûð. Ýöíöìöçäÿ òÿòáèã åäèëÿí áöòöí òèááè öñóëëàð Àëëàhûí Ùç.Ìÿðéÿìÿ õóðìà áóäàüûíû þçöíÿ òÿðÿô ÷ÿêèá ñèëêÿëÿìÿñèíè èëhàì åòìÿñèíèí áó áàõûìäàí hèêìÿòëè îëà áèëÿúÿéèíè îðòàéà ãîéóð. ßí äîüðóñóíó Àëëàh áèëèð.

Ùç.Ìÿðéÿìèí Ùç.Èñà èëÿ áèðëèêäÿ òàéôàñûíûí éàíûíà ãàéûòìàñû Ùç.Ìÿðéÿì àèëÿñèíäÿí óçàãëàøûá ÷ÿêèëäèéè êèìñÿñèç éåðäÿí Ùç.Èñà èëÿ áèðëèêäÿ ýåðè ãàéûäàíäà òàéôàñûíäàêû èíñàíëàð áó âÿçèééÿòèí Àëëàhûí éàðàòäûüû áèð ìþúöçÿ îëäóüóíó äÿðê åäÿ áèëìÿìèø âÿ Ùç.Ìÿðéÿìÿ áÿçè ÷èðêèí áþhòàíëàð àòìûøäûëàð. Ùÿì Èìðàíûí àèëÿñèíèí, hÿì äÿ Ùç.Ìÿðéÿìèí þçöíöí Àëëàhäàí ãîðõàí äèíäàð èíñàíëàð îëäóãëàðûíû, ýþçÿë ÿõëàãëàðûíà âÿ íàìóñëàðûíà îëàí áàüëûëûãëàðûíû áèëäèêëÿðè hàëäà îíó håéðÿòàìèç áèð èø ýþðìÿêäÿ èòòèhàì åäÿðÿê áþhòàí àòìûøäûëàð. Àëëàh Ãóðàíäà òàéôàñûíûí Ùç.Ìÿðéÿìÿ ãàðøû áó áþhòàíëàðûíû áåëÿ áèëäèðìèøäèð: “Óøàüû ýþòöðöá þç àäàìëàðûíûí éàíûíà ýÿëäè. Îíëàð äåäèëÿð: “Åé Ìÿðéÿì! Ñÿí ÷îõ ÷èðêèí áèð èø ýþðäöí! Åé Ùàðóíóí áàúûñû! Àòàí ïèñ êèøè, àíàí äà çèíàêàð äåéèëäè!”” (“Ìÿðéÿì” ñóðÿñè, 19/27-28). Øöáhÿñèç êè, áó âÿçèééÿò Ùç.Ìÿðéÿì ö÷öí Àëëàhäàí ýÿëÿí áèð ñûíàãäûð. Íàìóñóíó ãîðóéàí, Àëëàhäàí ãîðõóá ÷ÿêè-

52

Ùarun Éÿhya

íÿí áèð èíñàí îëñà äà òàéôàñûíûí áþhòàíëàðûíà ìÿðóç ãàëìûøäû. ßñëèíäÿ hÿìèí èíñàíëàð îíóí éöêñÿê ÿõëàãûíà âÿ øÿðÿôëè hÿéàòûíà ÷îõ éàõûíäàí øàhèä îëäóãëàðû hàëäà éåíÿ äÿ áó ìþúöçÿíè ýþðìÿçëèéÿ âóðìóøäóëàð. Ùç.Ìÿðéÿì èñÿ öñòöí ÿõëàãû èëÿ éåíÿ Àëëàhà ñûüûíìûø âÿ îíëàðûí áó áþhòàíëàðûíà ãàðøû Àëëàhûí ÿí ýþçÿë ÿâÿç âåðÿúÿéèíè áèëÿðÿê Îíà òÿâÿêêöë åòìèøäè.

Ýåíòèëå äà Ôàáðèàíîíóí Ãîòèê öñëóáóíäà hàçûðëàäûüû Ùç.Ìÿðéÿìè òÿñâèð åäÿí òàáëîñó. Òàáëî Ñòðàççè àèëÿñè òÿðÿôèíäÿí Ñàíòà Òðèíàòà Êèëñÿñè ö÷öí hàçûðëàòäûðûëìûøäûð.

Íömunÿvi Ìösÿlman Ãadûn Ùÿzrÿti Ìÿryÿm

Ùç.Ìÿðéÿìèí äàíûøìàã îðóúó òóòìàñû Ùç.Ìÿðéÿì áàøûíà ýÿëÿí hÿð hàäèñÿäÿ Àëëàhà öç òóòìóø, êþìÿéè, äÿñòÿéè àíúàã Àëëàhäàí ýþçëÿìèøäè. Ùÿð äÿôÿ äÿ Àëëàhûí äÿðèí ìÿðhÿìÿòè èëÿ ãàðøûëàøìûøäû. Òàéôàñûíûí îíà àòäûüû áþhòàíëàð çàìàíû äà éåíÿ Ðÿááèìèçèí îíó áöòöí áþhòàíëàðäàí ÿí ýþçÿë øÿêèëäÿ òÿìèçÿ ÷ûõàðàúàüûíû áèëìÿéèí èíàìûíû éàøàìûøäû. Ùÿì÷èíèí Àëëàh äà Ùç.Ìÿðéÿìÿ: “ßýÿð áèð àäàì ýþðÿúÿê îëñàí, áåëÿ äå: “Ìÿí Ðÿhìàí éîëóíäà îðóú (ñöêóò îðóúó) òóòìàüû íÿçèð åëÿìèøÿì, îíà ýþðÿ äÿ áó ýöí hå÷ êÿñëÿ äàíûøìàéàúàüàì!”” (“Ìÿðéÿì” ñóðÿñè, 19/26) øÿêëèíäÿ áèëäèðÿðÿê òàéôàñûíûí ãàðøûñûíà ÷ûõàíäà îíëàðà “Àëëàhà ñöêóò îðóúó íÿçèð åòäèéèíè” ñþéëÿìÿñèíè âÿhé åòìèøäè. Ùç.Ìÿðéÿì òàéôàñûíûí éàíûíà ýåäÿíäÿ îíóíëà äàíûøìàã èñòÿéÿí âÿ áþhòàí àòàí èíñàíëàðà Àëëàhûí äàhà ÿââÿë îíà Úÿáðàèëëÿ “Î, áåøèêäÿ èêÿí éàøà äîëäóãäàí ñîíðà èíñàíëàðëà äàíûøàúàã âÿ ñàëåhëÿðäÿíäèð” (“Àëè-Èìðàí” ñóðÿñè, 346)

“Ðÿááè îíëàðû Þçöíäÿí áèð ìÿðhÿìÿò, ðàçûëûã âÿ è÷ÿðèñèíäÿ îíëàð ö÷öí òöêÿíìÿç íåìÿòëÿð îëàí úÿííÿòëÿðëÿ ìöæäÿëÿð” (“Òþâáÿ” ñóðÿñè, 9/21).

54

øÿêëèíäÿ ìöæäÿëÿäèéè Ùç.Èñàíû ýþñòÿðìèøäèð. Àëëàh áóíóíëà áþéöê áèð ìþúöçÿíè ýåð÷ÿêëÿøäèðìèø âÿ Ùç.Èñàíû hÿëÿ áåøèêäÿ îëäóüó hàëäà äàíûøäûðàðàã, Ùç.Ìÿðéÿìÿ ÷îõ áþéöê êþìÿê åòìèøäè. Àëëàh òàéôàñûíûí Ùç.Ìÿðéÿìäÿí ýþçëÿäèéè èçàhàòû Ùç.Èñàéà ñþéëÿäÿðÿê, hÿì îíà àòûëàí áþhòàíëàðäàí òÿìèçÿ ÷ûõàðìûø, hÿì äÿ áàøãà áèð ìþúöçÿ èëÿ Ùç.Èñàíûí åë÷èëèéèíè Èñðàèë îüóëëàðûíà ìöæäÿëÿìèøäèð: “Ìÿðéÿì “Îíóí þçö èëÿ äàíûøûí” äåéÿ óøàüà èøàðÿ åòäè. Îíëàð: “Áåøèêäÿ îëàí óøàãëà íåúÿ äàíûøàã?” - äåäèëÿð. Àëëàhäàí

55

Íömunÿvi Ìösÿlman Ãadûn Ùÿzrÿti Ìÿryÿm

áèð ìþúöçÿ îëàðàã êþðïÿ äèëÿ ýÿëèá äåäè: “Ìÿí hÿãèãÿòÿí Àëëàhûí ãóëóéàì. Î, ìÿíÿ êèòàá âåðäè, þçöìö äÿ ïåéüÿìáÿð åòäè. Î, hàðàäà îëóðàìñà îëóì, ìÿíè ìöáàðÿê åòäè âÿ ìÿíÿ äèðè îëäóãúà íàìàç ãûëûá çÿêàò âåðìÿéè òþâñèéÿ áóéóðäó. Î, hÿì÷èíèí ìÿíè àíàìà ãàðøû îëäóãúà èòàÿòêàð åòäè, çöëìêàð, àñè åëÿìÿäè! Äîüóëäóüóì ýöí äÿ, þëÿúÿéèì ýöí äÿ, äèðèëÿúÿéèì ýöí äÿ ìÿíÿ ñàëàì îëñóí!” Áó, èõòèëàôäà îëäóãëàðû Ìÿðéÿì îüëó Èñà hàããûíäà hàãã ñþçäöð!” (“Ìÿðéÿì” ñóðÿñè, 19/2934). Àëëàhûí Ùç.Èñàíû áåøèêäÿ èêÿí íèòãèíè à÷ûá äàíûøäûðìàñû Ùç.Ìÿðéÿìÿ ãàðøû ÷èðêèí áþhòàíëàð àòàí òàéôàñûíäà áþéöê ÷àøãûíëûüà ñÿáÿá îëìóøäó. Áó hàäèñÿ èëÿ áèðëèêäÿ Àëëàhûí “Èñìÿòèíè ã î ð ó é à í Ìÿðéÿìè äÿ éàä åò. Áèç Þç ðóhóìóçäàí îíà öôöðäöê, îíó âÿ îüëóíó àëÿìëÿðÿ áèð ìþúöçÿ åòäèê” (“ßíáèéà” ñóðÿñè, 21/91) àéÿñè èëÿ áèëäèðäèéè êèìè, èêèñèíèí Úèìà äå Úîíåãëèàíîíóí Âåíåäèêäÿêè Úàðìèíè Êèëñÿñèíäÿ íöìàéèø åòäèðèëÿí 15091510-úó èëëÿð òàðèõëè òàáëîñó.

56

Ùarun Éÿhya

äÿ Àëëàhûí èíñàíëàðäàí öñòöí åòäèéè øÿõñëÿð îëìàñû àéäûí îëóð. Ùç.Ìÿðéÿìèí íÿ ãÿäÿð éöêñÿê ÿõëàãà ìàëèê áèð èíñàí îëìàñû, ãöðóðëó âÿ òÿìèç øÿõñèééÿòè áåøèêäÿêè êþðïÿíèí ìþúöçÿëè äàíûøûüû èëÿ îðòàéà ÷ûõìûø âÿ èíêàð÷û òàéôàñûíûí hèéëÿëÿðè äÿ ÷îõ ýþçÿë áèð øÿêèëäÿ ïó÷ îëìóøäó. Àëëàh “Ìÿðéÿì îüëóíó âÿ àíàñûíû áèð ìþúöçÿ åòäèê. Îíëàðû àáàä âÿ àõàð ñóëó óúà áèð éåðäÿ éåðëÿøäèðäèê” (“Ìóìèíóí” ñóðÿñè, 24/50) àéÿñè èëÿ áó hàäèñÿëÿðäÿí ñîíðà Ùç.Ìÿðéÿìèí âÿ Ùç.Èñàíûí hÿéàòûíû éåíèäÿí Àëëàhûí ìÿðhÿìÿòè àëòûíäà äàâàì åòäèðäèêëÿðèíè áèëäèðìèøäèð.

Àëëàhûí Ùç.Ìÿðéÿìèí ÿëåéhèíÿ äàíûøàíëàðà âåðäèéè úàâàá Èñðàèë îüóëëàðû Àëëàhûí ýþñòÿðäèéè áó ìþúöçÿëÿðëÿ Ùç.Ìÿðéÿìèí âÿ Ùç.Èñàíûí Àëëàhûí öñòöí åòäèéè èíñàíëàð îëäóãëàðûíà à÷ûã-àøêàð øàhèä îëìóøäóëàð. Àëëàh îíëàðà ýþñòÿðèëÿí áó ìþúöçÿëè hàäèñÿéÿ áàõìàéàðàã, éåíÿ äÿ Ùç.Ìÿðéÿìÿ áþhòàí àòàíëàð ö÷öí áþéöê áèð ÿçàá îëàúàüûíû áåëÿ áèëäèðìèøäèð: “Îíëàð hÿì äÿ êöôð åòäèêëÿðè âÿ Ìÿðéÿìÿ ãàðøû áþéöê áèð áþhòàí äåäèêëÿðè... ñÿáÿáè èëÿ îíëàðà áåëÿ úÿçà âåðäèê” (“Íèñà” ñóðÿñè, 41/56-157).

Ùç.Ìÿðéÿìèí éöêñÿê ÿõëàãû Ùç.Ìÿðéÿì áöòöí hÿéàòû áîéó ýþñòÿðäèéè éöêñÿê ÿõëàãû èëÿ áöòöí ìöñÿëìàí ãàäûíëàð ö÷öí áèð íöìóíÿ îëìóøäóð. Àëëàh Ùç.Ìÿðéÿìÿ äöíéàäà ìöhöì áèð ìÿñóëèééÿò âåðìèø âÿ áó øÿðÿôëè âÿçèôÿ ö÷öí îíó Ãóðàíûí èôàäÿñè èëÿ “ýþçÿë áèð ôèäàí” êèìè éåòèøäèðìèøäèð. Àëëàh îíó Èìðàí àèëÿñè êèìè ñå÷èëìèø, ýöúëö âÿ ñÿìèìè èíñàíëàðûí íÿñëèíäÿí åäÿðÿê îíóí áó éöêñÿê ÿõëàãëû ãàäûíëàð òÿðÿôèíäÿí éåòèøäèðèëìÿñèíè òÿìèí åòìèøäèð. Áóíóíëà éàíàøû,

57

“...Åé Ðÿááèì! Ìÿí Ñÿíèí ìÿíÿ íàçèë åäÿúÿéèí õåéðÿ ìþhòàúàì!” (“Ãÿñÿñ” ñóðÿñè, 28/24).

Ùarun Éÿhya

Àëëàh Ùç.Çÿêÿðèééÿíèí òÿëèìè èëÿ Ùç.Ìÿðéÿìè éöêñÿê âÿ ñå÷èëÿí áèð ïåéüÿìáÿðèí ÿõëàãû èëÿ ÿõëàãëàíäûðìûøäûð. Àëëàhûí ìÿðhÿìÿòè èëÿ àíàäàí îëäóüó àíäàí åòèáàðÿí áó ìöãÿääÿñ èíñàíëàðûí òÿëèìè èëÿ øÿðÿôëÿíÿí Ùç.Ìÿðéÿì ýöúëö áèð èìàí âÿ éöêñÿê áèð ÿõëàã ñÿâèééÿñèíÿ óúàëìûøäûð. Áó éåòêèíëèéÿ ÷àòàíäàí ñîíðà èñÿ Àëëàh ìþúöçÿëÿðèíè ýþñòÿðÿðÿê Ùç.Ìÿðéÿìèí öçÿðèíäÿêè ìÿðhÿìÿòèíè, ãîðóéóúóëóüóíó âÿ ðÿhìÿòèíè éàõûíäàí ýþðìÿñèíè òÿìèí åòìèøäèð. Ùç.Ìÿðéÿì èáàäÿò åäÿðêÿí hÿìèøÿ ìåhðàáäà éåìÿëè íÿñíÿëÿð îëìàñû Àëëàhûí îíà îëàí êþìÿéèíèí âÿ ðÿhìÿòèíèí àøêàð òÿçàhöðöäöð. Ñîíðà Àëëàh Ùç.Ìÿðéÿìè Úÿáðàèë èëÿ ýþðöøäöðÿðÿê îíà îëàí áó ìÿðhÿìÿòèíè Úÿáðàèëèí ñþçëÿðè èëÿ äÿ áèëäèðìèøäèð. Ùç.Ìÿðéÿì hÿéàòûíûí hÿð äþâðöíäÿ Àëëàhà ãàðøû ýþñòÿðäèéè ýþçÿë ÿõëàãû èëÿ Àëëàhà îëàí è÷èíäÿí ýÿëÿí áàüëûëûüûíû âÿ ñÿäàãÿòèíè ÿí ýþçÿë øÿêèëäÿ îðòàéà ãîéìóøäóð. Àëëàhûí èìòàhàíà ÷ÿêäèéè áöòöí ÷ÿòèí hàäèñÿëÿðäÿêè èðàäÿñè, òÿâÿêêöëö, ãåéä-øÿðòñèç òÿñëèìèééÿòè èëÿ äÿ Àëëàhà íÿ ãÿäÿð êþíöëäÿí âÿ ñÿìèìèééÿòëÿ áàüëû îëäóüóíó ÿí ýþçÿë øÿêèëäÿ èôàäÿ åòìèøäèð. Ùç.Ìÿðéÿìèí éàøàäûüû áöòöí ÷ÿòèí àíëàðäà òÿêáàøûíà îëìàñû îíóí ö÷öí áèð ñûíàã îëìóøäóð. ×öíêè èíñàíëàð ÷ÿòèíëèê àíëàðûíäà hÿìèøÿ îíëàðà êþìÿê åäÿúÿê, äÿñòÿê îëàúàã, éîë ýþñòÿðÿúÿê éîëäàøà äàèìà åhòèéàú hèññ åäèðëÿð. Áó éîëäàø îëìàéàíäà èñÿ áÿçèëÿðè éàëíûç îëäóãëàðûíà ýþðÿ çÿèôëèê âÿ êÿäÿð hèññèíÿ ãàïûëûðëàð. Ùç.Ìÿðéÿìäÿ èñÿ áåëÿ áèð hèññ îëìàìûøäûð. Î, hÿð øåéè àíúàã Àëëàhäàí ýþçëÿìèø, àíúàã Îíà ýöâÿíìèøäèð. Äÿñòÿéè, êþìÿéè àíúàã Àëëàhäàí èñòÿìèøäèð. Îíóí ýþñòÿðÿúÿéè éîëà òàáå îëìàüûí, Îíóí ñþçöíÿ èòàÿò åòìÿéèí îíà áÿñ åäÿúÿéèíè áèëìèøäèð.

59

Íömunÿvi Ìösÿlman Ãadûn Ùÿzrÿti Ìÿryÿm

ßí ÷ÿòèí àíûíäà áåëÿ öìèäñèçëèéÿ, áÿäáèíëèéÿ ãàïûëìàìûøäûð. Áàøûíà ýÿëÿíëÿðèí hàìûñûíû Àëëàhûí ìöòëÿã õåéðÿ ÷åâèðÿúÿéèíè, ÷ÿòèíëèêëÿðèí hÿð áèðèíè ÿí ýþçÿë øÿêèëäÿ àðàäàí ãàëäûðàúàüûíû áèëÿðÿê êþíöëäÿí Àëëàhà òÿñëèì îëìóøäóð. Ùÿì÷èíèí Àëëàh éàøàäûüû hÿð ÷ÿòèíëèêëÿ áèðëèêäÿ îíóí ö÷öí áèð àñàíëûã éàðàòìûøäûð. Îíó hÿìèøÿ êþìÿéè âÿ ðÿhìÿòè èëÿ äÿñòÿêëÿìèø âÿ ãàðøûñûíà ÷ûõàí ÷ÿòèíëèêëÿðè ÷îõ áþéöê õåéèðëÿðÿ âÿ ýþçÿëëèêëÿðÿ ÷åâèðìèøäèð. Áóíóíëà éàíàøû, ãàðøûëàøäûüû hàäèñÿëÿðè íåúÿ hÿëë åäÿ áèëÿúÿéè ìÿñÿëÿñèíäÿ hå÷ áèð òÿúðöáÿñèíèí îëìàìàñû äà Ùç.Ìÿðéÿì ö÷öí ìöhöì áèð èìòàhàí ñÿáÿáè îëìóøäóð. Ùàìèëÿ ãàëàíäàí ñîíðà òÿêáàøûíà äöíéàéà óøàã ýÿòèðìÿê âÿçèééÿòèíÿ äöøìöøäöð. Áó ìÿñÿëÿäÿ îíóí hå÷ áèð òÿúðöáÿñè éîõ èäè. Àíúàã hÿéàòûíûí hÿð ìÿñÿëÿñèíäÿ îëäóüó êèìè áó ìÿñÿëÿäÿ äÿ hå÷ áèð éàíëûøëûüà éîë âåðìÿìèøäèð. ×îõ ýöúëö, èðàäÿëè âÿ ãÿðàðëû øÿõñèééÿò îëäóüóíó ýþñòÿðìèø âÿ Àëëàhûí êþìÿéè èëÿ áöòöí áóíëàðûí ÿí ýþçÿë øÿêèëäÿ þhäÿñèíäÿí ýÿëÿ áèëÿúÿéèíè áèëìÿñèíèí ñåâèíúèíè âÿ èíàìûíû éàøàìûøäûð. Ùÿì÷èíèí áó ìÿñÿëÿäÿ äÿ Àëëàh îíó îëà áèëÿúÿê ÿí ýþçÿë íåìÿòëÿðëÿ äÿñòÿêëÿìèø, èøèíè àñàíëàøäûðìûø âÿ íöìàéèø åòäèðäèéè ýöúëö õàðàêòåðÿ ýþðÿ îíó ìöâÿôôÿã åòìèøäèð. Ùç.Ìÿðéÿìèí ÿõëàãûíäàêû öñòöíëöéöí áàøãà áèð íöìóíÿñè èñÿ îíóí öçÿðèíÿ äöøÿí ÷ÿòèí ìÿñóëèééÿòè éåðèíÿ éåòèðÿðêÿí éàøàäûüû ñûõûíòûëàð ãàðøûñûíäà ýþçÿë áèð ñÿáð ýþñòÿðÿ áèëìÿñèäèð. Ùç.Ìÿðéÿì ÷îõ ìöhöì âÿ øÿðÿôëè áèð âÿçèôÿíè éåðèíÿ éåòèðìèøäèð. Àíúàã áó öñòöí âÿ øÿðÿôëè âÿçèôÿíèí òàéôàñû òÿðÿôèíäÿí ëàçûì îëäóüó êèìè áàøà äöøöëìÿìÿñè, èíêàð åäÿí úàìààòûí îíà hàãñûç éåðÿ áþhòàí àòìàëàðû Ùç.Ìÿðéÿì ö÷öí ìöhöì áèð ñÿáð âÿ ñûíàã ìÿñÿëÿñè îëìóøäóð. Áåëÿ áèð àíäà äà Àëëàhà îëàí åòèìàäûíäà ñÿáð âÿ ãÿðàðëûëûã íöìàéèø åòäèðìèøäèð. Ýöúëö, èðàäÿëè âÿ ìþhêÿì øÿõñèééÿòèíè hå÷ áèð øÿêèëäÿ ýöçÿøòÿ ýåòìÿìèøäèð. Ùÿð hàäèñÿíèí Àëëàhûí íÿçàðÿòèíäÿ îëäóüóíó âÿ Àëëàhûí äà îíó áöòöí áó áþhòàíëàðäàí ÿí ýþçÿë øÿêèëäÿ òÿìèçÿ ÷ûõàðàúàüûíû áèëÿðÿê áó hàäèñÿëÿðÿ âÿ èí60

Ùarun Éÿhya

“Áó ñèçèí Ðÿááèíèç, hÿð øåéèí õàëèãè îëàí Àëëàhäûð. Îíäàí áàøãà hå÷ áèð òàíðû éîõäóð! Ñèç íåúÿ äþíäÿðèëèðñèíèç?” (“Ìóìèí” ñóðÿñè, 40/62).

61

“Î êÿñëÿð êè, áàøëàðûíà áèð ìöñèáÿò ýÿëäèéè çàìàí: ü“Áèç Àëëàhûíûã âÿ Îíà òÿðÿô ãàéûäàúàüûã!” - äåéèðëÿð” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè, 2/156).

62

Ùarun Éÿhya

ñàíëàðûí úàhèë äàâðàíûøëàðûíà ãàðøû ÷îõ ýþçÿë áèð ñÿáðëÿ äþçìöøäöð. Áàø âåðÿí áó hàäèñÿëÿð ñûðàñûíäà äèããÿòè úÿëá åäÿí áàøãà áèð ìÿãàì èñÿ Ùç.Ìÿðéÿìèí èíñàíëàðûí ðàçû ãàëûá-ãàëìàìàñû ìÿñÿëÿñèíäÿí òàìàìèëÿ óçàã îëìàñûäûð. Òÿìèç áèð èìàíëà Àëëàhà òÿñëèì îëìóøäóð. Áóíà ýþðÿ äÿ èíñàíëàðûí úöðáÿúöð éîçóìëàðûíäàí, ãûíàìàëàðûíäàí hå÷ áèð øÿêèëäÿ òÿñèðëÿíìÿìèøäèð. Ñÿìèìè èìàíûíà âÿ èõëàñûíà ýþðÿ îíäàí þòðö ÿñë ìöhöì îëàí Àëëàhûí ðàçûëûüûíû ãàçàíìàã ö÷öí hÿðÿêÿò åäÿ áèëìÿñèäèð. Ýþðöíäöéö êèìè, Ùç.Ìÿðéÿì hÿð èøèíäÿ hÿìèøÿ ñÿìèìè îëàðàã Àëëàhà öç òóòìóø, èìàíûíäàêû âÿ Àëëàhà îëàí òÿñëèìèééÿòèíäÿêè áó ñÿìèìèééÿò íÿòèúÿñèíäÿ äÿ hÿð çàìàí Àëëàhûí ðÿhìÿòè èëÿ ãàðøûëàøìûøäûð. Éàääàí ÷ûõàðûëìàìàëûäûð êè, ýþçÿë ÿõëàãû áàøãàëàðûíà áàøà ñàëìàüûí èêè éîëó âàð. Èíñàí áÿçÿí ýþçÿë ÿõëàãû þç ñþçëÿðè èëÿ, áÿçÿí äÿ áöòöí áóíëàðû èíñàíëàð ö÷öí ýþçÿë áèð íöìóíÿ îëàúàã äàâðàíûøëàðû èëÿ àíëàäûð. Áó èêè éîë àðàñûíäà ÿí ìÿãáóëó âÿ ÿí òÿñèðëè îëàíû èíñàíûí äàâðàíûøëàðû èëÿ åòäèéè òÿáëèüäèð. ×öíêè áó ÿí ñÿìèìè îëàíûäûð. Òÿãëèä åòìÿê ìöìêöí äåéèë. Àíúàã èìàíûí öðÿêäÿ ñÿìèìè îëàðàã éàøàíìàñû, èíñàíûí èíàíäûãëàðûíû ÿí ñÿìèìè øÿêèëäÿ hÿéàòà êå÷èðèá äàâðàíûøëàðûíäà ÿêñ åòäèðìÿñè èëÿ ìöìêöíäöð. Ùç.Ìÿðéÿì áó éöêñÿê ÿõëàãû ýþñòÿðÿ áèëìèøäèð. Èìàíû, äàâðàíûøëàðû âÿ ÿõëàãû èëÿ áöòöí èíñàíëàð ö÷öí ìöhöì áèð íöìóíÿ âÿ òÿáëèü âÿñèëÿñè îëìóøäóð. Îíóí èíñàíëàðà îëàí áó ñÿìèìè òÿáëèüè Àëëàhûí èñòÿéè èëÿ ÿí ýþçÿë øÿêèëäÿ ÿâÿçèíè ýþðöð, èìàí åäÿíëÿðèí èìàíäà äÿðèíëÿøèá Ùç.Ìÿðéÿìèí íöìóíÿâè ÿõëàãûíû éàøàìàëàðû âÿ Ùç.Ìÿðéÿì õàðàêòåðèíè ãàçàíìàëàðû ö÷öí ìöhöì áèð ñÿáÿáÿ ÷åâðèëèð.

63

ÃÓÐÀÍÄÀ ÌßÐÉßÌ ÎÜËÓ ÈÑÀ ÌßÑÈÙ

ç.Èñà áöòöí ïåéüÿìáÿðëÿð êèìè Àëëàhûí èíñàíëàðû äîüðó éîëà ÷àüûðìàãëà âÿçèôÿëÿíäèðäèéè, äöíéàäà âÿ àõèðÿòäÿ ñå÷äèéè åë÷èëÿðèíäÿíäèð. Àëëàh Ãóðàíäà Ùç.Èñàíûí äöíéàéà ýÿëìÿñèíäÿí Àëëàhûí äÿðýàhûíà éöêñÿëäèëìÿñèíÿ ãÿäÿð hÿð ìÿñÿëÿäÿ äèýÿð èíñàíëàðäàí ôÿðãëÿíäèéèíÿ äèããÿòè ÷ÿêèð. Ùÿð øåéäÿí ÿââÿë, Ùç.Èñà ìÿëóì îëàí ñÿáÿáëÿðäÿí èñòèñíà îëàðàã áàøãà úöð éàðàäûëìûøäûð - àòàñûç äöíéàéà ýÿëìèøäèð. Àëëàh Ùç.Èñà àíàäàí îëìàìûøäàí ÿââÿë îíóí áèð ÷îõ õöñóñèééÿòèíè âÿ èíñàíëàð ö÷öí áèð Ìÿñèh îëàðàã ýþíäÿðèëäèéèíè ìÿëÿêëÿðè âàñèòÿñè èëÿ àíàñû Ùç.Ìÿðéÿìÿ áèëäèðìèøäèð. Ùç.Èñàíûí Ãóðàíäà õÿáÿð âåðèëÿí áó ñå÷èìëè õöñóñèééÿòëÿðèíäÿí áèðè “Àëëàhûí áèð êÿëìÿñè” îëìàñûäûð: “...Ìÿðéÿì îüëó Èñà ÿë-Ìÿñèh àíúàã Àëëàhûí ïåéüÿìáÿðè, Ìÿðéÿìÿ ÷àòäûðäûüû êÿëìÿñèäèð. Âÿ Îíóí òÿðÿôèíäÿí îëàí áèð ðóhäóð...” (“Íèñà” ñóðÿñè, 4/171). “Ìÿëÿêëÿð äåäèëÿð: “Éà Ìÿðéÿì! Ùÿãèãÿòÿí, Àëëàh Þç òÿðÿôèíäÿí áèð êÿëìÿ èëÿ ñÿíÿ ìöæäÿ âåðèð. Îíóí àäû Ìÿðéÿì îüëó Èñà ÿë-Ìÿñèhäèð êè, äöíéàäà âÿ àõèðÿòäÿ øàíû óúà âÿ Àëëàhà éàõûí îëàíëàðäàíäûð” (“Àëè-Èìðàí” ñóðÿñè, 3/45). Ãóðàíäà “Àëëàhûí êÿëìÿñè” èôàäÿñè àíúàã Ùç.Èñà ö÷öí èñòèôàäÿ åäèëìèøäèð. Àëëàh Ùç.Èñà hÿëÿ äöíéàéà ýÿëìÿìèøäÿí 65

“...Ãÿëÿáÿ éàëíûç Àëëàhäàíäûð. Àëëàh éåíèëìÿç ãöââÿò, hèêìÿò ñàhèáèäèð!” (“ßíôàë” ñóðÿñè, 8/10).

Ùarun Éÿhya

ÿââÿë îíóí àäûíû áèëäèðìèøäèð. Àäè âàõòëàðäà èíñàíëàðà àäëàðûíû àèëÿëÿðè âåðèð. Àíúàã Ùç.Èñàíûí âÿçèééÿòè ôÿðãëèäèð. Àëëàh Þçöíäÿí áèð êÿëìÿ îëàðàã Ùç.Èñàéà “Èñà Ìÿñèh” àäûíû âåðìèøäèð. Áó Ùç.Èñàíûí äèýÿð èíñàíëàðäàí äàhà ôÿðãëè áèð éàðàäûëûøëà éàðàäûëäûüûíû ýþñòÿðÿí èôàäÿëÿðäÿí áèðèäèð. Ùç.Èñà hàããûíäà äîüðóëóüó ãÿòè îëàí ìÿëóìàò ÿëäÿ åäÿ áèëÿúÿéèìèç ìÿíáÿ Àëëàhûí ãèéàìÿòÿ ãÿäÿð ãîðóéàúàüûíû âÿä åòäèéè Ãóðàíè-Êÿðèìäèð. Àëëàh Ãóðàíäà Ùç.Èñàíûí þëìÿäèéèíè, ýþéÿ éöêñÿëäèëäèéèíè âÿ “àõûðçàìàí” àäû âåðèëÿí ãèéàìÿòäÿí ÿââÿë éàøàíàúàã äþâðäÿ èêèíúè äÿôÿ äöíéàéà ýÿëÿúÿéèíè õÿáÿð âåðìèøäèð. Áóíäàí áàøãà, Ïåéüÿìáÿðèìèç (ñ.ÿ.â.) äÿ Ùç.Èñàíûí éåð öçöíÿ éåíèäÿí ãàéûäàúàüûíû áèð ÷îõ hÿäèñëÿðèíäÿ áèëäèðìèøäèð. Áó ìþâçó èëÿ ÿëàãÿëè ìÿëóìàòëàð Ãóðàíäà áåëÿ ãåéä åäèëìèøäèð:

67

Íömunÿvi Ìösÿlman Ãadûn Ùÿzrÿti Ìÿryÿm

Ùç.Èñà þëäöðöëìÿìèø, Àëëàhûí äÿðýàhûíà éöêñÿëäèëìèøäèð Ùç.Èñàíû òóòàí ðîìàëûëàð âÿ éÿhóäè äèí àäàìëàðû îíó ÷àðìûõà ÷ÿêäèêëÿðèíè âÿ áóíóíëà äà îíó þëäöðäöêëÿðèíè èääèà åòìèøäèëÿð. Áöòöí õðèñòèàí äöíéàñû äà hàäèñÿíè áó úöð ãÿáóë åòìÿêëÿ éàíàøû, ôÿãÿò Ùç.Èñàíûí þëÿíäÿí ñîíðà äèðèëÿðÿê ýþéÿ éöêñÿëäèéèíÿ èíàíûðëàð. Àíúàã Ãóðàíà íÿçÿð ñàëàíäà hàäèñÿíèí ÿñëèíèí èääèà åäèëäèéè êèìè îëìàäûüûíû ýþðöðöê: “(Îíëàðûí ëÿíÿòÿ äö÷àð îëìàëàðûíûí áèð ñÿáÿáè äÿ:) “Áèç, Àëëàhûí åë÷èñè Ìÿðéÿì îüëó Èñà ÿë-Ìÿñèhè þëäöðäöê”, -(ãàòÿëíÿ) äåìÿëÿðèäèð. Ùàëáóêè îíëàð Èñàíû íÿ þëäöðäöëÿð (ìÿ ãàòÿëÿhó), íÿ äÿ ÷àðìûõà ÷ÿêäèëÿð (ìÿ ñàëÿáÿ). Îíëàðà îõøàðû ýþñòÿðèëäè (øóáèhÿ). Áó hàãëû èõòèëàôäà îëàíëàð îíóí áàðÿñèíäÿ, ÿëáÿòòÿ, øÿêê-øöáhÿ è÷ÿðèñèíäÿäèðëÿð. Îíëàðûí áóíà äàèð hå÷ áèð ìÿëóìàòû éîõäóð, Îíëàð àíúàã çÿííÿ ãàïûëûðëàð. Ùÿãèãÿòäÿ îíó þëäöðìÿìèøëÿð” (ìÿ ãàòÿëÿhó) (“Íèñà” ñóðÿñè, 4/157). Åéíè àéÿäÿí ñîíðà ýÿëÿí àéÿäÿ Ùç.Èñàíûí þëäöðöëìÿäèéè âÿ Àëëàhûí äÿðýàhûíà éöêñÿëäèëäèéè áó úöð áèëäèðèëèð: “Õåéð, Àëëàh îíó Þç äÿðýàhûíà ãàëäûðìûøäûð (ðàôÿÿ). Øöáhÿñèç, Àëëàh ãöââÿò, hèêìÿò ñàhèáèäèð!” (“Íèñà” ñóðÿñè, 4/158).

Ùarun Éÿhya

Àéÿäÿ ãåéä åäèëÿí “îíëàðà îõøàðû ýþñòÿðèëäè” èôàäÿñè Ùç.Èñàíûí þëäöðöëìÿäèéèíè âÿ Àëëàh äÿðýàhûíà éöêñÿëäèëäèéèíè îðòàéà ãîéóð. Àëëàh áó èääèàäà îëàíëàðûí hÿãèãÿòÿ äàèð áèð ìÿëóìàòëàðû îëìàäûüûíà äà äèããÿò ÷ÿêèð. Àëëàh èíñàíëàðà Ùç.Èñàíûí áèð îõøàðûíû ýþñòÿðìèø âÿ îíó Þç äÿðýàhûíà éöêñÿëòìèøäèð.

Ãóðàíäà ïåéüÿìáÿðëÿðèí þëöìëÿðè Ãóðàíäà ïåéüÿìáÿðëÿðèí äöíéàëàðûíû äÿéèøäèêëÿðèíè áèëäèðÿí ãèññÿëÿðäÿ èøëÿäèëÿí èôàäÿëÿðëÿ Ùç.Èñàíûí þëäöðöëìÿê èñòÿíìÿñèíèí ãåéä åäèëäèéè àéÿëÿðäÿêè êÿëìÿëÿðèí òÿäãèãè Ùç.Èñà èëÿ áàüëû áèð hÿãèãÿòè îðòàéà ÷ûõàðûð. Ãóðàíäà ïåéüÿìáÿðëÿðèí þëìÿñè âÿ éà þëäöðöëìÿñè èëÿ ÿëàãÿëè îëàðàã èøëÿäèëÿí êÿëìÿëÿð “ãàòÿëÿ” (þëäöðìÿê), “ìÿòÿ” (þëìÿê), “hàëÿêÿ” (hÿëàê îëìàã), “ñàëÿáÿ” (àñìàã) êèìè áèð íå÷ÿ õöñóñè êÿëìÿ èëÿ èôàäÿ åäèëìèøäèð. Ùàëáóêè Ùç.Èñà ö÷öí Ãóðàíäà ÷îõ àéäûí áèð èôàäÿ èëÿ “Îíó þëäöðìÿäèëÿð” (ìÿ ãàòÿëÿhó) âÿ “÷àðìûõà àñìàäûëàð” (ìÿ ñàëÿáÿhó) èôàäÿñè èøëÿäèëÿðÿê hå÷ áèð þëäöðöëìÿ öñóëó èëÿ þëäöðöëìÿäèéè âóðüóëàíûð. Èíñàíëàðà Ùç.Èñàíûí îõøàðûíûí ýþñòÿðèëäèéè, îíóí èñÿ Àëëàhûí äÿðýàhûíà éöêñÿëäèëäèéè áèëäèðèëèð. “Àëè-Èìðàí” ñóðÿñèíäÿ èñÿ Ùç.Èñàíû Àëëàhûí âÿôàò åòäèðÿúÿéè âÿ Îíó Þç äÿðýàhûíà éöêñÿëäÿúÿéè áèëäèðèëìèøäèð: Ïàîëî Âåðîíåñåíèí Âåíåäèêäÿêè Àêàäåìèéà Ìóçåéèíäÿ íöìàéèø åòäèðèëÿí 1573-úö èëÿ àèä “Ôåàñò èí òhå Ùîóñå îô Ëåâè” (“Ëåâèëÿðèí åâèíäÿêè çèéàôÿò”) àäëû éàüëû áîéà òàáëîñó. Èòàëèéà èíòèáàh äþâðöíÿ àèä îëàí áó òàáëîäà Ùç.Èñà âÿ òÿðÿôäàðëàðûíûí òÿñâèðè.

“Ùÿð áèð êÿñ þëöìö äàäàúàãäûð. Ñîíðà äà höçóðóìóçà ãàéòàðûëàúàãñûíûç!” (“ßíêÿáóò” ñóðÿñè, 29/57).

Ùarun Éÿhya

“Î âàõò Àëëàh áóéóðäó: “Éà Èñà, hÿãèãÿòÿí, Ìÿí ñÿíèí þìðöíö òàìàì åäèá (ìóòÿâÿôôèêÿ) Þç äÿðýàhûìà ãàëäûðàðàì (ðàôèóêÿ), ñÿíè êàôèðëÿðäÿí ïàê åäÿðÿì. Ñÿíÿ èìàí ýÿòèðÿíëÿðè ãèéàìÿò ýöíöíÿ ãÿäÿð êàôèðëÿðÿ ãàëèá åäÿðÿì...” (“Àëè-Èìðàí” ñóðÿñè, 3/55). Ãóðàíäà áèëäèðèëÿí “þëöì” ìÿíàñûíà ýÿëÿí ñþçëÿðèí ÿðÿá äèëèíäÿêè ñèíîíèìëÿðèíèí èíúÿëÿíìÿñè Ùç.Èñàíûí áèëäèéèìèç ìÿíàäà þëìÿäèéèíè ýþñòÿðèð. “Àëè-Èìðàí” ñóðÿñèíäÿ áèëäèðèëÿí “âÿôàò åòäèðìÿê” êÿëìÿñè áó úöð èøëÿäèëìèøäèð:

Òÿâÿôôà: Âÿôàò åòäèðìÿê “Ìàèäÿ” ñóðÿñèíèí 117-úè àéÿñèíäÿ þëöì hàäèñÿñè áó øÿêèëäÿ áèëäèðèëèð: “Ìÿí îíëàðà éàëíûç Ñÿíèí ìÿíÿ åòäèéèí ÿìðè ÷àòäûðûá áåëÿ äåìèøÿì: “Ìÿíèì äÿ, ñèçèí äÿ Ðÿááèíèç îëàí Àëëàhà èáàäÿò åäèí!” Íÿ ãÿäÿð êè, îíëàðûí àðàñûíäà èäèì, îíëàðà øàhèä ìÿí èäèì. Ñÿí ìÿíè âÿôàò åòäèðÿíäÿí (òÿâÿôôÿéòÿíè) ñîíðà îíëàðà íÿçàðÿò÷è Þçöí îëäóí. Éàëíûç Ñÿí hÿð øåéÿ øàhèäñÿí!” (“Ìàèäÿ” ñóðÿñè, 5/117). Áó àéÿäÿ èøëÿäèëÿí âÿ Ãóðàíûí àíà äèëèìèçäÿêè òÿðúöìÿëÿðèíäÿ “þëäöðìÿê” âÿ éà “âÿôàò åòäèðìÿê” ìÿíàëàðûíäà èøëÿäèëÿí êÿëìÿ ÿðÿá äèëèíäÿ “òÿâÿôôà” êþêöíäÿí òþðÿìèøäèð. Áó êÿëìÿ èñÿ þëöì ìÿíàñûíà äåéèë, “úàíûí àëûíìàñû” ìÿíàñûíà óéüóí ýÿëèð. Èíñàíûí úàíûíûí àëûíìàñûíûí èñÿ hÿð çàìàí þëöì ìÿíàñû âåðìÿäèéè éåíÿ Ãóðàíäà áèçÿ 71

“Î, ãåéáè äÿ, àøêàðû äà áèëÿíäèð, éåíèëìÿç ãöââÿò, ìÿðhÿìÿò ñàhèáèäèð!” (“Ñÿúäÿ” ñóðÿñè, 32/6).

Ùarun Éÿhya

áèëäèðèëèð. Ìÿñÿëÿí, “òÿâÿôôà” êÿëìÿñèíèí ãåéä åäèëäèéè áàøãà áèð àéÿäÿ èíñàíûí þëöìöíäÿí äåéèë, éóõóäà úàíûíûí àëûíìàñûíäàí áÿhñ åäèëèð: “Ñèçè ýåúÿëÿð âÿôàò åòäèðÿí (òÿâÿôôÿêóì), ýöíäöç èñÿ íÿ åòäèéèíèçè áèëÿí Îäóð. Ñîíðà Î, ñèçè ýöíäöç îéàíäûðûð êè, ìöÿééÿí îëóíìóø âàõò (ÿúÿë) ýÿëèá éåòèøñèí...” (“ßíàì” ñóðÿñè, 6/60). Áó àéÿäÿ “âÿôàò åòäèðìÿê” ìÿíàñû âåðèëÿí êÿëìÿ èëÿ “Àëè-Èìðàí” ñóðÿñèíèí 55-úè àéÿñèíäÿ èøëÿäèëÿí êÿëìÿ åéíèäèð. Éÿíè hÿð èêè àéÿäÿ äÿ “òÿâÿôôà” êÿëìÿñè èøëÿäèëèð. Àëëàh Ãóðàí àéÿëÿðèíäÿ Ùç.Èñàíûí þëäöðöëìÿäèéèíè, ÷àðìûõà ÷ÿêèëìÿäèéèíè, èíñàíëàðà îíóí îõøàðûíûí ýþñòÿðèëäèéèíè, îíó âÿôàò åòäèðäèéèíè (éÿíè éóõóäàêû êèìè úàíûíû àëäûüûíû) âÿ Þç äÿðýàhûíà ãàëäûðäûüûíû áèëäèðèð. Ùç.Èñà ö÷öí “úàíûíû àëìàã” ìÿíàñûíû âåðÿí “òÿâÿôôÿ” ôåëè èøëÿäèëÿðêÿí áàøãà ïåéüÿìáÿðëÿð ö÷öí àäè þëöìö áèëäèðÿí “ãàòÿëÿ” âÿ éà “ìÿóò” êèìè èôàäÿëÿð èøëÿäèëìèøäèð. Áó ìÿëóìàòëàðà óéüóí îëàðàã Ùç.Èñàíûí éóõóäàêûíà áÿíçÿð áèð âÿçèééÿòÿ ñàëûíàðàã Àëëàhûí äÿðýàhûíà éöêñÿëäèëäèéèíè, áó hàäèñÿíèí áèçèì áèëäèéèìèç þëöì îëìàäûüûíû, ñàäÿúÿ îëàðàã áóðàäàí áèð àéðûëûø îëäóüóíó äåéÿ áèëÿðèê. ßí äîüðóñóíó Àëëàh áèëèð.

Ùç.Èñàíûí éåð öçöíÿ ãàéûäûøû Áóðà ãÿäÿð äåéèëÿíëÿðäÿí Ùç.Èñàíûí þëìÿäèéè âÿ Àëëàhûí äÿðýàhûíà ãàëäûðûëäûüû àéäûí îëóð. Ãóðàíäà äèããÿòè úÿëá åäÿí áàøãà áèð ìÿñÿëÿ èñÿ Ùç.Èñàíûí éåð öçöíÿ éåíèäÿí ãàéûäûøûäûð. Ãóðàíûí áèð ÷îõ àéÿñèíäÿ Ùç.Èñàíûí èêèíúè äÿôÿ éåð öçöíÿ ãàéûäàúàüû èëÿ áàüëû äÿãèã èôàäÿëÿð ìþâúóääóð. Áóíëàðäàí áÿçèëÿðèíè áó àðäûúûëëûãëà ãåéä åäÿ áèëÿðèê: 1. “Î âàõò Àëëàh áóéóðäó: “Éà Èñà, hÿãèãÿòÿí, Ìÿí ñÿíè âÿôàò åòäèðèá Þç äÿðýàhûìà ãàëäûðàðàì, ñÿíè êàôèðëÿðäÿí ïàê åäÿðÿì. Ñÿíÿ òàáå îëàíëàðû ãèéàìÿò ýöíöíÿ ãÿäÿð êàôèðëÿðÿ ãàëèá åäÿðÿì. Ñîíðà èñÿ Ìÿíèì 73

Íömunÿvi Ìösÿlman Ãadûn Ùÿzrÿti Ìÿryÿm

höçóðóìà ãàéûäàúàãñûíûç. Î çàìàí èõòèëàô åòäèéèíèç ìÿñÿëÿëÿð áàðÿñèíäÿ àðàíûçäà Ìÿí hþêì âåðÿúÿéÿì!” (“Àëè-Èìðàí” ñóðÿñè, 3/55). Áó àéÿäÿ ãèéàìÿòÿ ãÿäÿð èíêàð åäÿíëÿðÿ öñòöí ýÿëÿí âÿ Ùç.Èñàéà hÿãèãÿòÿí òàáå îëàí èíñàí úÿìèééÿòèíäÿí áÿhñ åäèëèð. Áó èôàäÿéÿ ýþðÿ, “Ùç.Èñàéà òàáå îëàí” âÿ “ãèéàìÿò ýöíöíÿ ãÿäÿð éàøàéàí” áèð úÿìèééÿòèí îëìàñûíà çÿðóðÿò éàðàíûð. Ùàçûðäà éàøàéàí õðèñòèàíëàðà íÿçÿð ñàëàíäà ÿñë õðèñòèàíëûüûí òÿhðèô îëóíäóüóíó, Ùç.Èñàíûí èíñàíëàðà ÷àòäûðäûüû hàãã äèíäÿí àéðû áèð äèíèí ôîðìàëàøäûðûëäûüûíû ýþðöðöê. Ùç.Èñàíûí (hàøà) Àëëàhûí îüëó îëäóüóíó èääèà åäÿí ÷àøäûðûúû áèð èíàíú ìÿíèìñÿíèëìèø âÿ òÿñëèñ èíàíúû (ö÷ëÿìÿê: Àòà, îüóë âÿ ìöãÿääÿñ Ðóh) ãÿáóë åäèëìèøäèð. Áåëÿ îëàí òÿãäèðäÿ äèíèí ÿñëèíäÿí òàìàìèëÿ óçàãëàøàí áóýöíêö õðèñòèàíëàðû Ùç.Èñàéà òàáå îëàðàã ãÿáóë åòìÿéèìèç ìöìêöí äåéèë. ×öíêè Àëëàh Ãóðàíûí ÿêñÿð àéÿëÿðèíäÿ “òÿñëèñ”ÿ èíàíàíëàðûí èíêàðäà îëäóãëàðûíû áèëäèðìèøäèð: “”Àëëàh ö÷öí ö÷öíúöñöäöð!” - äåéÿíëÿð, ÿëáÿòòÿ, êàôèð îëìóøëàð. Ùàëáóêè áèð îëàí Àëëàhäàí áàøãà hå÷ áèð òàíðû éîõäóð...” (“Ìàèäÿ” ñóðÿñè, 5/73). Äîëàéûñû èëÿ Ùç.Èñàéà òàáå îëàí áåëÿ áèð úÿìèééÿò øöáhÿñèç êè, îíóí éåíèäÿí éåð öçöíÿ ãàéûäûøû èëÿ ìåéäàíà ÷ûõàúàãäûð. Âÿ áó èíñàíëàð ãèéàìÿòÿ êèìè èíêàð åäÿíëÿðÿ öñòöí ýÿëÿúÿêëÿð.

2. “Êèòàá ÿhëèíäÿí åëÿ áèð êÿñ îëìàç êè, þëöìöíäÿí ÿââÿë îíà èìàí ýÿòèðìÿñèí, ëàêèí î, ãèéàìÿò ýöíöíäÿ îíëàðûí ÿëåéhè74

Ùarun Éÿhya

íÿ øÿhàäÿò âåðÿúÿêäèð” (“Íèñà” ñóðÿñè, 4/159). Éóõàðûäàêû àéÿäÿêè “åëÿ áèð êÿñ îëìàç êè, þëöìöíäÿí ÿââÿë îíà èìàí ýÿòèðìÿñèí” èôàäÿñèíäÿ ãåéä åäèëÿí “î” ÿâÿçëèéè Ùç.Èñà ö÷öí èøëÿäèëìèøäèð. Áó àéÿíèí ÿââÿëèíäÿ äÿ “Íèñà” ñóðÿñèíèí 157 âÿ 158-úè àéÿëÿðè hÿìèí ÿâÿçëèéèí Ùç.Èñà ö÷öí èøëÿäèëäèéèíè ýþñòÿðèð: “Âÿ: “Áèç, Àëëàhûí åë÷èñè Ìÿðéÿì îüëó Èñà ÿë-Ìÿñèhè þëäöðäöê”, - äåäèêëÿðè ö÷öí îíëàðà áåëÿ áèð úÿçà âåðäèê. Ùàëáóêè îíëàð Èñàíû íÿ þëäöðäöëÿð, íÿ äÿ ÷àðìûõà ÷ÿêäèëÿð. Îíëàðà éàëíûç îõøàðû ýþñòÿðèëäè. Áó hàãëû èõòèëàôäà îëàíëàð îíóí áàðÿñèíäÿ, ÿëáÿòòÿ, øÿêêøöáhÿ è÷ÿðèñèíäÿäèðëÿð. Îíëàðûí áóíà äàèð hå÷ áèð ìÿëóìàòû éîõäóð, Îíëàð àíúàã çÿííÿ ãàïûëûðëàð. Ùÿãèãÿòäÿ îíó þëäöðìÿìèøëÿð” (“Íèñà” ñóðÿñè, 4/157). “Õåéð, Àëëàh îíó Þç äÿðýàhûíà ãàëäûðìûøäûð. Øöáhÿñèç, Àëëàh ãöââÿò, hèêìÿò ñàhèáèäèð!” (“Íèñà” ñóðÿñè, 4/158). Áÿçè èíñàíëàð àéÿäÿ ãåéä åäèëÿí “þëöìöíäÿí ÿââÿë” èôàäÿñèíèí “Êèòàá ÿhëèíèí þç þëöìëÿðèíäÿí ÿââÿë” èíàíìàñû ìÿíàñûíäà îëäóüóíó äöøöíöðëÿð. Áó èçàhà ýþðÿ, Êèòàá ÿhëèíäÿí îëàí hÿð áèð èíñàí þëìÿìèøäÿí ÿââÿë ìöòëÿã Ùç.Èñàéà èìàí ýÿòèðÿúÿêäèð. Ùàëáóêè Ùç.Èñàíûí äþâðöíäÿ Êèòàá ÿhëèíäÿí îëàí éÿhóäèëÿð îíà èìàí ýÿòèðìÿìÿêëÿ êèôàéÿòëÿíìÿìèø, îíó þëäöðìÿê ö÷öí òÿëÿ äÿ ãóðìóøäóëàð. Ùç.Èñàäàí ñîíðà éàøàéûá þëÿí éÿhóäè âÿ õðèñòèàíëàðûí èñÿ Ùç.Èñàéà Ãóðàíäà áèëäèðèëäèéè êèìè, èìàí ýÿòèðäèêëÿðèíè 75

Íömunÿvi Ìösÿlman Ãadûn Ùÿzrÿti Ìÿryÿm

èääèà åòìÿê hÿãèãÿòÿ óéüóí ýÿëìÿéÿí áèð òÿõìèí îëàúàã. Áóíóíëà éàíàøû, àéÿíèí äàâàìûíúà ýÿëÿí “ãèéàìÿò ýöíöíäÿ îíëàðûí ÿëåéhèíÿ øÿhàäÿò âåðÿúÿêäèð” èôàäÿñè äÿ éåíÿ Ùç.Èñàíûí ýÿëÿúÿéèíÿ èøàðÿ åäèð. Íÿòèúÿ îëàðàã äåéÿ áèëÿðèê êè, àéÿëÿðèí áèçÿ ýþñòÿðäèéè hÿãèãÿò áóäóð: “Ùç.Èñà þëìÿìèøäÿí ÿââÿë áöòöí Êèòàá ÿhëè îíà èìàí ýÿòèðÿúÿêäèð”. Ùÿð øåéäÿí þíúÿ, àéÿäÿ ýÿëÿúÿêäÿí áÿhñ åäèëäèéè àøêàðäûð. ×öíêè Ùç.Èñàíûí þëìÿñè ìÿñÿëÿñèíäÿí ñþháÿò ýåäèð. Ùàëáóêè Ùç.Èñà þëìÿìèøäèð. Ñàäÿúÿ îëàðàã Àëëàhûí äÿðýàhûíà éöêñÿëäèëìèøäèð. Ùç.Èñà éåíèäÿí äöíéàéà ãàéûäàúàã âÿ hÿð èíñàí êèìè áó äöíéàäà éàøàéûá þëÿúÿêäèð. Èêèíúèñè, áöòöí Êèòàá ÿhëè Ùç.Èñàéà èìàí ýÿòèðÿúÿêäèð. Áó äà hÿëÿ êè, áàø âåðìÿìèøäèð. Àíúàã ãÿòè îëàðàã ýåð÷ÿêëÿøÿúÿéè áèëäèðèëÿí áèð hàäèñÿäèð. Äîëàéûñû èëÿ áóðàäàêû “þëöìöíäÿí ÿââÿë” èôàäÿñèíèí èøàðÿ åòäèéè øÿõñ Ùç.Èñàäûð. Êèòàá ÿhëè îíó ýþðöá òàíûéàúàãäûð. Ñîíðàêû ñÿhèôÿëÿðäÿ ÿòðàôëû øÿêèëäÿ áÿhñ åäèëÿúÿéè êèìè, éàøàäûüû ÿñíàäà îíà ìöñÿëìàí îëàðàã èòàÿò åäÿúÿêëÿð âÿ Ùç.Èñà äà îíëàðûí áó hÿðÿêÿòëÿðè èëÿ áàüëû àõèðÿòäÿ øàhèäëèê åäÿúÿêäèð. Äîüðóñóíó ÿí éàõøû Àëëàh áèëèð.

3. Ùç.Èñàíûí éåíèäÿí éåð öçöíÿ ãàéûäàúàüû èëÿ ÿëàãÿëè áàøãà àéÿ äÿ “Çóõðóô” ñóðÿñèíèí 61-úè àéÿñèäèð. Áó ñóðÿíèí 57úè àéÿñèíäÿí åòèáàðÿí Ùç.Èñàäàí áÿhñ åäèëèð: “Ìÿðéÿì îüëó (Èñà) ìèñàë ÷ÿêèëèíúÿ ñÿíèí ãþâìöí ñåâèíúäÿí ýöëäö. Îíëàð äåäèëÿð: “Áèçèì òàíðûëàðûìûç éàõøûäûð, éîõñà î?!” Îíëàð áóíó ñÿíÿ éàëíûç ìöáàhèñÿ åòìÿê õÿòðèíÿ äåäèëÿð. Øöáhÿñèç êè, îíëàð hþúÿòëÿøÿí áèð ãþâìäöðëÿð! Î àíúàã íåìÿò âåðäèéèìèç âÿ Èñðàèë îüóëëàðûíà èáðÿò äÿðñè åòäèéèìèç áèð áÿíäÿäèð. ßýÿð èñòÿñÿéäèê, éåð öçöíäÿ ñèçèí ÿâÿçèíèçÿ ìÿëÿêëÿð éàðàäàðäûã” (“Çóõðóô” ñóðÿñè, 43/57-60). Áó àéÿäÿí ñîíðà ýÿëÿí 61-úè àéÿäÿ Ùç.Èñàíûí ãèéàìÿò ñààòû ö÷öí áèð åëì îëäóüó áèëäèðèëèð: 76

“Àëëàhû çàëèìëÿðèí åòäèêëÿðè ÿìÿëëÿðäÿí ÿñëà ãàôèë ñàíìà! Àëëàh îíëàðûí úÿçàñûíû éóáàäûá åëÿ áèð ýöíÿ ñàõëàéàð êè, hÿìèí ýöí ýþçëÿðè hÿäÿãÿñèíäÿí ÷ûõàð” (“Èáðàhèì” ñóðÿñè, 14/42).

77

“...Áèç Êèòàáû ñÿíÿ hÿð øåéè èçàh åòìÿê ö÷öí, ìöñÿëìàíëàðà äà áèð hèäàéÿò, ìÿðhÿìÿò âÿ ìöæäÿ îëàðàã íàçèë åòäèê!” (“Íÿhë” ñóðÿñè, 16/89).

Ùarun Éÿhya

“Øöáhÿñèç êè, î, ãèéàìÿò ñààòû ö÷öí áèð ÿëàìÿòäèð. Îíà øÿêê åòìÿéèí âÿ Ìÿíÿ òàáå îëóí. Áó, äîüðó éîëäóð!” (“Çóõðóô” ñóðÿñè, 43/61). Áó àéÿ Ùç.Èñàíûí àõûðçàìàíäà éåð öçöíÿ ãàéûäûøûíà à÷ûã áèð èøàðÿäèð. ×öíêè Ùç.Èñà Ãóðàíûí ýþíäÿðèëìÿñèíäÿí òÿõìèíÿí àëòû ÿñð ÿââÿë éàøàìûøäûð. Äîëàéûñû èëÿ áó èëê hÿéàòûíû “ãèéàìÿò ñààòû ö÷öí áèð ÿëàìÿò”, éÿíè áèð ãèéàìÿò ÿëàìÿòè îëàðàã ãÿáóë åäÿ áèëìÿðèê. Àéÿíèí èøàðÿ åòäèéè ìÿíà Ùç.Èñàíûí àõûðçàìàíäà, éÿíè ãèéàìÿòäÿí ÿââÿëêè ñîí äþâðäÿ éåíèäÿí éåð öçöíÿ ãàéûäàúàüû âÿ áóíóí äà áèð ãèéàìÿò ÿëàìÿòè îëàúàüûäûð. ßí äîüðóñóíó Àëëàh áèëèð.

4. Ùç.Èñàíûí èêèíúè ýÿëèøèíÿ èøàðÿ åäÿí áàøãà àéÿëÿð äÿ áóíëàðäûð: “Ìÿëÿêëÿð äåäèëÿð: “Éà Ìÿðéÿì! Ùÿãèãÿòÿí, Àëëàh Þç òÿðÿôèíäÿí áèð êÿëìÿ èëÿ ñÿíÿ ìöæäÿ âåðèð. Îíóí àäû Ìÿðéÿì îüëó Èñà ÿë-Ìÿñèhäèð êè, äöíéàäà âÿ àõèðÿòäÿ øàíû óúà âÿ Àëëàhà éàõûí îëàíëàðäàíäûð. Î, hÿì áåøèêäÿ èêÿí, hÿì äÿ éàøà äîëäóãäàí ñîíðà èíñàíëàðëà äàíûøàúàã âÿ ñàëåhëÿðäÿí îëàúàãäûð”. Ìÿðéÿì: “Åé Ðÿááèì! Ìÿíÿ áèð èíñàí ÿëè òîõóíìàäûüû hàëäà íåúÿ óøàüûì îëà áèëÿð?” - äåäèêäÿ, áóéóðäó: “Åëÿäèð, ëàêèí Àëëàh èñòÿäèéèíè éàðàäûð. Î, áèð èøèí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñèíè ãÿðàðà àëäûãäà, îíà àíúàã “Îë!” - äåéÿð, î äà äÿðhàë îëàð. Àëëàh îíà Êèòàáû, hèêìÿòè, Òþâðàòû âÿ Èíúèëè þéðÿäÿúÿê” (“ÀëèÈìðàí” ñóðÿñè, 3/45-48). Àéÿäÿ Àëëàhûí Ùç.Èñàéà Òþâðàòû, Èíúèëè âÿ áèð äÿ “Êèòàáû” þéðÿäÿúÿéè õÿáÿð âåðèëèð. ßëáÿòòÿ êè, áó êèòàáûí hàíñû êèòàá îëäóüó ÷îõ ìöhöìäöð. Åéíè èôàäÿ “Ìàèäÿ” ñóðÿñèíèí 110-úó àéÿñèíäÿ äÿ ãåéä åäèëìèøäèð: “Õàòûðëà êè, î ýöí Àëëàh áåëÿ áóéóðàúàã: “Éà Ìÿðéÿì îüëó Èñà! Ñÿíÿ âÿ àíàíà íåìÿòèìè éàäûíà ñàë. Î çàìàí ñÿíè ìöãÿääÿñ ðóhëà ãöââÿòëÿíäèðäèì. Ñÿí áåøèêäÿ îëàíäà äà, éåòêèí ÷àüûíäà äà àäàìëàðëà äàíûøäûðäûì. Ñÿíÿ Êèòàáû, hèêìÿòè, Òþâðàòû âÿ Èíúèëè þéðÿòäèì...”” (“Ìàèäÿ” ñóðÿñè, 5/110).

79

“Ùÿãèãÿòÿí, î ñààòû (ãèéàìÿòèí ãîïàúàüû âàõòû) àíúàã Àëëàh áèëèð. Éàüûøû ýþéäÿí Î éàüäûðûð, áÿòíëÿðäÿ îëàíû Î áèëèð. Ùå÷ êÿñ ñÿhÿð íÿ êÿñá åäÿúÿéèíè, hå÷ êÿñ hàðàäà þëÿúÿéèíè áèëìÿç. Àëëàh èñÿ, øöáhÿñèç êè, áèëÿíäèð, õÿáÿðäàðäûð!” (“Ëîüìàí” ñóðÿñè, 31/34).

Ùarun Éÿhya

Ùÿð èêè àéÿäÿ äÿ ãåéä åäèëÿí “êèòàá” èôàäÿñèíè èíúÿëÿéÿíäÿ áóíóí Ãóðàíà èøàðÿ îëäóüóíó ýþðöðöê. Àéÿëÿðäÿ Òþâðàò âÿ Èíúèëäÿí ñîíðà ýþíäÿðèëÿí àõûðûíúû hàãã êèòàáûí Ãóðàí îëäóüó áèëäèðèëèð. (Ùç.Äàâóäà âåðèëÿí Çÿáóð äà ßhäèßòèãèí è÷èíäÿäèð). Áóíóíëà éàíàøû, Ãóðàíûí áàøãà áèð àéÿñèíäÿ “êèòàá” êÿëìÿñè Èíúèë âÿ Òþâðàòûí éàíûíäà Ãóðàíû èôàäÿ åòìÿê ö÷öí èøëÿäèëìèøäèð: “Àëëàhäàí áàøãà hå÷ áèð òàíðû éîõäóð. ßçÿëè, ÿáÿäè âàðëûã Îäóð. Ñÿíÿ þçöíäÿí ÿââÿëêèëÿðè òÿñäèã åäÿí Êèòàáû hàãã îëàðàã Î íàçèë åòäè. Òþâðàòû äà, Èíúèëè äÿ Î åíäèðäè” (“Àëè-Èìðàí” ñóðÿñè, 3/2-3). Áó âÿçèééÿòäÿ Ùç.Èñàéà þéðÿäèëÿúÿê ö÷öíúö “Êèòàá”ûí Ãóðàí îëäóüóíó âÿ áóíóí äà àíúàã Ùç.Èñàíûí àõûðçàìàíäà äöíéàéà ãàéûäûøûíäà ìöìêöí îëà áèëÿúÿéèíè äöøöíÿ áèëÿðèê. ×öíêè Ùç.Èñà Ãóðàíûí ýþíäÿðèëìÿñèíäÿí òÿõìèíÿí 600 èë ÿââÿë éàøàìûøäûð. Ïåéüÿìáÿðèìèçèí (ñ.ÿ.â.) hÿäèñëÿðèíÿ íÿçÿð ñàëàíäà Ùç.Èñàíûí äöíéàéà èêèíúè äÿôÿ ýÿëèøèíäÿ Èíúèëëÿ äåéèë, Ãóðàíëà hþêì åäÿúÿéèíè áàøà äöøöðöê (ßòðàôëû ìÿëóìàò àëìàã èñòÿéÿíëÿð Åëøàä Ìèðèíèí àíà äèëèìèçÿ òÿðúöìÿ åòäèéè Ùàðóí Éÿhéàíûí “Ãèéàìÿòèí ÿëàìÿòëÿðè” àäëû ÿñÿðèíÿ ìöðàúèÿò åäÿ áèëÿðëÿð – Ðåä.). Áó äà àéÿäÿêè ìÿíàéà òàìàìèëÿ óéüóí ýÿëèð. Øöáhÿñèç, ÿí äîüðóñóíó Àëëàh áèëèð.

81

Íömunÿvi Ìösÿlman Ãadûn Ùÿzrÿti Ìÿryÿm

5. Áöòöí áóíëàðëà éàíàøû, “Àëëàh éàíûíäà Èñà äà Àäÿì êèìèäèð...” (“Àëè-Èìðàí” ñóðÿñè, 3/59) àéÿñè äÿ Ùç.Èñàíûí éåíèäÿí ãàéûäûøûíà èøàðÿ îëàðàã ãÿáóë åäèëÿ áèëÿð. Öìóìèééÿòëÿ, òÿôñèð àëèìëÿðè áó àéÿíèí hÿð èêè ïåéüÿìáÿðèí äÿ àòàñûç îëìàã õöñóñèééÿòèíÿ, Ùç.Àäÿìèí Àëëàhûí “Îë!” ÿìðè èëÿ òîðïàãäàí éàðàäûëìàñû èëÿ Ùç.Èñàíûí äà éåíÿ “Îë!” ÿìðè èëÿ àòàñûç äöíéàéà ýÿëìÿñèíÿ èøàðÿ åòäèéèíè áèëäèðìèøëÿð. Àíúàã àéÿíèí èêèíúè áàøãà áèð èøàðÿñè äÿ îëà áèëÿð. Ùç.Àäÿì úÿííÿòäÿí íåúÿ éåð öçöíÿ åíäèðèëèáñÿ, Ùç.Èñà äà àõûðçàìàíäà Àëëàhûí äÿðýàhûíäàí äöíéàéà åíäèðèëÿ áèëÿð. ßí äîüðóñóíó Àëëàh áèëèð. Ýþðöíäöéö êèìè, Ùç.Èñàíûí éåð öçöíÿ éåíèäÿí ãàéûäàúàüû èëÿ áàüëû îëàí àéÿëÿð ÷îõ àéäûíäûð. Ãóðàíäà áàøãà ïåéüÿìáÿðëÿð hàããûíäà áóíëàðà îõøàð èôàäÿëÿð èøëÿäèëìÿìèøäèð. Àíúàã áöòöí áó èôàäÿëÿð Ùç.Èñà ö÷öí èøëÿäèëìèøäèð. Áóíóí ìÿíàñû èñÿ ÷îõ àøêàðäûð.

6. Àëëàh Ùç.Èñàíûí þëöìöíö áàøãà áèð àéÿäÿ áåëÿ õÿáÿð âåðèð: “Äîüóëäóüóì ýöí äÿ, þëÿúÿéèì ýöí äÿ, äèðèëÿúÿéèì ýöí

“Ùþêì ÿëèíäÿ îëàí Àëëàh íÿ ãÿäÿð óúàäûð. Î, hÿð øåéÿ ãàäèðäèð!” (“Ìöëê” ñóðÿñè, 67/1).

Ùarun Éÿhya

äÿ ìÿíÿ ñàëàì îëñóí!” (“Ìÿðéÿì” ñóðÿñè, 19/33). Áó àéÿ “Àëè-Èìðàí” ñóðÿñèíèí 55-úè àéÿñè èëÿ áèðëèêäÿ òÿäãèã åäèëÿíäÿ ÷îõ ìöhöì áèð hÿãèãÿòÿ èøàðÿ åäèð. “Àëè-Èìðàí” ñóðÿñèíäÿêè àéÿäÿ Ùç.Èñàíûí Àëëàh äÿðýàhûíà éöêñÿëäèëäèéè èôàäÿ åäèëèð. Áó àéÿäÿ “þëìÿê” âÿ éà “þëäöðöëìÿê”ëÿ áàüëû áèð ìÿëóìàò âåðèëìèð. Àíúàã “Ìÿðéÿì” ñóðÿñèíèí 33úö àéÿñèíäÿ Ùç.Èñàíûí þëÿúÿéè ýöíäÿí áÿhñ åäèëèð. Áó èêèíúè þëöì èñÿ àíúàã Ùç.Èñàíûí èêèíúè äÿôÿ äöíéàéà ýÿëèøè âÿ áèð ìöääÿò éàøàéàíäàí ñîíðà âÿôàò åòìÿñè èëÿ ìöìêöí îëóð. ßí äîüðóñóíó Àëëàh áèëèð.

7. Ùç.Èñàíûí éåíèäÿí äöíéàéà ýÿëÿúÿéè èëÿ ÿëàãÿëè áàøãà äÿëèë èñÿ “Ìàèäÿ” ñóðÿñèíèí 110-úó àéÿñèíäÿ âÿ “Àëè-Èìðàí” ñóðÿñèíèí 46-úû àéÿñèíäÿ ãåéä åäèëÿí “êÿðhÿí” êÿëìÿñèäèð. “Àëëàh áåëÿ áóéóðàúàã: “Éà Ìÿðéÿì îüëó Èñà! Ñÿíÿ âÿ àíàíà íåìÿòèìè éàäûíà ñàë. Î çàìàí ñÿíè ìöãÿääÿñ ðóhëà ãöââÿòëÿíäèðìèøäèì. Ñÿí áåøèêäÿ îëàíäà äà, éåòêèí ÷àüûíäà (êÿhëÿí) äà àäàìëàðëà äàíûøäûðäûí...” (“Ìàèäÿ” ñóðÿñè, 5/110). “Î, áåøèêäÿ èêÿí, éàøà äîëäóãäàí (êÿhëÿí) ñîíðà èíñàí-

“Ýþéëÿðèí âÿ éåðèí hþêìö Àëëàhà ìÿõñóñäóð. Àëëàh hÿð øåéÿ ãàäèðäèð!” (“Àëè-ÈÈ ìðàí” ñóðÿñè, 3/189).

Íömunÿvi Ìösÿlman Ãadûn Ùÿzrÿti Ìÿryÿm

ëàðëà äàíûøàúàãäûð. Âÿ î ñàëåhëÿðäÿíäèð” (“Àëè-Èìðàí” ñóðÿñè, 3/46). Áó êÿëìÿ Ãóðàíäà àíúàã éóõàðûäàêû èêè àéÿäÿ âÿ àíúàã Ùç.Èñà ö÷öí èøëÿäèëìèøäèð. Ùç.Èñàíûí éåòêèíëèê ÷àüûíû èôàäÿ åòìÿê ö÷öí èøëÿäèëÿí “êÿhëÿí” êÿëìÿñèíèí ìÿíàñû “îòóç èëÿ ÿëëè éàø àðàñûíäà, ýÿíúëèê äþâðöíö áàøà âóðóá ãîúàëûã äþâðöíÿ àéàã àòàí, éàøû êàìàëà ÷àòàí àäàì” øÿêëèíäÿäèð. Áó êÿëìÿ Èñëàì àëèìëÿðè àðàñûíäà èòòèôàãëà “35 éàøäàí ñîíðàêû äþâðÿ èøàðÿ åäèð” øÿêëèíäÿ à÷ûãëàíìûøäûð. Ùç.Èñàíûí ýÿíúëèê éàøû ñàéûëàí îòóç éàøûíûí ÿââÿëëÿðèíäÿ ýþéÿ ãàëäûðûëäûüûíû, éåð öçöíÿ ãàéûäàíäàí ñîíðà ãûðõ èë ãàëàúàüûíû èôàäÿ åäÿí âÿ Èáíè Àááàñäàí ðÿâàéÿò åäèëÿí hÿäèñÿ ÿñàñëàíàí Èñëàì àëèìëÿðè Ùç.Èñàíûí ãîúàëûã äþâðöíöí òÿêðàð äöíéàéà ýÿëìÿñèíäÿí ñîíðà îëàúàüûíû, äîëàéûñû èëÿ áó àéÿíèí 14 Ùç.Èñàíûí ãàéûäàúàüûíà áèð äÿëèë îëäóüóíó ñþéëÿéèðëÿð. Èñëàì àëèìëÿðèíèí áó èçàhûíûí äîüðóëóüó ãåéä åäèëÿí àéÿëÿðÿ íÿçÿð ñàëûíàíäà àñàíëûãëà àéäûí îëóð. Ãóðàí àéÿëÿðèíäÿ áó èôàäÿíèí àíúàã Ùç.Èñà ö÷öí èøëÿäèëäèéèíè ýþðöðöê. Áöòöí ïåéüÿìáÿðëÿð èíñàíëàðëà äàíûøûá îíëàðû äèíÿ äÿâÿò åòìèøëÿð. Ùàìûñû äà éåòêèí éàøëàðûíäà òÿáëèü âÿçèôÿñèíè éåðèíÿ éåòèðìèøëÿð. Àíúàã Ãóðàíäà áàøãà ïåéüÿìáÿðëÿð ö÷öí áó úöð áèð èôàäÿ èøëÿäèëìÿìèøäèð. Áó èôàäÿ àíúàã Ùç.Èñà ö÷öí èñòèôàäÿ åäèëìèøäèð âÿ ìþúöçÿëè áèð âÿçèééÿòè èôàäÿ åäèð. ×öíêè àéÿëÿðäÿ áèð-áèðèíèí àðäû èëÿ ýÿëÿí “áå-

øèêäÿ” âÿ “éåòêèí ÷àüäà” êÿëìÿëÿðè èêè áþéöê ìþúöçÿëè äþâðÿ äèããÿòè úÿëá åäèð. Ùÿì÷èíèí Èìàì Òÿáÿðè “Òÿáÿðè Òÿôñèðè” àäëû ÿñÿðèíäÿ áó àéÿëÿðäÿ áèëäèðèëÿí èôàäÿëÿðè áåëÿ à÷ûãëàéûð: “Áó èôàäÿëÿð (“Ìàèäÿ” ñóðÿñè, 5/110) Ùç.Èñàíûí þìðöíö òàìàìëàéûá éàøëûëûã äþâðöíäÿ èíñàíëàðëà äàíûøà áèëìÿñè ö÷öí ýþéäÿí åíÿúÿéèíÿ èøàðÿ åäèð. ×öíêè, î, ýÿíúëèê éàøëàðûíäà ýþéÿ ãàëäûðûëìûøäûð... Áó àéÿäÿ (“Àëè-Èìðàí” ñóðÿñè, 3/46) Ùç.Èñàíûí hÿéàòäà îëäóüóíà äÿëèë âàð. ßhëèñöííÿ äÿ áó ôèêèðäÿäèð. ×öíêè àéÿäÿ îíóí éàøëàíäûüû äþâðäÿ äÿ èíñàíëàðëà äàíûøàúàüû èôàäÿ åäèëèð. Éàøëàíìàñû äà àíúàã ñÿìàäàí éåð 15 öçöíÿ ãàéûäàúàüû çàìàí îëàúàãäûð”. “Êÿhëÿí” êÿëìÿñèíèí ìÿíàëàðû äà Ãóðàíäà ãåéä åäèëÿí áàøãà ìÿëóìàòëàð êèìè Ùç.Èñàíûí éåíèäÿí äöíéàéà ýÿëèøèíÿ èøàðÿ åäèð. Äîüðóñóíó ÿí éàõøû Àëëàh áèëèð. Áöòöí áó áÿhñ åäèëÿíëÿð Ùç.Èñàíûí “àõûðçàìàí” àäëàíàí áèð äþâðäÿ éåð öçöíÿ òÿêðàð ýÿëÿúÿéèíè âÿ èíñàíëàðû hàãã äèí îëàí Èñëàìà èñòèãàìÿòëÿíäèðÿúÿéèíè îðòàéà ãîéóð. Øöáhÿñèç, áó, Àëëàhûí èìàí ýÿòèðÿíëÿðÿ áþéöê áèð ìöæäÿñè, ðÿhìÿòè âÿ íåìÿòèäèð. Èìàí ýÿòèðÿíëÿðèí öçÿðèíÿ äöøÿí âÿçèôÿëÿðè èñÿ Ùç.Èñàíû ÿí ýþçÿë øÿêèëäÿ ìöäàôèÿ åäèá äÿñòÿêëÿìÿê âÿ îíóí èíñàíëàðû äÿâÿò åòäèéè Ãóðàí ÿõëàãûíû ÿí ýþçÿë øÿêèëäÿ éàøàìàãäûð.

