Doktrina - Zuzenbide Politikoa by elkarmedia

Zuzenbide politikoaren hastapenak

Santiago Sรกnchez Gonzรกlez Pilar Mellado Prado

Zuzenbide politikoaren hastapenak

2001 Deustuko Unibertsitatea Bilbao

Zuzenbide Saila, 77. libk.

Jatorrizko izenburua: Principios de Derecho político. Itzultze lan honek Bizkaiko Batzar Nagusien laguntza jaso du. Liburu hau Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Sailaren laguntzaz argitaratu da.

HEZKUNTZA, UNIBERTSITATE ETA IKERKETA SAILA

DEPARTAMENTO DE EDUCACIÓN, UNIVERSIDADES E INVESTIGACIÓN

Eskubide guztiak erreserbaturik daude. Debekatuta dago, legearen arabera, argitalpen hau bikoiztea, biltzea edo igortzea, ez osorik, ez zatika, ezta inolako bitarteko edo prozedura teknikoren bidez ere, argitaratzaileen berariazko baimenik gabe. Ohargileak: Cesar Gallastegi, Anjel Lobera, Andres Urrutia, Esther Urrutia. Itzultzaileak: 1.tik 12.era: Alex Contreras, Arantza Etxebarria; 13, 14 eta 17: Esther Urrutia; 15 eta 16: Eba Gaminde; 18, 19 eta 20: Andres Urrutia. Hiztegia: Maider Agirre, Ana Otaduy. © Editorial Centro de Estudios Ramón Areces, S.A. © Deustuko Unibertsitatea. Euskal Gaien Institutua 1 postakutxa - 48080 Bilbo www.deusto.es publicaciones@deusto.es ISBN: 84-7485-755-4 Legezko gordailua: BI - 2.289-01 Espainian inprimatua Argitalpen hau paper ekologikoan inprimaturik dago. Fotokonposizioa: IPAR, S. Coop. - Bilbao Inprimatzailea: Artes Gráficas Rontegui, S.A.L.

Gure gurasoei.

ÂŤOroren askatasuna da guztion nahia; hartara, zuzentasunaren manupekoak izan nahi dugu, indarkeriaren mendekoen ordez, arrazoia gure agintari bihurtu, eta ez nahierakeria; gure oinordekoenak izatea, gu atzitzen gaituztenena izan gabe; printzeek gu zaintzea, euren merkatu-gaiak izan beharrean; errepubliketan esklabo baino, adiskide izan; oztopo barik, partaide; gorputz beteak, ez itzal hutsakÂť. Francisco de Quevedo La hora de todos y la fortuna con seso

Aurkibidea

Euskarazko itzulpenaren aurkezpena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

I. ikasgaia: Politikaren gizarte oinarria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1. Gizarte egitura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.1. Egitura zer den . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.2. Gizarte egitura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

21 22

2. Gizarte mailaketa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.1. Giza desberdintasuna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2. Gizarte mailaketa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.3. Gizarte mailaketaren erak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

23 23 24

3. Gizarte klase eta mailaketak, Marx eta Weber-en ikuspegietatik . . .

3.1. Marxen ikuspegitik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2. Weber-en ikuspegitik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

29 30

4. Eliteak eta masak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4.1. Kontzeptua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2. Eliteei buruzko teoriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

31 33

5. Gizarte aldaketa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6. Gatazka eta adostasuna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

35 37 38

II. ikasgaia: Botere politikoa; lurraldea, herria eta nazioa . . . . . . . . . . . . . .

1. 2. 3. 4.

Boterea eta botere politikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Botere politikoaren garapenean dauden faseak . . . . . . . . . . . . . . . . . Botere politikoaren izaera: agintea eta legebidezkotasuna . . . . . . . . Lurraldea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

39 42 44 47 11

5. Herria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6. Nazioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

49 52

6.1. Estatu nazionalaren krisia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

7. Europako integrazio-prozesua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

7.1. Prozesuaren jatorri garaikideak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.2. Geroko bilakaera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

55 57

8. Estatuaren desagerpena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

59 60

III. ikasgaia: Estatu modernoaren eraketa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1. Estatuaren historikotasuna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Feudalismoa: oinarrizko ezaugarriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Behe erdi aroko aldaketak eta estamentuzko antolaketa politikoa . . .

61 62 64

3.1. Hiriak eta burgesia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2. Estamentuzko antolaketa politikoa. Horren izaera bikoitza . . .

64 67

4. Estatu absolutuaren eraketa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4.1. Gizarte faktoreak eta erakunde faktoreak . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2. Doktrina eta ideologia faktoreak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

69 72

5. Estatu absolutua sendotzea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6. Amaiera gisa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

75 76 77

IV. ikasgaia: Estatu liberala eta Zuzenbideko estatua . . . . . . . . . . . . . . . . .

1. Liberalismoari buruzko ideologia politikoaren eraketa . . . . . . . . . . .

1.1. 1.2. 1.3. 1.4.

Gizarte ordena eta antolaketa politikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Iraultza zientifikoa eta filosofikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ingalaterra: Locke eta Iraultza Gloriatsua . . . . . . . . . . . . . . . . . Montesquieuren ekarria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

79 80 82 87

2. Liberalismo ekonomikoa edo liberismoa: lehenengo adierazpenak . .

2.1. Merkantilismoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2. Pentsamendu fisiokratikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.3. Adam Smith . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

89 90 92

3. Ipar Amerikako eta Frantziako Iraultzak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Ideologia liberala eta XIX. mendeko erregimen politikoen praktika . . 5. Zuzenbideko estatua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

94 96 99 101

V. ikasgaia: Estatu soziala eta estatu demokratikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

103

1. Liberalismo ekonomikoaren porrota . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

103

2. Estatuak ekonomian esku hartzea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Estatu babeslea eta estatu soziala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Estatu sozialaren jarduera eta krisia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Estatu demokratikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

106 109 112 115 118

VI. ikasgaia: Alderdi politikoak eta presio taldeak . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

119

1. Alderdi politikoen kontzeptu eta garrantzia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Alderdi politikoak eta estatua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Alderdi politikoen izaera juridikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Alderdi politikoen eginkizunak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Alderdi sistemak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6. Alderdi politikoak eta boterea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7. Alderdien finantzaketa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8. Alderdien arteko kidetasuna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9. Presio taldeak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

119 120 122 123 125 127 128 129 130 132

VII. ikasgaia: Komunikabideak eta politika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

133

1. Zergatik gai hau . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Prentsa, gizarte ingurunea eta sistema politiko mota . . . . . . . . . . . . . 3. Prentsari buruzko teoriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Komunikabideak eta bizitza politikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Telebista eta demokrazia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6. Komunikabideen estatutu juridiko-politikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

133 134 136 139 143 145 147

VIII. ikasgaia: Konstituzioa. Kontzeptua. Edukia. Tipologia . . . . . . . . . . .

149

1. Konstituzioaren adigaira hurbiltzea. Konstituzio mugimendua . . . . . 2. Konstituzioa esangura formal eta materialean . . . . . . . . . . . . . . . . . .

149 155

2.1. Konstituzioa esangura formalean . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2. Konstituzioa esangura materialean . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

156 159

3. Konstituzioaren edukia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Konstituzioen tipologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

160 161

4.1. Sailkapen tradizionalak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2. Loewensteinen sailkapen ontologikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

161 164

Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

165

IX. ikasgaia: Konstituzio zuzenbidearen iturriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

167

1. 2. 3. 4.

Konstituzio zuzenbidearen iturriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Konstituzio idatzia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Jurisprudentzia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ohitura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

167 167 168 169 13

5. Konbentzioak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

171

5.1. Konstituzio begirunearen arauak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

172

Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

173

X. ikasgaia: Botere konstituziogilea. Konstituzioaren eraldaketa . . . . . . . .

175

1. 2. 3. 4. 5.

Botere konstituziogilea: hurbilketa historikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . Botere konstituziogilearen kontzeptu eta ezaugarriak . . . . . . . . . . . . Botere konstituziogile motak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Botere konstituziogilearen mugak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Konstituzioaren eraldaketa: bilakaera historikoa . . . . . . . . . . . . . . . .

175 179 180 182 184

5.1. Konstituzio eraldaketaren kontzeptu eta eginkizunak . . . . . . . .

187

6. Konstituzioa eraldatzeko prozedura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7. Konstituzio eraldaketaren mugak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

189 191

7.1. Ukiezintasunaren arazoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

191

8. Konstituzioa mudatzea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

192

8.1. Konstituzioa mudatzeko moduak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

193

9. Konstituzio kontzeptuak ondorioztatutako beste kontzeptu batzuk . . Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

194 194

XI. ikasgaia: Konstituzioaren defentsa juridikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

195

1. Konstituzioaren nagusitasuna, eta legeen konstituziotasuna kontrolatzea 2. Legeen konstituziotasuna kontrolatzeko sistema iparramerikarra . . .

195 197

2.1. Marbury Madisonen aurka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

197

3. Legeen konstituziotasuna kontrolatzeko sistema europarra . . . . . . . . Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

198 201

XII. ikasgaia: Askatasunak, eskubideak eta bermeak . . . . . . . . . . . . . . . . .

203

1. 2. 3. 4.

Izena eta kopurua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Giza eskubideen historia modernoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Giza eskubideen kontzeptua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ekonomia eta gizarte eskubideen, eta ÂŤpositiboÂť edo prestaziozko deritzen beste eskubideen arazoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Eskubideen bermeak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6. Eskubideak europako eremuan babestea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

212 214 216 218

XIII. ikasgaia: Gobernu motak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

219

1. Botere-banaketari buruzko teoria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

219

1.1. Gaur egungo botere-banaketa: gehiengoaren eta oposizioaren arteko dialektika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

222

203 205 209

2. Sistema politikoen arteko sailkapen tradizionala . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Parlamentu-sistema . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

223 224

3.1. Parlamentu-sistemaren osagaiak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2. Parlamentu-sistemen artean, mota garrantzitsuenak . . . . . . . . .

224 229

4. Lehendakari-sistema . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

233

4.1. Lehendakari-sistemaren osagaiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

234

5. Sistema mistoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6. Hitzarmenezko sistema edo biltzarreko sistema . . . . . . . . . . . . . . . . Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

235 236 237

XIV. ikasgaia: Gobernu moten gaur egungo sailkapena . . . . . . . . . . . . . . .

239

1. 2. 3. 4.

Gobernuaren kontzeptua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Gobernu motei buruzko azalpen laburra, historian zehar . . . . . . . . . Gobernu moten gaur egungo sailkapena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Demokrazia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

239 240 243 244

4.1. Zuzeneko demokrazia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2. Ordezkaritzako demokrazia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.3. Demokraziaren beste eredu batzuk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

244 246 249

5. Demokratikoak ez diren gobernu-motak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

252

5.1. 5.2. 5.3. 5.4.

Diktadura: horren esanahiak izan duen bilakaera . . . . . . . . . . . Absolutismoa, despotismoa eta tirania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Erregimen autokratikoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Erregimen totalitarioak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

252 254 257 259

Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

261

XV. ikasgaia: Estatuaren lurralde egitura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

263

1. Botere politikoaren lurralde banaketa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Boterearen lurralde banaketari lotutako kontzeptu juridikoak . . . . . . 3. Kontzeptu juridikoak eta botere politikoa eratzeko moduen errealitatea 4. Autonomien estatu deritzona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Federalismoa eta federazioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6. Ipar Amerikako estatu federala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7. Bestelako estatu federalak: Kanadaren kasua . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

263 264 266 268 271 273 275 278

XVI. ikasgaia: Ordezkaritza politikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

279

1. 2. 3. 4.

Ordezkaritza: aurretiazko oharbideak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ordezkaritza politikoaren bilakaera historikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . Ordezkaritzako mandatuaren eraketa teorikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ordezkaritzako mandatua modu juridikoan gauzatzea . . . . . . . . . . .

279 280 285 288 15

5. Ordezkari politikoaren eginkizunak izandako bilakaera . . . . . . . . . . Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

290 293

XVII. ikasgaia: Sufragioa eta hauteskunde-prozesuak . . . . . . . . . . . . . . . .

295

1. Sufragio-eskubidea lortzea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

295

1.1. Sufragio murriztua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.2. Sufragio unibertsala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

296 297

2. Botoa: ezaugarriak eta motak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

299

2.1. 2.2. 2.3. 2.4. 2.5.

Botoa unibertsala da . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Botoa berdina da . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Botoa askea da . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Botoa zuzenekoa da . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Botoa isilpekoa da . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

300 300 300 301 301

3. Hauteskunde-mugabarruak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Hauteskunde-formulak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

302 304

4.1. 4.2. 4.3. 4.4.

Gehiengoei buruzko formulak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Proportziozko formulak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Formula mistoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Hauteskunde-formulak eta alderdien sistemak . . . . . . . . . . . . .

304 307 310 310

5. Hauteskunde-prozesua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

312

5.1. 5.2. 5.3. 5.4.

Aldez aurretiko fasea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Botoa emateko fasea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Botoak zenbatzeko fasea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Hauteskundeei buruzko auzibidea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

312 314 314 314

Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

314

XVIII. ikasgaia: Parlamentua (I) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

317

1. Ganbera bakarrekotasuna eta bitasuna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

317

1.1. Ganbera bitasuna: motak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.2. Ganbera bitasunaren bidezkoketa eta kritika . . . . . . . . . . . . . . .

317 319

2. Ganberen autonomiari buruzko printzipioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Parlamentukideen estatutu juridikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

320 322

3.1. Parlamentukideen eskubide eta betebeharrak . . . . . . . . . . . . . . 3.2. Parlamentu-onurabideak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

322 323

4. Parlamentuko taldeak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Parlamentuaren barne antolakuntza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

326 327

5.1. Ganberaren Lehendakaritza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.2. Mahaia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.3. Bozeramaileen Batza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

328 329 329

5.4. Osoko Bilkura eta batzordeak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.5. Diputazio iraunkorrak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

330 331

6. Ganberen barne jardunbidea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

332

6.1. Barne jardunbiderako arauak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

333

XIX. ikasgaia: Parlamentua (eta II) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

337

1. Legeak egiteko eginkizuna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Finantza-eginkizuna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Gobernuaren gaineko kontrol-eginkizuna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

337 339 340

3.1. Parlamentu-kontrolaren prozedurak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2. Gobernuaren erantzukizun politikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

341 344

Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

347

XX. ikasgaia: Botere judiziala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

349

1. Botere-banaketa eta botere judiziala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Eginkizun judiziala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Botere judizialaren independentzia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Botere judizialaren gobernua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Justizia administrazioan, herriak parte hartzea . . . . . . . . . . . . . . . . . Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

349 351 353 356 358 360

Hiztegia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

361

Euskaraâ&#x20AC;&#x201C;Gaztelania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Gaztelaniaâ&#x20AC;&#x201C;Euskara . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

363 373

Euskarazko itzulpenaren aurkezpena

Deustuko Unibertsitateko Euskal Gaien Institutuko zuzendari naizen aldetik, eta unibertsitate bereko Zuzenbide Fakultateko Konstituzio zuzenbideko irakasle gisa, poz handia da niretzat, Santiago Sánchez Gonzálezek eta Pilar Mellado Pradok idatzitako Principios de Derecho político izeneko liburuaren euskarazko itzulpena aurkeztea. Ongi ezaguna den legez, Deustuko Unibertsitateko Euskal Gaien Institutua —Zuzenbide Fakultateko Euskara Juridikoaren Mintegiarekin batera—, eta euskal erakunde publikoen laguntzari esker, gogotsu lan egiten ari da, euskal mundu juridikoari euskarazko testu eta eskuliburuak eskaintzeko. Horrela, hainbat itzulpen argitaratu dira: Zuzenbide zibil, Administrazio zuzenbide eta Merkataritza zuzenbideari buruzkoak; Finantza zuzenbideko doktoregotesi eta eskuliburua; lege-terminologiari buruzko lanak; eta, duela gutxi, Zigor Kodea. Zuzenbide publikoari dagokionez, arlo bat falta zitzaigun, hain zuzen ere, Konstituzio zuzenbidearena. Eskuetan duzun liburu honen bitartez, beraz, Estatu eta Konstituzio Teorian geneukan hutsunea bete nahi izan dugu. Zuzenbide Fakultate askotan erabiltzen den liburua aukeratu dugu, ikasle eta legelari guztien eskura jartzeko. Lan honek Konstituzio zuzenbidearen oinarrizko edukiak argiro eta modu ulergarrian jorratzen ditu. Gainera, testuari eranskina gehitu diogu, gai honetako euskara–gaztelania eta gaztelania–euskara terminologia lantzeko. Eta, orain, gure esker onak. Bazen garaia, ezta? Lehenik eta behin, itzulpen neketsu honetan parte hartu dutenei gure esker ona erakutsi nahi diegu: Cesar Gallastegi, Eba Gaminde, Anjel Lobera, Esther Urrutia eta Andres Urrutia irakasleei; Maider Agirre, Alexander Contreras eta Ana Otaduy, Euskal Gaien Institutuko bekadunei; eta, orobat, Arantza Etxebarriari, gure institutuko Euskal Irakaskuntzarako Laguntza Guneko termi19

nologoari. Eta, nola ez, jatorrizko liburuaren egileei, Santiago SĂĄnchez GonzĂĄlez eta Pilar Mellado Prado irakasleei, esker mila ere euren gogo on eta eskuzabaltasunarengatik. Azkenez, gure esker ona erakutsi nahi diegu Bizkaiko Batzar Nagusiei eta, horien ordezkari nagusi modura, batzar horietako lehendakari den Aitor Estebani, Deustuko irakasle eta lagun minari. Izan ere, Bizkaiko Batzar Nagusien laguntza ekonomikoari esker, eskuliburu hau plazaratu dugu. Bestalde, eskerrik beroenak ere Eusko Jaurlaritzako Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Sailari, liburu hau argitaratzeko eman digun diru laguntzarengatik. Amaitzeko, azken gogoeta: Deustuko Unibertsitateko Euskal Gaien Institutua eta Zuzenbide Fakultatea, arian-arian, legelariek behar dituzten materialak eskaintzen ari dira, euskara juridikoari zor zaizkion profesionaltasun eta duintasuna bermatuz. Beraz, bide luze horretan, eskuliburu hau beste urrats bat baino ez da. Norabidea horixe dela uste dugu, eta Euskaltzaindiaren leloak ongi dioenez: Ekin eta jarrai! Santiago Larrazabal BasaĂąez Euskal Gaien Institutuko zuzendaria

I. ikasgaia

Politikaren gizarte oinarria Santiago Sánchez González

1. Gizarte egitura 1.1. Egitura zer den Politika kontzeptuaren esanahi osoa eta horren tratamendu juridikoa hobeto ulertzeko, kontuan hartu behar da jarduera eta erakunde politiko guztiak gizartearen barruan daudela, horren zati direla, eta beste gizarte jarduera eta gizarte erakundeekin, alegia, ekonomia, kultura, erlijio eta abarretako jarduera eta erakundeekin lotuta daudela. Politika ez da egitate bakartua, gizartean dauden osagaietarik bat —menturaz, garrantzitsuena ere izan daitekeena— baino. Adierazitako fenomeno hori ondo ulertzeko —hau da, politika, gizartean eragina duten beste faktore batzuekin lotzeko—, beharrezkoa da termino egokiak erabiltzea. Gure garaian, ideia hori adierazteko hitzik egokienetakoa egitura izan daiteke. «Egitura» hitzak giza zientzien eremuan (antropologia, ekonomia, hizkuntzalaritza, gizarte psikologia, zientzia politikoan etab.) esangura argia du. «Egitura» hitza giza zientzietan erabiltzea ez da gertakari berria; bai, ostera, horren erabilera helburu zientifikoetarako hedatzea. Hain zuzen ere, adituek egitura hitza erabiltzen dute, euren ikertze eremuko helburuen teoria zientifikoa eraikitzeko beharra ikusten dutelako. Horrek ez du esan nahi, aurretik, giza zientzien adituek euren eginkizuna gauzatzeko terminologia egokirik ez zutenik; izan ere, «egitura» hitzaren antzeko esanahiarekin honelako hitz edo adierazpenak erabiltzen ziren: «funtsa», «itxuraketa», «antolaketa», «harreman sistema», «zatien batuketara murriztu ezin den osotasuna» etab. 21

Egitura kontzeptu edo hitza zientzia formalak ikertzen dituztenen eremu terminologikoaren barruan sartu da hurrengo arrazoiengatik: batetik, ikertzaileak euren lexikoarekin pozik ez egoteagatik; bestetik, termino berri horren erabilgarritasun edo funtzionaltasunagatik. Aurrerakuntza da egitura hitza sartzea, antropologo, soziologo, historialari eta abarren ekarpenetan egitate edo fenomenoak deskribatzeko, azalpenak zehaztasun handiagoz egin daitezke eta. «Esanahirik hertsienean, egitura bat tresna baten oinarrizko itxuraketa edo lerro nagusien multzoa da… Nolanahi ere, egitura hitza artelan, literatura eta gizarte antolaketaren osagaiei aplikatu ahal zaie, horren esanahia zabalduz gero»1. 1.2. Gizarte egitura «Gizarte egitura» adierazpena erabiltzen da, gizartea, gizakien arteko harremanak, geografi eremu eta epealdi zehatz batean deskribatzeko. Kontzeptuaren ageriko zailtasuna argi daiteke, haren osagaiak kontuan hartuz: —egitura, izatez, multzo edo osotasuna da; —multzo hori zenbait zatik osatzen dute; —osotasuna eratzen duten zatiek elkarrekin lotuta daude, eta elkarrekiko mendekotasuna dute; —multzoa edo osotasuna zatietatik desberdintzen da, eta ezin da zati horietara mugatu; —multzo edo osotasun hori ez da lortzen, zatiak elkarren ondoan jarriz edo zati horiek batuz soilik; —multzo edo osotasunak izaera dinamikoa du; —multzoaren edozein zati aldatzeak beste zatiak eta osotasuna ukitzen ditu. —era berean, osotasunaren edozein aldaketak horren zati guztietan eragina du, baita zatien arteko loturan ere. Gizarte egitura honela defini daiteke: giza multzoan zati desberdinek kokatzeko eta lotzeko duten modua, edo gizarte osotasunean gizakumeen arteko harremanen antolaketa. Egia esan, gizarte egitura giza ekintzek sortu, eta aurreikusitako eta aurreikusi gabeko ondorioen emaitza da.

1 The Fontana Dictionary of Modern Thought (Londres: Allan Bullock eta Oliver Stally Grossen argitalpena, 1977), 608.

Tom Bottomorek adierazi duenez, hurrengo aurreoinarri hauek ezinbestekoak dira gizarte egitura bat sortzeko: «1) komunikazio sistema; 2) merkatugaien ekoizpen eta banaketan oinarritutako ekonomia sistema; 3) belaunaldi berriak gizarteratzeko erakunde eta antolamenduak (familia eta hezkuntza barne daudela); 4) agintaritza eta boterea banatzeko sistema eta, beharbada, 5) gizarte kohesioa mantendu edo handitzen duen errito sistema, alegia, gertakari pertsonalak —besteak beste, jaiotza, nerabezaro, ezkontza eta heriotza— gizartean aintzat hartuko dituen errito sistema»2. 2. Gizarte mailaketa 2.1. Giza desberdintasuna Gizakien artean berezko desberdintasunak daude, arrazoi fisiko edo adimenekoak direla-eta —besteak beste, adina, sexua, indarra, tamaina, lan egiteko gaitasuna, ulermena etab.—, eta, horren ondorioz, hierarkiak ezarri ohi dira, gizarte primitiboetan behintzat. Are gehiago, botere politiko argia ez duten edo ia botere politikorik ez duten giza unitate arkaikoetan, gizarte desberdintasunak gertatu dira eta gertatzen dira, antropologoen egiaztapen enpirikoek erakutsi dutenez. Gizarte desberdintasun horiek gizakiak graduetan antolatzen dituzte, eta, beraz, gizarte hierarkia dakarte. Arrazoi biologikoen ondoriozko desberdintasunez gain eta adinak zenbait jardueratan aritzeko ezartzen dituen mugatzeez gain, gizarte biziaren beste osagai batzuek eragin handia izan dute beste faktore batzuen sorreran: jaiotza, aberastasuna, ospea, ohiturak eta sineskerak, jokabidea, eta, batez ere, lanaren banaketa. Faktore berri horiek eskuratuak dira —hau da, ez dira jatorrizkoak—, eta gizarte desberdintasuna baldintzatu dute. Logikoa denez, bi motatako faktore horiek direla eta, hurrengoa jazo da historian zehar: a) gizarte taldeen barruan, erabateko berdintasunik ez izatea; b) pertsona edo talde bat, aldi baterako bada ere, gizarte taldeko bestelako kideen gainetik egotea, eta c) gizarte desberdintasunari berez datxekion gatazka, isila nahiz agerikoa, izatea. 2.2. Gizarte mailaketa Gizarte mailaketaren ezaugarria da gizarte desberdintasun eta berezitasun horren instituzionalizazioa. Kurt B. Mayer-en esanetan, «gizarte mailaketa gizarte desberdintasun mota berezia da, gizarte mailen 2

Introducción a la sociología (Bartzelona, Península argitaletxea, 8. argitaraldia, 1978), 130.

hierarkizazio sistematikoan oinarritzen dena. Gizarte maila horietan daudenek euren burua maila goragoko, berdineko edo beheragokotzat hartzen dute, gizarte arazoei dagokienez. Gizarte mailak pertsonen kolektibitateak dira, eta hierarkia maila bera edo antzekoa dute»3. Modu abstraktuan hartuta, gizarte mailaketa egitate burutua da; gizabanako edo taldeen arteko desberdintasunak antolatuak eta mugiezinak, gizarteak behin betiko ebaluatuak, onartuak eta aldaezinak dira. Aurrekoa «mailaketa» adierazpenetik ere ondorioztatzen da. Adierazpen horrek hierarkia mailakatuaren egonkortasuna ekartzen digu gogora. Nolanahi ere, ikerketa historikoak erakusten du gizarte mailaketa desberdinetan, nolabaiteko gatazka eta orekarik eza gertatzen zirela; horren ondorioz, mailaketak desagertu eta beste batzuek ordeztu zituzten haiek. Ikerketa horrek erakusten du mailaketok gizarte portaerari buruzko arauen behin-behineko finkatzeak besterik ez zirela, gizakien bizibide inguruabarren eta gizarte antolaketen arabera ezarriak. Gizarte mailaketa gaur arteko edozein gizarte motaren ezaugarria da, gizarte primitiboak alde batera utzirik. Historian zehar aldatutakoa hauxe da: gizarte mailaketak hartu duen itxura; mailaketa hori sistema desberdinetan gauzatu da, eta horien azterketak bilakaera bat erakusten du, oinarrizko moldeetatik era konplexuagoetara. Bestalde, kontuan hartu behar da, oro har, gizarte mailaketaren sistema garbiak —esklabo, kasta, estamentu eta klase bidezkoa— metodologi helburuekin jarritako adibideak direla, gizarte errealitateen deskripzioak baino gehiago. Arras arrunta da, aldi historiko bakoitzean, gizarte mailaketaren mota desberdinak egotea gizarte unitate berean; horrek ez du oztopatzen gizarte mailaketa horietatik bat besteen gainetik nagusitzea. 2.3. Gizarte mailaketaren erak Denborari dagokionez, soziologo gehienek hala esanda, lau gizarte mailaketa mota bereiz daitezke: esklabotza; kasta sistema; ordena edo estamentu bidezko egituraketa, eta gizartea klaseetan zatitzen duena. Azken hori da mailaketarik modernoena. a) Esklabotza gizarte mailaketako erarik zahar eta erradikalena da (gure aroaren aurreko hirugarren milurtekoan du jatorria). Egipto, Asiria, Babilonia, Grezia eta Erroma inperioak konkistaz eta zorrek eragindako espetxealdiaz baliatu ziren esklabotza ezartzeko. Paradoxikoa bada ere, gerrako espeak esklabo bihurtzea aurrerakuntza izan zen, herri nomadetan 3

Clase y sociedad (Buenos Aires, Paidós argitaletxea, 1961), 16.

gertatzen zena kontuan hartuz; herri horietan gudaroste garaileek heriotzara kondenatzen baitzituzten hondamenetik bizirik ateratzen zirenak. Hori horrela zen, gizarte sedentario garatuenetan ekonomia ez zelako iraupenezkoa bakarrik, eta esklaboek egiten zuten lanak ekoizpen soberakina ekartzen zuelako, garaileen aberastasuna handituz. Hala ere, esklaboen egoera leku batetik bestera desberdina zen (adibidez, Babiloniatik Erromatar Inperiora; azken horretan, esklaboa ekoizpen tresna gisa hartzen zen, hau da, esklaboa jabetu eta ustiatzeko moduko merkatugaia zen); gizarte mota horietan gertatzen zen desberdintasun nagusia esklaboen (jabetzarik ez zuten langileekoizle zuzenekoen) eta esklabo-jabeen (langileak izan gabe, ekoizpen bide guztien jabeak zirenen) artekoa zen. Esklabo ez zirenei dagokienez, beste gizarte maila batzuk bereizi ziren, baina garrantzi gutxiagokoak. b) Beharbada, gizarte mailaketaren adibiderik garbiena India, Sri Lanka, Bali eta mahometano diren hindu batzuen kasta sistema da, gizarte antolaketa hierarkizatu, zorrotz eta egonkorra den aldetik. Kasta erregimenean ohikoena da kasta edo varna eta kasta talde edo jatiak desberdintzea. Lau kasta mota bereizi ohi dira: Brahmanak, gizarte egituran mailarik handiena zutenak, apaizak izateagatik; Chatriak (edo Kshatriya), gobernatu eta ordena mantentzeaz arduratzen zirenak; Vaisyak, merkatari, nekazari edo eskulangileak zirenak, eta Sudrak edo zerbitzariak, lanik gogorrenak eta ezatseginenak egiten zituztenak. Jatiak, bestalde, lanbide talde endogamoak ziren; toki izaera zuten, eta hierarkizaturik zeuden. Dena den, sailkapen horrek ez du errealitatea zehatz-mehatz erakusten. Irudi hori erabat aldatu omen dute, ondokoen eraginez: kasta eta azpikasta aniztasuna, kolonialismoak hindu gizartean izandako eragina, industrializazioa, zibilizazio arrotzekin izandako harremanak, eta gune herritarren eta nekazaritza guneen gizarte eraketa desberdina. Edonola ere, kasta sistema bidezko gizarte banaketaren ezaugarriek hiru mila urte baino gehiago iraun dute Indian; ezaugarriok honela labur daitezke: —Kasta edo azpikasta batekoa izatetik ondorioztatzen da hierarkia; atxikipen hori jaiotzak dakar. —Kasta edo talde bakoitzeko kideak, berez, erlijio garbitasun maila handiago edo txikiagoa du, gizarte eskalan daukan tokiaren arabera; horrela, Sudrak «lizun» edo «ukituezinak» dira, eta Brahmanak edo Brahminak talderik garbienak, gurtze eta hezkuntza sakratura bilduta daudenak. —Gizabanakoak ez du inolako aukerarik goiko kasta edo azpikasta batera igotzeko; baina gizabanako batek lizunkeriaren bat egiten badu, beste kideek kastatik kanpo bota dezakete hura. Kanporatzen den pertsona horrek ez du inolako aukerarik beste kasta batean sartzeko, eta kastarik gabeko pertsona bihurtzen da. 25

—Talde edo kasta bakoitzak, statusaren arabera, lanbide edo ogibide batean edo batzuetan jardun dezake, eta jokabide kodea eta bizimodu jakina ditu. —Kasta edo azpikasta desberdinetako gizabanakoen arteko harremanak merkatugai eta zerbitzuen elkartrukera mugatuta daude. c) Gizartean betetako eginkizunaren arabera, gizarte-eskalan toki edo statusa eratxiki eta, horren ondorioz, gizarte mailaketa gertatzen bada, orduan, eratutako gizarteari estamentuzko esaten zaio. Zentzu horretan, gizarte guztiak dira neurri batean «estamentuzkoak» edo, hobeki esan, «kategorien gizarteak». Hori horrela da, gizarte eraketa guztietan gizarte adostasun bat dagoelako, eginkizun batzuei —erlijiozkoei, militarrei, legezkoei, teknikoei etab.— lehentasuna emateko, beste eginkizun batzuen kaltetan. Soziologia politikoaren esparruan, «estamentuzko» esaten zaio IX. mendean Mendebaldeko Europan sortzen den gizarteari; gizarte hori Erdi Arokoa da eta horren ekoizpen modua feudalismokoa da. Estamentuzko gizarte desberdintasuna, segur aski, mendekotasun harremanen bidez lotutako bi egitateren ondorioa izan zen: —Lurrak edukitzea ala ez. —Eta aurrekoaren arabera betetzen den gizarte eginkizuna. Aurreko faktore horiei modu estuan lotuta zeuden gizarte hierarkia eta horri dagokion statusa; horiek «estamentu» edo «estatu» batean sartzea zekarten —horiek eratxikitzen zituzten ohore edo duintasunekin—, baita hagitz zorrotza eta urratzeko zaila zen «kode» konplexua ere. Kode hori eskubide, pribilegio, betebehar, bizimodu, ohitura, hezkuntza eta portaerari buruzkoa zen. Egiatan, bi estamentu bakarrik zeuden: kleroa eta noblezia. Horiek boterea zuten, lurren jabetza eta beharrizan espiritual, hezkuntza eta indar militarren gaineko monopolioa izateagatik. Nekazariek edo manupekoek (herria) ez zuten «estamentu» bat osatzen, haien eginkizuna «gizartearen gainerako zatiari elikagaiak hornitzea» baitzen. Horrez gain, ez zuten inolako botere politikorik, ezta gizartean eragina izateko gaitasunik ere. Aurreko egoera mendeetan aldatuz joan zen, faktore askori esker. Horien artean hurrengoak aipa ditzakegu: (ekonomikoak) merkataritza suspertzea; hiri berriak eraikitzea; ogibideak garatzea; harreman feudalen merkantilizazioa; lehenengo manufakturak sortzea; (politikoak) erregearen eta elizaren boterearen arteko borroka; burgesiaren eta erregearen arteko aliantza; juristen igoera eta Erromako Zuzenbidearen sarrera; (gizartekoak) manupekoen eta nekazarien arian ariko emantzipazioa, burgesiaren sorrera eta horrek bizitza ulertzeko zuen modu berria. 26