ÚÀÙÈËÈÉÉß ÚßÌÈÉÉßÒÈÍÄß ÃÀÄÛÍÀ ÌÖÍÀÑÈÁßÒ

Úàùèëèééÿ úÿìèééÿòëÿðèíäÿ ãàäûíûí éåðè íñàíëàðà hÿéàòëàðû áîéó åhòèéàú hèññ åäÿúÿêëÿðè hÿð ìÿñÿëÿäÿ áöòöí ìÿëóìàòëàðû Àëëàh Ãóðàíäà à÷ûãëàìûøäûð. Äöíéà hÿéàòûíûí ÿñë öçöíö, èíñàíëàðûí éàðàäûëûø ìÿãñÿäëÿðèíè, ýþçÿë áèð hÿéàò éàøàéà áèëìÿêëÿðèíèí ñèðëÿðèíè, èíñàíûí òÿáèÿòèíÿ óéüóí îëàí ÿõëàã àíëàéûøûíû èíñàíëàðà áèëäèðìèøäèð. Àëëàhûí áèëäèðäèéè áó hÿãèãÿòëÿðÿ èìàí ýÿòèðèá, hÿéàòëàðûíû áó þë÷öëÿðÿ óéüóí îëàðàã èñòèãàìÿòëÿíäèðÿí èíñàíëàð äöíéàäà âÿ àõèðÿòäÿ hÿãèãè ñÿàäÿò ãàçàíàðëàð. Úàhèëèééÿ úÿìèééÿòëÿðèíäÿ èñÿ èíñàíëàðûí hÿéàòëàðûíû èñòèãàìÿòëÿíäèðÿí, ìöòëÿã äîüðó îëäóüóíà èíàíàúàãëàðû hå÷ áèð ýöú éîõäóð. ßêñèíÿ, òàáå îëäóãëàðû ãàéäàëàðûí ÿêñÿðèééÿòèíèí íÿ âàõò, êèì òÿðÿôèíäÿí âÿ hàíñû ìÿëóìàòëàðà óéüóí îëàðàã ãîéóëäóüó äà ãåéðè-ìöÿééÿíäèð. Áó àäû ãîéóëìàéàí, àììà áöòöí úàhèëèééÿ èíñàíëàðûíûí èëëÿðëÿ áèðëèêäÿ òàáå îëäóãëàðû ãàéäàëàð àòàëàðûíäàí ãàëàí áèð ÿíÿíÿ îëàðàã éàøàíûð. Úàhèëèééÿ èíñàíëàðûíûí éàøàéûø ìÿãñÿäëÿðè, èäåàëëàðû, ïðèíñèïëÿðè, ãûñàñû, úÿìèééÿòäÿêè íèçàìûí öçÿðèíÿ èíøà åäèëäèéè áó òÿìÿëëÿð hÿìèí àíëàéûø ÿñàñ àëûíàðàã hàçûðëàíûð. Úÿìèééÿòäÿêè hÿð áèð ôÿðäèí éàøàäûüû ñÿâèééÿéÿ, ñàhèá îëäóüó ñîñèàë ñòàòóñà, úèíñèééÿòèíÿ, èíàíúëàðûíà âÿ hÿéàò òÿðçèíÿ ýþðÿ ÿââÿëúÿäÿí ìöÿééÿí åäèëìèø áèð éåðè âàð. Ãàäûíûí úÿìèééÿòäÿêè éåðè äÿ èíñàíëàðûí ÿêñÿðèééÿòèíèí òÿñèðè àëòûíäà ãàëäûüû áó ñàáèò ìöíàñèáÿòëÿðè âÿ äÿéÿðëÿðè èñòèãà87

Íömunÿvi Ìösÿlman Ãadûn Ùÿzrÿti Ìÿryÿm

ìÿòèíäÿ ìöÿééÿíëÿøäèðèëìèøäèð. Áÿçè úÿìèééÿòëÿðäÿ ãàäûíûí ôèçèêè îëàðàã êèøèäÿí çÿèô îëìàñû ãÿáóë åäèëäèéèíäÿí ìÿíÿâè úÿhÿòäÿí äÿ îíëàðäàí äàhà çÿèô áèð ãóðóëóøà ìàëèê îëäóãëàðû êèìè éàíëûø áèð òÿôÿêêöð hàêèìäèð. Ãàäûíûí øÿõñèééÿòèíèí, ÿõëàãè õöñóñèééÿòëÿðèíèí âÿ ãàáèëèééëÿòëÿðèíèí äÿ ôèçèêè ãóðóëóøóíà óéüóí îëàðàã äàhà äà ìÿhäóä îëäóüóíà èíàíûðëàð. Ìÿñÿëÿí, úÿìèééÿòäÿ “êèøè èøè”, éà äà “ãàäûí èøè” äåéÿ àéûðä åäèëÿí ìÿñÿëÿëÿð âàð. ßëáÿòòÿ êè, ôèçèêè ýöúëÿðè âÿ ãóðóëóøëàðû éþíöíäÿí ãàäûíûí åäÿ áèëÿúÿêëÿðè èëÿ êèøèíèí åäÿ áèëÿúÿéè èøëÿð áèð-áèðèíäÿí ôÿðãëèäèð. Àíúàã úàhèë úÿìèééÿòëÿðäÿêè áó òÿáèè àéðûëûãëàð äàhà ôÿðãëè èñòèãàìÿòëÿðäÿ - ãàäûíûí øöóð âÿ ãàáèëèééÿò éþíöíäÿí äÿ äàhà çÿèô ãÿáóë åäèëìÿñèíÿ ñÿáÿá îëìóøäóð. Áó ýöí ãàäûíëàð áèð ÷îõ ñàhÿëÿðäÿêè ìÿëóìàòëàðû âÿ áàúàðûãëàðû èëÿ áó ìÿíôè äöøöíúÿëÿðèí ÿñàññûçëûüûíû îðòàéà ãîéóðëàð. Àíúàã éåíÿ äÿ úÿìèééÿòèí áèð ãèñìèíäÿ ãàäûíûí ìöÿééÿí èøëÿðè åäÿ áèëìÿéÿúÿéè âÿ éà ÿí àçû êèøèíèí áó èøëÿðè äàhà ìÿíòèãëè âÿ äàhà òÿúðöáÿëè ôîðìàäà hÿëë åäÿúÿêëÿðè øÿêëèíäÿ áèð èíàíú hàêèìäèð. Ãàáèëèééÿòëÿðè èëÿ éàíàøû, áÿçè èíñàíëàðäà øÿõñèééÿò ìÿñÿëÿñèíäÿ äÿ ãàäûíûí êèøèéÿ ýþðÿ äàhà çÿèô áèð ãóðóëóøà ñàhèá îëìàñû èëÿ áàüëû áèð ãÿíàÿò âàð. Ìÿñÿëÿí, êèøèíèí ñîéóããàíëû îëàðàã ãàðøûëàäûüû áèð hàäèñÿíèí ãàðøûñûíäà ãàäûíûí òÿëàøà ãàïûëûá þçöíÿ íÿçàðÿòèíè èòèðìÿñè, éà äà êèøèíèí èðàäÿñèíè òîïëàéàðàã öçöçÿ ýÿëÿ áèëäèéè áèð ÷ÿòèíëèê ãàðøûñûíäà ãàäûíûí èðàäÿñèç âÿ ýöúñöç äàâðàíìàñû úàhèë úÿìèééÿòëÿðäÿ áÿçè èíñàíëàð òÿðÿôèíäÿí àäè áèð äàâðàíûø îëàðàã ãÿáóë åäèëèð. Áó èñÿ óøàãëûã èëëÿðèíäÿí åòèáàðÿí âåðèëÿí òÿðáèéÿ èëÿ ãûç óøàãëàðûíà äà àøûëàíûð. Îüëàí óøàãëàðûíû èìêàíëàðû äàõèëèíäÿ ýöúëö áèð õàðàêòåðÿ ìàëèê îëàúàã øÿêèëäÿ éåòèøäèðÿí àèëÿëÿð ãûç

88

Ùarun Éÿhya

óøàãëàðûíû òàìàìèëÿ ÿêñ áèð òÿðáèéÿ èëÿ áþéöäöðëÿð. Ùÿð hàíñû áèð ÷ÿòèíëèêëÿ ãàðøûëàøàíäà îüëàí óøàãëàðûíà “êèøèëÿð àüëàìàç”, “êèøè îë”, “êèøè êèìè hÿðÿêÿò åëÿ”, “úÿñóð îë” äåäèêëÿðè hàëäà, óøàãëàðû îíëàðûí èñòÿéèíèí ÿêñèíè åäÿíäÿ èñÿ “ãûç êèìè ãîðõàã îëìà”, “ãûç êèìè àüëàéûðñàí”, “ãûç êèìè öðêöðñÿí” êèìè ñþçëÿðëÿ îíëàðûí ãûçëàðäàí öñòöí îëäóãëàðûíû áàøà ñàëìàüà ÷àëûøûðëàð.

89

Íömunÿvi Ìösÿlman Ãadûn Ùÿzrÿti Ìÿryÿm

Ùÿì÷èíèí ãûç óøàãëàðûíû äà éåòèøäèðÿðêÿí îíëàðà äà ìöíòÿçÿì îëàðàã îüëàíëàðäàí ôÿðãëè îëäóãëàðûíû, áóíà ýþðÿ hÿðÿêÿò åòìÿêëÿðèíè þéðÿäèðëÿð. Úàhèëèééÿ ÿõëàãûíûí éàøàíäûüû úÿìèééÿòäÿêè ãàäûíûí áöòöí âÿçèôÿ âÿ ìÿñóëèééÿòëÿðè áó ìöíàñèáÿòÿ óéüóí îëàðàã àíúàã ìöÿééÿí ìÿñÿëÿëÿðëÿ ìÿhäóäëàøäûðûëìûøäûð. Ýöíöìöçäÿêè úÿìèééÿòëÿðèí áþéöê áèð ãèñìèíäÿ ãàäûíûí áèð ÷îõ ñàhÿäÿ êèøèéÿ ýþðÿ äàhà àðõà ïëàíäà îëìàñû hÿìèí áó ñàáèò äÿéÿðëÿíäèðìÿíèí áèð íÿòèúÿñèäèð. Ãàäûíëàðà ãàðøû áó ìÿíôè ìöíàñèáÿò òàðèõèí àéðû-àéðû äþâðëÿðèíäÿ äÿ ìöõòÿëèô ôîðìàëàðäà îðòàéà ÷ûõìûøäûð. Õöñóñèëÿ êå÷ìèøäÿ éàøàéàí úàhèëèééÿ èíàíúëàðûíû ãÿáóë åäÿí úÿìèééÿòëÿðäÿ áó ôèêèð ÷îõ éàíëûø øÿêèëäÿ hÿéàòà êå÷èðèëìèøäèð. Àëëàh Ãóðàíäà áó úÿìèééÿòëÿðäÿ èíñàíëàðûí ãûç óøàãëàðûíû äÿéÿðñèç ýþðÿðÿê àíàäàí îëàí êèìè äèðè-äèðè òîðïàüà áàñäûðäûãëàðûíû áèëäèðèð:

“Êîðëà ýþðÿí, èìàí ýÿòèðèá éàõøû ÿìÿëëÿð åäÿíëÿðëÿ ïèñëèê åäÿí åéíè îëìàç. Íÿ àç äöøöíöðñöíöç!” (“Ìóìèí” ñóðÿñè, 4058).

90

Ùarun Éÿhya

“Äèðè-äèðè òîðïàüà ýþìöëÿí êþðïÿ ãûçäàí: “Àõû î hàíñû ýöíàhà ýþðÿ þëäöðöëäö?” - äåéÿ ñîðóøóëàúàüû çàìàí...” (“Òÿêâèð” ñóðÿñè, 81/8-9). Áàøãà àéÿëÿðäÿ èñÿ Àëëàh “Îíëàðäàí áèðèíÿ ãûçû îëìàñû èëÿ ìöæäÿ âåðäèêäÿ ãÿçÿáëÿíèá öçö ãàïãàðà ãàðàëàð. Âåðèëÿí ìöæäÿíèí ïèñëèéè öçöíäÿí òàéôàñûíäàí ãà÷ûá ýèçëÿíÿð. Ýþðÿñÿí îíó çèëëÿò è÷èíäÿ ñàõëàéàúàã, éîõñà òîðïàãà ýþìÿúÿê? Áèð ýþðöí îíëàð íå÷ÿ ïèñ ìöhàêèìÿ éöðöäöðëÿð!” (“Íÿhë” ñóðÿñè, 1658-59) ñþçëÿðè èëÿ ãûç óøàüû îëàúàüûíû þéðÿíÿí èíñàíëàðûí öçëÿðèíèí ãÿçÿáäÿí ãàðàëäûüûíû, è÷ÿðèñèíäÿ îëäóãëàðû áó âÿçèééÿòÿ ýþðÿ ÿòðàôûíäàêû èíñàíëàðäàí óòàíûá ýèçëÿíäèêëÿðèíè áèëäèðèðëÿð. Àëëàh áóíäàí áàøãà áóíëàðûí ãûç óøàãëàðûíû “áÿð-áÿçÿê è÷èíäÿ áþéöäöëöá, ìöáàhèñÿ çàìàíû áèð äÿëèë ýÿòèðÿ áèëìÿéÿí” îëàðàã äÿéÿðëÿíäèðäèêëÿðèíÿ äÿ äèããÿòè ÷ÿêèð:

91

“Ùÿãèãÿòÿí, Áèç à÷ûã-ààéäûí àéÿëÿð íàçèë åòäèê. Àëëàh äèëÿäèéèíè äîüðó éîëà éþíÿëäÿð” (“Íóð” ñóðÿñè, 24/46).

92

Ùarun Éÿhya

“Îíëàðäàí áèðèíÿ Ðÿhìàíà (Àëëàhà) èñíàä åòäèêëÿðè (ãûç óøàüû) èëÿ ìöæäÿ âåðñÿí, ãÿçÿáäÿí áîüóëàðàã öçëÿðè ãàïãàðà ãàðàëàð. Îíëàð áÿð-áÿçÿê è÷èíäÿ áþéöäöëöá, ìöáàhèñÿ çàìàíû áèð äÿëèë ýÿòèðÿ áèëìÿéÿí ãûçëàðûíû Àëëàhà èñíàä åäèðëÿð?” (“Çóõðóô” ñóðÿñè, 43/17-18). Àëëàh Èñëàì ÿõëàãûíäàí áèõÿáÿð îëàí áó úÿìèééÿòëÿðÿ ýþíäÿðäèéè ïåéüÿìáÿðëÿðè âÿ åíäèðäèéè hàãã êèòàáëàðû èëÿ ãûç óøàãëàðûíà ãàðøû îëàí áó ìöíàñèáÿòëÿðèí ñÿhâ îëäóüóíó áèëäèðìèøäèð. Ïåéüÿìáÿðëÿðèí òÿáëèüè âÿ Èñëàì ÿõëàãûíûí èíñàíëàð òÿðÿôèíäÿí þéðÿíèëìÿñè èëÿ áèðëèêäÿ ãûç óøàãëàðûíû óòàíúàãëûã, àáûð-hÿéà âàñèòÿñè êèìè ýþðìÿê äöøöíúÿñè âÿ úàhèëèééÿ úÿìèééÿòëÿðèíäÿ ìþâúóä îëàí áó òÿúðöáÿ ýåíèø øÿêèëäÿ àðàäàí ãàëäûðûëìûøäûð. Àëëàh Ãóðàíûí “Ýþéëÿðèí âÿ éåðèí hþêìö Àëëàhûí ÿëèíäÿäèð. Î, èñòÿäèéèíè éàðàäûð, èñòÿäèéèíÿ àíúàã ãûç, èñòÿäèéèíÿ äÿ àíúàã îüëàí âåðèð. Éàõóä hÿð èêèñèíäÿí - hÿì îüëàí, hÿì äÿ ãûç âåðèð, èñòÿäèéèíè äÿ ñîíñóç åäèð. Î áèëÿíäèð, ãàäèðäèð!” (“Øóðà” ñóðÿñè, 42/49-50) àéÿëÿðè èëÿ äÿ èíñàíëàðà ýÿëÿí hÿð íåìÿòè îíëàðà âåðÿíèí Àëëàh îëäóüóíó õàòûðëàäûð. Îüëàí óøàüû êèìè ãûç óøàüû äà Àëëàhûí èíñàíëàðà âåðäèéè áèð íåìÿòèäèð. Èíñàíûí öçÿðèíÿ äöøÿí âÿçèôÿ èñÿ Àëëàhûí íåìÿòèíÿ ãàðøû íàíêîðëóã åòìÿäÿí ÿí ýþçÿë øÿêèëäÿ øöêöð åäÿ áèëìÿêäèð. Ýþðöíäöéö êèìè, òàðèõèí ìöõòÿëèô äþâðëÿðèíäÿ ãàäûíëàð hàããûíäà ìöõòÿëèô øÿêèëëÿðäÿ ìåéäàíà ÷ûõàí ñÿhâ ìöíàñèáÿò hàêèì îëìóøäóð. Àíúàã áó ìÿñÿëÿäÿ íÿçÿðäÿí ãà÷ûðûëìàìàñû ëàçûì îëàí ìöhöì áèð hÿãèãÿò äÿ âàð. Úàhèëèééÿ úÿìèééÿòëÿðèíäÿ ýþðöíÿí ãàäûí õàðàêòåðè áó ìöíàñèáÿòè áèð ìÿíàäà äÿñòÿêëÿéèð âÿ òÿñäèã 93

Íömunÿvi Ìösÿlman Ãadûn Ùÿzrÿti Ìÿryÿm

åäèð. Áåëÿ êè, úàhèëèééÿ ÿõëàãûíà ìàëèê îëàí ãàäûíëàð íöìàéèø åòäèðäèêëÿðè õàðàêòåðëÿðè, äàâðàíûøëàðû âÿ ãÿáóë åòäèêëÿðè ÿõëàã àíëàéûøû èëÿ þçëÿðè hàããûíäàêû áó ñàáèò ìöíàñèáÿòèí ñÿhâ îëìàäûüûíû ýþñòÿðèðëÿð. Ùàëáóêè hÿãèãÿòäÿ ãàäûí âÿ éà êèøè îëìàñûíãäàí àñûëû îëìàéàðàã ìþìèí îëàí èíñàíëàð ãÿòè áèð ìÿíòèãÿ, äÿðèí ãàâðàìàã ãàáèëèééÿòèíÿ, ýöúëö øÿõñèééÿòÿ ñàhèá îëà áèëÿí âÿ éöêñÿê ÿõëàã íöìàéèø åòäèðÿí èíñàíëàðäûð. Àëëàhûí Ãóðàíäà íöìóíÿ ýþñòÿðäèéè Ùç.Ìÿðéÿì âÿ Ôèðîíóí õàíûìû ãàäûíëàðûí ÿí ýþçÿë ìèñàëëàðûíäàíäûð. Àíúàã áÿçè ãàäûíëàðûí äèíäÿí êÿíàð áèð ÿõëàãû ãÿáóë åäÿðÿê úàhèëëèééÿ ãàéäà-ãàíóíëàðûíà ýþðÿ hÿéàò éàøàìàëàðû îíëàðûí áó öñòöí úÿhÿòëÿðèíèí êöòëÿøìÿñèíÿ ñÿáÿá îëóð. Ñîíðàêû ñÿhèôÿëÿðäÿ ãàäûíëàðûí áó éöêñÿê ÿõëàãû éàøàìàëàðûíà ìàíå îëàí úàhèëèééÿ õàðàêòåðèíÿ ãûñàúà òîõóíàðàã, èäåàë ìöñÿëìàí ãàäûí õàðàêòåðè èëÿ áó õàðàêòåð àðàñûíäàêû íÿçÿðÿ÷àðïàí ôÿðãëÿð hàããûíäà áÿhñ åäÿúÿéèê.

Úàhèëèééÿ úÿìèééÿòëÿðèíäÿ ãàäûí õàðàêòåðè Úàhèëèééÿ úÿìèééÿòëÿðèíäÿêè ãàäûí õàðàêòåðè ìÿäÿíèééÿò ñÿâèééÿñèíäÿí àñûëû îëìàéàðàã úÿìèééÿòèí hÿð òÿáÿãÿñè òÿðÿôèíäÿí ÷îõ éàõøû áèëèíèð âÿ áÿçè ãàäûíëàð òÿðÿôèíäÿí äÿ ÷îõ äèããÿòëÿ òÿòáèã åäèëèð. Áóíóí ÿhÿìèééÿòëè áèð ñÿáÿáè èñÿ úÿìèééÿòèí áöòöí öçâëÿðèíèí áó õàðàêòåðè ãûç óøàãëàðûíà êè÷èê éàøëàðûíäàí åòèáàðÿí ìöìêöí ãÿäÿð úÿëáåäèúè ýþñòÿðèá ðÿüáÿò áÿñëÿòìÿëÿðèäèð. Óøàãëûã èëëÿðèíäÿí åòèáàðÿí ÿòðàôëàðûíäàêû áöòöí èíñàíëàðäàí åéíè ñþçëÿðè åøèäÿðÿê éåòèøäèðèëÿí ãûç óøàãëàðû úÿìèééÿò òÿðÿôèíäÿí îíëàð ö÷öí óéüóí ýþðöíÿí áó õàðàêòåðè ÿêñÿð hàëëàðäà hå÷ ôèêèðëÿøìÿäÿí ãÿáóë åäèðëÿð. Àíàëàðûíà âÿ ÿòðàôäàêû äèýÿð ãàäûíëàðà áàõàðàã éåòêèí áèð èíñàí îëäóãëàðû âàõò hàíñû õàðàêòåðè þçëÿðè ö÷öí ñå÷ÿúÿêëÿðè âÿ hÿéàòëàðûíû hàíñû èäåàëëàðà ýþðÿ ãóðàúàãëàðû ìþâçóñóíäà ìöÿééÿí áèð ãÿ90

Ùarun Éÿhya

“Ùÿð êÿñ áèð ïèñëèê åòñÿ, î àíúàã ïèñëèéè ãÿäÿð úÿçà àëàð. Àììà hÿð êèøè, éàõóä ãàäûí ìþìèí èêÿí áèð éàõøûëûã åòñÿ, áåëÿëÿðè úÿííÿòÿ äàõèë îëóá ñàéñûç-h håñàáñûç ðóçèéÿ ÷àòàð!” (“Ìóìèí” ñóðÿñè, 40/40).

Íömunÿvi Ìösÿlman Ãadûn Ùÿzrÿti Ìÿryÿm

íàÿò hàñèë îëóð. ßòðàôëàðûíäàêû áó èíñàíëàðäàí åøèòäèêëÿðè ñþçëÿðè òÿêðàðëàéàð, îíëàðûí äàâðàíäûãëàðû êèìè hÿðÿêÿò åäÿð âÿ îíëàð êèìè îëà áèëìÿê ö÷öí ñÿé ýþñòÿðÿðëÿð. Íÿòèúÿ îëàðàã äàhà ôÿðãëè áèð õàðàêòåðÿ ìàëèê èíñàíà ðàñò ýÿëìÿäèêëÿðè ö÷öí äÿ ÿí èäåàë øÿõñèééÿòèí áó îëäóüóíó çÿíí åäÿðÿê áþéöêëÿðèíäÿí ýþðäöêëÿðè åéíè ãàäûí õàðàêòåðèíè ãöñóðñóç hàëäà òÿêðàð åòìÿê âÿçèééÿòèíÿ äöøÿðëÿð. ßëáÿòòÿ, ÿââÿëêè ñÿòèðëÿðäÿ äÿ ãåéä åäèëäèéè êèìè, úàhèëèééÿ úÿìèééÿòèíäÿ ýåíèø øÿêèëäÿ éàøàíàí áó õàðàêòåðèí íþãñàíëàðûíû ýþðÿí âÿ áó õàðàêòåðè ãÿáóë åäÿí ãàäûíëàð äà âàð. Àíúàã áó éàíëûøëûãëàðû ýþðìÿêëÿðè éåíÿ äÿ áó èíñàíëàðû úàhèëèééÿ ãàäûí õàðàêòåðèíäÿí óçàãëàøäûðìàüà êèôàéÿò åòìèð. Áÿëêÿ äÿ áó äàâðàíûøëàðûíûí áÿçèëÿðèíäÿí õèëàñ îëà áèëèðëÿð. Ëàêèí øÿõñèééÿòëÿðèíè ìöÿééÿí åäÿí ìåéàðëàð éåíÿ Ãóðàí ÿõëàãûíäàí êÿíàð îëäóüó âÿ úàhèëèééÿ ãàéäàëàðûíà ÿñàñëàíäûüû ö÷öí éàøàäûãëàðû õàðàêòåð äÿ éåíÿ þç è÷ÿðèñèíäÿ ìöõòÿëèôëèêëÿðëÿ äîëóäóð. Äîëàéûñû èëÿ áó èíñàíëàðûí úàhèëèééÿ úÿìèééÿòèíäÿ ýåíèø éàéûëàí ãàäûí õàðàêòåðèíäÿí ôÿðãëÿðè ÿñàñÿí îíëàðû àë÷àëìûø ãÿáóë åäèá þçëÿðèíè áó áþëýöäÿí êÿíàðäà ýþðìÿëÿðè èëÿ ìÿhäóä ãàëûð. ×öíêè Àëëàhûí Ãóðàíäà áèëäèðäèéè ìöñÿëìàí ãàäûí õàðàêòåðè éàøàíìàäûüû òÿãäèðäÿ îðòàéà ÷ûõàúàã hÿð øÿõñèééÿò ãÿòè øÿêèëäÿ éàíëûøëûãëàðëà âÿ çèääèééÿòëÿðëÿ äîëó îëàúàãäûð.

92

Ùarun Éÿhya

Úàhèëèééÿ úÿìèééÿòëÿðèíäÿêè ãàäûí õàðàêòåðèíèí öìóìè õöñóñèééÿòëÿðèíè èíúÿëÿéÿíäÿ àäû íÿ ãÿäÿð “èø ãàäûíû” âÿ éà “åâ ãàäûíû” îëàðàã äÿéèøñÿ äÿ, áó èíñàíëàðûí ÿñàñÿí ìöøòÿðÿê áèð õàðàêòåð àëòûíäà áèðëÿøäèêëÿðèíè ýþðöðöê. Áåëÿ êè, êèøè âÿ éà ãàäûíäàí, óøàã, éàõóä áþéöêäÿí, éÿíè úÿìèééÿòèí hÿð hàíñû ôÿðäèíäÿí ñîðóøñàí, ãàäûí õàðàêòåðè hàããûíäàêû ìöøàhèäÿëÿð òÿõìèíÿí åéíè îëàúàãäûð. Áóíëàðûí àðàñûíäà ÿí ñàäÿëÿðèíäÿí áèðè èñÿ ãàäûíëàðûí áèð êèøè êèìè ýöúëö âÿ äþçöìëöëöê ýþñòÿðÿ áèëìÿéÿúÿêëÿðèíÿ îëàí èíàíúäûð. Úÿìèééÿòèí êèøè ôÿðäëÿðè ãÿäÿð áÿçè ãàäûíëàð äà îíëàðà ëàéèã ýþðöëÿí áó ôèêèðëÿðè ãÿáóë åòìèøëÿð. Îíëàðà éàðàøäûðûëàí “ãîðóíóá hèìàéÿ åäèëÿí” õàðàêòåðÿ óéüóí îëàðàã hå÷ âàõò “ãîðóéàí, hèìàéÿ åäÿí” ìþâãåéèíäÿ îëà áèëÿúÿêëÿðèíè äöøöíìÿìèøëÿð. Êèøèäÿí äàhà àúèç âÿ äàhà áàúàðûãñûç îëäóãëàðû øÿêëèíäÿêè èíàíúëàðûíà ýþðÿ, öìóìèééÿòëÿ, ìàääè-ìÿíÿâè ìÿíàäà îíëàðà áàõà áèëÿúÿê, èíñàíëàðûí çöëìöíÿ ìÿðóç ãàëìàã åhòèìàëûíà âÿ áàøãà òÿhëöêÿëÿðÿ ãàðøû îíëàðû ãîðóéóá hèìàéÿ åäÿúÿê áèð íÿôÿðÿ ñûüûíìàã åhòèéàúû hèññ åäÿðëÿð. Èñòÿð åâëÿíÿíäÿí ñîíðà ÿðëÿðèíÿ, èñòÿðñÿ äÿ éàø þòÿíäÿí ñîíðà èñÿ îüóëëàðûíà îëàí ìöíàñèáÿòëÿðèíäÿ hÿìèøÿ áó äöøöíúÿ èëÿ hÿðÿêÿò åäÿð, ÿòðàôëàðûíäà äà þçëÿðèíÿ áó èìêàíëàðû òÿìèí åäÿ áèëÿúÿê èíñàíëàð àõòàðàðëàð.

93

“Ìþìèí îëìàãëà áÿðàáÿð, éàõøû èøëÿð ýþðÿí êèøèëÿð âÿ éà ãàäûíëàð úÿííÿòÿ äàõèë îëàðëàð. Îíëàðà õóðìà ÷ÿðäÿéè ãÿäÿð hàãñûçëûã åäèëìÿç!” (“Íèñà” ñóðÿñè, 4/124).

94

Ùarun Éÿhya

Áó çÿèô õàðàêòåð hÿìèí èíñàíëàðûí “hèññèééàòëû, àüëàéàí, êöñÿí, èíúèéÿí, ãûñãàíúëûüà ãàïàíàí, äÿðäëè” êèìè ìÿíôè ïñèõè äàâðàíûøëàðà óéüóí ÿõëàãà éèéÿëÿíìÿëÿðèíÿ ñÿáÿá îëóð. Áóíëàð öìóìèééÿòëÿ úàhèëèééÿ úÿìèééÿòëÿðèíäÿ ãàäûí ñþçö èëÿ áèðëèêäÿ åéíèëÿøìèø âÿ “ãàäûíûí òÿìÿëèíäÿ îëàí õöñóñèééÿòëÿð” îëàðàã ãÿáóë åäèëÿí äàâðàíûøëàðäûð. Ìÿñÿëÿí, ãàäûíûí hàäèñÿëÿð ãàðøûñûíäà hÿääèíäÿí àðòûã hÿññàñëûã ýþñòÿðÿðÿê àüëàìàñû äà àäè áèð äàâðàíûø îëàðàã ãÿáóë åäèëìèøäèð. Êèøè õàðàêòåðèíÿ öìóìè øÿêèëäÿ hàêèì îëàí äàâðàíûø ñàäÿëèê âÿ ìÿðäëèê îëàðàã ãÿáóë åäèëäèéè hàëäà, ãàäûíûí äà êöñÿéÿí, hÿññàñ âÿ èíúèéÿí áèð ãóðóëóøó îëäóüóíà èíàíûðëàð. Áóíëàðëà éàíàøû, hàäèñÿëÿð ãàðøûñûíäà òåç “öìèäñèçëèéÿ äöøìÿê, òÿëàøëàíìàã, øèêàéÿò÷è öñëóáäàí èñòèôàäÿ åòìÿê, éà äà ìöáàhèñÿêàð áèð äàâðàíûø ýþñòÿðìÿê” äÿ áÿçè úàhèëèééÿ ãàäûíëàðûíäà òåç-òåç ðàñò ýÿëèíÿí Ãóðàí ÿõëàãûíà çèää õöñóñèééÿòëÿðäèð. Ãàäûí õàðàêòåðèíÿ äàèð áöòöí õöóññèééÿòëÿðèí îðòàã îëàíû èñÿ hÿð áèðèíèí áó èíñàíëàðà àíúàã ñûõûíòû âÿ áÿäáèíëèê ýÿòèðìÿñèäèð. Íöìàéèø åòäèðäèêëÿðè ÿõëàãà óéüóí îëàðàã áó èíñàíëàð hÿéàòëàðûíû äàèìè ýÿðýèíëèê, ñûõûíòû âÿ ÷ÿòèíëèê è÷èíäÿ êå÷èðèðëÿð. Éàøàäûãëàðû ÿõëàãûí âÿ áÿäáèíëèêëÿðèí ÿñàñ ñÿáÿáè èñÿ äöíéà hÿéàòûíà ìöíàñèáÿòëÿðèíèí, éàøàìàã ìÿãñÿäëÿðèíèí, þçëÿðè ö÷öí ñå÷äèêëÿðè èäåàëëàðûí éàíëûøëûüûíäà ýèçëÿíèð. Úàhèëèééÿ úÿìèééÿòèíèí äèýÿð ôÿðäëÿðè êèìè ãàäûíëàð äà áöòöí hÿéàòëàðûíû “äöíéà hÿéàòû” âÿ “áó hÿéàòûí áÿð-áÿçÿêëÿðè” öçÿðèíäÿ ãóðìóøëàð. Äöíéà hÿéàòûíûí èíñàíëàðà òÿãäèì åòäèéè ìÿíôÿÿòëÿðèí äàhà ÷îõóíäàí èñòèôàäÿ åäÿ áèëìÿê, ìöíòÿçÿì îëàðàã hÿéàò ñòàíäàðòëàðûíû éöêñÿëäÿúÿê èìêàíëàð ÿëäÿ åäÿ áèëìÿê, úÿìèééÿòèí íÿçÿðèíäÿ éàõøû áèð àä, éàõøû áèð åòèáàð ãàçàíìàã, ìàëèê îëäóãëàðû èëÿ ÿòðàôûíäàêûëàðûí håéðàíëûüûíû âÿ òÿðèôèíè ãàçàíà áèëìÿê áó èíñàíëàðûí ÿñàñ èäåàëëàðûíäàíäûð.

95

“Òþâáÿ åäÿðÿê Îíà òÿðÿô äþíöí. Îíäàí ãîðõóí, íàìàç ãûëûí âÿ ìöøðèêëÿðäÿí îëìàéûí!” (“Ðóì” ñóðÿñè, 30/31).

Ùarun Éÿhya

Íèýàðàí îëäóãëàðû ìÿñÿëÿëÿð èñÿ áó èäåàëëàðû èëÿ áàüëû îëàðàã ýÿëÿúÿê ãîðõóñó, ìàë âÿ úàí ãàéüûñû êèìè ÿñàñ ìÿñÿëÿëÿðèí öçÿðèíäÿ ãóðóëóð. Úÿìèééÿò òÿðÿôèíäÿí îíëàðà ãÿáóë åòäèðèëÿí âÿçèôÿéÿ óéüóí îëàðàã ìÿãñÿäëÿðè öìóìèééÿòëÿ ñàäÿúÿ “éàõøû áèð åâ ãàäûíû, éàõøû áèð àíà âÿ éàõøû áèð hÿéàò éîëäàøû îëà áèëìÿê”äèð. Áóíäàí áàøãà, îíëàðäàí ÿí ÷îõ ýþçëÿíèëÿí èñÿ ìàääè ìöñòÿãèëëèêëÿðèíè ÿëäÿ åäÿ áèëÿúÿêëÿðè áèð ñÿíÿò âÿ éàõøû áèð êàðéåðà ñàhèáè îëìàëàðûäûð. ßëáÿòòÿ, “éàõøû àíà, éàõøû hÿéàò éîëäàøû, éàõøû åâ ãàäûíû îëìàã, éà äà êèøèéÿ ìàääè ìÿíàäà õåéèð âåðÿúÿê áèð ãàáèëèééÿò ÿëäÿ åòìÿê” êèìè èñòÿêëÿðèí hå÷ áèðèíäÿ áèð ñÿhâëèê éîõäóð. Áóíëàð èíñàíëàðûí äöíéà hÿéàòûíäà ÿëäÿ åòìÿê èñòÿéÿ áèëÿúÿêëÿðè ãàíóíè èñòÿêëÿðèäèð. Ñÿhâ îëàí ãàäûíûí áó úöð ìÿhäóä áèð äöíéàäà éàøàìàüà hÿâÿñëÿíäèðèëìÿñè, èäåàëëàðûíûí àíúàã áó ìÿãñÿäëÿðëÿ ìÿhäóäëàøäûðûëìàñûäûð. Áöòöí èíñàíëàð þëöìäÿí ñîíðà ãàðøûëàøàúàãëàðû hàãã-håñàá ýöíöíäÿ äöíéà hÿéàòûíäà Àëëàhûí ðàçûëûüûíû ãàçàíìàã ö÷öí åòäèêëÿðè ñÿéëÿðÿ ýþðÿ ñîíñóçëóüà ãÿäÿð ìöêàôàòëàíäûðûëàúàã âÿ éà úÿçàëàíäûðûëàúàãëàð. Áàøãà úàhèëèééÿ õàðàêòåðëÿðèíäÿ îëäóüó êèìè, ãàäûí õàðàêòåðèíäÿ äÿ ÿñë õÿòàëû îëàí ìÿñÿëÿ áóíëàðûí àíúàã äöíéà hÿéàòûíû ãàçàíìàã ö÷öí ñÿé ýþñòÿðìÿëÿðè, áó hÿéàòà ýþðÿ áèð hÿéàò òÿðçè hàçûðëàìàëàðûäûð. ×öíêè èíñàíûí äöíéà hÿéàòûíäà ìàëèê îëäóüó ìàëëàð äà, ãàçàíäûüû åòèáàð äà, éàõûíëàðû, àèëÿñè, éà äà óøàãëàðû äà áèð ýöí ìöòëÿã éîõ îëàúàãäûð. Ñîíñóçëóüà ãÿäÿð âàð îëàí àíúàã Àëëàhäûð. Áóíà ýþðÿ äÿ èíñàíûí øÿõñèééÿòèíè, ÿõëàãûíû, hÿéàò òÿðçèíè, èäåàëëàðûíû òàìàìèëÿ Àëëàhûí ðàçûëûüûíû ãàçàíìàüû ãàðøûëàðûíà ìÿãñÿä ãîéàðàã ìöÿééÿíëÿøäèðìÿñè ëàçûìäûð. ßêñ òÿãäèðäÿ èíñàí hÿéàòûíû àíúàã ìÿhäóä âÿ êè÷èê áèð äöíéàäà äàâàì åòäèðìÿêëÿ ãàëìàéàúàã, àõèðÿòäÿ äÿ ñîíñóçëóüà êèìè áþéöê áèð ïåøìàíëûã âÿ ñûõûíòû èëÿ ãàðøûëàøàúàãäûð.

97

Íömunÿvi Ìösÿlman Ãadûn Ùÿzrÿti Ìÿryÿm

Áóðàäà áóíó äà âóðüóëàìàã ëàçûìäûð êè, ÿëáÿòòÿ, úÿìèééÿòäÿêè ìöíàñèáÿòäÿí ðàçû îëìàéàí, áó õàðàêòåðè ìöhàêèìÿ åäÿí âÿ úÿìèééÿòäÿêè áó ýåíèø éàéûëìûø ãÿíàÿòäÿí êÿíàðà ÷ûõìàã ö÷öí ñÿé ýþñòÿðÿí ÷îõëó ãàäûíëàð âàð. Ùÿòòà áó ãàäûíëàð ÿêñÿð hàëëàðäà ÿëäÿ åòäèêëÿðè íàèëèééÿòëÿðè èëÿ þí ïëàíà ÷ûõûð âÿ ãàäûíëàð hàããûíäàêû áó äöøöíúÿëÿðèí éàíëûøëûüûíû îðòàéà ãîéóðëàð. Àíúàã òàì áó íàèëèééÿòëÿðè ÿëäÿ åäÿðêÿí äÿ úàhèëèééÿ ïðèíñèïëÿðèíÿ ÿñàñëàíàí áèð õàðàêòåðè éàøàìàüà äàâàì åòäèêëÿðè ö÷öí âÿ éåíÿ Àëëàhûí ðàçûëûüûíû ãàçàíìàüà óéüóí áèð õàðàêòåð íöìàéèø åòäèðìÿäèêëÿðè ö÷öí èñòÿäèêëÿðè íÿòèúÿéÿ ÷àòà áèëìèð, úÿìèééÿòèí íÿçÿðèíäÿ àõòàðäûãëàðû hÿãèãè hþðìÿòè, ñåâýè âÿ åòèáàðû ãàçàíà áèëìèðëÿð. Áÿçÿí áó àðçóëàðûíà ÷àòìûø êèìè ýþðöíñÿëÿð äÿ, áöòöí áóíëàðû hÿãèãÿò âÿ hÿìèøÿëèê øÿêèëäÿ ÿëäÿ åäÿ áèëìÿäèêëÿðèíè áèëäèêëÿðè ö÷öí éåíÿ äÿ õîøáÿõò âÿ ôèðàâàí îëà áèëìÿçëÿð.

98

Ùarun Éÿhya

Îíëàðäàí ýþçëÿíÿí õàðàêòåðè ìöhàêèìÿñèç ãÿáóë åäÿíëÿðèí èñÿ áó äàâðàíûøëàðûíû ÿñàñëàíäûðäûãëàðû áÿçè áÿhàíÿëÿðè âàð. Õöñóñèëÿ èíñàíëàðûí þç àðàëàðûíäà “úÿìèééÿò ãàéäàëàðû” àäëàíäûðäûãëàðû ìåéàðëàðûí ãàäûíëàðûí úÿìèééÿòèí îíëàðäàí ýþçëÿäèéè õàðàêòåðäÿí êÿíàðà ÷ûõìàëàðûíà ìàíåÿ îëäóüóíó äöøöíöðëÿð. Áåëÿ áèð âÿçèééÿòäÿ úÿìèééÿò òÿðÿôèíäÿí ãûíàíìàã, òÿíãèä åäèëìÿê, hÿòòà êÿíàðëàøäûðûëìàã òÿhëöêÿëÿðè èëÿ ãàðøû-ãàðøûéà ãàëìàìàãäàí ÷ÿêèíèðëÿð. Áó úöð áèð ðèñêèí àëòûíà ýèðìÿê èñòÿìÿäèêëÿðè ö÷öí úÿìèééÿòèí áöòöí ôÿðäëÿðè òÿðÿôèíäÿí èëëÿðäèð ãÿáóë åäèëÿí áèð õàðàêòåðè éàøàìàüû äàhà óéüóí ýþðöðëÿð. Áÿçè ãàäûíëàðûí áÿhñ åäèëÿí îðòàã ãàäûí õàðàêòåðèíäÿí êÿíàðà ÷ûõìàãäàêû ãîðõóëàðûíûí èêèíúè áèð ñÿáÿáè èñÿ áåëÿ áèð øåé åòäèêëÿðè òÿãäèðäÿ þç öçÿðëÿðèíäÿêè òÿñèðÿ ìàëèê îëàí ÿòðàôûíäàêû éàõûí èíñàíëàðûí òÿçéèãëÿðèíÿ ìÿðóç ãàëìàëàðûäûð. Áó úöð ìöíàñèáÿò hÿìèí èíñàíëàðûí ñÿhâ òÿðÿôëÿðèíè àøêàð ýþðäöêëÿðè hàëäà, áó õàðàêòåðäÿí óçàãëàøìàã ö÷öí ëàçûì îëäóüó êèìè áèð hÿðÿêÿò åäÿ áèëìÿìÿêëÿðèíÿ ñÿáÿá îëóð.

99

“Áèç ñÿíÿ ÿí àñàí îëàíû ìöéÿññÿð åäÿðèê” (“ßëà” ñóðÿñè, 87/8).

100

Ùarun Éÿhya

Àíúàã áöòöí áóíëàðûí àðàñûíäà áó èíñàíëàðûí ãåéä åòäèéèìèç úàhèëèééÿ õàðàêòåðèíäÿí õèëàñ îëà áèëìÿìÿëÿðèíèí ÿñàñ ñÿáÿáè èñÿ éàøàäûãëàðû õàðàêòåðè òÿðê åäÿíäÿ þçëÿðèíè úÿìèééÿòÿ ãÿáóë åòäèðÿ áèëÿúÿêëÿðèíè, éåíè âÿ èäåàë áèð øÿõñèééÿòè íåúÿ ãàçàíàúàãëàðûíû áèëìÿìÿëÿðèäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ áóíóí hÿëëèíè hÿìèøÿ ñÿhâ éåðëÿðäÿ àõòàðûðëàð. Ìÿñÿëÿí, áèð åâ ãàäûíû úÿìèééÿòäÿ äàhà éàõøû áèð ìþâãå ñàhèáè îëìàüûí, ÿòðàôûíäàêû èíñàíëàðäàí äàhà ÷îõ hþðìÿò âÿ ñåâýè ýþðÿ áèëìÿéèí “åâ ãàäûíû” àäûíäàí õèëàñ îëóá “èø ãàäûíû” îëìàñû èëÿ ìöìêöí îëà áèëÿúÿéèíè çÿíí åäèð. Áèð èø ãàäûíû èñÿ åéíè íÿòèúÿíè êàðéåðàñûíû éöêñÿëäÿíäÿ âÿ éà äàhà åòèáàðëû áèð ñÿíÿòÿ éèéÿëÿíÿíäÿ ÿëäÿ åäÿ áèëÿúÿéèíÿ èíàíûð. Ùàëáóêè áó âÿ áóíà îõøàð áöòöí äöøöíúÿëÿð éàíëûøäûð. Èíñàíëàðû hÿì äöíéàäà, hÿì àõèðÿòäÿ; hÿì èíñàíëàðûí ýþçöíäÿ, hÿì äÿ Àëëàhûí éàíûíäà øÿðÿôëè âÿ öñòöí åäÿ áèëÿúÿê éåýàíÿ hÿéàò òÿðçè, éåýàíÿ áèð õàðàêòåð âÿ éåýàíÿ áèð ÿõëàã àíëàéûøû âàð. Ãóðàíà ýþðÿ éàøàìàã èíñàíëàðà ÿí ýöúëö õàðàêòåðè âÿ ÿí ýþçÿë ÿõëàãû ãàçàíäûðûð. Áó äà èíñàíûí hÿì Àëëàhûí ðàçûëûüûíû, hÿì äÿ èíñàíëàðûí ñåâýèñèíè âÿ hþðìÿòèíè ãàçàíìàüûíû òÿìèí åäèð. Äîëàéûñû èëÿ ãàäûí âÿ éà êèøè îëìàñûíà áàõìàéàðàã hÿð èíñàíûí ÿñë éåðèíÿ éåòèðìÿëè îëäóüó øåé îíäàí ýþçëÿíèëÿí øÿõñèééÿòèí êþëýÿñèíÿ ýèçëÿíìÿñè äåéèë, äöçýöí îëàíû àðàøäûðûá òàïìàñû âÿ áó øÿõñèééÿòè ãÿáóë åòìÿñè îëìàëûäûð. Àëëàh áöòöí èíñàíëàðûí éàøàìàüû ëàçûì îëàí ÿí ýþçÿë øÿõñèééÿòè âÿ ÿí äöçýöí õàðàêòåð õöñóñèééÿòëÿðèíè Ãóðàíëà áèçÿ áèëäèðìèøäèð. Ãóðàíäà ýþñòÿðèëÿí áó éîë ÿí ñàäÿ, ÿí àñàí âÿ ÿí ìöêÿììÿë îëàíûäûð. Àëëàh áó hÿãèãÿòè áèçÿ áó ñþçëÿðè èëÿ áèëäèðèð: “Èìàí ýÿòèðèá éàõøû èø ýþðÿíëÿðè èñÿ ÿí ýþçÿë ìöêàôàò ýþçëÿéèð. Áèç îíà àñàí áèð øåé ÿìð åäÿúÿéèê!” (“Êÿhô” ñóðÿñè, 18/88).

101

ÃÓÐÀÍÄÀ ÃÀÄÛÍÀ ÂÅÐÈËßÍ ÄßÉßÐ

ÿçè èíñàíëàð Èñëàìäà ãàäûíà íÿ ãÿäÿð áþéöê áèð ÿhÿìèééÿò âÿ äÿéÿð âåðèëäèéèíäÿí õÿáÿðñèçäèðëÿð. Ãóðàí hàããûíäà êèôàéÿò ãÿäÿð ìÿëóìàòà ìàëèê îëìàéàí áó èíñàíëàð, hÿòòà ãàäûíëàðûí þçëÿðè äÿ áó hÿãèãÿòè áèëìÿäèêëÿðè ö÷öí hàãëàðûíû éåíÿ úàhèëèééÿ ÿõëàãûíà ÿñàñëàíàí ñÿhâ öñóë âÿ òÿúðöáÿëÿðëÿ ãîðóìàüà ÷àëûøûðëàð. Ùÿì÷èíèí áó ýöí äöíéàäàêû úÿìèééÿòëÿðÿ áàõàíäà áó hÿãèãÿò ÷îõ à÷ûã áèð øÿêèëäÿ îðòàéà ÷ûõûð. Äöíéàíûí ÿêñÿð þëêÿëÿðèíäÿ ãÿääàðëûüà âÿ ïèñ ìöíàñèáÿòëÿðÿ ìÿðóç ãàëàí, áàõûëìàüà åhòèéàúû îëàí, ãîúàëàð åâèíÿ àòûëìûø, èøñèç-ýöúñöç áèð ÷îõ ãàäûí âàð. Îíëàð áó âÿçèééÿòëÿðèíäÿí ãÿòè âÿ hÿìèøÿëèê áèð hÿëë éîëó òàïà áèëìèðëÿð. Ùàëáóêè áó ÷ÿòèí âÿçèééÿò hÿìèí èíñàíëàðûí ÷àðÿíè éàíëûø éåðëÿðäÿ àõòàðìàëàðûíäàí èðÿëè ýÿëèð. Úàhèëèééÿ ñèñòåìè è÷ÿðèñèíäÿ úàhèëèééÿ ìÿíòèãëÿðèíÿ, úàhèëèééÿ ãàéäàëàðûíà ÿñàñëàíûëàðàã ýþðöëÿúÿê hå÷ áèð òÿäáèð, äàâàì åòäèðèëÿúÿê hå÷ áèð hÿëë éîëó hÿãèãè ìÿíàäà ìÿñÿëÿíè áèð íÿòèúÿéÿ àïàðà áèëìÿç. Àëëàh Ãóðàíûí “ßýÿð hàãã îíëàðûí íÿôñëÿðèíèí èñòÿêëÿðèíÿ òàáå îëñàéäû, ýþéëÿð, éåð âÿ îíëàðäà îëàíëàð êîðëàíûá ýåäÿðäè. Õåéð, Áèç îíëàð ö÷öí þéöä-íÿñèhÿò ýÿòèðäèê, îíëàð èñÿ þçëÿðèíÿ åäèëÿí þéöä-íÿñèhÿòäÿí öç äþíäÿðèðëÿð” (“Ìóìèíóí” ñóðÿñè, 23/71) àéÿñè èëÿ áó ÿhÿìèééÿòëè hÿãèãÿòÿ äèããÿòè úÿëá åòìèøäèð. Èíñàíëàð hÿéàòëàðûíû þçëÿðèíèí ìöÿééÿíëÿøäèðäèéè hÿãèãÿòëÿð âÿ ñÿhâëÿð öçÿðèíäÿ ãóðäóãëàðû âàõò íÿòèúÿ 103

“Õåéð, éàõøû èøëÿð ýþðöá þçëÿðèíè Àëëàhà òÿñëèì åäÿíëÿðèí Ðÿááè éàíûíäà ìöêàôàòû âàðäûð. Îíëàðûí hå÷ áèð ãîðõóñó éîõäóð âÿ îíëàð ãÿì-ã ãöññÿ ýþðìÿçëÿð” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè, 2/112).

104

Ùarun Éÿhya

ìöòëÿã çÿðÿð îëàúàãäûð. Éåð öçöíäÿêè hÿð øåé âÿ áöòöí èíñàíëàð ïîçóëìàüà ìÿðóç ãàëàúàãäûð. Úàhèëèééÿ úÿìèééÿòëÿðèíäÿ èíñàíëàðûí ñûõûíòû è÷èíäÿ éàøàäûãëàðûíûíûí ôÿðãèíÿ âàðäûãëàðû hàëäà, áó âÿçèééÿòäÿí ãÿòè áèð hÿëë éîëó òàïà áèëìÿìÿëÿðè äÿ úàhèëèééÿ èíàíúëàðûíà ýþðÿ éàøàìàãäàêû òÿêèäëÿðèíèí îíëàðû ðèôàhà ãîâóøäóðàúàã éîëäàí áèëÿðÿê öç äþíäÿðìÿëÿðèíäÿí ãàéíàãëàíûð. Éåýàíÿ hÿëë éîëó hÿð ìÿñÿëÿäÿ îëäóüó êèìè àíúàã Ãóðàíäàäûð. Àëëàh Ãóðàíëà èíñàíëàðà ÿí ðàhàò, ÿí ñåâèíúëè âÿ ÿí ýþçÿë øÿêèëäÿ éàøàéà áèëÿúÿêëÿðè ñèñòåìè òÿãäèì åòìèøäèð. Èíñàíëàðà õåéèð âÿ ãàçàíú ýÿòèðÿí, îíëàðû äöçýöí éîëà àïàðàí éåýàíÿ éîë Àëëàhûí éîëóäóð. Àëëàh Ãóðàíëà èíñàíëàðà “øàí âÿ øÿðÿôëÿðèíèí ýÿòèðèëäèéèíè” áèëäèðèð. Èñëàì ÿõëàãûíà òàáå îëàí Àëëàhûí Ãóðàíäà áèëäèðäèéè éîëà òàáå îëàí èíñàíëàð hÿð ìÿñÿëÿäÿ ðèôàhà ãîâóøóðëàð. Ãàäûíëàðûí ìÿðóç ãàëäûãëàðû áöòöí ñûõûíòûëàðûí éåýàíÿ hÿëëè äÿ Ãóðàíäàäûð. Àëëàhûí èíñàíëàð ö÷öí hèäàéÿò ðÿháÿðè îëàðàã ýþíäÿðäèéè Èñëàì äèíè ãàäûíà ÷îõ äÿéÿð âåðèð. Àëëàh Ãóðàíûí áèð ÷îõ àéÿñè èëÿ ãàäûíû âÿ ãàäûí hàãëàðûíû ãîðóìóø, úàhèëèééÿ úÿìèééÿòëÿðèíäÿ ãàäûíëàðà hàêèì îëàí ñÿhâ ìöíàñèáÿòè àðàäàí ãàëäûðìûø, ãàäûíà úÿìèééÿòäÿ hþðìÿòÿ ëàéèã áèð éåð ãàçàíäûðìûøäûð. Ðÿááèìèç Ãóðàí àéÿëÿðè èëÿ èíñàíëàðà Àëëàhûí éàíûíäà öñòöíëöê ìåéàðûíûí úèíñèééÿò äåéèë, Àëëàh ãîðõóñó, èìàí, ýþçÿë ÿõëàã, ñÿìèìèééÿò âÿ òÿãâà îëäóüóíó áèëäèðìèøäèð. Àëëàh ãàäûíëàðûí úÿìèééÿò äàõèëèíäÿ ãîðóíóá hèìàéÿ åäèëìÿëÿðèíè, ëàéèã îëäóãëàðû hþðìÿòè âÿ ñåâýèíè ýþðìÿëÿðè ö÷öí ñîñèàë ñàhÿäÿ ýþðöëìÿëè îëàí òÿäáèðëÿðè Ãóðàí àéÿëÿðè èëÿ áèçÿ áèëäèðìèøäèð. Ýþðöëÿí áöòöí áó òÿäáèðëÿð ãàäûíëàðûí ëåhèíÿäèð. Îíëàðûí çèéàíà äöøìÿëÿðèíèí, ÿçèëèá çöëìÿ ìÿðóç ãàëìàëàðûíûí ãàðøûñûíû àëìàã ìÿãñÿäè ýöäöð. Àëëàh èíñàíëàðà Ãóðàí-

105

Íömunÿvi Ìösÿlman Ãadûn Ùÿzrÿti Ìÿryÿm

ëà ÿí äîüðó éîëó ýþñòÿðìèø âÿ úàhèëèééÿ èíàíúëàðûíû äàøûéàí èíñàíëàðûí éàíëûø òÿúðöáÿëÿðèíè ëÿüâ åòìèøäèð. Ñîíðàêû ñÿhèôÿëÿðäÿ Àëëàhûí Ãóðàíäà áèëäèðäèéè áó hÿãèãÿòÿ Èñëàì äèíèíèí áöòöí èíñàíëàðà îëäóüó êèìè ãàäûíà äà hÿì äöíéà hÿéàòûíäà, hÿì äÿ àõèðÿòäÿ hÿãèãè ìÿíàäà øÿðÿô, øàí âÿ hþðìÿò ãàçàíäûðàúàã éåýàíÿ éîë îëäóüóíó, ãàäûíà íåúÿ äÿéÿð âåðèá óúàëòäûüûíû ýþñòÿðÿúÿéèê.

Àëëàhûí éàíûíäà éåýàíÿ öñòöíëöê ìåéàðû òÿãâàäûð Ãóðàí ÿõëàãûíäàí óçàã éàøàéàí úÿìèééÿòëÿðäÿ èíñàíëàðûí ÷îõ ÿhÿìèééÿò âåðäèêëÿðè âÿ ÿëäÿ åäÿ áèëìÿê ö÷öí hÿéàòëàðû áîéó ÷îõ ñÿé ýþñòÿðäèêëÿðè áÿçè äÿéÿðëÿð âàð. Áó äÿéÿðëÿðè èíñàíëàð ö÷öí áó ãÿäÿð ÿhÿìèééÿòëè âÿ ãèéìÿòëè hàëà ýÿòèðÿí èñÿ úÿìèééÿòèí áó éþíäÿêè ìöíàñèáÿòèäèð. Ùÿéàòëàðûíû Ãóðàíäà áèëäèðèëÿí äîüðó ìÿëóìàòëàð öçÿðèíäÿ ãóðìàéàí èíñàíëàð úÿìèééÿòèí ìöÿééÿíëÿøäèðäèéè áó äÿéÿð hþêìëÿðèíÿ ýþðÿ èñòèãàìÿòëÿíèðëÿð. Áó äÿéÿð hþêìëÿðè èíñàíëàðûí þç àüûëëàðûíà óéüóí îëàðàã åòäèêëÿðè ìÿíôÿÿòëÿðäÿí èáàðÿòäèð. Äîëàéûñû èëÿ hå÷ áèð åòèáàðëûëûüû éîõäóð. Àëëàh èíñàíëàðûí þç þë÷öëÿðèíÿ óéüóí îëàðàã ãîéäóãëàðû áó ãàéäàëàðà òàáå îëìàãëàðûíûí éàíëûøëûüûíû Ãóðàíûí áèð àéÿñèíäÿ áó úöð õàòûðëàäûð: “Îíëàð úàhèëèééÿò äþâðöíöí hþêìöíöìö èñòÿéèðëÿð? Òàì ãÿíàÿò ñàhèáè îëàí áèð úàìààò ö÷öí Àëëàhäàí äàhà éàõøû hþêì âåðÿ áèëÿí êèìäèð?!” (“Ìàèäÿ” ñóðÿñè, 5/50). Èíñàíëàðûí úàhèëèééÿ èíàíúëàðûíà óéüóí îëàðàã îðòàéà ÷ûõàí äÿéÿð ìöhàêèìÿëÿðèíèí áèðè äÿ àðàëàðûíäàêû öñòöíëöê àíëàéûøûäûð. Ùÿéàòëàðûíû àíúàã äöíéà hÿéàòûíûí ìþâúóäëóüó öçÿðèíäÿ ãóðàí áÿçè èíñàíëàð øÿõñëÿðÿ öñòöíëöê âÿ àéðû-ñå÷êèëèê ãàçàí106

“Àëëàhû çàëèìëÿðèí åòäèêëÿðè ÿìÿëëÿðäÿí ÿñëà ãàôèë ñàíìà! Àëëàh îíëàðûí úÿçàñûíû éóáàäûá åëÿ áèð ýöíÿ ñàõëàéàð êè, hÿìèí ýöí ýþçëÿðè hÿäÿãÿñèíäÿí ÷ûõàð” (“Èáðàhèì” ñóðÿñè, 14/42).

107

Íömunÿvi Ìösÿlman Ãadûn Ùÿzrÿti Ìÿryÿm

äûðàúàã îëàí õöñóñèééÿòëÿðè áÿçè äöíéÿâè äÿéÿðëÿðëÿ ìÿhäóäëàøäûðìûøëàð. Áèð èíñàíûí ìàë-ìöëê ñàhèáè, åòèáàðëû îëìàñû, ìöÿééÿí áèð êàðéåðà âÿ éà øþhðÿò ãàçàíìàñû, ôèçèêè ìÿíàäà äèããÿòè äàhà úÿëá åäÿí îëìàñû áó ìöíàñèáÿòè ãÿáóë åäÿí èíñàíëàð ö÷öí ÷îõ áþéöê ÿhÿìèééÿò êÿñá åäèð. Áöòöí áó ñàéäûãëàðûìûçû áèð èíñàíûí hÿéàòû áîéó ÿëäÿ åäÿ áèëÿúÿéè ÿí éöêñÿê õöñóñèééÿòëÿð îëàðàã äöøöíöðëÿð. ßýÿð þçëÿðè áó èíñàíëàðäà îëàí õöñóñèééÿòëÿðÿ ìàëèê äåéèëëÿðñÿ, hÿìèí àäàìëàðà ÷îõ hþðìÿò åäèð âÿ îíëàðëà ìöãàéèñÿ åäèëÿíäÿ þçëÿðèíè îíëàðäàí äàhà äÿéÿðñèç îëàðàã ãÿáóë åäèðëÿð. Áó äÿéÿð ìöhàêèìÿëÿðèíÿ óéüóí îëàðàã ýöíäÿëèê hÿéàòëàðûíäà ðàñòëàøäûãëàðû òÿôÿððóàòëàðà äà ÷îõ ÿhÿìèééÿò âåðèð âÿ èíñàíëàðû áó ìåéàðëàðà ýþðÿ äÿéÿðëÿíäèðèðëÿð. Ìÿñÿëÿí, áèð èíñàíûí ìÿñêÿí ñàëäûüû ñÿìòèí ñå÷èëìèø éåð îëìàñû, ñöðäöéö ìàøûíûí êþhíÿëèéè âÿ éà ñîíóíúó ìîäåë îëìàñû, àòàñûíûí íÿ èøëÿ ìÿøüóë îëìàñû, þçöíöí hàíñû òÿhñèë îúàüûíäà îõóäóüó, èõòèñàñû, ýåéèì òÿðçè, ãîhóìëàðûíûí êèìëèéè áÿçè èíñàíëàð ö÷öí ÷îõ ÿhÿìèééÿòëèäèð. Äîñò îëàúàãëàðû, áèðëèêäÿ âàõòëàðûíû êå÷èðÿúÿêëÿðè, åâëÿíÿúÿêëÿðè èíñàíëàðû ñå÷ÿðêÿí öìóìèééÿòëÿ áó õöñóñèééÿòëÿðè ÿââÿëúÿäÿí àðàøäûðûð âÿ ñå÷èìëÿðèíè áóíà ýþðÿ åäèðëÿð. Äöíéàíûí áèð ÷îõ þëêÿñèíäÿ áÿçè èíñàíëàð ö÷öí áèð èíñàíûí äÿðèñèíèí ðÿíýèíèí, äàíûøäûüû äèëèí, hàíñû ìèëëÿòäÿí îëäóüóíóí äà ÷îõ ÿhÿìèééÿò êÿñá åòäèéèíè ýþðöðöê. Áó öñòöíëöê ìåéàðëàðû ìöõòÿëèô úÿìèééÿòëÿðÿ ýþðÿ äÿéèøìÿêëÿ éàíàøû, öìóìèééÿòëÿ åéíè ÷ÿð÷èâÿäÿ ãàëûð. Ãàäûíëàð hàããûíäà îí èëëÿðäèð äàâàì åäÿí ìöáàhèñÿëÿðèí ÿñàñûíäà äà éåíÿ áó éàíëûø ìöíàñèáÿò äóðóð. Èíñàíëàð ãàäûíû äÿéÿðëÿíäèðÿðêÿí äÿ éåíÿ úÿìèééÿòèí ìöÿééÿí åòäèéè þë÷öëÿðè ÿñàñ ýþòöðöð âÿ áóíëàðà ýþðÿ áèð ãÿíàÿòÿ ýÿëèðëÿð. Áóíà ýþðÿ áÿçèëÿðè ãàäûíû èêèíúè äÿðÿúÿëè èíñàí êèìè äÿéÿðëÿíäèðèð âÿ hÿéàòûíû áóíà óéüóí îëàðàã èñòèãàìÿòëÿíäèðèð.

108

Ùarun Éÿhya

Ùàëáóêè Àëëàh Ãóðàíäà èíñàíëàð ö÷öí ÿí ýþçÿë âÿ ÿí äöçýöí hþêìöí Àëëàhûí hþêìö îëäóüóíó áèëäèðèð. Ãóðàíà áàõàíäà Àëëàhûí èíñàíëàðûí àðàñûíäàêû éåýàíÿ öñòöíëöéöí èíñàíëàðûí òÿãâàëàðû îëäóüóíó õÿáÿð âåðäèéèíè ýþðöðöê: “Åé èíñàíëàð! Áèç ñèçè áèð êèøè âÿ áèð ãàäûíäàí éàðàòäûã. Ñîíðà áèð-áèðèíèçè òàíûéàñûíûç äåéÿ, ñèçè õàëãëàðà âÿ ãÿáèëÿëÿðÿ àéûðäûã. Àëëàh éàíûíäà ÿí hþðìÿòëè îëàíûíûç Àëëàhäàí ÿí ÷îõ ãîðõàíûíûçäûð. Ùÿãèãÿòÿí, Àëëàh áèëÿíäèð, õÿáÿðäàðäûð” (“Ùóúóðàò” ñóðÿñè, 49/13). “Åé Àäÿì îüóëëàðû! Ñèçÿ àéûá éåðëÿðèíèçè þðòÿúÿê áèð ýåéèì âÿ áèð äÿ áÿçÿêëè ëèáàñ íàçèë åòäèê. Ëàêèí òÿãâà ëèáàñû äàhà éàõøûäûð. Áó, Àëëàhûí àéÿëÿðèíäÿíäèð êè, áÿëêÿ, þéöä-íÿñèhÿòÿ ãóëàã àñàñûíûç” (“ßðàô” ñóðÿñè, 7/26). Áàøãà áèð àéÿäÿ èñÿ Àëëàh: “Àëëàh ýþðäöéöíöç hÿð áèð éàõøû èøè áèëèð. Òÿäàðöê ýþðöí. ßí éàõøû òÿäàðöê èñÿ òÿãâàäûð. Åé àüûë ñàhèáëÿðè, Ìÿíäÿí ãîðõóí!” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè, 2/197) áóéóðàðàã èíñàíëàðûí ÿëäÿ åäÿ áèëÿúÿêëÿðè ÿí õåéèðëè õöñóñèééÿòèí òÿãâà îëäóüóíó áèëäèðìèøäèð. Äîëàéûñû èëÿ èíñàíëàð ìàë-ìöëê, øàí-øþhðÿò êèìè ìàääè äÿéÿðëÿðè äåéèë, èíñàíû hÿì äöíéàäà, hÿì äÿ Àëëàhûí éàíûíäà äÿéÿðëè hàëà ýÿòèðÿúÿê âÿ öñòöíëöê ãàçàíäûðàúàã “òÿãâà”íû ãàðøûëàðûíà ìÿãñÿä ãîéìàëûäûðëàð. Àëëàh áàøãà áèð àéÿñèíäÿ äÿ áÿçè èíñàíëàðûí àðàñûíäà áèð öñòöíëöê öíñöðö hàëûíà ýÿëÿí çÿíýèíëèê éåðèíÿ Àëëàhûí ëöòôöíö èñòÿìÿéèí äàhà ìÿãáóë îëäóüóíó áåëÿ áèëäèðèð: “Àëëàhûí áèðèíèçè äèýÿðèíèçäÿí öñòöí òóòäóüó øåéè (ìàëû) àðçóëàìàéûí. Êèøèëÿðèí þç ãàçàíäûãëàðûíäàí þç ïàéû, ãàäûíëàðûí äà þç ãàçàíäûãëàðûíäàí þç ïàéû âàðäûð. Àëëàhûí ëöòôöíäÿí èñòÿéèí! Øöáhÿñèç êè, Àëëàh hÿð øåéè áèëÿíäèð (“Íèñà” ñóðÿñè, 4/32).

109

“Èìàí ýÿòèðèá éàõøû ÿìÿëëÿð åäÿíëàðÿ ýÿëäèêäÿ èñÿ Áèç éàõøû èøëÿð ýþðÿíëÿðèí ìöêàôàòûíû çàé åòìÿðèê!” (“Êÿhô” ñóðÿñè, 18/30).

110

“Èìàí ýÿòèðèá éàõøû èøëÿð ýþðÿíëÿð úÿííÿò áàü÷àëàðûíûí áèðèíäÿ ñåâèíú è÷èíäÿ ãàëàúàãëàð” (“Ðóì” ñóðÿñè, 30/15).

111

Íömunÿvi Ìösÿlman Ãadûn Ùÿzrÿti Ìÿryÿm

Àëëàhûí áèëäèðäèéè áöòöí áó àéÿëÿðäÿí àéäûí îëäóüó êèìè öñòöíëöéö ãàäûí éà äà êèøè îëìàãëà ôèçèêè ýöúäÿ, éà äà áàøãà áèð úàhèëèééÿ þë÷öëÿðèíäÿ àõòàðìàã áþéöê ñÿhâäèð. Éåýàíÿ öñòöíëöê, Àëëàhûí áèçÿ áèëäèðäèéè êèìè, èìàíûí âÿ òÿãâàíûí öñòöíëöéöäöð. Àëëàh Ãóðàíäà “Øöáhÿñèç êè, ñÿäÿãÿ âåðÿí êèøè âÿ ãàäûíëàð, Àëëàh éîëóíäà ýþçÿë áîðú âåðÿíëÿð ö÷öí ãàò-ãàò àðòûðûëàúàãäûð. Îíëàðû hÿì äÿ ÷îõ ãèéìÿòëè áèð ìöêàôàò ýþçëÿéèð!” (“Ùÿäèä” ñóðÿñè, 57/18) øÿêëèíäÿ áóéóðóð. Áó àéÿ èëÿ hÿì êèøèëÿðÿ, hÿì äÿ ãàäûíëàðà ÿñë öñòöíëöéöí âÿ øÿðÿôèí Àëëàhûí áèëäèðäèéè ÿõëàãû éàøàìàãëà ãàçàíûëàúûüû õàòûðëàäûëûð.

112

Ùarun Éÿhya

Èñëàì ÿõëàãûíäà ãàäûí âÿ êèøè áÿðàáÿðäèð Ãàäûíûí úÿìèééÿòäÿêè éåðè ìÿñÿëÿñèíäÿ äöíéàíûí äåìÿê îëàð êè, hÿð þëêÿñèíäÿ ÿñðëÿðäÿí áó ýöíÿ ãÿäÿð äàâàì åäÿí ìöáàhèñÿëÿð, øöáhÿñèç êè, hÿð úÿìèééÿò ö÷öí òàíûøäûð. Ãàäûíûí úÿìèééÿòäÿêè ñòàòóñó, àèëÿ hÿéàòûíäàêû ÿhÿìèééÿòè, èøëÿéèá-èøëÿéÿ áèëìÿéÿúÿéè êèìè áÿçè ñîñèàë ìÿñÿëÿëÿð óçóí èëëÿðäèð äöíéàíûí ýöíäÿìèíäÿ ìöhöì éåð òóòóð. Ùàëáóêè áèð ìöñÿëìàí ö÷öí ãàäûíûí úÿìèééÿòäÿêè éåðè ÷îõ àéäûíäûð. Ùÿãèãè Èñëàì ÿõëàãûíûí ãÿáóë åäèëäèéè áèð úÿìèééÿòäÿ áåëÿ áèð ìöáàhèñÿíèí éàøàíìàñû ìöìêöí äåéèëäèð. ×öíêè Èñëàìäà ãàäûí èëÿ êèøè áÿðàáÿðäèð. Ãàäûí âÿ êèøè, ÿëáÿòòÿ êè, ôèçèêè ìÿíàäà áèð-áèðëÿðèíäÿí ôÿðãëè ãóðóëóøëàðà ìàëèêäèðëÿð. Àíúàã ãàäûíûí ôèçèêè ìÿíàäà

“Ìÿhç îíëàð þç Ðÿááè òÿðÿôèíäÿí äîüðó éîëäàäûðëàð. Íèúàò òàïàíëàð äà îíëàðäûð” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè, 2/5).

113

“Äå: “Ùàìû ýþçëÿìÿêäÿäèð, ñèç äÿ ýþçëÿéèí. Äîüðó éîë ñàhèáëÿðèíèí êèìëÿð îëäóüóíó âÿ êèìèí hàãã éîëó òàïäûüûíû áèëÿúÿêñèíèç!”” (“Òàhà” ñóðÿñè, 20/135).