Europako estamentu-gizartean gertatutako aldaketen ondorioz, Erdi Aroko gizartearen egiturak ahuldu egin ziren; aldi berean, zuzeneko ekoizleek lurrarekin eta jauntxoekin zituzten loturak hautsi egin ziren. Garraiobideen garatze eta elkartrukeari esker hiriak handiagotu ziren, eta bertara joan ziren bizitzera merkatari, eskulangile, burges eta «deserriratu» asko. Azken horien aberastasun bakarra euren lan egiteko indarra edo gaitasuna zen. Ezari-ezarian ekoizpenak nekazaritzakoa bakarrik izateari utzi zion, eta desberdintzen hasi ziren ekoizkin manufakturatuak —gremio eta korporazioetako maisu eta ikastunek egiten zituztenak— eta nekazariek lortutako lehengaiak. Bizitza ekonomikoaren modu berriek, merkataritza eta industriari dagokienez, pixkanaka-pixkanaka aldaketak eragin zituzten Zuzenbidean eta botere politikoaren egikaritzan; hain zuzen ere, lan askatasun, kontratazio, auzitegi eta jurisdikzioari buruzko gaietan. Erregeak boterea bereganatu ahala, burgesiaren aberastasuna handitzen joan zen. Burgesiaren kezka ondasun materialak fabrikatu eta merkaturatzea zen. Hasieran, burgesia gizarte maila berri gisa sortu zen. Horren bizimoduak ez zuen zerikusirik nekazari, klero eta nobleziakoekin. Industriak eta merkataritzak, burgesen jarduera nagusi gisa, mugimendu askatasun handia eta antolaketa era berriak beharrezko egiten zituzten; horiek oztopo handiekin topo egiten zuten estamentuzko gizarte zatitu horretan. Hiriak esparru egoki izan ziren, burgesiak bere garapenerako beharrezkoak ziren baldintzak sor zitzan. Era berean, hirietan hasi zen gizarte mailaketa, lanbide eta aberastasunean oinarritu eta indarreko gizarte mailaketatik desberdindu zena. d) «Kategoria» edo «estatu» sistema klase sistema bihurtzeko prozesuak, gutxi gorabehera, burgesiaren bilakaerarekin batera, XIV. mendetik XVIII. mendearen amaiera arte edo XIX. mendearen erdia arte iraun zuen. Hasieran burgesia «noblezia feudalaren» menpe bazegoen ere, «erabateko monarkiaren edo monarkia erdi feudalaren alde jarri zen, nobleziaren aurka». Geroago, burgesia monarkia handien «ezinbesteko sostengu» bihurtu zen, eta, azkenean, «industria handia eta mundu merkatua ezarri zirenetik», estatuaren botereaz jabetu zen4. Klase gizartearen sorrera eta garapena burgesia sortu eta hedatzearekin lotuta dago. Frantziako 1789ko Iraultzak eta Ingalaterran XVIII. mendearen azken laurdenean hasitako industri iraultzak gizarte egitura zaharren eta gizarte mailaketen desagerpena arinagotu zuten, klase gizartera pasatzeko bidea erraztuz. Aurreko gizarte mailaketa horiek, jakina denez, desberdintasun juridikoan eta pribilegioan oinarritzen ziren.

4 Karl Marx eta Friedrich Engels, «El Manifiesto Comunista», Obras de Marx y Engels, 9 (Bartzelona, Crítica-Grupo Grijalbo argitaletxea, 1978), 138.

Klase gizartea merkatuko ekonomia liberala eta gizarte egitura banakako edo atomizatuarekin lotuta dago. Gizarte horretan pertsonaren kokapen eta statusa pertsona horrek duen egoera ekonomikoaren araberakoa da batez ere. Era berean, egoera ekonomikoa hurrengo faktore hauen menpe dago: —Hasteko, ekoizpen prozesuan izandako ekonomia eta gizarte eginkizuna: zein lan edo lanbidetan jardun duen, egindako jarduerari nolako garrantzia ematen zaion, eginkizunak izaera publikoa edo pribatua duen. —Aurrekoarekin lotuta, okupazioaren ondoriozko errenta edo sarrera mailaren osagai kuantitatiboa eta ordainsari horiei dagozkien korrituak. —Gainera, lan prestazioengatik jasotako ordainsarien kopurakinak ahalbidetzen duen bizimodua, eta, batik bat, ordainsaria norberaren mantenuan, hezkuntzan, etxebizitzan, aisian etab. xahutzeko modua. Osagai ekonomikoaz gain, pertsona baten gizarte klasea zehazteko, kontuan hartu behar da horren jokabidea familia harremanetan, lagun esparruan eta lanekoak bakarrik ez diren eremuetan eta politika mailan, baita gizartearen aurrean duen jarrera ere. Jokabide horren azterketak agerian utz ditzake pertsona horrek dituen aurreiritziak eta ideologia politikoa, klase kontzientziarik duen ala ez, hau da, gizarte talde batean —maila ekonomiko antzekoa eta mundua eta bizitza ulertzeko modu antzekoa dituena— integraturik dagoen ala ez. Klase gizartearen beste berezitasun bat —faserik garatueneko gizartearena behintzat— gizarte mugikortasun bertikala gertatzeko aukera da, hau da, gizarte hierarkian gora edo behera egiteko aukera, prestigio gehiagoko mailetara igoz edo gizartearen begirune handirik ez duten mailetara jaitsiz. Egitate horrek esan nahi du klase gizarteak aurretik izandako beste gizarte eraketa batzuk baino izaera irekiagoa duela. Bukatzeko, klase gizartearen berezitasun nagusia, beharbada, haren izaera gatazkatsua da. Kasta bidezko gizarte mailaketa, nagusiki, jainkozko agintaritzak edo mundu horretatik kanpoko agintari batek ezarritako ordena aldaezinean oinarritzen zen. Herriaren senak erlijio, tradizio edo jaraunspen arrazoiak barneratzen baditu eta, arrazoi horiengatik, norbera gizarte maila batean kokatzea onartzen bada, orduan gizartea egonkortu eta egon daitezkeen disidenteak kontrolatzen dira. Klase gizarteetan, ordea, antropozentrismoak, ideologia liberalak, XVIII. mendetik konstituzioetan jasotako berdintasun juridikoak, ekonomiaren hazkundeak eta balore materialei buruzko kezkak gizarte desberdintasuna ez onartzea ekarri dute. Bestalde, klase gizartea gizarte indibidualista mota baten irudia da: horretan, pertsona baten interesak bestearen aurka doaz eta, Hobbesek ondo baino hobeto dioenez, «guztion arteko gerra» da arau orokorra. 28

3. Gizarte klase eta mailaketak, Marx eta Weber-en ikuspegietatik 3.1. Marxen ikuspegitik Karl Marxek ez zuen gizarte klasearen definiziorik eman, eta gizarte zibil modernoan klaseak zeudenik ere ez zuen asmatu. Berak horrelaxe onartu zuen 1852. urteko martxoaren 5ean Weydemeyer-i zuzendutako gutunean. Egia esan, Karl Marxek, klase gizartea aztertzean, bi kontzeptu-kategoria erabili zituen. Alde batetik, Alderdi Komunistaren Manifestua obran ikusten denez, esplotatzaile eta esplotatu edo zapaltzaile eta zapaldu kontzeptuak erabili zituen; horren bidez, antzinako auzo gizarte murriztuak desegin zirenetik kapitalismoa desagertu arte gizadiaren historian egon den lerro banatzailea adierazi nahi zuen. Eskema horrek lehenengo datua ematen digu Marxek klaseak ulertzeko zuen moduaz: Marxen iritziz, klaseek izaera historikoa dute, hau da, giza garapenaren epe batera mugatuta daude. Bestetik, kategoria historiko zabal horien parean, Marxek «gizarte klase» adierazpena erabili zuen, ekoizpen kapitalistaren sorrera eta garapenaren ondorioz «esplotatzaile-esplotatu» bikoiztasunak duen esangura berriari buruz hitz egiteko. Ekoizpeneko sistema kapitalista horri dagokion burgesia modernoa, batez ere, klaseetan zatitzen da, eta ez estamentu, kasta edo gizartea mailakatzeko beste moduren batean. Inguru horretan, Marxen gizarte klase kontzeptua beraren lanak irakurriz ondoriozta daiteke. Autorearen testu batzuk argigarriak dira: —Filosofiaren miseria (1847) lanean, Marxek hurrengoa esaten du: «egoera ekonomikoak herriaren masa langile bihurtu zuen (Ingalaterrari buruz ari da). Kapitalaren nagusitasunak egoera erkidea eta interes erkideak sortu ditu masa horretan. Horrela, masa hori klase bat da kapitalari begira, baina ez interesak defenditzeari dagokionez. Geroago, masa hori batu eta benetako klasea osatuko du, bere interesak defendatuko baititu. Hori dela eta, defendatutako interes horiek klase interesak izango dira». —Louis Bonaparteren Brumairearen hemezortzia lanean (1852), ondokoa dio Marxek: «milioika familiak klase bat osatzen dute, baldin eta, egoera ekonomikoaren eraginez, beste klase batzuetatik bereizten dituzten bizimodu, interes eta kultura badituzte, eta egoera ekonomiko horren eraginez beste klase horien aurka badaude modu gatazkatsuan». —Kapitala lanean (1893), 11. liburuko 20. kapituluan, Marxek ekoizpen kapitalistan «bi klase bereizten ditu: langileen klasea, lan egiteko indarra besterik ez duena, eta klase kapitalista, ekoizteko gizarte baliabideez gain dirua monopolizatzen duena». 29

Marxen ikuspegitik, klase nozioa hurrengoek zehazten dute: ekoizpen baliabideekiko harremanek, diru sarrerak lortzeko iturriak, interes erkideek, klase kontzientziak, kulturak, bizimoduak eta egoera ekonomikoak. Klase kopuruari dagokionez, ekoizpen bideen jabeen eta zuzeneko ekoizleen arteko desberdintasuna —hau da, esplotatzaile eta esplotatuen arteko desberdintasuna— argia bada ere, Marxek zenbait klase eta azpiklase bereizten ditu berak egin dituen historia eta politika azterketa batzuetan (Klaseen arteko borroka Frantzian eta Louis Bonaparteren Brumairearen hemezortzia): industri burgesia, burgesia txikia, nekazariak, proletarioak, proletarioen azpitik dagoen maila etab. Edonola ere, klase aniztasuna modu enpirikoan egiaztatzeak ez du Marxen eraikuntza teorikoa aldatzen. Horren arabera, egiazko borroka sistema kapitalistan nagusi diren bi klaseen artean gertatzen da: burgesiaren eta proletarioen artean. Klase borroka da, Marxen arabera, beraren teoria identifikatzen duen osagai dinamikoa, batez ere, kontuan hartzen bada klaseak gizarte modernoan bereizten direla gizartearen azken klaseak osatzeagatik: «ekoizteko harreman burgesak gizarte ekoizpen prozesuaren aurkako azken moduak dira. Aurkakotasun hori ez da gizabanakoena, gizabanakoen gizarte egoeratik ondorioztatzen da. Era berean, burgesiaren barnean sortzen diren ekoizpen indarrek aurkakotasun hori gainditzeko baldintza materialak sortzen dituzte. Beraz, gizarte eraketa horren bidez, gizartearen historiaurrea amaitzen da»5. 3.2. Weber-en ikuspegitik Marxek ez bezala, Weber-ek zuzenean aztertu zuen gizarte mailaketaren arazoa; irtenbide konplexua eman zion, gizarte desberdintasuna azaltzeko erabiltzen den irizpide aniztasuna dela eta. Horrela agertzen zen Ekonomia eta Gizartea lanean, gizarte mailaketari buruzko kapituluaren izenburuan. Honela dio tituluak: «Gizartean dagoen botere-banaketa: klaseak, estamentuak, alderdiak»6. Beraz, hiru alde ditu Weber-ek gizarte desberdintasun instituzionalizatua azaltzeko egiten duen ahaleginak. Desberdintze hori eragiten duten hiru faktoreak daude oinarrian. Horrela, klase egoera gizabanakoak ondasunen merkatuan eta lan merkatuan duen egoeratik ondorioztatzen da.

5 Karl Marx, Prefacio a la Contribución a la Crítica de la Economía Política (Madril, Alberto Corazón argitaratzailea), 38. 6 Max Weber, Economía y Sociedad (Mexiko, FCE, 1969), 682.

Klasea gizabanakoak duen botere ekonomikoaren araberakoa da: kapitala edo jabetzak dituen ala ez, eta lan egiteko indarra errentagarria den ala ez. Estamentu egoera, pertsona bakoitzak gizartean duen ospe edo ohorean oinarritzen da. Pertsona batek gizarte ospearen eskalan duen lekua, eta, horren ondorioz, botere handiagoa edo txikiagoa izatea, ezaugarri batzuk edukitzearen eta gizarteak horiek aintzat hartu edo baztertzearen araberakoa da. Oro har, ospea eratxikitzeko kontuan hartzen dira bizimodua, hezkuntza, kultura, lan mota, ohiturak eta gustuak; dena den, gizabanakoaren arrakasta ekonomikoak ere badu eraginik. Amaitzeko, gizarte desberdintasuna edo hierarkia botere politikoa edo eragina banatzearen ondorioa izan daiteke; kasu horretan, gizabanakoak besteen jokabidean izan dezakeen eragina da faktore eragingarria. Puntu honetan, garrantzitsua da azpimarratzea Weber-ek alderdi politikoari buruz duen ideia ez datorrela bat guk dugun ideiarekin; hau da, autorearen arabera, alderdia presio taldera hurbiltzen da. Hori horrela da, autoreak duen ikuskeraren arabera alderdi politikoak gizarteko ekintzetan eragina izan dezakeelako, menperatze politiko berriak eratzeko asmorik izan gabe. Klub edo estatu batean alderdi politikoak egon daitezke, eta horien interesek klase egoerak edo estamentuzko egoerak baldintza ditzakete, baina horrek ez du esan nahi, klase edo estamentu alderdiek izan behar dutenik. Modu egokian adierazi denez, ÂŤWeber-ek ez du zalantzan jartzen hiru botere mota horien artean ageriko korrelazioa dagoenik. Horren ordez, autoreak dio, botere ekonomikoa izatea eragina edota ospea lortzeko oinarri modura erabil daitekeela. Era berean, eragin politikoaren bidez abantaila ekonomiko batzuk lor daitezke, eta gizarte estamentua botere politikoa lortzeko bide gisa erabil daitekeÂť7. 4. Eliteak eta masak 4.1. Kontzeptua Gizarte mailaketa, gizarte egitura eta gizarte dinamika azter daitezke klase ikuspegiaren eremutik kanpo ere. Izan ere, klaseen ikuskera hertsian oinarrituriko metodoa, gure ustez, ez da inola ere nahikoa, gizarte sistemen konplexutasuna eta horien aldaketak ulertu eta azaltzeko. Ikerkuntza soziologikoaren beste korronte batzuk ere aipatu behar dira, klase azterketaz gain, azterketa hori aurkaratu, ordeztu edo osatzeko;

7 N. Laurin-Frenette, Las teorĂas funcionalistas de las clases sociales (Madril, Siglo XXI de EspaĂąa, 1976), 94.

korronte horien artean teoria elitistak nagusitzen dira, eta, horiei estu lotuta, masei buruzko doktrinak. Ohiko hizkeran «elite» gisa hartzen da gizarte esparru zehatz batean —kirolean, arlo militarrean, administrazioan, artean eta abarretan— nabarmentzen den pertsona talde edo gutxiengo apartekoa. Nabarmentze horren arrazoiak askotarikoak izan daitezke: kultura, meritua, agintaritza, osotasun morala, ospea etab. C. J. Friedrichen esanetan, «buru edo agintari den elite politikoa, modu ezohikoan politikan diharduen pertsona taldea da. Pertsona talde horrek gizarte zehatz baten agintea, taldeko kohesio sentimendua eta horri dagokion esprit de corps (kooptazioaren bidez adierazten dena) ditu. Elite politikoa nabarmentzen da boterea eta agintea segurtatzeko gaitasunari esker»8. Gure ikuspuntu soziopolitikotik, ordea, «elite» hitza Sistema Sozialistak lanean aurki daiteke; lan hori Wilfredo Paretok argitaratu zuen XX. mendearen hasieran. Dena den, aurretik (1896), Gaetano Mosca ere elite fenomenoaz arduratu zen, baina terminologia desberdina erabili zuen ikuspuntu errealistatik politikari buruz egin zituen gogoetetan. Terminologia desberdin hori, nola edo hala, Machiavelli eta Guicciardiniren ekarpen klasikoei lotuta dago, eta denboraren aldetik hurbilago duen Saint-Simonen lanari ere. Gaetano Moscak hauxe idatzi zuen Zientzia Politikoaren osagaiak lanean: «Erakunde politiko guztietan agertzen diren etengabeko gertaera eta joeren artean, bat oso nabaria da: gizarte guztietan, erdizka garatuak izan zein ikasien eta indartsuenetan, bi pertsona mota daude: gobernatzaileak eta gobernatuak. Lehenengoek, gutxiengoa izan arren, eginkizun politiko guztiak betetzen dituzte, boterea monopolizatzen dute, eta hortik onurak ateratzen dituzte. Bigarrenak, gehiengoa izan arren, gobernatzaileen zuzendaritza eta arauen menpe daude, eta hauek, gutxi gorabehera, legearen arabera, modu arbitrario eta bortitzean jokatzen dute. Bigarren taldekoak, itxuraz behintzat, bizitzeko baliabide materialak ekoizten dituzte, baita erakunde politikoaren bizitasunari eusteko ezinbestekoak diren baliabideak ere». «Elitea» «masaren» antitesia da. «Masa» edo «masak» izena erabiltzen da, oro har, «elitea» osatzen ez duenaz aritzeko. H. Lasswellek, «politikaren azterketa, eraginaren eta eragileen azterketa» dela esan ondoren, hurrengoa zehazten du: «eragileak eskuragarri diren balioetan parte hartzerik handiena lortzen dutenak dira; balio horiek honela sailka daitezke: errespetua, errenta eta segurtasuna. Parte hartzerik handiena lortzen dutenek elitea osatzen dute; gainerakoak, masa dira».

El hombre y el gobierno (Madril, Tecnos argitaletxea, 1968), 345-346.

Eliteei buruzko teoria James Burnham, Wright Milis, Ralph Dahrendorf eta abarren ekarpenekin aberastuz joan den bitartean, politologoek masan edo masetan arreta txikia edo deuseza jarri dute. Horren arrazoia, beharbada, masaren izaera pasibo eta harkorra izan daiteke, edo masak politikarientzat objektu izaera duela izatea. Hori gorabehera, hurrengoa aintzat hartu behar da: a) Erraz froga daiteke masa bizitza politikoan parte hartzen hasi dela, batez ere, XX. mendearen hasieratik. Hori dela eta, ez da harritzekoa masen psikologiari buruzko lehenengo lanak garai horren inguruan sortzea. b) Masa gizarte eta kulturaren sorrera â&#x20AC;&#x201D;despertsonalizazio, bakardade eta dirigismoagatik bereizten denaâ&#x20AC;&#x201D; XX. mendearen lehenengo laurdenean gauzatzen joan den prozesu baten zatia da; denbora horretan, gizarte tradizionala desegiten da: gizarte hierarkia, ohitura, familia, gizarte mugikortasun eskasa eta gizarte hori osatzen duten gizabanakoen identitatea, baita gizarte horri dagozkion bizitza taldeak eta ingurune geopolitikoak ere. c) Masen mugimendu politikoek epealdi honetan euren gaina erdietsi zuten. Bai komunismo estalinistak bai faxismoak, euren zurrunbilo suntsitzailean, herri masa deserritu eta zatituak aurrera eraman zituzten lankidetza mota faltsuetara eta identitate bilaketa antzuetara. Inguru horretan kokatzen da jatorrizko masa alderdien sorrera. Horiek gizarte era tradizionalek utzitako hutsunea bete nahi dute, gizarte modernoetan berez ez dagoen gizarte integrazioari buruzko sentimendua sortuz. 4.2. Eliteei buruzko teoriak a) Mosca Autore horrek XIX. mendeko azken urteetan agertu zuen bere teoria. Historiaren interpretazio monistak kritikatzen ditu; horien arabera, faktore bat nahikoa da gizarte aldaketa prozesua gertatzeko. Moscaren ustez, faktore bakar bat ezin da hartu aldaketaren arrazoi gisa; ekoizpen moduak prozesu historikoan garrantzia duela onartu arren, gizarte aldaketen azalpena hainbat faktore pilatzearen ondorio dela dio autoreak. Moscaren esanetan, gizarte antolatu guztietan ÂŤklase politiko biÂť bereiz daitezke: gobernatzaileak eta gobernatuak. Fenomeno hori gizarte egitate oinarrizko eta unibertsala da, betidanik horrela gertatu delako, gaur egun ere horrela gertatzen delako eta etorkizunean ere horrela gertatuko dela uste delako. Hala ere, Moscak klase gobernatzailearen defini33

zio argirik ez du ematen. Zehaztugabetasun horrek, batzuetan, «klase gobernatzailea» «estatuaren pertsonal politikoarekin» identifikatzea dakar; beste batzuetan, aldiz, badirudi klase gobernatzaileak «gizarte eliteari» erreferentzia egiten diola, hau da, gobernuaz haragoko kokapen hegemonikoa duen horri. Edonola ere, argi geratzen da, gobernatzaileen eta gobernatuen artean banaketa dagoela, hain zuzen ere, antolaketarik gabeko gehiengoaren eta antolatutako gutxiengoaren arteko desberdintasuna. Antolaketa, beraz, beharrezkoa da gutxiengoak boterea lortu eta botere horri eusteko. Moscak klase gobernatzaileak bildu behar dituen betekizunak adierazten dituenean, Machiavelliren eragin nabaria du. Laburbilduz, klase gobernatzailearen ezaugarriak hurrengo bi hauek direla esan dezakegu: alde batetik, norberaren askogura; eta, beste alde batetik, norberaren aginte gaitasunean konfiantza izatea. Horrez gain, beste berezitasun batzuk ere aipatzen dira, hala nola, sena, borondatea, trebetasuna etab. Era berean, zorteak edo elitearen barruan jaiotzeak gobernatzaile taldeko parte izaten laguntzen du. Klase gobernatzailearen nagusitasuna ez da indarraren erabilera soilean oinarritzen. Gobernatzaileek formula politiko bat moldatzen dute, morala eta legea oinarri harturik, beraien boterea bidezkotu eta gizarte adostasunaren eragile gisa jarduten duena. Formula politiko hori zalantzan jartzen denean, epealdi berria hasten da, eta gutxiengo berri batek boterea eskura dezake. Formula politiko hori zalantzan jartzen da gobernatzaileek indarrik ez dutenean, haien nagusitasunaren oinarrizko irizpideak ezartzeko. Demokrazia zer den argi dago Moscaren esanetan, alegia, egon dagoen klase politikoaren legebidezkotasuna zalantzan jartzen denean, antolaketarik gabeko masan dauden gizabanako batzuk gutxiengo antolatu batean modu baketsuan sartzeko bidea. b) Pareto Paretoren iritziz, edozein gizarte sistematan, «biztanleriari dagokionez, bi maila bereiz daitezke: batetik, beheko maila, elitea ez dena; bestetik, goiko maila, elitea deitzen dena. Elite hori bitan banatzen da: gobernu elitea eta gobernukoa ez den elitea». Egitate hori edozein gizartetan ikus daiteke. Historian zehar eliteen artean etengabeko borrokak gertatu dira. Eliteak ez dira estatikoak, etengabe berriztatzen ari baitira. Elite batzuek beste batzuk baztertu, ordeztu eta beste horiei boterea ere kendu ohi diete. Gutxiengo batzuek beste batzuen lekua hartzeari «elite zirkulazio» izena ematen zaio, eta Paretoren ustez, horrek gizarte sistema modu gogorrean aldatzea saihesten du. Horren ondorioz, halako gizarte oreka gertatzen da. 34

c) Michels Moscaren moduan, Michels antolaketa fenomenoari garrantzi handia ematen dioten elitezale klasikoetarik bat da. Antolaketa gizarte errealitatearen berezitasun unibertsala da. Michelsek antolaketa fenomenoaren azpian dauden joerak aztertu nahi ditu, eta, bereziki, horiek demokrazia gauzatzeko oztopo diren ala ez. Michelsek langileen erakundeak aztertzen ditu, batik bat, Alemaniako alderdi sozialdemokrata. Michelsek ateratzen dituen ondorioak «oligarkiaren burdinazko legea»ren formulazioaren bidez labur daitezke; lege horren arabera, edozein erakundek oligarkiara hurbiltzeko joera du; oligarkia da antolatutako gutxiengoak antolaketarik gabeko gehiengoa menperatzea. Aurrekoaren arabera, esan daiteke zuzendaritza erakundea izatetik bertatik datorrela. Demokrazia eta zuzendaritzaren artean egon daitezkeen kontraesanak saihesteko, ordezkaritzari buruzko teoria sortu da. Michelsen esanetan, ordezkaritza, azken buruan, demokraziaren ezeztapena da. Baieztapen hori bidezkotzen du «buruzagiaren itxura-aldaketa» deitzen duenaren bidez; horren arabera, hautatuaren zeregina hautatzaileek dituzten helburuak lortzea da, hain zuzen ere, beraren helburuekin bat datozenak. Hala ere, erakundea eratu eta gero, masek eta zuzendariek dituzten interesak ez dira berdinak. Buruzagiek hasieran zituzten asmoak ahazten dituzte, eta euren helburu bakarra botereari eustea da. Masa eta buruzagien arteko istiluetan buruzagiak aterako dira garaile, elkarturik dauden bitartean. Egia esan, gatazka gertatzea nahiko zaila da, gehiengoak buruzagien aurrean esker oneko sentimendua baitu (horrek Machiavelliren lanarekin lotura garbia du). Michelsek, aurretik esandakoa kontuan hartuz, demokrazia ezinezkoa dela ondorioztatzen du; hala ere, beraren iritziz, ezinbesteko joera oligarkikoak dituen «demokrazia» ere onartu egin behar da, berori baita, jasan ditzakegun kalteen artean, txikiena.

5. Gizarte aldaketa Gizarte egituraren inguruan egin den azterketaren helburua politikaren gizarte oinarriak modu sinkronikoan aztertzea izan da, haien osaketa, egitura eta osagaiak zeintzuk diren jakiteko. Era berean, gizarte oinarri horiek modu diakronikoan aztertzeak ahalegina behar du, horien ezaugarri dinamikoak ulertzeko; gizarte oinarri horietan gauzatzen da, hain zuzen ere, jarduera politikoa. Historia jarraitutasun eta aldaketa irizpideen ezenatoki iraunkorra dela esan ohi da. Antolatutako sistemen barruan garatzen den giza bizitzan ez 35

dago erabateko iraunkortasunik, aldaketak gertatzen baitira denboran zehar. Gizarte egiturak ez dira giza harremanen itxuraketa bukatu edo perfektuak; aitzitik, beraien izaera dela eta, etengabeko aldaketa-prozesuaren menpe daude. Aldaketa, beraz, gizartearen izate honetatik bertatik dator. Gizarte aldaketa oso fenomeno konplexua da, eta horren ondorioz, ezagutzeko zaila; hala ere, horrek ez du esan nahi ez dagoenik gizarte aldaketarik. Gizarte aldaketa aztertzeko zailtasunak hainbat iturritatik datoz. Kontuan hartu beharreko lehenengo datua da gu geu azterketako subjektu eta objektu izatea aldi berean. Baina, ageri-ageriko errealitate hori bazter utzita, badira gure helburua oztopatzen duten beste faktore batzuk ere: aldaketaren ingurua, aldaketa hori eragiten duten arrazoiak —batera edo bakarka—, agente eraldatzaileak, aldaketaren erritmoa eta intentsitatea, aldaketa motak, ondorioak etab. Hala eta guztiz ere, gizarte dinamika azaltzeko nahia soziologiaren oinarriak bezain zaharra da. Garai ilunagoetara jo gabe, Frantziako Iraultzako ilustratuek (Turgot, Condorcet), Alemaniako filosofo batzuek (Hegel eta Herder) eta, bereziki, Eskoziako eskola historikoak (A. Ferguson, A. Smith, John Millar, W. Robertson etab.) ezarri zituzten historiari buruzko egiazko teoria orokorrak (historiari buruzko filosofiak ere deitzen zirenak) eraikitzeko oinarriak. Horietan, mugimenduak edo gizarte dinamikak garrantzi handia zuen gizartearen bilakaeran. Urte horietan, Europako elite intelektualek, teknikaren lorpenek bultzatuta, uste zuten gizarte unibertsoaren jardunbidea izadikoaren antzekoa zela, eta eliteon helburua izadi hori arautzen zuten legeak aurkitzea zen. Ildo horretan, ez da harritzekoa Augusto Comtek (1798-1857), «soziologia» terminoa plazaratu zuen filosofoak, hain zuzen ere, hauxe esatea: «edozein filosofia positiboren oinarrizko izaera honakoa da: fenomeno guztiak lege natural aldaezinen menpe daudela jotzea. Gure ahalegin guztien helburua legeok ezagutarazi eta ahal den gehien murriztea da». Saiakuntza gehienen ezaugarri erkidea zen —aipatuaz gain— gizarte aldaketak, oro har, bizi baldintzak eta gizadiaren espiritua hobetzen zituela pentsatzea. Zentzu horretan, A. Smith, A. Comte, Ch. Darwin, H. Spencer eta K. Marxen ekarpenak nahiko argiak dira. Gaur egun, ikerkuntza tresnen kopurua handitu, tresnak hobetu eta ezagutza gehitu direnez, teoria zaharrak behar izan den neurrian zuzendu ahal izan dira. Dena den, gizartearen aurrerakuntzari eta arrazoiaren garaipenari buruzko ideiari lotuta jarraitzen dugu, nahiz eta gaur egungo teorien abiapuntuak guztiz bestelakoak izan. Horrela, soziologoak kontzeptu batzuen eremua argitzen saiatu dira, eta hauek bereiztu dituzte, ez beti behar den besteko zehaztasunaz: gizarte bilakaera (epealdi luzean gizarte sistema batean gertatutako aldaketa 36

guztiak), gizarte garapena (gizarteak kontuan hartzen ditu politika, ekonomia, kultura, eta zientzia eta teknika eremuetan izan dituen lorpen garrantzitsuenak) eta gizarte aurrerakuntza (giza harremanen esparruan erdietsitakoari lotzen zaio oro har). 6. Gatazka eta adostasuna Aurreko orrialdeetan esan dena kontuan hartuz, gizarte egiturak ez dira multzo bateratu homogeneoak, ezta orekatuak ere. Beti egon izan da oldarkortasunik eta istilurik gabeko mundua irudikatu duen pentsalari utopikorik, baina historiak eta eguneroko errealitateak, gure inguruan eta hortik kanpo, erakusten digute gatazkak eta borroka erarik muturrekoenak edozein gizarte antolaketa konplexuri datxezkiola. Dena den, gizarte bizitzan gatazkak gertatzen badira ere, horrek ez du esan nahi elkarlan eta konpromisozko jokabide eta praktikak eta elkartasun sentimenduak gertatzen ez direnik. Bestela, giza bizitza ezinezkoa izango litzateke. Horren ondorioz, logikoa da askotariko iritziak egotea, gizarte egituren ohiko jardunbidea eta gizarte aldaketa azaltzean. Batzuek, gatazkaren teorialariek (Hobbes, Marx eta Oppenheimer), desberdintasuna, proportziogabetasuna, kontraesana eta aurka-jartzea azpimarratzen dituzte. Beste batzuek, adostasun, eta euste eta egokitzeari buruzko gizarte mekanismoen teorialariek (esaterako, fisiokratak, Adam Smith, H, Comte eta Parsons), bat-egitea, akordioa, gizarte kohesioa eta integrazioa hartzen dituzte kontuan. Aurreko ikuspuntu bi horiek baliozkoak eta eskasak dira aldi berean. ÂŤGatazkaren teoriak egia zati bat du, hain zuzen ere, gizartearen interesak (edo balioak eta sinesmenak) gizarte horren gizabanako guztien interesekin bat ez datozen neurrian; horrela, gizarte horretako gutxiengo bat interes orokorraren alde dago ala gatazkak eragiten ditu. Baina, bestalde, teoria funtzionalistak (adostasunarenak) ere egia zati bat du, edozein gizarte nahiko integratua dagoelako, eta, horren ondorioz, arau batzuen arabera jarduten duelakoÂť9. Beraz, gatazka eta adostasuna gizarte bizitzaren ezaugarri bi dira. Bestalde, gatazkarik ez egoteak ez du esan nahi adostasuna dagoenik edo sistema ondo dabilenik. Nahikoa da herrialde totalitarioetako politika eta gizarte isiltasunean pentsatzea, horietan ez baita gatazkarik gertatzen

9 Jean Cazeneuve, Grandes nociones de sociologĂa (Madril, Cupsa argitaletxea, 1971), 155-156.

beldurra dagoelako. Gatazkak, gehienetan, osagai dinamizatzailea den ginoan, eragin ona du gizartearen ibileran. Gatazka, bestetik ere, izan behar da, lan banaketa, aniztasuna, gizarte mailaketa eta gizarte hierarkizazioa eta desberdintasuna gertatzen direnean, nahiz eta horiek benetakoak edo subjektiboak izan. Non aginpidea eta boterea, han gatazka beti. Bibliografia CAZENEUVE, Jean, Grandes nociones de sociología, Madril, Cupsa argitaletxea, 1977. DOWSE, Robert E. eta HUGNES, John A., Sociología Política, Madril, Alianza argitaletxea, 1979. GINER, Salvador, Sociología, Bartzelona, Península argitalpenak, 1988. SÁNCHEZ AGESTA, L., Principios de Teoría Política, Madril, Ed. Revista de Derecho Privado-Eds. de Derechos Reunidos, 1990.