114

Ùarun Éÿhya

êèøèéÿ ýþðÿ äàhà ýöúñöç îëìàñû îíóí úÿìèééÿòäÿ êèøèäÿí äàhà àç hþðìÿò ýþðìÿñè ö÷öí áèð ñÿáÿá äåéèë. Èñëàì ÿõëàãûíà ýþðÿ ìöhöì îëàí áèð èíñàíûí ãàäûí âÿ éà êèøè îëìàñû äåéèë, Àëëàhà äÿðèí áèð èìàí âÿ Àëëàh ãîðõóñó èëÿ áàüëàíìàñûäûð. Àëëàhûí ÿìð âÿ éàñàãëàðûíà ÿhÿìèééÿò âåðÿðÿê òàáå îëìàñû, Ãóðàí ÿõëàãûíû ÿí ýþçÿë øÿêèëäÿ éàøàìàüà ÷àëûøìàñûäûð. Àëëàhûí éàíûíäà ÿñë äÿéÿðëè îëàí èíñàíûí áó õöñóñèééÿòëÿðèäèð. Àëëàh Ãóðàíäà ãàäûí âÿ éà êèøè îëìàñûíà áàõìàéàðàã èìàí ýÿòèðÿí hÿð áèð èíñàíäà çÿðóðè îëàí õöñóñèééÿòëÿðè áåëÿ à÷ûãëàéûð: “Ìþìèí êèøèëÿðëÿ ìþìèí ãàäûíëàð áèð-áèðèíÿ äîñòäóðëàð (hÿéàíäûðëàð). Îíëàð éàõøû èøëÿð ýþðìÿéè ÿìð åäÿð, ïèñ èøëÿðè éàñàã åäÿð, íàìàç ãûëûá çÿêàò âåðÿð, Àëëàhà âÿ Ïåéüÿìáÿðèíÿ èòàÿò åäÿðëÿð. Àëëàh, ÿëáÿòòÿ êè, îíëàðà ðÿhì åäÿúÿêäèð. Àëëàh, hÿãèãÿòÿí, éåíèëìÿç ãöââÿò, hèêìÿò ñàhèáèäèð!” (“Òþâáÿ” ñóðÿñè, 9/71). Àëëàhûí àéÿäÿ áèëäèðäèéè êèìè, ìþìèí ãàäûíëàð âÿ ìþìèí êèøèëÿð åéíè úàâàáäåhëèê äàøûéûðëàð. Àëëàhà èáàäÿò åòìÿêëÿ, Ãóðàí ÿõëàãûíû éàøàìàãëà, èíñàíëàðà éàõøûëûüû ÿìð åäèá ïèñëèéèí ãàðøûñûíû àëìàãëà âÿ Ãóðàíäà áèëäèðèëÿí áöòöí ÿìð âÿ òþâñèéÿëÿðÿ òàáå îëìàãëà ìÿñóëäóðëàð. Àëëàh Ãóðàíûí “Åé èìàí ýÿòèðÿíëÿð! ßýÿð Àëëàhäàí ãîðõñàíûç, Î, ñèçÿ hàãëà-íàhàããû àéûðä åäÿí áèð íóð âÿ àíëàéûø âåðÿð, ýöíàhëàðûíûçûí öñòöíö þðòöá ñèçè áàüûøëàéàð. Àëëàh áþéöê ëöòô ñàhèáèäèð!” (“ßíôàë” ñóðÿñè, 7/29) àéÿñèíäÿ Àëëàhäàí ãîðõóá ÷ÿêèíÿí hÿð èíñàíà “hàãëà-íàhàããû àéûðä åäÿí áèð íóð âÿ àíëàéûø” âåðÿúÿéèíè âÿä åòìèøäèð. Áó èíñàíûí ãàäûí âÿ éà êèøè îëìàñû hÿìèí íÿòèúÿíè äÿéèøäèðìèð. Ñÿìèìèééÿòèíÿ, èõëàñûíà âÿ èìàíûíûí ÿâÿçèíäÿ Àëëàh áèð èí-

115

Íömunÿvi Ìösÿlman Ãadûn Ùÿzrÿti Ìÿryÿm

ñàíà hÿéàòûíûí hÿð ñàhÿñèíäÿ îíó äîüðó éîëà àïàðàúàã, äöçýöí ãÿðàðëàð ãÿáóë åòìÿñèíè âÿ ìöñáÿò äàâðàíûøëàðëà hÿðÿêÿò åòìÿñèíè òÿìèí åäÿúÿê áèð àüûë âåðèð. Äîëàéûñû èëÿ àüûë èíñàíûí úèíñèééÿòèíÿ ýþðÿ äåéèë, òàìàìèëÿ Àëëàhà îëàí ñÿìèìè áàüëûëûüûíà, éàõûíëûüûíà âÿ ãîðõóñóíà ýþðÿ èíêèøàô åäèð. Èìàíûí îíà ãàçàíäûðäûüû ìÿíòèãëÿ hÿðÿêÿò åäÿí hÿð èíñàí, éÿíè ãàäûí âÿ éà êèøè hÿéàòëà áàüëû hÿð ìÿñÿëÿäÿ íàèëèééÿò ÿëäÿ åäÿ áèëÿð, áàøãà èíñàíëàðà íèñáÿòÿí ãàáàüà äà êå÷ÿ áèëÿð. Áó òàìàìèëÿ èíñàíûí èñòÿéèíÿ, hÿâÿñèíÿ âÿ ÿçìèíÿ áàüëûäûð. Èìàí ýÿòèðÿíëÿð Èñëàì ÿõëàãûíà óéüóí îëàðàã þçëÿðèíè hå÷ âàõò hå÷ áèð ìÿñÿëÿäÿ êèôàéÿò ýþðìÿçëÿð. Ùÿìèøÿ äàhà ìÿíòèãëè, äàhà ãàáèëèééÿòëè, äàhà ìÿñóëèééÿò ñàhèáè, äàhà øÿõñèééÿòëè, äàhà ýþçÿë ÿõëàãëû èíñàíëàð îëà áèëìÿê ö÷öí ñÿé ýþñòÿðÿðëÿð. Þçëÿðèíè hÿð ìÿñÿëÿäÿ ýöúëÿðèíèí êèôàéÿò åòäèéè íèñáÿòäÿ èíêèøàô åòäèðìÿéÿ ÷àëûøàðëàð. Àëëàh èìàí ýÿòèðÿíëÿðèí ÿòðàôëàðûíäàêû áöòöí èíñàíëàðà íöìóíÿ îëà áèëÿúÿê áèð õàðàêòåðÿ ìàëèê îëà áèëìÿê ö÷öí Îíà äóà åòäèêëÿðèíè áèëäèðèð: “Âÿ î êÿñëÿð êè: “Åé Ðÿááèìèç, áèçÿ çþâúÿëÿðèìèçäÿí âÿ óøàãëàðûìûçäàí ýþçöìöçöí èøûüû îëàúàã þâëàäëàð åhñàí áóéóð âÿ áèçè ìöòòÿãèëÿðÿ èìàì åò!” - äåéÿðëÿð” (“Ôóðãàí” ñóðÿñè, 25/74). Ùÿéàòû áîéó hÿð ìÿñÿëÿäÿ ÿëèíäÿí ýÿëÿíèí ÿí éàõøûñûíû åòìÿéÿ âÿ øÿõñèééÿòè èëÿ, ÿõëàãû èëÿ âÿ ñÿéè èëÿ áöòöí èíñàíëàðà íöìóíÿ îëìàüà ÷àëûøàí ìþìèí áèð ãàäûí äà -Àëëàhûí èçíè èëÿ- úÿìèééÿòäÿ öñòöí áèð ìþâãåéÿ ýÿëèð. Öçÿðèíÿ ýþòöðäöéö hÿð ìÿñóëèééÿòè ÿí éàõøû øÿêèëäÿ éåðèíÿ éåòèðèð, ÿí äîüðó ãÿðàðëàðû àëûð, ÿí ýþçÿë hÿëë éîëëàðû âÿ ÿí ìÿíòèãëè òÿäáèðëÿð èäåéàñû hàçûðëàéûð. Ýþðöíäöéö êèìè, Èñëàì ÿõëàãûíäà ãàäûí èëÿ êèøèíèí úÿìèééÿòäÿêè éåðè òàìàìèëÿ áÿðàáÿðäèð. Ãàäûí âÿ éà êèøè Àëëàhà îëàí èìàíûíûí ýöúöíÿ óéüóí îëàðàã, ÿõëàãû, øÿõñèééÿòè âÿ öçÿðëÿðèíÿ ýþòöðäöêëÿðè ìÿñóëèééÿòëÿðè èëÿ ãàáàüà ýåòìÿéÿ 116

Ùarun Éÿhya

áàüëûäûð. Áóíà ýþðÿ äÿ Èñëàì ÿõëàãûíû ãÿáóë åäÿí ãàäûíëàð ö÷öí êèøèëÿðÿ ãàðøû áÿðàáÿðëèê ìöáàðèçÿñè äåéèë, áóíóí ÿâÿçèíÿ “õåéèð èøëÿðäÿ éàðûøìàã” ÿõëàãû ÿñàñ éåð òóòàúàãäûð. Õåéèð èøëÿðäÿ éàðûøìàã èìàí ýÿòèðÿíëÿðèí hÿéàòëàðûíûí hÿð àíûíäà Àëëàhûí ðàçûëûüûíû ãàçàíà áèëìÿê ö÷öí ÿëëÿðèíäÿí ýÿëÿí áöòöí ñÿéëÿðè ýþñòÿðèðëÿð. Áó ìÿãñÿäëÿðèíÿ óéüóí îëàðàã Àëëàhûí ÿí ñåâäèéè, ÿí ÷îõ ðàçû îëäóüó âÿ Àëëàhà ÿí éàõûí èíñàí îëà áèëìÿê ö÷öí õåéèð èø ýþðìÿêëÿ éàðûøûðëàð. Àíúàã áó éàðûø òàìàìèëÿ Ðÿhìàíè áèð éàðûøäûð. Àëëàh ìþìèíëÿðè äöíéàäà âÿ àõèðÿòäÿ ãàáàüà àïàðàí õöñóñèééÿòèí áó éþíäÿ ýþñòÿðäèêëÿðè ñÿé îëäóüóíó Ãóðàíäà áåëÿ áèëäèðèð: “Ìÿhç îíëàð éàõøû èøëÿð ýþðìÿêäÿ áèð-áèðè èëÿ éàðûøàð âÿ áó èøëÿðäÿ þíäÿ ýåäÿðëÿð” (“Ìóìèíóí” ñóðÿñè, 23/61). “Ñîíðà Êèòàáû áÿíäÿëÿðèìèçäÿí ñå÷äèêëÿðèìèçÿ ìèðàñ âåðäèê, Îíëàðäàí êèìèñè þçöíÿ çöëì åäÿð, êèìèñè ìþòÿäèë îëàð, êèìèñè äÿ Àëëàhûí èçíè èëÿ éàõøû èøëÿðäÿ èðÿëè êå÷ÿð. Áó áþéöê ëöòôäöð!” (“Ôàòûð” ñóðÿñè, 35/32). Ãàäûí âÿ êèøè àðàñûíäàêû áÿðàáÿðëèê Àëëàhûí ãàäûíà âÿ êèøèéÿ äöíéà hÿéàòûíäàêû èìòàhàí ìöääÿòè ÿðçèíäÿ áÿðàáÿð hàãëàð âåðìÿñèíäÿí äÿ àéäûí îëóð: “Áèç éåð öçöíäÿ îëàíëàðû îíóí ö÷öí áèð çèíÿò éàðàòäûã êè, îíëàðäàí hàíñûíûí äàhà ýþçÿë ÿìÿë ñàhèáè îëäóüóíó éîõëàéûá àéûðä åäÿê” (“Êÿhô” ñóðÿñè, 18/7) âÿ “Ùÿð áèð êÿñ þëöìö äàäàúàãäûð. Éîõëàìàã ìÿãñÿäèëÿ Áèç ñèçè øÿð âÿ õåéèðëÿ èìòàhàíà ÷ÿêÿðèê. Âÿ ñèç àíúàã Áèçèì höçóðóìóçà ãàéòàðûëàúàãñûíûç!” (“ßíáèéà” ñóðÿñè, 21/35) àéÿëÿðè èëÿ Àëëàh êèìèí äàhà éàõøû hÿðÿêÿò åäÿúÿéèíèí ìÿëóì îëìàñû ö÷öí ãàäûíû äà, êèøèíè äÿ éîõëàäûüûíû áèëäèðìèøäèð. Áàøãà áèð àéÿäÿ èñÿ Àëëàh: “ßëáÿòòÿ, Áèç ñèçè áèð àç ãîðõó, áèð àç àúëûã, áèð àç äà ìàë, úàí (þâëàä) âÿ ìÿhñóë ãûòëûãû èëÿ èìòàhàí åäÿðèê. Ñÿáð åäÿí øÿõñëÿðÿ ìöæäÿ âåð!” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè, 2/155) øÿêëèíäÿ áèëäèðÿðÿê hÿéàòëàðûíûí àõûðûíà ãÿäÿð ãà117

118

Ùarun Éÿhya

äûíû äà, êèøèíè äÿ ìöõòÿëèô hàäèñÿëÿðëÿ ñûíàéàúàüûíû, áöòöí áóíëàðà ñÿáð ýþñòÿðÿ áèëÿíëÿðÿ èñÿ ìÿðhÿìÿòè èëÿ ÿâÿçèíè âåðÿúÿéèíè õÿáÿð âåðìèøäèð. Àëëàh ãàäûíà äà, êèøèéÿ äÿ äÿãèã áèð þìöð ìöääÿòè ìöÿééÿí åòìèø, hÿð èêèñèíÿ äÿ Ãóðàíäàí úàâàáäåhëèê âåðìèø, hÿð èêèñèíÿ äÿ hÿéàòëàðûíûí hÿð ñàhÿñèíäÿ þçëÿðèíÿ äîüðóíó èëhàì åäÿúÿê áèð âèúäàí âåðìèø, íÿôñè âÿ øåéòàíû hÿð èêèñèíÿ äöøìÿí åòìèøäèð. Äöíéà hÿéàòûíäàêû èìòàhàíà óéüóí îëàðàã áöòöí áó øÿðòëÿð ãàðøûñûíäà ãàäûí âÿ éà êèøè îëñóí - hÿð êèì ýþçÿë ÿõëàã íöìàéèø åòäèðèá ñàëåh ÿìÿëëÿð ýþðÿðñÿ, Àëëàh hÿìèí èíñàíëàðûí äöíéàäà âÿ àõèðÿòäÿ áóíóí ÿí ýþçÿë ÿâÿçèíè ýþðÿúÿêëÿðèíè áèëäèðìèøäèð: “...Èñòÿð êèøè, èñòÿðñÿ äÿ ãàäûí îëñóí, Ìÿí hå÷ áèðèíèçèí ÿìÿëèíè ïó÷à ÷ûõàðìàðàì. Ñèç áèð-áèðèíèçäÿíñèíèç. Ùèúðÿò åäÿíëÿðèí, þç éóðäëàðûíäàí ÷ûõàðûëàíëàðûí, Ìÿíèì éîëóìäà ÿçèééÿòÿ äö÷àð îëàíëàðûí, âóðóøàíëàðûí âÿ þëäöðöëÿíëÿðèí ýöíàhëàðûíûí öñòöíö Àëëàhäàí áèð ìöêàôàò îëàðàã, ÿëáÿòòÿ, þðòÿúÿê âÿ îíëàðû àëòûíäàí ÷àéëàð àõàí úÿííÿòëÿðÿ äàõèë åäÿúÿéÿì. ßí éàõøû ìöêàôàò Àëëàh éàíûíäàäûð!” (“Àëè-Èìðàí” ñóðÿñè, 3/195). Àëëàh áàøãà áèð àéÿäÿ èñÿ “Ìþìèí îëóá éàõøû èøëÿð ýþðÿí êèøè âÿ ãàäûíà õîø hÿéàò íÿñèá åäÿúÿê âÿ åòäèêëÿðè éàõøû ÿìÿëëÿðÿ ýþðÿ ìöêàôàòëàðûíû âåðÿúÿéèê” (“Íÿhë” ñóðÿñè, 16/97) - áóéóðàðàã êèøè âÿ éà ãàäûí, êèì îëóðñà-îëñóí, áöòöí èíñàíëàðûí äöíéàäà âÿ àõèðÿòäÿ hå÷ áèð hàãñûçëûüà ìÿðóç ãàëìàäàí íþãñàíñûç îëàðàã ÿâÿçèíè ýþðÿúÿêëÿðèíè õàòûðëàòìûøäûð.

Ãóðàíäà ãàäûí âÿ êèøèéÿ åéíè úöð ìöðàúèÿò îëóíóð Ãóðàí àéÿëÿðèíÿ öìóìèëèêäÿ íÿçÿð éåòèðèëÿíäÿ Àëëàhûí ãàäûíëàðà âÿ êèøèëÿðÿ îðòàã áèð ìöðàúèÿò øÿêëèíäÿí èñòèôàäÿ åäèë-

119

“Êèòàáäàí éàïûøàíëàð, íàìàç ãûëàíëàð áèëñèíëÿð êè Áèç ÿìÿëèñàëåhëÿðèí ìöêàôàòûíû çàé åòìèðèê!” (“ßðàô” ñóðÿñè, 7/170).

120

Ùarun Éÿhya

äèéèíè ýþðìÿê îëàð. ßââÿëêè hèññÿëÿðäÿ äÿ ÿòðàôëû îëàðàã öçÿðèíäÿ äàéàíûëäûüû êèìè, Àëëàh Ãóðàíäà áèð èíñàíûí úàâàí, ãîúà, ãàäûí âÿ éà êèøè îëìàñûíû äåéèë, ñÿìèìè áèð ãÿëáëÿ èìàí ýÿòèðìÿñèíèí ìöhöì îëäóüóíó áèëäèðèð. Àëëàh Ãóðàí àéÿëÿðèíäÿ áöòöí ìöðàúèÿòëÿðè ãàäûíà âÿ êèøèéÿ áèðëèêäÿ áóéóðóð âÿ hÿð èêèñèíèí äÿ åéíè úàâàáäåhëèêëÿðÿ ñàhèá îëäóãëàðûíû õàòûðëàäûð. Ãóðàíäà áóíóíëà áàüëû ÷îõëó àéÿ âàð. Àëëàh Ãóðàíäà “Ìþìèí îëìàãëà áÿðàáÿð, éàõøû èøëÿð ýþðÿí êèøèëÿð âÿ éà ãàäûíëàð úÿííÿòÿ äàõèë îëàðëàð. Îíëàðà õóðìà ÷ÿðäÿéè ãÿäÿð hàãñûçëûã åäèëìÿç!” (“Íèñà” ñóðÿñè, 4/124) àéÿñèíäÿ ñÿìèìè èìàí ýÿòèðÿíäÿí ñîíðà hÿìèí èíñàíûí ãàäûí âÿ éà êèøè îëìàñûíûí hå÷ áèð ÿhÿìèééÿòè îëìàäûüûíû, hå÷ áèð hàãñûçëûüà ìÿðóç ãàëìàäûüû hàëäà ìöòëÿã Àëëàhûí ðÿhìÿòè âÿ úÿííÿòè èëÿ ãàðøûëàøàúàüûíû õàòûðëàòìûøäûð. Àëëàhûí ãàäûí âÿ êèøèéÿ áèðëèêäÿ ìöðàúèÿò åòäèéè áàøãà áèð àéÿ èñÿ áåëÿäèð: “Ùÿð êÿñ áèð ïèñëèê åòñÿ, î, àíúàã ïèñëèéè ãÿäÿð úÿçà àëàð. Àììà hÿð êèøè, éàõóä ãàäûí ìþìèí èêÿí áèð éàõøûëûã åòñÿ, áåëÿëÿðè úÿííÿòÿ äàõèë îëóá ñàéñûç-håñàáñûç ðóçèéÿ ÷àòàð!” (“Ìþìèí” ñóðÿñè, 40). Àëëàh Ãóðàíäà ìþìèíëÿðÿ îëäóüó êèìè, èíêàð åäÿíëÿð hàããûíäà ìÿëóìàò âåðÿðêÿí äÿ ãàäûíëàðà âÿ êèøèëÿðÿ åéíè úöð õèòàá åäèð. Àëëàh èíêàð åäÿí ãàäûíëàðëà èíêàð åäÿí êèøèëÿðèí, ìöíàôèã ãàäûíëàðëà ìöíàôèã êèøèëÿðèí, ìöøðèê ãàäûíëàðëà ìöøðèê êèøèëÿðèí äÿ àõèðÿò ýöíöíäÿ åéíè øÿêèëäÿ ÿìÿëëÿðèíèí ÿâÿçèíèí âåðèëÿúÿéèíè, úèíñèééÿòëÿðèíÿ ýþðÿ ôÿðãëè ìöíàñèáÿò ýþðìÿéÿúÿêëÿðèíè áèëäèðèð. Áó àéÿëÿðäÿí áÿçèëÿðè áåëÿäèð: “Ìöíàôèã êèøèëÿðëÿ ìöíàôèã ãàäûíëàð áèð-áèðèíèí åéíèäèðëÿð. Îíëàð ïèñ èøëÿð ýþðìÿéè ÿìð åäÿð, éàõøû èøëÿðè ãàäàüàí åäÿðëÿð. Ùÿëÿ ÿëëÿðè äÿ áÿðêäèð. Îíëàð Àëëàhû óíóòäóëàð, Àëëàh äà îíëàðû óíóòäó. Ùÿãèãÿòÿí, ìöíàôèãëÿð ôàñèãëÿðäèð!” (“Òþâáÿ” ñóðÿñè, 9/67).

121

Íömunÿvi Ìösÿlman Ãadûn Ùÿzrÿti Ìÿryÿm

“Àëëàh ìöíàôèã êèøèëÿðÿ, ìöíàôèã ãàäûíëàðà âÿ êàôèðëÿðÿ è÷èíäÿ ÿáÿäè ãàëàúàãëàðû úÿhÿííÿì îäó âÿä åòìèøäèð. Îíëàðà êèôàéÿòäèð. Àëëàh îíëàðà ëÿíÿò åëÿäè. Îíëàðû äàèìè áèð ÿçàá ýþçëÿéèð!” (“Òþâáÿ” ñóðÿñè, 968). “Àëëàh ìöíàôèã êèøèëÿðè âÿ ãàäûíëàðû, ìöøðèê êèøèëÿðè âÿ ãàäûíëàðû ÿçàáà óüðàòñûí, ìþìèí êèøèëÿðèí âÿ ãàäûíëàðûí äà òþâáÿëÿðèíè ãÿáóë áóéóðñóí äåéÿ ÿìàíÿòè Þç ðàçûëûüû èëÿ Àäÿì þâëàäûíà òàïøûðäû. Àëëàh áàüûøëàéàíäûð, ðÿhì åäÿíäèð! (“ßhçàá” ñóðÿñè, 33/73). “Àëëàh Îíóí áàðÿñèíäÿ áÿäýöìàí îëàí ìöíàôèã êèøè âÿ ãàäûíëàðû, ìöøðèê êèøè âÿ ãàäûíëàðû ÿçàáà äö÷àð åòñèí. Îíëàðûí áÿäíèééÿòëèéè þç áàøëàðûíäà ÷àòëàñûí! Àëëàhûí îíëàðà ãÿçÿáè òóòìóø âÿ îíëàðà ëÿíÿò åòìèøäèð. Úÿhÿííÿìè îíëàð ö÷öí hàçûðëàìûøäûð. Îðà íåúÿ äÿ ïèñ ìÿñêÿíäèð!” (“Ôÿòh” ñóðÿñè, 48/6). Àëëàhûí Ãóðàíäà áèëäèðäèéè êèìè, hÿì äöíéà hÿéàòûíäàêû èìòàhàíëàðû, hÿì äÿ àõèðÿòäÿ àëàúàãëàðû ÿâÿç áàõûìûíäàí ãàäûí âÿ êèøè áÿðàáÿð ìþâãåäÿäèð.

Àíàéà âåðèëÿí äÿéÿð Àëëàh Èñëàì ÿõëàãû èëÿ èíñàíëàðûí hÿì ñîñèàë, hÿì äÿ ôÿðäè ìÿíàäà áöòöí hàãëàðûíû çÿìàíÿòÿ ýþòöðìöø âÿ îíëàðà ÿí ðàhàò, ÿí ñåâèíúëè âÿ ÿí õîøáÿõò øÿêèëäÿ éàøàéà áèëÿúÿêëÿðè éîëó ýþñòÿðìèøäèð. Ãóðàí ÿõëàãû ãàäûí-êèøè, úàâàí-ãîúà àéðû-ñå÷êèëèéèíÿ éîë âåðìÿäÿí áöòöí èíñàíëàðà ãàðøû ÿäàëÿòëè, éàõøû ìöíàñèáÿòëè, ìÿðhÿìÿòëè âÿ éàðäûìñåâÿð îëìàüû ÿñàñ ýþòöðöð. Ìþìèí ãàðøûñûíäàêûíûí êèìëèéèíäÿí àñûëû îëìàéàðàã hÿéàòûíûí àõûðûíà êèìè áó ÿõëàãû ýöúöíöí ÷àòäûüû ÿí ýþçÿë øÿêèëäÿ ýþñòÿðìÿéÿ áîðúëóäóð. ×öíêè èìàí ýÿòèðÿí áèð èíñàí áöòöí ýþçÿë ÿõëàã õöñóñèééÿòëÿðèíè Àëëàh îíà ÿìð åòäèéè ö÷öí éàøàéûð. Áóíà ýþðÿ äÿ ãàðøûñûíäàêû èíñàíûí ñîñèàë ìþâãåéè, úèíñèééÿòè, éàøû êèìè àìèëëÿð îíóí hàë âÿ hÿðÿêÿòëÿðèíÿ òÿñèð åòìÿç.

122

Ùarun Éÿhya

Àëëàh Ãóðàíäà hÿì ãàäûíà ãàðøû ýþñòÿðèëìÿëè îëàí äàâðàíûøà, hÿì äÿ áóíóíëà éàíàøû àíàéà ãàðøû ýþñòÿðèëìÿëè îëàí ýþçÿë ÿõëàãûí ÿhÿìèééÿòèíÿ äèããÿòè ÷ÿêìèøäèð. Èíñàíûí àíà âÿ àòàñû óøàãëàðûíûí éàõøû áèð òÿhñèë àëûá ýþçÿë áèð ÿõëàã ãàçàíà áèëìÿñè, hÿì þçöíÿ, hÿì äÿ ÿòðàôûíäàêû èíñàíëàðà õåéèð âåðÿúÿê ôàéäàëû áèð èíñàí îëìàñû ö÷öí ÷îõ ÿìÿê ñÿðô åäèðëÿð. Èëëÿð áîéó áó ìÿãñÿäëÿ ìàääè-ìÿíÿâè éþíäÿí ÷îõ ôÿäàêàðëûã ýþñòÿðèðëÿð. Èíñàí îíà âåðèëÿí áó ÿìÿéè òÿãäèð åäÿ áèëìÿëè âÿ áó ôÿäàêàð ÿõëàãûí ÿâÿçèíè ñàéüû âÿ hþðìÿòëÿ ýþñòÿðìÿëèäèð. Àëëàh Ãóðàíäà ìþìèíëÿðèí áó úàâàáäåhëèéèíè áåëÿ áèëäèðèð: “Áèç èíñàíà àíà-àòàñûíà éàõøûëûã åòìÿéè òþâñèéÿ åòäèê...” (“ßíêÿáóò” ñóðÿñè, 29/8). “Áèç èíñàíà àòà-àíàñûíà éàõøûëûã åòìÿéè òþâñèéÿ åòäèê...” (“ßhêàô” ñóðÿñè, 46/15). “Äå: “Ýÿëèí Ðÿááèíèçèí ñèçÿ íÿëÿðè hàðàì åòäèéèíè äåéèì: Îíà hå÷ áèð øÿðèê ãîøìàéûí; àòà-àíàéà éàõøûëûã åäèí; êàñûáëûã öçöíäÿí óøàãëàðûíûçû þëäöðìÿéèí. Ñèçèí äÿ, îíëàðûí äà ðóçèñèíè Áèç âåðèðèê. À÷ûã âÿ ýèçëèí ïèñ èøëÿðÿ éàõûí äöøìÿéèí. Àëëàhûí hàðàì áóéóðäóüó úàíà ãûéìàéûí. Àëëàh áóíëàðû ñèçÿ òþâñèéÿ åòìèøäèð êè, áÿëêÿ, äöøöíöá àíëàéàñûíûç!” (“ßíàì” ñóðÿñè, 6/151). Ãóðàíûí áàøãà áèð àéÿñèíäëÿ èñÿ Àëëàh èíñàíûí àíà-àòàñû èëÿ ýþçÿë ðÿôòàð åòìÿñèíè, îíëàðà ãàðøû ëîâüàëûã åòìÿìÿñèíè áåëÿ áèëäèðèð: “Àëëàhà èáàäÿò åäèí âÿ Îíà hå÷ áèð øåéè øÿðèê ãîøìàéûí! Àòà- àíàéà, ãîhóì-ÿãðÿáàéà, éåòèìëÿðÿ, éîõñóëëàðà, éàõûí âÿ óçàã ãîíóì-ãîíøóéà, éàõûí äîñòà, ìöñàôèðÿ, ñàhèá îëäóüóíóçà éàõøûëûã åäèí! Ùÿãèãÿòÿí, Àëëàh þçöíö áÿéÿíÿíëÿðè, ëîâüàëûã åäÿíëÿðè ñåâìÿç!” (“Íèñà” ñóðÿñè, 4/36).

123

Íömunÿvi Ìösÿlman Ãadûn Ùÿzrÿti Ìÿryÿm

Áöòöí áó àéÿëÿðäÿí äÿ àéäûí îëäóüó êèìè, Àëëàh èíñàíëàðà àíà-àòàéà ãàðøû hÿìèøÿ õîø ìöíàñèáÿò ýþñòÿðìÿëÿðèíè, îíëàðû áàøà äöøìÿêëÿðèíè, øÿôãÿòëè âÿ ñàéüûëû hÿðÿêÿò åòìÿëÿðèíè òþâñèéÿ åäèð. Ùÿì÷èíèí Àëëàh àíàíûí óøàüû äöíéàéà ýÿòèðÿ áèëìÿê âÿ áþéöäÿ áèëìÿê ö÷öí ÷îõ ÷ÿòèíëèêëÿðÿ ñèíÿ ýÿðäèéèíè õàòûðëàäàðàã îíóí öçÿðèíäÿêè ÿìÿéèíÿ äÿ äèããÿò éþíÿëäèð: “Áèç èíñàíà àòà-àíàñûíà (éàõøûëûã åòìÿéè, âàëèäåéíèíÿ éàõøû áàõìàüû, îíëàðëà ýþçÿë äàâðàíìàüû) òþâñèéÿ åòäèê. Àíàñû îíó ÷îõ çÿèô áèð hàëäà äàøûìûøäû. Óøàüûí ñöääÿí êÿñèëìÿñè èñÿ èêè èë ÿðçèíäÿ îëóð. Áèç èíñàíà áóéóðäóã: “Ìÿíÿ âÿ àòà-àíàíà øöêð åò. Àõûð äþíöø Ìÿíÿäèð!” (“Ëîüìàí” ñóðÿñè, 31/14). “Áèç èíñàíà àòà-àíàñûíà éàõøûëûã åòìÿéè (âàëèäåéíëÿðèëÿ ýþçÿë äàâðàíìàüû, îíëàðà éàõøû áàõìàüû) òþâñèéÿ åòäèê. ×öíêè àíàñû îíó çÿhìÿòëÿ ýÿçäèðìèø, ÿçèééÿòëÿ äîüìóøäóð. Îíóí àíà áÿòíèíäÿ äàøûíìà âÿ ñöääÿí êÿñèëìÿ ìöääÿòè îòóç àéäûð. Íÿhàéÿò, êàìèëëèê hÿääèíÿ éåòèøèá ãûðõ éàøà ÷àòäûãäà áåëÿ äåéÿð: “Åé Ðÿááèì! Ìÿíÿ hÿì ìÿíèì þçöìÿ, hÿì äÿ àòà-àíàìà ÿòà åòäèéèí íåìÿòÿ øöêð åòìÿê âÿ Ñÿíÿ õîø ýåäÿúÿê éàõøû ÿìÿë åòìÿê ö÷öí èëhàì âåð, íÿñëèìè ÿìÿëèñàëåh åò. Ìÿí Ñÿíÿ òþâáÿ åòäèì âÿ, øöáhÿñèç êè, ìÿí ìöñÿëìàíëàðäàíàì!” (“ßhêàô” ñóðÿñè, 46/15). Ùÿãèãÿòÿí äÿ hÿð àíà óøàüûíû äöíéàéà ýÿòèðÿ áèëìÿê ö÷öí àéëàðëà áþéöê ôÿäàêàðëûãëàðà ãàòëàíûð. Àëëàhûí àéÿäÿ áèëäèðäèéè êèìè, àíàñû îíó “çÿhìÿòëÿ ýÿçäèðìèø, ÿçèééÿòëÿ äîüìóøäóð”. Âÿ ñîíðà éåíÿ áþéöê ÿçìêàðëûãëà óøàüûí ãèäàëàíìàñûíû äà þç öçÿðèíÿ ýþòöðöð. Àëëàh áó hÿãèãÿòëÿðè èíñàíà õàòûðëàäûð âÿ àíàíûí ÷îõ äÿéÿðëè áèð âàðëûã îëäóüóíà äèããÿòè úÿëá åäèð. Áóíóíëà áèðëèêäÿ, Àëëàh èíñàíûí àíà âÿ àòàñûíûí îíà åòäèéè áó ôÿäàêàðëûãëàðû éàääàí ÷ûõàðìàìàñûíû, îíëàð ìþhòàú âÿçèé-

124

125

Íömunÿvi Ìösÿlman Ãadûn Ùÿzrÿti Ìÿryÿm

126

Ùarun Éÿhya

éÿòäÿ îëàíäà äà àíà âÿ àòàéà ãàðøû åéíèëÿ ýþçÿë ÿõëàãëà äàâðàíûëìàñûíû òþâñèéÿ åäèð: “Ðÿááèí éàëíûç Îíà èáàäÿò åòìÿéè âÿ âàëèäåéíëÿðÿ éàõøûëûã åòìÿéè áóéóðìóøäóð. ßýÿð îíëàðûí áèðè âÿ éà hÿð èêèñè ñÿíèí éàíûíäà ãîúàëûüûí ÿí äöøêöí ÷àüûíà éåòÿðñÿ, îíëàðà: “Óô!” -áåëÿ äåìÿ, öñòëÿðèíÿ ãûøãûðûá àúû ñþç ñþéëÿìÿ. Îíëàðëà õîø äàíûø! Îíëàðûí hÿð èêèñèíÿ àúûéàðàã ìÿðhÿìÿò ãàíàäûíûí àëòûíà àëûá: “Åé Ðÿááèì! Îíëàð ìÿíè êþðïÿëèéèìäÿí òÿðáèéÿ åäèá áÿñëÿäèêëÿðè êèìè, Ñÿí äÿ îíëàðà ðÿhì åò!” - äå” (“Èñðà” ñóðÿñè, 17/23-24). Ìÿëóì îëäóüó êèìè, ãîúàëûã èíñàíûí ìöõòÿëèô éþíëÿðäÿí ýöúöíö èòèðìÿñèíÿ ñÿáÿá îëóð. Èíñàí úàâàíëûã èëëÿðèíäÿêè ýöúëö, äèíàìèê, ñàüëàì âÿ åíåðæèëè hàëûíûí ÿêñèíÿ, hèìàéÿ åäèëìÿéÿ, áàøãàëàðûíûí íÿçàðÿòèíÿ âÿ êþìÿéèíÿ ìþhòàú hàëà äöøöð. Áóíóíëà áèðëèêäÿ, çåhíè ìÿíàäà äà áèð ÷îõ ìÿñÿëÿéÿ ÿââÿëêè êèìè ýöú ÷àòäûðà áèëìèð, óíóòãàíëûã âÿ éà áóíóí êèìè ÷ÿòèíëèêëÿðëÿ öçëÿøèð. Ìþìèíëÿð Àëëàhûí ÿìðèíÿ óéüóí îëàðàã ãîúàëàíäà äà âàëèäåéíëÿðèíÿ ãàðøû ÷îõ øÿôãÿòëè, àíëàéûøëû, hþðìÿòúèë âÿ õîø ìöíàñèáÿò áÿñëÿéèðëÿð. Àëëàh Ãóðàíäà ìþìèíëÿðèí àíà-àòàéà ãàðøû ýþñòÿðÿúÿêëÿðè áó hþðìÿòèí þë÷öñöíö äÿ ìöÿééÿíëÿøäèðìèø âÿ: “...Îíëàðà: “Óô!” - áåëÿ äåìÿ, öñòëÿðèíÿ ãûøãûðûá àúû ñþç ñþéëÿìÿ. Îíëàðëà õîø äàíûø!” (“Èñðà” ñóðÿñè, 17/23) øÿêëèíäÿ áóéóðìóøäóð. Àëëàh áó àéÿ èëÿ âàëèäåéíëÿðÿ ãàðøû åäèëÿ áèëÿúÿê ÿí õûðäà áèð ìÿðhÿìÿòñèçëèéè âÿ éà hþðìÿòÿ óéüóí îëìàéàí áèð äàâðàíûøû äà ãàäàüàí åòìèøäèð. Àëëàh îíëàðûí è÷èíäÿ îëäóãëàðû âÿçèééÿòèí ÷ÿòèíëèéèíè íÿçÿðÿ àëàðàã îíëàðà ãàðøû hÿìèøÿ éàõøû

127

Íömunÿvi Ìösÿlman Ãadûn Ùÿzrÿti Ìÿryÿm

ñþç äåéèëìÿñèíè, “óô” äà äåìÿéÿúÿê ãÿäÿð hþðìÿòëè hÿðÿêÿò åäèëìÿñèíè ÿìð åòìèøäèð. Áóíà ýþðÿ ìþìèíëÿð éàøëàíàðàã, ýöúäÿí äöøÿí àíà âÿ àòàëàðûíà ãàðøû ÷îõ äèããÿòëè, èíúÿ äöøöíúÿëè, âÿçèééÿòè áàøà äöøÿí áèð äàâðàíûø íöìàéèø åòäèðÿðëÿð. Îíëàðûí ðàhàòëûãëàðû ö÷öí ÿëëÿðèíäÿí ýÿëÿíè åäèð, ñàéüûäà âÿ ñåâýèäÿ ñÿhâ åòìÿìÿéÿ ÷àëûøàðëàð. Ãîúàëûüûí ñÿáÿá îëäóüó ÷ÿòèíëèêëÿðè âÿ ñûõûíòûëàðû íÿçÿðÿ àëàðàã îíëàð äåìÿìèøäÿí ÿââÿë áöòöí åhòèéàúëàðûíû hèññ åòäèðìÿäÿí éåðèíÿ éåòèðÿðëÿð. Ùÿð íÿ îëóðñà-îëñóí êþíöëëÿðèíè àëàí âÿ îíëàðû ðàçû ñàëàí öñóëäàí èñòèôàäÿ åäÿðëÿð. Ìþìèíëÿð àíà âÿ àòàëàðûíûí ìÿíÿâè éþíäÿí îëäóüó êèìè, ìàääè òÿðÿôäÿí äÿ hÿð hàíñû áèð åhòèéàúëàðûíûí îëìàìàëàðû âÿ ñûõûíòûëû âÿçèééÿòÿ äöøìÿìÿëÿðè ö÷öí ÿëëÿðèíäÿêè èìêàíëàðû ñÿôÿðáÿð åäÿðëÿð. Àëëàh “Ñÿíäÿí íÿ âåðÿúÿêëÿðè hàããûíäà ñîðóøàíëàðà ñþéëÿ: “Âåðÿúÿéèíèç øåé àòà-àíàéà, ãîhóìëàðà, éåòèìëÿðÿ, ìèñêèíëÿðÿ âÿ ìöñàôèðÿ ìÿõñóñäóð”. Øöáhÿñèç êè, Àëëàh åòäèéèíèç õåéèðëè èøè áèëÿíäèð” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè, 2/215) àéÿñè èëÿ ìþìèíëÿðèí õåéèð îëàðàã âåðÿúÿêëÿðè ìàëëàðûíäà àíà âÿ àòàëàðûíûí äà hàããû îëäóüóíó áèëäèðìèøäèð. Èìàí ñàhèáè îëàí èíñàíëàð Àëëàhûí áó àéÿñèíÿ óéüóí îëàðàã åhòèéàúëàðû îëäóüó hàëäà, àíà-àòàëàðûíûí áó åhòèéàúëàðûíû äà ÿí ýþçÿë øÿêèëäÿ àðàäàí ãàëäûðìàüà âÿ îíëàðû hèìàéÿ åòìÿéÿ ÷àëûøûðëàð. Ùç.Éóñèôèí àíà-àòàñûíà ãàðøû íöìàéèø åòäèðäèéè ýþçÿë ÿõëàã áó ìÿñÿëÿäÿ áöòöí èíñàíëàð ö÷öí ýþçÿë áèð íöìóíÿäèð. Ùç.Éóñèô Ìèñèðèí õÿçèíÿëÿðèíÿ ñàhèá îëàíäàí ñîíðà àíà âÿ àòàñûíû ÷îõ ýþçÿë áèð øÿêèëäÿ ãàðøûëàìûø, ñàéüûñûíû âÿ hþðìÿòèíè èôàäÿ åòìÿê ìÿãñÿäè èëÿ îíëàðû òàõòûíà ÷ûõàðûá îòóðòìóøäóð. Àëëàh Ãóðàíäà Éóñèô ïåéüÿìáÿðèí áó äàâðàíûøûíû áåëÿ áèëäèðèð: “Îíëàð Éóñèôèí höçóðóíà äàõèë îëäóãäà î, àòà-àíàñûíû áàüðûíà áàñûá: “Èíøàëëàh ÿìèí îëàðàã Ìèñèðÿ äàõèë

128

Ùarun Éÿhya

îëóí!” - äåäè. Éóñèô àòà-àíàñûíû òàõò öñòöíÿ ãàëäûðäû. Îíëàð hàìûñû (hþðìÿò ÿëàìÿòè îëàðàã) îíà òÿçèì åäèá ÿéèëäèëÿð. Éóñèô äåäè: “Àòàúàí! Áó ÿââÿë ýþðäöéöì éóõóíóí éîçóìóäóð. Ðÿááèì îíó hÿãèãÿòÿ ÷åâèðäè. Î ìÿíÿ éàõøûëûã åòäè, ÷öíêè ìÿíè çèíäàíäàí ãóðòàðäû, øåéòàí ìÿíèìëÿ ãàðäàøëàðûìûí àðàñûíû âóðäóãäàí ñîíðà ñèçè ÷þëäÿí ýÿòèðäè. Ùÿãèãÿòÿí, Ðÿááèì èñòÿäèéèíÿ ãàðøû ëöòôêàðäûð. Î, äîüðóäàí äà, áèëÿíäèð, hèêìÿò ñàhèáèäèð!”” (“Éóñóô” ñóðÿñè, 12/99-100). Ãóðàíäà èìàí ýÿòèðÿíëÿðèí äóàëàðûíäà äà àíà-àòàëàðûíû íÿçÿðÿ àëäûãëàðû, îíëàð ö÷öí Àëëàhäàí áàüûøëàíìàã âÿ ìÿðhÿìÿò èñòÿäèêëÿðè õÿáÿð âåðèëìèøäèð. Áóíäàí áàøãà, Ãóðàíäàêû àéÿëÿðäÿí ïåéüÿìáÿðëÿðèí äÿ áó éþíäÿ Àëëàhà äóà åòäèêëÿðè àéäûí îëóð. Àëëàh Ùç.Íóhóí “Åé Ðÿááèì! Ìÿíè, àòà-àíàìû, ìÿíèì åâèìÿ ìþìèí êèìè äàõèë îëàí êèìñÿíè âÿ áöòöí ìþìèí êèøèëÿðè âÿ ãàäûíëàðû áàüûøëà. Çàëèìëÿðèí èñÿ àíúàã âÿ àíúàã hÿëàêûíû àðòûð!”” (“Íóh” ñóðÿñè, 71/28) ñþçëÿðè èëÿ àíàñû âÿ àòàñû ö÷öí áó úöð äóà åòäèéèíè áèëäèðìèøäèð. Àëëàhûí Ãóðàíäà áèëäèðäèéè áöòöí áó àéÿëÿðäÿí àéäûí îëäóüó êèìè, Èñëàì ÿõëàãû àíà-àòàéà áþéöê ÿhÿìèééÿò âÿ äÿéÿð âåðèð. Úàâàíëûüûíäà äà, ãîúàëûüûíäà äà Àëëàh àíàéà ãàðøû ýþñòÿðèëìÿëè îëàí hþðìÿòèí âÿ ýþçÿë ÿõëàãûí ìþìèíèí ìöhöì áèð õöñóñèééÿòè îëäóüóíà äèããÿò éþíÿëäèð. Àíúàã Àëëàh “ßýÿð (àòà-àíàí) áèëìÿäèéèí áèð øåéè Ìÿíÿ øÿðèê ãîøìàüûíà úÿhä ýþñòÿðñÿëÿð, îíëàðà èòàÿò åòìÿ, äöíéà èøëÿðèíäÿ îíëàðëà ýþçÿë êå÷èí. Òþâáÿ åäèá Ìÿíÿ òÿðÿô äþíÿíëÿðèí éîëóíó òóò. Ñîíðà Ìÿíèì höçóðóìà ãàéûäàúàãñûíûç. Ìÿí äÿ íÿ åòäèêëÿðèíèçè ñèçÿ õÿáÿð âåðÿúÿéÿì!” (“Ëîüìàí” ñóðÿñè, 31/15) àéÿñè èëÿ Îíà ãàðøû öñéàí éîëóíó ñå÷äèêëÿðèíè âÿ èíñàíû äà áó éþíäÿ hÿðÿêÿò åòìÿéÿ ìÿúáóð åòìÿê èñòÿäèêëÿðè òÿãäèðäÿ àíà-àòàéà òàáå îëóíìàìàñûíû òþâñèéÿ åòìèøäèð. Àíúàã Èñëàì

129

“Ìþìèíëÿð éàëíûç î êÿñëÿðäèð êè, Àëëàh àäû ÷ÿêèëÿíäÿ öðÿêëÿðè ãîðõóäàí òèòðÿéÿð, Àëëàhûí àéÿëÿðè îõóíäóüó çàìàí hÿìèí àéÿëÿð îíëàðûí èìàíëàðûíû äàhà äà àðòûðàð, îíëàð àíúàã þç Ðÿááèíÿ òÿâÿêêöë åäÿð” (“ßíôàë” ñóðÿñè, 8/2).

130

Ùarun Éÿhya

ÿõëàãûíà óéüóí îëàðàã Àëëàh áó âÿçèééÿòäÿ äÿ éåíÿ îíëàðà ãàðøû hþðìÿò åòìÿêäÿ ãöñóð åòìÿìÿéÿ, äöíéà hÿéàòû èëÿ áàüëû ìÿñÿëÿëÿðäÿ îíëàðà éàõøûëûãëà äàâðàíàúàã áèð ÿõëàã ýþñòÿðèëìÿñèíè ÿìð åòìèøäèð.

Åâëèëèê hÿéàòûíäà ãàäûíà âåðèëÿí äÿéÿð Èíñàíëàðûí äöíéÿâè äÿéÿðëÿðÿ óéüóí îëàðàã ãóðäóãëàðû áèðýÿ éàøàéûøëàð ÷îõ ãûñà ìöääÿò ÿðçèíäÿ þç éåðèíè áåçèêèá éîðóëìàüà âåðÿ áèëÿð. Åâëèëèêäÿ äÿ áó âÿçèééÿòÿ òåç-òåç ðàñò ýÿëèíèð. Èíñàíëàð hþðìÿò âÿ ñåâýèëÿðèíè äöíéÿâè äÿéÿðëÿð öçÿðèíÿ ãóðàíäà âÿ áó äÿéÿðëÿðäÿ äÿ hÿð hàíñû áèð äÿéèøèêëèê îëàíäà áó hèññëÿðèíè òåç èòèðÿ áèëèðëÿð. Ñåâýè, hþðìÿò, ñÿäàãÿò êèìè èôàäÿëÿð, ýþçÿëëèê, çÿíýèíëèê, ñàüëàìëûã, ìÿãàì âÿ éà åòèáàð êèìè ìåéàðëàðëà ÿñàñëàíäûðûëàíäà áó íÿòèúÿ ãàðøûñûàëûíìàç âÿçèééÿòÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðûð. ßýÿð èíñàí ñåâýèñèíè ãàðøûñûíäàêû èíñàíûí àíúàã ýþçÿëëèéèíÿ ÿñàñëàíäûðûáñà, áó èíñàí, ÿëáÿòòÿ, äþâð þòäöêúÿ úàâàíëûüûíû, ñàüëàìëûüûíû, ýþçÿëëèéèíè èòèðÿúÿêäèð. Áóíà óéüóí îëàðàã ñåâýè, hþðìÿò âÿ ñÿäàãÿò äÿ áóíóíëà áèðëèêäÿ éîõ îëàúàãäûð. Åéíè èëÿ çÿíýèíëèê, åòèáàð âÿ éà ìÿãàì êèìè äÿéÿðëÿð äÿ àñàíëûãëà ÿëäÿí ÷ûõà áèëÿí ìÿñÿëÿëÿðäèð. Þçöíÿ áó ñàéäûãëàðûìûçû ìåéàð îëàðàã ãÿáóë åäÿí áèð èíñàí áóíëàðûí èòèðèëìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ àðòûã ãàðøûñûíäàêû èíñàíû ñåâìÿê, îíà hþðìÿò ýþñòÿðìÿê ö÷öí þçöíäÿ hå÷ áèð ñÿáÿá òàïà áèëìÿéÿúÿêäèð. Ñåâýèíè, hþðìÿòè âÿ ñÿäàãÿòè äàâàìëû åäÿí èìàí, Àëëàh ãîðõóñó âÿ ýþçÿë ÿõëàãäûð. Áèð èíñàíû èìàíû âÿ ÿõëàãû ö÷öí ñåâÿí øÿõñ åâëèëèê ìÿñÿëÿñèíäÿ äÿ ãàðøûñûíäàêû èíñàíà ãàðøû ÷îõ ñàéüûëû, ñàäèã âÿ ýþçÿë ÿõëàãëû hÿðÿêÿò åäÿúÿêäèð. Íÿ ýÿíúëèéèíè, ñàüëàìëûüûíû âÿ éà ýþçÿëëèéèíè äþâð þòäöêúÿ èòèðìÿñè, íÿ äÿ çÿíýèíëèê, åòèáàð êèìè õöñóñèééÿòëÿðèíè ÿë-

131

Íömunÿvi Ìösÿlman Ãadûn Ùÿzrÿti Ìÿryÿm

äÿí âåðìÿñè áó èíñàíûí ñåâýèñèíÿ âÿ ãàðøû òÿðÿôÿ âåðäèéè äÿéÿðÿ áèð òÿñèð ýþñòÿðÿ áèëìÿéÿúÿêäèð. Áó èíñàí èìàíû âÿ Àëëàh ãîðõóñó ñÿáÿáèíäÿí øÿðòëÿðäÿí àñûëû îëìàéàðàã hå÷ âàõò ãàðøûñûíäàêûíû íàðàhàò åäÿúÿê, ñûõûíòûëû îëìàñûíà ñÿáÿá îëàúàã áèð hÿðÿêÿò åòìÿéÿúÿêäèð. Ãóðàí ÿõëàãûíà óéüóí îëàðàã hÿð úöð øÿðàèòäÿ øÿôãÿò, ìÿðhÿìÿò, ÿäàëÿò âÿ õîø ìöíàñèáÿòëÿ éàõûíëàøàúàã, áóíóí Àëëàhûí îíà âÿçèôÿ îëàðàã âåðäèéè áèð ìÿñóëèééÿòëè èø îëäóüó øöóðó èëÿ hÿðÿêÿò åäÿúÿêäèð. Àëëàh Ãóðàíäà åâëèëèêäÿ ãàäûíûí âÿ êèøèíèí áèð-áèðèíÿ ãàðøû îëàí ìÿñóëèééÿòëÿðèíè “...Îíëàð ñèçèí, ñèç äÿ îíëàðûí ëèáàñûñûíûç...” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè, 2/187) àéÿñè èëÿ áèëäèðèð. Àëëàh áó àéÿ èëÿ áèðëèêäÿ èíñàíëàðà ãàäûí âÿ êèøèíèí åâëèëèêäÿ áèð-áèðèíÿ ãàðøû åéíè úàâàáäåhëèêäÿ îëäóãëàðûíû äà õàòûðëàäûð. Àëëàhûí àéÿäÿ áèëäèðäèéè “ëèáàñ” èôàäÿñè òÿðÿôëÿðèí áèð-áèðè öçÿðèíäÿêè ãîðóéóúó âÿ íÿçàðÿòåäèúè õöñóñèééÿòëÿðèíè ìåéäàíà ÷ûõàðûð. Áó àéÿ èëÿ hÿì äÿ ãàäûí âÿ êèøèíèí áèð-áèðèíè òàìàìëàéàí õöñóñèééÿòëÿðèíÿ äèããÿò ÷ÿêèëèð. Áóíóíëà éàíàøû, Àëëàh áàøãà áèð àéÿäÿ “Ñèçèí ö÷öí îíëàðëà öíñèééÿò åäÿñèíèç äåéÿ þç úèíñèíèçäÿí çþâúÿëÿð õÿëã åòìÿñè, àðàíûçäà ñåâýè âÿ ìÿðhÿìÿò éàðàòìàñû äà Îíóí ãöäðÿò ÿëàìÿòëÿðèíäÿíäèð. Ùÿãèãÿòÿí, áóíäà äöøöíÿí áèð ãþâì ö÷öí èáðÿòëÿð âàðäûð!” (“Ðóì” ñóðÿñè, 30/21) èôàäÿñè èëÿ åâëèëèêäÿ “ñåâýè âÿ ìÿðhÿìÿò” ãàâðàéûøëàðûíûí ÿhÿìèééÿòèíÿ äèããÿòè úÿëá åòìèøäèð. Èìàí ýÿòèðÿíëÿð åâëèëèêäÿ ãàðøûëûãëû îëàðàã áèð-áèðëÿðèíè Àëëàhûí îíëàðà îëàí áèð íåìÿòè âÿ ÿìàíÿòè îëàðàã ýþðöð, áóíà ýþðÿ äÿ áèð-áèðèíÿ áþéöê äÿéÿð âåðèðëÿð. Ùÿð úöð íþãñàí, éà äà ñÿhâ ãàðøûñûíäà ñåâýèíè âÿ ìÿðhÿìÿòè ÿñàñ ýþòöðÿðÿê hÿðÿêÿò åäèðëÿð. Ãóðàíà óéüóí áèð äàâðàíûø íöìàéèø åòäèðìÿéèí hÿð úöð ÷ÿòèíëèéèí þhäÿñèíäÿí ýÿëìÿëÿðèíè òÿìèí åäÿúÿéèíè âÿ ãàðøûëàøäûãëàðû ïðîáëåìëÿðè hÿëë åäÿúÿéèíè áè-

132

“Àëëàh èìàí ýÿòèðÿíëÿðÿ èñÿ Ôèðîíóí çþâúÿñèíè ìèñàë ÷ÿêäè. Î çàìàí î: “Åé Ðÿááèì! Ìÿíèì ö÷öí Þç äÿðýàhûíäà, úÿííÿòäÿ áèð åâ òèê, Ìÿíè Ôèðîíäàí âÿ îíóí ÿìÿëèíäÿí ãóðòàð. Ìÿíè çàëèì ãþâìäÿí õèëàñ åò!” - äåìèøäè” (“Òÿhðèì” ñóðÿñè, 66/11).

Ùarun Éÿhya

ëèðëÿð. Áó äà Àëëàhûí àéÿäÿ áèëäèðäèéè êèìè, åâëèëèéèí ìþìèí ãàäûí âÿ ìþìèí êèøè ö÷öí áèð-áèðèíèí “õîøáÿõò îëìàëàðûíû âÿ ñàêèòëèê òàïìàëàðûíû” òÿìèí åäÿí áèð íåìÿòÿ ÷åâðèëìÿñèíÿ ñÿáÿá îëóð. Àëëàh Ãóðàíûí “...áèð-áèðèíèçëÿ éàõûíëûã åòìèøäèíèç...” (“Íèñà” ñóðÿñè, 4/21) àéÿñè èëÿ åâëèëèéèí èíñàíëàð àðàñûíäà éàðàòäûüû ñÿìèìèééÿòÿ âÿ éàõûíëûüà äà äèããÿò éþíÿëòìèøäèð. Èìàí ýÿòèðÿíëÿðèí åâëèëèêäÿêè áó ñÿìèìèééÿòëÿðèíè, éàõûíëûãëàðûíû âÿ áèð-áèðëÿðèíÿ äÿéÿð âåðìÿëÿðèíè òÿìèí åäÿí, áó èíñàíëàðûí àõèðÿòäÿ äÿ ñîíñóçà êèìè äàâàì åäÿúÿê áèð áèðëèêäÿ îëìàëàðûíû ãàðøûëàðûíà ìÿãñÿä êèìè ãîéìàãëàðûäûð. Ùÿãèãè ñÿäàãÿò áó äöøöíúÿéÿ ÿñàñëàíûð. Àðàëàðûíäà ìÿíôÿÿòëÿðèíÿ ÿñàñëàíàí êå÷èúè áèð ñåâýè îëìàäûüû âÿ àõèðÿòäÿ ñîíñóçà ãÿäÿð áèðëèêäÿ îëìàüû ãàðøûëàðûíà ìÿãñÿä ãîéäóãëàðû ö÷öí áèð-áèðëÿðèíÿ ãàðøû ÷îõ ñàäèã, éàõûí, äöðöñò âÿ ñÿìèìè îëóðëàð. Ýþðöíäöéö êèìè, Ãóðàí ÿõëàãû ÿñàñ ýþòöðöëÿíäÿ hÿð èêè òÿðÿôèí äÿ Àëëàhäàí ãîðõàí, âèúäàíëû èíñàíëàð îëìàñû ñÿáÿáè èëÿ ýþçÿë áèð áèðëèêäÿ hÿéàò éàøàéàðëàð. Áåëÿ áèð áèðýÿ hÿéàò ñÿäàãÿò, âÿôà, hþðìÿò, ñåâýè, ñÿìèìèééÿò, äöðöñòëöê, õîø ìöíàñèáÿò, òÿâàçþêàðëûã êèìè ìöhöì ÿõëàã õöñóñèééÿòëÿðèíèí éàøàíìàñûíûí íÿòèúÿñèíäÿ åâëèëèêäÿ äàâàìëûëûã âÿ èñòèãðàð îëóð. Áó õöñóñèééÿòëÿðäÿí éîõñóë îëàí èíñàíëàðûí åâëèëèêëÿðè öìóìèééÿòëÿ ãûñàìöääÿòëè îëóð. Äîëàéûñû èëÿ Èñëàì ÿõëàãûíäà åâëèëèê ãàäûí ö÷öí áþéöê áèð ðàhàòëûãäûð. Ñåâýèíè, hþðìÿòè, ñÿäàãÿò âÿ âÿôà hèññëÿðèíè ÿí ýþçÿë øÿêèëäÿ éàøàéà áèëÿúÿéè áèðýÿ éàøàéûøäûð. Ãàðøûñûíäàêû èíñàíäàí hÿìèøÿ hþðìÿò, ñåâýè âÿ äèããÿò ýþðöð, ÿë öñòöíäÿ ñàõëàíûëûð. Äàâà-äàëàø, ìÿíôÿÿò ãàðøûäóðìàñû, öñòöíëöê àõòàðûøû, ëîâüàëûã, òÿêÿááöð, éàëàí êèìè ìÿíôè ÿõëàã õöñóñèééÿòëÿðèíèí îëìàìàñû ãàäûíûí åâëèëèêäÿí, Àëëàhûí àéÿäÿ áèëäèðäèéè êèìè, “ñÿàäÿò âÿ ðàhàòëûã òàïìàñûíû” òÿìèí åäèð.

135

Íömunÿvi Ìösÿlman Ãadûn Ùÿzrÿti Ìÿryÿm

Ïåéüÿìáÿðèìèç (ñ.ÿ.â.) äÿ þç hÿéàòû èëÿ áó ìÿñÿëÿäÿ áöòöí ìþìèíëÿð ö÷öí ÷îõ ìöhöì áèð íöìóíÿ îëìóøäóð. Àëëàh: “Ùÿãèãÿòÿí, Àëëàhûí Ðÿñóëó Àëëàhà, ãèéàìÿò ýöíöíÿ öìèä áÿñëÿéÿíëÿð âÿ Àëëàhû ÷îõ çèêð åäÿíëÿð ö÷öí ýþçÿë íöìóíÿäèð!” (“ßhçàá” ñóðÿñè, 33/21) àéÿñè èëÿ áó âÿçèééÿòÿ äèããÿòè úÿëá åòìèøäèð. Ïåéüÿìáÿðèìèç (ñ.ÿ.â.) áèð ÷îõ ñþçëÿðèíäÿ ìþìèí ãàäûíëàðûí íÿ ãÿäÿð äÿéÿðëè âàðëûãëàð îëäóãëàðûíû áèëäèðìèøäèð. Áó ñþçëÿðèíäÿí áèðèíäÿ: “Äöíéà áèð ìÿíôÿÿòäèð.

16 Äöíéà ìÿíôÿÿòèíèí ÿí õåéèðëèñè ñàëåh ãàäûíäûð” øÿêëèíäÿ áóéóðìóøäóð. Áàøãà áèð ñþçöíäÿ èñÿ åâëèëèêäÿ ãàäûíà ýþñòÿðèëìÿëè îëàí äèããÿòè âÿ âåðèëìÿëè îëàí äÿéÿðè “ßí éåòêèí èìàíà ñàhèá îëàí ìþìèí õàñèééÿòè ÿí ýþçÿë âÿ àèëÿñèíÿ ãàðøû 17 ÿí êöáàð, ëöòôêàð îëàíûäûð” ñþçëÿðè èëÿ èôàäÿ åòìèøäèð. Áóíäàí áàøãà, Ïåéüÿìáÿðèìèç (ñ.ÿ.â.) áó éþíäÿ ýþñòÿðäèéè ýþçÿë ÿõëàãû èëÿ áöòöí ìöñÿëìàíëàð ö÷öí ýþçÿë áèð íöìóíÿ òÿøêèë åòìèøäèð. Áèð hÿäèñäÿ åâëèëèêäÿ ãàäûíëàðà ãàðøû ýþñòÿðèëìÿëè îëàí ýþçÿë ÿõëàãûí ÿhÿìèééÿòè áåëÿ õàòûðëàäûëìûøäûð: “ßí õåéèðëèíèç õàíûìëàðûíà ãàðøû ÿí õåéèðëè îëàíäûð, Ìÿí 18 õàíûìëàðûíà ãàðøû ñèçèí ÿí éàõøûíûçàì”. Áóíóíëà éàíàøû, Ïåéüÿìáÿðèìèç (ñ.ÿ.â.) “Âèäà Õöòáÿ19 ñè”íäÿ: “Ãàäûíëàð ñèçÿ Àëëàhûí áèð ÿìàíÿòèäèð” øÿêëèíäÿ áóéóðàðàã, ãàäûíëàðà ãàðøû íåúÿ äèããÿò éåòèðèëìÿñèíèí ëàçûì îëäóüóíó áèð äÿôÿ äÿ õàòûðëàòìûøäûð. Áöòöí hÿéàòûíäà îëäóüó êèìè, àèëÿ hÿéàòû èëÿ äÿ èìàí ýÿòèðÿíëÿð ö÷öí ýþçÿë áèð íöìóíÿ îëàí Ïåéüÿìáÿðèìèç (ñ.ÿ.â.) õàíûìëàðûíà ãàðøû hÿìèøÿ øÿôãÿòëÿ, ìÿðhÿìÿòëÿ âÿ ýþçÿëëèêëÿ äàâðàíìûøäûð. Ùÿì÷èíèí Àëëàù Ðÿñóëóíóí ñåâèìëè õàíûìûíäàí ðÿâàéÿò åäèëäèéèíÿ ýþðÿ, Ïåéüÿìáÿðèìèç: “Õàíûìëàðûíà ãàðøû èíñàíëàðûí ÿí éóìøàüû, ÿí êÿðèìè, ýöëÿðöçëöñö âÿ òÿáÿñ20 ñöì åäÿíè èäè”.

136

Ùarun Éÿhya

Ãóðàíäà ãàäûíëàðûí ãîðóíìàñû Àëëàh: “Áèç Ãóðàíäàí ìþìèíëÿð ö÷öí øÿôà âÿ ìÿðhÿìÿò îëàí àéÿëÿð íàçèë åäèðèê...” (“Èñðà” ñóðÿñè, 17/82) àéÿñè èëÿ Èñëàì ÿõëàãûíûí hÿìèøÿ èíñàíëàðû õåéðÿ àïàðàúàüûíà äèããÿòè éþíÿëòìèø âÿ Ãóðàí àéÿëÿðèíèí èíñàíëàð ö÷öí áèð ìÿðhÿìÿò îëäóüóíó õàòûðëàòìûøäûð. Àëëàhûí èíñàíëàðûí àðàñûíà õîøáÿõòëèéè âÿ ÿäàëÿòè ýÿòèðìÿñè ö÷öí ýþíäÿðäèéè Ãóðàí ÿõëàãû èëÿ ãàäûíûí hÿì úÿìèééÿòäÿêè hÿéàòûíäà, hÿì äÿ àèëÿ hÿéàòûíäàêû áöòöí hàãëàðûíû ãîðóìóøäóð. Àëëàhûí áèð àéÿäÿ: “Áèç ñÿíÿ äîüðóñóíó âÿ èçàhàòúà äàhà éàõøûñûíû ýÿòèðìÿéÿê” (“Ôóðãàí” ñóðÿñè, 2533) ñþçëÿðè èëÿ áèëäèðäèéè êèìè, Àëëàh áöòöí èíñàíëàðûí hÿéàòëàðûíûí hÿð ìÿðhÿëÿñèíäÿ hàãëàðû îëàí äÿéÿðè, ñåâýèíè âÿ hþðìÿòè ýþðÿ áèëìÿëÿðè ö÷öí ëàçûì îëàí hÿð úöð ìÿëóìàòû Ãóðàíäà ãöñóðñóç îëàðàã áèëäèðìèøäèð. Øöáhÿñèç êè, áó, ãàäûíëàð ö÷öí äÿ ÷îõ áþéöê áèð ìÿðhÿìÿò, áþéöê àñàíëûã âÿ íåìÿòäèð. Àëëàhûí áèëäèðäèéè ÿõëàãà óéüóí hÿðÿêÿò åäèëÿíäÿ, ÿëáÿòòÿ êè, Ãóðàíäàí óçàã éàøàéàí áÿçè úÿìèééÿòëÿðäÿ îëäóüó êèìè áèð õàîñ îëìàéàúàã, ãàäûíûí úÿìèééÿòäÿêè éåðè ìÿñÿëÿñèíäÿ äàâàì åäÿí áöòöí ìöáàhèñÿëÿð áèòÿúÿêäèð. Ñîíðàêû ñÿhèôÿëÿðäÿ Àëëàhûí Ãóðàí àéÿëÿðè èëÿ áèëäèðäèéè ãàäûíû âÿ ñàhèá îëäóüó ñîñèàë hàãëàðû òÿìèíàò àëòûíà àëàí àéÿëÿðäÿí áÿçèëÿðèíÿ òîõóíàúàã âÿ Èñëàì ÿõëàãûíäà ãàäûíà íÿ ãÿäÿð äÿéÿð âåðèëäèéèíè âÿ íåúÿ äèããÿò ýþñòÿðèëäèéèíè ýþñòÿðìÿéÿ ÷àëûøàúàüûã.

Ãàäûíëàðûí êþíöëëÿðè ÿëÿ àëûíàðàã âÿ ðàçû ñàëûíàðàã áîøàíûëìàñû Èìàí âÿ Àëëàh ãîðõóñó èíñàíëàðûí hÿéàòëàðûíûí hÿð àíûíäà âèúäàíëàðûíà âÿ Ãóðàí ÿõëàãûíà óéüóí øÿêèëäÿ hÿðÿêÿò åòìÿëÿðèíè òÿìèí åäèð. ßêñ òÿãäèðäÿ èñÿ èíñàíû éþíëÿíäèðÿí íÿôñè-

137

“Àëëàh ìþìèí êèøèëÿðÿ âÿ ãàäûíëàðà àëòûíäàí ÷àéëàð àõàí úÿííÿòëÿð âÿ ßäí úÿííÿòëÿðèíäÿ ýþçÿë ìÿñêÿíëÿð âÿä áóéóðìóøäóð...” (“Òþâáÿ” ñóðÿñè, 9/72).

138

Ùarun Éÿhya

íèí ëîâüà hÿâÿñëÿðè âÿ øåéòàíûí àøûëàäûüû ñþçëÿð îëàð. Áó äà èíñàíëàðû äîüðó âÿ ýþçÿë îëàí äàâðàíûøëàðûí éåðèíÿ, íÿôñëÿðèíèí õîøóíà ýÿëÿúÿê, øÿõñè ìÿíôÿÿòëÿðèíè ãîðóéàúàã äàâðàíûøëàð íöìàéèø åòäèðìÿéÿ àïàðàð. Áó úöð äöøöíúÿ áîøàíìàã êèìè èêè èíñàí àðàñûíäàêû áÿçè ìàääè ÿëàãÿëÿðèí ïîçóëìàñû êèìè âÿçèééÿòëÿðäÿ äÿ à÷ûã-àøêàð îðòàéà ÷ûõà áèëèð. Áîøàíìàã - íÿôñëÿðèíèí îíëàðû èäàðÿ åòìÿñèíÿ èúàçÿ âåðÿí áÿçè èíñàíëàð ö÷öí ãàðøû òÿðÿôëÿ îëàí áöòöí ìÿíôÿÿò ÿëàãÿëÿðèíè êÿñìÿê ìÿíàñûíà óéüóí ýÿëèð. Áó èíñàíëàð ìÿíôÿÿò ÿëàãÿëÿðèíèí áèòäèéè éåðäÿ ãàðøû òÿðÿôÿ àðòûã äèããÿò âÿ ÿëàãÿ ýþñòÿðìÿëÿðè ö÷öí áèð ñÿáÿá ãàëìàäûüûíà èíàíûðëàð. ßêñÿð hàëëàðäà àéðûëäûãëàðû èíñàíëàðà ãàðøû îëàí áöòöí ñåâýè âÿ hþðìÿò hèññëÿðèíè äÿ èòèðäèêëÿðèíÿ ýþðÿ îíëàðà éàõøûëûã åäÿ áèëìÿê ö÷öí hå÷ áèð ñÿáÿá òàïà áèëìÿçëÿð. Áóíà ýþðÿ äÿ àíúàã þç ìÿíôÿÿòëÿðèíè ãîðóìàã ö÷öí hÿðÿêÿò åäÿð, ãàðøû òÿðÿôèí âÿçèééÿòèíè, ÷ÿòèíëèêëÿðèíè âÿ ñûõûíòûëàðûíû, åhòèéàú è÷èíäÿ îëäóãëàðûíû ýþðìÿçëèéÿ âóðà áèëÿðëÿð. Èìàí ýÿòèðÿíëÿðèí áåëÿ áèð âÿçèééÿò ãàðøûñûíäà íöìàéèø åòäèðÿúÿêëÿðè ÿõëàã èñÿ ÷îõ ôÿðãëè îëóð. Îíëàð ýþðäöêëÿðè hÿð áèð èøäÿ àíúàã Àëëàhûí ðàçûëûüûíû ãàçàíìàüû ãàðøûëàðûíà ìÿãñÿä ãîéäóãëàðû ö÷öí øÿõñè èñòÿêëÿðèíÿ âÿ éà íÿôñëÿðèíèí ãöðóðëó àðçóëàðûíà ýþðÿ hÿðÿêÿò åòìÿçëÿð. Àëëàhûí ðàçû ãàëàúàüû äàâðàíûøûí, øÿðòëÿðèí íåúÿ îëàúàüûíäàí àñûëû îëìàéàðàã Ãóðàí ÿõëàãûíà âÿ âèúäàíëàðûíà óéüóí áèð ÿõëàã ýþñòÿðìÿëè îëäóãëàðûíû áèëèðëÿð. Áóíà ýþðÿ áîøàíìàã ìÿñÿëÿñè îëàíäà äà íöìàéèø åòäèðÿúÿêëÿðè hÿðÿêÿò éåíÿ ýþçÿë ÿõëàãà ÿí óéüóí îëàí hÿðÿêÿò îëàúàãäûð. Àëëàh Ãóðàíûí “Ãàäûíëàðûíûçû áîøàäûüûíûç âÿ îíëàðûí ýþçëÿìÿ ìöääÿòè áàøà ÷àòäûüû çàìàí îíëàðû éà õîøëóãëà ñàõëàéûí, éà äà õîøëóãëà áóðàõûí...” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè, 2/231) àéÿñè èëÿ èíñàíëàðà áîøàíäûãëàðû õàíûìëàðûíû ýþçÿëëèêëÿ áóðàõìàëàðûíû áèëäèðìèøäèð. Ìþìèíëÿð áó ìÿñÿëÿäÿ îëäóãúà äèããÿòëè äàâðàíûðëàð. Ýþçÿë ÿõëàãû Àëëàhûí ðàçûëûüûíû ãà139

140

Ùarun Éÿhya

çàíà áèëìÿê ìÿãñÿäè èëÿ éàøàäûãëàðû ö÷öí áîøàíàúàãëàðû èíñàíà ãàðøû äà åéíè õîø ìöíàñèáÿòè, ìÿðhÿìÿòè, íÿçàêÿòè, hþðìÿòè âÿ èíúÿ äöøöíúÿíè ýþñòÿðèðëÿð. Åâëÿíÿðêÿí âÿ éà ñîíðà áèð-áèðëÿðèíÿ ãàðøû íåúÿ ñåâýè, ñàéüû ýþñòÿðèáëÿðñÿ, áó ÿõëàãëàðûíû áîøàíàðêÿí äÿ ãîðóéóðëàð. Áîøàíìàüû àðàëàðûíäà áèð ìöáàhèñÿ âÿ éà èíúèêëèê ñÿáÿáè hàëûíà ýÿòèðìÿçëÿð. Ãàðøû òÿðÿôè ÷ÿòèí âÿ ñûõûíòûëû âÿçèééÿòÿ ñàëàúàã, íàðàhàòëûãëàðûíà ñÿáÿá îëàúàã áèð hÿðÿêÿò ýþñòÿðìÿêäÿí óçàã äàéàíàðëàð. Àëëàh Ãóðàíûí áàøãà áèð àéÿñèíäÿ áîøàíûëàí ãàäûíëàðà ãàðøû íåúÿ ÿõëàãëû hÿðÿêÿò åäèëìÿñèíÿ áåëÿ äèããÿò éþíÿëòìèøäèð: “Åé èìàí ýÿòèðÿíëÿð! ßýÿð ìþìèí ãàäûíëàðëà åâëÿíèá îíëàðà òîõóíìàäàí ÿââÿë òàëàãëàðûíû âåðñÿíèç, àðòûã îíëàð ö÷öí ñèçÿ ýþçëÿìÿ ìöääÿòè ñàéìàüà åhòèéàú éîõäóð. Áåëÿ îëäóãäà îíëàðà áèð øåé (êèôàéÿò åäÿúÿê ìèãäàðäà ìàë) âåðèá ýþçÿë òÿðçäÿ ñÿðáÿñò áóðàõûí!” (“ßhçàá” ñóðÿñè, 33/49).

Ãàäûíëàðûí áîøàíàíäàí ñîíðà ìàääè áàõûìäàí òÿìèí åäèëìÿñè Àëëàh Ãóðàíäà áîøàíàí ãàäûíûí éàøàéûøûíûí ìàääè áàõûìäàí òÿìèí åäèëìÿñèíèí Þçöíäÿí ãîðõóá ÷ÿêèíÿí hÿð ìþìèí êèøèíèí öçÿðèíÿ äöøÿí áèð ìÿñóëèééÿò îëäóüóíó áèëäèðìèøäèð: “Áîøàíàí ãàäûíëàðû ãÿáóë îëóíìóø òÿðçäÿ (øÿðèÿòÿ ìöâàôèã) ôàéäàëàíäûðìàã ìöòòÿãèëÿðèí âÿçèôÿñèäèð” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè, 2/241). Ãóðàí ÿõëàãûíà ýþðÿ ìþìèíëÿðèí hÿéàòëàðûíûí hÿð ìÿðhÿëÿñèíäÿ îëäóüó êèìè, áó ìÿñÿëÿäÿ äÿ Àëëàhûí ðàçûëûüûíû ãàçàíìàã ìÿãñÿäè èëÿ hÿðÿêÿò åòìÿëÿðè ëàçûìäûð. Âåðèëÿúÿê éàðäûìûí ìèãäàðû ìöÿééÿí åäèëÿðêÿí ãàäûíûí ñîñèàë âÿçèééÿòèíè âÿ åhòèéàúëàðûíû íÿçÿðÿ àëàðàã âèúäàíëà hÿðÿêÿò åòìÿê

141

“Ìàë-ä äþâëÿò, îüóë-ó óøàã áó äöíéàíûí áÿð-á áÿçÿéèäèð. ßáÿäè ãàëàí éàõøû ÿìÿëëÿð èñÿ Ðÿááèíèí éàíûíäà hÿì ñàâàá, hÿì äÿ öìèä åòèáàðèëÿ äàhà õåéèðëèäèð!” (“Êÿhô” ñóðÿñè, 18/46).