II. ikasgaia

Botere politikoa; lurraldea, herria eta nazioa Santiago Sánchez González

1. Boterea eta botere politikoa Gizarte egitura osatzen duten harremanen sare barruko gatazkak eskatzen du, gizarte horrek iraun dezan, halako tresna aproposa, gehiago edo gutxiago landua. Tresna horrek gizartea desegiteko eta desegituratzeko ondorioei aurre egin behar die, haien kanporatze nabarmen eta gogorrenetan behintzat. Gizarte guztiek tresna hori dute. Boterea da tresna hori. «Gizarte guztiek boterea sortzen dute». G. Balandier-ek egoki idatzi duenez, «boterea edozein gizarteri datxekio: botereak gizartea zein arautan oinarritu eta horiek errespetatzea dakar, botereak gizartea bera babesten du beraren oker eta ahulezietatik; botereak gizabanako eta taldeen arteko lehiaren ondoreak murrizten ditu. Laburbilduz, esan daiteke boterea gizarte guztietan agertzen dela, entropiaren1 aurka borrokatzeko beharrizanagatik, entropia horrek desegiteko arriskuan jartzen baitu gizarte oro. Boterea eskakizun saihestezina dela esan behar da, lehen ikusi dugun bezala, barruko edo kanpoko ikuspuntutik aztertuz gero behintzat. Kanpoko ikuspuntuari dagokionez, boterea eratu eta indartzen da kanpo arriskuen aurrean, horiek benetakoak edo ustezkoak izan arren»2. Zer da boterea? Hobbesen esanetan, boterea ageriko ondasun bat lortzeko nork edo nork dituen baliabideen multzoa da. Botereaz hitz egiten dugunean, zerbait egiteko benetako gaitasunaz ari gara, helbururen bat lortzeko benetako aukeraz, hain zuzen ere. Horren adibideak izango lirateke,

1 2

«Entropia» diogunean, «desordena» ulertu behar da. G. Balandier, Anthropologie politique (Paris, PUF, 1967), 43 eta 44. orr.

artoa hazi, zuhaitz bat moztu edo uharka bat eraikitzeko aukera. Aurreko kasu horietan, gizakiak izadiaren gain duen botereaz dihardugu. Definizio hori abiapuntu gisa erabilgarria bada ere, horrek ez du balio gure azken helbururako. Botereaz hitz egiten dugunean, gizarte egitate gisa hartzen dugu boterea, hau da, gizakien arteko egitate gisa. Botereak pertsonen arteko harremanak behar ditu; are gehiago: boterea, beraren agerpenak kontuan hartuz, batzuek beste batzuen indarra edo adimena euren zerbitzurako erabiltzeko duten gaitasuna da. «Izan ere, boterea helburu bat lortzeko baliabideak biltzea bada, nahikoa da baliabide horien artean beste pertsona batzuk sartzea, inoren boterea beste baten gaineko botere bihurtzeko. A-k B-ren gaineko boterea du, B-ri ekintza zehatz bat egiteko bultzatu edo egitea bera eragotzi zein ez egiteko adierazteko egoeran badago»3. Aurreko baieztapen horri esker, lehenengo ondorioa atera dezakegu: boterea —gizarte eremuan— besteen bidez zer edo zer egin edo lortzeko gaitasuna edo ahalmena da; beraz, ezberdintasunean oinarritzen dira ahalmen hori ukan edo eduki duenaren eta subjektu pasiboaren (enparauen) arteko harremanak. Boterea hainbat faktoreren ondorioz gertatzen den ezberdintasunaren adierazpena da. Faktore horien artean aipa daitezke, besteak beste, indarra, trebetasuna, adimena, aberastasuna, adina, ospea, fama, statusa, ezaupidea etab. Hori dela eta, oro har, hitz egin daiteke gurasoek adingabekoen gain, aberatsek pobreen gain, indartsuek ahulen gain, ikasiek ikasigabeen gain… duten botereaz. Ahal den neurrian, botere politikoaren ideia argitu behar dugu, eta, horretarako, jarraikoa galdetu behar diogu gure buruari: alde batetik, zein diren botere politikoaren berezitasunak; eta bestetik, nola ezberdin dezakegun politikoa dena gizarte biziaren beste eremuetatik. Aurretik esan dugu gizarte botereak pertsonen arteko harremanak behar dituela. Hala eta guztiz ere, pertsonen arteko edozein botere harreman ez dira harreman «politikoak». Gizarte harremanen artean, inolako zailtasunik gabe bereiz daitezke, besteak beste, jarraiko botere motak: gurasoena, seme-alabekiko; erlijio ministroena, euren jarraitzaileekiko; klub baten buruarena, bazkideekiko, edota prentsak duena, hainbat pertsonaren iritzia eratu ahal izateko. Ekoizpen bide baten —fabrika, jatetxea edo denda— jabearen eta lanpostua eskatzen duenaren arteko harremanak ere botere harremanak dira. Dena den, ohikoena, aurreko harreman horiei lan harreman edo harreman ekonomiko deitzea da. Geroago ikusiko dugunez, praktikan gertatzen diren egoera batzuetan zaila izaten da botere politikoa bereiztea botere erlijioso, ekonomiko, ideologiko eta beste botere batzuetatik. Hori

Jean Baechler, Le pouvoir pur (Paris, Calman Levy, 1978), 9 eta 10. orr.

horrela da, botere horiei guztiei subjektuen arteko harreman (pertsona bakarrekoa edo askokoa) berberak dagozkielako edota botere politikoak eremu horietan eragina izan duelako, eta beraien edukia «desitxuratu», hau da, politizatu duelako. Hortaz, badira botere politikotik bereiz daitezkeen eta hauetatik bereiziak diren «botereak». Azken buruan, horrek esan nahi du beste irizpideren bati jarraitu beharko zaiola, boterea, «botere politiko» gisa kalifikatu eta beste botere modu batzuetatik ezberdindu ahal izateko. Aristotelesen eta Nicos Poulantzasen bitarteko politologo eta soziologoek ahaleginak egin dituzte, politika ideiari edukia emateko. Gure kultura eta irakasgaiari dagokionez, denbora luzean, mendebaldeko antolaketa politikoari buruzko definizioak nagusitu dira, mendebaldeko estatuari buruzkoak batez ere: —Botere politikoa gizarte klase nagusiaren tresnarik garrantzitsuena da. (Marxistak). —Mendekotasun loturak dituen elkarteari elkarte politiko esan behar zaio, baldin eta beraren antolamendua bermatzen badute administrazio talde batek egindako mehatxuek eta erabilitako indar fisikoak. (Maw Weber). —Bereizketa politikoa lagunaren eta arerioaren arteko bereizketa baino ez da. Bereizketa hori edozein jarduera politikori datxekio; beraz, edozein erabaki politiko ezberdintze horren erakusgarria da. (Carl Schmitt). —Sistema politiko baten berezko eginkizuna balioak agintekeriaz adjudikatzea da. (David Easton). Definizio horietan guztietan, modu esplizituan edo inplizituan, politika ideia lotzen zaio indarra edo bide hertsatzaileak erabiltzeko aukerari edo erabiltzeari berari. Dena den, egia esan, definizio horiek guztiek ez gaituzte erabat asetzen. Tentsiorik eta antagonismorik gabeko gizarterik ez dagoela onartuz gero, ondorio hau atera daiteke: gizartearen iraupena bermatzeko, gatazka horiek konpontzeko bide, prozedura eta arauak sortu eta iraunarazi behar dira. Politika eremua mugatuta dago, gizarte ekintzen zuzendaritza, antolaketa eta arauketaren bidez. Ekintza horiek gatazkak arindu edo saihesteko joera dute, baita elkarlana eta lankidetza eragin edo bermatzeko ere. J. W. Lapierrek, aurrekoaren arabera, esaten du, botere politikoa dela «gizarte baten ekintza kolektiboak arautu eta zuzentzeko prozesuen multzoa»4.

4 Jean William Lapierre, Vivre sans État (Paris, Eds. du Seuil, 1977), 279. orrialdetik 288.erakoak.

Ekintza politiko hori gauzatzeko, ez dago hertsatzea edo indar fisikoa, modu legezkoan edo ez-legezkoan, erabiltzeko beharrik, aukera baizik. Ekintza politikoa, normalean, ez da bortxazkoa. Ohikoena da gizarte harremanen antolaketa —erabaki, arautu, koordinatu eta betearazteko zereginak biltzen dituena— bortxarik gabe gauzatzea. Gehienetan, botere politikoa eragin, aginte, manipulazio, konbentzitze etab. gisa azaltzen da. Ekintza politikoa, oro har, azaltzen da gizarte gatazkak konpontzeko bide gisa, baita adostasuna sustatu eta bultzatzeko jarduera gisa ere; adostasun hori gizarte baten balio eta helburuen ingurukoa da. Azkenez, gehiegi sinplifikatzeko arriskua onartuz, esan daiteke arlo politikoa gizarte baten gobernuaren jarduerari —esanahi zabalean hartuta— dagokiola, betiere arlo politiko hori gizarte sistema baten alor berezi gisa mugatu nahi denean. Argi utzi behar da gobernuaren jarduera horrek ez duela estatu baten beharrik, ezta bereiztutako edo instituzionalizatutako autonomia organoen beharrik ere. G. Burdeauk idatzi duen moduan, gizarte primitiboak aurrean zituela, «boterearen izengabekotasuna gizarte horien ezaugarri berezia zen». 2. Botere politikoaren garapenean dauden faseak Gorago adierazi dugun bezala, ez dago gizarte sistemarik, besterik gabe eta berez errespetatzen dituena gizarte arauak —tradizioak, usadioak, ohiturak eta legeak—. Botere politikoa, beraz, gizarte bizitzaren barnean sortzen da, horren iraupenari berez datxekion indar gisa. Historian zehar eratu diren botere politikoek ez diote eredu berberari jarraitu. Antropologoen ikerketek hurrengoa ezagutarazi dute: —Gizadiaren historiak ez du garapen bera izan herri guztietan. Beraz, Europa mendebaldeko era politikoen azterketatik ateratako ondorioek ez dute balio aurretiaz izan diren edo gaur egun planetako beste aldeetan diren era politikoak azaltzeko. —Botere politikoa = estatua ekuazioa ez da zuzena. Estaturik edo antzeko antolaketa politikorik ez duten gizarteak maiz agertu dira, eta gaur egun ere agertzen dira. —Afrika, Asia eta Ozeaniako gizarte frankok, ia garatu gabe egon eta gizabanako gutxi izan arren, aurrera egin dute, bortxa fisikoa azken ratio erabakigarri gisa erabili gabe. Aurrekoa kontuan hartuz, hurrengoa esan daiteke abiapuntu gisa: botere politikoaren eraketa eta egikaritza botere horri dagokion gizarte-, ekonomia- eta kultura-sistemaren araberakoa izango da. Hori dela eta, arazoak gertatzen dira adierazi nahi denean zein diren botere politikoak 42

bere bilakaeran izandako era ezberdinak. Ez dago arazorik, ostera, eraketa horretan egon diren fase ezberdinak gutxi gorabehera adierazteko. Onartu behar da bilakaera bat gertatu dela gizarte egituraketa era oinarrizkoenetatik era konplexuagoetara. Politikaren ikuspuntutik, bilakaera hori gertatu da oinarrizko gizarteetatik —«gutxieneko» gobernua (baina beharrezkoa) dutenetatik— gizarte garatuago eta konplexuagoetara —instituzionalizatutako gobernua dutenetara—. Organo, agentzia edo aparatu baten eraketa gizarte sistema batzuetan bakarrik gertatu den bilakaeraren ondorioa da, eta, beraz, noiz eta non gertatu den jakin daiteke. Organo, agentzia edo aparatu hori botere politikoaren egikaritzaren protagonista eta instituzionalizatutako titular esklusiboa da. Botere politikoak ez du, une oro eta toki guztietan, erakunde edo artifizio ad hoc baten premia izan, gizarte kohesioa gauzatu ahal izateko. Arazo kolektiboei benetan aurre egiten ziena bereiztu gabeko gizartea zen, hastapen-egoera horretan behinik behin. Gizarte talde batzuei dagokienez, bilakaera bat gertatu da gutxieneko gobernutik gobernu nahasira. L. P. Mair aurreko terminologia horren egilea da, eta, beraren ustez, gobernu nahasiak ekartzen zuen talde txikiagoek zeregin batzuk eskuratzea; zeregin horiek denbora zehatz baterako eskuratzen zituzten, eta ez zuten botere handirik. Luzea eta mailaz mailakoa izan den prozesu baten bidez, eta horrela bakarrik, hurrengoak bezalako faktoreek, batera edo bakarka, egileei ahalbidetu diete karguak eskuratzea edo politikaren inguruko rol edo eginkizunak betetzea: biztanleriaren hazkundea, kanpoko mehatxuak eta antolaketa edo zuzendaritza eginkizunetan —tradizioek eta usadioek kontrolatzen dituzte eginkizunok— behin eta berriz aritzea. Lantzean behingo betearazleak (zaharrak, indartsuenak, ikurrak eta errituala manipulatzen dituztenak), gizarte talde bakoitzaren buruzagi izatera heldu ahal izan dira, beti horrela gertatu ez bada ere. Hurrengo pausoa instituzionalizazioa izan zen ziur aski. S. Eisenstadten esanetan, instituzionalizazioa gizarte ereduak modu iraunkorrean antolatzeko prozedura da. Instituzionalizazioa boterea despertsonalizatzea da. Boterea bakoiztuta dagoen bitartean (aurreko faseari dagokio hori), nahasmendua gertatzen da botere hori duen pertsonaren eta botere edo agintearen beraren artean. Boterearen oinarria pertsona da, eta pertsonak du boterearen titulua. Baina boterea egikaritzen duten pertsona fisikoak eta eginkizun politikoak bereizten direnean, hau da, botere politikoa objektibo bihurtu eta beraren egikaritzaren edukia definitzen denean, prozesu instituzionalizatzailea hasten da. Adibide gisa jar dezakegu burutza jaraunspen kargu bihurtzea; erabaki horren bidez, pertsona fisikoa baino harago doazen jarraipen eta independentzia bermatu nahi dira. Jarraipen eta independentzia horrek 43

karguari autonomia ematen dio. Instituzionalizazioaren arabera, egintzak, onurabideak eta politika mailan jokatzeko moduak antolatuko dira, horietan arituko den pertsona kontuan hartu gabe. Aurretik azaldutakoa ez da botere politikoak historian zehar izan dituen eraketak sailkatzeko ahalegin orokorra besterik. Botere politikoaren eraketa horiek antolaketa modu ezberdinak izan ditzakete. Gu Europa mendebaldean gertatu den botere politikoaren instituzionalizazioaz arduratuko gara, hain zuzen ere, estatuaren eraketarekin hasten denaz. Dena den, estatuarena azaltzen hasi baino lehen, botere politikoari modu estuan lotuta dauden beste kontzeptu batzuk â&#x20AC;&#x201D;agintea eta legebidezkotasunaâ&#x20AC;&#x201D; aztertu behar ditugu. 3. Botere politikoaren izaera: agintea eta legebidezkotasuna J. W. Lapierreren esanetan, agintea eta indarra dira botere politikoaren bi osagaiak. Horren arabera, botere politikotik hurrengo harreman hauek ondorioztatzen dira: batetik, agintea/obedientzia; bestetik, menperatzea/mendekotasuna. J. Baechler-ek dioenez, boterea aginte, indar eta zuzendaritza biltzen dituen kategoria mistoa da. Bi egile horiek azpimarratzen dute aipatutako konbinazioak izaera konplexua duela, batzuetan oso zaila baita boterea osatzen duten osagaiak eta horien proportzionaltasuna antzematea. Hori ulergarria da, kontuan hartzen badugu guk arauak betetzeko arrazoien gainean hausnartzen dugula modu subjektiboan. Obeditu egiten dugu, baina zergatik? Gizarte ordenaren aurrean jarrera kontserbadorea izaten irakatsi digutelako? Agindutakoa betetzearen egokitasuna modu arrazionalean ebaluatzen dugulako? Kontzientziarik izan gabe obeditzen dugulako? Agindutakoa ez betetzeak ekarriko lukeen isuna kontuan hartzen dugulako? Ohitura edo alfertasuna dela eta? Edo agindua eman duena guk, modu askean, aukeratu dugulako? Galdera askoz gehiago egin daitezke. Horrek agerian uzten du, adituak oztopoak dituela inguru geopolitiko zehatz batean botere harremanak ulertu, bereiztu eta kontzeptualizatzeko. Edonola ere, teoria mailan egiten diren bereizketak nahiko erabilgarriak dira, errealitatea zehatz eta mehatz azaldu ez arren. Agintea Aginte terminoak ez du esanahi bakarra, beraren erabilera ez da politikaren eremura mugatzen. Adibidez, pertsona bat astronomiaren arloan agintea edo autoritatea duela esaten da, pertsona horrek gai horri buruz asko dakienean; horren ondorioz, pertsona hori ondo ikusia da, eta bere 44

gaiaren inguruan ematen dituen iritziak onartu egiten dira. Esanahi arrunt hori Zuzenbidean edo Zientzia Politikoan erabiltzen dugun esanahiaren hurbilekoa da. «Indartsuenak ez du inoiz nahikoa indarrik, beti jaun eta jabe izateko, bere indarra eta obedientzia, hurrenez hurren, eskubide eta eginbehar bihurtzen ez baditu». Esaldi hori, Rousseauren Gizarte kontratua lanetik ateratakoa, giltzarri gisa erabil dezakegu, aginteari buruzko kontzeptu politikoa ulertzeko. Indarra —edo horren muturreko adierazpena, hau da, bortxa fisikoa— ez da nahikoa, modu iraunkor eta jarraituan agindu ahal izateko. Derrigortzerik gabe gizarte politikorik egon ezin den moduan, menperatze hutsak ez du inoiz atxikimendurik ekarriko, beldurra eta mendekotasuna baizik. Horrez gain, indarra erabiltzeko mehatxuan besterik oinarritzen ez den botere politikoak edozein unetan asaldaketa izateko arriskua du. Menperatze/mendekotasun harreman hutsetan sortzen den segurtasunik eza dela eta, botere politikoa ahalegintzen da praktikan gutxieneko onarpena eta adostasuna lortzen. Hori dela eta, subjektu pasiboaren zeregina ez ohi da beldurraren eraginez agindutakoa modu mekanikoan betetzea bakarrik. Inguru horretan bereizten dira bete-betean agintea eta boterea. «Boterea du bere borondatearen aurkako erresistentzia guztiak gainditzeko baliabideak dituenak. Agintea du, baliabide horiek izan gabe, besteen jokabidea baldintzatzen duenak, besteek duintasun handiagoa edo berezitasun baliotsuren bat aintzat hartzen diotelako. Agintea aintzat hartzen da; boterea, aldiz, ezarri egiten da; lehenengoak jokabidea baldintzatzen duen bitartean, bigarrenak jokabide bat ezartzen du. Aginteak jarraitzaileen barne atxikimendua behar du; botereak, ostera, manupekoek kanpoko egintzak gauzatzea baino ez»5. Beraz, aginteak, aintzat hartu eta onartzen dutenengan, obeditzeko betebeharra dagoelako sentimendua sortzen du, agindutakoa derrigortzearen bidez betearaz daitekeen arren. Sentimendu hori ager daiteke, batera edo bakarka diharduten zenbait faktoreren ondorioz. Faktore horiek, azaltzeko modukoak badira ere, beti ez dira arrazionalak: erakarpen pertsonala, tradizioa eta nagusi den ideologia. Horien eraginez, herritarrek, batzuetan, agintarien agintea aintzat hartuko dute. Esangura horretan, defendi daiteke M. Weber-ek legebidezkotasunari buruz hitz egiteko eratutako ereduak aginte tipologia bati aplika dakizkiokeela, obeditzea zerk eragin duen kontuan hartuta. Horrela,

5 Manuel García Pelayo, Del mito y la razón en la historia del pensamiento político (Madril, Revista de Occidente S.A., 1968), 152. or.

aginte karismatikoa, aginte tradizionala eta zentzuzko agintea izango lirateke aldi berean. Zentzuzko aginte hori legebidezkotasunaren baliokidea da. Legebidezkotasuna Diktadore baten gobernua legebidezkoa den ala ez pentsa daiteke, gerran garaile izateagatik duenean boterea, eta garaile gisa, herritar kopuru handi baten aintzatespen eta onarpena duenean. Diktadore horrek boterea du —derrigortze fisikoaren baliabidea baitu—, baita agintea ere; izan ere, hainbat arrazoirengatik, biztanle sektore handien laguntza eta atxikimendua du. Kasu horretan, aginte karismatiko, tradizional edo guduzaleari buruz hitz egin dezakegu. Baina haren agintea legebidezko dela onartuko al genuke? Legebidezkotasuna honela definitu ohi da: botere politikoaren ezaugarri edo berezitasuna, jatorri, forma eta egikaritzari dagokionez herritarren ideologiarekin bat datorrena. Beraz, boterea herritarren erkidegoaren ideologiara moldatzean, logikoa da herritarrek agintariak onartu, obeditu eta errespetatzea. Herritarren ideologia hori autokratikoa, hau da, demokraziaren aurkakoa denean, zer gertatzen den aztertu beharko da. Ideologia horietara moldatutako boterea legebidezkoa dela esango ote genuke? Autore garrantzitsu batek hauxe esan du: «legebidezkotasuna ezin da modu abstraktuan definitu, erabateko balioa duen gobernu ideal bati erreferentzia eginez. Modu zehatzean definitu behar da, ideologia politiko desberdinen arabera. Zentzu horretan, (une eta herrialde jakin batean) gobernu bat legebidezkoa dela esango da, baldin eta herri horretako biztanleek legebidezko gobernuari buruz duten ideiarekin bat badator, hau da, gobernu bat legebidezkoa izango da biztanleek legebidezkotasunari buruz duten ideologiaren arabera»6. Aurreko irizpide horren arabera —doktrinaren zati handi batek defenditzen duena—, gobernu autokratikoa eta boterea pilatzeko beste erregimen batzuk legebidezkoak izango lirateke, baldin eta «manupekoen» (ez dira herritarrak; boterean nola edo hala parte hartzen dutenak dira herritarrak) gehiengoa gobernu mota horren alde balego. Legebidezkotasuna, oro har, justiziaren sinonimoa da. M. Moliner-en hiztegiaren arabera, «legebidezkoa, bidezkoa edo zilegia da izan behar

6 Maurice Duverger, Sociología Política (Bartzelona, Ariel argitaletxea, 1968), 133 eta 134. orr.

den bezalakoa denaÂť. Botere politikoa (boterea duen erakundea edo botere hori azaltzen duen gobernuaren jarduera) legebidezkoa izateko, gizartetik bertatik sortu behar da botere hori. Gure garaian eta mendebaldeko ikuspuntutik, gerta daitekeen legebidezkotasun bakarra legebidezkotasun demokratikoa da. Botere politikoak gizarte bateko gizabanako guztiak barne hartzen dituenez gero, beraren erabakiek herritar guztiak ukitzen dituzte. Herritarrek erabaki horiek lotesle edo beharrezkotzat hartzeko, erabaki horiek hartzen dituenaren hautaketan edo izendapenean parte hartu ahal izan behar dute. Horrela, agintzeko egitatea agintzeko eskubide bihurtzen da, eta botere politikoa bidezkotu daiteke. Beraz, horrela ulertzen den legebidezkotasuna zentzuzkoa da, eta itxuraz demokratikoak diren egoerak modu objektiboan epaitzea ahalbidetzen du. Laburbilduz, esan daiteke legebidezkotasunaz hitz egiteko botere politikoak herritarren ideologiarekin bat egin behar duela boterea eratu eta egikaritzeko prozesu demokratikoaren bidez. 4. Lurraldea XIX. mendearen hasieratik, estatuaren hiru osagai eratzaile desberdintzen dira: botere subiranoa, herria edo giza faktorea, eta estatuaren boterea egikaritzeko oinarri fisikoa edo lurraldea. Dena den, lurralde kontzeptua harago doa, hitzez hitz hartuta duen esanahia baino. Lehorraz eta barruko uraz gain, lurralde itsasoa â&#x20AC;&#x201D;itsaso zabala ez denaâ&#x20AC;&#x201D;, lurpea eta aire gunea ere hartzen ditu. Horrez gain, hurrengo hauek ere estatuaren lurraldea osatzen dute, nahiz eta berez eta juridikoki estatuarenak ez izan: batetik, estatuak atzerriko herrialdeetan dituen egoitza diplomatikoak; bestetik, estatuaren mugetatik kanpo estatuaren ikurrinarekin nabigatzen duten garraiobideak. Bestalde, esan behar da ohikoa dela lurraldearen naziotasuna aldatzea, gerra, tratatu edo salerosketa baten ondorioz. Lurraldea estatuaren oinarrizko osagai edo osagai eratzaile (lurralderik gabe ez dago estaturik) gisa hartzean, doktrinak aztertu behar izan du estatuak bere lurraldearekin dituen harreman juridikoen mota. Horri dagokionez, hurrengo teoria hauek ezberdin daitezke:

Lurraldea objektu gisa a) Estatuak lurraldearen gaineko jabetza eskubide erreala du. Eskubide horren bidez, estatuak lurraldean agin dezake, eta beste edozein estaturi lurralde horretan jardutea eragotz diezaioke. 47

Ideia horren aurka esaten da lurraldea ezin dela estatuarena izan, hain zuzen ere, jabetza eskubide errealak eskubidearen subjektuaren eta eskubidearen objektuaren arteko desberdintasuna eskatzen duelako. Hori ez da betetzen estatuaren kasuan, lurraldea estatuaren oinarrizko osagaia baita, eta ez kanpoko objektua. b) Estatuak, manupekoen bidez, lurraldea zeharka menperatzen du. Jellinek zenaren esanetan, «lurraldea menperatzea ez da dominiuma, imperiuma baizik. Gauza bat imperiumaren menpe egongo da, estatuak herritarrei agintzen badie gauza horri dagokionez, modu zehatz batean jarduteko». Kelsenek teoria horren aurka dio imperiuma edo agintzeko boterea gizakien artean gertatzen dela, eta ez duela zentzurik esateak estatuak bere lurraldearen gain imperiuma duela. Lurraldea estatuaren nortasunaren osagai gisa Estatuak bere lurraldearen gain duen eskubidea eta pertsonak bere gorputzaren gain duena antzekoak dira. Horren arabera, esan izan da, estatuaren lurraldea bortxatzen denean, ez dela estatuaren objektu bat bortxatzen, estatua bera baino. Teoria horrek, estatua pertsona juridiko gisa onartzeaz gain, ez du azaltzen zein eskubide mota den norberaren gorputzaren osagaiak xedatzen dituena. Bestalde, gainontzekoek estatuaren lurraldea errespetatzeko betebeharra dute. Bada, betebehar hori estatuak duen nortasunaren ondorio da ala Nazioarteko Zuzenbidearen ondorio da eta estatuek zuzenbide hori betetzeko betebeharra bereganatu al dute? Horrez gain, estatuari —legebidezko bortxaren erabilera monopolizatzen duen erakunde gisa— nortasuna eratxikitzetik ez da ondorioztatzen lurraldea nortasun horren osagai izatea. Lurraldea, estatuaren ordena juridikoaren baliozkotasunerako espazioeremu gisa Kelsenen esanetan, «estatuak bere lurraldearekin dituen harremanak ez dira harreman juridiko errealak ez pertsonalak. Hala eta guztiz ere, batzuekin zein besteekin aldera daitezke. Estatuaren lurraldea ordena juridikoaren baliozkotasun eremua edo ordena horren baliozkotasunaren mugaketa besterik ez da». Dena den —esaten dute beste batzuek, Kelseni kritika eginez—, lurraldea estatuaren ordenamendu juridikoak duen indarraren muga gisa 48

bakarrik hartzea lurraldeak estatua zehaztu eta mugatzen duela ahanztea da. Ondorio gisa, estatu eta lurraldearen arteko harremanen konplexutasuna azpimarratu behar da. Horrez gain, hurrengo galdera hauek egin behar dira: noraino defendi daiteke subiranotasunaren lurralde izaera? Nola azal daiteke duela gutxi Palestinako estatua eratzea? Gizakiak gutxi mugitzea ezinbesteko baldintza al da derrigortze ordena instituzionalizatua eratzeko? Estatuaren Teoria ez da gai izan galdera horiei guztiei erantzun bateraturik emateko. 5. Herria Pierre Vilar-ek Azterketa historikorako hiztegiaren sarrera liburuan hauxe dio: «gizateria sailkatzeko hurrengo kontzeptuak erabiltzen direnean, zalantza, nahaste eta gorabeherak agertzen dira, dudarik gabe: arrazak eta etniak, klanak eta tribuak, erkidegoak eta hiriak, herriak eta nazionalitateak, erresumak eta inperioak, nazioak eta estatuak. Badirudi, hitz horien edukia orok dakiela, nahiz eta askotan definizio soziologikorik egon ez edo, egonda ere, eztabaidagarriak izan eurok. Aldi berean, historialariek, kazetariek eta, arrazoi gehiagoz, eguneroko hizkerak kontzeptuok maiz erabiltzen dituzte, zehaztasunaz arduratu gabe. Hori dela eta, askotan hitz batzuk sinonimo gisa hartzen dituzte benetan sinonimo ez direnean, eta apur bat aldenduz gero, kontzeptuok modu anakronikoan erabiltzen dituzte, erabili ere»7. Kontzeptu horiek guztiak ez dira argiak, hainbat planteamendutan eta hainbat ikuspuntutatik erabiltzen direlako. Antropologiak, Historiak, Soziologiak eta Politikak, ziur asko, herri edo nazio ideiari eduki ñabartua ezarriko liokete. Beraz, aukeratutako esanahia zehatz azaldu behar da eta, hori bai, ikertzaileak jarduten duen eremuko ezaugarri bereziekin aberastu behar da kontzeptua. Izan ere, Zuzenbide Politikoaren ikuspuntutik «herri» hitza ezin da parekatu biztanleria edo arrazarekin. Era berean, ezin da «kultura baten euskarri» gisa hartu, eta ezin da gizarte klase zehatz batekin identifikatu. «Herria», politikaren ikuspuntutik, hurrengo hauekin lotura estua duen kontzeptua da: boterearekin, boterea lortzeko edo boterearen aurkako borrokarekin eta botereak beraren egikaritzan hartutako moduekin.