142

Ùarun Éÿhya

ìþìèí ÿõëàãûíûí áèð ÿñàñûäûð. Àëëàh ìþìèíëÿðèí áó ìÿñÿëÿäÿêè ìÿñóëèééÿòëÿðèíè Ãóðàíäà áåëÿ áèëäèðìèøäèð: “...Ãÿáóë îëóíìóø ãàéäà öçðÿ, âàðëû þç èìêàíû äàõèëèíäÿ, êàñûá äà ýöúö ÷àòäûüû ãÿäÿð, éàõøûëûã åäÿíëÿðÿ ëàéèã øÿêèëäÿ îíëàðà áèð øåé âåðñèí!” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè, 2/236). “Âàðëû-êàðëû îëàí þç âàðûíà ýþðÿ (ñöä hàããû) âåðñèí. Èìêàíû àç îëàí èñÿ Àëëàhûí îíà âåðäèéèíäÿí âåðñèí. Àëëàh hå÷ êÿñè Þçöíöí îíà âåðäèéèíäÿí àðòûã õÿðúëÿìÿéÿ ìÿúáóð åòìÿç. Àëëàh hÿð áèð ÷ÿòèíëèêäÿí ñîíðà àñàíëûã ÿòà åäÿð” (“Òÿëÿã” ñóðÿñè, 65/7). Àéÿëÿðäÿí äÿ àéäûí îëäóüó êèìè, Àëëàh èìêàíëàðû éàõøû îëàí çÿíýèí èíñàíû äà, ìàääè èìêàíû àç îëàí êàñûáû äà áó ìÿñÿëÿäÿ úàâàáäåh ñàéìûø, hÿð áèðèíÿ èìêàíëàðû äàõèëèíäÿ éàðäûì åòìÿëÿðèíèí âàúèáëèéèíè áèëäèðìèøäèð. Ãóðàí ÿõëàãûíäàí óçàã éàøàéàí áÿçè èíñàíëàð áîøàäûãëàðû âÿ àðòûã hå÷ íÿ ýþçëÿìÿäèêëÿðè èíñàíà ìàääè îëàðàã êþìÿê åòìÿéèí hàâàéû éåðÿ âåðèëÿí áèð õÿðú îëäóüóíó äöøöíöðëÿð. ×öíêè àõèðÿòÿ èíàíìûð âÿ ýþðäöêëÿðè èøëÿðäÿ Àëëàhûí ðàçûëûüûíû ãàçàíìàã êèìè áèð ìÿãñÿäëÿðè éîõäóð. Ìÿãñÿäëÿðè àíúàã ìÿíôÿÿòëÿðèíè ãîðóìàã îëäóüó ö÷öí àðòûã þçëÿðèíè hå÷ áèð ìÿíôÿÿòëÿ òÿìèí åòìÿéÿúÿê, éàä âÿçèééÿòèíÿ äöøÿí áèð àäàì ö÷öí ôÿäàêàðëûã åòìÿéèí áèð ìÿíàñû îëìàäûüûíû äöøöíÿúÿêëÿð. Áóíà ýþðÿ äÿ öìó-

“...Øöáhÿñèç êè, Î, öðÿêëÿðäÿ îëàíëàðû áèëÿíäèð” (“Øóðà” ñóðÿñè, 42/24).

144

ìèééÿòëÿ áó ìÿñóëèééÿòäÿí hÿð hàíñû áèð ôîðìàäà àçàä îëìàüà, éà äà ãàðøû òÿðÿôèí äöøäöéö âÿçèééÿòè hå÷ íÿçÿðÿ àëìàäàí hÿääèíäÿí àðòûã àç ìèãäàðëà ìÿñÿëÿíè hÿëë åòìÿéÿ ÷àëûøàðëàð. Èìàí ýÿòèðÿíëÿð èñÿ áöòöí äàâðàíûøëàðû èëÿ Àëëàhûí ðàçûëûüûíû ãàçàíìàüû ãàðøûëàðûíà ìÿãñÿä ãîéäóãëàðû ö÷öí hå÷ âàõò áó úöð ôèêèðëÿðëÿ hÿðÿêÿò åòìÿç, ÿêñèíÿ, ÿí ÷îõ äèããÿò ýþñòÿðÿðëÿð. Þìðöíöí àõûðûíà êèìè áîøàíäûüû èíñàíû áèð äÿ hå÷ âàõò ýþðìÿñÿ âÿ îíäàí ìàääè-ìÿíÿâè hå÷ áèð ìÿíôÿÿò ÿëäÿ åòìÿñÿ äÿ, ìþìèí áèð èíñàí ñÿìèìèééÿòëÿ áó èíñàíûí åhòèéàúëàðûíû þç ìàääè èìêàíëàðûíà óéüóí îëàðàã ÿí éàõøû øÿêèëäÿ þäÿìÿéÿ ÷àëûøàð. Áóíóíëà éàíàøû, áèð èáàäÿòè éåðèíÿ éåòèðÿðêÿí èíñàíëàðà Àëëàhûí ðàçûëûüûíû ãàçàíäûðàí ÿñë øåéèí åòäèêëÿðè áèð èøèí ìàhèééÿòè äåéèë, áóíó éåðèíÿ éåòèðÿðêÿí öðÿêëÿðèíäÿ ýÿçäèðäèêëÿðè íèééÿòëÿðè îëäóüóíó áèëèðëÿð. Àëëàh êÿñèëÿí ãóðáàíëàð ö÷öí áèð àéÿäÿ “Îíëàðûí íÿ ÿòè, íÿ äÿ ãàíû, ÿëáÿòòÿ, Àëëàhà ÷àòìàç. Àëëàhà ÷àòàúàã îëàí éàëíûç ñèçèí òÿãâàíûçäûð” (“Ùÿúú” ñóðÿñè, 22/37) áóéóðàðàã áó ìÿñÿëÿíè ìþìèíëÿðÿ à÷ûãëàìûøäûð. Áóíà ýþðÿ äÿ Àëëàhûí áèð àéÿäÿ “Ãàäûíëàðûíûçûí ìåhðëÿðèíè êþíöë õîøëóüóéëà âåðèí! ßýÿð îíëàð ãÿëáÿí, þç ðàçûëûãëàðû èëÿ áóíäàí ñèçÿ áèð øåé áàüûøëàñàëàð, îíó hàëàë îëàðàã, íóøúàíëûãëà éåéèí!” (“Íèñà” ñóðÿñè, 4/4) ñþçëÿðè èëÿ áèëäèðäèéè êèìè, ãàäûíëàðà ãàðøû îëàí áó ìÿñóëèééÿòëÿðèíè “êþíöë õîøëóüó èëÿ” éåðèíÿ éåòèðèðëÿð. Ãàäûíëàðûí äà éåíÿ áó éàðäûìû “þç ðàçûëûãëàðû èëÿ” áàüûøëàéàíäà èñÿ áó ìÿñÿëÿäÿ hå÷ úöð úàâàáäåh îëìàçëàð.

145

Íömunÿvi Ìösÿlman Ãadûn Ùÿzrÿti Ìÿryÿm

Ãàäûíà âåðèëÿí ìàëëàðûí áîøàíàíäàí ñîíðà ýåðè àëûíìàìàñû Àëëàhûí ãàäûíëàðûí ãîðóíìàñû èëÿ áàüëû Ãóðàíäà áèëäèðäèéè òÿäáèðëÿðäÿí áèðè èñÿ áîøàíàí ãàäûíëàðûí ñàhèá îëäóãëàðû ìàëäþâëÿòëÿðè èëÿ áàüëûäûð. Àëëàh: “ßýÿð áèð àðâàäûí éåðèíÿ áàøãà áèð àðâàä àëìàã èñòÿñÿíèç, îíëàðäàí áèðèíÿ (áèðèíúèéÿ) ÷îõëó ìàë âåðìèø îëñàíûç äà, îíäàí hå÷ áèð øåé ýåðè àëìàéûí! Ìÿýÿð áó ìàëû áþhòàí àòìàã âÿ àøêàð áèð ýöíàh èø ýþðìÿêëÿ ýåðè àëàúàãñûíûç?! Ñèç îíó íåúÿ ýåðè àëà áèëÿðñèíèç êè, (âàõòèëÿ) áèð-áèðèíèçëÿ éàõûíëûã åòìèøäèíèç âÿ îíëàð (ãàäûíëàðûíûç) ñèçäÿí ìþhêÿì ÿhä-ïåéìàí àëìûøäûëàð” (“Íèñà” ñóðÿñè, 4/20-21) àéÿëÿðè èëÿ áîøàíàí êèøèíèí åâëè îëäóüó âàõòëàðäà õàíûìûíà âåðäèéè hå÷ áèð íÿñíÿíè ýåðè àëìàìàüûíû áèëäèðìèøäèð. Àëëàh ÿââÿëúÿ åâëÿíìÿêëÿ ãàäûíà áèð ñþç âÿ çÿìàíÿò âåðèëäèéèíè õàòûðëàòìûø, áóíà ýþðÿ äÿ ãàäûíà “÷îõëó ìàë âÿ ïóë” âåðèëñÿ äÿ, éåíÿ äÿ êèøèíèí áóíëàðû ãàéòàðìàã êèìè áèð hÿâÿñ-

“...Íÿôñèíèí õÿñèñëèéèíäÿí ãîðóíóá ñàõëàíûëàí êèìñÿëÿð ìÿhç îíëàð íèúàò òàïûá ñÿàäÿòÿ ãîâóøàíëàðäûð!” (“Ùÿøð” ñóðÿñè, 59/9).

146

Ùarun Éÿhya

äÿ îëìàìàñûíû áèëäèðìèøäèð. Èìàí ýÿòèðÿí Àëëàhäàí ãîðõàí âÿ hÿð èøè Àëëàhûí ðàçûëûüûíû ãàçàíìàã öìèäè èëÿ éåðèíÿ éåòèðÿí áèð èíñàí âåðèëÿí ñþçöí Àëëàhà ãàðøû âåðèëäèéèíè äÿðê åäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ áó ìÿñÿëÿäÿêè ìÿñóëèééÿòèíè ÿí ýþçÿë øÿêèëäÿ éåðèíÿ éåòèðèð. Àëëàh èíñàíëàðû Ãóðàíëà áèëäèðäèéè ìåéàðëàðà äèããÿòëÿ òàáå îëìàëàðû ìÿñÿëÿñèíäÿ õÿáÿðäàðëûã åòìèø âÿ ãàäûíëàðà âåðèëÿí hÿð hàíñû áèð øåéèí ãàéòàðûëìàñûíû òÿëÿá åòìÿéèí hàëàë îëìàäûüûíû áèëäèðìèøäèð: “...Îíëàðà (ãàäûíëàðûíûçà) âåðäèéèíèçäÿí áèð øåé òÿëÿá åòìÿíèç ñèçÿ hàëàë îëìàç. Áó éàëíûç êèøè èëÿ ãàäûíûí Àëëàhûí (ÿð-àðâàäëûã) hàããûíäàêû hþêìëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðÿ áèëìÿéÿúÿêëÿðèíäÿí ãîðõäóãëàðû çàìàí ìöìêöíäöð.

147

Íömunÿvi Ìösÿlman Ãadûn Ùÿzrÿti Ìÿryÿm

ßýÿð îíëàðûí (ÿð-àðâàäûí) Àëëàhûí hþêìëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðìÿéÿúÿêëÿðèíäÿí ñèç äÿ ãîðõñàíûç, àðâàäûí ÿðèíÿ áèð øåé âåðìÿñèíäÿ hå÷ áèðè ö÷öí ýöíàh éîõäóð. Áóíëàð Àëëàhûí hÿäëÿðèäèð (hþêìëÿðèäèð). Îíëàðäàí êÿíàðà ÷ûõìàéûí. Àëëàhûí hÿäëÿðèíäÿí êÿíàðà ÷ûõàíëàð, ÿëáÿòòÿ, çàëèìëÿðäèð” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè, 2/229). Ýþðöíäöéö êèìè, Èñëàì ÿõëàãûíäà ãàäûíà áþéöê äèããÿò ýþñòÿðèëèð, hÿéàòûíûí hÿð hàíñû áèð ìÿðhÿëÿñèíäÿ áèð ñûõûíòû âÿ éà ÷ÿòèíëèêëÿ ãàðøûëàøìàìàñû ö÷öí ëàçûì îëàí áöòöí ÿõëàã òÿäáèðëÿðè äàhà ÿââÿëäÿí ýþðöëöð. Ìþìèíëÿð hÿìèøÿ hÿð èøëÿðèíäÿ Àëëàhäàí ãîðõàðàã hÿðÿêÿò åòäèêëÿðè ö÷öí áîøàíäûãëàðû áèð ãàäûíûí äà hàãëàðûíû ÿí ýþçÿë øÿêèëäÿ ãîðóéóð âÿ ìöìêöí îëà áèëÿúÿê ÿí âèúäàíëû hÿðÿêÿòè åäèðëÿð.

Áîøàíàíäàí ñîíðà ãàäûíëàðûí hÿéàò øÿðàèòè èëÿ òÿìèí åäèëìÿñè Àëëàh Ãóðàíûí: “Îíëàðû (áîøàäûüûíûç ãàäûíëàðû) èìêàíûíûç ÷àòäûüû ãÿäÿð þç éàøàäûüûíûç éåðäÿ ñàêèí åäèí. (Áó ãàäûíëàðû) ñûõûøäûðìàã ìÿãñÿäèëÿ îíëàðà çÿðÿð âåðìÿéÿ úÿhä ýþñòÿðìÿéèí. ßýÿð îíëàð hàìèëÿäèðëÿðñÿ, áàðè-hÿìëèíè éåðÿ ãîéàíà ãÿäÿð õÿðúëÿðèíè âåðèí. Ñèçèí ö÷öí óøàã ÿìèçäèðèðëÿðñÿ, îíëàðûí (ñöä) hàããûíû âåðèí. Þç àðàíûçäà éàõøûëûãëà ñàçèøÿ ýÿëèí. ßýÿð ÷ÿòèíëèéÿ äöøñÿíèç, îíó (óøàüû) áàøãà áèð ãàäûí ÿìèçäèðÿ áèëÿð” (“Òàëàã” ñóðÿñè, 65/6) àéÿñè èëÿ áîøàíàíäàí ñîíðà ãàäûíëàðûí hÿì ìàääè, hÿì äÿ 148

Ùarun Éÿhya

ìÿíÿâè ìÿíàäà áöòöí åhòèéàúëàðûíûí ãîðóíìàñû ö÷öí ýþñòÿðèëìÿëè îëàí ÿõëàã õöñóñèééÿòëÿðèíè èíñàíëàðà áèëäèðìèøäèð. Î àíà ãÿäÿð ìàääè-ìÿíÿâè hÿð úöð åhòèéàúûíû éîëäàøûíûí âÿ éà åâëèëèéèí òÿìèí åòäèéè èìêàíëàðëà ãàðøûëàéàí ãàäûí áîøàíìàãëà áèðëèêäÿ áèð ÷îõ úÿhÿòäÿí ÷ÿòèíëèê è÷èíäÿ ãàëà áèëÿúÿêäèð. Ìþìèí ÿõëàãû áåëÿ áèð âÿçèééÿòäÿ èíñàíûí îëà áèëäèéè þë÷öäÿ àíëàéûøëû îëìàñûíû âÿ ãàðøû òÿðÿôèí åhòèéàúëàðûíû þç åhòèéàúëàðû êèìè áöòöí òÿôÿððóàòëàðû èëÿ äöøöíöá éàðäûì÷û îëìàüà ñÿé ýþñòÿðìÿñèíè òÿëÿá åäèð. Õöñóñèëÿ åâëèëèêäÿí ñîíðà îíà ãàëà áèëÿúÿéè óéüóí áèð éåð òÿøêèë åäÿíÿ êèìè áó ìÿñÿëÿäÿ ãàäûíà áèð èìêàí âåðìÿëèäèð. Îíà hÿð hàíñû áèð øÿêèëäÿ çÿðÿð ýÿëìÿñèíÿ èúàçÿ âåðèëìÿìÿñè ìþìèí ö÷öí âèúäàí áàõûìûíäàí ìöhöì áèð ìÿñóëèééÿòäèð. Áóíóíëà éàíàøû, ÿýÿð ãàäûí hàìèëÿäèðñÿ, êþðïÿíè äöíéàéà ýÿòèðÿíÿ êèìè, ìàääè úÿhÿòäÿí áöòöí ñàüëàìëûã âÿ äèýÿð åhòèéàúëàðûíûí òÿìèí åäèëìÿñè ýþçÿë ÿõëàãà óéüóí îëàí áèð äàâðàíûø îëàúàãäûð. Áöòöí áó åhòèéàúëàð èíñàíëàðûí è÷èíäÿ îëäóãëàðû øÿðòëÿðÿ ýþðÿ äÿéèøÿ áèëÿð. Àíúàã ìöhöì îëàí èìàíëû âÿ âèúäàíëû èíñàíëàðûí øÿðòëÿðèí íåúÿëèéèíäÿí àñûëû îëìàéàðàã äÿðèí äöøöíúÿëè âÿ àíëàéûøëû áèð âÿçèééÿòäÿ hÿðÿêÿò åòìÿëÿðè, ìàääè âÿ ìÿíÿâè éþíäÿí ÿìèíàìàíëûüûíû òÿìèí åäÿ áèëìÿñè ö÷öí ëàçûì îëàí áöòöí òÿäáèðëÿðè àëà áèëìÿëÿðèäèð. Áöòöí áó ìÿñÿëÿëÿðè hÿëë åäÿðêÿí äÿ, Àëëàhûí àéÿäÿ áèëäèðäèéè êèìè, hÿð úöð ìÿñÿëÿíèí èíñàíëàð àðàñûíäà ýþçÿëëèêëÿ âÿ Ãóðàí ÿõëàãûíà óéüóí áèð øÿêèëäÿ hÿëë åäèëìÿñèäèð.

149

“Íÿhàéÿò, Àëëàh îíëàðà hÿì äöíéà íåìÿòëÿðèíè, hÿì äÿ ÿí ýþçÿë àõèðÿò íåìÿòèíè âåðäè. Àëëàh éàõøû èø ýþðÿíëÿðè ñåâÿð!” (“Àëè-ÈÈìðàí” ñóðÿñè, 3/148).

Ùarun Éÿhya

Ãàäûíëàðà çîðëà âàðèñ îëìàã Àëëàh Ãóðàíäà ãàäûíëàðûí úÿìèééÿòäÿêè hÿéàòûíûí hÿð ìÿðhÿëÿñèíäÿ ÿí ýþçÿë øÿêèëäÿ ãîðóíìàëàðû èëÿ áàüëû îëàðàã ÷îõëó òþâñèéÿëÿð âåðìèøäèð. Áóíëàðäàí áèðè äÿ ãàäûíëàðûí ìàë-äþâëÿòëÿðèíÿ çîðëà âàðèñ îëìàüà ÷àëûøûëìàìàñû ìÿñÿëÿñèäèð. Àëëàh Ãóðàíûí: “Åé èìàí ýÿòèðÿíëÿð! Ãàäûíëàðà çîðëà âàðèñ ÷ûõìàã ñèçÿ hàëàë äåéèëäèð? Ãàäûíëàð à÷ûã-àøêàð ïèñ áèð èø ýþðìÿéèíúÿ, þçëÿðèíÿ âåðäèéèíèç øåéëÿðèí áèð hèññÿñèíè ýåðè ãàéòàðìàã ìÿãñÿäèëÿ îíëàðà ÿçèééÿò âåðìÿéèí. Îíëàðëà ýþçÿë ðÿôòàð åäèí...” (“Íèñà” ñóðÿñè, 4/19) àéÿñè èëÿ ìþìèíëÿðÿ áó ìÿñÿëÿíè õàòûðëàòìûøäûð.

Éåòèì ãàäûíëàðûí hàãëàðûíûí ãîðóíìàñû Ãàäûíëàðà ãàðøû ýþñòÿðèëìÿëè îëàí ãàéüûéà âÿ ýþçÿë ÿõëàãà äèããÿò éåòèðèëÿí àéÿëÿðäÿí áèðèíäÿ Àëëàh “éåòèì ãûçëàðëà ÿäàëÿòëÿ ðÿôòàð åäèëìÿñè”íèí ëàçûì îëäóüóíó õÿáÿð âåðìèøäèð: “Ñÿíäÿí ãàäûíëàð áàðÿñèíäÿ ôÿòâà èñòÿéèðëÿð. Äå êè: “Îíëàð áàðÿñèíäÿ ôÿòâàíû ñèçÿ Àëëàh âÿ êèòàáäàí ñèçÿ îõóíàí àéÿëÿð âåðèð. Îíëàð âåðèëìÿñè âàúèá îëàíû (ìèðàñû) þçëÿðèíÿ âåðìÿéÿðÿê åâëÿíìÿê èñòÿäèéèíèç éåòèì ãûçëàð âÿ àúèç óøàãëàð hàããûíäà, hÿì÷èíèí éåòèìëÿðëÿ ÿäàëÿòëÿ ðÿôòàð åòìÿíèç áàðÿäÿ îëàí àéÿëÿðäèð”. Ñèçèí åòäèéèíèç áöòöí õåéèðëè èøëÿðè, øöáhÿñèç êè, Àëëàh áèëèð!” (“Íèñà” ñóðÿñè, 4/127). Àëëàh ãîðõóñó îëìàéàí áÿçè èíñàíëàð çÿèô âÿçèééÿòäÿ îëäóãëàðûíû, ÿòðàôëàðûíûí ýöúëö îëìàäûüûíû âÿ éà àðõàñûíäà hàãëàðûíû ãîðóéóá ñàhèá ÷ûõàúàã hå÷ êèìèí îëìàäûüûíû ôèêèðëÿøäèêëÿðè èíñàíëàðûí hàãëàðûíû àñàíëûãëà òàïäàëàéûðëàð. Éåòèì îëàí èíñàíëàð äà áÿçè âàõòëàð áó ïèñ íèééÿòëè èíñàíëàðûí ÿäàëÿòñèç âÿ ìÿíôÿÿòïÿðÿñò äàïâðàíûøëàðûíûí hÿäÿôèíÿ ÷åâðèëèð. Ùÿòòà áÿçè èíñàíëàð áÿçÿí áèð èíñàíà ñàhèá îëäóüó èìêàíëàðûíäàí èñòèôàäÿ

151

Íömunÿvi Ìösÿlman Ãadûn Ùÿzrÿti Ìÿryÿm

åòìÿê ìÿãñÿäè èëÿ àíúàã âàðëû îëäóüó ö÷öí åâëÿíèðëÿð. Áó èíñàí éåòèì îëàíäà èñÿ áó ìÿíôÿÿòïÿðÿñò éàõûíëûãëàðûíû äàhà àñàí øÿêèëäÿ hÿéàòà êå÷èðÿ áèëÿúÿêëÿðèíè äöøöíÿ áèëèðëÿð. Àëëàh áó úöð èíñàíëàðûí ÿõëàãûíäàí ÷ÿêèíìÿëÿðè ìÿñÿëÿñèíäÿ ìþìèíëÿðÿ õÿáÿðäàðëûã åòìèø âÿ îíëàðà hÿìèøÿ õåéèð òÿðÿôäàðû îëàðàã hÿðÿêÿò åòìÿëÿðèíè õàòûðëàòìûøäûð. Èìàí ýÿòèðÿí èíñàíëàð Àëëàhûí åòäèêëÿðè hÿð øåéè ýþðäöéöíö âÿ àõèðÿòäÿ áöòöí áóíëàðû îðòàéà ÷ûõàðàúûüûíû áèëèðëÿð. Èíñàíëàðû àëäàòìàüûí, hàãñûç éîëëàðëà ìÿíôÿÿò ÿëäÿ åòìÿéÿ ÷àëûøìàüûí, ÿäàëÿòñèç âÿ ìÿðhÿìÿòñèç äàâðàíûøëàð íöìàéèø åòäèðìÿéèí àõèðÿòäÿ èíñàíëàðû ìöòëÿã çÿðÿðÿ ìÿðóç ãîéàúàüûíû äÿðê åäèðëÿð. Äöíéà hÿéàòûíäàêû hàãñûç éåðÿ ãàçàíûëàúàã àç áèð ìÿíôÿÿòèí èíñàíëàðà Àëëàhûí ðàçûëûüûíû èòèðÿúÿéèíè âÿ àõèðÿòäÿ ñîíñóç áèð ÿçàáà ñÿáÿá îëà áèëÿúÿéèíè äöøöíÿðÿê áåëÿ áèð ÿõëàãà hå÷ âàõò éàíàøìàçëàð. Éåòèì áèð èíñàíûí hàããûíû hàìûäàí ÿââÿë þçëÿðè ãîðóéóá hèìàéÿ åòìÿéÿ ÷àëûøûð, ïèñ íèééÿòëè èíñàíëàðûí éàõûíëàøìàëàðûíà ãàðøû ÿââÿëúÿ þç òÿäáèðëÿðèíè ýþðöðëÿð. Åéíè èëÿ åâëÿíìÿê èñòÿäèêëÿðè éåòèì áèð èíñàíûí hàãëàðûíà ãàðøû äà áþéöê áèð äèããÿòëÿ éàíàøàð, åâëèëèéè hå÷ âàõò ö÷öí ãàðøû òÿðÿôèí ñàhèá îëäóüó èìêàíëàðäàí èñòèôàäÿ åäèëÿí áèð áÿðàáÿðëèê îëàðàã ãÿáóë åòìÿçëÿð.

152

Ùarun Éÿhya

“Åé èìàí ýÿòèðÿíëÿð! Àëëàhäàí ãîðõóí! Ùÿð êÿñ ñàáàh ö÷öí íÿ åòäèéèíÿ íÿçÿð ñàëñûí. Àëëàhäàí ãîðõóí. Ùÿãèãÿòÿí, Àëëàh åòäèêëÿðèíèçäÿí õÿáÿðäàðäûð!” (“Ùÿøð” ñóðÿñè, 59/18).

ÃÓÐÀÍÀ ÝÞÐß ÈÄÅÀË ÌÖÑßËÌÀÍ ÃÀÄÛÍ ÕÀÐÀÊÒÅÐÈ

ìàíûí áèð ãàäûíû íÿ äÿðÿúÿ õåéèðëè áèð èíñàí hàëûíà ýÿòèðäèéèíÿ Àëëàh Ãóðàíûí: “Àëëàhà øÿðèê ãÿðàð âåðÿí ãàäûíëàð èìàíà ýÿëìÿéèíúÿ îíëàðëà åâëÿíìÿéèí! ßëáÿòòÿ, Àëëàhà èìàí ýÿòèðìèø áèð úàðèéÿ, ýþçÿëëèéèíÿ håéðàí îëäóüóíóç ìöøðèê áèð ãàäûíäàí äàhà éàõøûäûð. Ùÿì÷èíèí ìöøðèê êèøèëÿð Àëëàhà èìàí ýÿòèðìÿéÿíÿ ãÿäÿð ìþìèí ãàäûíëàðû àðâàäëûüà âåðìÿéèí! ßëáÿòòÿ, Àëëàhà èìàí ýÿòèðÿí áèð êþëÿ úàìàëûíà ìÿôòóí îëäóüóíóç ìöøðèê áèð êèøèäÿí äàhà õåéèðëèäèð. Îíëàð ñèçè úÿhÿííÿìÿ ÷àüûðäûãëàðû hàëäà, Àëëàh ñèçè Þç èçíè èëÿ úÿííÿòÿ, ìÿüôèðÿòÿ ÷àüûðûð âÿ éàõøû äöøöíöá èáðÿò àëìàëàðû ö÷öí èíñàíëàðà hþêìëÿðèíè àéäûíëàøäûðûð” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè, 2/221) àéÿñè èëÿ äèããÿò éþíÿëòìèøäèð. Áèð èíñàíûí øÿõñèééÿòèíè ýþçÿëëÿøäèðèá öñòöí hàëà ýÿòèðÿí, õàðàêòåðèíè ñàüëàìëàøäûðàí, ÿõëàãûíû ýþçÿëëÿøäèðÿí, äàâðàíûøëàðûíû òÿñèðëè hàëà ýÿòèðÿí hÿìèí èíñàíûí èìàíû, Àëëàh ãîðõóñó âÿ òÿãâàñûäûð. Èíñàíûí ñàhèá îëäóüó áöòöí õöñóñèééÿòëÿðÿ ìÿíà ãàçàíäûðàí èìàíûäûð. Áó Àëëàhûí Ãóðàíëà áèëäèðäèéè ìöhöì áèð ñèððè, èíñàíëàðûí äèããÿòëÿ äöøöíöá íÿñèhÿò àëìàëàðûíû ëàçûìëû åäÿí ìöhöì áèð ìÿëóìàòäûð. Ãóðàí ÿõëàãû áöòöí èíñàíëàð êèìè ãàäûíëàðà äà ÿí ýöúëö, ÿí ñàüëàì âÿ ÿí ýþçÿë øÿõñèééÿòè ãàçàíäûðûð. Àëëàhûí: “...Õåéð, Áèç îíëàð ö÷öí þéöä-íÿñèhÿò âÿ øÿðÿô ýÿòèðäèê...” (“Ìóìèíóí” ñóðÿñè, 23/71) àéÿñè èëÿ áèëäèðäèéè êèìè, Ãóðàí ÿõëàãû èíñàíëàðà “øàí âÿ øÿðÿô” ãàçàíäûðûð. Äîëàéûñû èëÿ áó ÿõëàãû éàøàéàí áèð ãà155

156

Ùarun Éÿhya

äûí hþðìÿò åäèëìÿëè, øÿðÿôëè âÿ úèääè áèð õàðàêòåðÿ ìàëèê îëóð. ßââÿëêè hèññÿëÿðäÿ äèããÿò éåòèðèëäèéè êèìè, Àëëàh Ãóðàíäà ãàäûí âÿ êèøè ö÷öí ôÿðãëè õàðàêòåð áèëäèðìÿìèø, áöòöí èíñàíëàðû áèð ìöñÿëìàí õàðàêòåðèíÿ òàáå îëìàüà äÿâÿò åòìèøäèð. Ìöñÿëìàí Àëëàhäàí ãîðõàí, hÿð èøèíäÿ Àëëàhûí ðàçûëûüûíû ãàçàíìàüû ãàðøûñûíà ìÿãñÿä ãîéàí, äöíéà hÿéàòûíûí þòÿðè, þëöìöí èñÿ éàõûí îëäóüóíó áèëèá àõèðÿòè hÿäÿô ýþñòÿðÿí èíñàíäûð. Ãàäûí âÿ éà êèøè îëìàñûíäàí àñûëû îëìàéàðàã áöòöí ìöñÿëìàíëàð Ãóðàí ÿõëàãûíû ÿí ýþçÿë øÿêèëäÿ éàøàìàüà ñÿé ýþñòÿðÿðëÿð. Áó ÿõëàãû éàøàéàí ãàäûíëàð èñÿ úàhèëèééÿ úÿìèééÿòëÿðèíäÿ ãàäûí âÿ êèøè õàðàêòåðèíäÿ ýþðöíÿí áöòöí íþãñàíëàðäàí, çÿèôëèêëÿðäÿí, àçüûíëûãëàðäàí âÿ äàâðàíûø ïîçüóíëóãëàðûíäàí õèëàñ îëìóø, áóíëàðûí ÿâÿçèíÿ èìàíûí ýÿòèðäèéè ýöúëö áèð õàðàêòåð èíêèøàô åòäèðìèøäèëÿð. Èìàí ñàhèáè îëàí èíñàíëàð éàøàäûãëàðû úÿìèééÿòäÿí, àèëÿëÿðèíäÿí âÿ éà ÿòðàôäàêû éîëäàøëàðûíäàí åøèòäèêëÿðèíè áèð êÿíàðà ãîéóð âÿ Ãóðàíäà áèëäèðèëÿí ìöñÿëìàí õàðàêòåðèíè éàøàéûðëàð. Ìþìèí áèð ãàäûí äà õàðàêòåðèíè Àëëàhûí áÿéÿíäèéè âÿ ðàçû ãàëàúàüû ÿõëàãû ÿñàñ òóòàðàã Ãóðàíà ýþðÿ ìöÿééÿíëÿøäèðèð. Ùç.Ìÿðéÿì áó ìÿçèééÿòëÿðÿ ñàhèá îëàí ãàäûíëàðûí ÿí ýþçÿë íöìóíÿëÿðèíäÿíäèð. Êèòàáûí ÿââÿëêè hèññÿëÿðèíäÿ äàhà ÿòðàôëû îëàðàã òîõóíóëäóüó êèìè, Ùç.Ìÿðéÿì úàhèëèééÿ ÿõëàãûíû éàøàéàí áèð úÿìèééÿòäÿ ÷îõ ÷ÿòèí èìòàhàíëàðëà ñûíàüà ÷ÿêèëäèéè âÿ áöòöí áóíëàðà ãàðøû òÿêáàøûíà ìöäàôèÿ îëóíìàã ìÿúáóðèééÿòèíäÿ ãàëäûüû hàëäà, ÷îõ ýöúëö âÿ èðàäÿëè áèð õàðàêòåð íöìàéèø åòäèðìèøäèð. Èñëàì ÿõëàãû Àëëàhà êþíöëäÿí áèð èìàíûí, äÿðèí áèð òÿâÿêêöë âÿ òÿñëèìèééÿòèí îíà âåðäèéè ýöú èëÿ hÿð èøèíäÿ hÿìèøÿ öñòöí ýÿëìèøäèð. Ãàðøûñûíà ÷ûõàí áöòöí ÷ÿòèíëèêëÿðÿ áàõìàéàðàã, øÿðÿôèíè âÿ úèääèééÿòèíè ãîðóìóø, áó õöñóñèééÿòëÿðè èëÿ èíñàíëàð àðàñûíäà äèããÿò ÷ÿêÿí áèð øÿõñèééÿò êèìè òàíûíìûøäûð.

157

Íömunÿvi Ìösÿlman Ãadûn Ùÿzrÿti Ìÿryÿm

Èìàí ýÿòèðÿí áöòöí ãàäûíëàð Ùç.Ìÿðéÿìèí áó ýþçÿë ÿõëàãûíû âÿ öñòöí øÿõñèééÿòèíè þçëÿðèíÿ íöìóíÿ ýþòöðìÿëè âÿ Ãóðàíäà áèëäèðèëÿí èäåàë ìöñÿëìàí õàðàêòåðèíÿ ÷àòà áèëìÿê ö÷öí ñÿìèìè áèð ñÿé ýþñòÿðìÿëèäèðëÿð. Ñîíðàêû ñÿhèôÿëÿðäÿ Àëëàhûí Ãóðàíäà áèëäèðäèéè “èäåàë ìöñÿëìàí ãàäûí õàðàêòåðè”íèí ÿí ÿñàñ õöñóñèééÿòëÿðèíÿ òîõóíàðàã, áó õàðàêòåðèí úàhèëèééÿ èíàíúëàðûíûí ôîðìàëàøäûðäûüû ãàäûí õàðàêòåðèíäÿí íÿ ãÿäÿð ôÿðãëè âÿ ýöúëö áèð ãóðóëóøà ìàëèê îëäóüóíó ýþñòÿðÿúÿéèê.

Ìöñÿëìàí ãàäûí Àëëàhà òÿñëèì îëìóøäóð Ìöñÿëìàí áèð ãàäûí Àëëàhà öðÿêäÿí ýÿëÿí ñÿìèìèééÿòëÿ èìàí ýÿòèðìèø âÿ äÿðèí áèð Àëëàh ãîðõóñó èëÿ áîéóí ÿéìèøäèð. Àëëàhäàí áàøãà áèð òàíðû îëìàäûüûíà, Îíóí áöòöí âàðëûãëàðûí éåýàíÿ hàêèìè âÿ hÿð øåéèí öñòöíäÿ, ñîíñóç ýöú ñàhèáè îëäóüóíó áàøà äöøìöøäöð. Áóíà ýþðÿ äÿ àíúàã Àëëàhäàí ãîðõàð âÿ àíúàã Îíóí ðàçûëûüûíû ãàçàíìàüû ãàðøûñûíà ìÿãñÿä ãîéàð. Àíúàã Àëëàhà èáàäÿò åäÿð, Îíó äîñò îëàðàã ãÿáóë åäÿð âÿ àíúàã Îíäàí êþìÿê èñòÿéÿð. Îíà ýÿëÿúÿê áèð ýþçÿëëèê âàðñà, áóíó îíà àíúàã Àëëàhûí âåðÿ áèëÿúÿéèíè âÿ åéíèëÿ îíà äÿéÿí áèð çÿðÿð âàðñà, áóíà äà Àëëàhûí ìàíå îëà áèëÿúÿéèíè, îíó àíúàã Àëëàhûí ãîðóéà áèëÿúÿéèíè áèëÿðÿê éàøàéàð. Àíúàã Àëëàhà ìþhòàú îëäóüóíó, îíó hÿéàòäà ñàõëàéàí, îíà íåìÿòèíè âÿ êþìÿéèíè ÿñèðýÿìÿéÿí, hèìàéÿ åäÿí éåýàíÿ ýöúöí Àëëàh îëäóüóíó áèëÿð. Äîëàéûñû èëÿ hå÷ áèð âàõò ö÷öí èíñàíëàðäàí áèð øåé ýþçëÿìÿç. Àëëàhà öðÿéèíäÿ hå÷ áèð òÿðÿääöäÿ éåð âåðìÿäÿí èìàí ýÿòèðìèøäèð. Èìàíûíäàêû áó ñÿìèìèééÿòèíè hÿéàòûíûí àõûðûíà êèìè hÿð àí äàâàì åòäèðÿð. Ùÿéàòûíûí hÿð ìÿðhÿëÿñèíäÿ ãàðøûëàøäûüû ÷ÿòèíëèêëÿðÿ áàõìàéàðàã, Àëëàhà îëàí áó ñÿìèìè èíàíúûíäàí ÿë ÷ÿêìÿç. Íåìÿò è÷èíäÿ îëàíäà Àëëàhà ãàðøû íåúÿ øöêöð åäèðñÿ, ðàçûäûðñà, øÿðòëÿð ÿêñèíÿ îëàíäà äà åéíè òÿñëèìèé158

Ùarun Éÿhya

“Àëëàhäàí áàøãà hå÷ áèð òàíðû éîõäóð. Áóíà ýþðÿ äÿ ìþìèíëÿð àíúàã Àëëàhà òÿâÿêêöë åòñèíëÿð!” (“Òÿüàáóí” ñóðÿñè, 64/13).

159

“Äå: “Î ìÿíèì Ðÿááèìäèð. Îíäàí áàøãà hå÷ áèð òàíðû éîõäóð. Ìÿí àíúàã Îíà òÿâÿêêöë åòäèì. Àõûð äþíöøöì äÿ éàëíûç Îíàäûð!”” (“Ðÿä” ñóðÿñè, 13/30).

160

Ùarun Éÿhya

éÿòè ýþñòÿðìÿêäÿ äàâàì åäÿð. Ðÿááèìèçèí áÿíäÿëÿðèíÿ îëàí ñîíñóç ñåâýèñèíäÿí, ðÿhìÿòèíäÿí âÿ áàüûøëàéàúû îëäóüóíäàí ÿìèí, òÿâÿêêöëëö áèð äàâðàíûø è÷èíäÿ îëàð. Áèð ÷ÿòèíëèêëÿ ãàðøûëàøàíäà Àëëàhûí Ãóðàíäà hÿð ÷ÿòèíëèêëÿ áèðëèêäÿ áèð àñàíëûã âåðÿúÿéèíè áèëäèðäèéèíè, ìöhöì îëàíûí èñÿ áó ÷ÿòèíëèê àíûíäà èíñàíûí Àëëàhà îëàí ñåâýèñèíäÿ, òÿñëèìèééÿòèíäÿ âÿ èíàìûíäà èðàäÿëè hÿðÿêÿò åòìÿñè îëäóüóíó áèëèð. Àëëàhûí ÿäàëÿòèíäÿí, hÿð hàäèñÿíè õåéèð âÿ hèêìÿòëÿ éàðàòäûüûíäàí ÿìèíäèð âÿ Àëëàhûí âÿäèíäÿí hå÷ âàõò äþíìÿéÿúÿéèíè áèëèð. Ãàðøûëàøäûüû ÷ÿòèíëèêëÿð óçóí ìöääÿò äàâàì åòñÿ äÿ hå÷ âàõò öìèäñèçëèéÿ äöøìÿç, Àëëàhûí éàðäûìûíäàí ÿñëà øöáhÿéÿ ãàïûëìàç. Ýþçÿë áèð ñÿáð âÿ òÿñëèìèééÿòëÿ, Àëëàhûí îíà âåðäèéè èëÿ êèôàéÿòëÿíèð âÿ áóíäà îíóí ö÷öí áèð õåéèð îëäóüóíó ãÿòè îëàðàã áèëèð. Àëëàhûí áó ìþâçóäà Ãóðàíäà áèëäèðäèéè íöìóíÿëÿðè éàäûíäàí ÷ûõàðìàç, ÷ÿòèíëèêëÿ ãàðøûëàøäûüû çàìàí öìèäñèçëèéÿ äöøÿíëÿðèí òÿñëèìèééÿò ýþñòÿðìÿäèêëÿðèíè áèëèð. Ãàðøûëàøäûüû ÷ÿòèíëèêäÿí àñûëû îëìàéàðàã: “...Ðÿááèì ìÿíèìëÿäèð. Î, ìöòëÿã ìÿíÿ éîë ýþñòÿðÿúÿêäèð!” (“Øóÿðà” ñóðÿñè, 26/62) -äåéÿðÿê Àëëàhà òÿâÿêêöë åäÿí ïåéüÿìáÿðëÿðèí öñòöí ÿõëàãûíû íöìóíÿ ýþòöðöð. Ùÿéàòû áîéó ãàðøûñûíà ÷ûõàí hÿð hàäèñÿäÿ Àëëàhûí ìÿðhÿìÿòèíè, éàõûíëûüûíû, ñåâýèñèíè, êþìÿéèíè âÿ äîñòëóüóíó ýþðÿ áèëÿí áèð èìàí äÿðèíëèéè è÷èíäÿ îëóð. Ìþìèí ãàäûíëàðûí íöìàéèø åòäèðäèêëÿðè áó ÿõëàãûí öñòöíëöéö, úàhèëèééÿ èíàíúëàðû èëÿ ôîðìàëàøàí ãàäûí õàðàêòåðè èëÿ ìöãàéèñÿ åäèëÿíäÿ äàhà äà àéäûí îëóð. Úàhèëèééÿ ÿõëàãûíû ãÿáóë åäÿí ãàäûíëàð hÿéàòëàðû áîéó ãàðøûëàøäûãëàðû hÿð òÿôÿððóàòû éàðàäàíûí Àëëàh îëäóüóíó âÿ áóíëàðûí hÿð áèðèíäÿ ÷îõ õåéèð âÿ hèêìÿò ýèçëÿíäèéèíè äöøöíìÿäèêëÿðè ö÷öí éàøàäûãëàðû hàäèñÿëÿð ãàðøûñûíäà ëàçûì îëàí òÿñëèìèééÿòè ýþñòÿðÿ áèëìÿçëÿð. Ùÿì÷èíèí úàhèëèééÿ ãàäûí õàðàêòåðèíèí ÿí ÷îõ áèëèíÿí õöñóñèééÿòëÿðèíäÿí áèðè ÷ÿòèíëèêëÿð âÿ ñûõûíòûëàð ãàðøûñûíäà íöìàéèø

161

“ßýÿð áÿíäÿìèçÿ íàçèë åòäèéèìèçÿ (Ãóðàíà) øÿêêèíèç âàðñà, ñèç äÿ îíà áÿíçÿð áèð ñóðÿ ýÿòèðèí âÿ ÿýÿð äîüðó äåéèðñèíèçñÿ, îíäà Àëëàhäàí ñàâàéû áöòöí øàhèäëÿðèíèçè ÷àüûðûí!” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè, 2/23).

162

Ùarun Éÿhya

åòäèðèëÿí äþçöìñöçëöê, ñÿáðñèçëèê, îðòàëûüû áèð-áèðèíÿ ãàòìàã, õàîñ ìåéäàíà ýÿòèðÿí äàâðàíûøëàðäûð. Ùÿòòà áóíà ýþðÿ ÿêñÿð èíñàíëàð îíëàðà àðòûã éöê îëìàìàã ö÷öí ãàäûíëàðû ñûõûíòû èëÿ ãàðøûëàøìàã åhòèìàëû îëàí âÿçèééÿòëÿðäÿí óçàã ñàõëàìàüà áþéöê äèããÿò ýþñòÿðèðëÿð. Úàhèëèééÿ ãàäûí õàðàêòåðèíèí áó ìöhöì õöñóñèééÿòè áó ýöíÿ êèìè áèð ÷îõ ôèëìÿ âÿ éà ðîìàíà ìþâçó îëìóøäóð. Áó ÷îõ áèëèíÿí áèð hÿãèãÿòäèð. Àëëàhà ýöâÿíèá òÿñëèì îëìàäûãëàðû ö÷öí ÷ÿòèíëèêëÿðÿ, ñûõûíòûëàðà ãàðøû ýÿëÿ áèëÿúÿê hÿãèãè ñÿáðè âÿ ýöúö þçëÿðèíäÿ òàïìàçëàð. Ýöúëÿðè, àíúàã áó ÷ÿòèíëèéÿ äþçÿ áèëìÿéèí íÿòèúÿñèíäÿ ÿëäÿ åäÿ áèëÿúÿêëÿðè ìÿíôÿÿòëÿðèí áþéöêëöéö ãÿäÿð îëà áèëèð. Èìàí ýÿòèðÿí áèð ãàäûí èñÿ ýöúöíö èìàíäàí âÿ Àëëàhûí ðàçûëûüûíû ãàçàíìàã ìÿñÿëÿñèíäÿêè ãÿòè èðàäÿëèëèéèíäÿí àëäûüû ö÷öí äþçöìëö âÿ ÷îõ ãöââÿòëè îëóð. Àëëàh Ãóðàíäà ìþìèíëÿðèí áó ÿõëàãëàðûíû “Àëëàhûí hèäàéÿòè äîüðó éîëäóð. Áèçÿ àëÿìëÿðèí Ðÿááèíÿ òÿñëèì îëìàã ÿìð åäèëìèøäèð” (“ßíàì” ñóðÿñè, 671) ñþçëÿðè èëÿ äèëÿ ýÿòèðäèêëÿðèíè áèëäèðèð. Áóíà ÿâÿç îëàðàã Àëëàh òàì áèð òÿñëèìèééÿòëÿ Îíà òÿñëèì îëàí áÿíäÿëÿðèíè áåëÿ ìöæäÿëÿéèð: “Êèì éàõøû ÿìÿë ñàhèáè îëóá þçöíö Àëëàhà òÿñëèì åäÿðñÿ, î àðòûã ÿí ìþhêÿì èïäÿí éàïûøìûø îëóð. Áöòöí èøëÿðèí àõûðû Àëëàhà ýÿëèá ÷ûõàúàãäûð!” (“Ëîüìàí” ñóðÿñè, 31/22). “Õåéð, éàõøû èøëÿð ýþðöá þçëÿðèíè Àëëàhà òÿñëèì åäÿíëÿðèí Ðÿááè éàíûíäà ìöêàôàòû âàðäûð. Îíëàðûí hå÷ áèð ãîðõóñó éîõäóð âÿ îíëàð ãÿì-ãöññÿ ýþðìÿçëÿð” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè, 2/112).

163

Íömunÿvi Ìösÿlman Ãadûn Ùÿzrÿti Ìÿryÿm

Ìöñÿëìàí ãàäûíûí ðÿháÿðè Ãóðàí âÿ Ïåéüÿìáÿðèìèçèí (ñ.ÿ.â.) ñöííÿñèäèð Èìàí ýÿòèðÿí áöòöí èíñàíëàð êèìè ìöñÿëìàí ãàäûíûí äà éåýàíÿ ðÿháÿðè Ãóðàíè-Êÿðèì âÿ Ïåéüÿìáÿðèìèçèí (ñ.ÿ.â.) ñöííÿñèäèð. Ìþìèí ãàäûí áöòöí øÿõñèééÿòèíè: õàðàêòåð õöñóñèééÿòëÿðèíè, hÿéàò òÿðçèíè, èäåàëëàðûíû, èñòÿêëÿðèíè, äàâðàíûøëàðûíû âÿ ÿõëàãûíû Ãóðàíà âÿ Ïåéüÿìáÿðèìèçèí (ñ.ÿ.â.) òþâñèéÿëÿðèíÿ óéüóí îëàðàã ìöÿééÿí åäèð. Àëëàh ìþìèíëÿð ö÷öí ÿí äþüðó âÿ ÿí ýþçÿë hþêìëÿðèí Ãóðàíäà îëäóüóíó “...Òàì ãÿíàÿò ñàhèáè îëàí áèð úàìààò ö÷öí Àëëàhäàí äàhà éàõøû hþêì âåðÿ áèëÿí êèìäèð?!” (“Ìàèäÿ” ñóðÿñè, 5/50) àéÿñè èëÿ èíñàíëàðà áèëäèðìèøäèð. Éåíÿ áàøãà áèð àéÿäÿ èñÿ Àëëàh Ãóðàíûí èìàí ýÿòèðÿíëÿð ö÷öí hÿð ìÿñÿëÿäÿ éîë ýþñòÿðÿí áèð Êèòàá îëäóüóíó áåëÿ õÿáÿð âåðìèøäèð: “Áèç Êèòàáû ñÿíÿ hÿð øåéè èçàh åòìÿê ö÷öí, ìöñÿëìàíëàðà äà áèð hèäàéÿò, ìÿðhÿìÿò âÿ ìöæäÿ îëàðàã íàçèë åòäèê!” (“Íÿhë” ñóðÿñè, 16/89). Ïåéüÿìáÿðèìèç (ñ.ÿ.â.) èñÿ “Ñèçÿ èêè øåéè ãîéóá ýåäèðÿì. Áóíëàðà òàáå îëäóüóíóç ìöääÿò ÿðçèíäÿ hå÷ âàõò àçìàéàúàãñûíûç: Àëëàhûí Êèòàáû âÿ Ðÿñóëóíóí 21 ñöííÿñè” ñþçëÿðè èëÿ ìöñÿëìàíëàðûí ÿí ìöhöì èêè ðÿháÿðèíèí Ãóðàíè-Êÿðèì âÿ Ïåéüÿìáÿðèìèçèí (ñ.ÿ.â.) ñöííÿñè îëäóüóíó áèëäèðìèøäèð. Ãóðàí âÿ Ïåéüÿìáÿðèìèçèí (ñ.ÿ.â.) ñöííÿñè èìàí ýÿòèðÿí áèð ãàäûíûí hÿéàòû áîéó hÿð ìÿñÿëÿäÿ éîë ýþñòÿðÿíäèð. Úàhèëèééÿ úÿìèééÿòëÿðèíäÿ ãàäûíëàðûí öìóìè îëàðàã ãÿáóë åòäèêëÿðè ÿõëàãà íÿçÿð éåòèðèëÿíäÿ èñÿ áó èíñàíëàðûí âÿðäèøëÿðèíÿ, éà äà íÿôñëÿðèíèí èñòÿêëÿðèíÿ ýþðÿ hÿðÿêÿò åòäèêëÿðèíè ýþðìÿê îëàð. Óøàãëûã èëëÿðèíäÿí åòèáàðÿí íåúÿ hÿðÿêÿò åòìÿëÿðè èëÿ áàüëû îëàðàã îíëàðà àøûëàíàíëàð áó èí-

164

“Áåëÿ êèìñÿëÿð Ðÿááèíèí ìÿðhÿìÿòèíÿ ãîâóøàúàãëàðûíû âÿ àõûðäà Îíóí höçóðóíà ãàéûäàúàãëàðûíû áèëèðëÿð” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè, 2/46).

“Áèëèí âÿ àýàh îëóí êè, ýþéëÿðäÿ âÿ éåðäÿ íÿ âàðñà, hàìûñû Àëëàhûíäûð...” (“Íóð” ñóðÿñè, 24/64).

166

Ùarun Éÿhya

ñàíëàðûí hàðäàñà éåýàíÿ ðÿháÿðè hàëûíà ýÿëìèøäèð. ßòðàôëàðûíäà éàøàéàí ãàäûíëàðûí hÿìèøÿ åéíè úöð hÿðÿêÿò åòìÿëÿðè, åéíè ñþçëÿðè äàíûøìàëàðû, ôèëìëÿðäÿ, ðîìàíëàðäà ãàäûíëàðûí hÿìèøÿ åéíè õàðàêòåðè íöìàéèø åòäèðìÿëÿðè, ãàäûíëàðäàí áÿhñ åäèëÿðêÿí hÿìèøÿ åéíè ìöøòÿðÿê õàðàêòåðèí äèëÿ ýÿòèðèëìÿñè áó èíñàíëàð ö÷öí áó õàðàêòåðè àðòûã áèð ÿíÿíÿ hàëûíà ñàëìûøäûð. Äîëàéûñû èëÿ îíëàð ö÷öí éîë ýþñòÿðèúèëÿðè áöòöí ãàäûíëàðûí öìóìè òÿúðöáÿëÿðè âÿ íÿôñëÿðèíèí î àíêè èñòÿêëÿðè îëìóøäóð. Ùÿð hàíñû áèð hàäèñÿ ãàðøûñûíäà íåúÿ äàâðàíàúàãëàðû, ýÿëÿúÿêëÿðè ãÿðàð, ýþñòÿðÿúÿêëÿðè äàâðàíûø âÿ hÿòòà áÿçè çàìàíëàð ñþéëÿéÿúÿêëÿðè ñþçëÿð äÿ öìóìèééÿòëÿ ìÿëóìäóð. Àíúàã ìöhöì îëàí èñÿ ðÿháÿðëÿðèíèí òàìàìèëÿ áàòèë îëìàñû âÿ þçëÿðèíè äÿ éàíëûø áèð éîëà ñöðöêëÿìÿñèäèð. Ìþìèí ãàäûíëàð èñÿ hÿìèøÿ hÿð èøëÿðèíäÿ Ãóðàíû ðÿháÿð ãÿáóë åòäèêëÿðè âÿ Ïåéüÿìáÿðèìèçèí ÿõëàãûíû íöìóíÿ ýþòöðäöêëÿðè ö÷öí ìöñáÿò hÿðÿêÿòëÿð åäèð, hèêìÿòëè ãÿðàðëàð ãÿáóë åäèð âÿ áóíà ýþðÿ äÿ åòäèêëÿðè hÿð èøäÿ ÿí éàõøû íÿòèúÿëÿðè ãàçàíûðëàð. Îíëàð hÿì÷èíèí úàhèëèééÿ ÿõëàãûíûí ãàäûíëàðà éàøàòäûüû áöòöí áÿäáÿõòëèêëÿðäÿí âÿ ñûõûíòûëàðäàí óçàã áèð hÿéàò äàâàì åòäèðèðëÿð. Àëëàhûí “Ìþìèí îëóá éàõøû èøëÿð ýþðÿí êèøè âÿ ãàäûíà õîø hÿéàò íÿñèá åäÿúÿê âÿ åòäèêëÿðè éàõøû ÿìÿëëÿðÿ ýþðÿ ìöêàôàòëàðûíû âåðÿúÿéèê” (“Íÿhë” ñóðÿñè, 16/97) àéÿñè èëÿ ìþìèí ãàäûíëàðà âÿ ìþìèí êèøèëÿðÿ âÿä åòäèéè êèìè ýþçÿë áèð hÿéàò éàøàéàðëàð.

167

168

Ùarun Éÿhya

Ìöñÿëìàí ãàäûíûí èäåàëëàðû áþéöêäöð Úàhèëèééÿ ÿõëàãûíûí èíñàíëàðà ãàçàíäûðäûüû ãàäûí õàðàêòåðèíèí ìöhöì õöñóñèééÿòëÿðèíäÿí áèðè áó èíñàíëàðûí äöøöíúÿëÿðèíè äàðàëòìàñû, èäåàëëàðûíû, ôèêèðëÿðèíè âÿ hÿéàò òÿðçëÿðèíè äàð áèð ñàhÿ èëÿ ìÿhäóäëàøäûðìàñûäûð. Áó õàðàêòåðè ãÿáóë åäÿí ãàäûíëàðûí úÿìèééÿò òÿðÿôèíäÿí îíëàðà áèëäèðèëÿí áÿçè âÿçèôÿ âÿ ìÿñóëèééÿòëÿðè âàð. Îíëàðäàí ýþçëÿíèëÿí ÿñëèíäÿ áóíëàðû éàõøû ôîðìàäà éåðèíÿ éåòèðÿ áèëìÿëÿðèäèð. Áóíëàðäàí áàøãà, ôÿðãëè èäåàëëàðà ìàëèê îëìàëàðû âÿ éà ìöõòÿëèô ìÿñÿëÿëÿðäÿ þçëÿðèíè èíêèøàô åòäèðÿ áèëìÿëÿðè ö÷öí öìóìèééÿòëÿ ãàäûíëàðà ÷îõ èìêàí éàðàäûëìàìûøäûð. Ãàäûíëàð àíúàã áó âÿçèééÿòè äÿðê åäÿíäÿ âÿ hÿéàòëàðûíû äàhà ôÿðãëè âÿ äàhà áþéöê èäåàëëàðà óéüóí îëàðàã ãóðìàã åhòèéàúû hèññ åòäèêëÿðè òÿãäèðäÿ þçëÿðèíè èíêèøàô åòäèðèá äöøöíúÿ öôöãëÿðèíèí ñÿðhÿäëÿðèíè èíêèøàô åòäèðÿ áèëèðëÿð. Ãàäûí ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëàí ÿñàñ úàâàáäåhëèêëÿð èñÿ öìóìèééÿòëÿ àèëÿñèíè âÿ åâèíè ìàääè-ìÿíÿâè áàõûìäàí éàõøû ôîðìàäà èäàðÿ åäÿ áèëìÿñè âÿ óøàãëàðûíû éåòèøäèðìÿñèäèð. Áóíëàðäàí áàøãà, áÿçè ãàäûíëàðûí óøàãëûã èëëÿðèíäÿí åòèáàðÿí îíëàðà àøûëàíàí ìÿñÿëÿëÿðÿ óéüóí îëàðàã ìàðàãëàíäûãëàðû ìþâçóëàð èñÿ òàìàìèëÿ þçëÿðè èëÿ áàüëû ìÿñÿëÿëÿðäèð. Áóíëàð äà öìóìèééÿòëÿ ñà÷ëàðû, ìàêèéàæëàðû, ýåéèìëÿðè, äÿáÿ óéüóí îëóá-îëìàäûãëàðû êèìè ôèçèêè úÿhÿòëÿðëÿ áàüëû îëàí ìþâçóëàð, åâ òÿìèçëèéè, ðÿôèãÿ òîïëàíòûëàðû êèìè ôÿàëèééÿòëÿðëÿ ìÿhäóääóð. ßëáÿòòÿ, èíñàíûí àèëÿâè ìÿñóëèééÿòëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðìÿñèíäÿ, þçö èëÿ áàüëû åhòèéàúëàðûíû òÿìèí åòìÿêëÿ ìàðàãëàíìàñûíäà âÿ éà åâèíèí òÿìèçëèéèíäÿ òÿáèè êè, áèð ñÿhâëèê éîõäóð. Ñÿhâ îëàí éàøàäûüû hÿéàòûí âÿ öçÿðèíÿ äöøÿí âÿçèôÿëÿðèí àíúàã áóíëàðëà ìÿhäóä-

169

Íömunÿvi Ìösÿlman Ãadûn Ùÿzrÿti Ìÿryÿm

ëàøäûðûëìàñû âÿ áóíó hàíñû ìÿãñÿäëÿ åòäèéèíèí ôÿðãèíäÿ îëìàìàñûäûð. Àëëàh èíñàíû ìöÿééÿí áèð ìÿãñÿäÿ ýþðÿ éàðàòìûøäûð. Îíóí öçÿðèíÿ äöøÿí âÿçèôÿëÿðè äÿ Ãóðàíëà îíà áèëäèðìèøäèð. Ìöñÿëìàí ãàäûí hÿð øåéäÿí ÿââÿë îíó éàðàäàí, îíà áèð þìöð âåðÿí, éàøàäûüû hÿð àí îíó ãîðóéóá hèìàéÿ åäÿí, íåìÿòëÿðè èëÿ ðóçèëÿíäèðÿí Ðÿááèìèçÿ ãàðøû úàâàáäåhäèð. Àëëàhûí Ãóðàíëà èíñàíëàðà áèëäèðäèéè ÿõëàãû éàøàìàãëà, Àëëàhà èáàäÿò âÿ ãóëëóã åòìÿêëÿ, Îíóí ðàçûëûüûíû ãàçàíàúàã èøëÿð åòìÿêëÿ ìÿñóëäóð.

170

Ùarun Éÿhya

Úàhèëèééÿ èíàíúëàðûíà ýþðÿ ýþçÿë ÿõëàãûí îíëàðà ýÿòèðÿúÿéè ñåâèíú âÿ õîøáÿõòëèêäÿí óçàã áèð hÿéàò éàøàéàí èíñàíëàðà Ãóðàí ÿõëàãûíû áàøà ñàëûá îíëàðûí Àëëàhûí ðàçûëûüûíà, ìÿðhÿìÿòèíÿ, úÿííÿòèíÿ ãîâóøìàëàðû ö÷öí ÿëèíäÿí ýÿëäèéè ãÿäÿð ñÿé ýþñòÿðìÿêëÿ âÿçèôÿëèäèð. Èíñàíëàðà øåéòàíûí òÿãäèì åòäèéè, õàîñ âÿ ãàðûøûãëûüûí hàêèì îëäóüó, ñåâýè, ñàéüû, äîñòëóã êèìè íåìÿòëÿðèí ëàçûì îëäóüó êèìè éàøàíà áèëìÿäèéè ãàðàíëûã îâãàòäàí õèëàñ îëìàüûí éîëóíó ýþñòÿðìÿê ö÷öí ñÿìèìèééÿòëÿ ÿìÿê ñÿðô åòìÿëèäèð. Àëëàh Ãóðàíûí: “Ñèçÿ íÿ îëóá êè, Àëëàh éîëóíäà: “Åé Ðÿááèìèç, áèçè ÿhàëèñè çàëèì îëàí áó øÿhÿðäÿí êÿíàðà ÷ûõàðò, áèçÿ Þç òÿðÿôèíäÿí ìöhàôèçÿ÷è ýþíäÿð, éàðäûì÷û éîëëà!” - äåéÿ äóà åäÿí àúèç êèøèëÿð, ãàäûíëàð âÿ óøàãëàð óüðóíäà ìöáàðèçÿ àïàðìûðñûíûç?” (“Íèñà” ñóðÿñè, 4/75) àéÿñè èëÿ èíñàíëàðà äöíéàäàêû ñûõûíòû âÿ ÷ÿòèíëèê ÷ÿêÿí, çÿèô îëàí èíñàíëàðûí âÿçèééÿòèíè áàøà ñàëìûø, îíëàðà êþìÿê åòìÿéèí âÿ éîë ýþñòÿðìÿéèí âèúäàíëû èíñàíëàð ö÷öí áèð ìÿñóëèééÿò îëäóüóíó áèëäèðìèøäèð. Àëëàh áàøãà áèð àéÿäÿ èñÿ “Àëëàhà èáàäÿò åäèí âÿ Îíà hå÷ áèð øåéè øÿðèê ãîøìàéûí! Àòà-àíàéà, ãîhóì-ÿãðÿáàéà, éåòèìëÿðÿ, éîõñóëëàðà, éàõûí âÿ óçàã ãîíóì-ãîíøóéà, éàõûí äîñòà, ìöñàôèðÿ, ñàhèá îëäóüóíóçà éàõøûëûã åäèí! Ùÿãèãÿòÿí, Àëëàh þçöíö áÿéÿíÿíëÿðè, ëîâüàëûã åäÿíëÿðè ñåâìÿç!” (“Íèñà” ñóðÿñè, 4/36) ñþçëÿðè èëÿ ìþìèíëÿðèí âÿçèôÿëÿðèíèí àíúàã þçëÿðè èëÿ áàüëû ìÿñÿëÿëÿð îëìàäûüûíû, éåòèìëÿðÿ, éîõñóëëàðà, éîëäà ãàëàíëàðà âÿ áóíëàð êèìè ìþhòàú âÿçèééÿòäÿ ãàëàí èíñàíëàðà éàðäûì ÿëèíè óçàòìàãëà äà âÿçèôÿëÿíäèðèëäèêëÿðèíè õàòûðëàòìûøäûð. Ìöñÿëìàí ãàäûí áöòöí áó âÿçèôÿëÿðèí øöóðóíäà îëàí èíñàíäûð. Áóíà ýþðÿ äÿ hå÷ âàõò àíúàã þç åhòèéàúëàðûíûí àðõàñû èëÿ ýåäèá, àíúàã þçöíö ìàðàãëàíäûðàí áèð íå÷ÿ ìÿñÿëÿíè éåðèíÿ

171

Íömunÿvi Ìösÿlman Ãadûn Ùÿzrÿti Ìÿryÿm

éåòèðèá Àëëàhûí áèëäèðäèéè áó âÿçèôÿëÿðè ãóëàãàðäûíà âóðà áèëìÿç. Ùÿéàòà äàèð èäåàëëàðûíû àíúàã áó øÿêèëäÿ ìÿhäóäëàøäûðìàç. Äöíéàíûí äþðä áèð òÿðÿôèíäÿêè ÷ÿòèí âÿçèééÿòäÿ éàøàéàí èíñàíëàðûí, àú îëàí, éîëóõóúó õÿñòÿëèêëÿðëÿ ìöáàðèçÿ àïàðàí, ìöhàðèáÿ âÿ ÷àõíàøìà øÿðòëÿðèíäÿ ÷ÿòèí âÿçèééÿòäÿ éàøàéàí óøàãëàðûí, ãàäûíëàðûí, éàøëûëàðûí áöòöí ñûõûíòûëàðûíû àäÿòÿí þç ìÿñÿëÿñè êèìè äöøöíöá îíëàðà êþìÿê åäÿ áèëìÿê ö÷öí ÿëèíäÿí ýÿëÿí éàðäûìû ÿñèðýÿìÿç. Áóíäàí áàøãà, ýöíäÿëèê hÿéàòûíäà ãàðøûñûíà ÷ûõàí ìÿñÿëÿëÿðäÿ äÿ hÿð ìþâçóéà hÿãèãÿòÿí hàãã åòäèéè ãÿäÿð äÿéÿð âåðèð. ßñë ìÿãñÿäèíèí Àëëàhûí ðàçûëûüûíû ãàçàíìàã, Îíóí áÿéÿíäèéè ÿõëàãû éàøàìàã âÿ èíñàíëàðà äà hÿãèãè ñåâèíúè âÿ õîøáÿõòëèéè éàøàéà áèëÿúÿêëÿðè áó ÿõëàãû àíëàòìàã îëäóüóíó áèëèð. Áóíà ýþðÿ äÿ áÿçè èíñàíëàðûí ýöíäÿëèê hÿéàòëàðûíäà ãàðøûëàøûá ÷îõ ÿhÿìèééÿò âåðäèêëÿðè, ýþçëÿðèíäÿ áþéöäöá ÷ÿêèíäèêëÿðè, äÿðä îëàðàã ãÿáóë åòäèêëÿðè áèð ÷îõ ìÿñÿëÿíèí, èíñàíûí hÿãèãè ìÿãñÿäèíèí éàíûíäà, íÿ äÿðÿúÿ àäè âÿ íÿ ãÿäÿð ÿhÿìèééÿòñèç îëäóüóíó áèëÿðÿê hÿðÿêÿò åäÿð.

Ìöñÿëìàí ãàäûí àëèúÿíàáäûð Àëëàh Ãóðàíûí: “Àíä îëñóí íÿôñÿ âÿ îíó éàðàäàíà; ñîíðà äà îíà ýöíàhëàðûíû âÿ ïèñ ÿìÿëëÿðäÿí ÷ÿêèíìÿñèíè þéðÿäÿíÿ êè, íÿôñèíè òÿìèçëÿéÿí ìöòëÿã íèúàò òàïàúàãäûð! Îíó (ýöíàhà) áàòûðàí èñÿ, ÿëáÿòòÿ, çèéàíà óüðàéàúàãäûð” (“Øÿìñ” ñóðÿñè, 9/17-10) àéÿëÿðè èëÿ íÿçàðÿò àëòûíà àëûíìàäûüû òÿãäèðäÿ íÿôñèí èíñàíû ìÿhäóäèééÿò òàíûìàéàí ïèñëèêëÿðÿ ñöðöéÿúÿéèíÿ äèããÿò ÷ÿêìèøäèð. Àëëàð ãîðõóñó âÿ àõèðÿò èíàíúû èíñàíëàðà íÿôñëÿðèíäÿ ìþâúóä îëàí áó ïèñëèêëÿðäÿí ÷ÿêèíÿúÿê ýöúö âÿ àüëû ãàçàíäûðûð. Áó õöñóñèééÿòëÿð îëìàäûüû òÿãäèðäÿ èñÿ áèð èíñàí Àëëàhûí àõèðÿòäÿ þçöíö äöíéà hÿéàòûíäà ýþñòÿðäèéè äàâðàíûøëàðäàí

172

“Èìàí ýÿòèðÿíëÿðäÿí, ìóñÿâè (éÿhóäè), èñÿâè (õðèñòèàí) âÿ ñàáèèëÿðäÿí Àëëàhà, àõèðÿò ýöíöíÿ èíàíûá éàõøû èø ýþðÿíëÿðèí ìöêàôàòëàðû Ðÿááèíèí éàíûíäàäûð. Îíëàðûí íÿ áèð ãîðõóñó îëàð, íÿ äÿ îíëàð áèð ãÿì-ã ãöññÿ ýþðÿðëÿð” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè, 2/62).

173

Ùarun Éÿhya

ìÿñóë òóòàúàüûíû ôèêèðëÿøìÿäÿí hÿðÿêÿò åäÿð. Áåëÿ îëàíäà èñÿ íÿôñèíèí èñòÿêëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðìÿêäÿ áèð ñÿáÿá ýþðìÿç. Áèð àíäà íÿôñè hèðñëÿíìÿñèíè îíà àøûëàéûðñà, î äà òåç áóíà òàáå îëàðàã hèðñëÿíÿð. Éà äà ãûñãàíäûðàðàã ãàðøû òÿðÿôÿ ïèñ hÿðÿêÿò åòìÿñèíè èñòÿéèðñÿ, áóíó òåç òÿòáèã åäÿð. Ùèðñèíèí âÿ ãûñãàíúëûüûíûí ìÿhñóëó îëàí ñþçëÿð ñþéëÿéÿðÿê, ëàü åäÿðÿê, áþhòàí àòàðàã, éàëàí äàíûøàðàã, èêèöçëö hÿðÿêÿò åäÿðÿê ýþñòÿðìÿñèíè îíà èëhàì åäèðñÿ, áöòöí áóíëàðû hå÷ äöøöíìÿäÿí òåç áöðóçÿ âåðèð. Àëëàhà hàãã-håñàá âåðÿúÿéèíè ôèêèðëÿøìÿäèéè ö÷öí äÿ áöòöí áó äàâðàíûøëàðûíûí hÿéàòà êå÷èðèëìÿìÿñèíÿ áèð ìàíåÿ ýþðìÿç. Ùàëáóêè áóíëàðûí hàìûñû, Àëëàhûí àéÿäÿ áèëäèðäèéè êèìè, íÿôñèí èíñàíëàðû äÿâÿò åòäèéè hå÷ áèð ìÿhäóäèééÿò ãÿáóë åòìÿéÿí ïèñëèêëÿðäÿíäèð. Èíñàí íÿôñèíèí ñþçëÿðèíÿ òàáå îëàðàã hÿðÿêÿò åäÿíäÿ, èíñàíëàðûí ýþçöíäÿ hå÷ úöð áþéöìÿç, ÿêñèíÿ, êè÷èëÿð. È÷èíäÿí ýÿëÿí hèññëÿðèí ìÿíôè îëäóüóíó áèëäèéè hàëäà, íÿçàðÿòÿ ýþòöðÿ áèëìÿìÿéèí áó èíñàíëàðûí çÿèôëèêëÿðèíè âÿ âèúäàíëàðûíû èñòèôàäÿ åäÿ áèëìÿäèêëÿðèíè ýþñòÿðèð. Éåòêèí îëà áèëìÿìÿê, íÿôñèíèí èñòÿêëÿðè èëÿ òîããóøàíäà ìÿíòèãëè hÿðÿêÿò åäÿ áèëìÿìÿê èíñàíëàðû àë÷àëäàí äàâðàíûøëàðäûð. Ùàëáóêè ÿñë âÿ ýþçÿë îëàí, Àëëàhûí éåíÿ àéÿäÿ áèëäèðäèéè êèìè, íÿôñèí áöòöí áó ìÿíôè èñòÿêëÿðèíÿ ãàðøû îíäàí ÷ÿêèíìÿê âÿ âèúäàíëû hÿðÿêÿò íöìàéèø åòäèðìÿêäèð. Áó, çÿhìÿò òÿëÿá åäÿí, àíúàã èíñàíû óúàëäàí, áþéöäÿí, èíñàíëàðûí hþðìÿòèíè âÿ ñåâýèñèíè ãàçàíäûðàí áèð ÿõëàãäûð. Ìöñÿëìàí ãàäûí áó àëèúÿíàáëûüû ýþñòÿðÿí, áÿñèò äàâðàíûøëàðà, õûðäà ìÿíôÿÿòëÿðÿ òÿíÿççöë åòìÿéÿí áèð øÿõñèééÿòÿ ìàëèêäèð. Àëëàh Ãóðàíûí: “Îíóí êþéíÿéèíèí àðõàäàí úûðûëäûüûíû ýþðäöêäÿ äåäè: “Áó ñèçèí ìÿêðëÿðèíèçäÿíäèð. Äîüðóäàí äà, ñèçèí ìÿêðèíèç áþéöêäöð!”” (“Éóñóô” ñóðÿñè, 12/28) àéÿñè èëÿ ãàäûíëàðûí ìÿêð ñàëìàãäà ÿëâåðèøëè õàðàêòåðÿ ñàhèá îëäóãëàðûíà äèããÿò éåòèðìèøäèð. Úàhèëèééÿ ÿõëàãûíû éàøàéàí áÿ-

175

Íömunÿvi Ìösÿlman Ãadûn Ùÿzrÿti Ìÿryÿm

çè ãàäûíëàð hàäèñÿëÿð ãàðøûñûíäà ìÿíòèãëè hÿëë éîëëàðûíà ìöðàúèÿò åòìÿéèí éåðèíÿ áóíëàðû hèéëÿ èøëÿäÿðÿê, éàëàí äàíûøàðàã hÿëë åòìÿéÿ ñÿé ýþñòÿðèðëÿð. Øåéòàíûí èñòÿêëÿðèíÿ òàáå îëäóãëàðû ö÷öí äöðöñòëöêëÿ, à÷ûãöðÿêëèëèêëÿ, ñÿìèìèééÿòëÿ hÿëë åäèëÿ áèëÿúÿê ìÿñÿëÿëÿðäÿ äàõèëÿí ìÿíôè äöøöíöá, èêèöçëö âÿ ýèçëè öñóëëàðà ìöðàúèÿò åäÿ áèëÿðëÿð. Èìàí ñàhèáè áèð ãàäûí èñÿ Àëëàhäàí ãîðõäóüó ö÷öí úàhèëèééÿ ãàäûíëàðûíûí áó ÿõëàãûíäàí òàìàìèëÿ óçàãäûð. Úàhèëèééÿ ÿõëàãûíû ãÿáóë åäÿí ãàäûíëàðäà ìöøàhèäÿ åäèëÿ áèëÿí õöñóñèééÿòëÿðäÿí áèðè äÿ ïàõûëëûãäûð. Àëëàh Ãóðàíûí: “Äå: “Ïÿíàh àïàðûðàì ñöáhöí Ðÿááèíÿ! Éàðàòäûãëàðûíûí øÿðèíäÿí; çöëìÿòÿ áöðöíìÿêäÿ îëàí ýåúÿíèí øÿðèíäÿí; äöéöíëÿðÿ öôöðÿí ãàäûíëàðûí øÿðèíäÿí; âÿ áèð äÿ ïàõûëëûüû òóòàíäà ïàõûëûí øÿðèíäÿí!”” (“Ôÿëÿã” ñóðÿñè, 113/1-5) àéÿëÿðè èëÿ ïàõûë èíñàíëàðûí øÿðèíäÿí ÷ÿêèíèëìÿñèíÿ äèããÿòè úÿëá åòìèøäèð. Úàhèëèééÿ úÿìèééÿòëÿðèíäÿ áÿçè ãàäûíëàð áó ÿõëàãû ÷îõ íöìàéèø åòäèðèðëÿð. Áó äà þçö èëÿ áèðëèêäÿ øöáhÿëè äàâðàíûøëàðû, ìÿíàñûç íàçëàðû, êöñêöíëöêëÿðè âÿ àõûðû îëìàéàí ìöáàhèñÿëÿðè ýÿòèðèð. Îíëàðû áÿäáèí âÿ áÿäáÿõò áèð hÿéàòà ñöðöéöá àïàðûð. Õÿñèñëèêëÿðè óúáàòûíäàí hÿì þçëÿðèíÿ, hÿì ÿòðàôûíäàêûëàðà, hÿì äÿ ñåâäèêëÿðè èíñàíëàðà áþéöê ìàääè-ìÿíÿâè çÿðÿðëÿð âåðèðëÿð. Èìàíëû áèð ãàäûí èñÿ áó õöñóñèééÿòèí èíñàíû hÿì äöíéàäà, hÿì äÿ àõèðÿòäÿ àë÷àëäàúàüûíû âÿ áþéöê èòêèëÿðÿ ìÿðóç ãîéàúàüûíû áèëÿðÿê íÿôñèíèí áó èñòÿêëÿðèíäÿí ñÿìèìè îëàðàã ÷ÿêèíÿð. Úàhèëèééÿ úÿìèééÿòëÿðèíäÿ áÿçè ãàäûíëàðûí íöìàéèø åòäèðäèêëÿðè ãåéðè-åòèê äàâðàíûøëàðäàí áèðè äÿ ëàü åòìÿêäèð. Àëëàh: “Åé èìàí ýÿòèðÿíëÿð! Áèð ãþâì äèýÿðèíè ëàüà ãîéìàñûí. Îëà áèëñèí êè, îíëàð î áèðèëÿðèíäÿí äàhà éàõøû îëñóíëàð. Ãàäûíëàð äà áèð-áèðèíÿ (ðèøõÿíä åëÿìÿñèíëÿð), áÿëêÿ îíëàð î áèðèëÿðèíäÿí äàhà éàõøûäûðëàð. Áèð-áèðèíèçÿ òÿíÿ åòìÿéèí

176

Ùarun Éÿhya

Ùÿìèä Àéòàúûí Àëëàh, Ùç.Ìóhÿììÿä (ñ.ÿ.â.) âÿ 4 õÿëèôÿíèí àäëàðûíû éàçìûø îëäóüó õÿòò ñÿíÿòè ÿñÿðè.