7 Pierre Vilar, Iniciación al vocabulario del análisis histórico (Bartzelona, Crítica Ed., S.A., 1980), 146. or.

Teoria Politiko garaikideak herria estatuaren osagai eratzaile gisa hartu du, lurraldearekin eta antolamendu juridikoarekin batera. «Herria» pertsona fisikoen multzoa da; antolamendu bat du, hau da, kanpotik ezarri edo egituratu gabeko ordena; eta lurralde batean ezarrita dago. Ikuspuntu horretatik, herria estaturako edo beste edozein antolaketa politikotarako baldintza edo betekizuna izango litzateke: jatorrizko osagaia edo «arautu gabeko magnitudea». Bigarren une batean, hau da, Estatuaren eraketari dagokion unean, herria estatuaren konstituzioa ezartzeko gai den subjektu aktibo bihur daiteke, hau da, botere konstituziogilea bereganatzeko gaitasuna du. «Edozein konstituzio, ulerkera demokratikoaren arabera, gaitasun politikoa duen herriaren erabaki politiko zehatzean oinarritzen da» (Carl Schmitt). Konstituzio testu batzuetan azaltzen da herriak estatuaren sorreran duen parte hartze hori. Esaterako, honela hasten da Estatu Batuetan 1787ko Konstituzioa: «Guk, Estatu Batuetako herria garen aldetik (…), Konstituzio hau ezarri eta aldarrikatzen dugu (…)»; Bonn-go 1949ko Oinarrizko Legearen hitzaurreak hurrengoa dio: «Alemaniako herriak (…), bere nortasuna kontuan hartuz (…), bere botere konstituziogilearen arabera eta bizitza politikoa antolatzeko, Alemaniako Errepublika Federalaren Oinarrizko Lege hau onartu du». Dena den, historian zehar, herriak ez du askotan parterik hartu herrialde bateko oinarrizko antolaketa politikoaren eraketan. Oro har, herria, izena gorabehera (plebe, masa, proletarioak), politikaren objektu izan da. Hori dela eta, boterearen egikaritzaren inguruan «goitik» ezartzen diren moduak onartu behar izan ditu eztabaidarik gabe, eta modu horietan ezin izan du parterik hartu. Duela gutxi hartu da aintzat herria jatorrizko boterea duen erakunde politikoa dela; eta duela gutxi izan du isla edo onarpen juridikoa ere. Egia esan, Erdi Arotik, doktrinaren sektore batek zehaztu du agintariek besterik ez zutela herriek emandako boterea baino; herri erkidegoaren —Jaungoikoarengandik jasotako boterearen benetako hartzailea: Omnis potestas a Deo per populum— adostasunik gabe, printzeak ez du gobernatzeko titulu zuzenik. Geroago, ikuspuntu sekularizatutik, Zuzenbide Naturaleko teorizatzaileek eta «gizarte ituna» —gizarte zibil edo politikoa sortzeko oinarria— defenditzen zuten egileek (batez ere Hobbes eta Lockek) hurrengoa zabaldu zuten: botere politikoa gizarte zibil edo politikoaren kideen adostasunetik dator, nahiz eta boterea egikaritzean absolutismoa edo liberalismoa indarrean egon. Rousseau izan zen Gizarte kontratua lanaren bidez hoberen azaldu zuena, XVII eta XVIII. mendeetan Europan gertatu ziren askatasuna lortze50

ko nahiak eta berdintasun joerak. Rousseauren lan hori herri subiranotasunaren adierazpen garaikidea izan zen. Herriaren ideiak esangura politiko osoa hartzen du, 1789an, Frantzian gertatzen den iraultzaren eraginez. Herria «nazio» kontzeptuarekin identifikatuko da, horren eduki politikoa dela eta: esangura negatiboa du eta botere absolutuaren aurkakoa da. Dena den, iraultzaren ondoren, indarra duen gizarte klaseak nazio subiranotasunaren esanahia murriztuko du, eta ez da herri subiranotasunarekin bat etorriko, sufragioa bera ere murriztua zelako. Hori horrela da, sufragio unibertsala ez zelako ezarri XX. mendean bete-betean sartu arte, aurretik emakumeei boto emateko gaitasuna ukatzen zitzaielako. Maila juridiko-konstituzionaletik «herriak» duen edukia politikari buruzko teoria eta praktikarako garrantzi handiko hainbat esanguratan islatzen da —hain zuzen ere, jatorrizko herri subiranotasunetik abiatuz, botere konstituziogilearen izaerari eusten dioten esanguretan, baita eratutako estatuaren botere subiranoaren titular izaerari eusten diotenetan ere. Egoera horretan, ondoko ekarpenak gertatu dira: hauteskundeak, demokrazia zuzeneko prozedurak, eskubide politikoak, horien bermea eta konstituzioaren eraldaketa—. Ikuspuntu soziopolitikotik, aldiz, Frantziako Iraultzatik aurrera, herri kontzeptuak ezaugarri berezia hartu du Europan eta Europako eragin kulturalaren menpe bizi diren guneetan: lurralde batean kokatutako pertsona fisikoen multzoarekin baino gehiago, hau da, gobernu bat ezarri edo kentzeko gaitasuna dutenekin baino gehiago, baldintza arruntetan, lan egiten duten pertsonen multzoarekin eta, zehatzago, ekoizpen lana egiten dutenekin alderatzen da. Ideia hori, Sieyèsen Zer da hirugarren estatua? lanean agertzen dena, modu paradoxikoan, SESB, Polonia, Hungaria eta gainerako estatu sozialisten konstituzio berrietara igaro zen. Sieyèsen lan horretan, herri eta nazio, burgesia eta hirugarren estatua kontzeptuak pareka daitezke, ekoizle edo langile konnotazioa duten aldetik —ezin da ahaztu burgesia 1789ko iraultzaren hasieran ekoizpen klase nagusia zela—. Ikuskera hori azken muturreraino eramanez, Txinako HerriErrepublikako 1975eko Konstituzioaren 14. artikulua aipatu behar da. Horren arabera, biztanleriaren sektore batzuei eskubide politikoak kendu zitzaizkien, baldin eta aurreko egoera ekonomiko pribilegiatuaren ondorioz lan egiteko beharrik ez bazuten. Era berean, sektore horiek herritartasuna berreskura zezaketen, legea betez eta eurek egindako lanetik biziz gero; dena den, ezin zuten bizi aurretik pilatutako ondasunetatik, desjabetu izan baitziren. Azken berrehun urteotan gai horren inguruan aldaketa handiak izan dira. Lehen, ekonomia, kultura eta sexuaren ondoriozko murrizketak zirela eta, hautesleek biztanleriaren gutxiengoa osatzen zuten, baina orain, 51

ondare bat edukitzeak hautesle statusa edo hautagaia izateko aukera ez emateaz gain, egoera horrek sortzen duen desberdintasunaren ondorioz, gizarte politikotik herritarra kanporatzea edo herritartasuna galtzea ekar dezake. Errealitatea eta gizartea hobeto azaltzen dituen «herri» kontzeptu hori konstituzionalizatzen bada lan egiten duten pertsonen multzo gisa, ideologia sozialistaren azken asmoa ezagutarazten da. Ideologia sozialistaren asmo hori bizitza zibil eta politikoaren arteko banaketa, hau da, gizakien eta herritarraren arteko banaketa bertan behera uztea da. Gizarteko kide guztien artean berdintasun errealagoa lortzeko, ez da onartuko jabetzaren ondorioz gertatzen diren desberdintasunek askatasun eta berdintasun politikoaren erabilgarritasuna gutxitzea. 6. Nazioa «Herri» hitzaren moduan, «nazio» hitza hainbat ingurutan erabiltzen da, besteak beste, etnia, tribu, eskualde eta herrialde ideien aipamena egiteko. Horiek guztiak gizakien elkartzeak iradokitzen dituzte, elkartasun maila handia eta hizkuntza eta tradizio berberak dituztenak. Aipatu elkartasun hori ondorioztatzen da, sinesmen, izaera, gustu eta iritzietan dagoen hurbiltasunetik. Beraz, ez da harritzekoa eraketa horietariko bakoitzak norberaren kontzientzia izatea, gutxi gorabeherakoa bada ere, eta «enparauak», beraren antza ez dutenak, desberdintzat jotzea. «Nazioa» edo «nazioak» hitza erabiltzea ohikoa izan zen Europan, XI-XIII. mendeen artean, ezaugarri berberak (norberaren ezaugarrietatik desberdinak) dituzten pertsonen batzeei buruz hitz egiteko. Esaterako, izen hori ematen zitzaien beste eskualde batzuetatik Brujas, Champagne eta beste azoka batzuetan merkataritzan aritzeko zetozen merkatariei. Izen hori zuten beste herrialde batzuetatik Oxford, Paris eta Bolognako unibertsitateetan ikastera zetozen ikasle taldeek8. Nazioak kutsu politikoa hartu du, Europako estatuak eratu ahala. Prozesu horrek ondoko pausoak izan zituen: enperadorearen eta Aita Santuaren aginteak gainbehera egitean hasi, ondoren erreforma protestantea etorri eta monarka absolutuen agintepean, botere zentralizazioarekin indartu egin zen; horren ostean, lehen fasean, maila gorena erdietsi zuen Frantziako Iraultzarekin; Frantziako Iraultzak nazioa ikur eta ornamentuz betetako idolo bihurtu zuen. Nazioaren esanahi politikoa hurrengoan datza: arrazoiz

8 Johan Huizinga, Hombres e ideas (Buenos Aires, Compañía General Fabril Editora, 1960), 103. or.

zein arrazoirik gabe, arrotz denaren aurka jartzea, eta norberaren izate nahiz askatasunerako arriskutsu denaren aurka jartzea, alegia, horri aurre egitea. Dena den, nazio ideiak, kutsu politiko hori hartuagatik ere, ez zuen galdu jatorrizko esangura. Horrela, 1851n, Pasquale S. Mancinik naziotasun printzipioa azaldu zuenean, honela definitu zuen nazioa: «gizakien gizarte naturala da, gizakiak elkarrekin bizi direnean, eta jatorrizko lurralde, ohitura eta hizkuntza batasuna dela-eta gizarte kontzientzia dutenean». Autore horrexek adierazi zuen, «familia eta nazioa ez direla asmatuak, naturaren umeak baizik, baita giza ordenaren lagun banaezinak eta kreazioaren asmo ezagutaraziak ere»9. XIX. mendean, nazio ideia bi helburutarako erabili zen. Batetik, nazioen autodeterminazioari buruzko mugimenduak edo mugimendu independentistak sortzeko oinarria izan zen. Mugimendu horiek leku batzuetan deuseztatu ziren arren —berbarako, Polonian eta Hungarian—, beste batzuetan irabazi egin zuten, eta estatu unitate politiko berriak eratu zituzten, esaterako, Grezian, Errumanian, Italian, Alemanian eta Bulgarian. Bestetik, nazio sentimendua edo nazionalismoa neurririk gabe bultzatzeak beste lurralde batzuk menperatzeko nahia handiagotu zuen. Horren ondorioz, potentzia handiek, besteak beste, Frantziak eta Ingalaterrak —Alemaniak eta Estatu Batuek geroago—, zabaltze inperialista hasi zuten. Dudarik gabe, nazio ideiaren ospeak, boterea handitzeko nahiak eta indarra erabiltzean oinarritutako politikak gatazka sortu eta Lehen Mundu Gerra ekarri zuten. XX. mendean, batez ere, Afrikako herri batzuen eta Asiako gune batzuen kolonizazioak (izen hau egokia ez den arren) menperatutako herrietan askatasuna lortzeko nahia areagotu zuen. Horren ondorioz, «koloredun nazioak iratzarri» eta mugimendu deskolonizatzailea hasi zuten. Mugimendu horren lehenengo adierazpen formala Bandung-eko Konferentzian (1955) gauzatu zen. 6.1. Estatu nazionalaren krisia Nazioaz gaindiko erkidegoen eraketak «nazio arazoaren» alderdi bikoitza ezagutarazi du. Alde batetik, nazio historikoak ez dira nahikoa, politika garaikidea garatzeko. Ikuspuntu horretatik, mundu osoan, baina bereziki Europan, integrazioaren aldeko proiektuak gauzatu dira, estatuen arteko elkarlana areagotzeko eta arazo ekonomikoak herrialdeko mugetatik

9 Pasquale Stanislao Mancini, «De la nacionalidad como fundamento del Derecho de Gentes», Sobre la Nacionalidad (Madril, Tecnos, 1985), 37 eta 25. orr.

ateratzeko beharrizana zegoelako. Unitate handiagoetan integratuz, nazioarteko bloke politikari ere aurre egiten zitzaion. Baina, beste alde batetik, herrien kontzientzian nazio sentimenduak duen garrantzia agerian geratu da azken hamarkadetan. Hori dela eta, herriek aurre egiten diote nazioaz gaindiko erkidegoek irensteari. Aldi berean, azken hamarkadetan nazio barnean eta eskualdeetan sentimendu bereizgarriak berpiztu dira (Eskozian, Korsikan, Okzitanian, Euskal Herrian, Katalunian etab.). Mugimendu horiek independentziaren edo autonomiaren aldekoak izan ohi dira, eta gaur egungo estatuen birplanteamendu geopolitikoa eskatzen dute; estatu horiek politika deszentralizatzailea garatu behar dute, eta batzuetan eskualde egitura autonomikoa hartu behar dute. Izan ere, aurreko mendeetan eratutako estatu baterakoiaren eredu politikoak berdintasunaren eta autokraziaren akatsak zituen. Boterea pilatzea, administrazioa zentralizatzea eta bat-egite juridikoa ezarri zitzaizkien gizarte bizitza desberdin eta konplexuei, eta ez ziren kontuan hartu tradizioa, kultura, hizkuntza eta garapen ekonomiko desberdinak; horren guztiaren eraginez, taldeen aniztasuna zapalduta egon zen luzaro. Gaur egun, estatuak ekonomian gero eta esku-hartze handiagoa du, eta nazioarteko enpresek nagusitasuna dute ekoizpen eta kontsumo helburuak ezartzeko. Horren ondorioz, eskualdeen artean desoreka handiak sortu, gune batzuk basamortu bihurtu, baliabide naturalei eraso egin, eta tokian tokiko biztanleak argi eta garbi gutxietsi dira. Eta horiexek izan dira eskualde edo nazioko autonomia mugimenduen sorrera bultzatu duten arrazoietako batzuk. Mugimendu horiek sustrai historiko sakonak dituzte, baita erlijio, etnia eta beste hainbat motatako sustraiak ere. Horiek guztiek prozesuon aurka erreakzionatzen dute. Ukitutako herrialde askok (Frantziak â&#x20AC;&#x201D;ia ezer ezâ&#x20AC;&#x201D;, Ingalaterrak, Italiak eta Espainiak), arazoari aurre egin diote, maila desberdinetan. Bide juridikoak erabili dituzte autonomiak modu formalean aintzat hartzeko, eta hurrengo gai hauek deszentralizatzeko erakundeak eratu dituzte: hizkuntza, irakaskuntza, kultur agerpenak eta beste administrazio eskumen batzuk edo, kasu batzuetan, autogobernu eskumenak. Edonola ere, iritzi publikoaren aurrean, eskualdea edo lurralde erkidegoa aukera da, administratuei administrazioa eta politika hurbiltzeko. Horren bidez, herritarren ordezkariei gobernuan eta kudeaketan erantzukizun benetakoak ematen zaizkie eta aparatu burokratikoaren okerrak zuzendu nahi dira. Beraz, demokrazia eta modernitaterako aukerak dira. Estatu nazionala krisian dago, batez ere, nortasun kolektiboaren oinarrizko izaera galdu duelako eta, gainera, estatu horretako giza talde batzuek talde txikiagoetara ÂŤitzultzekoÂť nahia dutelako; izan ere, talde txiki horietan, hurbiltasun handiagoa egongo litzateke euren kideen artean, kultura, etnia eta hizkuntzari dagozkienez. 54

Aipamen berezia egin behar zaio Sobietar inperioaren gainbeheraren eraginez Europako Ekialdean gertatu den nazionalismoen zabaltze fenomenoari. 7. Europako integrazio-prozesua 7.1. Prozesuaren jatorri garaikideak Europako integrazioaren jatorri garaikideak 1923an daude, Richard Coundenhove-Kalergi kondeak Paneuropa liburua argitaratu zuen urtean, hain zuzen. Horrez gain, haren eraginez, Paneuropa Batasun mugimendua sortu zen: mugimenduak ez zeukan zerikusirik alderdi politikoekin, eta Europako estatuen batasun politikoaren alde zegoen, Ingalaterra eta Errusiarena kenduta (horiek mundu potentzia gisa hartzen baitziren). Aristides Briandek ere, Frantziako Kanpo Arazoetarako ministroak, 1929an, Nazioen Elkartearen baitan azaldu zuen, europarrek tradizio eta kultura bera zutela, eta, horren ondorioz, nolabaiteko erakundean elkartu behar zutela. Proposamen hori jasotzeko txostena egin zen; horren arabera, Europar Batasunak izaera politikoa eduki behar zuen, eta haren organoek ez zuten estatuen subiranotasuna murrizten. Hala eta guztiz ere, proiektu hori ezerezean geratu zen. Oro har, liburu eta hitzaldien bidez egindako ahalegin edo iradokizun guztiek Europako gobernuei euren arteko batasuna beharrezko zela adierazteko helburua zuten, eta hurrengo hauetan oinarritu ziren: Europaren gainbehera, totalitarismoaren arriskua eta gerrari beldurra. Baina, bakarbakarrik, Bigarren Mundu Gerra amaitu eta gero, jasandako esperientzia umiliagarrien eta elkartzeko beharrizan ekonomikoaren eraginez, erkidego motaren bat eratzea helburu bihurtuko zen. Europako integrazio-prozesuak 1946tik aurrera agerian utzi du Europa ulertzeko modu desberdinen artean egon den borroka. Ulerkera desberdin horiek guztiek, Europa elkartu bat lortzeko asmoa izateaz gain, estatu nazionaletan banatzeak zituen ondorio makurrak aipatzen zituzten. Hasieran, nazionalismoa mugimendu emantzipatzailea izan zen mendebaldean, askatasun eta tolerantziako etorkizuna hitzematen baitzuen. Baina, geroago, historiak erakutsi du nazionalismoak arrisku larriak (gerrak, diskriminazioak) ekar zitzakeela, osagai emozionalak zirela eta (batez ere, nagusitasun eta esklusibitate konplexuak). Hala eta guztiz ere, kontuan hartu behar da arte, literatura eta hizkuntzari dagokionez nazioek dituzten ezaugarrien alde positiboa, baita giza aniztasunak eta aniztasun geofisikoak duten aberastasuna ere. Nazionalismoaren urritasuna agerian geratu zen, batez ere, antolatzeari eta ekonomiari zegokienez Europak zituen arazoak konpontzeko or55