(àéûá òóòìàéûí) âÿ áèð-áèðèíèçè ïèñ ëÿãÿáëÿðëÿ ÷àüûðìàéûí...” (“Ùóúóðàò” ñóðÿñè, 49/11) àéÿñè èëÿ áèð-áèðëÿðèíÿ ðèøõÿíä åäÿí, ïèñ ëÿãÿáëÿð ãîéàðàã àë÷àëäûúû hÿðÿêÿòëÿðÿ éîë âåðÿí òÿíáåh åòìèøäèð. Úàhèëèééÿ ÿõëàãûíûí ìåéäàíà ýÿòèðäèéè ãàäûí õàðàêòåðèíäÿ àõèðÿòäÿ ÿâÿçèíèí âåðèëÿúÿéè ôèêèðëÿøèëìÿäèéè ö÷öí ëàü åòìÿêäÿ, èíñàíëàðûí ãöñóðëàðûíû ÿéëÿíúÿ hàëûíà ýÿòèðèá ìÿñõÿðÿéÿ ñàëìàãäà áèð ÿíýÿë ýþðìÿçëÿð. Áóíäà úèääè ìÿíàäà áèð ïèñëèê îëìàäûüû îðòàéà àòûëûð âÿ ëàü áèð íþâ “çàðàôàòûí áèð íþâö”

177

Íömunÿvi Ìösÿlman Ãadûn Ùÿzrÿti Ìÿryÿm

îëàðàã ãÿáóë åäèëèð. Áÿçÿí äÿ èíñàíëàðà ãàðøû ðèøõÿíäëè hÿðÿêÿòëÿð äåéèëÿðÿê éîõ, ýþç-ãàø èøàðÿëÿðè, áÿçè öç ìèìèêàëàðû, éà äà ÿë hÿðÿêÿòëÿðè èëÿ èôàäÿ åäèëèð. Áÿçÿí äÿ áó ìèìèêàëàðûí éåðèíè ïû÷ûëäàøäûãëàðû äàíûøûãëàð òóòóð. Èìàí ñàhèáè îëàí áèð ãàäûí èñÿ áó âÿ áóíà îõøàð hÿðÿêÿòëÿðèí hå÷ áèðèíÿ òÿíÿççöë åòìÿç. Áöòöí áóíëàðûí Àëëàhûí ðàçû îëìàéàúàüû, èíñàíû àë÷àëäàí, àëèúÿíàáëûãäàí óçàãëàøäûðàí âÿ øÿõñèééÿòèíè çÿäÿëÿéÿí äàâðàíûøëàð îëäóüóíó áèëèð. Ãóðàí ÿõëàãûíà óéüóí áèð äàâðàíûø è÷èíäÿ îëìàüûí èíñàíû hÿìèøÿ ÿí òÿáèè âÿçèééÿòÿ ýÿòèðÿúÿéèíè áèëÿðÿê áó ìþâçóäà èðàäÿëè hÿðÿêÿò åäÿð. Áóíëàðëà éàíàøû, Àëëàh áàøãà áèð àéÿäÿ äÿ: “Åé èìàí ýÿòèðÿíëÿð! ×îõ çÿííÿ-ýöìàíà ãàïûëìàãäàí ÷ÿêèíèí. Øöáhÿ-

Ùarun Éÿhya

ñèç êè, çÿííèí áÿçèñè ýöíàhäûð. Áèð-áèðèíèçèí åéáèíè àðàéûá àõòàðìàéûí, áèð-áèðèíèçèí ãåéáÿòèíè ãûðìàéûí! Ñèçäÿí áèðèíèç þëìöø ãàðäàøûíûí ÿòèíè éåìÿéÿ ðàçû îàðìû?! Áó ñèçäÿ èêðàh hèññè îéàäàð. Àëëàhäàí ãîðõóí. Ùÿãèãÿòÿí, Àëëàh òþâáÿëÿðè ãÿáóë åäÿíäèð, ðÿhìëèäèð!” (“Ùóúóðàò” ñóðÿñè, 49/12) øÿêëèíäÿ áèëäèðÿðÿê èíñàíëàðûí ýèçëè òÿðÿôëÿðèíè àðàøäûðìàüûí, ãåéáÿòèíè åòìÿéèí ñÿhâ îëäóüóíó õàòûðëàòìûøäûð. Ìöñÿëìàí áèð ãàäûí áó ìþâçóäà äà äèããÿòëÿ hÿðÿêÿò åäÿð âÿ áó äàâðàíûøëàðäàí hÿìèøÿ ÷ÿêèíÿð. Ãóðàí ÿõëàãûíû éàøàäûüû ö÷öí hÿìèøÿ úèääè âÿ íÿúèá øÿõñèééÿò íöìàéèø åòäèðÿð. Ìÿñÿëÿí, hèðñëè áèð äàâðàíûøëà ãàðøûëàøàíäà hèðñèíè ñàõëàéàð. Éà äà ãàðøûñûíäàêû èíñàíëàðûí áèð ãöñóðóíó ýþðÿðñÿ, âàõò áóíó hå÷ âàõò ìÿñõÿðÿéÿ ãîéìàç, ÿêñèíÿ, ÿí ýþçÿë øÿêèëäÿ äö-

“Áèç (Ãóðàíû) áåëÿúÿ à÷ûã-ààøêàð àéÿëÿð øÿêëèíäÿ íàçèë åòäèê. Àëëàh äèëÿäèéèíè äîüðó éîëà ìöâÿôôÿã åäÿð” (“Ùÿúú” ñóðÿñè, 22/16).

Íömunÿvi Ìösÿlman Ãadûn Ùÿzrÿti Ìÿryÿm

çÿëòìÿéÿ ÷àëûøàð. Áàøãà áèð èíñàíûí îíäàí öñòöí îëàí áèð éþíö âàðñà, áóíà õÿñèñëèê åòìÿéèí ÿâÿçèíÿ îíó ýþçÿë øÿêèëäÿ ìÿäh åäÿð. Ãàðøûëàøäûüû hÿð äàâðàíûøû àëèúÿíàá êèìè ãÿáóë åäèá Ãóðàí ÿõëàãûíà óéüóí îëàí hÿðÿêÿò åäÿð. Ãàðøûñûíäàêû èíñàíëàð îíà áÿñèò äàâðàíûøëàðëà úàâàá âåðñÿëÿð äÿ, î, éåíÿ äÿ íÿúèá âÿ úèääè äàâðàíûøëàðûíäàí ÿë ÷ÿêìÿç âÿ èðàäÿëè äàâðàíûøû èëÿ äÿ áóíó íöìàéèø åòäèðÿð.

Ìöñÿëìàí ãàäûí ýöúëö âÿ èðàäÿëè áèð õàðàêòåðÿ ìàëèêäèð Úàhèëèééÿ ÿõëàãûíäà ýöú öìóìèééÿòëÿ ïóë, øàí-øþhðÿò, åòèáàð, àä ñàhèáè îëìàã, áÿçè ìöÿééÿí èôàäÿëÿðëÿ áöòöíëÿøìèøäèð. Áóíëàðäàí ÿí àçû áèðè ÿëäÿ åäèëÿíäÿ ýöú ñàhèáè îëàúàüûíà èíàíûëûð. Áÿçÿí äÿ áó õöñóñèééÿòëÿðÿ ñàhèá îëàí èíñàíëàðûí hèìàéÿëÿðè àëòûíà ýèðèëÿíäÿ èíñàíëàðûí þçëÿðèíè ýöúëö hèññ åäÿ áèëÿúÿêëÿðè äöøöíöëöð. Ùàëáóêè äöíéà hÿéàòûíûí hÿð àí ÿëäÿí ýåäÿ áèëÿúÿê þòÿðè äÿéÿðëÿðè èëÿ ÿëäÿ åäèëÿí áèð ýöú, ÿëáÿòòÿ, åéíèëÿ àñàíëûãëà èòèðèëÿ áèëÿð. Ìþìèíëÿð èñÿ ýöúëÿðèíè èìàíëàðûíäàí àëûðëàð. Áóíà ýþðÿ äÿ øÿðòëÿðèí íåúÿëèéèíäÿí àñûëû îëìàéàðàã ýöúëÿðèíäÿ áèð äÿéèøèêëèê îëìàç. Áó ìþìèí ãàäûíûí äà õàðàêòåðèíè ìöÿééÿí åäÿí ìöhöì áèð õöñóñèééÿòäèð. Àëëàh Ãóðàíäà ýöúëö, hå÷ âàõò ñàðñûëìàéàí øÿðÿôëè øÿõñèééÿòëÿðèíÿ äèããÿòè áåëÿ úÿëá åòìèøäèð: “Åé èìàí ýÿòèðÿíëÿð! Ñèçäÿí hÿð êÿñ äèíèíäÿí äþíñÿ, Àëëàh (îíóí éåðèíÿ) åëÿ áèð òàéôà ýÿòèðÿð êè, Àëëàh îíëàðû, îíëàð äà Àëëàhû ñåâÿðëÿð. Îíëàð ìþìèíëÿðÿ ãàðøû ìöëàéèì, êàôèðëÿðÿ ãàðøû èñÿ ñÿðò îëàð, Àëëàh éîëóíäà âóðóøàð âÿ hå÷ êÿñèí òÿíÿñèíäÿí ãîðõìàçëàð. Áó, Àëëàhûí ëöòôöäöð, îíó èñòÿäèéèíÿ âåðÿð. Àëëàh ëöòôö èëÿ ýåíèøäèð, áèëÿíäèð!” (“Ìàèäÿ” ñóðÿñè, 5/54). Àëëàhûí áó àéÿäÿ áèëäèðäèéè ìöhöì îëàí ìþìèíèí áàøãà

180

Ùarun Éÿhya

áèð õöñóñèééÿòè äÿ èìàí ýÿòèðÿíëÿðèí èíñàíëàðûí ãûíàìàëàðûíäàí òÿñèðëÿíìÿéÿí ýöúëö áèð øÿõñèééÿòÿ ìàëèê îëìàëàðûäûð. Ìþìèíëÿð òàðèõ áîéó ÿêñÿð ïåéüÿìáÿðëÿðèí éàøàäûãëàðû úÿìèééÿòëÿð òÿðÿôèíäÿí ìöõòÿëèô ôîðìàëàðäà ýöíàhêàð håñàá åäèëèá ãûíàíäûãëàðûíû, ÿçèééÿòëÿðÿ ìÿðóç ãàëäûãëàðûíû, éóðäëàðûíäàí ñöðýöí åäèëäèêëÿðèíè, hÿòòà áó ñÿáÿáëÿ þëäöðöëäöêëÿðèíè áèëèðëÿð. Ïåéüÿìáÿðëÿðèí áöòöí ÷ÿòèíëèêëÿð ãàðøûñûíäà ýþñòÿðäèêëÿðè ýöúëö, äþçöìëö âÿ ìþhêÿì øÿõñèééÿòëÿðè, ñÿáðëÿðè, èðàäÿëÿðè âÿ òÿâÿêêöëëÿðèíè þçëÿðèíÿ íöìóíÿ ýþòöðöðëÿð. Àëëàhûí: “ßëáÿòòÿ, ñèç ìàëûíûç âÿ úàíûíûçëà èìòàhàí åäèëÿúÿêñèíèç. Ñèçäÿí ÿââÿë êèòàá âåðèëìèø êèìñÿëÿðäÿí âÿ øÿðèê ãîøàíëàðäàí áèð ÷îõ ÿçèééÿòëè ñþçëÿð åøèäÿúÿêñèíèç. ßýÿð ñÿáð åäèá Àëëàhäàí ãîðõñàíûç, ÿëáÿòòÿ, áó, ìÿãñÿäÿ ìöâàôèã èøëÿðäÿíäèð” (“Àëè-Èìðàí” ñóðÿñè, 3/186) àéÿñè èëÿ áèëäèðäèéè êèìè, äöíéà hÿéàòûíûí áèð ýÿðÿéè îëàðàã ìþìèíëÿðèí ÷ÿòèíëèê âÿ ñûõûíòûëàðëà ñûíàüà ÷ÿêèëÿúÿêëÿðèíè, èíêàð åäÿíëÿðäÿí “ÿçèééÿòëè ñþçëÿð” åøèäÿðÿê ãûíàíà áèëÿúÿêëÿðèíè áèëèðëÿð. Áöòöí áóíëàðû Àëëàhà ãàðøû îëàí ñÿìèìè èìàíëàðûíû, òÿñëèìèééÿòëÿðèíè âÿ ñÿäàãÿòëÿðèíèí ýöúöíö ýþñòÿðÿ áèëÿúÿêëÿðè hàäèñÿëÿð îëàðàã ãÿáóë åäèá hÿâÿñëÿ ãàðøûëàéàð âÿ ýöúëö èðàäÿ ýþñòÿðÿðëÿð. Ùå÷ âàõò úàhèëèééÿ ÿõëàãûíû éàøàéàí ãàäûíëàðäà ýþðöíÿí çÿèôëèêëÿðÿ ãàïûëìàçëàð. Áàøãà áèð èíñàíûí ñþçö, äàâðàíûøû âÿ éà òÿíãèäè çÿèôëèê ýþñòÿðèá ýöúñöç äöøìÿëÿðèíÿ, úÿñàðÿòëÿðèíèí ãûðûëìàñûíà ñÿáÿá îëìàç. Õÿòðèíÿ äÿéìÿê, èíúèêëèê êèìè hèññè hÿðÿêÿò åòìÿéè hå÷ âàõò þçëÿðèíÿ éàðàøäûðìàçëàð. Íÿ îëóðñà-îëñóí, Àëëàhà òÿâÿêêöë åäÿðëÿð. Áàøëàðûíà íÿ ýÿëèðñÿ-ýÿëñèí, Àëëàhûí ñîíñóç ÿäàëÿòëè îëäóüóíó, hÿð øåéè ýþðäöéöíö, áèëäèéèíè, hå÷ êèìÿ “õóðìà ÷ÿðäÿéèíäÿêè íàçèê òåë ãÿäÿð çöëì îëóíìàéàúàüûíû” (“Íèñà” ñóðÿñè, 4/49) áèëìÿéèí ðàhàòëûüûíû éàøàéàðëàð. Àëëàhà òÿñëèì îëóðëàð. Îíëàðû ãûíàéàí èíñàí áó äöøöíúÿ òÿðçèíäÿ ñÿhâäèðñÿ, áó hàãñûçëûüûíû Àëëàhûí ìöòëÿã îðòàéà ÷ûõàðàúàüûíû áèëèð, áóíà ýþðÿ íàðàhàò îëìàçëàð.

181

“Èìàí ýÿòèðÿí, õåéèðëè èøëÿð ýþðÿí, íàìàç ãûëàí, çÿêàò âåðÿí øÿõñëÿðèí Ðÿááè éàíûíäà ìöêàôàòëàðû âàðäûð. Îíëàðûí hå÷ áèð ãîðõóñó éîõäóð âÿ îíëàð ãÿì-ã ãöññÿ ýþðìÿçëÿð!” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè, 2/277).

182

Ùarun Éÿhya

Áÿçè úàhèëèééÿ ãàäûíëàðû èñÿ ýöú âÿ èðàäÿíèí êèøèëÿðÿ õàñ îëàí õöñóñèééÿòëÿð îëäóüóíà èíàíûðëàð. Êèøèëÿðèí ÷ÿòèíëèêëÿð âÿ ñûõûíòûëàð ãàðøûñûíäà hÿì þçëÿðè, hÿì äÿ éàíëàðûíäàêû ãàäûíëàðûí àäûíäàí ýöú âÿ èðàäÿ ýþñòÿðìÿêëÿ úàâàáäåh îëäóãëàðûíû äöøöíöðëÿð. Ãàäûíëàðûí åäÿ áèëÿúÿêëÿðè ÿí éàõøû äàâðàíûøûí èñÿ îíëàðà ñûüûíìàã, îíëàðûí àüûëëàðûíà, èðàäÿëÿðèíÿ âÿ ýöúëÿðèíÿ òÿñëèì îëìàã îëäóüóíó çÿíí åäèðëÿð. Áóíà ýþðÿ äÿ hÿìèøÿ ãîðóíóá hèìàéÿ åäèëìÿéè ýþçëÿéèðëÿð. Õöñóñèëÿ äÿ ÷ÿòèíëèê âÿ ñûõûíòûëû øÿðàèòëÿðëÿ ãàðøûëàøàíäà ìþâúóä ýöúëÿðèíè âÿ èðàäÿëÿðèíè äÿ èòèðÿð, òÿëàøà ãàïûëàðëàð. Áó äà àüûëëàðûíûí ãàðûøìàñûíà âÿ ìÿíòèãëè äöøöíìÿ ãàáèëèééÿòëÿðèíè èòèðìÿëÿðèíÿ ñÿáÿá îëóð. Áóíóí êèìè úàhèëèééÿ ÿõëàãûíû ãÿáóë åäÿí áÿçè ãàäûíëàð íöìàéèø åòäèðäèêëÿðè áó çÿèô øÿõñèééÿòëÿðè ñÿáÿáèíäÿí èíñàíëàðûí þçëÿðè hàããûíäà íÿ ôèêèðëÿøäèêëÿðèíÿ äÿ ëàçûì îëàíäàí àðòûã ôèêèð âåðèðëÿð. ßêñÿð hàëëàðäà àíúàã èíñàíëàðûí ýþçëÿðèíÿ éàõøû ýþðöíìÿê, îíëàðäà ìöñáÿò ôèêèð ôîðìàëàøäûðìàã ö÷öí ñÿhâ îëäóüóíó áèëÿ-áèëÿ áÿçè hÿðÿêÿòëÿð åäèðëÿð. Åéíè èëÿ áó úöð èíñàíëàð òÿðÿôèíäÿí áÿéÿíèëìÿéÿíäÿ ãûíàíäûãëàðûíà, éà äà éàõøû ýþðöíìÿäèêëÿðè èëÿ áàüëû hÿð hàíñû áèð ðåàêñèéà èëÿ âÿ éà ñþçëÿ ãàðøûëàøñàëàð, áþéöê áÿäáèíëèéÿ ìÿðóç ãàëà áèëÿðëÿð. Ìöhöì îëàíûí Àëëàh äÿðýàhûíäàêû äÿéÿðëÿðè îëäóüóíó äöøöíìÿäèêëÿðè, áóíóí éåðèíÿ àíúàã èíñàíëàðûí ðàçûëûüûíû ãàçàíìàüû ãàðøûëàðûíà ìÿãñÿä ãîéäóãëàðû ö÷öí áöòöí åòäèêëÿðèíèí âÿ hÿðÿêÿòëÿðèíèí ïó÷ îëäóüóíà èíàíûð âÿ ÷îõ êÿäÿðëÿíèðëÿð. Êåôëÿðèíèí ïîçóëìàñû èëÿ äÿ áöòöí ýöúëÿðèíè, èðàäÿëÿðèíè âÿ úÿñàðÿòëÿðèíè èòèðèðëÿð. Ìöñÿëìàí áèð ãàäûí èñÿ äîüðó îëäóüóíó áèëäèéè áèð ìÿñÿëÿäÿ hå÷ âàõò áèð èíñàíûí ãûíàìàñûíà ýþðÿ ýåðè àääûì àòìàç. Àëëàh Ãóðàí àéÿëÿðè èëÿ èíñàíà äîüðóíó âÿ 183

“...Àëëàh ãåéáëÿðè ÷îõ ýþçÿë áèëÿíäèð!” (“Òþâáÿ” ñóðÿñè, 9/78).

184

Ùarun Éÿhya

éàíëûøû áöòöí òÿôÿððóàòû èëÿ áèëäèðìèøäèð. Ìöñÿëìàí ãàäûíûí ìåéàðû Ãóðàíäûð. ßýÿð Àëëàh Ãóðàíäà áèëäèðäèéè ÿõëàãû ýþñòÿðäèéè ö÷öí ÿòðàôûíäàêû èíñàíëàð òÿðÿôèíäÿí ãûíàíûðñà, áó, ÿêñèíÿ, îíóí áó éþíäÿêè hÿâÿñèíè, èðàäÿñèíè âÿ èñòÿéèíè äàhà äà ýöúëÿíäèðèð. Àëëàhûí ðàçûëûüûíû ãàçàíà áèëìÿñè îíóí ö÷öí èíñàíëàðûí ðàçûëûüûíûí âÿ äöøöíúÿëÿðèíèí ÷îõ öçÿðèíäÿäèð. ×öíêè èíñàíû ÿñàñ îëàðàã äÿéÿðëè åäÿí Àëëàh éàíûíäàêû ñÿâèééÿñèäèð. Áóíó ìöÿééÿí åäÿí äÿ îíóí Ãóðàí ÿõëàãûíà óéüóí hÿðÿêÿò åäèá-åòìÿìÿñèäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ èíñàíëàðûí íÿ äåäèéèíÿ âÿ éà ÿêñÿðèééÿòèí ãÿíàÿòèíÿ ýþðÿ äåéèë, Ãóðàí ÿõëàãûíà ýþðÿ äàâðàíûðëàð. Òÿê äÿ ãàëñàëàð, ÷îõëóüà òàáå îëìàç âÿ ìöñòÿãèë hÿðÿêÿò åäÿðëÿð. Èñëàì àëèìëÿðèíäÿí áèðè äÿ ñþçëÿðèíäÿ áó ìþâçóéà äèããÿòè úÿëá åòìèø, Àëëàhûí ðàçûëûüûíà óéüóí hÿðÿêÿò åäÿíäÿí ñîíðà èíñàíëàðûí ðàçûëûüûíûíûí hå÷ áèð ÿhÿìèééÿòè îëìàéàúàüûíû áåëÿ áèëäèðìèøäèð: “Àëëàhûí ðàçûëûüû êèôàéÿòäèð. ßýÿð Î éàðäûðñà, hÿð øåé éàðäûð. ßýÿð Î éàð äåéèëñÿ, áöòöí äöíéà àëãûøëàñà áåø ãÿïèê åò22 ìÿç...”. “ßìÿëèíèçäÿ Àëëàhûí ðàçûëûüûíû ãàçàíìàã îëìàëûäûð. ßýÿð Î ðàçû îëñà, áöòöí äöíéà êöññÿ ÿhÿìèééÿòè éîõäóð. ßýÿð Î ãÿáóë åòñÿ, áöòöí õàëã ðÿää åòñÿ òÿñèðè éîõäóð. Î ðàçû îëàíäàí âÿ ãÿáóë åäÿíäÿí ñîíðà èñòÿñÿ âÿ hèêìÿòè ëàçûì îëñà, ñèç èñòÿìÿê òÿëÿáÿíèç îëìàäûüû hàëäà, õàëãëàðà äà ãÿáóë åòäèðÿð, îíëàðû äà ðàçû ñàëàð. Îíóí ö÷öí áó õèäìÿòäÿ áèðáàøà àíúàã Àëëàhûí ðàçûëûüûíû 23 ÿñàñ ìÿãñÿä åòìÿêäèð”. “Åé íÿôñ! ßýÿð òÿãâà âÿ ñàëåh ÿìÿëëÿ Éàðàäàíûíû ðàçû ñàëäûíñà, õàëãûí ðàçûëûüûíû ãàçàíìàüà åhòèéàú éîõäóð. Î êèôàéÿò åäÿð. ßýÿð èíñàíëàð äà Àëëàhûí håñàáûíà ðàçû îëàðëàðñà âÿ ìÿhÿááÿò ýþñòÿðÿðëÿðñÿ, éàõøû185

“Áó (Ãóðàí) äà ìöáàðÿê, þçöíäÿí ÿââÿëêèëÿðè òÿñäèã åäÿí áèð êèòàáäûð êè, îíó ñÿíÿ Ìÿêêÿ ÿhëèíè âÿ ÿòðàôûíäàêû èíñàíëàðû ãîðõóòìàã ö÷öí íàçèë åòìèøèê. Àõèðÿòÿ èìàí ýÿòèðÿíëÿð îíà äà èìàí ýÿòèðÿð, íàìàçëàðûíû äà ãîðóéóá ñàõëàéàðëàð” (“ßíàì” ñóðÿñè, 6/92).

186

Ùarun Éÿhya

äûð. ßýÿð îíëàðûíêû äöíéà håñàáûíà îëñà, ãèéìÿòè éîõäóð. ×öíêè îíëàð äà ñÿíèí êèìè 24 àúèç áÿíäÿëÿðäèð...”.

Ìöñÿëìàí ãàäûí òÿìêèíëè âÿ ìöâàçèíÿòëèäèð Ùÿéàòû þçëÿðè ìöÿééÿíëÿøäèðäèêëÿðè ãàéäàëàðà óéüóí îëàðàã éàøàéàí èíñàíëàð íÿôñëÿðèíèí î àíäàêû èñòÿêëÿðèíÿ óéüóí îëàðàã àñàíëûãëà áó ïðèíñèïëÿðèíäÿí ýöçÿøòÿ ýåäÿ áèëèðëÿð. Ùÿéàòëàðûíà èñòèãàìÿò âåðÿí âÿ øÿõñèééÿòëÿðèíäÿ äàâàìëûëûã ýþñòÿðìÿëÿðèíè òÿìèí åäÿí ìöòëÿã îëàðàã äîüðó îëäóüóíà èíàíäûãëàðû áèð ðÿháÿðëÿðè éîõäóð. Áóíà ýþðÿ äÿ áÿçè hàëëàðäà øÿõñèééÿòëÿðèíäÿ ìöõòÿëèôëèê ýþðìÿê ìöìêöíäöð. Äàâðàíûøëàðûíäà ìöÿééÿí áèð äàâàìëûëûãäàí áÿhñ åòìÿê ìöìêöí äåéèë. Áó èíñàíëàðûí äàâðàíûøëàðûíäàêû äÿéèøèêëèéè ìöÿééÿí åäÿí ýöú öìóìèééÿòëÿ íÿôñëÿðèäèð. Àëëàh Ãóðàíäà íÿôñëÿðèí ëîâüàëûãëàðà ìåéëëè îëàðàã éàðàäûëäûüûíû áèëäèðèð. Èíñàí ÿýÿð íÿôñèíèí îíó èñòèãàìÿòëÿíäèðìÿñèíÿ èúàçÿ âåðñÿ, áöòöí äàâðàíûøëàðû áó ãöðóðëà hÿâÿñëÿðèíÿ óéüóí îëàðàã ôîðìàëàøàúàãäûð. Áó ãöðóðëó hÿâÿñëÿð èñÿ ñàáèò, äþçöìëö âÿ úèääè øÿõñèééÿò íöìàéèø åòäèðìÿñèíÿ òÿñèð åäÿúÿêäèð. Èíñàí íÿôñèíèí áóéðóãëàðûíà óéüóí îëàðàã áèð àíäà hèðñëÿíÿ áèëÿúÿê, hèññè äàâðàíàúàã, êöñÿúÿê, èíúèéÿúÿê, õÿñèñëèê hèññèíÿ ãàïûëàúàã áóíëàðà áàüëû îëàðàã äà àíè ãÿðàðëàð ãÿáóë åäÿúÿêäèð. Äîëàéûñû èëÿ øÿõñèééÿòè ÿòðàôûíäàêû èíñàíëàð ö÷öí hÿìèøÿ áèð ñöðïðèç îëàúàãäûð. Áèð àíû áàøãà àíûíà óéüóí ýÿëìÿéÿúÿêäèð. Ùÿð àí îâãàòû, ôèêèðëÿðè, hèññëÿðè, ãÿðàðëàðû âÿ äöøöíúÿ òÿðçè äÿéèøÿ áèëÿúÿêäèð. Áåëÿ áèð èíñàí èñÿ ìÿíàñûç âÿ ãåéðè-ìöÿééÿí äàâðàíûøëàðû èëÿ hÿìèøÿ ÿòëàôûíäàêû èíñàíëàðûí öçÿðèíäÿ èíàìñûçëûã âÿ íàðàhàò÷ûëûã hèññèíÿ ñÿáÿá îëàúàãäûð.

187

Íömunÿvi Ìösÿlman Ãadûn Ùÿzrÿti Ìÿryÿm

Áó úöð ìÿíôè õöñóñèééÿòëÿðÿ äèíäÿí óçàã éàøàéàí úÿìèééÿòëÿðäÿ îðòàéà ÷ûõàí ãàäûí õàðàêòåðèíäÿ ðàñò ýÿëìÿê ìöìêöíäöð. Ãóðàí ÿõëàãûíûí ãàçàíäûðäûüû äöøöíúÿ òÿðçèíäÿ óçàã îëäóãëàðû ö÷öí áó èíñàíëàð ãàäûí õàðàêòåðèíÿ óéüóí ãÿáóë åäèëÿí hèññè äàâðàíûøû òàìàìèëÿ ãÿáóë åäÿð âÿ áó äàâðàíûøûí áöòöí hÿéàòëàðûíû éþíëÿíäèðìÿñèíÿ èúàçÿ âåðÿðëÿð. Áó äà îíëàðû ìÿíòèãäÿí óçàãëàøäûðàð âÿ áÿçè þçöíö áèëìÿéÿí hÿðÿêÿòëÿðÿ ñþâã åäÿð.

188

Ùarun Éÿhya

Ìöñÿëìàí ãàäûíûí ðÿháÿðè èñÿ Ãóðàíäûð. Àëëàh Ãóðàíäà íÿôñèí èíñàíû hÿìèøÿ ïèñëèéÿ äÿâÿò åäÿúÿéè âÿ øåéòàíûí äà èíñàíû äþçöìñöçëöéÿ, ìÿíòèãñèç hÿðÿêÿò åòìÿéÿ âÿ ìÿíôè àðçóëàðûíû, hÿâÿñëÿðèíè èñòÿäèéè êèìè hÿéàòà êå÷èðìÿéÿ ìÿúáóð åäÿúÿéè ìÿñÿëÿñèíäÿ èíñàíëàðû õÿáÿðäàð åòìèøäèð. Áöòöí áóíëàðûí ÿâÿçèíÿ þçöíÿ Ãóðàíû ðÿháÿð ãÿáóë åäÿí, âèúäàíûíûí ñÿñèíÿ óéüóí îëàðàã hÿðÿêÿò åäÿí èíñàíëàðûí èñÿ èäåàë áèð øÿõñèééÿò ãàçàíàúàãëàðûíû, hÿì äöíéàäà, hÿì äÿ àõèðÿòäÿ öñòöí ñÿâèééÿéÿ ýÿëÿúÿêëÿðèíè õàòûðëàòìûøäûð.

“Éåðäÿ ýÿçÿí åëÿ áèð håéâàí, ãàíàäëàðû èëÿ ó÷àí åëÿ áèð ãóø éîõäóð êè, ñèçèí êèìè öììÿòëÿð îëìàñûí...” (“ßíàì” ñóðÿñè, 6/38).

189

Íömunÿvi Ìösÿlman Ãadûn Ùÿzrÿti Ìÿryÿm

Ãàçûÿñýÿð Ìóñòàôà Èççÿòèí “Ôÿëÿhÿ õåéðóí hàôèçÿí âÿ hóâÿ ÿð hÿìóððàhèìèí ñÿäÿãÿëëÿhóë ìóèí” (“Àëëàh ÿí õåéèðëè ãîðóéàíäûð. Î, ìÿðhÿìÿòëèëÿðèí ÿí ìÿðhÿìÿòëèñèäèð”) éàçûëìûø ÿñÿðè.

Ìöñÿëìàí ãàäûí Àëëàhûí ýþñòÿðäèéè éîëà òàáå îëäóüó ö÷öí áó öñòöí âÿ ýöúëö øÿõñèééÿòè ãàçàíìûøäûð. Ðÿháÿðè Ãóðàí îëäóüó ö÷öí hàäèñÿëÿð ãàðøûñûíäàêû hÿðÿêÿòè, ðåàêñèéàëàðû hÿìèøÿ Èñëàì ÿõëàãûíà ýþðÿ îëàð. Áó äà îíà îðòà éîëëó âÿ èøèíè áèëÿí áèð õàðàêòåð ãàçàíäûðûð. Íåúÿ hÿðÿêÿò åäÿúÿéè, hàäèñÿëÿðÿ hàíñû ôîðìàäà, íåúÿ ìÿíòèã ìöhàêèìÿñè èëÿ äÿéÿðëÿíäèðÿúÿéè ÿòðàôûíäàêûëàð ö÷öí hå÷ âàõò ýþçëÿíèëìÿç îëìàç. Àüëû, âèúäàíû, äàâðàíûøëàðû, ñþçëÿðè hÿìèøÿ Ãóðàí ÿõëàãûíûí ýÿòèðäèéè ñàáèòëèéè ÿêñ åòäèðÿð. Áóíà ýþðÿ äÿ åòèáàðëû áèð õàðàêòåðÿ ìàëèêäèð. ßõëàãûíäàêû âÿ øÿõñèééÿòèíäÿêè áó ñàáèòëèéÿ ýþðÿ úàhè-

190

Ùarun Éÿhya

ëèééÿ úÿìèééÿòëÿðèíäÿ þçöíö ýþñòÿðÿí ãàäûí õàðàêòåðèíäÿí ÷îõ óçàã áèð äàâðàíûø íöìàéèø åòäèðÿð.

Ìöñÿëìàí ãàäûí hèññÿ ãàïûëûá hÿðÿêÿò åòìÿç Ùèññÿ ãàïûëìàã äèí ÿõëàãûíûí éàøàíìàäûüû úÿìèééÿòëÿðäÿ ìÿíôè äàâðàíûø ñàéûëìàç. Ùÿòòà hèññè äàâðàíûøûí ÿñëèíäÿ hÿð èíñàíûí õàðàêòåðèíäÿ àç-÷îõ îëìàñû âàúèá áèëèíÿí ìöhöì áèð õöñóñèééÿò îëäóüóíà èíàíûëûð. Áó ôèêðÿ ýþðÿ, hèññè äàâðàíûøûí ñÿáÿá îëäóüó hÿðÿêÿòëÿð éàøàíìàñû ëàçûì îëàí èíñàíè hèññëÿðäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ hèññÿ ãàïûëìàãäàí ÿìÿëÿ ýÿëÿí êöñêöíëöê, äÿðäëÿíìÿê, èíúèìÿê, àüëàìàã, öðÿéèíÿ ñàëìàã, êåôñèçëèê, õÿñèñëèê, hèðñëÿíìÿê êèìè ìÿíôè äàâðàíûøëàðûí èíñàíûí äàõèëèíäÿí ýÿëÿí hèññëÿð îëäóüóíó èääèà åäÿðÿê ìöìêöí ãÿäÿð òÿøâèã åäèëèð. Ùàëáóêè áó úöð äöøöíìÿê òàìàìèëÿ éàíëûøäûð. Õöñóñèëÿ äÿ úàhèëèééÿ úÿìèééÿòëÿðèíäÿ éàøàíàí ãàäûí õàðàêòåðèíäÿ ýþðöíÿí hèññè äàâðàíûøëàð èíñàíûí çÿèô èðàäÿëè îëìàñûíà ñÿáÿá îëóð. Èíñàí hàäèñÿëÿð ãàðøûñûíäà hèññëÿðèíèí îíó èñòèãàìÿòëÿíäèðäèéè øÿêèëäÿ hÿðÿêÿò åòäèéè ö÷öí ìÿíòèãäÿí hÿääèíäÿí àðòûã óçàãëàøûð. Ìÿíòèãëè âÿ äöçýöí ôèêèðëÿøÿ áèëìÿéÿúÿê, äîüðó ãÿðàðëàð âåðÿ áèëìÿéÿúÿê hàëà ýÿëèð. Ìöñÿëìàí ãàäûí áöòöí hÿéàòûíû âÿ øÿõñèééÿòèíè Ãóðàíà ýþðÿ ìöÿééÿí åòäèéè ö÷öí íÿôñèí áó õöñóñèééÿòè âÿ îíà ãàðøû íåúÿ ìöáàðèçÿ àïàðûëìàñûíûí ëàçûì ýÿëäèéè ìÿñÿëÿñèíäÿ ÿí äöçýöí ìÿëóìàòëàðà ìàëèêäèð. Ùèññè hÿðÿêÿò åòìÿéèí èíñàíûí àüëûíû ïÿðäÿëÿäèéèíè, äöçýöí äöøöíìÿñèíÿ, hÿãèãÿòëÿðè îëäóüó êèìè ýþðÿ áèëìÿñèíÿ ìàíå îëäóüóíó, èíñàíû çÿèô âÿ ýöúñöç hàëà ñàëäûüûíû áèëèð. Áóíäàí áàøãà, úàhèëèééÿ ÿõëàãûíûí ýÿòèðäèéè ãàäûí õàðàêòåðè èëÿ áöòöíëÿøÿí hèññè äàâðàíìàã, êÿäÿðëÿíìÿê, àüëàìàã, äåéèíìÿê, ãûñãàíúëûüà ãàïûëìàã, òÿêëèéÿ ÷ÿêèëìÿê êèìè hÿðÿêÿòëÿðèí èìàí ñàhèáè îëàí áèð èíñàíûí õà-

191

“Åé Ðÿááèìèç! Áèçè äîüðó éîëà éþíÿëòäèêäÿí ñîíðà öðÿêëÿðèìèçÿ øÿêê-øøöáhÿ ñàëìà! Áèçÿ Þç òÿðÿôèíäÿí áèð ìÿðhÿìÿò áÿõø åò, ÷öíêè Ñÿí, hÿãèãÿòÿí, áÿõø åäÿíñÿí!” (“Àëè-ÈÈìðàí” ñóðÿñè, 3/8).

192

Ùarun Éÿhya

ðàêòåðèíÿ óéüóí ýÿëìÿéÿí õöñóñèééÿòëÿð îëäóüóíóí äà øöóðóíäàäûð. ×öíêè áöòöí áó äàâðàíûøëàð Àëëàhûí áÿéÿíìÿäèéè âÿ ÷ÿêèíìÿëè îëäóüó hÿðÿêÿòëÿðäèð. Áó ìÿíôè äàâðàíûøëàðûí hÿð áèðè èíñàíûí òÿìÿëäÿêè áÿçè éàíëûø èíàíúëàðíûí âÿ áÿçè hÿãèãÿòëÿðè êèôàéÿò ãÿäÿð äÿðê åäÿ áèëìÿìÿñèíèí íÿòèúÿñèäèð. Àñàíëûãëà êÿäÿðëÿíÿí, àüëàéàí, hèðñèíÿ ìÿüëóá îëàí, ãûñãàíúëûüà ãàïàíàí, êåôñèçëÿøèá ñàêèòëÿøÿí, è÷ëÿðèíÿ ãàïàíàí èíñàíëàð Àëëàhûí ýöúöíöí hÿð øåéè õåéèð, hèêìÿò âÿ ÿäàëÿòëÿ éàðàòäûüûíû, èñòÿäèéè àí èñòÿäèéè hÿð øåéè hÿéàòà êå÷èðÿ áèëÿúÿéèíè, èíñàíëàðûí äóàëàðûíà úàâàá âåðÿúÿéèíè äÿðê åòìèðëÿð. Ùàäèñÿëÿð ãàðøûñûíäàêû áöòöí êÿäÿðëÿðè, hèðñëÿðè, ãûñãàíúëûãëàðû hÿìèøÿ áó äöøöíúÿ òÿðçèíäÿêè ñÿhâëÿðäÿí âÿ èíàíúûíäàêû ãöñóðëàðäàí îðòàéà ÷ûõìûøäûð. Àëëàhà öðÿêäÿí áàüëàíìàã, äàõèëÿí òÿñëèì îëìàã, hÿð hàäèñÿíèí Àëëàhûí íÿçàðÿòèíäÿ îëäóüóíó áèëÿðÿê, hÿð øåéè õåéèð ýþçö èëÿ äÿéÿðëÿíäèðìÿê èíñàíûí hèññëÿðèíÿ ãàïûëûá ìÿíôè hÿðÿêÿò åòìÿñèíèí ãàðøûñûíû àëàð. Ìöñÿëìàí áèð ãàäûí Àëëàhà îëàí ýöúëö ñåâýèñè âÿ äÿðèí Àëëàh ãîðõóñó îëäóüóíà ýþðÿ hèññÿ ãàïûëìàüûí ñÿáÿá îëäóüó áöòöí ìÿíôèëèêëÿðäÿí ÷îõ äèããÿòëÿ óçàã äóðàð. Ìöñÿëìàí ãàäûí Àëëàhûí: “Âÿ î êÿñëÿð êè: “Åé Ðÿááèìèç, áèçÿ çþâúÿëÿðèìèçäÿí âÿ óøàãëàðûìûçäàí ýþçöìöçöí èøûüû îëàúàã þâëàäëàð åhñàí áóéóð âÿ áèçè ìöòòÿãèëÿðÿ ðÿháÿð åò!” - äåéÿíëÿðäèð” (“Ôóðãàí” ñóðÿñè, 25/74) àéÿñèíäÿ áèëäèðäèéè êèìè, áöòöí äàâðàíûøëàðû èëÿ, øÿõñèééÿòëÿðè èëÿ, éöêñÿê ÿõëàãû èëÿ èíñàíëàðà íöìóíÿ îëìàüû ãàðøûñûíà ìÿãñÿä ãîéàí áèð èíñàíäûð. Áó äà îíà hå÷ áèð hàäèñÿ ãàðøûñûíäà ñàðñûëìàéàí ýöúëö áèð øÿõñèééÿò áöòþâëöéö ãàçàíäûðûð.

193

194

Ùarun Éÿhya

Ìþìèí ãàäûíëàð õöñóñèëÿ ãàäûí ÿõëàãûíäà ýåíèø éàéûëàí áó äàâðàíûøëàðäàí óçàã äóðàðàã, èðàäÿëè ãàäûí õàðàêòåðè íöìàéèø åòäèðÿðÿê áó úöð õöñóñèééÿòëÿðÿ ìàëèê îëàí ãàäûíëàð ö÷öí ýþçÿë áèð íöìóíÿ îëàúàüûíû áèëÿðÿê âÿ áóíóí ìÿñóëèééÿòèíè äÿðê åäÿðÿê hÿðÿêÿò åäÿðëÿð. Àëëàhûí: “Íÿôñèíèí õÿñèñëèéèíäÿí (òàìàhûíäàí) ãîðóíóá ñàõëàíûëàí êèìñÿëÿð - ìÿhç îíëàð íèúàò òàïûá ñÿàäÿòÿ ãîâóøàíëàðäûð!” (“Ùÿøð” ñóðÿñè, 59/9) àéÿñè èëÿ áèëäèðäèéè êèìè íÿôñëÿðèíè ïèñëèêëÿðäÿí òÿìèçëÿäèêëÿðè ö÷öí äöíéàäà âÿ àõèðÿòäÿ íåìÿòÿ, ñÿàäÿòÿ ãîâóøàð âÿ ÷îõ ýþçÿë øÿêèëäÿ õîøáÿõòëèéè éàøàéàðëàð. Ùèññè äàâðàíûøûí èíñàíëàðà éàøàòäûüû áöòöí ñûõûíòûëàðäàí, êÿäÿðëÿðäÿí óçàã ãàëàðëàð.

Ìöñÿëàì ãàäûí ñÿìèìè âÿ òÿáèè áèð èíñàíëûüà ìàëèêäèð Ñÿìèìèééÿò èíñàíûí äàõèëè èëÿ õàðèúèíèí åéíè îëìàñû, öðÿéèíäÿ hèññ åòäèêëÿðèíè ãàðøûñûíäàêû èíñàíà äà îëäóüó êèìè ÿêñ åòäèðìÿñè, äöðöñò, ãÿòè âÿ äÿãèã îëìàñûäûð. Ôèêðèëÿðèíè, hÿãèãè øÿõñèééÿòèíè hå÷ ýèçëÿòìÿäÿí, hå÷ håñàáëàìàäàí, þçöíö îëäóüóíäàí ôÿðãëè ýþñòÿðìÿéÿ ÷àëûøìàäàí hÿðÿêÿò åòìÿñèäèð. Ñÿìèìèééÿòèí ìöhöì áèð õöñóñèééÿòè èñÿ öðÿêäÿ éàøàíìàäûüû hàëäà, õàðèúèíäÿ hå÷ úöð òÿãëèä åäèëÿ áèëìÿìÿñèäèð. Ñÿìèìè èíñàíûí áöòöí äàâðàíûøëàðû òÿáèè âÿ è÷èíäÿí ýÿëäèéè êèìèäèð. Áó òÿáèèëèê äÿ èíñàíëàðäà ÷îõ äÿðèí âÿ ìöñáÿò òÿñèð ìåéäàíàí ýÿòèðèð. Ñÿìèìè èíñàíûí áàõûøëàðû, äàíûøûãëàðû, öñëóáó, ìèìèêàëàðû ÷îõ òÿáèè âÿ òÿñèðåäèúèäèð. Àíúàã ÿêñÿð èíñàíëàð ñÿìèìèééÿòèí áó ýöúöíäÿí âÿ òÿñèðèíäÿí õÿáÿðñèçäèðëÿð. Áóíà ýþðÿ äÿ àíúàã ñÿìèìèééÿòëÿ ÿëäÿ åäèëÿ áèëÿí áó õöñóñèééÿòëÿðè ÷îõ ôÿðãëè äàâðàíûøëàðäà àõòàðûðëàð.

195

“Ýþçëÿð Îíó äÿðê åòìÿç. Î, ýþçëÿðè äÿðê åäÿð. Î, ëÿòèôäèð (úèñìëèêäÿí óçàãäûð), õÿáÿðäàðäûð! “ (“ßíàì” ñóðÿñè, 6/103).

196

Ùarun Éÿhya

Áÿçè èíñàíëàð ãàðøûëàðûíäàêû èíñàíà òÿñèð åäÿ áèëìÿê ö÷öí ñöíè hÿðÿêÿò åäèðëÿð. Ùÿìèí èíñàíûí ÿí ÷îõ hàíñû äàâðàíûøëàðäàí, hàíñû ôèêèðëÿðäÿí òÿñèðëÿíÿúÿéèíè ôèêèðëÿøèðëÿðñÿ, è÷ëÿðèíäÿí ýÿëìÿäèéè âÿ éà î úöð äöøöíìÿäèêëÿðè hàëäà, ãàðøû òÿðÿôè ðàçû ñàëà áèëìÿê ö÷öí î úöð ýþðöíìÿéÿ ÷àëûøûðëàð. ßòðàôûíäàêû èíñàíëàðûí áèð-áèðèíäÿí ÷îõ ôÿðãëè õöñóñèééÿòëÿðÿ ìàëèê îëäóãëàðûíà ýþðÿ äÿ hÿð áèðèíèí éàíûíäà ôÿðãëè ýþðöíìÿéÿ, ìöõòÿëèô hÿðÿêÿòëÿð åòìÿéÿ âÿ ôÿðãëè äöøöíúÿëÿðè ìöäàôèÿ åäèðìèø êèìè ýþðöíìÿéÿ ÷àëûøûðëàð. Ùàëáóêè áó ÷îõ ãåéðè-ñÿìèìèëèêäèð. Èíñàíû èêèöçëö hÿðÿêÿò åòìÿéÿ ñþâã åäèð. Íÿòèúÿäÿ áöòöí áó ñàõòà äàâðàíûøëàð âÿ äöøöíúÿëÿð èíñàíûí hÿãèãè õàðàêòåðèíè ÿêñ åòäèðìÿäèéè ö÷öí ãàðøû òÿðÿôÿ èñòÿíèëÿí êèìè òÿñèð åòìÿç. Ùÿòòà ÿêñèíÿ, éÿíè ñîéóãëóã âÿ óçàãëûã ìåéäàíà ýÿëÿð. Áó èíñàíûí hÿãèãè øÿõñèééÿòèíè ýèçëÿäèéèíè âÿ hÿð äàâðàíûøûí ñöíè îëäóüóíó áèëìÿê ãàðøûäàêû àäàìûí íàðàhàòëûüûíà ñÿáÿá îëóð. Àëëàh Ãóðàíäà þçëÿðèíè èíñàíëàðûí ðàçûëûüûíû âÿ ðÿüáÿòèíè ãàçàíìàüà hÿñð åäÿí ùÿìèí øÿõñëÿðèí âÿçèééÿòèíè áó úöð áèð íöìóíÿ èëÿ à÷ûãëàìûøäûð: “Àëëàh áèð ìÿñÿë ÷ÿêèð: “Áèð àäàìûí áèð-áèðè èëÿ ÷ÿêèøÿí áèð íå÷ÿ øÿðèêëè àüàñû âàð. Áàøãà áèð àäàìûí äà éàëíûç áèð àüàñû âàð (òÿêúÿ îíà õèäìÿò åäèð). Îíëàðûí hÿð èêèñè âÿçèééÿòúÿ åéíè îëà áèëÿðìè?! Ùÿìä àíúàã Àëëàhà ìÿõñóñäóð, ëàêèí îíëàðûí ÿêñÿðèééÿòè áèëìÿç!” (“Çóìÿð” ñóðÿñè, 39/29). Àëëàhûí Ãóðàíäà áèëäèðäèéè hÿãèãÿòëÿðäÿí óçàã éàøàéàí úàhèë èíñàíëàð ñÿìèìèééÿòñèçëèéèí Àëëàhûí äÿðýàhûíäàêû âÿ èíñàíëàðûí öçÿðèíäÿêè ÿâÿçèíè ëàçûì îëäóüó êèìè äöøöíÿ áèëìÿäèêëÿðè ö÷öí ñöíè hÿðÿêÿò åòìÿêäÿí íàðàhàò îëìàçëàð. Ñöíèëèê õöñóñèëÿ äÿ úàhèëèééÿ úÿìèééÿò-

197

Íömunÿvi Ìösÿlman Ãadûn Ùÿzrÿti Ìÿryÿm

ëÿðèíäÿêè ãàäûí õàðàêòåðèíäÿ ýþðöíöð. Áÿçè ãàäûíëàð àðõàëàðû èëÿ äàíûøäûãëàðû, ÿñëèíäÿ hå÷ õîøëàðû ýÿëìÿäèéè, hþðìÿò åòìÿäèêëÿðè èíñàíëàðûí öçëÿðèíÿ ãàðøû ìÿíôÿÿòëÿðè íàìèíÿ ãåéðè-ñÿìèìè ñåâýè âÿ ÿëàãÿ ýþñòÿðÿ áèëèðëÿð. ×ÿêèíìÿäÿí áèð-áèðëÿðèíÿ ãàðøû éàëàí äàíûøûá áèð èíñàí hàããûíäàêû ìÿíôè ãÿíàÿòëÿðèíè ýèçëÿäèá, ñîðóøóëàíäà òàìàìèëÿ ÿêñèíÿ îëàí ìÿëóìàòëàð âåðÿ áèëèðëÿð. Åéíè èëÿ ÷îõ ñåâäèêëÿðè, äÿéÿð âåðäèêëÿðè èíñàíëàðà ãàðøû ìöõòÿëèô ñÿáÿáëÿðÿ ýþðÿ áó hèññëÿðèíè ýèçëÿäèá òàìàìèëÿ ÿêñ èñòèãàìÿòäÿ äÿ ýþðöíìÿéÿ ÷àëûøà áèëèðëÿð. Ìöñÿëìàí áèð ãàäûí èñÿ öðÿéèíäÿêè Àëëàh ãîðõóñó ñÿáÿáèíäÿí áó úöð äàâðàíûøëàðäàí òàìàìèëÿ óçàãëàøàð. Ùå÷ âàõò êè÷èê ìÿíôÿÿòëÿðèíÿ ýþðÿ èíñàíëàðûí ðàçûëûüûíû ãàçàíìàüà ÷àëûøìàç. Áöòöí áóíëàðûí èíñàíû hÿì Àëëàhûí éàíûíäà, hÿì äÿ èíñàíëàðûí ýþçöíäÿ àë÷àëäàí àäè äàâðàíûøëàð îëäóüóíó áèëèð âÿ hå÷ âàõò äà áó úöð hÿðÿêÿòëÿðÿ òÿíÿççöë åòìÿç. Ìÿãñÿäè hÿéàòûíûí hÿð àíûíäà Àëëàhûí ðàçûëûüûíû ãàçàíà áèëÿúÿéè ÿìÿëëÿðè éåðèíÿ éåòèðìÿêäèð. Àëëàhûí õîøëàäûüû ÿõëàãûí èñÿ àíúàã ñÿìèìèééÿòëÿ éàøàíà áèëÿúÿéèíè áèëèð. Àëëàhûí “...Øöáhÿñèç êè, Î, öðÿêëÿðäÿ îëàíëàðû áèëÿíäèð” (“Øóðà” ñóðÿñè, 42/24) àéÿñè èëÿ áèëäèðäèéè êèìè, èíñàíëàðûí öðÿêëÿðèíäÿ ýèçëÿäèêëÿðèíè áèëäèéèíè äÿðê åäèð. Àëëàh áó hÿãèãÿòè áàøãà áèð àéÿäÿ “Ñÿí ñÿñèíè óúàëòñàí äà, óúàëòìàñàí äà, hå÷ áèð ôÿðãè éîõäóð. ×öíêè Àëëàh ñèððè äÿ, ñèðäÿí äàhà ýèçëè îëàíû äà áèëèð” (“Òàhà” ñóðÿñè, 20/7) - øÿêëèíäÿ áèëäèðìèøäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ èíñàíûí öðÿéèíäÿ îëàíû ÿòðàôûíäàêû èíñàíëàðäàí ýèçëÿòìÿéèíèí îíà hå÷ áèð õåéðè îëìàç. Àëëàh áóíëàðû îíñóç äà áèëèð. Áèð êÿñèí áó hÿãèãÿòÿ ðÿüìÿí, èíñàíëàðû àëäàòìàüà ÷àëûøìàñû áþéöê áèð ñÿìèìèééÿòñèçëèê îëàð. Áóíóíëà éàíàøû, ìöñÿëìàí ãàäûí èíñàíëàðûí ðàçûëûüûíû ãàçàíìàüûí èíñàíà íÿ äöíéàäà, íÿ äÿ àõèðÿòäÿ áèð ôàéäàñûíûí

198

“Ñÿí ñÿñèíè óúàëòñàí äà (óúàëòìàñàí äà, hå÷ áèð ôÿðãè éîõäóð). ×öíêè Àëëàh ñèððè äÿ, ñèðäÿí äàhà ýèçëè îëàíû äà áèëèð” (“Òàhà” ñóðÿñè, 20/7).

199

Íömunÿvi Ìösÿlman Ãadûn Ùÿzrÿti Ìÿryÿm

îëìàéàúàüûíû äà áèëèð. Àëëàh Ãóðàíäà Îíà øèðê ãîøóëìàñûíû áàüûøëàìàéàúàüûíû áèëäèðìèøäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ èìàí ñàhèáè îëàí èíñàíëàðäàí øèðêäÿí âÿ èíñàíëàðûí ðàçûëûüûíû ãàçàíìàüà éþíÿëìèø áöòöí äàâðàíûøëàðäàí ÷îõ ÷ÿêèíèðëÿð. Áó äà îíëàðûí ñÿìèìèééÿòäÿ áèð þìöð áîéóíúà èðàäÿëè îëìàëàðûíû òÿìèí åäèð.

Ìöñÿëìàí ãàäûí äöðöñòäöð Àëëàh Ãóðàíûí “Åé èìàí ýÿòèðÿíëÿð! Àëëàhäàí ãîðõóí âÿ äîüðó ñþç ñþéëÿéèí! ßýÿð áåëÿ åòñÿíèç, Àëëàh ÿìÿëëÿðèíèçè èñëàh åäÿð âÿ ýöíàhëàðûíûçû áàüûøëàéàð” (“ßhçàá” ñóðÿñè, 33/70-71) âÿ “éàëàí ñþçëÿðäÿí ÷ÿêèíèí” (“Ùÿúú” ñóðÿñè, 22/30) àéÿëÿðè èëÿ èíñàíëàðà éàëàíäàí ÷ÿêèíèá äîüðó ñþç ñþéëÿìÿëÿðèíè õàòûðëàòìûøäûð. Àëëàh hÿãèãÿòëÿðè äÿéèøäèðÿðÿê éàëàí äàíûøìàüûí áèð ÷îõ ìÿíôèëèéè þçö èëÿ ýÿòèðèá èíñàíû øåéòàíëà äîñòëóüà ñþâã åòäèéèíè áèëäèðìèøäèð: “Øåéòàíëàðûí êèìÿ íàçèë îëäóãëàðûíû ñèçÿ õÿáÿð âåðèììè? Îíëàð hÿð áèð éàëàí÷ûéà, ýöíàhêàðà íàçèë îëàðëàð. Îíëàð øåéòàíëàðûí óéäóðìàëàðûíà ãóëàã àñàðëàð. Îíëàðûí ÿêñÿðèééÿòè éàëàí÷ûäûð!” (“Øóÿðà” ñóðÿñè, 26/221-223). Ìöñÿëìàí ãàäûí Àëëàhûí “Ìÿhâ îëñóí éàëàí÷ûëàð!” (“Çàðèéàò” ñóðÿñè, 51/10) àéÿñè èëÿ áèëäèðäèéè êèìè, éàëàíûí Àëëàhûí áÿéÿíìÿäèéè âÿ ãàäàüàí åòäèéè áèð äàâðàíûø îëäóüóíó áèëÿðÿê hÿéàòû áîéóíúà áó úöð äàâðàíûøäàí ÷ÿêèíèð. Èíñàíûí äöíéàäà äàíûøäûüû hÿð ñþçöí àõèðÿòäÿ ãàðøûñûíà ÷ûõàúàüûíû áèëèð. Õåéèð àäûíà äàíûøûëàí hÿð ñþç àõèðÿòäÿ Àëëàhûí íåìÿòè âÿ ðÿhìÿòè èëÿ ÿâÿçèíè ýþðäöéö hàëäà, éàëàí éåðÿ äåéèëÿí ñþçëÿð äÿ èíñàíëàðûí öçÿðèíäÿ áþéöê éöê âÿ ìÿñóëèééÿò îëàúàãäûð. Áóíà ýþðÿ äÿ ìþìèí ãàäûí hÿð ñþçöíöí håñàáûíû àõèðÿòäÿ Àëëàhà âåðÿúÿéèíè äöøöíÿðÿê äàíûøûð. Éàëàí àõèðÿòäÿ èíñàíû çèéàíà ñàëàúàãäûð. Àíúàã äöíéà hÿéàòûíäà äà èíñàíà hå÷ áèð ìÿíôÿÿò òÿìèí åòìÿäèéè äÿ éàääàí

200

Ùarun Éÿhya

÷ûõàðûëìàìàëûäûð. Éàëàí ñþç èíñàíû hÿìèøÿ ìàääè âÿ ìÿíÿâè èòêèëÿðÿ ìÿðóç ãîéóð. Éàëàí äàíûøàðàã èíñàíëàðà ãàðøû èêèöçëö âÿ ãåéðè-ñÿìèìè áèð äàâðàíûøû ãÿáóë åäÿí èíñàíûí öçöíÿ ñÿìèìèééÿòñèç âÿ ñàõòàêàð áèð èôàäÿ ÷þêÿð. Äàõèëÿí èíñàíëàðû àëäàòäûüûíû, äöðöñò âÿ ñÿìèìè îëìàäûüûíû áèëäèéè ö÷öí þçöíÿ îëàí hþðìÿòèíè èòèðÿð. Åéíè èëÿ éàëàí äàíûøàðàã àëäàòäûüûíû ôèêèðëÿøäèéè èíñàíëàðà ãàðøû îëàí hþðìÿòèíè äÿ èòèðèð. Îíëàðûí þç ãåéðè-ñÿìèìèëèéèíè áàøà äöøìÿäèêëÿðèíè äöøöíìÿñè áó èíñàíëàðà ãàðøû òÿêÿááöðëö ìöíàñèáÿòèí ìåéäàíà ýÿë-

Íömunÿvi Ìösÿlman Ãadûn Ùÿzrÿti Ìÿryÿm

ìÿñèíÿ âÿ îíëàðà éóõàðûäàí áàõìàüà ñÿáÿá îëóð. Áóíäàí áàøãà áèð éàëàí öìóìèééÿòëÿ àðõàñû èëÿ äàhà ÷îõ éàëàíû äà ýÿòèðèð. Èíñàí éàëàíûíû ýèçëÿäÿ áèëìÿê ö÷öí hÿð äÿôÿ îíó äàhà äà èíêèøàô åòäèðìÿê ìÿúáóðèééÿòèíäÿ ãàëûð. Ùÿéàòû áîéó äà éàëàíëàðûíûí öñòöíöí à÷ûëìàñû ãîðõóñó èëÿ éàøàìàãäàí, ÿòðàôûíäàêûëàðà ãàðøû ãåéðè-ñÿìèìè äàâðàíûø è÷èíäÿ îëóð. Áó èíñàíëàðûí ãåéðè-ñÿìèìèëèêëÿðèíè âÿ éàëàí ñþçëÿðèíè Àëëàh äöíéàäà âÿ éà àõèðÿòäÿ áèð ýöí ìöòëÿã îðòàéà ÷ûõàðàúàãäûð. Äöç ñþç èñÿ hÿìèøÿ èíñàíû öñòöí ñÿâèééÿéÿ ýÿòèðèð âÿ óúàëäûð. Àëëàh ýþçÿë ñþçëÿ ïèñ ñþçöí ôÿðãèíè Ãóðàíäà áåëÿ áèð íöìóíÿ èëÿ àíëàòìûøäûð:

202

Ùarun Éÿhya

“Ìÿýÿð Àëëàhûí íåúÿ áèð ìÿñÿë ÷ÿêäèéèíè ýþðìöðñÿíìè? Õîø áèð ñþç êþêö éåðäÿ ìþhêÿì îëóá áóäàãëàðû ýþéÿ óúàëàí ýþçÿë áèð àüàú êèìèäèð. Î, Ðÿááèíèí èçíè èëÿ áÿhðÿñèíè hÿð âàõò âåðÿð. Àëëàh èíñàíëàð ö÷öí áåëÿ ìèñàëëàð ÷ÿêèð êè, áÿëêÿ, äöøöíöá èáðÿò àëñûíëàð! Ïèñ ñþç èñÿ éåðäÿí ãîïàðäûëìûø, êþêö îëìàéàí ïèñ áèð àüàúà áÿíçÿéèð. Àëëàh èìàí ýÿòèðÿíëÿðè äöíéàäà äà, àõèðÿòäÿ äÿ ìþhêÿì áèð ñþçëÿ ñàáèò-ãÿäÿì åäÿð. Àëëàh çàëèìëÿðè ñàïäûðàð. Àëëàh èñòÿäèéèíè åäÿð!” (“Èáðàhèì” ñóðÿñè, 14/24-27).

203

“Éàëàíû àíúàã Àëëàhûí àéÿëÿðèíÿ èíàíìàéàíëàð óéäóðóðëàð. Îíëàð ÿñë éàëàí÷ûäûðëàð!” (“Íÿhë” ñóðÿñè, 16/105).

204

Ùarun Éÿhya

Ìöñÿëìàí ãàäûí äöç ñþçöí âÿ äöðöñòëöéöí ýÿòèðÿúÿéè áÿðÿêÿòè âÿ õåéðè äÿ áèëèð. Áóíà ýþðÿ äÿ þçöíöí ÷ÿòèí âÿçèééÿòäÿ ãàëàúàüûíû, éà äà éàõûíëàðûíûí çÿðÿð ýþðÿúÿéèíè áèëñÿ äÿ äöðöñòëöéöíäÿí hå÷ âàõò ÿë ÷ÿêìÿç. Ìÿðäëèêëÿ, à÷ûãñþçëöëöéö èëÿ hàãã îëàí íÿäèðñÿ îíó ñþéëÿéÿð. Àëëàh Ãóðàíäà ìþìèíëÿðèí ýþñòÿðìÿëè îëäóüó áó ÿõëàãû áåëÿ áèëäèðìèøäèð: “Åé èìàí ýÿòèðÿíëÿð! Ñèçèí þçöíöçöí, àòà-àíàíûçûí, éàõûí ãîhóìëàðûíûçûí ÿëåéhèíÿ îëñà áåëÿ, ÿäàëÿòäÿí ìþhêÿì éàïûøàí Àëëàh øàhèäè îëóí! Îíëàð èñòÿð äþâëÿòëè, èñòÿð êàñûá îëñóí, hÿð hàëäà Àëëàh îíëàðûí hÿð èêèñèíÿ äàhà éàõûíäûð. Íÿôñèíèçèí èñòÿéèíÿ óéóá hàãäàí öç ÷åâèðìÿéèí! ßýÿð äèëèíèçè ÿéèá áöçñÿíèç âÿ éà áîéóí ãà÷ûðñàíûç, áèëèí êè, Àëëàh åòäèéèíèç èøëÿðäÿí õÿáÿðäàðäûð!” (“Íèñà” ñóðÿñè, 41/35). Áóíäàí áàøãà, Àëëàh áàøãàñûíà ãàðøû hèññ åäèëÿí hèðñè þçöíäÿí óçàãëàøäûðìàñûíû áåëÿ õàòûðëàòìûøäûð: “Åé èìàí ýÿòèðÿíëÿð! Àëëàh ãàðøûñûíäà ñàáèò-ãÿäÿì âÿ ÿäàëÿòëè øàhèäëÿð îëóí. Ùÿð hàíñû áèð úàìààòà ãàðøû îëàí êèíèíèç ñèçè ÿäàëÿòñèçëèéÿ ñþâã åòìÿñèí. ßäàëÿòëè îëóí. Áó, òÿãâàéà äàhà éàõûíäûð. Àëëàhäàí ãîðõóí. Àëëàh åòäèêëÿðèíèçäÿí õÿáÿðäàðäûð!” (“Ìàèäÿ” ñóðÿñè, 58). Úàhèëèééÿ úÿìèééÿòëÿðèíäÿ éàëàí áÿçè ãàäûíëàðûí òåç-òåç ìöðàúèÿò åòäèêëÿðè áèð öñóëäóð. Áÿçÿí ÿí éàõûíëàðûíà: àèëÿëÿðèíÿ, ÿðëÿðèíÿ, óøàãëàðûíà, ãàðäàøëàðûíà âÿ ðÿôèãÿëÿðèíÿ äÿ éàëàí äàíûøà áèëèðëÿð. Áóíëàðûí hÿð áèðè ö÷öí þçëÿðèíÿ áèð áÿhàíÿ òàïûðëàð. Áÿçè éàëàíëàðûíûí çÿðÿðñèç îëäóüóíó, èíñàíëàðûí éàõøûëûüû ö÷öí éàëàí äàíûøìàüûí ãÿáàhÿò îëìàäûüûíû, êè÷èê

205

“Êèòàáäàí éàïûøàíëàð, íàìàç ãûëàíëàð áèëñèíëÿð êè Áèç ÿìÿëèñàëåhëÿðèí ìöêàôàòûíû çàé åòìèðèê!” (“ßðàô” ñóðÿñè, 7/170).

206

Ùarun Éÿhya

éàëàíëàðûí éàëàí ñàéûëìàéàúàüûíû äöøöíöðëÿð. Ìÿñÿëÿí, ýåòäèêëÿðè éåðè, ýþðöøäöêëÿðè èíñàíëàðû, ïóëëàðûíû hàðà õÿðúëÿäèêëÿðèíè ÿðëÿðèíäÿí ýèçëÿòìÿêëÿðèíèí hÿð àèëÿäÿ îëàí çÿðÿðñèç éàëàíëàð îëäóüóíó âÿ áóíëàðûí hå÷ áèð ïèñëèéè îëìàéàúàüûíû èääèà åäèðëÿð. Ùàëáóêè éàëàíà äàèð ìöäàôèÿ åòäèêëÿðè áó ìÿíòèãëÿðèí hå÷ áèðè äöç äåéèë. Àëëàh èíñàíëàðà éàëàí äàíûøìàüû ãàäàüàí åòìèøäèð. Éàëàí hÿì÷èíèí øåéòàíûí áèð õöñóñèééÿòèäèð. Ìÿëóì îëäóüó êèìè, Øåéòàí Ùç.Àäÿìèí úÿííÿòäÿí ÷ûõàðûëìàñû ö÷öí éàëàíà ìöðàúèòÿò åòìèøäèð. Ìöñÿëìàí ãàäûí Ãóðàíû âÿ Ïåéüÿìáÿðèìèçèí (ñ.ÿ.â.) ñöííÿñèíè þçöíÿ ðÿháÿð ãÿáóë åòäèéè ö÷öí éàëàíûí èíñàíû íåúÿ ïèñ éîëà àïàðäûüûíû áèëèð âÿ áó äàâðàíûøûíäàí ÷îõ åùòèéàò åäèð. Íÿ îëóðñà-îëñóí, äöðöñòëöéöí èíñàíû hÿìèøÿ hþðìÿòëè åäÿúÿéèíè âÿ äöç ñþçöí èíñàíû ìöòëÿã õåéðÿ èñòèãàìÿòëÿíäèðÿúÿéèíè áèëÿðÿê áó ÿõëàãûíäà èðàäÿëèëèê íöìàéèø åòäèðèð. Ïåéüÿìáÿðèìèç (ñ.ÿ.â.) áó ìþâçóäàêû áèð hÿäèñèíäÿ èìàí ýÿòèðÿíëÿðÿ áåëÿ áóéóðìóøäóð: “Õàëãäàí ãîðõóá hàããû ñþéëÿìÿêäÿí ÷ÿêèíìÿéèí, áèëäèéèíèç âÿ ýþðäöéöíöç hàããû 25 ñþéëÿéèí”.

Ìöñÿëìàí ãàäûí úÿñóðäóð Úàhèëèééÿ úÿìèééÿòèíäÿ êèøèëÿðèí äÿ òåç-òåç äàíûøäûãëàðû ãàäûíëàð hàããûíäàêû öìóìè ôèêèðëÿðäÿí áèðè ÷ÿòèíëèêëÿð ãàðøûñûíäà ëàçûì îëàí ñÿáðè âÿ éåòêèíëèéè ýþñòÿðÿ áèëìÿäèêëÿðè éþíöíäÿäèð. Ãàäûíëàðûí áó úöð âÿçèééÿòëÿðäÿ hàäèñÿëÿðè äàhà äà ÷ÿòèíëÿøäèðäèêëÿðèíè, ãàðøûëàðûíäàêû èíñàíëàðà éöê îëàí áèð äàâðàíûø íöìàéèø åòäèðäèêëÿðèíè äöøöíöðëÿð. Ùÿãèãÿòÿí äÿ áÿçè ãàäûíëàðûí òÿhëöêÿ âÿ éà ÷ÿòèíëèêëÿðëÿ ðàñòëàøàíäà hÿéÿúàíëàíàðàã áàúàðûãñûç hÿðÿêÿò åòìÿëÿðè, òÿäáèðñèç äàâðàíìàëàðû, hà-

207

Íömunÿvi Ìösÿlman Ãadûn Ùÿzrÿti Ìÿryÿm

äèñÿëÿðè äàhà äà ãàáàðäûá ÿòðàôûíäàêû èíñàíëàðû äà òÿëàøà ñàëäûãëàðû îëóð. Êèøèëÿð úèääè ñÿâèééÿäÿ òÿhëöêÿëè hàäèñÿëÿðëÿ ãàðøûëàøàíäà ÿêñÿðèééÿò åòèáàðèëÿ ñîéóããàíëûëûãëàðûíû ãîðóéóá hàäèñÿëÿðÿ äöç âÿ úÿñàðÿòëÿ éàõûíëàøäûãëàðû hàëäà, áÿçè úàhèëèééÿ ãàäûíëàðû àäè ýöíäÿëèê hàäèñÿëÿð ãàðøûñûíäà äà òÿëàøà âÿ ãîðõóéà ãàïûëà áèëèðëÿð. Áó òÿëàø âÿ ãîðõó èëÿ hàäèñÿëÿðè äàhà äà ìöðÿêêÿáëÿøäèðÿðÿê è÷èíäÿ îëäóãëàðû âÿçèééÿòè äàhà äà ÷ÿòèíëÿøäèðèðëÿð. Áóíà ýþðÿ äÿ áó úöð âÿçèééÿòëÿðäÿ ÿêñÿð hàëëàðäà êèøèëÿð áèð òÿðÿôäÿí ãàðøûëàøäûãëàðû hàäèñÿíè éîëóíà ãîéìàüà ÷àëûøàðêÿí, äèýÿð òÿðÿôäÿí äÿ éàíëàðûíäàêû ãàäûíëàðûí áó ìÿíôè äàâðàíûøëàðûíû ñàêèòëÿøäèðìÿê ìÿúáóðèééÿòèíäÿ ãàëûðëàð. Ìöñÿëìàí ãàäûíëàð ö÷öí èñÿ áåëÿ ìÿíôè áèð äàâðàíûø îëà áèëìÿç. Àëëàhà îëàí ñåâýèëÿðè, åòèìàäëàðû, áàüëûëûãëàðû âÿ òÿñëèìèééÿòëÿðè îíëàðà ýöúëö áèð úÿñàðÿò âÿ ìÿòèí áèð õàðàêòåð ãàçàíäûðûð. Àëëàhûí èíñàíëàðû ÷ÿòèíëèêëÿðëÿ ñûíàüà ÷ÿêÿúÿéèíè, áóíëàð ãàðøûñûíäà úÿñàðÿò âÿ òÿñëèìèééÿòëÿ Àëëàhà áàüëûëûãäà ùöíÿð âÿ èòàÿò íöìàéèø åòäèðÿíëÿðè èñÿ ðÿhìÿòèíÿ ãîâóøäóðàúàüûíû áèëèðëÿð. Áó äà îíëàðû äàhà èðàäÿëè âÿ øþâãëö åäÿð. Àëëàh Ãóðàíäà èìàí ñàhèáëÿðèíèí áó õöñóñèééÿòèíè áåëÿ áèëäèðìèøäèð: “Íå÷ÿ-íå÷ÿ ïåéüÿìáÿð áèð éûüûí Àëëàh àäàìû èëÿ áèðëèêäÿ (äöøìÿíÿ ãàðøû) âóðóøìóøëàð. Ëàêèí îíëàð Àëëàh éîëóíäà ÷ÿêäèêëÿðè ìöñèáÿòëÿðÿ ýþðÿ íÿ çÿèôëèê, íÿ àúèçëèê ýþñòÿðìèø, íÿ äÿ áîéóí ÿéìèøëÿð. Àëëàh ñÿáð åäÿíëÿðè ñåâÿð!” (“Àëè-Èìðàí” ñóðÿñè, 3/146). “Î êÿñëÿð êè, áàøëàðûíà áèð ìöñèáÿò ýÿëäèéè çàìàí: “Áèç Àëëàhûíûã âÿ Îíà òÿðÿô ãàéûäàúàüûã!” - äåéèðëÿð” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè, 2/156). “Î êÿñëÿð êè, õàëã îíëàðà: “Úàìààò ñèçÿ ãàðøû ãöââÿ òîïëàìûøäûð, îíëàðäàí ãîðõóí!” - äåäèêäÿ, îíëàðûí èìà-

208

Ùarun Éÿhya

“Éàðàòäûãëàðûìûç è÷ÿðèñèíäÿ áèð çöìðÿ äÿ âàðäûð êè, îíëàð èíñàíëàðû hàãã éîëà àïàðûð, ÿäàëÿòëÿ hþêì åäèðëÿð” (“ßðàô” ñóðÿñè, 7/181).

209

“...ôàéäàñûç áèð øåéëÿ ðàñòëàøäûãëàðû çàìàí îíëàðäàí öç ÷åâèðèá âöãàðëà êå÷ÿð” (“Ôóðãàí” ñóðÿñè, 25/72).

210

Ùarun Éÿhya

íûíû äàhà äà àðòûðäû âÿ îíëàð: “Àëëàh áèçÿ áÿñ åäÿð. Î íÿ ýþçÿë âÿêèëäèð!” - äåéÿ úàâàá âåðäèëÿð” (“Àëè-Èìðàí” ñóðÿñè, 3/173). Ìöñÿëìàí ãàäûíûí áó úÿñàðÿòè äöíéà hÿéàòûíà äàèð hå÷ áèð äÿðäëÿ éàøàìàìàüûíûí áèð òÿçàhöðöäöð. Àëëàhà îëàí äÿðèí òÿñëèìèééÿòè âÿ åòèìàäû ìàë âÿ éà úàí ãàéüûñûíà ãàëìàüûíà ìàíåÿ îëóð. Èíñàíû Àëëàh éàðàòìûøäûð âÿ hÿéàòûíû íÿòèúÿëÿíäèðÿí äÿ éåíÿ àíúàã Îäóð. Åéíè èëÿ äöíéà hÿéàòûíäà ñàhèá îëäóüó ìàääè-ìÿíÿâè áöòöí íåìÿòëÿðè ñàüëûüûíû, ýÿíúëèéèíè, ìàëûíû, ìöëêöíö, hÿð øåéèíè îíà âåðÿí Àëëàhäûð. Áóíëàðû àëà áèëÿí éåíÿ àíúàã Àëëàhäûð. Ìþìèí ãàäûí Àëëàhûí hÿð øåéè õåéèð âÿ hèêìÿòëÿ éàðàòäûüûíû áèëäèéè ö÷öí áóíëàðäàí hÿð hàíñû áèðèíÿ çÿðÿð ýÿëÿíäÿ äÿ áóíóí Àëëàhäàí áèð ýþçÿëëèê âÿ áèð õåéèð

211

“Î êÿñëÿð êè, èìàí ýÿòèðìèø âÿ ïèñ ÿìÿëëÿðäÿí ÷ÿêèíìèøëÿð Îíëàðà äöíéàäà äà, àõèðÿòäÿ äÿ ìöæäÿ âàðäûð. Àëëàhûí ñþçëÿðè hå÷ âàõò äÿéèøìÿç. Áó, áþéöê ãóðòóëóøäóð!” (“Éóíóñ” ñóðÿñè, 10/63-664).

212

Ùarun Éÿhya

îëàðàã îíà ÷àòàúàüûíû áèëìÿéèí ðàhàòëûüûíû éàøàéàð. Áóíà ýþðÿ áèð òÿhëöêÿ, ÷ÿòèíëèê âÿ éà ðèñêëÿ ãàðøûëàøàíäà hå÷ âàõò éàíëûøëûüà éîë âåðìÿç. Áóíóíëà éàíàøû, ìöñÿëìàí ãàäûíûí úÿñàðÿòè îíóí Àëëàhûí ùöäóäëàðûíû ãîðóìàã ìÿñÿëÿñèíäÿêè èðàäÿëèëèéèíäÿí äÿ àéäûí îëóð. Øÿðòëÿðèí íåúÿëèéèíäÿí àñûëû îëìàéàðàã, Ãóðàí ÿõëàãûíäàí hå÷ âàõò ýöçÿøòÿ ýåòìÿç. Àëëàhäàí áàøãà hå÷ íÿäÿí âÿ hå÷ êèìäÿí ãîðõìàç. Àëëàhûí ðàçûëûüûíû ãàçàíìàã ö÷öí ÿí óéüóí äàâðàíûøû ñÿðýèëÿéÿðêÿí hå÷ úöð òÿðÿääöä åòìÿäÿí áþéöê èðàäÿëèëèëê ýþñòÿðÿð. Àëëàh èìàí ýÿòèðÿíëÿðèí áó õöñóñèééÿòëÿðèíè Ãóðàíäà áåëÿ áèëäèðìèøäèð: “Îíëàð êè, Àëëàhûí hþêìëÿðèíè òÿáëèü åäÿð, Îíäàí ÷ÿêèíÿð âÿ Àëëàhäàí áàøãà hå÷ êÿñäÿí ãîðõìàçëàð. Àëëàh Þçö hàãã-håñàá ÷ÿêìÿéÿ êèôàéÿòäèð” (“ßhçàá” ñóðÿñè, 33/39).

Ìöñÿëìàí ãàäûí áîø ñþçëÿðäÿí âÿ áîø èøëÿðäÿí ÷ÿêèíÿð Àëëàh Ãóðàíäà áèð àéÿäÿ èìàí ýÿòèðÿíëÿðè “Î êÿñëÿð êè, ëàüëàüûäàí (ëöçóìñóç øåéëÿðäÿí) öç äþíäÿðÿðëÿð” (“Ìóìèíóí” ñóðÿñè, 23/3) ñþçëÿðè èëÿ òÿðèô åòìèøäèð. Áîø èøëÿðäÿí âÿ ìÿíàñûç ñþçëÿðäÿí öç äþíäÿðìÿê ìþìèíèí ìöhöì õöñóñèééÿòëÿðèíäÿí áèðèäèð. Áàøãà áèð àéÿäÿ èñÿ Àëëàh “Î êÿñëÿð êè, éàëàí éåðÿ øàhèäëèê åòìÿç, ôàéäàñûç áèð øåéëÿ ðàñòëàøäûãëàðû çàìàí îíëàðäàí öç ÷åâèðèá âöãàðëà êå÷ÿð (þçöíö ëÿéàãÿòëÿ àïàðûá îíëàðà ÿhÿìèééÿò âåðìÿç)” (“Ôóðãàí” ñóðÿñè, 25/72) ñþçëÿðè èëÿ ìþìèíëÿðèí áåëÿ áèð äàâðàíûøëà ãàðøûëàøàíäà øÿðÿô âÿ àëèúÿíàáëûãëàðûí-

213

Íömunÿvi Ìösÿlman Ãadûn Ùÿzrÿti Ìÿryÿm

äàí ýöçÿøòÿ ýåòìÿäèêëÿðèíÿ âÿ áó ÿõëàãû éàøàéàí èíñàíëàðà óéìàäûãëàðûíà äèããÿòè éþíÿëòìèøäèð. Áîø ñþçëÿðÿ àëóäÿ îëìàã âÿ éà áîø èøëÿðëÿ âàõòûíû êå÷èðìÿê úàhèëèééÿ úÿìèééÿòëÿðèíäÿêè ãàäûí õàðàêòåðèíäÿ òåç-òåç ýþðöíÿí äàâðàíûøëàðäûð. ßââÿëêè ñÿðëþâhÿëÿðäÿ äÿ ãåéä åäèëäèéè êèìè, þçëÿðèíÿ áþéöê èäåàëëàð ãÿáóë åäèëìÿäèêëÿðè òÿãäèðäÿ áó ÿõëàãûí hàêèì îëäóüó ãàäûí õàðàêòåðèíäÿ ìöhöì îëàí ìöÿééÿí ìþâçóëàð âàð. Áóíëàðûí àðàñûíäà þçëÿðèíÿ, àèëÿëÿðèíÿ âÿ éà ÿòðàôûíäàêûëàðà õåéèðëÿðè äÿéÿíëÿð îëäóüó êèìè òàìàìèëÿ þçëÿðèíè ìÿøüóë åòìÿê ö÷öí þéðÿøäèêëÿðè áÿçè âÿðäèøëÿðè äÿ âàð. Áóíëàðûí ÿí éàéûëìûøëàðû hÿôòÿíèí ìöÿééÿí ýöíëÿðèíäÿ òÿøêèë åäèëÿí òîïëàíòûëàðäà “âàõòû þëäöðìÿê”, áöòöí ýöíö hå÷ áèð õåéðè îëìàéàí ïðîãëàìëàðû ñåéð åäÿðÿê òåëåâèçèéà ãàðøûñûíäà êå÷èðìÿê, ñààòëàðëà äàâàì åäÿí òåëåôîí äàíûøûãëàðûíäà, éà äà åâ ñþháÿòëÿðèíäÿ êè÷èê-áþéöê hÿð ìÿñÿëÿäÿí øèêàéÿò åäèá äÿðä ÷ÿêìÿê, ãåéáÿò åòìÿê, èíñàíëàðûí ãöñóðëàðûíäàí äàíûøìàã êèìè äàâðàíûøëàðäûð. Áöòöí áóíëàðûí ìöøòÿðÿê òÿðÿôè èñÿ öìóìèééÿòëÿ íÿ þçëÿðèíÿ, íÿ äÿ áàøãàëàðûíà hå÷ áèð ôàéäàñû îëìàéàí âÿðäèøëÿð îëìàñûäûð. Àëëàh Ãóðàíûí “Ãÿëáëÿðè ãÿôëÿò è÷èíäÿäèð...” (“ßíáèéà” ñóðÿñè, 21/3) àéÿñè èëÿ Àëëàhà èìàí ýÿòèðìÿéÿí èíñàíëàðûí áó õöñóñèééÿòëÿðèíÿ äèããÿòè éþíÿëòìèø âÿ áó èíñàíëàðûí öðÿêëÿðèíèí äöíéà hÿéàòûíà äàèð èøëÿðÿ ãàðøû hÿâÿñëÿ áèð âàõò êå÷èðìÿê è÷èíäÿ îëäóüóíó áèëäèðìèøäèð. Ìöñÿëìàí ãàäûí èñÿ úàhèëèééÿ ÿõëàãûíûí ãàäûí õàðàêòåðèíÿ àèä áöòöí áó õöñóñèééÿòëÿðäÿí óçàã áèð hÿðÿêÿò íöìàéèø åòäèðÿð. Àëëàhûí èíñàí ö÷öí äöíéà hÿéàòûíäà ÷îõ ìÿhäóä áèð þìöð ìöääÿòè ìöÿééÿí åòäèéèíè âÿ çàìàíûí ñöðÿòëÿ òöêÿíäèéèíè áèëèð. Èíñàíëàðûí àõèðÿò hÿéàòûíäà Àëëàhûí ñîíñóç úÿííÿòèíè, ìÿðhÿìÿòèíè âÿ ðàçûëûüûíû ãàçàíà áèëìÿê ö÷öí ÿëëÿðèíäÿêè éåýàíÿ èìêàí èñÿ äöíéà hÿéàòûíäàêû áó þìöð ÿðçèíäÿ îëàí

214

“Ùÿð êÿñ Àëëàhû, Îíóí Ïåéüÿìáÿðèíè âÿ èìàí ýÿòèðÿíëÿðè þçöíÿ äîñò òóòñà, øöáhÿñèç êè, ãÿëÿáÿ ÷àëàíëàð ìÿhç Àëëàhûí òÿðÿôäàðëàðûäûð” (“Ìàèäÿ” ñóðÿñè, 5/56).

215

“Î, ýþéëÿðèí âÿ éåðèí, îíëàðûí àðàñûíäà îëàí hÿð øåéèí Ðÿááèäèð! Éàëíûç Îíà èáàäÿò åò âÿ Îíóí èáàäÿòèíÿ ñÿáðëè îë! Ùå÷ Îíà áÿíçÿðèíè ýþðìöñÿíìè?” (“Ìÿðéÿì” ñóðÿñè, 19/65).

216

Ùarun Éÿhya

âàçõòëàðûäûð. Áóíà ýþðÿ äÿ ìöñÿëìàíëàð éàøàäûãëàðû hÿð àíûí þçëÿðè ö÷öí ÷îõ ãèéìÿòëè îëäóüóíó áèëÿðÿê hÿðÿêÿò åäÿðëÿð. Áèðúÿ àíëàðûíû äà áîø áèð èøëÿ ìÿøüóë îëàðàã, áîø ñþçëÿðëÿ êå÷èðìÿëÿðèíèí áþéöê èòêè îëàúàüûíûí âÿ áóíóí àõèðÿòäÿ èíñàíûí áþéöê áèð ïåøìàí÷ûëûã hèññ åòìÿñèíÿ ñÿáÿá îëà áèëÿúÿéèíèí ôÿðãèíäÿäèðëÿð. Ùÿð àíëàðûíû áó äèããÿò à÷ûãëûüû èëÿ êå÷èðèð âÿ hÿìèøÿ Àëëàhûí ðàçûëûüûíû ãàçàíà áèëÿúÿêëÿðèíè öìèä åòäèêëÿðè èøëÿðÿ éþíÿëèðëÿð. Àëëàhûí “Îíëàð Àëëàhà, àõèðÿò ýöíöíÿ èíàíûð, éàõøû èøëÿð ýþðìÿéè ÿìð åäèð, ïèñ ÿìÿëëÿðäÿí ÷ÿêèíäèðèð âÿ õåéèðëè èøëÿð ýþðìÿéÿ òÿëÿñèðëÿð. Îíëàð ÿìÿëèñàëåh øÿõñëÿðäÿíäèðëÿð” (“Àëè-Èìðàí” ñóðÿñè, 3/114) àéÿñè èëÿ áèëäèðäèéè êèìè éàøàäûãëàðû hÿð àíû Àëëàhûí ðàçûëûüûíû ãàçàíà áèëìÿê ö÷öí “õåéèð èøëÿðäÿ éàðûøàðàã” êå÷èðèðëÿð.

Ìöñÿëìàí ãàäûí èñìÿòëè âÿ hþðìÿòëèäèð Àëëàh “Ìàë âÿ óøàãëàð áó äöíéàíûí áÿð-áÿçÿéèäèð. ßáÿäè ãàëàí éàõøû ÿìÿëëÿð èñÿ Ðÿááèíèí éàíûíäà hÿì ñàâàá, hÿì äÿ öìèä åòèáàðèëÿ äàhà õåéèðëèäèð!” (“Êÿhô” ñóðÿñè, 18/46) àéÿñè èëÿ èíñàíëàðà ÷îõ ìöhöì áèð ìÿëóìàò âåðìèøäèð: áÿçè èíñàíëàðûí ÷îõ äÿéÿð âåðäèêëÿðè, áöòöí hÿéàòëàðûíû óüðóíà hÿñð åòäèêëÿðè âÿ ÿëäÿ åòìÿéÿ ÷àëûøäûãëàðû äöíéÿâè äÿéÿðëÿðèí hàìûñû þòÿðè ýþçÿëëèêëÿðäèð. ßñë äÿéÿðëè îëàí âÿ ãàëàí èñÿ èíñàíëàðûí ìàëèê îëäóãëàðû ìÿíÿâè äÿéÿðëÿð âÿ áöòöí áóíëàðäà ýþñòÿðäèêëÿðè äàâàìëûëûãäûð. Àíúàã áó hÿãèãÿòè ýþçàðäû åäÿí áÿçè èíñàíëàð hÿãèãè äÿéÿðèí, øÿðÿô âÿ ëÿéàãÿòèí çÿíýèíëèê, åòèáàð, ìàë âÿ ìöëê ñàhèáè îëìàã êèìè öíñöðëÿðäÿí îëäóüóíó çÿíí åäÿðÿê áóíëàðûí àðõàñû èëÿ ýåäÿ áèëèðëÿð. Åéíè èëÿ ÿòðàôëàðûíäàêû èíñàíëàðû äà áó þë÷öëÿðÿ ýþðÿ äÿéÿðëÿíäèðèá îíëàðà äà ñàhèá îëäóãëàðû áó ìàääè õöñóñèééÿòëÿðÿ ýþðÿ hþðìÿò, ñåâýè âÿ håéðàíëûã áÿñëÿéÿ áèëèðëÿð.

217

Íömunÿvi Ìösÿlman Ãadûn Ùÿzrÿti Ìÿryÿm

Ùàëáóêè áöòöí áóíëàð Àëëàhûí èíñàíëàðûí èñòèôàäÿñèíÿ âåðäèéè íåìÿòëÿðäèð. Àíúàã èíñàíëàðû hÿì Àëëàh éàíûíäà, hÿì äÿ äöíéà hÿéàòûíäà äÿéÿðëè âÿ öñòöí åäÿí õöñóñèééÿòëÿð èñÿ äàhà ôÿðãëèäèð. Øÿðÿô, èôôÿò âÿ âöãàðëûëûã áóíëàðûí áàøûíäà ýÿëèð. Áó èôàäÿëÿð ìþìèíèí òÿãâàñûíû îðòàéà ãîéìàñû ñÿáÿáè èëÿ áèð èíñàíà äÿéÿð âÿ ìÿíà ãàçàíäûðàí, hÿãèãè ìÿíàäà ñåâýè âÿ hþðìÿò îéàíäûðàí õöñóñèééÿòëÿðäèð. Äöíéàíûí ÿí âàðëû, ÿí ýþçÿë âÿ éà ÿí àëè ìÿãàìûíà ñàhèá îëàí áèð èíñàí îëñà äà, áóíëàðûí hå÷ áèðè èíñàíà íàìóñëó, úèääè âÿ ëÿéàãÿòëè áèð èíñàíûí àëèúÿíàáëûüûíû âÿ öñòöíëöéöíö ãàçàíäûðà áèëìÿç. Áó õöñóñèééÿòëÿðÿ ñàhèá îëàí èíñàíûí òÿáèè áèð håéáÿòè âÿ ýþçÿëëèéè, òÿáèè ðóh äÿðèíëèéè âàð. Àëëàh: “ßýÿð ñèçÿ ãàäàüàí îëóíìóø áþéöê ýöíàhëàðäàí ÷ÿêèíÿðñèíèçñÿ, Áèç äÿ ñèçèí ãÿáàhÿòëÿðèíèçèí öñòöíö þðòÿð âÿ ñèçè øÿðÿôëè áèð ìÿíçèëÿ ÷àòäûðàðûã” (“Íèñà” ñóðÿñè, 4/31) àéÿñè èëÿ, øÿðÿôè, Ãóðàí ÿõëàãûíû éàøàìàã ö÷öí ñÿìèìè ñÿé ýþñòÿðÿí, Îíäàí ëàçûì îëäóüó êèìè ÷ÿêèíÿí èíñàíëàðà âåðÿúÿéèíè áèëäèðìèøäèð. Áàøãà áèð àéÿäÿ èñÿ Àëëàh hÿãèãè ëÿéàãÿòè Ãóðàí ÿõëàãûíû éàøàéàí èíñàíëàðà âåðÿúÿéèíè áåëÿ áèëäèðìèøäèð: “Øöáhÿñèç êè, ñÿäÿãÿ âåðÿí êèøè âÿ ãàäûíëàð, Àëëàh éîëóíäà ýþçÿë (êþíöë õîøëóüó èëÿ) áîðú âåðÿíëÿð ö÷öí (ÿìÿëëÿðèíèí ñàâàáû) ãàò-ãàò àðòûðûëàúàãäûð. Îíëàðû hÿì äÿ ÷îõ ãèéìÿòëè áèð ìöêàôàò ýþçëÿéèð!” (“Ùÿäèä” ñóðÿñè, 57/18). Ùÿãèãè øÿðÿô èíñàíûí ñàhèá îëäóüó Àëëàh ãîðõóñó âÿ àõèðÿò èíàíúû ñÿáÿáè èëÿ àøàüû ñÿâèééÿëè èíñàíëàðëà ñÿâèééÿñèíèí àøàüû äöøìÿìÿñè, àäè äàâðàíûøëàðà, õûðäà ìÿíôÿÿòëÿð ÿëäÿ åòìÿê ö÷öí êè÷èê ñàõòàêàðëûãëàðà, éàëàíà, èêèöçëöëöêëÿðÿ òÿíÿççöë åòìÿìÿñèäèð. Èíñàíëàðûí úàhèë äàâðàíûøëàðûíà éåòêèí hÿðÿêÿòëÿðëÿ âÿ ýþçÿë ÿõëàãëà ÿâÿçèíè âåðìÿñèäèð. Ìþìèí ãàäûí äà Àëëàhà îëàí äÿðèí èìàíû âÿ ãîðõóñó ñÿáÿáèíäÿí øÿðÿôëè âÿ

218

“Ðÿááèíèçäÿí ñèçÿ ïàðëàã äÿëèëëÿð ýÿëìèøäèð. Êèì ýþðñÿ, þç ëåhèíÿ, êèì ýþðìÿñÿ, þç ÿëåéhèíÿäèð. Ìÿí ñèçÿ íÿçàðÿò÷è äåéèëÿì” (“ßíàì” ñóðÿñè, 6/104).

219

“Áèç Ãóðàíû ñÿíÿ ìÿøÿããÿò ÷ÿêìÿéèí ö÷öí íàçèë åòìÿäèê! Ãîðõàí áèð êèìñÿéÿ éàëíûç þéöä-í íÿñèhÿò îëàðàã ýþíäÿðäèê” (“Òàhà” ñóðÿñè, 20/2-33).

220

Ùarun Éÿhya

úèääè áèð øÿõñèééÿò êàìèëëèéè íöìàéèø åòäèðÿð. Ãóðàí ÿõëàãûíà óéüóí hÿðÿêÿò åòìÿéèí èíñàíû hÿìèøÿ öñòöí ñÿâèééÿéÿ ýÿòèðÿúÿéèíè áèëÿðÿê Àëëàhûí áÿéÿíäèéè òÿâàçþêàð âÿ òÿñëèìèééÿòëè ÿõëàãûíäàí hå÷ âàõò ýöçÿøòÿ ýåòìÿç. Àëëàh Ãóðàíûí áèð ÷îõ àéÿñè èëÿ íàìóñóí ÿhÿìèééÿòèíÿ âÿ ãàäûíà ãàçàíäûðàúàüû äÿéÿðÿ äÿ äèããÿò ÷ÿêìèøäèð. Àëëàh áöòöí àëÿìëÿðèíÿ ãàäûíëàðûíà Ùÿçðÿòè Ìÿðéÿìèí ÿõëàãûíû âÿ èôôÿòèíè ìèñàë ýþñòÿðäèéèíè áèëäèðÿðÿê áó õöñóñèééÿòèí èíñàíà ãàçàíäûðäûüû öñòöíëöéö õàòûðëàòìûøäûð: “Õàòûðëà êè, áèð çàìàíëàð ìÿëÿêëÿð áåëÿ äåìèøäèëÿð: “Éà Ìÿðéÿì, hÿãèãÿòÿí, Àëëàh ñÿíè ñå÷ìèø, òÿìèçëÿìèø, àëÿìëÿðèí ãàäûíëàðûíäàí öñòöí òóòìóøäóð” (“Àëè-Èìðàí” ñóðÿñè, 3/42). Àëëàh Ãóðàíûí áàøãà àéÿëÿðèíäÿ èñÿ íàìóñóí ìþìèí ãàäûíûí ìöhöì íÿçÿðÿ ÷àðïàí õöñóñèééÿòè îëäóüóíó áåëÿ õàòûðëàäûð: “Ñèçäÿí àçàä ìþìèí ãàäûíëàðëà åâëÿíìÿéÿ ìàääè èìêàíû îëìàéàíëàð ñàhèá îëäóãëàðû ìþìèí úàðèéÿëÿðäÿí àëñûíëàð. Àëëàh ñèçèí èìàíûíûçû äàhà éàõøû áèëèð. Ùàìûíûç áèð-áèðèíèçäÿíñèíèç. Èôôÿòèíè ãîðóéóá ñàõëàéàí, çèíàêàðëûã åòìÿéÿí âÿ àøíàñû îëìàéàí úàðèéÿëÿðëÿ ñàhèáëÿðèíäÿí èúàçÿ àëûá åâëÿíèí...” (“Íèñà” ñóðÿñè, 4/25).

221

Íömunÿvi Ìösÿlman Ãadûn Ùÿzrÿti Ìÿryÿm

“...Ìþìèíëÿðèí, hÿì÷èíèí ñèçäÿí ÿââÿë êèòàá âåðèëìèøëÿðèí àçàä âÿ èñìÿòëè ãàäûíëàðû ìåhðëÿðèíè âåðäèéèíèç, íàìóñëó îëóá çèíà åòìÿäèéèíèç âÿ ýèçëè äîñòëàð ãÿáóë åòìÿéÿíëÿð îëàðàã (åâëÿíìÿê ö÷öí) ñèçÿ hàëàëäûð. Èìàíû äàíàíûí áöòöí èøëÿðè áîøà ÷ûõàð âÿ î, àõèðÿòäÿ çÿðÿð ÷ÿêÿíëÿðäÿí îëàð!” (“Ìàèäÿ” ñóðÿñè, 55). Áàøãà áèð àéÿäÿ èñÿ Àëëàh íàìóñóí ÿhÿìèééÿòèíè “Îíëàðûí òàíûíìàñû âÿ îíëàðà ÿçèééÿò âåðèëìÿìÿñè ö÷öí äàhà ìöíàñèá îëàí áóäóð...” (“ßhçàá” ñóðÿñè, 33/59) èôàäÿñè èëÿ áèëäèðìèøäèð. Íàìóñ hÿð ãàäûíà hþðìÿò âÿ øÿðÿô ãàçàíäûðûð âÿ îíóí úÿìèééÿò è÷èíäÿ ÿçèééÿò ýþðìÿéèíèí ãàðøûñûíû àëûð. Ìþìèí ãàäûíëàð Àëëàhûí Ãóðàíäà áèëäèðäèéè áöòöí ìåéàðëàðà ÿí ýþçÿë øÿêèëäÿ òàáå îëàðàã øÿðÿô, úèääèééÿò âÿ hþðìÿò ãàçàíûðëàð. Áåëÿ áèð èíñàíûí áöòöí äàâðàíûøëàðûíäàí, äàíûøûãëàðûíäàí, hÿðÿêÿòëÿðèíäÿí, öçöíäÿêè èôàäÿäÿí, áàõûøëàðûíäàí, ýöëöøöíäÿí íÿ ãÿäÿð èôôÿòëè âÿ úèääè èíñàí îëäóüóíó áàøà äöøìÿê ìöìêöíäöð. Èôôÿòëè hÿð áèð ãàäûíûí òÿáèè àëèúÿíàáëûüû, èíñàíà óéüóí håéáÿòè âÿ åòèáàðëû áèð øÿõñèééÿòè âàð. Ùÿì÷èíèí Àëëàh éóõàðûäàêû àéÿäÿ äÿ ìþìèíëÿðèí áó õöñóñèééÿòëÿðè èëÿ “òàíûíäûãëàðûíà” äèããÿò ÷ÿêìèøäèð. Ãóðàíûí áàøãà áèð àéÿñèíäÿ èñÿ “...Îíëàðûí ÿëàìÿòè öçëÿðèíäÿ îëàí ñÿúäÿ íèøàíÿñèäèð...” (“Ôÿòh” ñóðÿñè, 48/29) èôàäÿñè èëÿ Àëëàh ìþìèíëÿðèí öçëÿðèíäÿí òàíûíäûãëàðûíà äèããÿò ÷ÿêìèøäèð.

222

ÀËËÀÙÛÍ ÃÓÐÀÍÄÀ ÄÈÃÃßÒ ÉÞÍßËÒÄÈÉÈ ÃÀÄÛÍËÀÐ

íñàíëàðû äîüðó éîëà àïàðàí Ãóðàí àéÿëÿðèíÿ òàáå îëìàã ëàçûìäûð. Áó hÿãèãÿòè Àëëàh “Àíä îëñóí êè, îíëàðû ÷ÿêèíäèðÿí íå÷ÿ-íå÷ÿ õÿáÿðëÿð ýÿëìèøäèð. Áó Ãóðàí îëäóãúà áþéöê hèêìÿòäèð...” (“Ãÿìÿð” ñóðÿñè, 54/4-5) àéÿëÿðè èëÿ áèëäèðìèøäèð. Áàøãà àéÿäÿ èñÿ Àëëàh “Îíëàðûí håêàéÿòëÿðèíäÿ àüûë ñàhèáëÿðè ö÷öí, ñþçñöç êè, áèð èáðÿò âàðäûð. (Áó Ãóðàí) óéäóðìà áèð ñþç äåéèëäèð. Àíúàã þçöíäÿí ÿââÿëêèëÿðèí òÿñäèãè, hÿð áèð øåéèí ìöôÿññÿë èçàhûäûð. Î, èìàí ýÿòèðÿí áèð òàéôà ö÷öí hèäàéÿò âÿ ìÿðhÿìÿòäèð!” (“Éóñèô” ñóðÿñè, 12/111) ñþçëÿðè èëÿ Ãóðàíäàêû ãèññÿëÿðèí hèêìÿò ýþçö èëÿ áàõàíëàð ö÷öí èáðÿò âÿ éà íöìóíÿ ýþòöðöëÿúÿê áèð ÷îõ íÿñèhÿò åhòèâà åòäèéèíè õàòûðëàòìûøäûð. Àëëàh èìàí ýÿòèðÿíëÿðèí íÿñèhÿò âÿ èáðÿò àëìàãëàðû ëàçûì ýÿëÿí áó håêàéÿòëÿðäÿ èìàí ýÿòèðèá Îíà êþíöëäÿí òÿñëèì îëàí ñàëåhÿ ãàäûíëàðäàí áÿhñ åòìèø, îíëàðûí íöìóíÿ ýþòöðöëÿúÿê ýþçÿë ÿõëàãè õöñóñèééÿòëÿðèíÿ äèããÿòè úÿëá åòìèøäèð. Áóíóíëà éàíàøû, àéÿëÿðäÿ èìàíà äÿâÿò åäèëäèêëÿðè hàëäà, ìöøðèê ÿõëàãû ýþñòÿðìÿêäÿ äèðÿíÿðÿê Àëëàhûí ìÿðhÿìÿòèíäÿí óçàãëàøàí ãàäûíëàð hàããûíäà äà ìÿëóìàò âåðèëìèøäèð. Ñîíðàêû ñÿòèðëÿðäÿ Àëëàhûí Ãóðàíäà áèëäèðäèéè ñàëåhÿ ãàäûíëàðûí èìàí ýÿòèðÿíëÿð ö÷öí íöìóíÿ îëàí ýþçÿë ÿõëàãëàðûíà äèããÿò ÷ÿêÿúÿê, áóíóíëà éàíàøû, ïåéüÿìáÿðëÿðèí hèìàéÿñè àëòûíäà îëäóãëàðû hàëäà èìàíûí öñòöíëöéöíö äÿðê åäÿ áèëìÿéÿðÿê èíêàð åäÿí ãàäûíëàðûí èáðÿò àëìàëû îëäóãëàðû éþíëÿðèíè îðòàéà ãîéàúàüûã.

225

Íömunÿvi Ìösÿlman Ãadûn Ùÿzrÿti Ìÿryÿm

Ôèðîíóí õàíûìûíûí ýþçÿë ÿõëàãû Àëëàh Ãóðàíäà èìàí ýÿòèðÿíëÿð ö÷öí èêè íöìóíÿâè ãàäûíäàí áÿhñ åòìèøäèð. Áóíëàðäàí áèðè Ùç.Ìÿðéÿì, äèýÿðè èñÿ Ôèðîíóí õàíûìûäûð. Êèòàáûí ÿââÿëèíäÿí áóðà ãÿäÿð ÿòðàôëû øÿêèëäÿ äèããÿò éåòèðèëäèéè êèìè, Àëëàh Ùÿçðÿòè Ìÿðéÿìèí èñìÿòèíè, Àëëàhà êþíöëäÿí áàüëûëûüûíû âÿ ýöúëö èìàíûíû íöìóíÿ âåðìèø âÿ îíó áöòöí àëÿìëÿðèí ãàäûíëàðûíäàí öñòöí åòäèéèíè áèëäèðìèøäèð. Ôèðîíóí õàíûìûíûí éöêñÿê ÿõëàãûíû èñÿ Àëëàh Ãóðàíäà áåëÿ áèëäèðèð: “Àëëàh èìàí ýÿòèðÿíëÿðÿ èñÿ Ôèðîíóí çþâúÿñèíè ìèñàë ÷ÿêäè. Î çàìàí î: “Åé Ðÿááèì! Ìÿíèì ö÷öí Þç äÿðýàhûíäà - úÿííÿòäÿ áèð åâ òèê, ìÿíè Ôèðîíäàí âÿ îíóí ÿìÿëèíäÿí ãóðòàð. Ìÿíè çàëèì ãþâìäÿí õèëàñ åò!” - äåìèøäè” (“Òÿhðèì” ñóðÿñè, 66/11). Àëëàhûí Ãóðàíäà áöòöí èìàí ýÿòèðÿíëÿð ö÷öí áèð íöìóíÿ îëäóüóíó áèëäèð-

226

Ùarun Éÿhya

äèéè Ôèðîíóí õàíûìû Ìèñèðèí hþêìäàðû îëàí Ôèðîíóí çöëìëÿðèíÿ ÿí éàõûíäàí øàhèä îëàí, îíóí èíêàðäà íÿ äÿðÿúÿ hÿääèíè àøäûüûíû, Èñðàèëîüóëëàðûíà íåúÿ äèâàí òóòäóüóíó ÷îõ éàõøû áèëÿí èíñàíëàðäàí áèðè èäè. Àëëàhûí “Ôèðîíóí âÿ ÿéàíëàðûíûí áÿëàñû ãîðõóñóíäàí Ìóñàéà þç ãþâìöíäÿí éàëíûç êè÷èê áèð äÿñòÿ èìàí ýÿòèðäè. ×öíêè Ôèðîí î éåðäÿ hàêèì èäè. Î, hÿääè àøìûøäû” (“Éóíóñ” ñóðÿñè, 10/83) àéÿñè èëÿ áèëäèðäèéè êèìè, Ôèðîí Ìèñèðäÿ ÿçàáêåø öñóëëàðû, çàëûì õàñèééÿòè âÿ õàëãûíà òÿòáèã åòäèéè çöëìêàðëûüû èëÿ òàíûíàí áèð àäàì èäè. Òàéôàñûíûí ãàäûíëàðûíû ñàü ñàõëàéàðàã áöòöí îüëàí óøàãëàðûíû þëäöðöð âÿ õàëãûíà äþçöëìÿç èøýÿíúÿëÿð âåðèðäè. Áöòöí Ìèñèð îíóí èäè; äîëàéûñû èëÿ ÷îõ áþéöê çÿíýèíëèê âÿ åhòèøàì è÷èíäÿ éàøàéûðäû. Ùå÷ êèì Ôèðîíà åòèðàç, öñéàí åäÿ áèëìèðäè. Þçöíöí Ìèñèðèí âÿ áöòöí Èñðàèëîüóëëàðûíûí òàíðûñû îëäóüóíó èääèà åäÿðÿê ãöðóðëàíûðäû.

227

Íömunÿvi Ìösÿlman Ãadûn Ùÿzrÿti Ìÿryÿm

Àëëàh Ôèðîíà õÿáÿðäàðåäèúè, Èñðàèëîüóëëàðûíà èñÿ áèð ãóðòàðûúû êèìè Ùç.Ìóñàíû ýþíäÿðäè. Ùç.Ìóñà Ìèñèð õàëãûíû Àëëàhûí hàãã äèíèíÿ äÿâÿò åäèð, îíëàðû áöòëÿðÿ ñèòàéèø åòìÿêäÿí ÷ÿêèíäèðèá àíúàã Àëëàhà èáàäÿò åòìÿéÿ ÷àüûðûðäû. Ôèðîí áöòöí õàëãûíû îëäóüó êèìè, “...ßýÿð ìÿíäÿí áàøãà òàíðû ãÿáóë åòñÿí, ñÿíè ìöòëÿã äóñòàã åäÿúÿéÿì!” (“Øóÿðà” ñóðÿñè, 26/29) ñþçëÿðè èëÿ Ùç.Ìóñàíû äà òÿhäèä åòìèøäè. Îíóí áó òÿhäèäëÿðè âÿ òÿòáèã åòäèéè èøýÿíúÿëÿðÿ ýþðÿ, Àëëàhûí “Ôèðîíóí âÿ ÿéàíëàðûíûí áÿëàñû ãîðõóñóíäàí Ìóñàéà þç ãþâìöíäÿí éàëíûç êè÷èê áèð äÿñòÿ (ýÿíú íÿñèë) èìàí ýÿòèðäè...” (“Éóíóñ” ñóðÿñè, 10/83) àéÿñè èëÿ áèëäèðäèéè êèìè, áÿçè ýÿíúëÿð èñòèñíà îëìàãëà Ùç.Ìóñàéà èìàí ýÿòèðÿí îëìàäû. Ùç.Ìóñàíûí òÿáëèüè ãàðøûñûíäà èìàíà ýÿëÿí Ôèðîíóí ÿìðèíäÿêè ñåhðáàçëàð èñÿ áó ñå÷èìëÿðèíÿ ýþðÿ Ôèðîíóí çàëûì âÿ øèääÿò äîëó äàâðàíûøëàðû èëÿ ãàðøû-ãàðøûéà ãàëäûëàð: “Ôèðîí äåäè: “Ìÿí ñèçÿ èçí âåðìÿäÿí ÿââÿë ñèç îíà èìàí ýÿòèðäèíèç?” Áó, øöáhÿñèç êè,

228

Ùarun Éÿhya

ÿhàëèñèíè ÷ûõàðòìàã ìÿãñÿäèëÿ øÿhÿðäÿ ãóðäóüóíóç áèð hèéëÿäèð. Ýþðäöéöíöç èøëÿðÿ ýþðÿ áàøûíûçà íÿ îéóí à÷àúàüûìû áèëÿúÿêñèíèç! ßë-àéàüûíûçû ÷àðïàç êÿñäèðÿúÿê, ñîíðà èñÿ hàìûíûçû åäàì åäÿúÿéÿì!”” (“ßðàô” ñóðÿñè, 7/123-124). Ñåhðáàçëàðûí ìÿðóç ãàëäûüû áó äþçöëìÿç èøýÿíúÿëÿðèí éåýàíÿ ñÿáÿáè äÿ éåíÿ “Àëëàhà èìàí ýÿòèðìÿëÿðè” îëäóüó áàøãà áèð àéÿäÿ áåëÿ õÿáÿð âåðèëèð: “Ñÿíèí áèçäÿí èíòèãàì àëìàüûí èñÿ àíúàã Ðÿááèìèçèí ìþúöçÿëÿðè ýÿëÿí êèìè áèçèì îíëàðà èìàí ýÿòèðìÿéèìèçÿ ýþðÿäèð. Åé Ðÿááèìèç! Áèçÿ ñÿáð ÿòà åò âÿ áèçè ìöñÿëìàí îëàðàã þëäöð!” (“ßðàô” ñóðÿñè, 7/126). Ýþðöíäöéö êèìè, Ôèðîíóí çàëûìëûüû âÿ þç hþêìðàíëûüûíû ðÿää åäÿðÿê Àëëàhà èìàí ýÿòèðÿíëÿðÿ ãàðøû äàâðàíûøû ÷îõ à÷ûã øÿêèëäÿ îðòàäà èäè. Àíúàã îíóí õàíûìû áöòöí áóíëàðû éàõûíäàí áèëÿí áèð èíñàí îëìàñûíà áàõìàéàðàã, Ôèðîíóí èìàíûíû þéðÿíÿíäÿ îíà ãàðøû íåúÿ äàâðàíàúàüûíäàí âÿ îíà òÿòáèã åäÿúÿéè çöëìäÿí hå÷ úöð ÷ÿêèíìÿìèøäè. Àëëàhûí ðàçûëûüûíû, ñåâýèñèíè âÿ éàõûíëûüûíû ãàçàíìàüûí áóíäàí äàhà äà öñòöí îëäóüóíó ãÿáóë åòìèøäèð. Áó ñÿìèìèééÿòè Àëëàhà îëàí òÿñëèìèééÿòè, ÷ÿòèí øÿðòëÿð àëòûíäà èìàíûíû ýèçëÿòìÿê ö÷öí ýþñòÿðäèéè ñÿáðè âÿ òÿâÿêêöëö, Àëëàh ñåâýèñèíäÿí ãàéíàãëàíàí úÿñàðÿòè áöòöí èíñàíëàð ö÷öí áèð íöìóíÿäèð. Áóíóíëà éàíàøû, Ôèðîíóí áöòöí Ìèñèðèí ñàhèáè îëäóüó, áöòöí õÿçèíÿëÿðè âÿ íåìÿòëÿðè ÿëèíäÿ úÿìëÿøäèðäèéè äÿ éàääàí ÷ûõàðûëìàìàëûäûð. Ôèðîíóí õàíûìû ÿëèíäÿêè áó èìêàíëàðûí hå÷

229

Íömunÿvi Ìösÿlman Ãadûn Ùÿzrÿti Ìÿryÿm

áèðèíè ÿhÿìèééÿòëè ñàéìàéàðàã èìàíû, Àëëàhûí ðàçûëûüûíû ãàçàíà áèëìÿéè, Îíóí èñòÿäèéè ÿõëàãû éàøàéà áèëìÿéè áöòöí áó äöíéà íåìÿòëÿðèíäÿí äàhà öñòöí òóòìóøäóð. Ùÿì÷èíèí Àëëàhà îëàí äóàñûíäà äà áó ñÿìèìèééÿòè ÷îõ à÷ûã øÿêèëäÿ ýþðìÿê ìöìêöíäöð. Äöíéàäàêû hÿéàòûíäà ñàhèá îëäóüó áöòöí èìêàíëàðûíà áàõìàéàðàã, Àëëàhäàí îíó Ôèðîíäàí âÿ îíóí çàëûì ñèñòåìèíäÿí ãóðòàðìàñûíû äèëÿìèø âÿ îíà úÿííÿòäÿ áèð åâ âåðìÿñèíè èñòÿìèøäèð: “Î çàìàí î: “Åé Ðÿááèì! Ìÿíèì ö÷öí Þç äÿðýàhûíäà - úÿííÿòäÿ áèð åâ òèê, ìÿíè Ôèðîíäàí âÿ îíóí ÿìÿ-

230

Ùarun Éÿhya

ëèíäÿí ãóðòàð. Ìÿíè çàëèì ãþâìäÿí õèëàñ åò!” - äåìèøäè” (“Òÿhðèì” ñóðÿñè, 66/11). Ôèðîíóí õàíûìû áó éöêñÿê ÿõëàãû èëÿ äöíéà hÿéàòûíà áàüëû îëìàäûüûíû, Àëëàhûí ðàçûëûüûíû âÿ úÿííÿòèíè ãàçàíìàã èñòÿéèíèí ÿñàñ îëäóüóíó îðòàéà ãîéóð. Àëëàh îíóí áó ñÿìèìè èìàíûíû áöòöí ìþìèíëÿðÿ ìèñàë ÷ÿêìèø, îíó hÿì äöíéà hÿéàòûíäà, hÿì äÿ àõèðÿòäÿ öñòöí åòìèøäèð.

Ùç.Ìóñàíûí àíàñûíûí òÿâÿêêöëö Àëëàh Ãóðàíûí “Ùÿãèãÿòÿí, Ôèðîí éåð öçöíäÿ áàø ãàëäûðûá îíóí ÿhàëèñèíè çöìðÿëÿðÿ áþëìöøäö. Îíëàðûí àðàñûíäà îëàí áèð òàéôàíû ýöúñöç ýþðöá îíëàðûí îüëàí óøàãëàðûíû þëäöðöð, ãûçëàðûíû èñÿ ñàü áóðàõûðäû. Î, hÿãèãÿòÿí, ôèòíÿ-ôÿñàä òþðÿäÿíëÿðäÿí èäè!” (“Ãÿñÿñ” ñóðÿñè, 28/4) àéÿñè èëÿ ÿââÿëêè ñÿòèðëÿðäÿ äÿ òîõóíóëàí Ìèñèð Ôèðîíóíóí àçüûí âÿ çàëûì áèð hþêìðàíëûã ñöðäöéöíö, õàëãûíà áþéöê çöëìëÿð âåðäèéèíè, áöòöí îüëàí óøàãëàðûíû þëäöðäöéöíö áèëäèðìèøäèð. Ùç.Ìóñà Ôèðîíóí áó çàëûì hàêèìèééÿòè çàìàíûíäà Ìèñèðäÿ äöíéàéà ýÿëìèøäèð. Àëëàh Ùç.Ìóñàíû ñå÷ìèø âÿ îíó Ôèðîíóí áó àçüûí äàâðàíûøûíà ãàðøû ìöáàðèçÿ àïàðìàãëà âÿçèôÿëÿíäèðìèøäè. Àëëàh Ôèðîíóí áöòöí îüëàí óøàãëàðûíûí þëäöðöëìÿñèíè ÿìð åòäèéè áèð äþâðäÿ äöíéàéà ýÿëÿí Ùç.Ìóñàíûí hÿéàòäà ãàëà áèëìÿñè ö÷öí àíàñûíà âÿhé åòìèø âÿ îíà Ùç.Ìóñàíû áèð ñàíäûüà ãîéàðàã ñóéà áóðàõìàñûíû áèëäèðìèøäèð: “Àíàíà âÿhé îëóíàúàã øåéè âÿhé åòäèéèìèç çàìàí. Î çàìàí êè, Ìÿí àíàíà áóéóðìóøäóì: “(Ìóñàíû) áèð ñàíäûüà ãîéóá ÷àéà àò. Ãîé ÷àé îíó ñàhèëÿ ÷ûõàðòñûí âÿ Ìÿíÿ äÿ, îíà äà äöøìÿí îëàí áèðèñè îíó ýþòöðñöí...” (“Òàhà” ñóðÿñè, 20/38-39). “Áèç Ìóñàíûí àíàñûíà: “Îíó ÿìèçäèð; åëÿ êè îíäàí þòðö ãîðõäóí, îíó äÿðéàéà àò. Ãîðõìà âÿ êÿäÿðëÿíìÿ.

231

Íömunÿvi Ìösÿlman Ãadûn Ùÿzrÿti Ìÿryÿm

Áèç îíó ñÿíÿ ãàéòàðàúàã, þçöíö äÿ ïåéüÿìáÿðëÿðäÿí åäÿúÿéèê!” - äåéÿ áèëäèðäèê” (“Ãÿñÿñ” ñóðÿñè, 28/7). Àëëàh Ùç.Ìóñàíûí àíàñûíà ãîðõìàìàñûíû âÿ êÿäÿðëÿíìÿìÿñèíè õàòûðëàòìûøäûð. Àëëàh îíà Ùç.Ìóñàíûí ïåéüÿìáÿðëèêëÿ ìöæäÿëÿíÿúÿéèíè, Þçöíöí hèìàéÿñèíäÿ îëàúàüûíû áèëäèðìèø âÿ îíó ýÿëÿúÿêäÿ éåíèäÿí àíàñûíà ãîâóøäóðàúàüûíû õÿáÿð âåðÿðÿê îíà òÿñêèíëèê âåðìèøäèð. Ìóñà ïåéüÿìáÿðèí àíàñû áó hàäèñÿ èëÿ ìöhöì áèð ñûíàãäàí êå÷ìèøäèð. Éåíè äöíéàéà ýÿòèðäèéè áàëàñûíû áèð ñàíäûüà ãîéàðàã òÿðê åäÿúÿê âÿ îíó ñóéà áóðàõàúàãäû. Áèð èíñàíûí òÿëàøëàíìàäàí éåíè äîüäóüó êþðïÿñèíè ñóéà áóðàõà áèëìÿñè ö÷öí Àëëàhà ãàðøû ÷îõ ñÿìèìè áèð èìàíà ñàhèá îëìàñû âÿ Îíà ÷îõ ýöúëö åòèìàä ýþñòÿðèá òÿñëèì îëìàñû ëàçûì ýÿëèð. Àëëàh

232

Ùarun Éÿhya

Ùç.Ìóñàíûí àíàñûíû áåëÿ áèð hàäèñÿ èëÿ ñûíàìûø âÿ îíóí áó éöêñÿê ÿõëàãûíû, Þçöíÿ îëàí áàüëûëûüûíû âÿ òÿâÿêêöëöíö ãèéàìÿòÿ ãÿäÿð éàøàéàúàã áöòöí èìàí ñàhèáëÿðè ö÷öí ìöhöì áèð íöìóíÿ êèìè ýþñòÿðìèøäèð. Ìóñà ïåéüÿìáÿðèí àíàñû Àëëàhûí îíà âÿhé åòäèéè êèìè, Ùç.Ìóñàíû áèð ñàíäûüà ãîéóá ñóéà áóðàõìûøäûð. Àëëàh ÷ÿòèí áèð ñûíàãäàí êå÷äèéèíè áèëÿðÿê Þç äÿðýàhûíäàí ñÿáð âÿ äþçöìëöëöêëÿ îíó äÿñòÿêëÿìèøäèð: “Ìóñàíûí àíàñûíûí öðÿéè áîìáîø îëìóøäó. ßýÿð èíàíàíëàðäàí îëñóí äåéÿ, öðÿéèíÿ ñÿáð ÿòà åòìÿñÿéäèê, àç ãàëà îíó áöðóçÿ âåðÿúÿêäè” (“Ãÿñÿñ” ñóðÿñè, 28/10). Àëëàhûí: “Î, áàúûñûíà: “Îíóí äàëûíúà ýåò!” - äåäè. Î äà hèññ åòìÿäÿí óçàãäàí-óçàüà (Ìóñàíû) ýþðäö” (“Ãÿñÿñ” ñóðÿñè, 28/11) àéÿñè èëÿ áèëäèðäèéè êèìè, àíàñû Ùç.Ìóñàíûí áàúûñûíà hå÷ êèìÿ áèëäèðìÿäÿí îíóí hàðà àïàðûëäûüûíû èçëÿìÿéè òàïøûðìûøäû. Àëëàh Ùç.Ìóñà ö÷öí áèð òàëå (ãÿäÿð) ìöÿééÿí åòìèø âÿ áöòöí hàäèñÿëÿðè áó òàëåéÿ óéüóí îëàðàã ÿí ýþçÿë øÿêèëäÿ éàðàòìûøäûð. Àëëàh Ôèðîíà ãàðøû ãûçüûí ìöáàðèçÿ àïàðàúàã Ìóñà ïåéüÿìáÿðè äöíéàéà ýÿëìÿéèíäÿí ãûñà ìöääÿò ñîíðà îíóí ñàðàéûíà ýÿòèðòìèø âÿ Ôèðîíóí àèëÿñè òÿðÿôèíäÿí hèìàéÿ åäèëìÿñèíè òÿìèí åòìèøäèð. Áóíäàí áàøãà, Àëëàh Ùç.Ìóñàéà áö-

233

Íömunÿvi Ìösÿlman Ãadûn Ùÿzrÿti Ìÿryÿm

òöí ñöä àíàëàðûíû hàðàì åäÿðÿê îíóí éåíÿ þç àíàñûíà ãîâóøìàñûíû òÿìèí åòìèøäèð. Àëëàhûí: “Áóíäàí ãàáàã Áèç îíà ñöä àíàëàðûíû ãàäàüàí åòìèøäèê. (Ìóñàíûí áàúûñû) áåëÿ äåäè: “Ñèçèí ö÷öí î óøàüà ñöä âåðìÿéè òÿìèí åäÿúÿê, hÿì äÿ îíà ãàðøû õåéèðõàh îëàúàã áèð àèëÿíè ñèçÿ íèøàí âåðèììè?”” (“Ãÿñÿñ” ñóðÿñè, 28/12) àéÿñè èëÿ áèëäèðäèéè êèìè, Ùç.Ìóñàíûí Ôèðîíóí àèëÿñè òÿðÿôèíäÿí òàïûëäûüûíû ýþðÿí Ìóñà ïåéüÿìáÿðèí õàëàñû Ùÿçðÿòè Ìóñàéà áàõûëìàñû âÿ îíóí éåòèøäèðèëìÿñè ö÷öí îíëàðà îíóí àíàñûíû òþâñèéÿ åòìèøäèð. Áóíóí íÿòèúÿñèíäÿ Àëëàh Ùÿçðÿòè Ìóñà èëÿ àíàñûíû áèð-áèðëÿðèíÿ ãîâóøäóðìóøäóð. Àëëàh áó hàäèñÿíèí áÿçè hèêìÿòëÿðèíè Ãóðàíäà áåëÿ áèëäèðèð: “Áåëÿëèêëÿ, ýþçö àéäûí îëñóí, êÿäÿðëÿíìÿñèí âÿ Àëëàhûí âÿäèíèí hàãã îëäóüóíó áèëñèí äåéÿ, àíàñûíà ãàéòàðäûã. Ëàêèí îíëàðûí ÿêñÿðèééÿòè áèëìÿç!” (“Ãÿñÿñ” ñóðÿñè, 28/13). Àéÿäÿí äÿ àéäûí îëäóüó êèìè, Àëëàh Ùç.Ìóñàíûí àíàñûíûí Îíà îëàí áàüëûëûüûíû ñûíàüà ÷ÿêìèø, ñîíðà äà ýþñòÿðäèéè ñÿáð, òÿñëèìèééÿò âÿ ýþçÿë ÿõëàãûí ÿâÿçèíäÿ “ýþçöíöí àéäûí îëìàñû âÿ êÿäÿðëÿíìÿìÿñè” ö÷öí îíó Ùç.Ìóñàíûí éàíûíà ýÿòèðìèøäèð. Àëëàh hÿì÷èíèí áó hàäèñÿíè ýÿëÿúÿêäÿ Ìèñèðäÿ ÷îõ áþéöê ìÿñóëèééÿòëÿð âåðèëÿúÿê âÿ Èñðàèëîüóëëàðûíû Ôèðîíóí çöëìöíäÿí ãóðòàðìàã ö÷öí ìöáàðèçÿ àïàðàúàã Ùç.Ìóñàíûí ñàðàéûíà éåðëÿøäèðèëìÿñèíÿ, îðàäà áþéöéÿðÿê Ôèðîíà éàõûí îëìàñûíà äà ñÿáÿá îëìóøäóð. Àëëàh áó âÿçèééÿòè Ãóðàíäà áåëÿ áèëäèðìèøäèð: “Ôèðîíóí àäàìëàðû àõûðäà þçëÿðèíÿ äöøìÿí êÿñèëÿúÿê âÿ áàøëàðûíà áÿëà îëàúàã Ìóñàíû ýþòöðöá ýÿëäèëÿð. Ùÿ-

234

235

Íömunÿvi Ìösÿlman Ãadûn Ùÿzrÿti Ìÿryÿm

ãèãÿòÿí, Ôèðîí, Ùàìàí âÿ îíëàðûí ÿñýÿðëÿðè ýöíàhêàð èäèëÿð” (“Ãÿñàñ” ñóðÿñè, 28/8). “Ôèðîíóí ãàäûíû äåäè: “Áó óøàã ìÿíèì äÿ, ñÿíèí äÿ ýþç áÿáÿéèìèç îëñóí. Îíó þëäöðìÿéèí. Îëà áèëñèí êè, áèçÿ áèð ôàéäà âåðÿð, éàõóä äà îíó îüóëëóüà ýþòöðÿðèê!” Îíëàð (èøèí íÿ éåðäÿ îëäóüóíó, áó óøàüûí ÿëèíäÿ hÿëàê îëàúàãëàðûíû) áèëìèðäèëÿð” (“Ãÿñàñ” ñóðÿñè, 9). Àëëàh hÿð hàäèñÿíè ìöÿééÿí áèð òàëåéÿ óéüóí îëàðàã éàðàäûð âÿ áöòöí èíñàíëàðû áó òàëåéèí è÷èíäÿ éàøàäûãëàðû hàäèñÿëÿðëÿ ñûíàüà ÷ÿêèð. Àëëàhûí “ßëáÿòòÿ, Áèç ñèçè áèð àç ãîðõó, áèð àç àúëûã, áèð àç äà ìàë, úàí âÿ ìÿhñóë ãûòëûãû èëÿ èìòàhàí åäÿðèê. Ñÿáð åäÿí øÿõñëÿðÿ ìöæäÿ âåð!” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè, 2/155) àéÿñè èëÿ áèëäèðäèéè êèìè, Ðÿááèìèç áó hàäèñÿëÿð ãàðøûñûíäà ñÿáð ýþñòÿðÿíëÿðè ìöæäÿëÿéèð, Ùç.Ìóñàíûí àíàñûíûí âÿçèééÿòèíäÿ îëäóüó êèìè îíëàðû ìÿðhÿìÿòè èëÿ õåéèðëÿðÿ èñòèãàìÿòëÿíäèðèð.

Ùç.Ìóñàíûí êþìÿê åòäèéè ãàäûíëàð Àëëàh Ãóðàíäà Ùç.Ìóñàíûí Ôèðîíó âÿ òàéôàñûíû òÿðê åäÿíäÿí ñîíðà Ìèñèðèí øÿðãèíäÿ éåðëÿøÿðí Ìÿäéÿí áþëýÿñèíÿ òÿðÿô ýåòäèéèíè âÿ áóðàäà håéâàíëàðûíû ñóëàéà áèëìÿäèêëÿðè ö÷öí Ìÿäéÿí ñóéóíóí àðõàñûíäà ýþçëÿéÿí èêè ãàäûí ýþðäöéöíö áèëäèðèð. Ùç.Ìóñà ãàäûíëàðûí þç âÿçèééÿòèíè ñîðóøàíäà ãàäûíëàð àòàëàðû éàøëû îëäóüó ö÷öí håéâàíëàðûíû îíëàðûí ñóëàìàã ìÿúáóðèééÿòèíäÿ ãàëäûãëàðûíû àíúàã ñóéóí ÿòðàôûíäàêû ÷îáàíëàðà ýþðÿ ýþçëÿäèêëÿðèíè ñþéëÿìèøäèëÿð. Àëëàh Ãóðàíäà ãàäûíëàðûí âÿçèééÿòëÿðèíè áåëÿ à÷ûãëàäûãëàðûíû áèëäèðèð: “Ìÿäéÿí êÿíàðûíäàêû áèð ãóéóéà ÷àòàíäà îíóí áàøûíäà áèð äÿñòÿ àäàì âÿ îíëàðäàí áàøãà (ãîéóíëàðû þçýÿ håéâàíëàðà ãàðûøìàñûí äåéÿ) ýåðè ÷ÿêÿí èêè ãàäûí ýþðöá

236

“...Àëëàh ãåéáëÿðè ÷îõ ýþçÿë áèëÿíäèð!” (“Òþâáÿ” ñóðÿñè, 9/78).

Íömunÿvi Ìösÿlman Ãadûn Ùÿzrÿti Ìÿryÿm

äåäè: “Ñèçÿ íÿ îëóá?” Îíëàð: “×îáàíëàð ñóëàéûá ýåòìÿìèø áèç (ãîéóíëàðûìûçà) ñó âåðìèðèê. Àòàìûç äà èõòèéàð áèð ãîúàäûð”, - äåéÿ úàâàá âåðäèëÿð. Ìóñà îíëàðûí ñöðöëÿðèíè ñóëàäû...” (“Ãÿñÿñ” ñóðÿñè, 28/23-24). Ìÿäéÿí ñóéóíäàêû ãàäûíëàðûí áó äàâðàíûøëàðû îíëàðûí íàìóñ ìÿñÿëÿñèíäÿ íåúÿ hÿññàñ hÿðÿêÿò åòäèêëÿðèíè ýþñòÿðèð. Ùÿì÷èíèí îíëàðûí áó äàâðàíûøëàðû óéüóí îëìàéàí âÿ îíëàðûí íàðàhàòëûüûíà ñÿáÿá îëàúàã éåðÿ ýåòìÿìÿëÿðèíèí ëàçûì îëäóüóíó äà îðòàéà ãîéóð. Ñóéóí êÿíàðûíäà äàéàíàí ÷îáàíëàð ãàäûíëàðûí ýåðèäÿ äàéàíìàñûíà ñÿáÿá îëìóøäóð. Àíúàã áóíóí ÿâÿçèíäÿ Ùç.Ìóñàíûí åòèáàðëû ýþðöíöøö håéâàíëàðûíû ñóëàìàã ö÷öí ýþçëÿéÿí áó ãàäûíëàðûí îíóíëà ÷ÿêèíìÿäÿí äàíûøûá äèàëîã ãóðìàëàðûíû òÿìèí åòìèøäèð. Ãàäûíëàð îðàäà îëàí ÷îáàíëàðà ýþðÿ ñóéóí êÿíàðûíà ýåòìÿéèá ýþçëÿäèêëÿðèíè ñþéëÿéÿíäÿ Ùç.Ìóñà òåç îíëàðà êþìÿê åòìèø âÿ îíëàðûí håéâàíëàðûíû ñóëàìûøäûð. Ìÿäéÿí ñóéóíäà ýþçëÿéÿí áó ãàäûíëàðûí íöìàéèø åòäèðäèêëÿðè ÿõëàã áöòöí ìöñÿëìàí ãàäûíëàð ö÷öí ýþçÿë íöìóíÿäèð. Åhòèéàúëàðû îëäóüó hàëäà, éåíÿ äÿ àáûð-hÿéàëàðû ìÿñÿëÿñèíäÿ hÿññàñ hÿðÿêÿò åòìèø âÿ îíëàðà ÷ÿòèíëèê îëìàñûíà áàõìàéàðàã, áó ýþçÿë ÿõëàãëàðûíäàí ýöçÿøòÿ ýåòìÿìèøëÿð. Àëëàhûí õîøëàéàúàüû êèìè hÿðÿêÿò åòìÿéè äàhà ÿhÿìèééÿòëè ñàéìûø âÿ äàéàíûá ýþçëÿìÿéè öñòöí òóòìóøëàð. Àëëàh äà îíëàðûí áó ýþçÿë äàâðàíûøëàðûíûí ÿâÿçèíäÿ îíëàðà åòèáàð åäèëÿí áèð íÿôÿðè - Ùç.Ìóñàíû ýþíäÿðÿðÿê îíóí êþìÿéè èëÿ îíëàðà éàðäûì åòìèøäèð. Àëëàh îíëàðà Ùç.Ìóñàíû ýþíäÿðìÿêëÿ áþéöê ëöòô åhñàí åòìèøäèð. Ìóñà ïåéüÿìáÿð håéâàíëàðû ñóëàìàüûíäàí ñîíðà: “...Åé Ðÿááèì! Ìÿí Ñÿíèí ìÿíÿ íàçèë åäÿúÿ-

238

Ùarun Éÿhya

“...Áèçÿ hå÷ áèð øåéè Àëëàhà øÿðèê ãîøìàã éàðàøìàç. Áó Àëëàhûí áèçÿ âÿ èíñàíëàðà áÿõø åòäèéè íåìÿòäèð, ëàêèí èíñàíëàðûí ÿêñÿðèééÿòè øöêð åòìÿç!” (“Éóñóô” ñóðÿñè, 12/38).

239

“...Àëëàhäàí ãîðõóí. Ìþìèíëÿð éàëíûç Àëëàhà òÿâÿêêöë åòñèíëÿð!” (“Ìàèäÿ” ñóðÿñè, 5/11).

240

Ùarun Éÿhya

éèí õåéðÿ ìþhòàúàì!” (“Ãÿñÿñ” ñóðÿñè, 28/24) - äåéÿðÿê Àëëàhà äóà åòìèøäèð. Îíóí áó äóàñûíäàí ñîíðà áèð àç ÿââÿë êþìÿê åòäèéè ãàäûíëàðäàí áèðè îíà éàõûíëàøàðàã éàõøûëûüûíûí ÿâÿçèíäÿ àòàñûíûí îíó äÿâÿò åòäèéèíè ñþéëÿìèøäèð: “Ñîíðà î èêè ãàäûíäàí áèðè óòàíà-óòàíà Ìóñàíûí éàíûíà ýÿëèá äåäè: “Àòàì ãîéóíëàðûìûçû ñóëàìàüûíûí hàããûíû âåðìÿêäÿí þòðö ñÿíè ÷àüûðûð!” (“Ãÿñÿñ” ñóðÿñè, 28/25). Ãàäûíëàðäàí áèðè ýöúëö âÿ åòèáàðëû îëäóüóíó ñþéëÿéÿðÿê Ùç.Ìóñàíû ìóçäëà òóòìàüû ö÷öí àòàñûíà èñòÿéèíè áèëäèðìèøäèð: “Î ãàäûíëàðäàí áèðè äåäè: “Àòàúàí! Îíó ìóçäëà òóò, ÷öíêè áó ýöúëö, åòèáàðëû àäàì ìóçäëà òóòäóãëàðûíûí ÿí éàõøûñûäûð!”” (“Ãÿñÿñ” ñóðÿñè, 28/26). Ãàäûí áó èôàäÿñè èëÿ Ùç.Ìóñàíûí åòèáàðëû áèð èíñàí êèìè ýþðäöéöíö àòàñûíà äà à÷ûã øÿêèëäÿ èôàäÿ åòìèøäèð. Áóíäàí ñîíðà àòàëàðû Ùç.Ìóñàíûí åòèáàðëû áèð èíñàí îëäóüóíó ýþðÿðÿê èêè ãûçûíäàí áèðèíè Ùç.Ìóñà èëÿ åâëÿíäèðìÿê èñòÿäèéèíè ñþéëÿìèøäèð. Àáûð-ùÿéàëàðûíû ãîðóäóãëàðûíà äèããÿò ÷ÿêèëÿí áó ãàäûíëàðûí äàâðàíûøëàðû áöòöí ìöñÿëìàíëàð ö÷öí ýþçÿë íöìóíÿ îëìóøäóð. Àëëàh ãàäûíëàðûí áó ìÿñÿëÿäÿêè hÿññàñëûãëàðûíà ýþðÿ îíëàðà ìÿðhÿìÿò åòìèøäèð. Ùÿì Ùç.Ìóñà êèìè åòèáàðëû áèð èíñàíëà èøëÿðèíè àñàíëàøäûðìûø, hÿì äÿ áó hàäèñÿíè ãàäûíëàðäàí áèðèíèí Ùç.Ìóñàíûí hÿéàò éîëäàøû îëìàñûíà ñÿáÿá åòìèøäèð.

Ñÿáà hþêìäàðû Áÿëãèñ (Áèëãåéñ) Ùç.Ñöëåéìàí éàøàäûüû äþâðäÿ Àëëàhûí ëöòôö âÿ íåìÿòëÿðè ñàéÿñèíäÿ ÿñðëÿð êå÷ÿíäÿí ñîíðà äà èíñàíëàðûí håé-

241

Íèêîëàóñ Êíöïôåðèí 73.5 x 81 cm þë÷öëÿðèíäÿêè “Ñÿáà hþêìäàðû” àäëû éàüëû áîéà òàáëîñó.

242

Ùarun Éÿhya

ðàíëûüûíû âÿ äèããÿòèíè úÿëá åòìÿêäÿ îëàí áþéöê áèð hþêìäàðëûã ãóðìóøäó. Ùç.Ñöëåéìàí úèíëÿðäÿí âÿ èíñàíëàðäàí òÿøêèë îëóíàí îðäóñó èëÿ ÷îõ ýöúëö hàêèìèééÿò ÿëäÿ åòìèøäè. Ùç.Ñöëåéìàíûí ñàðàéû èñÿ äþâðöíöí ÿí èíêèøàô åòìèø òåõíîëîýèéàñûíäàí èñòèôàäÿ åäèëÿðÿê éöêñÿê åñòåòèê ñÿâèééÿäÿ èíøà åäèëìèøäèð. Ñÿáà hþêìäàðû Áÿëãèñ èñÿ Ùç.Ñöëåéìàíûí hàêèìèééÿòè èëëÿðèíäÿ éàøàéàí, áàøãà áèð þëêÿíèí èäàðÿ÷èñè ìþâãåéèíäÿ îëàí áèð ãàäûíäûð. Ãóðàíäà Ùç.Ñöëåéìàíëà Ñÿáà hþêìäàðû Áÿëãèñèí àðàñûíäà èêè þëêÿíèí ñèéàñè âÿ èãòèñàäè ÿëàãÿëÿðè hàããûíäà äàâàì åäÿí áÿçè äèàëîãëàðäàí áÿhñ åäèëèð. ßëáÿòòÿ êè, áöòöí áó ìÿëóìàòëàð èìàí ýÿòèðÿíëÿð ö÷öí ÷îõ hèêìÿòëè âÿ íÿñèhÿòëèäèð. Àëëàh Ãóðàíäà Ùç.Ñöëåéìàíûí îðäóñóíäàêû Ùöähöäöí îíà Ñÿáà hþêìäàðû hàããûíäà áÿçè ÿhÿìèééÿòëè ìÿëóìàòëàð âåðäèéèíè áèëäèðèð: “Áèð àçäàí ýÿëèá äåäè: “Ñÿíèí áèëìÿäèéèí áèð øåéè þéðÿíäèì. Ñÿíÿ Ñÿáàäàí äîüðó áèð õÿáÿð ýÿòèðìèøÿì. Ìÿí îíëàðà ïàäøàhëûã åäÿí áèð ãàäûí ýþðäöì. Îíà hÿð øåé âåðèëìèøäèð. Îíóí ÷îõ áþéöê áèð òàõòû âàðäûð. Ìÿí îíóí âÿ òàéôàñûíûí Àëëàhû ãîéóá ýöíÿøÿ ñèòàéèø åòäèêëÿðèíè ýþðäöì. Øåéòàí ÿìÿëëÿðèíè

243

Íömunÿvi Ìösÿlman Ãadûn Ùÿzrÿti Ìÿryÿm

îíëàðà ýþçÿë ýþñòÿðìèø, îíëàðû éîëäàí ñàïäûðìûøäûð. Áóíà ýþðÿ äÿ hàãã éîëó òàïà áèëìèðëÿð. Ýþéëÿðäÿ âÿ éåðäÿ ïöíhàí îëàíû àøêàðà ÷ûõàðäàí, îíëàðûí ýèçëèíäÿ âÿ àøêàðäà åòäèêëÿðè hÿð øåéè áèëÿí Àëëàhà ñÿúäÿ åòìÿñèíëÿð äåéÿ áåëÿ åäèðëÿð” (“Íÿìë” ñóðÿñè, 27/22-25). Ùöähöä õöñóñèëÿ äÿ Ùç.Ñöëåéìàíà Ñÿáà hþêìäàðûíûí áÿçè ìöhöì õöñóñèééÿòëÿðèíäÿí áÿhñ åòìèøäèð. Ñÿáà hþêìäàðûíûí Ñÿáàéà hþêì åòäèéèíÿ, îíà hÿð øåéäÿí áîë âåðèëäèéèíÿ, îíóí hþêìäàðëûüûíûí âÿ äþâëÿòèíèí ýöúöíÿ äèããÿò ÷ÿêìèøäèð. Ùç.Ñöëåéìàí Ùöähöääÿí àëäûüû ìÿëóìàòëàðà óéüóí îëàðàã Ñÿáà hþêìäàðûíû Àëëàhà èìàí ýÿòèðìÿéÿ âÿ îíà òàáå îëìàüà äÿâÿò åäÿí áèð ìÿêòóá éîëëàìûøäûð. Ñÿáà hþêìäàðû áó ìÿêòóáóí ÿhÿìèééÿòèíè òåç áàøà äöøìöø âÿ áóíóí ö÷öí äÿ éàõûí ÿòðàôûíû áó ìÿñÿëÿíè ìÿñëÿhÿòëÿøìÿê ö÷öí òîïëàìûøäû. Àëëàh áó ìÿñÿëÿíè Ãóðàíäà áåëÿ áèëäèðèð: “(Ñÿáà hþêìäàðû Áÿëãèñ Ñöëåéìàíûí ìÿêòóáóíó àëûá îõóéàíäàí ñîíðà) äåäè: “Åé ÿéàíëàð! Ìÿíÿ ÷îõ hþðìÿòëè áèð ìÿêòóá ýþíäÿðèëäè. Î ìÿêòóá Ñöëåéìàíäàíäûð âÿ î, “Áèñìèëëàhèð-ðÿhìàíèð-ðÿhèì”ëÿäèð. (Ìÿçìóíó áåëÿäèð:) “Ìÿíÿ ãàðøû òÿêÿááöð ýþñòÿðìÿéèí âÿ éàíûìà ìöñÿëìàí îëàðàã ýÿëèí! (Áÿëãèñ) äåäè: “Åé ÿéàíëàð! Áó èø áàðÿñèíäÿ ìÿíÿ ðÿéèíèçè áèëäèðèí. Ìÿí ñèçèíëÿ ìÿñëÿhÿòëÿøìÿìèø hå÷ áèð èø ýþðÿí äåéèëÿì!”” (“Íÿìë” ñóðÿñè, 27/29-32). Áóíóíëà éàíàøû, êþìÿê÷èëÿðèíèí îíà: “Áèç áþéöê áèð ãöââÿò âÿ ãöäðÿò ñàhèáèéèê. Ùþêì ñÿíèíäèð. Íÿ ÿìð åäÿúÿéèíÿ áàõ!”” (“Íÿìë” ñóðÿñè, 27/33) - øÿêëèíäÿêè úàâàáëàðû

244

245

“(Ñöëåéìàí) äåäè: “Åé Ðÿááèì! Ìÿíè áàüûøëà âÿ ìÿíÿ åëÿ áèð ìöëê âåð êè, ìÿíäÿí ñîíðà hå÷ êÿñ íàèë îëà áèëìÿñèí. Ùÿãèãÿòÿí, Ñÿí áþéöê êÿðÿì ñàhèáèñÿí!” (“Ñàä” ñóðÿñè, 38/35).

246

Ùarun Éÿhya

äà îíóí õàëãû öçÿðèíäÿ ýöúëö áèð èäàðÿ öñóëóíà ñàhèá îëäóüóíó îðòàéà ãîéóð. Êþìÿê÷èëÿðèíèí “Ùþêìäàðëàð áèð þëêÿéÿ ýèðäèêëÿðè çàìàí îíó õàðàáàçàðà ÷åâèðÿð, õàëãûíûí áþéöêëÿðèíè äÿ çÿëèë åäÿðëÿð. Îíëàð ìÿhç áåëÿ hÿðÿêÿò åäÿðëÿð” (“Íÿìë” ñóðÿñè, 27/34) øÿêëèíäÿêè õÿáÿðäàðëûãëàðûíà äèããÿòëÿ éàíàøìûø âÿ “Ìÿí îíëàðà áèð hÿäèééÿ ýþíäÿðÿúÿéÿì; ýþðöì åë÷èëÿð íÿ èëÿ ãàéûäàúàãëàð!” (“Íÿìë” ñóðÿñè, 27/35) - äåéÿðÿê òÿìêèíëè hÿðÿêÿò åòìèøäèð. Ýþíäÿðÿúÿéè áó hÿäèééÿ èëÿ õöñóñèëÿ Ùç.Ñöëåéìàíûí ìÿãñÿäèíè þéðÿíìÿê èñòÿìèøäèð. Àíúàã Ùç.Ñöëåéìàí Ñÿáà hþêìäàðûíûí íèééÿòèíè áàøà äöøÿðÿê hÿäèééÿñèíè ýåðè ãàéòàðìûø âÿ îíà áåëÿ áèð õÿáÿð ýþíäÿðìèøäèð: “Äóðìà, îíëàðûí éàíûíà ãàéûò! Àíä îëñóí êè, ýöúëÿðè ÷àòìàéàúàã áèð îðäó èëÿ öñòëÿðèíÿ ýåäèá îíëàðû þç éóðäóíäàí çÿëèë âÿ õàð âÿçèééÿòäÿ ÷ûõàðäàðûã!” (“Íÿìë” ñóðÿñè, 27/37). Ùç.Ñöëåéìàíûí áó èñìàðûúû èëÿ Ñÿáà hþêìäàðûíà îðäóëàðûíûí ýöúëÿðè ÷àòìàéàúàã ýöúëö ãîøóíó îëäóüóíó õàòûðëàòìûø âÿ îíó áèð äÿôÿ äÿ òÿñëèì îëìàüà äÿâÿò åòìèøäèð. Áóíóíëà éàíàøû, îðäóñóíäàêû íöôóçëó àäàìëàðäàí Ñÿáà þëêÿñèíèí hþêìðàíëûüûûí èôàäÿñè îëàí Ñÿáà hþêìäàðûíûí òàõòûíû þç ñàðàéûíà ýÿòèðìÿëÿðèíè èñòÿìèøäèð. Úèíëÿðäÿí áèð Èôðèòèí áèð ýþç ãûðïûìûíäà òàõòû îíà ýÿòèðìÿñèíäÿí ñîíðà Ùç.Ñöëåéìàí òàõòû áÿçè äÿéèøèêëèêëÿðÿ ìÿðóç ãîéìóøäóð. Ñÿáà hþêìäàðû

247

248

Ùarun Éÿhya

îíóí éàíûíà ýÿëÿíäÿ îíäàí äÿéèøäèðäèéè òàõòûí îíóí îëóá-îëìàäûüûíû ñîðóøìóøäóð: “(Áÿëãèñ) ýÿëäèêäÿ îíà: “Òàõòûí áó úöðäöðìö?” - äåéèëäè. Î äà: “Ñàíêè îäóð!” - äåéÿ úàâàá âåðäè. “Áèçÿ îíäàí äàhà þíúÿ åëì âåðèëìèø âÿ áèç ìöñÿëìàí îëìóøóã!” Àëëàhäàí áàøãàñûíà òàïûíìàñû î ãàäûíà Àëëàhà èáàäÿò åòìÿéÿ ìàíå îëìóøäó! ×öíêè î, êàôèð áèð òàéôàäàí èäè” (“Íÿìë” ñóðÿñè, 27/42-43). Ñÿáà hþêìäàðû Ýöíÿøÿ ñèòàéèø åäÿí áèð õàëãûí è÷èíäÿ éàøàìàüûíà áàõìàéàðàã Ùç.Ñöëåéìàíûí ñÿìèìè öñëóáëà éàçäûüû ìÿêòóáóíäàí, ìÿíòèãëè äàâðàíûøûíäàí, ýöúëö hàêèìèééÿòèíäÿí âÿ åhòèøàìëû ñàðàéûíäàí ÷îõ òÿñèðëÿíìèø âÿ áöòöí áóíëàð îíóí èìàí ýÿòèðèá ìöñÿëìàí îëìàñûíà ñÿáÿá îëìóøäóð. Ãóðàíäà Ñÿáà hþêìäàðûíûí Àëëàhà òÿñëèì îëäóüóíó áåëÿ èôàäÿ åòäèéè áèëäèðèëèð: “Îíà áåëÿ äåéèëäè: “Ñàðàéà äàõèë îë!” Ñàðàéû ýþðäöêäÿ îíó äÿðèí áèð ýþëìÿ÷ÿ håñàá åòäè âÿ ÿòÿéèíè ãàëäûðäû. Î: “Áó, áöëëóðäàí òèêèëìèø áèð ñàðàéäûð!” - äåäè. Äåäè: “Åé Ðÿááèì! Ìÿí þçöìÿ çöëì åòìèøäèì. Ìÿí àðòûã Ñöëåéìàíëà áèðëèêäÿ àëÿìëÿðèí Ðÿááè îëàí Àëëàhà òÿñëèì îëäóì!”” (“Íÿìë” ñóðÿñè, 27/44). Àëëàhûí Ãóðàíäà áèëäèðäèéè Ñÿáà hþêìäàðû hàããûíäëàêû áöòöí áó ìÿëóìàòëàðà hèêìÿò ýþçö èëÿ áàõàíëàð ö÷öí ÷îõëó èáðÿò âÿ hèêìÿò âàð. Ñÿáà hþêìäàðûíûí ìÿíòèãëè äàâðàíûøû äöçýöí îëàíû äàhà àñàíëûãëà áàøà äöøìÿñèíè âÿ ñÿìèìè hÿðÿêÿò åòìÿñèíè òÿìèí åòìèøäèð. Áóíäàí áàøãà, hàããû ýþðÿíäÿ ÿââÿëúÿ ÷îõ ôÿðãëè áèð èíàìà ñàhèá îëìàñûíà áàõìàéàðàã, hå÷ òÿðÿääöä åòìÿäÿí Àëëàhà òÿñëèì îëóá èìàí ýÿòèðìÿñè íöìóíÿ ýþòöðöëìÿëè îëàí áèð äàâðàíûøäûð.

249

Íömunÿvi Ìösÿlman Ãadûn Ùÿzrÿti Ìÿryÿm

Èíêàð åäÿí ãàäûíëàð: Ùç.Ëóòóí âÿ Ùç.Íóhóí õàíûìëàðû Àëëàh Ãóðàíäà èìàíëàðûíäàêû ñÿìèìèééÿòëÿðè âÿ ÿõëàãëàðûíûí ýþçÿëëèéè èëÿ íöìóíÿ îëàí ãàäûíëàðäàí áàøãà, èíêàð åäÿí âÿ áóíà ýþðÿ äÿ úÿhÿííÿìëÿ ÿâÿçèíè ýþðÿúÿê ãàäûíëàð hàããûíäà äà ìÿëóìàò âåðìèøäèð. Àëëàhûí Ãóðàíäà ãåéä åòäèéè hÿð èêè ãàäûíûí ÿí ìöhöì õöñóñèééÿòëÿðè èñÿ hÿð èêèñèíèí äÿ “ïåéüÿìáÿð õàíûìëàðû” îëìàëàðûäûð. Ïåéüÿìáÿðëÿð Àëëàhûí ñå÷äèéè, åë÷èëèéè èëÿ îíëàðû øÿðÿôëÿíäèðäèéè, åëì âÿ áÿäÿí ýöúëÿðèíè àðòûðäûüû öñòöí èíñàíëàðäûð. Áóíà ýþðÿ äÿ Ùç.Íóhóí âÿ Ùç.Ëóòóí õàíûìëàðûíûí ïåéüÿìáÿðëÿðèí ñÿìèìè øÿõñèééÿòëÿðèíÿ, ýþçÿë ÿõëàãëàðûíà, hèêìÿòëè äàíûøûãëàðûíà, ìÿíòèãëè ãÿðàðëàðûíà hÿð àí øàhèä îëäóãëàðû âÿ îíëàðûí Àëëàhäàí ýÿëÿí hàãã áèð ñþç öçðÿ hÿðÿêÿò åòäèêëÿðèíè áèëäèðäèêëÿðè hàëäà, èìàí ýÿòèðìÿìÿëÿðè ÷îõ ÿhÿìèééÿòëèäèð. Îíëàðûí áó äàâðàíûøëàðû áöòöí èìàí ýÿòèðÿíëÿð ö÷öí ÷îõ ìöhöì áèð èáðÿò îëìàëûäûð. Àëëàhûí Ùç.Íóhóí âÿ Ùç.Ëóòóí õàíûìëàðû îëäóãëàðûíû áèëäèðäèéè áó ãàäûíëàð ïåéüÿìáÿðëÿðÿ ÿðÿ ýåòäèêëÿðè hàëäà, ñîíðà îíëàðà õÿéàíÿò åòìèøëÿð. Àëëàh áó èêè ãàäûíûí âÿçèééÿòè hàããûíäà Ãóðàíäà áóíëàðû ãåéä åäèð: “Àëëàh êàôèðëÿðÿ Íóhóí þâðÿòè èëÿ Ëóòóí þâðÿòèíè ìèñàë ÷ÿêäè. Îíëàð Áèçèì ãóëëàðûìûçäàí èêè ñàëåh áÿíäÿíèí êÿáèíè àëòûíäà èäè-

250

Ùarun Éÿhya

ëÿð. Îíëàð ÿðëÿðèíÿ õÿéàíÿò åòäèëÿð âÿ îíëàðû Àëëàhäàí hå÷ âÿúhëÿ ãóðòàðà áèëìÿäèëÿð. Îíëàðà: “Áàøãàëàðû èëÿ áèðëèêäÿ ñèç èêèíèç äÿ úÿhÿííÿìÿ ýèðèí!” - äåéèëäè” (“Òÿhðèì” ñóðÿñè, 66/10). Àëëàhûí ñåâäèéè, ðàçû îëäóüó, úÿííÿòè èëÿ ìöæäÿëÿäèéè áó ìöáàðÿê èíñàíëàðëà åâëè îëìàã êèìè éàõûí îëäóãëàðû hàëäà, áó éàõûíëûã ñÿìèìèééÿòñèçëèêëÿðè ñÿáÿáèíäÿí îíëàðà Àëëàhûí ìÿðhÿìÿòèíäÿí hå÷ íÿ ãàçàíäûðìàìûøäûð. ßêñèíÿ, Àëëàhûí ÿçàáûíà ìÿðóç ãàëìûøëàð. Àëëàh “Íÿìë” ñóðÿñèíäÿ Ùç.Ëóòóí õàíûìûíûí Ùç.Ëóòà èìàí ýÿòèðìÿéÿí àçüûí òàéôàñû èëÿ áèðëèêäÿ íåúÿ hÿëàê îëäóüóíó áåëÿ áèëäèðèð: “Òàéôàñûíûí úàâàáû éàëíûç: “Ëóòóí àèëÿñèíè éóðäóíóçäàí ãîâóá ÷ûõàðäûí. ×öíêè îíëàð òÿìèç ãàëìàã èñòÿéÿí èíñàíëàðäûð!” -äåìÿêëÿðè îëìóøäó. Áóíà ýþðÿ äÿ Áèç îíó âÿ àèëÿñèíè õèëàñ åòäèê, éàëíûç þâðÿòèíèí (ÿçàá è÷èíäÿ) ãàëàíëàðäàí îëìàñûíû òÿãäèð åòäèê. Îíëàðûí öñòöíÿ áèð éàüûø éàüäûðäûã. Ãîðõóäóëàíëàðûí éàüûøû íÿ éàìàí èìèø!” (“Íÿìë” ñóðÿñè, 27/56-58). “Áèç áó ìÿìëÿêÿò ÿhëèíè ìÿhâ åäÿúÿéèê, ÷öíêè îíëàð çàëèìäèðëÿð”, - äåäèëÿð. Äåäè: “Îðàäà Ëóò äà âàð!” Îíëàð: “Áèç îðàäà êèìèí îëäóüóíó éàõøû áèëèðèê. Áèç îíó âÿ àèëÿñèíè ìöòëÿã õèëàñ åäÿúÿéèê. Éàëíûç þâðÿòèíäÿí áàøãà. Î (ÿçàá è÷èíäÿ) ãàëàíëàðäàí îëàúàã!” - äåéÿ úàâàá âåðäèëÿð. Åë÷èëÿðèìèç Ëóòóí éàíûíà ýÿëäèêäÿ îíëàðà ýþðÿ êÿäÿðëÿíäè âÿ öðÿéè ãûñûëäû. Îíëàð äåäèëÿð: “Ãîðõìà âÿ êÿäÿðëÿíìÿ. Áèç ñÿíè âÿ àèëÿíè õèëàñ åäÿúÿéèê. Éàëíûç þâðÿòèíäÿí áàøãà. Î (ÿçàá è÷èíäÿ) ãàëàíëàðäàí îëàúàã! Áèç åòäèêëÿðè ïîçüóíëóüà (ýöíàhëàðà) ýþðÿ áó ìÿìëÿêÿò ÿh-

251

Íömunÿvi Ìösÿlman Ãadûn Ùÿzrÿti Ìÿryÿm

ëèíèí áàøû öñòöíÿ ýþéäÿí áèð ÿçàá åíäèðÿúÿéèê!”” (“ßíêÿáóò” ñóðÿñè, 29/31-34). Ýþðöíäöéö êèìè, Àëëàh áó ãàäûíëàðûí hÿð èêèñèíÿ äÿ äöíéà hÿéàòûíäà ÷îõ áþéöê áèð èìêàí íÿñèá åòìèø, îíëàðû ïåéüÿìáÿðëÿðèí õàíûìëàðû åòìèøäèð. Àíúàã îíëàðûí hÿð èêèñè äÿ îíëàð ö÷öí hÿì äöíéà hÿéàòûíäà, hÿì äÿ àõèðÿòäÿ áþéöê áèð íåìÿòÿ ÷åâðèëÿúÿê áó èìêàíû ëàçûì îëäóüó êèìè äÿéÿðëÿíäèðÿ áèëìÿìèø âÿ áó øÿðÿôëè ìÿãàìà íàèë îëà áèëìÿìèøëÿð. Áóíà ýþðÿ äÿ Àëëàhûí ÿçàáûíà äö÷àð îëìóøëàð, àë÷àëäûëìûøëàð.

Ùç.Éóñèôèí äþâðöíäÿêè ìèñèðëè ßçèçèí õàíûìû Àëëàhûí Ãóðàíäà äèããÿò ÷ÿêäèéè ãàäûíëàðäàí áèðè äÿ Ìñèðäÿ éàøàéàí áèð ßçèçèí õàíûìûäûð. Ùç.Éóñèô ãàðäàøëàðûíûí ãóðäóüó òÿëÿíèí íÿòèúÿñèíäÿ áèð ãóë òàúèðè òÿðÿôèíäÿí hÿìèí ìèñèðëè ßçèçÿ ñàòûëìûøäûð. Àëëàh Ãóðàíäà ßçèçëÿ õàíûìûíûí Ùç.Éóñèôè éàíëàðûíà ýþòöðìÿëÿðèíè áåëÿ õÿáÿð âåðèð: “Îíó Ìèñèðäÿ ñàòûí àëàí ßçèç þç çþâúÿñèíÿ áåëÿ äåäè: “Îíà hþðìÿò åò (éàõøû áàõ). Îëà áèëñèí êè, áèçÿ ôàéäà âåðñèí âÿ éà îíó îüóëëóüà ýþòöðÿê!” Áåëÿëèêëÿ, Éóñèôè î éåðäÿ éåðëÿøäèðäèê, hÿì äÿ îíà éóõó éîçìàüû þéðÿòäèê. Àëëàh Þç èøèíäÿ ãàëèáäèð, ëàêèí èíñàíëàðûí ÿêñÿðèééÿòè áèëìÿç! ßí éåòêèí äþâðöíÿ ÷àòäûãäà îíà hèêìÿò âÿ åëì âåðäèê. Áèç éàõøû èøëÿð ýþðÿíëÿðè áåëÿ ìöêàôàòëàíäûðûðûã!” (“Éóñèô” ñóðÿñè, 12/21-22). Àëëàh Ùç.Éóñèôè ßçèçèí éàíûíäà éåðëÿøäèðìèø âÿ áóíóíëà äà îíó Ìèñèðäÿ ìÿñêóíëàøäûðìûøäûð. Ùç.Éóñèô ßçèç âÿ õàíûìûíûí éàíûíäà áþéöìöø, éåòêèíëèê ÷àüûíà ýÿëÿíäÿ èñÿ Àëëàh îíà äÿðýàhûíäàí áèð åëì âÿ hèêìÿò âåðìèø, ñþçëÿðèí éîçóìóíó þéðÿòìèø, îíó ñå÷ìèø âÿ ìÿðhÿìÿòè èëÿ äÿñòÿêëÿìèøäèð. Àëëàh hÿéàòûíûí áó äþâðöíäÿ Ùç.Éóñèôè ìöhöì áèð ñûíàãäàí êå÷èðìèøäèð. ßçèçèí õàíûìû îíëàðäà ãàëàí Ùç.Éóñèôäÿí àéÿäÿ áèëäèðèëÿí èôàäÿ èëÿ äåñÿê “ìóðàä àëìàã èñòÿìèø” âÿ 252

Ùarun Éÿhya

áó àðçóñóíó hÿéàòà êå÷èðÿ áèëìÿê ö÷öí hèéëÿ èøëÿäÿðÿê îíó òÿëÿéÿ ñàëìàüà ÷àëûøìûøäûð. Áó ìÿãñÿäëÿ äÿ îëäóüó îòàüûí ãàïûëàðûíû ìþhêÿì áàüëàìûø âÿ Ùç.Éóñèôÿ èñòÿéèíè áèëäèðìèøäèð. Ùç.Éóñèô èñÿ hàðàì èø ýþðìÿêäÿí Àëëàhà ñûüûíäûüûíû ñþéëÿéÿðÿê ãàäûíäàí öç ÷åâèðìèøäèð. Ùç.Éóñèô ãàäûíûí áó äàâðàíûøûíäàí ÿë ÷ÿêìÿñè ö÷öí îíà ßçèçèí âÿçèééÿòèíè õàòûðëàòìûø, îíóí àüàñû îëäóüóíó, îíà éàõøû áàõäûüûíû ñþéëÿéÿðÿê, àüàñûíà ãàðøû ñÿäàãÿòñèçëèê åäÿ áèëìÿéÿúÿéèíè èôàäÿ åòìèøäèð. Ùç.Éóñèô ãàäûíà áóíäàí áàøãà çàëûìëàðûí õèëàñ îëà áèëìÿéÿúÿéèíè äÿ ñþéëÿéÿðÿê áóíóí ÷îõ ÿçàçèë áèð hÿðÿêÿò îëàúàüûíû îíà õàòûðëàòìûøäûð. Àëëàh Ãóðàíäà ßçèçèí õàíûìûíûí áó hÿðÿêÿòèíè âÿ Ùç.Éóñèôèí ñÿìèìè äàâðàíûøûíû áåëÿ õÿáÿð âåðèð: “Åâèíäÿ îëäóüó ãàäûí òîâëàéûá éîëäàí ÷ûõàðòìàã èñòÿäè âÿ ãàïûëàðû áàüëàéàðàã: “Äè ýÿëñÿíÿ!” - äåäè. (Éóñèô èñÿ:) “Ìÿí Àëëàhà ñûüûíûðàì. Àõû î (ñÿíèí ÿðèí) ìÿíèì àüàìäûð. Î ìÿíÿ éàõøû áàõûð. Ùÿãèãÿòÿí, çöëì åäÿíëÿð íèúàò òàïìàçëàð!” - äåéÿ úàâàá âåðäè” (“Éóñèô” ñóðÿñè, 12/23). Àëëàhäàí ãîðõàí âÿ ñÿìèìè èìàí ñàhèáè îëàí Ùç.Éóñèô Àëëàhûí êþìÿéè èëÿ ßçèçèí õàíûìûíûí áó òÿêëèôèíè ðÿää åòìèø âÿ Àëëàhûí höäóäëàðûíû ãîðóìàãäà èðàäÿëè hÿðÿêÿò åòìèøäèð. Àëëàh Ùç.Éóñèôèí áó äàâðàíûøûíû Ãóðàíäà áåëÿ áèëäèðìèøäèð: “Äîüðóäàí äà (ãàäûí) îíà ìåéë ñàëìûøäû. ßýÿð Ðÿááèíèí äÿëèëèíè ýþðìÿñÿéäè, (Éóñèô äÿ) îíà ìåéë åäÿðäè. Áèç ïèñëèéè âÿ áèàáûð÷ûëûüû îíäàí ñîâóøäóðìàã ö÷öí áåëÿ åòäèê. Î, hÿãèãÿòÿí, Áèçèì ñàäèã áÿíäÿëÿðèìèçäÿíäèð!” (“Éóñèô” ñóðÿñè, 12/24). Ùç.Éóñèô áó èðàäÿñèíÿ óéüóí îëàðàã ãàäûíäàí óçàãëàøìàüà ÷àëûøàðêÿí ãàäûíûí ÿðè èëÿ ãàðøûëàøìûøäûð. ßçèçèí õàíûìû áóðàäà äà hèéëÿ èøëÿäÿðÿê âÿ Ùç.Éóñèôèí hÿéàëû âÿ ñÿìèìè äàâðàíûøûíà áàõìàéàðàã, þçöíö òÿìèçÿ ÷ûõàðäà áèëìÿê ö÷öí 253

“...Àëëàhûí áèçèì ö÷öí éàçäûüûíäàí áàøãà áèçÿ hå÷ áèð øåé öç âåðìÿç. Î áèçèì èõòèéàð ñàhèáèìèçäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ ìþìèíëÿð éàëíûç Àëëàhà òÿâÿêêöë åòñèíëÿð!”” (“Òþâáÿ” ñóðÿñè, 9/51).

254

Ùarun Éÿhya

Ùç.Éóñèôÿ áþhòàí àòìûøäûð. Ùç.Éóñèôèí îíà ïèñ íèééÿòëÿ éàõûíëàøäûüûíû ñþéëÿéÿðÿê, ßçèçäÿí îíó úÿçàëàíäûðìàñûíû èñòÿìèøäèð. Çèíäàíà àòûëìàñûíäàí âÿ éà àüûð úÿçà èëÿ úÿçàëàíäûðûëìàñûíäàí áàøãà, hå÷ áèð ñå÷èì îëìàäûüûíû èääèà åäÿðÿê ýöíàhñûç îëäóüóíó áèëäèéè âÿ øàhèä îëäóüó Ùç.Éóñèôèí úÿçàëàíäûðûëìàñû ö÷öí ßçèçè ãûçûøäûðìàüà ÷àëûøìûøäûð. Àëëàh Ãóðàíäà áó hàäèñÿíè áåëÿ õÿáÿð âåðèð: “Ùÿð èêèñè ãàïûéà òÿðÿô ãà÷äû. Ãàäûí îíóí êþéíÿéèíè àðõàäàí úûðäû. Îíëàð ãàïûíûí àüçûíäà ãàäûíûí ÿðè èëÿ ðàñòëàøäûëàð. Ãàäûí äåäè: “Ñÿíèí àèëÿíÿ ïèñëèê åòìÿê èñòÿéÿíèí úÿçàñû éàëíûç çèíäàíà ñàëûíìàã, éà äà øèääÿòëè áèð ÿçàáà äö÷àð åäèëìÿêäèð!” (“Éóñèô” ñóðÿñè, 12/25). ßçèçÿ ñÿäàãÿòñèçëèê åäÿðÿê hàðàì áèð ôåëÿ éàíàøìàã èñòÿìÿñè, ñîíðà äà ýöíàhñûç îëäóüóíó ÷îõ éàõøû áèëäèéè hàëäà éàëàí äàíûøàðàã Ùç.Éóñèôÿ áþhòàí àòìàñû ßçèçèí õàíûìûíûí Àëëàh ãîðõóñó îëìàéàí, çàëûì õàðàêòåðÿ ñàhèá îëäóüóíó à÷ûã øÿêèëäÿ îðòàéà ãîéóð. Áöòöí áóíëàð åéíè çàìàíäà íÿôñèíèí âèúäàíûíû íåúÿ þðòäöéöíö äÿ ýþñòÿðèð. Ùç.Éóñèô ãàäûíûí áó âèúäàíñûç áþhòàíëàðû ãàðøûñûíäà “Î ìÿíè òþâëàéûá éîëäàí ÷ûõàðòìàã èñòÿäè!” (“Éóñèô” ñóðÿñè, 12/26) - äåéÿðÿê ßçèçÿ hàäèñÿíèí hÿãèãÿòèíè ñþéëÿìèøäèð. Ãàäûíûí éàõûíëàðûíäàí îëàí áèð íÿôÿð èñÿ êèìèí äöç äàíûøäûüûíûí áèëèíìÿñè ö÷öí áåëÿ áèð òÿêëèô âåðìèøäèð: “Áèð øàhèä áåëÿ øÿhàäÿò âåðäè: “ßýÿð îíóí êþéíÿéè þíäÿí úûðûëìûøñà, (ãàäûí) äîüðó äåéèð, î èñÿ éàëàí÷ûëàðäàíäûð. Éîõ ÿýÿð îíóí êþéíÿéè àðõàäàí úûðûëûáñà, (ãàäûí) éàëàí äåéèð, î èñÿ äîüðó äàíûøàíëàðäàíäûð”” (“Éóñèô” ñóðÿñè, 12/26-27). Ãàäûíûí áó ìÿñÿëÿíè õàòûðëàòìàñû íÿòèúÿñèíäÿ èñÿ Ùç.Éóñèôèí êþéíÿéèíèí àðõàäàí úûðûëäûüû ýþðöëìöøäöð. Äîëàéûñû èëÿ Ùç.Éóñèôèí ãàïûéà òÿðÿô éþíÿëäèéè, ãàäûíûí èñÿ îíóí àðõàñû èëÿ ãà÷äûüû äÿëèëè èëÿ áèðëèêäÿ îðòàéà ÷ûõìûøäûð. Áåëÿëèêëÿ, Ùç.Éó255

“Ìþìèíëÿð òþâáÿ, èáàäÿò âÿ øöêð-ññÿíà åäÿíëÿð, îðóú òóòàíëàð, ðöêó âÿ ñÿúäÿ åäÿíëÿð, éàõøû èøëÿð ýþðìÿéè ÿìð åäèá ïèñ èøëÿðè éàñàã åäÿíëÿð âÿ Àëëàhûí hÿäëÿðèíè ãîðóéàíëàðäûð. Áåëÿ ìþìèíëÿðè ìöæäÿëÿ!” (“Òþâáÿ” ñóðÿñè, 9/112).

256

Ùarun Éÿhya

ñèôèí ýöíàhñûç îëäóüó, õàíûìûí îíäàí êàì àëìàüà ÷àëûøäûüûíû ßçèçèí þçö äÿ àéäûí îëàðàã áàøà äöøìöøäöð. Àëëàh Ãóðàíäà ßçèçèí áó ìÿñÿëÿ èëÿ áàüëû ñþçëÿðèíè áåëÿ áèëäèðìèøäèð: “Êþéíÿéèíèí àðõàäàí úûðûëäûüûíû ýþðäöêäÿ äåäè: “Áó ñèçèí ìÿêðëÿðèíèçäÿíäèð. Äîüðóäàí äà, ñèçèí ìÿêðèíèç áþéöêäöð!” Åé Éóñèô! Ñÿí áó èøè à÷ûá-àüàðòìà. Ñÿí äÿ (åé ãàäûí) ýöíàhûíà ýþðÿ áàüûøëàíìàíû äèëÿ. ×öíêè ñÿí, hÿãèãÿòÿí, ýöíàh åäÿíëÿðäÿíñÿí” (“Éóñèô” ñóðÿñè, 12/2829). Àéÿëÿðäÿí äÿ àéäûí îëäóüó êèìè, ßçèç Ùç.Éóñèôèí hàãëû îëäóüóíó âèúäàíëà áàøà äöøìöøäöð. Àíúàã áó ìÿñÿëÿ áóðàäà ãóðòàðìàìûøäûð. Àëëàhûí: “Øÿhÿðäÿêè ãàäûíëàð äåäèëÿð: “Âÿçèðèí þâðÿòè úàâàíû òîâëàéûá éîëäàí ÷ûõàðòìàã èñòÿéèð. Ìÿhÿááÿòè îíóí áàüðûíû ãàí åòìèøäèð. Áèç îíóí à÷ûã-àøêàð éîëäàí ÷ûõäûüûíû ýþðöðöê” (“Éóñèô” ñóðÿñè, 12/30) - àéÿñè èëÿ áèëäèðäèéè êèìè, áó hàäèñÿ øÿhÿðäÿ ãàäûíëàð àðàñûíäà éàéûëìûøäûð. Øÿhÿðäÿêè ãàäûíëàð ýöíàhêàð îëàíûí Ùç.Éóñèô äåéèë, ßçèçèí õàíûìû îëäóüóíó áàøà äöøìöø âÿ þç àðàëàðûíäà âÿçèðèí õàíûìûíû ãûíàéàí ñþháÿòëÿð åòìèøäèëÿð. ßçèçèí õàíûìû èñÿ îíóí hàããûíäà äàíûøûëàíëàðû þéðÿíÿíäÿ áó úöð äàíûøàí ãàäûíëàðà äà áèð hèéëÿ hàçûðëàìûøäûð. Ãóðäóüó áó hèéëÿ èëÿ Àëëàhûí àéÿëÿðäÿ äèããÿòè úÿëá åòäèéè êèìè, þçöíöí öñòöí ýþçÿëëèéÿ ñàhèá îëàí Ùç.Éóñèôäÿí éàõûíëûã åòìÿê èñòÿéèíäÿ hàãëû îëäóüóíó ãàäûíëàðà ñöáóò åòìÿéÿ ÷àëûøìûøäûð. Áó øÿêèëäÿ îíëàðû äà þç éåðèíÿ ãîéìàã âÿ þç ýöíàhûíà øÿðèê åòìÿê èñòÿìèøäèð. Áó ìÿêðèíÿ óéüóí îëàðàã äà ãàäûíëàðû éàíûíà äÿâÿò åòìèø âÿ ýÿëÿíäÿ äÿ hÿð áèðèíèí ÿëèíÿ ìåéâÿ ñîéìàãëàðû ö÷öí áèð áû÷àã âåðìèøäèð. Ñîíðà äà Ùç.Éóñèôè éàíëàðûíà ÷àüûðàðàã íåúÿ ðåàêñèéà ýþñòÿðÿúÿêëÿðèíè ýþðìÿê èñòÿìèøäèð. Ãàäûíëàð Ùç.Éóñèôèí ýþçÿëëèéèíè ýþðÿíäÿ ÷îõ òÿÿúúöáëÿíìèø âÿ håéðàíëûãëàðûíäàí áû÷àãëàðëà ÿëëÿðèíè êÿñ257

Íömunÿvi Ìösÿlman Ãadûn Ùÿzrÿti Ìÿryÿm

ìèøäèëÿð. Àëëàh Ãóðàíäà ãàäûíëàðûí áó âÿçèééÿòèíè áåëÿ áèëäèðèð: “Ãàäûí ýèçëè äåäè-ãîäóëàðû åøèòäèêäÿ îíëàðà õÿáÿð ýþíäÿðèá çèéàôÿòÿ äÿâÿò åòäè, îíëàð ö÷öí ýþçÿë áèð ìÿúëèñ äöçÿëòäè. Îíëàðûí hÿð áèðèíÿ áèð áû÷àã âåðäè, ñîíðà (Éóñèôÿ): “Îíëàðûí ãàðøûñûíà ÷ûõ!” - äåéÿ ÿìð åòäè. (Ãàäûíëàð Éóñèôè) ýþðäöêäÿ (ýþçÿëëèéèíÿ håéðàí îëóá) îíó hÿääèíäÿí àðòûã òÿðèôëÿäèëÿð âÿ (þçëÿðèíè èòèðèá) ÿëëÿðèíè êÿñäèëÿð. Îíëàð: “Àìàí Àëëàh! Áó êè, áÿøÿð äåéèëäèð. Áó àíúàã ÿçèç îëàí áèð ìÿëÿêäèð!” -äåäèëÿð” (“Éóñèô” ñóðÿñè, 12/31). Ùç.Éóñèôèí ýþçÿëëèéè áó ãàäûíëàðà Àëëàhû õàòûðëàòìûø âÿ îíëàð äà áó ôþâãÿëàäÿ ýþçÿëëèê ãàðøûñûíäà Àëëàhû òÿðèôëÿìèøäèëÿð. Îíóí ýþçÿëëèéèíè ôþâãÿëèíñàí áèð ýþçÿëëèê êèìè éîçìóø, hÿòòà ìÿëÿê îëäóüóíó äà èääèà åòìèøäèëÿð. ßçèçèí õàíûìû Àëëàhûí: “Ãàäûí áåëÿ äåäè: “Áó, ìÿíè ãûíàäûüûíûç (îüëàíäûð). Ìÿí îíóí îëìàã èñòÿäèì, î èñÿ èìòèíà åòäè. ßýÿð ÿìðèìè éåðèíÿ éåòèðìÿñÿ, ñþçñöç êè, çèíäàíà àòûëàúàã âÿ çèëëÿòÿ äöøÿíëÿðäÿí îëàúàã!”” (“Éóñèô” ñóðÿñè, 12/32) - àéÿñè èëÿ áèëäèðäèéè êèìè, éàíûíäàêû ãàäûíëàðà þçöíöí ýöíàhêàð îëäóüóíó, Ùç.Éóñèôèí èñÿ íàìóñóíó ãîðóìàã èñòÿäèéèíè à÷ûã-àøêàð åòèðàô åòìèøäèð. Àíúàã áöòöí áóíëàðà áàõìàéàðàã, hÿìèí ãàäûí òîïëóëóüóíóí ãàðøûñûíäà äà Ùç.Éóñèôÿ ãàðøû îëàí ÷èðêèí òÿêëèôèíè áèð äàhà òÿêðàð åòìèøäèð. Ýþñòÿðäèéè áó äàâðàíûø ãàäûíûí íÿ ãÿäÿð çàëûì âÿ ÷èðêèí áèð ÿõëàã ñàhèáè îëäóüóíó áèð äàhà äà îðòàéà ãîéóð. Ãàäûí áÿëêÿ äÿ Ìèñèðäÿêè ìþâãåéèíÿ âÿ çÿíýèíëèéèíÿ áåë áàüëàéàðàã, Ùç.Éóñèôè hàðàìà ýèðìÿéÿ ìÿúáóð åäèð. Áó hÿääèíäÿí àðòûã hÿéàñûç áèð òÿêëèôäèð. Ùç.Éóñèô èñÿ: “(Éóñèô) äåäè: “Åé Ðÿááèì! Ìÿíèì ö÷öí çèíäàí áóíëàðûí ìÿíè ñþâã åòäèêëÿðè èøè ýþðìÿêäÿí õîøäóð. ßýÿð (áó ãàäûíëàðûí) hèéëÿñèíè ìÿíäÿí äÿô åòìÿñÿí, ìÿí îíëàðà ìåéë åäÿð âÿ úàhèëëÿð258

“Íàìàç ãûëûí, çÿêàò âåðèí! Þçöíöçäÿí þòðö åòäèéèíèç õåéðè Àëëàh éàíûíäà òàïàðñûíûç. Ùÿãèãÿòÿí, Àëëàh íÿ åòäèêëÿðèíèçè ýþðÿíäèð!” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè, 2/110).

259

Íömunÿvi Ìösÿlman Ãadûn Ùÿzrÿti Ìÿryÿm

äÿí îëàðàì”” (“Éóñèô” ñóðÿñè, 12/32) - äåéÿðÿê ãàäûíûí áó äàâðàíûøûíäàí Àëëàhà ñûüûíìûøäûð. Àëëàh Éóñèô ïåéüÿìáÿðèí äóàñûíû ãÿáóë åòìèø âÿ îíëàðûí hèéëÿëÿðèíäÿí îíó óçàãëàøäûðìûøäûð. Ùÿì ßçèçèí þçö, hÿì äÿ õàíûìûíûí òÿêëèôèíÿ øàhèä îëàí äèýÿð ãàäûíëàð Ùç.Éóñèôèí ýöíàhñûç îëäóüóíà øàhèä îëäóãëàðû hàëäà, áó ìÿñÿëÿäÿ äîüðóíóí éàíûíäà îëìàìûø âÿ âèúäàíñûç hÿðÿêÿò åòìèøäèëÿð. Áóíóí íÿòèúÿñèíäÿ Àëëàhûí: “Äÿëèëëÿðè ýþðäöêëÿðè hàëäà, éåíÿ äÿ îíó áèð ìöääÿò çèíäàíà ñàëìàã ãÿðàðûíà ýÿëäèëÿð” (“Éóñèô” ñóðÿñè, 12/35) àéÿñè èëÿ áèëäèðäèéè êèìè, Ùç.Éóñèô çèíäàíà àòûëìûø âÿ óçóí èëëÿð îðàäà ãàëìûøäûð. Àëëàh ãàäûíëàðûí hèéëÿëè hÿðÿêÿòëÿðèíè ïåéüÿìáÿðèíäÿí óçàãëàøäûðìûø âÿ Þçöíÿ ãàðøû ýþñòÿðäèéè èõëàñà âÿ ñÿìèìèééÿòÿ ýþðÿ äÿ äàhà ñîíðà Ùç.Éóñèôè çèíäàíäàí ÷ûõàðàðàã ýöíàhñûç îëäóüóíó èíñàíëàðà ýþñòÿðìèø âÿ îíó Ìèñèðäÿ èäàðÿ÷è åòìèøäèð. Áöòöí áó hàäèñÿëÿðèí öçÿðèíäÿ äöøöíöëìÿñè âÿ èáðÿò àëûíìàñû ëàçûì îëàí ÷îõ éþíö âàð. ßçèçèí õàíûìûíûí âÿ äèýÿð ãàäûíëàðûí äàâðàíûøëàðû Àëëàhäàí ãîðõìàéàí èíñàíëàðûí àçüûíëûãäà íÿ ãÿäÿð ãÿðàðëû âÿ ÷èðêèí áèð úÿñàðÿòÿ ñàhèá îëà áèë-

Ùarun Éÿhya

äèêëÿðèíè âÿ íåúÿ hèéëÿëÿð ãóðà áèëäèêëÿðèíè à÷ûã-àøêàð îðòàéà ãîéóð. Àëëàh ãîðõóñó îëìàéàí áèð èíñàí àñàíëûãëà hÿð úöð âèúäàíñûçëûãëàðû åäÿ áèëÿð, íÿôñèíèí èñòÿêëÿðèíÿ óéüóí îëàðàã èíñàíëàðà òÿëÿ ãóðìàãäà âÿ áþhòàí àòìàãäà òÿðÿääöä ýþñòÿðìÿç. Àëëàhûí àéÿäÿ ßçèçèí: “Áó ñèçèí ìÿêðëÿðèíèçäÿíäèð. Äîüðóäàí äà, ñèçèí ìÿêðèíèç áþéöêäöð!” ñþçö èëÿ äèããÿò ÷ÿêäèéè êèìè Àëëàh ãîðõóñó îëìàéàíäà hèéëÿëè éîëëàðà ìöðàúèÿò åòìÿê ãàäûí ÿçõëàãûíäà àñàíëûãëà hÿéàò òàïà áèëèð. Àëëàh èìàí ñàhèáè îëìàéàí ãàäûíëàðûí íÿôñèíäÿêè áó õöñóñèééÿòÿ Ãóðàíûí áÿçè àéÿëÿðèíäÿ áåëÿ áèëäèðèð: “Ìþhêÿì ÿéèðäèéè èïëèéè ñîíðàäàí ãûðàí ãàäûí êèìè îëìàéûí. Ñèç áèð öììÿò äèýÿðèíäÿí (ñàéúà) ÷îõ îëäóüó ö÷öí àðàíûçäàêû àíäëàðû éàëàíà ÷åâèðèðñèíèç. Àëëàh áóíóíëà éàëíûç ñèçè ñûíàéûð. Î, ãèéàìÿò ýöíö èõòèëàôäà îëäóüóíóç ìÿñÿëÿëÿðè ñèçÿ èçàh åäÿúÿêäèð!” (“Íÿhë” ñóðÿñè, 16/92). “Äå: Ïÿíàh àïàðûðàì ñöáhöí Ðÿááèíÿ! Éàðàòäûãëàðûíûí øÿðèíäÿí; Çöëìÿòÿ áöðöíìÿêäÿ îëàí ýåúÿíèí øÿðèíäÿí; (Îâñóí îõóéóá) äöéöíëÿðÿ öôöðÿí ãàäûíëàðûí øÿðèíäÿí; Âÿ áèð äÿ ïàõûëëûüû òóòàíäà ïàõûëûí øÿðèíäÿí!”” (“Ôÿëÿã” ñóðÿñè, 11/31-4). Àëëàh hèéëÿ èøëÿäÿðÿê, ïèñ éîëëàðà ìöðàúèÿò åäÿðÿê íÿôñèíèí èñòÿêëÿðè ö÷öí áàøãàëàðûíà ïèñëèê åòìÿêäÿí ÷ÿêèíìÿéÿí èíñàíëàðûí øÿðèíäÿí ÷ÿêèíìÿê ëàçûì îëäóüóíó õàòûðëàäûð. Àëëàhûí áó àéÿñè áó ÿõëàãà éèéÿëÿíìèø ãàäûíëàðûí øÿðèíèí hÿãèãÿòÿí áþéöê îëà áèëäèéèíè ýþñòÿðèð. Àíúàã éàääàí ÷ûõàðûëìàìàëûäûð êè, Ùç.Éóñèô ìèñàëûíäà îëäóüó êèìè, Àëëàh èíñàíëàðûí hèéëÿëè ìÿêðëÿðèíè äàüûäàúàüûíû áèëäèðìèøäèð. Ïèñ ÿõëàã hÿìèøÿ èíñàíûí þçöíÿ çÿðÿð âåðèð. Àëëàh ãîðõóñó âÿ äöðöñòëöê èñÿ Àëëàhûí èñòÿéèíÿ óéüóí îëàðàã hÿìèøÿ Àëëàhûí êþìÿéè âÿ íåìÿòè èëÿ ÿâÿçèíè òàïûð.

261

ÍßÒÈÚß

ç.Ìÿðéÿì Àëëàhûí Ùç.Èñàíû äöíéàéà ýÿòèðìÿê âÿçèôÿñè èëÿ øÿðÿôëÿíäèðäèéè âÿ Ãóðàíäà “...Ùÿãèãÿòÿí, Àëëàh ñÿíè ñå÷ìèø, òÿìèçëÿìèø, àëÿìëÿðèí ãàäûíëàðûíäàí öñòöí òóòìóøäóð” (“Àëè-Èìðàí” ñóðÿñè, 3/42) ñþçëÿðè èëÿ ìÿäh åòäèéè ìöáàðÿê áèð èíñàíäûð. Àëëàh Ùç.Ìÿðéÿìè ñîíðàäàí ýÿëÿí áöòöí íÿñèëëÿð ö÷öí áèð íöìóíÿ åòìèøäèð. Àëëàh áóíäàí áàøãà, Ãóðàíûí: “...Äöíéàäà âÿ àõèðÿòäÿ øàíû óúà âÿ Àëëàhà éàõûí îëàíëàðäàíäûð” (“Àëè-Èìðàí” ñóðÿñè, 345) - àéÿñè èëÿ Ùç.Èñàíûí Îíà îëàí éàõûíëûüûíû áèëäèðìèø, “Î, Ðÿááèíèí ðèçàñûíû ãàçàíìûøäû” (“Ìÿðéÿì” ñóðÿñè, 1955) àéÿñè èëÿ äÿ Ùç.Èñìàéûëûí ýöúëö èìàíûíà äÿããÿòè úÿëá åòìèøäèð. Àëëàh Ùç.Èäðèñè äÿ “Î, hÿãèãÿòÿí, áöñáöòöí äîüðó äàíûøàí êèìñÿ - áèð ïåéüÿìáÿð èäè. Áèç îíó éöêñÿê áèð ìÿãàìà ãàëäûðäûã...” (“Ìÿðéÿì” ñóðÿñè, 19/56-57) ñþçëÿðè èëÿ òÿðèôëÿìèø âÿ îíóí Àëëàhûí äÿðýàhûíäàêû öñòöí éåðèíè õÿáÿð âåðìèøäèð. Ýöú âÿ áÿñèðÿò ñàhèáëÿðè îëàí Ùç.Èáðàhèì, Ùç.Èñhàã âÿ Ùç.Éÿãóáóí öñòöíëöéöíö èñÿ Àëëàh “...Øöáhÿñèç êè, îíëàð äÿðýàhûìûçäà ñå÷èëìèø ÿí éàõøû êèìñÿëÿðäÿíäèðëÿð!” (“Ñàä” ñóðÿñè, 38/47) ñþçëÿðè èëÿ áèëäèðìèøäèð. Àëëàh áóíäàí áàøãà, Ùç.Èñìàéûëûí, ßëéÿñÿíèí âÿ Çöëêèôëèí äÿ “ñå÷èëìèø, ÿí éàõøû êèìñÿëÿð” (“Ñàä” ñóðÿñè, 38/48) îëäóüóíó áèëäèðìèøäèð. Éåíÿ áàøãà áèð àéÿäÿ èñÿ Àëëàh “Íÿ ýþçÿë áÿíäÿ! Î äà-

263

Íömunÿvi Ìösÿlman Ãadûn Ùÿzrÿti Ìÿryÿm

èì Àëëàhà ñûüûíàí áèð êèìñÿ èäè” (“Ñàä” ñóðÿñè, 38/30) ñþçëÿðè èëÿ Ùç.Ñöëåéìàíûí ãóëëóãäàêû öñòöí ÿõëàãûíû þéìöøäöð. Àëëàh Ãóðàíäà “...Ùÿãèãÿòÿí, Àëëàh Èáðàhèìè Þçöíÿ äîñò òóòìóøäóð!” (“Íèñà” ñóðÿñè, 4/125) àéÿñè èëÿ äÿ Ùç.Èáðàhèìè Þçöíÿ äîñò ñå÷äèéèíè áèëäèðìèøäèð. Ðÿááèìèçèí “öñòöí ÿõëàã öçÿðèíäÿ îëäóüóíó” áèëäèðäèéè Ïåéüÿìáÿðèìèç Ùÿçðÿòè Ìóhÿììÿä èñÿ “òöêÿíìÿê áèëìÿéÿí ìöêàôàò ýþçëÿéèð!” (“Ãÿëÿì” ñóðÿñè, 68/3) ñþçëÿðè èëÿ ìöæäÿëÿíìèøäèð. Øöáhÿñèç êè, Àëëàhûí ïåéüÿìáÿðëÿðè âÿ ñàëåh ìþìèíëÿðè Ãóðàíäà áó èôàäÿëÿðëÿ òÿðèôëÿìÿñè îíëàðûí íÿ äÿðÿúÿ øÿðÿôëè áèð ìÿãàìà ñàhèá îëäóãëàðûíû îðòàéà ãîéóð. Àëëàhûí áèð èíñàíà þçöíäÿí ðàçû îëäóüóíó, îíó öñòöí áèð ìÿãàìà éöêñÿëòäèéèíè, “äîñò ñå÷äèéèíè”, Þçöíÿ éàõûí îëàíëàðäàí, õåéèðëè îëàíëàðäàí îëäóüóíó áèëäèðìÿñè, hàããûíäà “íÿ ýþçÿë áÿíäÿ!” äåéÿ áÿhñ åòìÿñè ÷îõ áþéöê ëöòô âÿ ÷îõ øÿðÿôëè áèð íåìÿòäèð. Èìàí ýÿòèðÿí hÿð áèð èíñàí Àëëàhûí áó ëöòôöíÿ ÷àòàðàã Ðÿááèìèçèí éàõûíëûüûíû, äîñòëóüóíó, ñåâýèñèíè âÿ ðàçûëûüûíû ãàçàíà áèëìÿéè úàíû-êþíöëäÿí èñòÿéÿð. Àíúàã áóíóí ö÷öí èíñàíûí Àëëàhûí ïåéüÿìáÿðëÿðèíè ëöòôëÿíäèðäèéè áó íåìÿòëÿðè þçöíäÿí ãÿòèééÿí óçàã ýþðìÿìÿñè, Ðÿááèìèçèí ìÿðhÿìÿòèíèí âÿ êÿðÿìèíèí ÷îõ ýåíèø îëäóüóíó áèëìÿñè ëàçûìäûð. Àëëàh èíñàíëàðûí Þçöíÿ êþíöëäÿí öç òóòàðàã òÿëÿá åòäèêëÿðè hÿð úöð èñòÿêëÿðèíÿ ãàðøûëûã âåðÿúÿéèíè áèëäèðìèøäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ èñòÿð ãàäûí, èñòÿðñÿ äÿ êèøè îëñóí, hÿð èíñàíûí ïåéüÿìáÿðëÿðèí áó éöêñÿê ìÿãàìûíà ÷àòà áèëìÿéè ãàðøûñûíà ìÿãñÿä ãîéìàñû âÿ áóíóí ö÷öí ñÿìèìè ñÿé ýþñòÿðìÿñè ëàçûìäûð. Ãóðàíäà “Þíúÿäÿí þçëÿðèíÿ ÿí ýþçÿë íåìÿò éàçûëìûø êÿñëÿð - ìÿhç îíëàð îíäàí óçàãëàøäûðûëìûø îëàúàãëàð” (“ßíáèéà” ñóðÿñè, 21/101) àéÿñèíäÿ Ðÿááèìèçèí äÿðýàhûíäàí îíëàðà ýþçÿëëèê êå÷ÿí èíñàíëàðäàí áÿhñ åäèëìèøäèð.

264

Ùarun Éÿhya

Àëëàh ãàäûí-êèøè àéðû-ñå÷êèëèéè ñàëìàäàí èíñàíûí ãàðøûñûíà áó èíñàíëàðäàí îëà áèëìÿê èìêàíû ÷ûõàðìûøäûð. Èíñàíûí éåðèíÿ éåòèðìÿëè îëäóüó øåé Àëëàhà êþíöëäÿí áèð ñåâýè èëÿ áàüëàíìàã, Îíó hÿð øåéèí öñòöíäÿ òóòàðàã Ðÿááèìèçèí ðàçû îëàúàüû áèð hÿéàò äàâàì åòäèðìÿêäèð. Áó ñÿìèìè èìàíû éàøàéàí hÿð èíñàí Àëëàhûí èñòÿéèíÿ óéüóí îëàðàã Àëëàhûí éàíûíäà ÿí ýþçÿë ÿâÿçèíè òàïàúàãäûð.

265

ÒßÊÀÌÖË ÉÀËÀÍÛ

270

Ùarun Éÿhya

àðâèíèçì, éÿíè òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè éàðàäûëûø hÿãèãÿòèíè èíêàð åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ îðòàéà àòûëìûø, àíúàã hå÷ áèð ìöâÿôôÿãèééÿò ãàçàíà áèëìÿìèø åëìäÿí óçàã áèð ñàéûãëàìàäàí áàøãà áèð øåé äåéèë. Úàíëû àëÿìèí úàíñûç ìàääÿëÿðäÿí òÿñàäöôÿí ÿìÿëÿ ýÿëäèéèíè èääèà åäÿí áó íÿçÿðèééÿ åëìèí êàèíàòäà âÿ úàíëûëàðäà ÷îõ à÷ûã áèð “íèçàì” îëìàñûíû ñöáóò åòìÿñè èëÿ ÷öðöìöøäöð. Áåëÿëèêëÿ, áöòöí êàèíàòûí âÿ úàíëûëàðûí Àëëàh òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëìàñû hÿãèãÿòè åëì òÿðÿôèíäÿí äÿ ñöáóò îëóíìóøäóð. Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè àéàãäà ñàõëàéà áèëìÿê ö÷öí áó ýöí áöòöí äöíéàäà àïàðûëàí òÿáëèüàò éàëíûç åëìè hÿãèãÿòëÿðèí òÿhðèô åäèëìÿñèíÿ, áó hÿãèãÿòëÿðèí áèðòÿðÿôëè øÿêèëäÿ èçàh îëóíìàñûíà, åëì ýþðöíòöñö àëòûíäà ñþéëÿíÿí éàëàíëàðà âÿ éîë âåðèëÿí ñàõòàêàðëûãëàðà ÿñàñëàíûð. Àíúàã áó òÿáëèüàò äà hÿãèãÿòè þðò-áàñäûð åäèá ýèçëÿäÿ áèëìèð. Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí åëì òàðèõèíäÿêè ÿí áþéöê éàëàí îëìàñû ôàêòû ñîí 20-30 èëäÿ åëì äöíéàñûíäà ýåòäèêúÿ äàhà éöêñÿê ñÿñëÿ äèëÿ ýÿòèðèëèð. Õöñóñèëÿ 1980-úè èëëÿðäÿí ñîíðà àïàðûëàí òÿäãèãàòëàð äàðâèíèñòëÿðèí èääèàëàðûíûí òàìàìèëÿ éàíëûø îëäóüóíó îðòàéà ãîéìóø âÿ áó hÿãèãÿò áèð õåéëè àëèì òÿðÿôèíäÿí ãåéä åäèëìèøäèð. ßëÿëõöñóñ äà ÀÁØ-äà áèîëîýèéà, áèîêèìéà, ïàëåîíòîëîýèéà êèìè ìöõòÿëèô åëì ñàhÿëÿðèíäÿ ÷àëûøàí àëèìëÿð äàðâèíèçìèí àðòûã þç ãöââÿñèíè èòèðäèéèíè ýþðöð, úàíëûëàðûí ìÿíøÿéèíè àðòûã “èäðàêè íèçàì” (intelligent design) ãàâ-

271

Íömunÿvi Ìösÿlman Ãadûn Ùÿzrÿti Ìÿryÿm

ðàìû ÿñàñûíäà à÷ûãëàéûðëàð. Áÿhñ åäèëÿí “èäðàêè íèçàì” áöòöí úàíëûëàðûí Àëëàh òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëìàñûíûí åëìè úÿhÿòäÿí ñöáóò îëóíìóø áèð äÿëèëèäèð. Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí ñöãóòóíó âÿ éàðàäûëûøûí äÿëèëëÿðèíè áàøãà ÿêñÿð ÷àëûøìàëàðûìûçäà áöòöí åëìè òÿôÿððöàòëàðû èëÿ ãåéä åòäèê âÿ ãåéä åòìÿéÿ äàâàì åäèðèê. Àíúàã áó ìÿñÿëÿ ÷îõ ÿhÿìèééÿòëè îëäóüó ö÷öí áóðàäà äà áèð ÷îõ ìÿñÿëÿëÿðè õöëàñÿ åòìÿê çÿðóðè âÿ ôàéäàëûäûð.

Äàðâèíè éûõàí ÷ÿòèíëèêëÿð Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè òàðèõè êþêëÿðè ãÿäèì Éóíàíûñòàíà ãÿäÿð ýåäèá ÷ûõàí áèð òÿëèì îëñà äà î, éàëíûç XIX ÿñðäÿ ÿhàòÿëè øÿêèëäÿ îðòàéà ÷ûõäû. Íÿçÿðèééÿíè åëì äöíéàñûíûí ýöíäÿìèíÿ ñàëàí ÿí ìöhöì hàäèñÿ ×àðëç Äàðâèíèí 1859-úó èëäÿ íÿøð åäèëÿí “Úèíñëÿðèí ìÿíøÿéè” àäëû êèòàáû îëäó. Äàðâèí áó êèòàáäà úàíëûëàðûí ìöõòÿëèô íþâëÿðèíèí Àëëàh òÿðÿôèíäÿí àéðû-àéðûëûãäà éàðàäûëìàñû ýåð÷ÿéèíÿ ãàðøû ÷ûõûðäû. Äàðâèíÿ ýþðÿ, áöòöí úèíñëÿð ìöøòÿðÿê áèð àòàäàí ýÿëèðäè âÿ îíëàð çàìàí þòäöêúÿ 272

Ùarun Éÿhya

êè÷èê äÿéèøèêëèêëÿð ñàéÿñèíäÿ áèð-áèðèíäÿí ôÿðãëÿíìèøäèëÿð. Äàðâèíèí íÿçÿðèééÿñèíèí hå÷ áèð ìàääè äÿëèëè éîõ èäè. Î, þçö äÿ áóíó ãÿáóë åäèðäè êè, áó íÿçÿðèééÿ éàëíûç “îðòàéà àòûëàí ìÿíòèã ôèêèð” èäè. Ùÿòòà Äàðâèíèí þç êèòàáûíäàêû “Íÿçÿðèééÿíèí ÷ÿòèíëèêëÿðè” áàøëûãëû ýåíèø hèññÿäÿ äÿ åòèðàô åòäèéè êèìè, áó íÿçÿðèééÿ áèð ÷îõ ìöhöì ñóàë ãàðøûñûíäà àúèç ãàëûðäû. ×àðëç Äàðâèí Äàðâèí áåëÿ çÿíí åäèðäè êè, îíóí íÿçÿðèééÿñèíèí ãàðøûñûíäà äàéàíàí ÷ÿòèíëèêëÿð åëìèí èíêèøàôû èëÿ àðàäàí ãàëäûðûëàúàã, éÿíè åëìè êÿøôëÿð áó íÿçÿðèééÿíèí åëìè ÿñàñëàðûíû ýöúëÿíäèðÿúÿê. Î, áóíó êèòàáûíûí ÷îõ éåðèíäÿ áèëäèðìèøäè. Àíúàã äóðìàäàí èíêèøàô åäÿí åëì Äàðâèíèí áó öìèäëÿðèíèí òàì ÿêñèíÿ îëàðàã hÿìèí íÿçÿðèééÿíèí áàøëûúà ìöääÿàëàðûíû áèð-áèðèíèí àðäûíúà ñàðñûäûðäû. Äàðâèíèçìèí åëì ãàðøûñûíäàêû ìÿüëóáèééÿòè ö÷ ÿñàñ áàøëûãäà èíúÿëÿíÿ áèëÿð: 1. Áó íÿçÿðèééÿ hÿéàòûí Éåð öçöíäÿ èëê äÿôÿ íåúÿ îðòàéà ÷ûõäûüûíû hå÷ úöð à÷ûãëàéà áèëìèð.

2. Äàðâèíèçì íÿçÿðèééÿñèíèí îðòàéà àòäûüû “òÿêàìöë ìåõàíèçìëÿðè”íèí hÿãèãÿòäÿ òÿêìèëëÿøäèðèúè òÿñèðÿ ìàëèê îëäóüóíó ýþñòÿðÿí hå÷ áèð åëìè ñöáóò éîõäóð.

3. Äàøëàøìûø áèòêè ãàëûãëàðû âÿ òîðô ãàòëàðû òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí èðÿëè ñöðäöéö ïðîãíîçëàðûí òàì ÿêñèíè îðòàéà ÷ûõàðûð. Áó áþëöìäÿ áó ÿñàñ ìöääÿàëàðû îíëàðûí ìàhèééÿòè áàõûìûíäàí èíúÿëÿéÿúÿéèê.

273

Íömunÿvi Ìösÿlman Ãadûn Ùÿzrÿti Ìÿryÿm

Êå÷èëÿ áèëìÿéÿí èëê ïèëëÿ: hÿéàòûí ìÿíøÿéè Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè áöòöí úàíëû íþâëÿðèíèí èáòèäàè äöíéàäà òÿõìèíÿí 3,8 ìèëéàðä èë ÿââÿë ìåéäàíà ÷ûõàí éåýàíÿ áèð úàíëû höúåéðÿäÿí ÿìÿëÿ ýÿëäèéèíè èääèà åäèð. Òÿê höúåéðÿíèí ìèëéîíëàðëà êîìïëåêñ úàíëû íþâöíö íåúÿ ìåéäàíà ýÿòèðìÿñè âÿ áåëÿ áèð òÿêàìöë ÿýÿð hÿãèãÿòÿí äÿ îëóáñà, áóíóí èçëÿðèíèí äàøëàøìûø áèòêè ãàëûãëàðûíäà, òîðô ãàòëàðûíäà íèéÿ òàïûëìàìàñû äàðâèíèçì íÿçÿðèééÿñèíèí úàâàáëàíäûðà áèëìÿäèéè ñóàëëàðäûð. Àíúàã áöòöí áóíëàðäàí ÿââÿë èääèà åäèëÿí òÿêàìöë ìÿðhÿëÿñèíèí èëê ïèëëÿñèíäÿ äàéàíìàã ëàçûìäûð: áÿhñ åäèëÿí î “èëê höúåéðÿ” íåúÿ îðòàéà ÷ûõìûøäûð? Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè éàðàäûëûøû ðÿää åòäèéè âÿ hå÷ áèð ôþâãÿëòÿáèè ìöäàõèëÿíè ãÿáóë åòìÿäèéè ö÷öí “èëê höúåéðÿ”íèí hå÷ áèð ïëàí âÿ íèçàì-èíòèçàì îëìàäàí, òÿáèÿò ãàíóíëàðû ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ òÿñàäöôÿí ìåéäàíà ýÿëäèéèíè èääèà åäèð. Éÿíè áó íÿçÿðèééÿéÿ ýþðÿ, úàíñûç ìàääÿ òÿñàäöôëÿð íÿòèúÿñèíäÿ îðòàéà úàíëû áèð höúåéðÿ ÷ûõàðìàëûäûð. Àíúàã áó, ìÿëóì îëàí ÿí ÿñàñ áèîëîæè ãàíóíëàðà çèää èääèàäûð.

274

Ùarun Éÿhya

“Ùÿéàò hÿéàòäàí ýÿëèð” Äàðâèí þç êèòàáûíäà hÿéàòûí ìÿíáÿéè áàðÿäÿ hå÷ íÿ ãåéä åòìÿéèá. ×öíêè îíóí äþâðöíäÿêè èáòèäàè åëì úàíëûëàðûí ÷îõ ñàäÿ áèð ãóðóëóøà ìàëèê îëäóüóíó ýöìàí âÿ èääèà åäèðäè. Îðòà ÿñðëÿðäÿí áÿðè áþéöê åòèìàä áÿñëÿíÿí âÿ “ñïîíòàí ýåíåðàñèéà” àäëàíàí íÿçÿðèééÿíèí òÿðÿôäàðëàðû úàíñûç ìàääÿëÿðèí òÿñàäöôÿí áèð éåðÿ éûüûøûá úàíëû áèð âàðëûã ìåéäàíà ýÿòèðìÿñèíÿ èíàíûðäû. Áó äþâðäÿ áþúÿêëÿðèí éåìÿê ãàëûãëàðûíäàí, ñè÷àíëàðûí èñÿ áóüäàäàí ÿìÿëÿ ýÿëäèéèíÿ øöáhÿ åòìèðäèëÿð. Áóíó èñáàò åòìÿê ö÷öí hÿòòà ãÿðèáÿ òÿúðöáÿëÿð äÿ àïàðìûøäûëàð. ×èðêëè áèð ïàð÷àíûí öñòöíÿ áèð àç áóüäà ãîéóëìóø, áèð ãÿäÿð ýþçëÿéÿðëÿðñÿ, áó ÷óëüàøìàäàí ñè÷àíëàðûí ìåéäàíà ýÿëÿúÿéè çÿíí åäèëìèøäè. ×èé ÿòèí ãóðä ñàëìàñû äà hÿéàòûí úàíñûç ìàääÿëÿðäÿí ìåéäàíà ýÿëìÿñèíÿ äÿëèë ñàéûëûðäû. Ùàëáóêè äàhà ñîíðàëàð ìÿëóì îëàúàãäû êè, ÿòèí öñòöíäÿ éàðàíàí ãóðäëàð þç-þçöíÿ ìåéäàíà ýÿëìèð, ìèë÷ÿêëÿðèí ýÿòèðèá îðà ãîéäóüó ýþçëÿ ýþðöíìÿéÿí ñöðôÿëÿðäÿí ÷ûõûðëàð. Äàðâèí þçöíöí “Úèíñëÿðèí ìÿíøÿéè” àäëû êèòàáûíû éàçäûüû äþâðäÿ èñÿ åëì äöíéàñû áåëÿ håñàá åäèðäè êè, áàêòåðèéàëàð úàíñûç ìàääÿäÿí ìåéäàíà ýÿëèð. Ùàëáóêè ìÿøhóð ôðàíñûç áèîëîãó Ëóèñ Ïàñòåð òÿêàìöëöí ÿñàñû îëàí áó èíàíúû Äàðâèíèí êèòàáûíûí íÿøð åäèëìÿñèíäÿí áåø èë ñîíðà ãÿòè îëàðàã ðÿää åòäè. Ïàñòåð àïàðäûüû ÷àëûøìà âÿ òÿúðöáÿëÿðäÿí ñîíðà ýÿëäèéè íÿòèúÿíè áåëÿ õöëàñÿ åäèðäè: “Úàíñûç ìàääÿëÿðèí hÿéàò ÿìÿëÿ ýÿòèðìÿñèíÿ äàèð èääèà äàhà ãÿòè îëàðàã òàðèõèí àðõèâèíÿ âåðèëìèøäèð” (Sidney

275

Íömunÿvi Ìösÿlman Ãadûn Ùÿzrÿti Ìÿryÿm

Fox, Klaus Dose, Molecular Evolution and The Origin of Life, Marcel Dekker, New Öork, 1977, ñÿh. 2). Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí òÿðÿôäàðëàðû Ïàñòåðèí ýÿëäèéè íÿòèúÿëÿðÿ ãàðøû óçóí ìöääÿò ìöáàðèçÿ àïàðäûëàð. Àíúàã èíêèøàô åäÿí åëì úàíëû höúåéðÿíèí ìöðÿêêÿá ãóðóëóøóíó îðòàéà ÷ûõàðàíäàí ñîíðà hÿéàòûí þç-þçöíÿ ìåéäàíà ýÿëìÿñè èääèàñûíûí ÷öðöêëöéö áèð äàhà âÿ ãÿòè øÿêèëäÿ àéäûí îëäó.

XX ÿñðäÿêè íÿòèúÿñèç ñÿéëÿð XX ÿñðäÿ hÿéàòûí ìÿíøÿéè ìþâçóñó èëÿ áàüëû ïðîñåñëÿðèí þíöíäÿ ýåäÿí èëê òÿêàìöë÷ö ìÿøhóð ðóñ áèîëîãó Àëåêñàíäð Îïàðèí îëäó. Îïàðèí 1930-úó èëëÿðäÿ îðòàéà àòäûüû áÿçè òåçèñëÿðëÿ úàíëû höúåéðÿíèí òÿñàäöôÿí ìåéäàíà ýÿëÿ áèëÿúÿéèíè èñáàò åòìÿéÿ ÷àëûøäû. Àíúàã îíóí áó àõòàðûøëàðû íÿòèúÿñèç ãàëäû. Îïàðèí áóíó åòèðàô åòìÿéÿ ìÿúáóð îëäó: “Òÿÿññöô êè, höúåéðÿíèí ìÿíøÿéè ïðîáëåìè òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè áöòþâëöêäÿ ÿhàòÿ åäÿí ÿí ãàðàíëûã ìÿñÿëÿíè òÿøêèë åäèð” (Alexander I. Oðarin, Origin of Life, Dover Publications, New Öork, (1936), 1953 (reðrint), ñÿh. 196). Îïàðèíèí àðõàñûíúà ýåäÿí òÿêàìöë÷öëÿð hÿéàòûí ìÿíøÿéè ìþâçóñóíó áèð éåðÿ ÷ûõàðà áèëìÿê ö÷öí òÿúðöáÿëÿð àïàðìàüà ñÿé ýþñòÿðäèëÿð. Áó òÿúðöáÿëÿðèí ÿí ìÿøhóðó àìåðèêàëû êèìéàýÿð Ñòåíëè Ìèëëåð òÿðÿôèíäÿí 1953-úö èëäÿ àïàðûëäû. Ñ.Ìèëëåð èáòèäàè äöíéàíûí àòìîñôåðèíäÿ îëäóüóíó èääèà åòäèéè ãàçëàðû áèð òÿúðöáÿ âàñèòÿñèëÿ áèðëÿøäèðÿðÿê âÿ áó ðåàêñèéàéà åíåðæè ÿëàâÿ åäÿðÿê ïðîòåèíëÿðèí òÿðêèáèíäÿêè áèð íå÷ÿ öçâè ìîëåêóëó (àìèíîàñèò) ñèíòåç åòäè. Ùÿìèí èëëÿðäÿ ÿhÿìèééÿòëè áèð ìÿðhÿëÿ êèìè òÿãäèì îëóíàí áó òÿúðöáÿíèí íÿòèúÿñèç ãàëìàñû âÿ òÿúðöáÿäÿ èòèôàäÿ åäèëÿí àòìîñôåðèí ýåð÷ÿê äöíéà àòìîñôåðèíäÿí ÷îõ ôÿðãëè îëìàñû ýÿëÿúÿê èëëÿðäÿ îðòàéà ÷ûõàúàãäû (“New Evidence on Evolution of Early Atmosðhere and Life”,

276

Ùarun Éÿhya

Bulletin of the American Meteorological Society, c. 63, Kasým 1982, ss. 1328-1330). Óçóí ìöääÿò äàâàì åäÿí áó ñÿññèçëèêäÿí ñîíðà Ìèëëåðèí þçö äÿ èñòèôàäÿ åëÿäèéè àòìîñôåðèí hÿãèãè îëìàäûüûíû åòèðàô åòäè (Stanley Miller, Molecular Evolution of Life: Current Status of the Prebiotic Synthesis of Small Molecules, 1986, ñÿh. 7). Ùÿéàòûí ìÿíøÿéè ìÿñÿëÿñèíè à÷ûãëàìàã ö÷öí òÿêàìöë÷öëÿðèí XX ÿñðäÿ àïàðäûüû áöòöí ñÿéëÿð íÿòèúÿñèç ãàëäû. Ñàí Äèåãî Ñêðèïïñ Èíñòèòóòóíäàí îëàí òàíûíìûø ýåîêèìéà÷û Úåôôðè Áàäà òÿêàìöë÷ö “Eàrth” æóðíàëûíäà 1998-úè èëäÿ íÿøð åäèëÿí áèð ìÿãàëÿäÿ áó hÿãèãÿòè áåëÿ ãÿáóë åäèð: “Áó ýöí XX ÿñðè àðõàäà ãîéàðêÿí hÿëÿ XX ÿñðÿ äàõèë îëàíäà ìàëèê îëäóüóìóç ÿí áþéöê hÿëëèíè òàïìàìûø ïðîáëåìëÿ ãàðøû-ãàðøûéàéûã: hÿéàò Éåð öçöíäÿ íåúÿ áàøëàäû?” (Éeffrey Bada, Earth, Úubat 1998, ñÿh. 40).

Ùÿéàòûí êîìïëåêñ ãóðóëóøó Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí hÿéàòûí ìÿíøÿéè ìþâçóñóíäà ÷îõ úèääè ÷ÿòèíëèéÿ äöøìÿñèíèí ÿñàñ ñÿáÿáè ÿí ñàäÿ håñàá åäèëÿí úàíëû îðãàíèçìëÿðèí èíàíûëìàéàúàã äÿðÿúÿäÿ ãàðìàãàðûøûã ãóðóëóøà ìàëèê îëìàñûäûð. Úàíëû âàðëûüûí höúåéðÿñè èíñàí þâëàäûíûí äöçÿëòäèéè òåõíèêè ìÿhñóëëàðäàí äàhà ìöðÿêêÿáäèð. Áåëÿ êè, áó ýöí äöíéàíûí ÿí èíêèøàô åòìèø ëàáîðàòîðèéàëàðûíäà äà úàíñûç ìàääÿëÿðè áèð éåðÿ éûüàðàã úàíëû höúåéðÿ ÿëäÿ åòìÿê ìöìêöí äåéèë. Áèð höúåéðÿíèí ìåéäàíà ýÿëìÿñè ö÷öí ëàçûì îëàí øÿðòëÿð hå÷ âàõò òÿñàäöôëÿðëÿ èçàh åäèëìÿéÿúÿê ãÿäÿð ÷îõäóð. Ùöúåé-

277

Íömunÿvi Ìösÿlman Ãadûn Ùÿzrÿti Ìÿryÿm

ðÿíèí ÿñàñëàðûíäàí áèðè îëàí ïðîòåèíëÿðèí òÿñàäöôè îëàðàã ñèíòåçëÿøìÿ åhòèìàëû èñÿ 500 àìèíîàñèòëèê éóâàðëàã áèð ïðîòåèí ö÷öí 10.950-äÿ 1-äèð. Àíúàã ðèéàçèééàòäà 10.50-äÿ 1-äÿí àøàüû îëàíëàð “èìêàíñûç” ñàéûëûð. Ùöúåéðÿíèí íöâÿñèíäÿ éåðëÿøÿí âÿ þçöíäÿ ýåíåòèê áèëýèíè ýèçëÿäÿí ÄÍÒ ìîëåêóëó èñÿ èíàíûëìàç áèð ìÿëóìàò áàíêûäûð. Èíñàí ÄÍÒ-ñèíèí åhòèâà åòäèéè ìÿëóìàòûí ÿýÿð êàüûçà êþ÷öðöëìÿéÿ ÷àëûøûëñà, 500 ñÿhèôÿäÿí èáàðÿò îëàí 900 úèëäëèê áèð êèòàáõàíàíûí ìåéäàíà ýÿëÿúÿéè håñàáëàíûð. Áó íþãòÿäÿ ÷îõ ìàðàãëû áèð äèëåììà äà âàð: ÄÍÒ àíúàã áÿçè õöñóñèëÿøìèø ïðîòåèíëÿðèí êþìÿéè èëÿ úöòëÿøÿ áèëèð. Àíúàã áó ïðîòåèíëÿðèí ñèíòåçè äÿ àíúàã ÄÍÒ-äÿêè ìÿëóìàòëàðà óéüóí îëàðàã hÿéàòà êå÷èð. Áèð-áèðèíÿ áàüëû îëäóãëàðûíà ýþðÿ úöòëÿøìÿíèí ìåéäàíà ýÿëÿ áèëìÿñè ö÷öí îíëàðûí èêèñèíèí äÿ åéíè àíäà ìþâúóä îëìàñû ëàçûìäûð. Áó èñÿ hÿéàòûí þçö-þçöíäÿí ìåéäàíà ýÿëìÿñè áàðÿäÿêè ññåíàðèíè ÷ÿòèíëèéÿ ñàëûð. Ñàí Äèåãî Êàëèôîðíèéà Óíèâåðñèòåòèíäÿí ìÿøhóð òÿêàìöë÷ö àëèì, ïðîôåññîð Ëåñëè Îðýåë (Leslie Orgel) “Scientific American” æóðíàëûíûí 1994-úö èëèí îêòéàáð àéûíäàêû ñàéûíäà áó hÿãèãÿòè áåëÿ åòèðàô åäèð: “Ñîí äÿðÿúÿ êîìïëåêñ ãóðóëóøëàðà ñàhèá îëàí ïðîòåèíëÿðèí âÿ íóêëåèí òóðøóëàðûíûí (ÐÍÒ âÿ ÄÍÒ) åéíè éåðäÿ âÿ åéíè âàõòäà òÿñàäöô íÿòèúÿñèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè hÿòòà åhòèìàëäàí äà hÿääèíäÿí àðòûã óçàãäûð. Àíúàã áóíëàðûí áèðè îëìàäàí äèýÿðèíè ÿëäÿ åòìÿê äÿ ìöìêöí äåéèë. Äîëàéûñû èëÿ èíñàí hÿéàòûí êèìéÿâè éîëëàðëà îðòàéà ÷ûõìàñûíûí hå÷ âàõò ìöìêöí îëìàìàñû íÿòèúÿñèíÿ ýÿëìÿê ìÿúáóðèééÿòèíäÿ ãàëûð” (Leslie E.

278

Ùarun Éÿhya

Orgel, “The Origin of Life on Earth”, Scientific American, c.

271, Ekim 1994, ñÿh. 78). Øöáhÿñèç êè, ÿýÿð hÿéàòûí òÿñàäöôëÿðëÿ îðòàéà ÷ûõìàñûíûí ãåéðè-ìöìêöíëöéö òÿñäèãëÿíèðñÿ, áó âÿçèééÿòäÿ îíóí ôþâãÿëòÿáèè øÿêèëäÿ éàðàäûëäûüûíû ãÿáóë åòìÿê ëàçûìäûð. Áó hÿãèãÿò èñÿ ÿñàñ ìÿãñÿäè éàðàäûëûøû ðÿää åòìÿê îëàí òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí à÷ûã-àøêàð ìÿíàñûçëûüûíû îðòàéà ÷ûõàðûð.

Òÿêàìöëöí õÿéàëè ìåõàíèçìëÿðè Äàðâèíèçì íÿçÿðèééÿñèíè ïó÷ åäÿí áàøãà èêèíúè áþéöê ìÿñÿëÿ áó íÿçÿðèééÿíèí “òÿêàìöë ìåõàíèçìëÿðè” êèìè îðòàéà àòäûüû èêè àíëàéûøûí äà ÿñë hÿãèãÿòäÿ hå÷ áèð òÿêìèëëÿøäèðèúè ýöúÿ ìàëèê îëìàìàñûíûí ñöáóòà éåòèðèëìÿñèäèð. Äàðâèí îðòàéà àòäûüû òÿêàìöë èääèàñûíû òàì øÿêèëäÿ “òÿáèè ñåëåêñèéà” ìåõàíèçìèíÿ áàüëàìûøäû. Îíóí áó ìåõàíèçìÿ âåðäèéè ÿhÿìèééÿò êèòàáûíûí àäûíäàí äà ýþðöíöðäö: “Úèíñëÿðèí ìÿíøÿéè òÿáèè ñåëåêñèéà éîëó èëÿ”. Òÿáèè ñåëåêñèéà òÿáèè ñå÷ìÿ äåìÿêäèð âÿ òÿáèÿòäÿêè hÿéàò ìöáàðèçÿñèíäÿ òÿáèè øÿðòëÿðÿ óéüóí îëàí ýöúëö úàíëûëàðûí hÿéàòäà ãàëàúàüû äöøöíúÿñèíÿ ÿñàñëàíûð. Ìÿñÿëÿí, éûðòûúû håéâàíëàð òÿðÿôèíäÿí höðêöäöëÿí áèð ìàðàë ñöðöñöíäÿ äàhà ñöðÿòëè ãà÷à áèëÿíëÿð hÿéàòäà ãàëàúàãëàð. Áåëÿëèêëÿ, ìàðàë ñöðöñö ñöðÿòëèëÿðäÿí âÿ ýöúëöëÿðäÿí ìåéäàíà ýÿëìÿëèäèð. Àíúàã áó ìåõàíèçì ìàðàëëëàðû ÿëáÿòòÿ, òÿêìèëëÿøäèðìÿç, îíëàðû áàøãà áèð úàíëû íþâöíÿ, ìÿñÿëÿí, àòëàðà ÷åâèðìÿç. Äîëàéûñû èëÿ òÿáèè ñåëåêñèéà ìåõàíèçìè hå÷ áèð òÿêìèëëÿøäèðèúè ýöúÿ ìàëèê äåéèë. Äàðâèí äÿ áó hÿãèãÿòèí ôÿðãèíäÿ èäè âÿ

279

Íömunÿvi Ìösÿlman Ãadûn Ùÿzrÿti Ìÿryÿm

“Úèíñëÿðèí ìÿíøÿéè” êèòàáûíäà “ôàéäàëû äÿéèøèêëèêëÿð ìåéäàíà ýÿëìÿäèéè âàõòäà òÿáèè ñåëåêñèéà hå÷ íÿ åäÿ áèëìÿç” äåìÿê ìÿúáóðèééÿòèíäÿ ãàëìûøäû (Charles Darwin, The Origin of Sðecies: A Facsimile of the First Edition, Íarvard University Press, 1964, ñÿh. 189).

Ëàìàðêûí òÿñèðè Éàõøû, áÿñ áó “ôàéäàëû äÿéèøèêëèêëÿð” íåúÿ ìåéäàíà ýÿëäè? Äàðâèí þç äþâðöíöí èáòèäàè åëì àíëàéûøû äàõèëèíäÿ áó ñóàëà Ëàìàðêà ÿñàñëàíàðàã úàâàá âåðìÿéÿ ÷àëûøìûøäû. Äàðâèíäÿí ÿââÿë éàøàìûø ôðàíñûç áèîëîãó Ëàìàðêà ýþðÿ, úàíëûëàð hÿéàòëàðû áîéó ìÿðóç ãàëäûãëàðû ôèçèêè äÿéèøèêëèêëÿðè ñîíðàêû íÿñëÿ þòöðöðëÿð, íÿñèëäÿí-íÿñëÿ þòöðöëÿðÿê éûüûëàí áó õöñóñèééÿòëÿð íÿòèúÿñèíäÿ èñÿ éåíè úèíñëÿð ìåéäàíà ÷ûõûð. Ìÿñÿëÿí, Ëàìàðê äåéèðäè êè, çöðàôÿëÿð úåéðàíëàðäàí ÿìÿëÿ ýÿëèáëÿð. Áåëÿ êè, höíäöð àüàúëàðûí éàðïàãëàðûíû éåìÿê ö÷öí ñÿé ýþñòÿðÿðêÿí îíëàðûí íÿñèëäÿí-íÿñëÿ áîéëàðû óçàíûá. Äàðâèí äÿ áóíà îõøàð ìèñàëëàð ýÿòèðìèø, ìÿñÿëÿí, “Úèíñëÿðèí ìÿíøÿéè” êèòàáûíäà ãèäà òàïìàã ö÷öí ñóéà ýèðÿí áÿçè àéûëàðûí áèð ìöääÿò ñîíðà áàëèíàëàðà ÷åâðèëäèéèíè èääèà åòìèøäè (Charles Darwin, The Origin of Sðecies: A Facsimile of the First Edition, Íarvard University Press, 1964, ñÿh.

184). Àììà Ìåíäåë òÿðÿôèíäÿí êÿøô îëóíìóø âÿ XX ÿñðäÿ èíêèøàô åäÿí ýåíåòèêà åëìè èëÿ þç ãÿòè òÿñäèãèíè òàïìûø àòàâèçì ãàíóíëàðû ãàçàíûëìûø õöñóñèé-

280

Ùarun Éÿhya

éÿòëÿðèí ñîíðàêû íÿñèëëÿðÿ þòöðöëìÿñè ÿôñàíÿñèíè ãÿòè îëàðàã äàðìàäàüûí åòäè. Áåëÿëèêëÿ, òÿáèè ñåëåêñèéà áöòöíëöêëÿ òÿñèðñèç áèð ìåõàíèçì îëàðàã ãàëäû.

Íåîäàðâèíèçì âÿ ìóòàñèéàëàð Äàðâèíèñòëÿð èñÿ áó âÿçèééÿòÿ áèð ÷þçöì òàïà áèëìÿê ö÷öí 1930-úó èëëÿðèí àõûðëàðûíäà “Ìöàñèð ñèíòåòèê íÿçÿðèééÿ”íè, äàhà ìÿøhóð àäû èëÿ äåñÿê, íåîäàðâèíèçìè îðòàéà àòäûëàð. Íåîäàðâèíèçì òÿáèè ñåëåêñèéà êîíñåïñèéàñûíà “ôàéäàëû äÿéèøèêëèêëÿðèí ñÿáÿáè” êèìè ìóòàñèéàëàðû,_éÿíè úàíëûëàðûí ýåíëÿðèíÿ ðàäèàñèéà êèìè õàðèúè òÿñèðëÿðèí, éà äà êþ÷öðìÿ ñÿhâëÿðè íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà ýÿëÿí ïîçóíòóëàðû ÿëàâÿ åòäè. Áó ýöí äöíéàäà òÿêàìöë àäûíà hÿëÿ äÿ ãÿáóë åäèëÿí ìîäåë íåîäàðâèíèçìäèð. Íÿçÿðèééÿ Éåð öçöíäÿ îëàí ìèëéîíëàðëà úàíëû íþâöíöí, áó úàíëûëàðûí ãóëàã, ýþç, àüúèéÿð, ãàíàä êèìè ñàéñûç êîìïëåêñ îðãàíëàðûíûí “ìóòàñèéàëàðà”, éÿíè ýåíåòèê ïîçóíòóëàðà ÿñàñëàíàí áèð ìÿðhÿëÿ íÿòèúÿñèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëäèéèíè èääèà åäèð. Àíúàã íÿçÿðèééÿíè êÿñÿðñèç åäÿí à÷ûã áèð åëìè hÿãèãÿò âàð: ìóòàñèéàëàð úàíëûëàðû èíêèøàô åòäèðìÿç, ÿêñèíÿ, îíëàðà hÿìèøÿ çÿðÿð âåðÿðëÿð. Áóíóí ñÿáÿáè ÷àõ ñàäÿäèð: ÄÍÒ ÷îõ êîìïëåêñ áèð ãóðóëóøà ìàëèêäèð. Áó ìîëåêóë öçÿðèíäÿ ìåéäàíà ýÿëÿí hÿð hàíñû òÿñàäöôè òÿñèð àíúàã çÿðÿð âåðèð. Àìåðèêàëû ýåíåòèê Á.Ý.Ðàíýàíàòhàí áóíó áåëÿ à÷ûãëàéûð: “Ìóòàñèéàëàð êè÷èê, òÿñàäöôè âÿ çÿðÿðëèäèðëÿð. ×îõ íàäèð hàëëàðäà ìåéäàíà ýÿëèðëÿð âÿ ÿí éàõøû åhòèìàëëà òÿñèðñèçäèðëÿð. Áó ö÷ õöñóñèééÿò ìóòàñèéàëàðûí òÿêàìöë÷ö áèð èíêèøàôà ñÿáÿá îëà áèëìÿéÿúÿéèíè

281

Íömunÿvi Ìösÿlman Ãadûn Ùÿzrÿti Ìÿryÿm

ýþñòÿðèð. Îíñóç äà éöêñÿê äÿðÿúÿäÿ ÿëàhèääÿëÿøìèø áèð îðãàíèçìäÿ ìåéäàíà ýÿëÿí òÿñàäöôè áèð hàë éà òÿñèðñèç îëàúàã, éà äà çÿðÿðëè. Áèð ãîë ñààòûíäà ìåéäàíà ýÿëÿúÿê òÿñàäöôè äÿéèøèêëèê îíó èíêèøàô åòäèðìÿéÿúÿêäèð. Áþéöê åhòèìàëëà îíà çÿðÿð âåðÿúÿê âÿ éà ÿí éàõøû åhòèìàëëà òÿñèðñèç ãàëàúàã. Áèð çÿëçÿëÿ áèð øÿhÿðè èíêèøàô åòäèðìÿç, ÿêñèíÿ, îíó äàüûäàð” (B.G. Ranganathan, Origins?, The Banner Of Truth Trust, Pennsylvania, 1988). Áó ýöíÿ ãÿäÿð hå÷ áèð ôàéäàëû ìóòàñèéà íöìóíÿñè îëìàéûá. Áöòöí ìóòàñèéàëàðûí çÿðÿðëè îëäóüó ìöÿééÿíëÿøäè. Àéäûí îëäó êè, òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí “òÿêàìöë ìåõàíèçìè” êèìè ýþñòÿðäèéè ìóòàñèéàëàð hÿãèãÿòäÿ úàíëûëàðà àíúàã çèéàí âåðÿí, îíëàðû øèêÿñò åäÿí áèð ýåíåòèê hàäèñÿäèð. (Èíñàíëàðäà ìóòàñèéàíûí ÿí ÷îõ ýþðöíÿí òÿñèðè õÿð÷ÿíý õÿñòÿëèéèäèð). ßëáÿòòÿ, çÿðÿðâåðèúè áèð ìåõàíèçì “òÿêàìöë ìåõàíèçìè” îëà áèëìÿç. Òÿáèè ñåëåêñèéà èñÿ Äàðâèíèí äÿ ãÿáóë åòäèéè êèìè, “þçáàøûíà hå÷ íÿ åäÿ áèëìÿç”. Áó hÿãèãÿò áèçëÿðÿ òÿáèÿòäÿ hå÷ áèð “òÿêàìöë ìåõàíèçìè”íèí îëìàäûüûíû ýþñòÿðèð. Òÿêàìöë ìåõàíèçìè îëìàäûüûíà ýþðÿ èñÿ òÿêàìöë äåéèëÿí õÿéàëè ìÿðhÿëÿ äÿ îëà áèëìÿç.

Äàøëàøìûø ãàëûãëàðäà êå÷èä ôîðìàëàðûíûí èçè éîõäóð Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí èääèà åòäèéè ññåíàðèíèí áàø âåðìÿìÿñèíèí ÿí à÷ûã ñöáóòó èñÿ äàøëàøìûø áèòêè ãàëûüû ãàòëàðû, òîðô ëàéëàðûäûð. Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíÿ ýþðÿ, áöòöí úàíëûëàð áèð-áèðèíäÿí òþðÿìèøäèð. Èëê úàíëû íþâö âàõò êå÷ÿíäÿí ñîíðà áàøãà ôîðìàéà ÷åâðèëìèøè âÿ áöòöí úèíñëÿð áó øÿêèëäÿ îðòàéà ÷ûõìûøäûð. Íÿçÿðèééÿéÿ ýþðÿ, áó äÿéèøèêëèê éöç ìèëéîí èëëÿð áîéó ñöðÿðÿê ìÿðhÿëÿ-ìÿðhÿëÿ äàâàì åòìèøäèð.

282

Ùarun Éÿhya

Áó âÿçèééÿòäÿ èääèà åäèëÿí óçóí äÿéèøèêëèê ìöääÿòè áîéóíúà ñàéñûç-håñàáñûç “àðà úèíñëÿð”èí ìåéäàíà ýÿëäèéèíè âÿ éàøàäûüûíû ãÿáóë åòìÿê ëàçûìäûð. Ìÿñÿëÿí, êå÷ìèøäÿ þçöíäÿ áàëûã õöñóñèééÿòëÿðèíèí îëìàñûíà áàõìàéàðàã áèð éàíäàí äà áÿçè ñöðöíÿíëÿðèí õöñóñèééÿòëÿðèíè ãàçàíìûø éàðû áàëûã-éàðû ñöðöíÿí úàíëûëàð éàøàìûø îëìàëû èäè. Éàõóä äà ñöðöíÿíëÿðèí õöñóñèééÿòëÿðèíÿ ìàëèê îëàðêÿí áèð éàíäàí äà áÿçè ãóø õöñóñèééÿòëÿðè ãàçàíìûø ñöðöíÿí-ãóøëàð îðòàéà ÷ûõìàëû èäè. Àíúàã îíëàð êå÷èä ìÿðhÿëÿñèíäÿ îëäóãëàðû ö÷öí øèêÿñò, íþãñàíëû âÿ ãöñóðëó úàíëûëàð îëìàëû èäèëÿð. Òÿêàìöë÷öëÿð êå÷ìèøäÿ éàøàäûãëàðûíà èíàíäûãëàðû áó íÿçÿðè ìÿõëóãëàðà “àðà êå÷èä ôîðìàñû” àäûíû âåðèðëÿð. ßýÿð hÿãèãÿòÿí êå÷ìèøäÿ áó úöð úàíëûëàð éàøàéûáñà, îíäà îíëàðûí ñàéëàðû âÿ íþâëÿðè ìèëéîíëàðëà, hÿòòà ìèëéàðäëàðëà îëìàëû èäè. Âÿ áó ãÿðèáÿ úàíëûëàðûí ãàëûãëàðûíà ìöòëÿã äàøëàøìûø ãàëûãëàðäà, òîðô ëàéëàðûíäà ðàñò ýÿëèíìÿëè èäè. Äàðâèí “Úèíñëÿðèí ìÿíøÿéè”íäÿ áóíó áåëÿ à÷ûãëàìûøäûð: “ßýÿð íÿçÿðèééÿ äöçäöðñÿ, úèíñëÿðè áèð-áèðèíÿ áàüëàéàí ñàéñûç àðà êå÷èä íþâëÿðè ìöòëÿã éàøàìàëûäûð... Áóíëàðûí éàøàìàñûíà äàèð ñöáóòëàð äà

283

Íömunÿvi Ìösÿlman Ãadûn Ùÿzrÿti Ìÿryÿm

òÿêúÿ äàøëàøìûø áèòêè ãàëûãëàðû ãàòëàðû àðàñûíäà òàïûëà áèëÿð (Charles Darwin, The Origin of Sðecies: A Facsimile of the First Edition, Íarvard University Press, 1964, ñÿh. 179.).

Äàðâèíèí ïó÷ îëàí öìèäëÿðè Àíúàã XIX ÿñðèí îðòàëàðûíäàí áó éàíà äöíéàíûí äþðä áèð òÿðÿôèíäÿ äàøëàøìûø ãàëûãëàð òÿäãèã åäèëñÿ äÿ hÿìèí ëàéëàðäà áó àðà êå÷èä ôîðìàëàðûíà hå÷ âàõò ðàñò ýÿëèíìÿéèá. Àïàðûëìûø ãàçûíòû âÿ àðàøäûðìàëàð çàìàíû ÿëäÿ åäèëÿí áöòöí òàïûíòûëàð òÿêàìöë÷öëÿðèí ýþçëÿäèêëÿðèíèí ÿêñèíÿ îëàðàã ýþñòÿðäè êè, úàíëûëàð Éåð öçöíäÿ áèðäÿí-áèðÿ, íþãñàíñûç âÿ ãöñóðñóç áèð øÿêèëäÿ îðòàéà ÷ûõûáëàð. Òàíûíìûø èíýèëèñ ïàëåîíòîëîãó Äåðåê Ó.Åýåð þçö òÿêàìöë÷ö îëñà äà áó ýåð÷ÿéè áåëÿ åòèðàô åäèð: “Ïðîáëåìèìèç áóäóð êè, ýåîëîæè ëàéëàðû, äàøëàøìûø ãàòëàðû áöòöí òÿôÿððöàòû èëÿ àðàøäûðàíäà, èñòÿð úèíñëÿð, èñòÿðñÿ äÿ ñèíèôëÿð ñÿâèééÿñèíäÿ îëñóí, äàâàìëû îëàðàã hÿìèøÿ åéíè hÿãèãÿòëÿ ãàðøûëàøûðûã: ìÿðhÿëÿëè òÿêàìöëëÿ èíêèøàô åäÿí éîõ, Éåð êöðÿñèíäÿ áèðäÿí-áèðÿ ìåéäàíà ýÿëÿí ãðóïëàð ýþðöðöê (Derek A. Ager, “The Nature of the Fossil Record”, Proceedings of the British Geological Association, c. 87, 1976, ñÿh. 133) Éÿíè áöòöí úàíëû íþâëÿðè äàøëàøìûø ëàéëàðäà àðàëàðûíäà hå÷ áèð êå÷èä ôîðìàñû îëìàäàí, íþãñàíñûç øÿêèëäÿ àíè îëàðàã îðòàéà ÷ûõûðëàð. Áó èñÿ Äàðâèíèí äöøöíúöëÿðèíèí òàì ÿêñè âÿ úàíëû íþâëÿðèíèí éàðàäûëäûüûíû ýþñòÿðÿí ÷îõ ýöúëö äÿëèëäèð. ×öíêè áèð úàíëû íþâöíöí þçö-þçöíäÿí òÿêìèëëÿøìÿñèíèí, hå÷ áèð àòà îëìàäàí áèð àíäà âÿ ãöñóðñóç îëàðàã îðòàéà ÷ûõìàñûíûí éåýàíÿ èçàhû î úèíñèí éàðàäûëìàñûäûð. Áó hÿãèãÿò ìÿøhóð òÿêàìöë÷ö áèîëîã Äóãëàñ Ôóòóéìà òÿðÿôèíäÿí äÿ ãÿáóë åäèëèð: “Éàðàäûëûø âÿ òÿêàìöë hàçûðäà éàøàéàí úàíëûëàðûí ìÿíøÿéè hàããûíäà èêè ìöìêöí à÷ûãëàìàëàðäûð. Úàíëûëàð äöíéà öçÿðèí-

284

Ùarun Éÿhya

äÿ éà òàìàìèëÿ ìöêÿììÿë âÿ íþãñàíñûç áèð øÿêèëäÿ îðòàéà ÷ûõìûøäûð, éà äà áåëÿ îëìàìûøäûð. ßýÿð áåëÿ îëìàéûáñà, îíäà áèð äÿéèøèêëèê ìÿðhÿëÿñè ñàéÿñèíäÿ þçëÿðèíäÿí ÿââÿë ìþâúóä îëàí áÿçè úàíëû íþâëÿðèíèí òÿêàìöëö éîëó èëÿ ìåéäàíà ýÿëìÿëèäèðëÿð. Àììà îíëàð ÿýÿð ãöñóðñóç âÿ ìöêÿììÿë áèð øÿêèëäÿ îðòàéà ÷ûõûáëàðñà, î hàëäà ñîíñóç ýöú ñàhèáè áèð àüûë òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëìàëûäûðëàð (Douglas É. Futuyma, Science on Trial, Pantheon Books, New Öork, 1983, ñÿh. 197). Äàøëàøìûø ãàëûãëàð äà úàíëûëàðûí Éåð öçöíäÿ ãöñóðñóç âÿ ìöêÿììÿë øÿêèëäÿ îðòàéà ÷ûõäûüûíû ýþñòÿðèð. Éÿíè úèíñëÿðèí ìÿíøÿéè Äàðâèíèí èääèàñûíûí ÿêñèíÿ îëàðàã òÿêàìöë äåéèë, éàðàäûëûøäûð.

Èíñàíûí òÿêàìöëö íàüûëû Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè ìöäàôèÿ åäÿíëÿðèí ÿí ÷îõ ýöíäÿìÿ ýÿòèðäèéè ìÿñÿëÿ èíñàíûí ìÿíøÿéè ìÿñÿëÿñèäèð. Áó ìÿñÿëÿäÿêè äàðâèíèñò èääèà áó ýöí éàøàéàí ìöàñèð èíñàíûí ìåéìóíàáÿíçÿð áÿçè ìÿõëóãëàðäàí ÿìÿëÿ ýÿëäèéèíè áèëäèðèð. 4-5 ìèëéîí èë áóíäàí ÿââÿë áàøëàíäûüû ãÿáóë åäèëÿí áó ìÿðhÿëÿäÿ ìöàñèð èíñàíëà îíóí ÿúäàäëàðû àðàñûíäà áÿçè “àðà ôîðìà”ëàðûí éàøàäûüû èääèà îëóíóð. Ùÿãèãÿòäÿ èñÿ áöòöíëöêëÿ õÿéàëè îëàí áó ññåíàðèäÿ äþðä ÿñàñ “êàòåãîðèéà” ñàäàëàíûð: 1. Australoïithecus 2. Ùomo habilis 3. Ùomo erectus 4. Ùomo saðiens. Òÿêàìöë÷öëÿð èíñàíëàðûí ýóéà èëê ìåéìóíàáÿíçÿð ÿúäàäëàðûíà “úÿíóá ìåéìóíó” ìÿíàñûíà ýÿëÿí “Australoïithecus” àäûíû âåðèðëÿð. Áó úàíëûëàð hÿãèãÿòäÿ íÿñëè òöêÿíìèø áèð ìåéìóí úèíñèíäÿí áàøãà áèð øåé äåéèë. Èíýèëòÿðÿ âÿ ÀÁØ-äàí îëàí ëîðä Ñîëè Çàêåðìàí (Lord Solly Zuckerman) âÿ ïðîô. ×àðëç

285

Íömunÿvi Ìösÿlman Ãadûn Ùÿzrÿti Ìÿryÿm

Îêñíåðä (Charles Oxnard) êèìè äöíéàíûí èêè ìÿøhóð àíàòîì è ñ ò è í è í Australoïithecus íöìóíÿëÿðè öçÿðèíäÿ àïàðäûãëàðû ÷îõ ÿhàòÿëè ÷àëûøìàëàð áó úàíëûëàðûí éàëíûç íÿñëè êÿñèëìèø áèð ìåéìóí úèíñèíÿ àèä îëìàñûíû âÿ îíëàðûí èíñàíëàðëà hå÷ áèð îõøàðëûüà ìàëèê îëìàäûüûíû ýþñòÿðìèøäèð (Solly Zuckerman, Beyond The Ivory Tower, T o ð l i n g e r Publications, New Öork, 1970, ss. 75-94; Charles E. Oxnard, “The Place of Australoðithecines in Íuman Evolution: Grounds for Doubt”, Nature, c. 258, ñÿh. 389). Òÿêàìöë÷öëÿð èíñàí òÿêàìöëöíöí ñîíðàêû ìÿðhÿëÿñèíè äÿ “hîìî”, éÿíè èíñàí îëàðàã òÿñíèô åäèðëÿð. Èääèàëàðà ýþðÿ, hîìî ñûðàñûíäàêû úàíëûëàð Australoïithecus-ëàðäàí äàhà ÷îõ èíêèøàô åòìèøäèëÿð. Òÿêàìöë÷öëÿð áó ôÿðãëè úàíëûëàðà àèä ôÿñèëëÿðè àðä-àðäà äöçÿðÿê õÿéàëè áèð òÿêàìöë úÿäâÿëè òÿøêèë åäèðäè. Áó úÿäâÿë õÿéàëèäèð, ÷öíêè hÿãèãÿòäÿ áó ìöõòÿëèô ñèíèôëÿð àðàñûíäà òÿêàìöë ÿëàãÿñèíèí îëäóüó hå÷ âàõò ñöáóò åäèëìÿìèøäèð. Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí XX ÿñðäÿêè ÿí ìöhöì ìöäàôèÿ÷èëÿðèíäÿí áèðè îëàí Åðíñò Ìåéð (Ernst Mayr) “Ùîìî ñàïèåíñÿ óçàíàí çÿíúèð hÿãèãÿòäÿ èòêèíäèð” äåéÿðÿê áóíó ãÿáóë åäèð

286

Ùarun Éÿhya

(É. Rennie, “Darwin’s Current Bulldog: Ernst Mayr”, Scientific American, äåêàáð 1992). Òÿêàìöë÷öëÿð Australoïithecus-homo habilis-homo erectus-homo saðiens ñûðàëàìàñûíû òÿðòèáëÿéÿðêÿí áóíëàðûí hÿð áèðèíèí îíäàí ñîíðà ýÿëÿíèí àòàñû îëìàñû òÿñâèðèíè éàðàòìàüà ÷àëûøûðëàð. Ùàëáóêè ïàëåîàíòðîïîëîãëàðûí ñîí òàïûíòûëàðû Australoïithecus, homo habilis âÿ homo erectus-óí äöíéàíûí ìöõòÿëèô áþëýÿëÿðèíäÿ åéíè äþâðëÿðäÿ éàøàäûãëàðûíû ñöáóò åòìèøäèð (Alan Walker, Science, c. 207, 1980, ñÿh. 1103; A.É.Kelso, Physical Antroðology, 1. íÿøð, É.B.Liðincott Co., New Öork, 1970, ñÿh. 221; M.D. Leakey, Olduvai Gorge, c.

3, Cambridge University Press, Cambridge, 1971, ñÿh. 272). Íomo erectus ñèíèôèíÿ äàõèë åäèëÿí èíñàíëàðûí áèð hèññÿñè ìöàñèð äþâðëÿðÿ ãÿäÿð, homo saðiens íåàíäåðòàë âÿ homo saðiens èñÿ ñàïèåíñ (ìöàñèð) èíñàíëà åéíè øÿðàèòäÿ éàí-éàíà éàøàìûøëàð (Time, íîéàáð 1996). Áó èñÿ ÿëáÿòòÿ, áó ñèíèôëÿðèí áèð-áèðèíèí ÿúäàäû îëìàñû èääèàñûíûí ãöââÿäÿ ãàëìàäûüûíû àéäûí øÿêèëäÿ îðòàéà ãîéóð. Ùàðâàðä Óíèâåðñèòåòè (ÀÁØ) ïàëåîíòîëîãëàðûíäàí Ñòåôàí Úåé Ãóëä (Steðhen Éay Gould) þçö áèð òÿêàìöë÷ö îëñà äà äàðâèíèçì íÿçÿðèééÿñèíèí áó ÷ÿòèíëèéèíè áåëÿ èçàh åäèð: ßýÿð áèð-áèðè èëÿ ïàðàëåë îëàðàã éàøàéàí ö÷ ìöõòÿëèô hîìèíèä (èíñàíàáÿíçÿð) úèçýèñè âàðñà, åëÿ èñÿ áèçèì íÿñèë àüàúûìûçà íÿ îëäó? Àéäûíäûð êè, áóíëàðûí áèðè äèýÿðèíäÿí ìåéäàíà ÷ûõìûø îëà áèëìÿç. Áóíëàðûí áèðè äèýÿðè èëÿ ìöãàéèñÿ åäèëÿíäÿ òÿêàìöë íÿòèúÿñèíäÿ áèð èíêèøàô àðäûúûëëûüû ýþñòÿðÿ áèëìèðëÿð (S.É. Gould, Natural Íistory, c. 85, 1976, ñÿh. 30). Ãûñàñû, ìÿòáóàòäà âÿ éà äÿðñ êèòàáëàðûíäà ãåéä åäèëÿí âÿ õÿéàëëàðûí ìÿhñóëó îëàí áÿçè “éàðûìåéìóí, éàðûèíñàí” úàíëûëàðûí øÿêèëëÿðè èëÿ, éÿíè àíúàã òÿáëèüàò éîëó èëÿ ýöúëÿ ñàõëàíìàüà ÷àëûøûëàí èíñàíûí òÿêàìöëö ññåíàðèñè hå÷ áèð åëìè ÿñàñû

287

Íömunÿvi Ìösÿlman Ãadûn Ùÿzrÿti Ìÿryÿm

îëìàéàí íàüûëäàí èáàðÿòäèð. Áó ìþâçóíó óçóí èëëÿð àðàøäûðàí, õöñóñèëÿ Australoïithecus ôÿñèëëÿðè öçÿðèíäÿ 15 èë òÿäãèãàò àïàðàí Èíýèëòÿðÿíèí ÿí ìÿøhóð âÿ ìþòÿáÿð àëèìëÿðèíäÿí áèðè ëîðä Ñîëè Çàêåðìàí þçö áèð òÿêàìöë÷ö èäè, àììà î äà îðòàäà ìåéìóíàáÿíçÿð úàíëûëàðäàí èíñàíà ýÿëèá ÷ûõàí hÿãèãè áèð íÿñèë àüàúûíûí îëìàäûüû íÿòèúÿñèíÿ ýÿëìèøäèð. Ëîðä Ñ.Çàêåðìàí áèð äÿ ìàðàãëû áèð “åëì øêàëàñû” hàçûðëàìûøäû. Î, åëìè îëàðàã ãÿáóë åòäèéè åëì ñàhÿëÿðèíäÿí åëìäÿí óçàã îëàðàã ãÿáóë åòäèéè åëì ñàhÿëÿðèíÿ ãÿäÿð áèð úÿäâÿë òÿøêèë åòìèøäè. Ëîðä Ñ.Çàêåðìàíûí áó úÿäâÿëèíÿ ýþðÿ, åëìè, éÿíè êîíêðåò ôàêòëàðà ÿñàñëàíàí åëì ñàhÿëÿðè êèìéà âÿ ôèçèêàäûð. Úÿäâÿëäÿ áóíëàðäàí ñîíðà áèîëîýèéà åëìëÿðè, ñîíðà äà ñîñèàë åëìëÿð éåðëÿøèð. Úÿäâÿëèí ñîíóíäà, éÿíè ÿí åëìäÿí êÿíàð håñàá åäèëÿí hèññÿäÿ èñÿ òåëåïàòèéà, “àëòûíúû hèññ” êèìè “hèññäÿíêÿíàð äÿðê åòìÿê” àíëàéûøû, áèð äÿ “èíñàíûí òÿêàìöëö” âàðäûð! Ëîðä Çàêåðìàí úÿäâÿëèí áó hèññÿñèíè áåëÿ èçàh åäèð: Îáéåêòèâ ýåð÷ÿêëèéèí ñàhÿñèíäÿí ÷ûõûá äà áèîëîæè åëì îëàðàã ãÿáóë åäèëÿí áó ñàhÿëÿðÿ, éÿíè hèññäÿíêÿíàð èäðàêà âÿ èíñàíûí äàøëàøìûø òàðèõèíèí èçàh åäèëìÿñèíÿ äàõèë îëàíäà òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíÿ èíàíàí áèð àäàì ö÷öí hÿð øåéèí ìöìêöí îëäóüóíó ýþðöðöê. Áåëÿ êè, þç íÿçÿðèééÿëÿðèíÿ ãÿòè îëàðàã èíàíàí áó àäàìëàðûí hÿòòà áÿçè çèääèééÿòëè ãÿðàðëàðû åéíè àíäà ãÿáóë åòìÿñè äÿ ìöìêöíäöð (Solly Zuckerman, Beyond The Ivory Tower, Toðlinger Publications, New Öork, 1970, ñÿh. 19). Èíñàíûí òÿêàìöëö íàüûëû äà þç íÿçÿðèééÿëÿðèíÿ êîð-êîðàíÿ èíàíàí áÿçè èíñàíëàðûí òàïäûãëàðû áÿçè äàøëàøìûø ãàëûãëàðû ÿââÿëúÿäÿí ãÿáóë åòäèêëÿðè ôèêèðëÿðèíÿ óéüóí îëàðàã èçàh åòìÿêäÿí èáàðÿòäèð.

288

Ùarun Éÿhya

Äàðâèí äöñòóðó! Áóðà ãÿäÿð ãåéä åòäèéèìèç áöòöí òåõíèêè ñöáóòëàðëà éàíàøû òÿêàìöë÷öëÿðèí íåúÿ úÿôÿíý áèð èíàíúà ìàëèê îëìàñûíû áèð äÿ óøàãëàðûí äà áàøà äöøÿúÿéè ãÿäÿð àéäûí áèð ìèñàëëà õöëàñÿ åäÿê. Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè úàíëû àëÿìèí òÿñàäöôÿí ìåéäàíà ýÿëäèéèíè èääèà åäèð. Äîëàéûñû èëÿ áó èääèàéà ýþðÿ, úàíñûç âÿ øöóðñóç àòîìëàð áèð éåðÿ éûüûëàðàã ÿââÿëúÿ höúåéðÿíè, ñîíðà äà åéíè àòîìëàð hÿð hàíñûñà áèð øÿêèëäÿ äèýÿð úàíëûëàðû âÿ èíñàíû ìåéäàíà ýÿòèðìèøäèð. Èíäè ôèêèðëÿøÿê. Úàíëû àëÿìèí ÿñàñëàðû îëàí êàðáîí, ôîñôîð, àçîò, ïîòàñèóì áèðúÿ úàíëû äà ìåéäàíà ýÿòèðÿ áèëìÿçëÿð. Èñòÿñÿíèç áó ìÿñÿëÿäÿ áèð “òÿúðöáÿ” àïàðàã âÿ òÿêàìöë÷öëÿðèí ÿñëèíäÿ ìöäàôèÿ åòäèêëÿðè, àíúàã óúà ñÿñëÿ äåéÿ áèëìÿäèêëÿðè èääèàíû îíëàðûí àäûíäàí “Äàðâèí äöñòóðó” èëÿ èíúÿëÿéÿê. Òÿêàìöë÷öëÿð úàíëû àëÿìèí ÿñàñûíû òÿøêèë åäÿí ôîñôîð, àçîò, êàðáîí, îêñèýåí, äÿìèð, ìàãíåçèóì êèìè åëåìåíòëÿðäÿí ÷îõëó ñàéäà áþéöê ÷ÿíèí è÷èíÿ áîë ìèãäàðäà ãîéñóíëàð. Ùÿòòà àäè hàëëàðäà îëìàéàí, àíúàã áó ãàðûøûüûí è÷èíäÿ îëìàëûäûð äåäèêëÿðè áÿçè ëÿâàçèìàòëàðû äà áó ÷ÿíÿ ÿëàâÿ åòñèíëÿð. Ãàðûøûãëàðûí è÷èíÿ èñòÿäèêëÿðè ãÿäÿð (òÿáèè øÿðàèòäÿ ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè ìöìêöí îëìàéàí) àìèíîñèò, èñòÿäèêëÿðè ìèãäàðäà äà (áèðèíèí äÿ òÿñàäöôÿí ìåéäàíà ýÿëìÿ åhòèìàëû 10-950 îëàí) ïðîòåèí äîëäóðñóíëàð. Áó ãàðûøûüà èñòÿäèêëÿðè êèìè èñòèëèê âÿ ðöòóáÿò âåðñèíëÿð. Áóíëàðû èñòÿäèêëÿðè èíêèøàô åòìèø úèhàçëàðëà ãàðûøäûðñûíëàð. ×ÿíëÿðèí éàíûíà äà áó äöíéàíûí ÿí ìÿøhóð àëèìëÿðèíè äÿâÿò åòñèíëÿð. Áó ìöòÿõÿññèñëÿð àòàäàí îüóëà, íÿñèëäÿí-íÿñëÿ þòöðöëÿðÿê íþâáÿ èëÿ ìèëéàðäëàðëà, hÿòòà òðèëéîíëàðëà èë äàâàìëû îëàðàã ÷ÿíëÿðèí éàíûíäà ýþçëÿñèíëÿð. Áèð úàíëûíûí ìåéäàíà ýÿëìÿñè ö÷öí hàíñû øÿðòëÿðè ìþâúóä îëìàñûíà èíàíûðëàðñà, hàìûñûíäàí èñòèôàäÿ åòìÿê ñÿðáÿñò îëñóí. Àíúàã íÿ åäèðëÿðñÿ-åò-

289

Íömunÿvi Ìösÿlman Ãadûn Ùÿzrÿti Ìÿryÿm

ñèíëÿð, î ÷ÿíëÿðäÿí ãÿòèééÿí áèð úàíëû ÷ûõàðà áèëìÿéÿúÿêëÿð. Çöðàôÿëÿðè, øèðëÿðè, àðûëàðû, áöëáöëëÿðè, òóòóãóøóëàðû, àòëàðû, äåëôèíëÿðè, ýöëëÿðè, çàíáàãëàðû, ãÿðÿíôèëëÿðè, áàíàíëàðû, ïîðòàüàëëàðû, àëìàëàðû, õóðìàëàðû, ïîìèäîðëàðû, éåìèøëÿðè, ãàðïûçëàðû, ÿíúèðëÿðè, çåéòóíëàðû, öçöìëÿðè, øàôòàëûëàðû, òîâóçãóøóëàðûíû, ãûðãîâóëëàðû, ìöõòÿëèô ðÿíýëè êÿïÿíÿêëÿðè âÿ áóíëàð êèìè ìèëéîíëàðëà úàíëû íþâöíäÿí hå÷ áèðèíè ÿìÿëÿ ýÿòèðÿ áèëìÿçëÿð. Áóðàäà àäûíû ãåéä åòäèéèìèç áó úàíëû âàðëûãëàðûí òÿê áèð höúåéðÿñèíè äÿ ÿëäÿ åäÿ áèëìÿçëÿð. Ãûñàñû, øöóðñóç àòîìëàð áèð éåðÿ éûüûëàðàã höúåéðÿíè ÿìÿëÿ ýÿòèðÿ áèëìÿçëÿð. Ñîíðà éåíè áèð ãÿðàð âåðÿðÿê áèð höúåéðÿíè èêè éåðÿ àéûðàí, äàhà ñîíðà áèð-áèðèíèí àðäûíúà ôÿðãëè ãÿðàðëàð âåðÿí, åëåêòðîí ìèêðîñêîïóíó êÿøô åäÿí, ñîíðà þç höúåéðÿ ãóðóëóøóíó áó ìèêðîñêîïóí àëòûíäà èíúÿëÿéÿí ïðîôåññîðëàðû äà ÿìÿëÿ ýÿòèðÿ áèëìÿçëÿð. Ìàääÿ àíúàã Àëëàhûí öñòöí éàðàòìàñû èëÿ úàíëû îëà, hÿéàò òàïà áèëÿð. Áóíóí ÿêñèíè èääèà åäÿí òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè èñÿ òÿôÿêêöð âÿ èäðàêà òàìàìèëÿ çèää îëàí áèð úÿôÿíýèééàòäûð. Òÿêàìöë÷öëÿðèí îðòàéà àòäûüû èääèàëàð ÿòðàôûíäà áèð àç äöøöíìÿê hàããûíäà éóõàðûäà äàíûøûëàí íöìóíÿäÿ îëäóüó êèìè áó hÿãèãÿòè äÿ àéäûí øÿêèëäÿ ýþñòÿðèð.

Ýþçäÿêè âÿ ãóëàãäàêû òåõíîëîýèéà Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí hå÷ âàõò èçàh åäÿ áèëìÿéÿúÿéè áàøãà áèð ìÿñÿëÿ èñÿ ýþçäÿêè âÿ ãóëàãäàêû ìöêÿììÿë hèññåòìÿ (ëàìèñÿ) êåéôèééÿòèäèð. Ýþçëÿ áàüëû ìþâçóéà êå÷ìÿçäÿí ÿââÿë “íåúÿ ýþðöðöê?” ñóàëûíà ãûñà äà îëñà úàâàá âåðÿê. Áèð úèñèìäÿí ýÿëÿí øöàëàð ýþçÿ òÿðñ îëàðàã äöøöðëÿð. Áó øöàëàð áóðàäàêû höúåéðÿëÿð òÿðÿôèíäÿí åëåêòðèê ñèãíàëëàðûíà ÷åâðèëèð âÿ áåéèíèí àðõà òÿðÿôèíäÿêè ýþðìÿ ìÿðêÿçè äåéèëÿí êè÷èê áèð íþãòÿéÿ þòöðöëöð. Áó

290

Ùarun Éÿhya

åëåêòðèê ñèãíàëëàðû ñûðà èëÿ äàâàì åäÿí èúðààòëàðäàí ñîíðà áåéèíäÿêè áó ìÿðêÿçäÿ ýþðöíòö îëàðàã hèññ åäèëèð âÿ ýþðöëöð. Áó ìÿëóìàòäàí ñîíðà èíäè áèð àç ôèêèðëÿøÿê. Áåéèí èøûã ö÷öí ãàïàëûäûð. Éÿíè áåéíèí è÷è ãàïãàðàíëûãäûð, èøûã áåéíèí îëäóüó éåðÿ ãÿäÿð ýåäèá ÷ûõà áèëìÿç. Ýþðöíòö ìÿðêÿçè äåéèëÿí éåð çöëìÿò ãàðàíëûã, èøûüûí hå÷ âàõò ÷àòà áèëìÿäèéè, áÿëêÿ äÿ hå÷ âàõò ðàñò ýÿëìÿäèéèíèç ãÿäÿð ãàðàíëûã áèð éåðäèð. Àíúàã ñèç áó çöëìÿò ãàðàíëûüûíäà èøûãëû, ïàðëàã áèð äöíéàíû ñåéð åäèðñèíèç. Ùÿì äÿ áó î ãÿäÿð àéäûí âÿ êåéôèééÿòëè áèð ýþðöíòöäöð êè, XXI ÿñðèí òåõíîëîýèéàñû äà hÿð úöð èìêàí ñàhèáè îëìàñûíà áàõìàéàðàã áó ýþðöíòöíö ÿëäÿ åäÿ áèëìÿìèøäèð. Ìÿñÿëÿí, hàçûðäà îõóäóüóíóç êèòàáà, êèòàáû òóòàí ÿëëÿðèíèçÿ áàõûí. Ñîíðà áàøûíûçû ãàëäûðûí âÿ ÿòðàôûíûçà íÿçÿð ñàëûí. Èíäè ýþðäöéöíöç àéäûíëûã âÿ êåéôèééÿòäÿêè áó ýþðöíòöíö áàøãà áèð éåðäÿ ýþðìöñöíöçìö? Áó ãÿäÿð àéäûí áèð ýþðöíòöíö ñèçÿ äöíéàíûí áèð íþìðÿëè òåëåâèçîð øèðêÿòèíèí èñòåhñàë åòäèéè ÿí ìöêÿììÿë òåëåâèçîð åêðàíû äà âåðÿ áèëìÿç. 100 èëäèð ìèíëÿðëÿ ìöhÿíäèñ áó àéäûíëûüû ÿëäÿ åòìÿéÿ ÷àëûøûð. Áóíóí ö÷öí ôàáðèêëÿð, íÿhÿíý òÿñèñàòëàð ãóðóëóð, òÿäãèãàòëàð àïàðûëûð, ïëàíëàð âÿ ëàéèhÿëÿð hàçûðëàíûð. Éåíÿ äÿ áèð òåëåâèçèéà åêðàíûíà áàõûí, áèð äÿ ÿëèíèçäÿ òóòäóüóíóç áó êèòàáà. Àðàäà áþéöê àéäûíëûã âÿ êåéôèééÿò ôÿðãè îëäóüóíó ýþðÿúÿêñèíèç. Ùÿì äÿ òåëåâèçîð åêðàíû ñèçÿ èêèþë÷öëö áèð ýþðöíòö ýþñòÿðèð, hàëáóêè ñèç ö÷þë÷öëö, äÿðèí áèð ïåðñïåêòèâè ýþðöðñöíöç. Óçóí èëëÿðäèð îí ìèíëÿðëÿ ìöhÿíäèñ ö÷þë÷öëö òåëåâèçîð hàçûðëàìàüà, ýþçöí ýþðìÿ êåéôèééÿòèíÿ éèéÿëÿíìÿéÿ ñÿé ýþñ-

291

Íömunÿvi Ìösÿlman Ãadûn Ùÿzrÿti Ìÿryÿm

òÿðèð. Áÿëè, ö÷þë÷öëö òåëåâèçîð ñèñòåìèíè hàçûðëàéà áèëäèëÿð, àíúàã îíó äà åéíÿêñèç ýþðìÿê ìöìêöí äåéèë. Áó åéíè çàìàíäà ñöíè áèð ö÷þë÷öëö ñèñòåìäèð. Àðõà òÿðÿô äàhà áóëàíûã, ãàðøû òÿðÿô èñÿ êàüûçäàí hàçûðëàíìûø äåêîðàñèéà êèìè ýþðöíöð. Ùå÷ âàõò ýþçöí ýþðäöéö ãÿäÿð äÿãèã âÿ êåéôèééÿòëè áèð ýþðöíòö îëà áèëìÿç. Êàìåðàäà äà, òåëåâèçîðäà äà ìöòëÿã ýþðöíòö èòêèñè áàø âåðèð. Òÿêàìöë÷öëÿð áó êåéôèééÿòëè âÿ äÿãèã ýþðöíòöíö òÿøêèë åäÿí ìåõàíèçìèí òÿñàäöôÿí ìåéäàíà ýÿëäèéèíè èääèà åäèðëÿð. Èíäè áèð àäàì ñèçÿ îòàüûíûçûí áèð êöíúöíäÿêè òåëåâèçîðóí òÿñàäöôëÿð íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà ýÿëäèéèíè, “àòîìëàð áèð éåðÿ òîïëàíäû âÿ áó ýþñòÿðÿí úèhàçû ìåéäàíà ýÿòèðäè” äåñÿ, íÿ ôèêèðëÿøÿðñèíèç? Ìèíëÿðëÿ àäàìûí áèð éåðÿ éûüûøàðàã äöçÿëäÿ áèëìÿäèéèíè øöóðñóç àòîìëàð íåúÿ åäÿ áèëÿð? Ýþçöí ýþðäöéöíäÿí äàhà èáòèäàè îëàí áó ýþðöíòöíö ìåéäàíà ýÿòèðÿí úèhàç òÿñàäöôÿí ìåéäàíà ýÿëìèðñÿ, ýþçöí âÿ ýþçöí ýþðäöéö ýþðöíòöíöí äÿ òÿñàäöôÿí ìåéäàíà ýÿëìÿéÿúÿéè àéäûí ìÿñÿëÿäèð. Áó ìÿñÿëÿ ãóëàã ö÷öí äÿ åéíèäèð. Õàðèúè ãóëàã ÿòðàôäàêû ñÿñëÿðè ãóëàã ÷þì÷ÿñè âàñèòÿñèëÿ éûüûá îðòà ãóëàüà þòöðöð. Îðòà ãóëàã àëäûüû ñÿñ òèðòÿéèøëÿðèíè ýöúëÿíäèðÿðÿê äàõèëè ãóëàüà þòöðöð. Äàõèëè ãóëàã äà áó òèòðÿéèøëÿðè åëåêòðèê ñèãíàëëàðûíà äþíäÿðÿðÿê áåéèíÿ ýþíäÿðèð. Åéíèëÿ ýþðìÿ ìÿñÿëÿñèíäÿ îëäóüó êèìè åøèòìÿê èúðààòëàðû äà áåéèíäÿêè åøèòìÿ ìÿðêÿçèíäÿ hÿéàòà êå÷èð. Ýþçäÿêè âÿçèééÿò ãóëàã ö÷öí äÿ ãöââÿäÿ ãàëûð, éÿíè áåéèí èøûüà îëäóüó êèìè ñÿñÿ äÿ ãàïàëûäûð, ñÿñè êå÷èðìèð. Äîëàéûñû èëÿ ÿòðàô íÿ ãÿäÿð ýóðóëòóëó äà îëñà áåéíèí è÷è òàìàìèëÿ ñÿññèçäèð. Áóíà áàõìàéàðàã ÿí äÿãèã ñÿñëÿð áåéèíäÿ hèññ åäèëèð. Ñÿñ êå÷èðìÿéÿí áåéíèìèçäÿ áèð îðêåñòðèí ñèìôîíèéàëàðûíû åøèäÿðñèíèç, èçäèhàìëû áèð ìÿêàíûí áöòöí ýóðóëòóñóíó åøèäÿð-

292

Ùarun Éÿhya

ñèíèç. Àíúàã hÿìèí àíäà hÿññàñ áèð úèhàçëà áåéíèìèçèí è÷èíäÿêè ñÿñ ñÿâèééÿñè þë÷öëñÿ, áóðàäà ìöòëÿã áèð ñÿññèçëèéèí hàêèì îëäóüó ýþðöíÿúÿê. Äÿãèã áèð ýþðöíòö ÿëäÿ åäÿ áèëìÿê ö÷öí èíäèéÿ ãÿäÿð òåõíîëîýèéàäàí íåúÿ èñòèôàäÿ åäèëèðñÿ, ñÿñ ö÷öí äÿ åéíè ñÿéëÿð îíëàðëà èëäèð êè, äàâàì åäèð. Ñÿñè ãåéä åòìÿê úèhàçëàðû, ÷îõëó åëåêòðèê àëÿòè, ñÿñè ãåéä åäÿí ìóñèãè ñèñòåìëÿðè áó ñÿéëÿðèí áÿçèëÿðèíèí íÿòèúÿëÿðèäèð. Àíúàã áöòöí òåõíîëîýèéàéà, áó òåõíîëîýèéàäà èøëÿéÿí ìèíëÿðëÿ ìöhÿíäèñÿ âÿ ìöòÿõÿññèñÿ áàõìàéàðàã ãóëàãäàêû äÿãèã âÿ êåéôèééÿòëè áèð ñÿñ ÿëäÿ åäèëìÿìèøäèð. ßí áþéöê ìóñèãè ñèñòåìè øèðêÿòèíèí èñòåhñàë åòäèéè ÿí êåéôèééÿòëè ìóñèãè àëÿòèíè ôèêèðëÿøèí. Ñÿñè ãåéä åäÿíäÿ ìöòëÿã ñÿñèí áèð hèññÿñè èòèð âÿ éà àç äà îëñà ìöòëÿã õûøûëòû ÿìÿëÿ ýÿëèð. Ìóñèãè úèhàçûíû à÷àíäà ìóñèãè áàøëàìàìûøäàí ÿââÿë áèð õûðûëòûëû ñÿñè ìöòëÿã åøèäÿúÿêñèíèç. Àíúàã èíñàí áÿäÿíèíäÿêè òåõíîëîýèéàíûí ìÿhñóëó îëàí ñÿñëÿð ÷îõ äÿãèã âÿ ãöñóðñóçäóð. Áèð èíñàí ãóëàüû hå÷ âàõò ìóñèãè ìÿðêÿçèíäÿ îëäóüó êèìè õûðûëòûëû âÿ éà ïîçóíòóëó ñÿñ hèññ åòìÿç, ñÿñ íåúÿäèðñÿ, îíó òàì âÿ äÿãèã îëàðàã åøèäèð. Áó âÿçèééÿò èíñàí éàðàäûëäûüû ýöíäÿí èíäèéÿ ãÿäÿð áó úöðäöð. Áó ýöíÿ ãÿäÿð èíñàí îüëóíóí èñòåhñàë åòäèéè, hàçûðëàäûüû hå÷ áèð ýþðöíòö âÿ ñÿñ úèhàçû ýþç âÿ ãóëàã ãÿäÿð hÿññàñ âÿ óüóðëó áèð ëàìèñÿ ñèñòåìè îëà áèëìÿìèøäèð. Àíúàã ýþðìÿ âÿ åøèòìÿ hàäèñÿñèíäÿ áöòöí áóíëàðäàí áàøãà ÷îõ áþéöê hÿãèãÿò âàð.

Áåéíèí è÷èíäÿêè ýþðÿí âÿ åøèäÿí øöóð êèìÿ àèääèð? Áåéíèí è÷èíäÿ úöðáÿúöð ðÿíýëè áèð äöíéàíû ñåéð åäÿí, ñèìôîíèéàëàðû, ãóøëàðûí ñÿñèíè åøèäÿí, ÷è÷ÿêëÿðè èéëÿéÿí êèìäèð? Èíñàíûí ýþçëÿðèíäÿí, ãóëàãëàðûíäàí, áóðíóíäàí ýÿëÿí õÿ-

293

Íömunÿvi Ìösÿlman Ãadûn Ùÿzrÿti Ìÿryÿm

áÿðäàðëûãëàð åëåêòðèê ñèãíàëû îëàðàã áåéèíÿ þòöðöëöð. Áèîëîýèéà, ôèçèîëîýèéà âÿ éà áèîêèìéà êèòàáëàðûíäà áó ýþðöíòöíöí áåéèíäÿ íåúÿ ìåéäàíà ýÿëìÿñèíÿ äàèð ÷îõëó òÿôÿððöàòëàð îõóéà áèëÿðñèíèç. Àíúàã áó ìÿñÿëÿ hàããûíäàêû hÿãèãÿòÿ hå÷ áèð éåðäÿ ðàñò ýÿëÿ áèëìÿçñèíèç êè, áåéèíäÿ áó åëåêòðèê ñèãíàëëàðûíû ýþðöíòö, ñÿñ, èé âÿ hèññ îëàðàã ãàâðàéàí êèìäèð? Áåéèíèí è÷èíäÿ ýþçÿ, ãóëàüà, áóðóíà åhòèéàú hèññ åòìÿäÿí áöòöí áóíëàðû ãàâðàéàí áèð øöóð âàð. Áó øöóð êèìÿ àèääèð? ßëáÿòòÿ, áó øöóð áåéíè òÿøêèë åäÿí ñèíèðëÿðÿ, éàü òÿáÿãÿñèíÿ âÿ ñèíèð höúåéðÿëÿðèíÿ àèä äåéèë. Áóíà ýþðÿ äÿ hÿð øåéèí ìàääÿäÿí èáàðÿò îëäóüóíó çÿíí åäÿí äàðâèíèñò ìàòåðèàëèñòëÿð áó ñóàëëàðà hå÷ âàõò úàâàá âåðÿ áèëìèð. ×öíêè áó øöóð Àëëàhûí éàðàòäûüû ðóhäóð. Ðóh ýþðöíòöíö ñåéð åòìÿê ö÷öí ýþçÿ, ñÿñè åøèòìÿê ö÷öí ãóëàüà åhòèéàú hèññ åòìÿç. Áóíëàðäàí äà áàøãà ôèêèðëÿøìÿê ö÷öí áåéèíÿ äÿ åhòèéàúû îëìàç. Áó àéäûí âÿ åëìè hÿãèãÿòëÿðè îõóéàí hÿð áèð èíñàíûí áåéíèí äàõèëèíäÿêè áèð íå÷ÿ ñàíòèìåòðëèê, ãàïãàðàíëûã ìÿêàíà áöòöí êàèíàòû ö÷þë÷öëö, ðÿíýëè, êþëýÿëè âÿ èøûãëû îëàðàã ñûüûøäûðàí Àëëàhû ôèêèðëÿøèá, Îíäàí ãîðõóá Îíà ñûüûíìàñû ëàçûìäûð.

Ìàòåðèàëèñò èíàíú Áóðà ãÿäÿð àðàøäûðäûãëàðûìûç òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí åëìè êÿøôëÿðëÿ à÷ûã øÿêèëäÿ çèääèééÿò òÿøêèë åäÿí áèð èääèà îëäóüóíó ýþñòÿðèð. Íÿçÿðèééÿíèí hÿéàòûí ìÿíøÿéè hàããûíäàêû èääèàñû åëìÿ çèääèð, îðòàéà àòäûüû òÿêàìöë ìåõàíèçìëÿðèíèí hå÷ áèð òÿêìèëëÿøäèðèúè òÿñèðè éîõäóð âÿ äöíéàíûí äàøëàøìûø ãàòëàðû äàðâèíèçì íÿçÿðèééÿñèíèí âàúèá ñàéäûüû êå÷èä ôîðìàëàðûíûí éàøàìàäûãëàðûíû ýþñòÿðèð. Áåëÿ äÿ òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí ÿëáÿòòÿ êè, åëìÿ çèää áèð ôèêèð êèìè êÿíàðà àòûëìàñû ëàçûìäûð. Òàðèõ áîéó òÿêàìöë ìîäåëè êèìè áèð ÷îõ äöøöíúÿ ñèñòåìè åëìèí ýöíäÿìèíäÿí ÷ûõàðûëìûøäûð. Àììà òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè òÿêèäëÿ åëìè ýöíäÿìÿ ýÿòèðìÿê èñòÿéèðëÿð. Ùÿòòà áÿçè

294

Ùarun Éÿhya

àäàìëàð áó íÿçÿðèééÿíèí òÿíãèäèíè “åëìÿ höúóì” êèìè ãÿëÿìÿ âåðìÿéÿ ÷àëûøûð. Ýþðÿñÿí íÿéÿ ýþðÿ? Áóíóí ñÿáÿáè òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí áÿçè ìöhèòëÿð ö÷öí hå÷ úöð ÿëäÿí áóðàõûëìàéàúàã åhêàì÷û áèð èíàíú îëìàñûäûð. Áó àäàìëàð ìàòåðèàëèñò ôÿëñÿôÿéÿ êîð-êîðàíÿ áàüëûäûðëàð âÿ äàðâèíèçìè äÿ òÿáèÿòÿ âåðèëÿ áèëÿúÿê éåýàíÿ ìàòåðèàëèñò èçàh îëäóüó ö÷öí ìÿíèìñÿéèðëÿð. Áÿçÿí áóíó à÷ûã øÿêèëäÿ åòèðàô äà åäèðëÿð. Ùàðâàðä Óíèâåðñèòåòèíäÿí ìÿøhóð ýåíåòèê âÿ òàíûíìûø òÿêàìöë÷ö îëàí Ðè÷àðä Ëåâîíòèí “ÿââÿëúÿ ìàòåðèàëèñò, ñîíðà àëèì” îëäóüóíó áåëÿ åòèðàô åäèð: Áèçèì ìàòåðèàëèçìÿ áèð åòèãàäûìûç âàð, àïðèîð (ÿââÿëúÿäÿí ãÿáóë åäèëìèø, äîüðó ñàéûëàí, òÿúðöáÿäÿí àñûëû îëìàéàí, òÿúðöáÿäÿí ãàáàã ìþâúóä îëàí) áèð èíàíúäûð áó. Áèçè äöíéàéà ìàòåðèàëèñò áèð à÷ûãëàìà ýÿòèðìÿéÿ ìÿúáóð åäÿí øåé åëìèí èñòèãàìÿò âÿ ãàéäàëàðû äåéèë. ßêñèíÿ, ìàòåðèàëèçìÿ îëàí àïðèîð áàüëûëûüûìûç öçöíäÿí äöíéàéà ìàòåðèàëèñò à÷ûãëàìà ýÿòèðÿí àðàøäûðìà öñóëëàðûíû âÿ ãàâðàìëàðû òÿãäèð åäèðèê. Ìàòåðèàëèçì ìöòëÿã äîüðó îëäóüóíà ýþðÿ äÿ èëàhè áèð à÷ûãëàìàíûí ñÿhíÿéÿ äàõèë îëìàñûíà èúàçÿ âåðÿ áèëìÿðèê (Richard Lewontin, “The Demon-Íaunted World”, The New Öork Review of Books, 9 éàíâàð 1997, ñÿh. 28). Áó ñþçëÿð äàðâèíèçìèí ìàòåðèàëèñò ôÿëñÿôÿéÿ áàüëûëûã óúáàòûíäàí éàøàäûëàí áèð åhêàì îëìàñûíûí à÷ûã èôàäÿñèäèð. Áó åhêàì ìàääÿäÿí áàøãà hå÷ áèð âàðëûã îëìàäûüûíû ãÿáóë åäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ úàíñûç, ìÿíòèãñèç ìàääÿíèí hÿéàòû éàðàòäûüûíà èíàíûð. Ìèëéîíëàðëà ìöõòÿëèô úàíëû íþâöíöí, ìÿñÿëÿí, ãóøëàðûí, áàëûãëàðûí, çöðàôÿëÿðèí, ãàïëàíëàðûí, áþúÿêëÿðèí, àüàúëàðûí, ÷è÷ÿêëÿðèí, áàëèíàëàðûí âÿ èíñàíëàðûí úàíñûç ìàääÿíèí þç è÷èíäÿêè äÿéèøèêëèêëÿðÿ, éÿíè éàüàí éàüûøëà, ÷àõàí øèìøÿêëÿ îíóí è÷èíäÿí ìåéäàíà ýÿëäèéèíè ãÿáóë åäèð. Ùÿãèãÿòäÿ èñÿ áó, hÿì àüëà, hÿì äÿ åëìè ýåð÷ÿêëèêëÿðÿ çèää ãÿíàÿòäèð. Àììà äàð-

295

Íömunÿvi Ìösÿlman Ãadûn Ùÿzrÿti Ìÿryÿm

âèíèñòëÿð “èëàhè áèð à÷ûãëàìàíûí ñÿhíÿéÿ ýèðìÿìÿñè” ö÷öí áó ãÿíàÿòè ìöäàôèÿ åòìÿêäÿ äàâàì åäèðëÿð. Úàíëûëàðûí ìÿíøÿéèíÿ ÿââÿëúÿäÿí ãÿáóë åäèëìèø ìàòåðèàëèñò äöøöíúÿ èëÿ áàõìàéàí hÿð êÿñ èñÿ áó à÷ûã ýåð÷ÿéè ýþðÿúÿêäèð: “Áöòöí úàíëûëàð öñòöí áèð ýöúÿ, ìÿëóìàòà âÿ àüëà ñàhèá îëàí áèð Éàðàäàíûí ÿñÿðëÿðèäèð. Î Éàðàäàí áöòöí êàèíàòû éîõäàí âàð åäÿí, úàíëûëàðû äà éàðàäûá øÿêèëëÿíäèðÿí Àëëàhäûð”.

Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè áÿøÿð òàðèõèíèí ÿí òÿñèðëè ñåhðèäèð Áóðàäà áóíó äà áèëäèðìÿê ëàçûìäûð êè, ÿââÿëúÿäÿí ãÿáóë åäèëìèø ìÿíôè ôèêèðëÿðè îëìàéàí, hå÷ áèð èäåîëîýèéàíûí òÿñèðè àëòûíäà ãàëìàéàí, àíúàã àüëûíû âÿ ìÿíòèãèíè èøëÿäÿí hÿð áèð èíñàí åëìäÿí âÿ ìÿäÿíèééÿòäÿí óçàã îëàí úÿìèééÿòëÿðèí õóðàôàòëàðûíû ÿêñ åòäèðÿí òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí èíàíûëìàñû ìöìêöí îëìàéàí áèð èääèà îëäóüóíó àñàíëûãëà áàøà äöøÿúÿêäèð. Éóõàðûäà äà ãåéä åòäèéèìèç êèìè, òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíÿ èíàíàíëàð áþéöê áèð ÷ÿíèí è÷èíÿ ÷îõëó àòîìó, ìîëåêóëó, úàíñûç ìàääÿíè äîëäóðàí âÿ áóíëàðûí ãàðûøìàñûíäàí âàõò ÿðçèíäÿ ôèêèðëÿøÿí, äÿðê åäÿí, êÿøôëÿð åäÿí ïðîôåññîðëàðûí, òÿëÿáÿëÿðèí, Åéíøòåéí, Ùóááë êèìè åëì àäàìëàðûíûí, Ôðåíê Ñèíàòðà, ×àðëòîí Ùåñòîí êèìè ñÿíÿò÷èëÿðèí, áóíóíëà éàíàøû úåéðàíëàðûí, ëèìîí àüàúëàðûíûí, ãÿðÿíôèëëÿðèí ÷ûõàúàüûíà èíàíûðëàð. Ùÿì äÿ áó úÿôÿíý èääèàéà èíàíàíëàð åëì àäàìëàðû, ïðîôåññîðëàð, ìÿäÿíè, òÿhñèëëè èíñàíëàðäûð. Áóíà ýþðÿ äÿ òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè ö÷öí “äöíéà òàðèõèíèí ÿí áþéöê âÿ ÿí òÿñèðëè ñåhðè” èôàäÿñèíè èøëÿòìÿê äàhà ìöíàñèá îëàúàã. ×öíêè áÿøÿð òàðèõèíäÿ èíñàíëàðûí àüëûíû áàøûíäàí áó äÿðÿúÿäÿ àëàí, àüûë âÿ ìÿíòèãëÿ ôèêèðëÿøìÿñèíÿ èìêàí âåðìÿéÿí, ýþçëÿðèíèí ãàðøûñûíà ñàíêè áèð ïÿðäÿ ÷ÿêèá ÷îõ à÷ûã îëàí hÿãèãÿòëÿðè ýþðìÿëÿðèíÿ ìàíå îëàí áèð áàøãà èíàíú âÿ éà èääèà äà éîõäóð. Áó, ãÿäèì ìèñèðëèëÿ-

296

Ùarun Éÿhya

ðèí ýöíÿø òàíðûñû Ðàéà, áÿçè àôðèêàëû ãÿáèëÿëÿðèí òîòåìëÿðÿ, Ñÿáà õàëãûíûí ýöíÿøÿ ñèòàéèø åòìÿñèíäÿí, Ùç.Èáðàhèìèí òàéôàñûíûí þç ÿëëÿðè èëÿ äöçÿëòäèéè áöòëÿðÿ, Ùç.Ìóñàíûí õàëãûíûí ãûçûëäàí äöçÿëòäèéè áóçîâà ñèòàéèø åòìÿñèíäÿí äàhà äÿhøÿòëè âÿ ãÿáóëåäèëìÿç áèð êîðëóãäóð. Ùÿãèãÿòäÿ áó âÿçèééÿò Àëëàhûí Ãóðàíäà èøàðÿ åòäèéè áèð àüûëñûçëûãäûð. Àëëàh áÿçè èíñàíëàðûí èäðàê ãàáèëèééÿòèíèí ãàïàíàúàüûíû âÿ hÿãèãÿòëÿðè ýþðìÿêäÿí àúèç âÿçèééÿòÿ äöøÿúÿéèíè ÿêñÿð àéÿëÿðèíäÿ áèëäèðèð. Áó àéÿëÿðäÿí áÿçèëÿðè áóíëàðäûð: “Ùÿãèãÿòÿí, èíêàð åäÿíëÿðè ÿçàáëà ãîðõóòñàí äà, ãîðõóòìàñàí äà îíëàð ö÷öí áèðäèð, èìàí ýÿòèðìÿçëÿð. Àëëàh îíëàðûí öðÿéèíÿ âÿ ãóëàüûíà ìþhöð âóðìóøäóð. Ýþçëÿðèíäÿ äÿ ïÿðäÿ âàðäûð. Îíëàðû áþéöê áèð ÿçàá ýþçëÿéèð!” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè, 26-7). “...Îíëàðûí ãÿëáëÿðè âàðäûð, ëàêèí îíóíëà àíëàìàçëàð. Îíëàðûí ýþçëÿðè âàðäûð, ëàêèí îíóíëà åøèòìÿçëÿð. Îíëàð håéâàí êèìèäèðëÿð, áÿëêÿ äÿ äàhà ÷îõ çÿëàëÿòäÿäèðëÿð. Ãàôèë îëàíëàð äà ìÿhç îíëàðäûð!” (“ßðàô” ñóðÿñè, 7179). Àëëàh áàøãà àéÿëÿðäÿ èñÿ áó èíñàíëàðûí ìþúöçÿëÿð ýþðñÿëÿð äÿ èíàíìàéàúàã ãÿäÿð ñåhðëÿíäèêëÿðèíè áåëÿ áèëäèðèð: “ßýÿð îíëàðà ýþéäÿí áèð ãàïû à÷ñàã âÿ îíóíëà äóðìàäàí éóõàðû äûðìàøñàëàð, éåíÿ äÿ “Ýþçöìöç áàüëàíìûø, áèç ñåhðëÿíìèøèê” äåéÿðëÿð” (“Ùèúð” ñóðÿñè, 1514-15). Áó ãÿäÿð ýåíèø áèð êöòëÿíèí öçÿðèíäÿ áó ñåhðèí òÿñèðëè îëìàñû, èíñàíëàðûí hÿãèãÿòëÿðäÿí áó ãÿäÿð óçàã ñàõëàíìàñû âÿ 150 èëäèð áó ñåhðèí ïîçóëìàìàñû èñÿ ñþçëÿðëÿ äåéèëÿ áèëìÿéÿúÿê ãÿäÿð håéðÿòàìèç áèð âÿçèééÿòäèð. ×öíêè áèð âÿ éà áèð íå÷ÿ èíñàíûí èìêàí õàðèúèíäÿ îëàí ññåíàðèëÿðÿ, úÿôÿíýèééàò âÿ ìÿíòèãñèçëèêëÿðëÿ äîëó èääèàëàðà èíàíìàñû àéäûí îëà áèëèð. Àíúàã äöíéàíûí äþðä áèð òÿðÿôèíäÿêè èíñàíëàðûí øöóðñóç âÿ úàíñûç àòîìëàðûí àíè áèð ãÿðàðëà áèð éåðÿ éûüûëûá, ôþâãÿëàäÿ áèð òÿøêèëàòëàíìà, íèçàì-èíòèçàì, àüûë âÿ øöóð ýþñòÿðèá ãöñóðñóç áèð ñèñòåìëÿ èøëÿéÿí êàèíàòû, úàíëû àëÿì ö÷öí óéüóí îëàí hÿð

297

Íömunÿvi Ìösÿlman Ãadûn Ùÿzrÿti Ìÿryÿm

úöð õöñóñèééÿòÿ ñàhèá îëàí Éåð ïëàíåòèíè âÿ ñàéñûç êîìïëåêñ ñèñòåìëÿ òÿúhèç åäèëìèø úàíëûëàðû ìåéäàíà ýÿòèðäèéèíÿ èíàíìàñûíûí ñåhðäÿí áàøãà áèð èçàhû âÿ àäû éîõäóð. Ùÿì÷èíèí Àëëàh Ãóðàíäà èíêàð÷û ôÿëñÿôÿíèí òÿðÿôäàðû îëàí áÿçè àäàìëàðûí åòäèéè ñåhðëÿðëÿ èíñàíëàðû òÿñèð àëòûíà àëäûãëàðûíû Ùç.Ìóñà âÿ ôèðîí àðàñûíäà áàø âåðÿí áèð hàäèñÿ èëÿ áèçÿ áèëäèðèð. Ùç.Ìóñà ôèðîíà hàãã äèíè áàøà ñàëàíäà ôèðîí Ùç.Ìóñàéà þç “åëìëè ñåhðáàçëàðû” èëÿ èíñàíëàðûí éûüûøäûãëàðû áèð éåðäÿ ãàðøûëàøìàëàðûíû èñòÿéèð. Ùç.Ìóñà ñåhðáàçëàðëà ãàðøûëàøàíäà ÿââÿëúÿ ñåhðáàçëàðà îíëàðûí ìÿðèôÿòëÿðèíè ýþñòÿðìÿñèíè ÿìð åäèð: “(Ìóñà:) “Ñèç àòûí!” äåäè. Îíëàð (ÿëëÿðèíäÿêèíè éåðÿ) àòäûãäà àäàìëàðûí ýþçëÿðèíè áàüëàéûá îíëàðû ãîðõóòäóëàð âÿ áþéöê áèð ñåhð ýþñòÿðäèëÿð” (“ßðàô” ñóðÿñè, 7/116). Ýþðöíäöéö êèìè, ôèðîíóí ñåhðáàçëàðû ýþçáàüëàìàëàðëà Ùç.Ìóñà âÿ îíà èíàíàíëàð èñòèñíà îëìàãëà - èíñàíëàðûí hàìûñûíû ñåhðëÿéÿ áèëìèøäèëÿð. Àíúàã îíëàðûí àòäûãëàðûíûí ÿâÿçèíäÿ Ùç.Ìóñàíûí ýþñòÿðäèéè äÿëèë îíëàðûí áó ñåhðèíè, àéÿëÿðèí èôàäÿñè èëÿ äåñÿê, “óéäóðóá äöçÿëòäèêëÿðè áöòöí øåéëÿðè óäìóø”, éÿíè òÿñèðñèç hàëà ýÿòèðìèøäèð: “Áèç äÿ Ìóñàéà: “ßñàíû òóëëà!” äåéÿ âÿhé åòäèê. Áèð äÿ áàõûá ýþðäöëÿð êè, ÿñà îíëàðûí óéäóðóá äöçÿëòäèêëÿðè áöòöí øåéëÿðè óäóð. Àðòûã hàãã çàhèð, îíëàðûí óéäóðóá äöçÿëòäèêëÿðè éàëàíëàð èñÿ áàòèë îëäó. Ñåhðáàçëàð îðàäà ìÿüëóá åäèëäèëÿð âÿ õàð îëàðàã ýåðè äþíäöëÿð” (“ßðàô” ñóðÿñè, 7/117-119). Àéÿäÿ äÿ áèëäèðèëäèéè êèìè, ÿââÿë èíñàíëàðû ñåhðëÿéÿðÿê þç òÿñèðè àëòûíà áó àäàìëàðûí åòäèêëÿðèíèí áèð ñàõòàêàðëûã îëìàñûíûí öçÿ ÷ûõûá òÿñäèãëÿíìÿñèíäÿí ñîíðà ãåéä åäèëÿí àäàìëàð ïèñ âÿçèééÿòÿ äöøìöøäöëÿð. Ýöíöìöçäÿ äÿ áèð ñåhðèí òÿñèðè èëÿ åëì ïÿðäÿñè àëòûíäà ÷îõ úÿôÿíý èääèàëàðà èíàíàíëàð âÿ áóíëàðû ìöäàôèÿ åòìÿéÿ hÿéàòëàðûíû hÿñð åäÿíëÿð ÿýÿð áó èääèà-

298

Ùarun Éÿhya

ëàðäàí ÿë ÷ÿêìÿñÿëÿð, hÿãèãÿòëÿð òàì ìÿíàñû èëÿ à÷ûüà ÷ûõàíäà âÿ “ñåhð ïîçóëàíäà” îíëàð äà ïèñ âÿçèééÿòÿ äöøÿúÿêëÿð. Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè ìöäàôèÿ åäÿí âÿ àòåèñò áèð ôèëîñîô îëàí Ìàëêîëì Ìàããðèú (Malcolm Muggeridge) áåëÿ áèð âÿçèééÿòäÿí ãîðõäóüóíó áåëÿ åòèðàô åäèð: Ìÿí þçöì òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí õöñóñèëÿ òÿòáèã åäèëäèéè ñàhÿëÿðèí ýÿëÿúÿéèí òàðèõ êèòàáëàðûíäàêû ÿí áþéöê ýöëöíú âÿçèééÿòëÿðäÿí áèðè îëàúàüûíà èíàíäûì. Ýÿëÿúÿê íÿñèëëÿð áó ãÿäÿð ÷öðöê âÿ ãåéðè-ìöÿééÿí îëàí áèð hèïîòåçèí èíàíûëìàç áèð ñàäÿëþâhëöêëÿ ãÿáóë åäèëìÿñèíè håéðÿò è÷èíäÿ ãàðøûëàéàúàãëàð (Malcolm Muggeridge, The End of Christendom, Grand Raðids: Eerdmans, 1980, ñÿh. 43). Áó ýÿëÿúÿê óçàãäà äåéèë, ÿêñèíÿ, ÷îõ éàõûí áèð ýÿëÿúÿêäÿ èíñàíëàð “òÿñàäöôëÿð”èí òàíðû îëà áèëìÿéÿúÿéèíè áàøà äöøÿúÿêëÿð âÿ òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè áÿøÿð òàðèõèíèí ÿí áþéöê éàëàíû âÿ ÿí øèääÿòëè ñåhðè îëàðàã òàíûäûëàúàã. Áó øèääÿòëè ñåhð áþéöê ñöðÿòëÿ äöíéàíûí äþðä áèð òÿðÿôèíäÿ þçöíöí èíñàíëàð öçÿðèíäÿêè òÿñèðèíè àçàëòìàüà áàøëàìûøäûð. Òÿêàìöë éàëàíûíûí ñèððèíè þéðÿíÿí ÿêñÿð èíñàíëàð áó éàëàíà íåúÿ èíàíäûãëàðûíû håéðÿò âÿ òÿÿúúöá è÷èíäÿ ýþòöð-ãîé åäèðëÿð.

“Ñÿí ïàê âÿ ìöãÿääÿññÿí! Ñÿíèí áèçÿ þéðÿòäèêëÿðèíäÿí áàøãà áèç hå÷ áèð øåé áèëìèðèê. Ùÿð øåéè áèëÿí, hþêì âÿ hèêìÿò ñàhèáè Ñÿíñÿí” (“Áÿãÿðÿ”, 232).

299

Íömunÿvi Ìösÿlman Ãadûn Ùÿzrÿti Ìÿryÿm

ÈÃÒÈÁÀÑËÀÐ 1- Alusî, Mahmud, Ruhu’l-Meânî, Beyrut, 3/133-134; Bursevî, Ismail Hakki, Ruhu’lBeyan, Ist, 1306, 1321-http:www.uni-frankfurt.deirenikrelkultur47.htm - Hüseyin Yasar: Islam Tasavvufunda Bir Kadin Olarak Meryem. Journal of Religious Culture Journal für Religions kultur Nr. 47 (2001) 2- http:www.geocities.comSoHoEasel3809hurma.htm 3- http:www.sgpdates.comdate.htm 4- http:www.sgp-dates.comdate.htm 5- http:www.telmedpak.comagricultures.asp?a=agriculture&b=date_palm 6- http:www.telmedpak.comagricultures.asp?a=agriculture&b=date_palm 7-http:198.65.147.194 EnglishScience20007article5.shtml http:www.people. virginia.edu~rjh9uoxytocin.html http:eilat.sci.brooklyn.cuny.edunewnycDRUGSOXYTOCIN.HTM#supplied 8- http:www.geocities.comSoHoEasel3809hurma.htm 9- http:www.yasamsaglik.comHaberAraSonuc.asp?txtAnahtar1=Migren http:www.autism-tr.orghydroteraphy.htm 10- http:www.mumcu.comhtmlarticle.php?sid=247 11- http:www.bebek.comindex.asp?bolum=12&haberid=173 Hürriyet, 08.08.2001 12- http:www.bebek.comindex.asp?bolum=4&konu=49 13- http:www.mumcu.comhtmlarticle.php?sid=43 14- Muhammed Halil Herras, Faslu’l-Makal fi Ref’i Isa Hayyen ve Nüzulihi ve Katlihi’dDeccal, Mektebetü’s Sünne, Kahire, 1990, s. 20 15- Taberi Tefsiri, Imam Taberi, cilt 2, s. 528; Cilt 1, s. 247 16- Müslim, Rada 64, (1467); Nesai, Nikah 15, (6,69); Kütüb-i Sitte, Muhtasari Tercüme ve Serhi, Prof. Dr. Ibrahim Canan, 15. cilt, Akçag Yayinlari, Ankara, s. 514 17- Nesai, Tirmizi ve Hakim’in de yaklasik anlamda rivayetleri vardir.; Huccetü’l Islam Imam Gazali, Ihya’u Ulum’id-din, 2. cilt, Çeviri: Dr. Sitki Gülle, Huzur Yayinevi, Istanbul 1998, s. 105) 18- Tirmizi; Huccetü’l Islam Imam Gazali, Ihya’u Ulum’id-din, 2. cilt, Çeviri: Dr. Sitki Gülle, Huzur Yayinevi, Istanbul 1998, s. 10 19- http:www.diyanet.gov.trhutbeler30032001.html 20- G. Ahmed Ziyaüddin, Ramuz El Hadis, 2. cilt, Gonca Yayinevi, Istanbul, 1997, 5317 21- Kütüb-i Sitte, Muhtasari Tercüme ve Serhi, Prof. Dr. Ibrahim Canan, 2. cilt, Akçag Yayinlari, Ankara, s. 328 22- 21. Lema, s. 668 23- 20. Lema, s. 662-663 24- Barla Lâhikasi, s. 78 25- Kütüb-i Sitte Ebu Saidu’l – Hudri r.a. 1. cilt, s. 89

300