duan. Hori dela eta, nazionalismoa ez zen nahikoa elkarlan, ekoizpen eta defentsa programa berriak inspiratzeko printzipio politiko gisa. Nazio ezaugarriekin lotura handiagoa edo txikiagoa izateak eta Bigarren Mundu Gerrak Europako herrialdeetan izandako eragin mailak —berbarako, Belgika, Italia eta Frantziako kasua Ingalaterra eta Suediakoarekin aldera dezakegu—, bateratzeko asmo desberdinak ekarri zituzten. Winston Churchillek, 1946ko irailaren 19an Zurichen egindako konferentzian, Europako Estatu Batuak eratzearen alde egin zuen, hurrengo helburua erdiesteko: «Europako familia berriro sortu eta familia horri egitura ematea, modu baketsu, seguru eta askean bizi eta hazi ahal izateko». Urte horretan eta hurrengoan, Europa Elkartua aldarrikatzen zuten hainbat mugimendu eratu ziren. Mugimendu horiek garai horretako politiko garrantzitsuek babestu eta bultzatu zituzten. Europako zenbait estatuk mundu gerra jasan zutenez gero, 1947ko ekainaren 5ean, George Marshallek, Ipar Amerikako Estatu idazkariak, estatu horiei proposatu zien laguntza ekonomikoa handituko ziela, berreraikuntza programa bat egiten bazuten. Horren ondorioz, 1948ko apirilaren 16an, Lankidetza Ekonomikorako Europako Erakundea (LEEE) eratu zen. Ondokoak izan ziren erakunde horren hasierako kideak: Austria, Belgika, Danimarka, Frantzia, Grezia, Holanda, Ingalaterra, Irlanda, Islandia, Italia, Luxenburgo, Norvegia, Portugal, Suedia, Suitza eta Turkia. Ekialdeko Europan, Sobietar Batasunak ez zuen laguntza onartu, eta Poloniari eta Txekoslovakiari behintzat, laguntza hori onartzea eragotzi zien. Maila politikoan, Europa Baturako Nazioarteko Koordinazio Batzordeak —lehen aipatu mugimenduen presioaren eraginez sortuak—, 1948ko maiatzaren 7tik 10era, Europako Kongresurako deialdia egin zuen Hagan; horren helburua Europako Parlamentu Biltzarra eratzea zen. Kongresu horren ondorioz, 1949ko maiatzean akordio bat sinatu zen, Europako Kontseiluaren —kontsultarako organoaren— estatutua ezartzeko. Akordio horren bidez, «kideen arteko lotura estuagoa lortu nahi zen, euren ondare ziren ideia eta printzipioak —norberaren askatasuna, askatasun politikoa eta Zuzenbidearen nagusitasuna— babestu eta bultzatzeko, eta ekonomia eta gizarte aurrerapenari bidea errazteko». Kontseilu horren hasierako kideak hurrengo hauek izan ziren: Belgika, Danimarka, Frantzia, Holanda, Ingalaterra, Irlanda, Italia, Luxenburgo, Norvergia eta Suedia. Kontseiluaren organoak Ministroen Kontseilua eta Biltzar Aholkularia ziren; biltzar horrek Idazkaritza iraunkorra zuen Estrasburgon. Geroago, kontseilu horrek beste bi organo izango ditu: Giza Eskubideen Defentsarako Europako Auzitegia eta Giza Eskubideen Europako Batzordea. Bestalde, Frantzia eta Ingalaterraren arteko 1947ko martxoko aliantza lankidetza militarraren ondorio izan zen. Aliantza horretan kide berriak 56

(Belgika, Holanda eta Luxenburgo) sartu ziren, eta Mendebaldeko Europar Batasuna (1948) eratu. 1949ko apirilaren 4an, Europako segurtasun sistema indartzeko, aipatu bost herrialdeek Ipar Atlantikoko Tratatuaren Erakundea (IATE) eratu zuten beste herrialde hauekin batera: Kanada, Danimarka, Estatu Batuak, Islandia, Italia, Norvergia eta Portugal. 7.2. Geroko bilakaera Integrazio ekonomikoa lortzeko lehenengo urratsa Robert Schumannek, Frantziako Kanpo Arazoetarako ministroak hain zuzen, eman zuen. Horrek proposatu zuen «Frantzia eta Alemaniako ikatz eta altzairu ekoizpena gorengo agintaritza baten menpe jartzea, eta agintaritza hori Europako gainerako herrialdeei zabalik egotea». Frantziaren proposamena Mendebaldeko Alemaniak, Italiak, Belgikak, Holandak eta Luxenburgok onartu zuten, eta 1951ko apirilaren 18an Parisko Tratatua sinatu zen, Ikatz eta Altzairuaren Europako Erkidegoa (IAEE) eratuz. Robert Schumannen —IAEEren sortzailearen— plana ez zen azken helburu gisa hartu. Maila ekonomikoan, sektorekako —ikatza eta altzairua— prozesuen bidezko integrazioa astiro zihoan. Maila politikoan, Koreako gerrak (1950-1953), Defentsarako Europako Erkidegoaren (DEE) proiektuaren hondamenak (1954), eta Suezeko eta Hungariako krisiak (1956) konponbide arinagoak eskatzen zituzten. Bide militarrak (DEE) porrot egin ondoren, ahaleginak egingo dira, itxuraz teknikoagoak eta ez hain politikoak diren gaiak integratzeko. Tratatu berri baten bidez, Europako Merkatu Batua sortzea pentsatu zen; horrela, egunen batean, erabateko batasuna erdietsi ahal izango zen, politika eta defentsaren inguruan. Europako Merkatu Batua eratzeko plana Mesinan egin zen 1955ean. Han batzartu ziren sei herrialdeetako Kanpo Arazoetarako ministroak, IAEEren kide zirenak hain zuzen. Batzarrerako deialdia Beneluxek egin zuen. IAEEren kideak berehala hasi ziren aztertzen Beneluxek aurkeztutako txostena. Mesinako konferentziaren amaieran erabaki zen, adituen batzorde batek arazo zehatz batzuk aztertu eta txosten bat egin behar zuela. 1956ko apirilean «txostena» eginda zegoen. Txosten horren edukiaren inguruan —merkatu batuaren eta energia atomikoari buruzko agentzia europar baten irizpide orokorrak azaltzen zituen horrek, gainetik bazen ere—, negoziazioa egin zen, eta negoziazio eta joan-etorri astunen ondoren, Erroman, 1957ko martxoaren 25ean, EEE eta EAEEen eratze tratatuak sinatu ziren. Hurrengo hilabeteetan baieztatu eta 1958ko urtarrilaren 1ean indarrean jarri ziren. 57

Bestalde, 1960an LEEE Lankidetza eta Ekonomiaren Garapenerako Erakunde (LEGE) bihurtu zen. Azken horretan Europakoak ez diren herriek ere hartuko dute parte, berbarako, Estatu Batuek, Kanadak eta Japoniak. Europako Erkidego Ekonomikoa zabaldu egin zen, Danimarka, Irlanda eta Ingalaterra sartu zirenean (onartze tratatua 1972ko urtarrilaren 22an sinatu zen); urte bereko urrian, bederatzi estatuburu eta gobernuburuk goi-bilera egin zuten. Horren guztiaren eraginez, estatu kideen arteko harremanak, 1980. urte aldera, Europar Batasun bihurtuko zirela aurreikusi zen. 1973ko azaroaren 13an, Willy Brandtek, Alemaniako kantzilerrak, hurrengoa adierazi zuen Europako Parlamentuan: «Errepublika Federalak ama-aberri gisa hartu du Europar Batasuna (…) estatu nazional klasikoa atzoko bizimoduari dagokio. Hori ez da gure etorkizuna». Tindemans Txostenak, 1975eko abendukoak, Europar Batasuna «nola» lortu azaldu, eta adierazten zuen beharrezkoa izango zela organo erkideei eskumenak eskualdatzea; horrez gain, ziur adierazi zuen ez zela Europar Batasunik egongo kanpo politika eta defentsa erkidea finkatu ezean. «Europar Batasunak eskatzen du batera ager gaitezen kanpoko munduaren aurrean. Guztiok berdin jokatu behar dugu kanpo harremanen esparru garrantzitsuetan. Esparru horiek kanpo politika, segurtasuna eta ekonomia- edo lankidetza-harremanak izan daitezke»10. Orduz geroztik gertatutako jazoerarik aipagarrienak hurrengo hauek dira: —Europar Batasuneko estatu kideetan, 1979tik aurrera eta sufragio unibertsalaren bidez, Europako Parlamentuaren diputatuak hautatzea. —Grezia Europako Erkidegoari atxikitzea. —1986ko urtarrilaren 1ean Espainia eta Portugal Europako Erkidegoari atxikitzea. —Europar Batasunari buruzko Tratatuaren proiektua, 1984ko otsailaren 14koa. —Europako Agiri Bakuna, 1986koa, Erromako Tratatuak aldatu eta Europar Batasuna lortzeko lankidetza bultzatzen duena. —Maastrichteko Tratatua, 1992koa, Europar Batasuna eratzekoa. —Austria, Finlandia eta Suedia Europar Batasunari atxikitzea, 1994ko ekainaren 24ko Tratatuaren bidez. —Amsterdamgo Tratatua, 1997koa, Europar Batasuneko Tratatua eta Europako Erkidegoen tratatu eratzaileak aldatzen dituena.

10 Charles Zorgibe, La construction politique de l’Europe (Paris, PUF, 1978), 126 eta 127. orr.

8. Estatuaren desagerpena Munduan estatu asko daude (1998an, 193 estatu zeuden) eta horietako batzuk oso berriak diren arren, azken urteotan estatuaren desagerpenari buruz hitz egiten hasi da. Mendebaldeko adituak aritu dira batik bat lan horretan, eta Europako estatu zaharrak izaten dituzte horiek gogoan. Hala ere, gai horretaz kezkatuta dauden aditu guztiek ez dute desagerpenari buruz hitz egiten, berba horren esangura hertsian, estatuaren krisiaz edo gainbeheraz baino. Ba al dago zantzu nahikorik desagerpen hori berehala gerta daitekeela pentsatzeko? Zein datutan oinarritzen dira iritzi hori defenditzeko? 1988an, David Heldek adierazi zuen eremu batzuetan estatuaren autonomia mugatzeak estatuaren subiranotasuna de facto murrizten zuela. Modu zehatzean, hurrengo hauen arteko desfase edo desegokitasunari buruz hitz egiten zuen: batetik, estatuaren botere politikoaren menperatze formala; bestetik, ekoizpen, banaketa eta elkartrukerako ekonomia sistema, hegemonia botereak eta botere militarreko blokeak egotea, eta erakunde eta nazioarteko agentziak izatea, besteak beste, Nazio Batuen Erakundea (aurrerantzean, NBE), Nazioarteko Diru Fondoa, Europako erkidego erakundeak eta estatuz gaindiko jurisdikzioa duten auzitegiak11. Adibide bat ipintzearren, ezin da zalantzan jarri Europar Batasunean hartutako neurri gehienek murriztu egin dutela estatu kide bakoitzaren eskumena hurrengo arlo hauetan, politika beregain gauzatzen jarraitzeko: ekonomia, enplegu, hezkuntza, pertsonen joan-etorri askea, delitugintzaren aurkako borroka, erabaki militarrak hartzea etab. Ez dago zalantzarik estatuaren boterea, hau da, herritarren bizitzako oinarrizko alderdietan eragina izateko gaitasuna, murriztu egin dela nazioaz kanpoko harremanek eta lotura ekonomikoek gero eta pisu gehiago dutelako, eta merkataritza eta merkatu askearen ideologiak garrantzi handiagoa hartu duelako. Ideologia horren buru ipar amerikarrak dira. Dena den, ziklo ekonomiko berri honen eragin politikoek ez dute estatua desagerrarazi; baina agerian utzi dute nazioarteko finantza-kapitala eta enpresa multinazionalak oso boteretsuak direla eta horiek estatuari erronka dakarkiotela. Estatuak erabakiak hartzeko dituen independentzian eta autonomian, aldiz, eraginak izan dituzte horiek; hala ere, gertaera ez da berria, gogora ekartzen badugu blokeei buruzko sistema bipolarra, 1945etik aurrera ezarritako indarren korrelazioak sortua. Gaur egun, ordea, estatuaren mendekotasuna handiagoa da, eta mugapenak komeni baino handiagoak.

11 David Held, Political Theory and the Modern State (Stanford, Ca., Stanford University Press, 1989), 228. or. eta ondorengoak.

Hori horrela da, Estatu Batuetako nagusitasun militarraren eta Estatu Batuek ezarritako ideologia liberalistaren arauzkotasunaren eraginez. Aurrekoa kontuan hartuta, Bodinek azaldutako estatuaren subiranotasun printzipioa berrikusi behar da, baita estatu subiranoen arteko berdintasunarena ere; Westfaliako Bakeak ezarri zuen berdintasuna, hain zuzen ere, 1648an. Estatu modernoa eratu aurretik egon zen piramide sistema hura berriz ezarri da, baina orain munduan zehar zabaldu da, eta ez da hasierakoa modukoa. Gure estatuak, gehienbat, nazioaz gaindiko aginte-guneetan ezarritako neurrien ikuskatzaile eta zaindari bihurtu dira. Izan ere, Inperio berriak kontrolatutako nazioaz gaindiko erakundeak dira neurri horien eragile eta babesleak. Bibliografia CAZORLA, J.; RUIZ-RICO, J. J.; BONACHELA, L. M., Fundamentos sociales del Estado y la Constitución, Granada, 1984. LAPIERRE, J. W., «Una nota sobre el concepto de político», Revista de Estudios Políticos, 42, 1984. LINDE, E.; SÁNCHEZ, S; MELLADO, P.; MIRANES, D. eta BACIGANIRO, M., Derecho de la Unión Europea, 1. liburukia, Madril, Marcial Pons, 1995. PUIG, L. M.ª DE, Historia de la Unidad Europea, Madril, Anaya, 1994. SOLOZÁBAL ECHEVARRÍA, J. J., «Una nota sobre el concepto de política», Revista de Estudios Políticos, 42, 1984, 137-162, Madril, CEC.

III. ikasgaia

Estatu modernoaren eraketa Santiago SĂĄnchez GonzĂĄlez

1. Estatuaren historikotasuna Estatu kontzeptuak ez du behin betiko balio, estatuaren errealitatea denborarekin aldatu eta unibertsala ez delako. Gaur egun, estatuaren historikotasunarekin ohituta gaude, baita jatorriz duen herritar-agiri europarrarekin ere. Egia da estatuaren forma politikoa munduan zehar hedatu egin dela. Baina, horrekin batera, estatuari eransten zitzaizkion ezaugarriak â&#x20AC;&#x201D;baten bat gutxienezâ&#x20AC;&#x201D; itxuragabetzen ari dira (berbarako, botere subiranoa). Estatua gizartearen bilakaera prozesuari lotuta dago, beraren aurretik izan diren antolakuntza eta politika ereduekin gertatu den bezala. Hori dela eta, estatuak, seguru asko, bidea utziko die unean uneko beharrizanen arabera egokiagoak diren beste eraketa politiko batzuei. Dena den, estatuaren jatorrizko izaeraren oinarriak aldatu arren, oraindik bederen, antolatutako gizarte politiko nagusia izaten dirau estatuak. Horregatik, garrantzitsua da estatua zer den jakitea, eta horren ondorioz, ikasgai honetan estatuaren sortze, sendotze eta moldatzearen inguruko gorabeherak azalduko ditugu. Eginkizun horretarako, botere politikoaren garapen sekuentziei eta boterearen fase instituzionalizatzaileari buruzko azalpenari helduko diogu. Aurreko guztia ez zen bat-batean gertatu, mende askotan zehar baino. Beraz, metodo historikoa edo diakronikoa erabiliko dugu gehienbat. Hori dela eta, estatuaren aurretik izandako eredu politikoez hitz egin behar da. Helburu horrekin, Europako mendebaldean ari garela kontuan hartuz, hurrengo gertaerak bereiz ditzakegu, kronologiari jarraituz: 1) Erdi Aroko 61

aniztasuna: IX. mendetik XIII.era; 2) estamentuzko «eraketa»: XII. mendetik XV. mendearen hasierara; eta 3) estatu absolutuaren eraketa eta horren sendotzea, XV. mende erdialdetik XVII. mende erdira. Hasi aurretik, beste ohar bat egin beharra dago: azalpenetan orokor jokatzea ezinbestekoa da, hain zuzen ere, azaldutako objektuaren zabalera eta konplexutasuna, eta ikasgaiaren eduki eskakizunak kontuan hartuz. Ezaugarri nagusiak azalduko dira, eta helburua izango da aurretik aipatu gertaeren azalpen labur baina argia egitea. 2. Feudalismoa: oinarrizko ezaugarriak Europako mendebaldean, politika eta gizarte antolakuntza feudala hurrengoen ondorioa da: Erromatar Inperioaren desintegrazio prozesua, eta herri barbaro eta germanikoen migrazioa. «Esangura estuan, IX. mendetik XIII. mendea arteko Europako mendebaldeko gizarte eta politika sistemari esaten zaio feudalismo. Sistema hori Inperio karolinjioa (Frantzia, Alemania etab.) zatitu ostean eratu ziren erakunde politikoen berezko sistema izan zen, baita sistema horren eragina nabari zuten lurraldeena ere, esaterako, Ingalaterrarena. Espainian, feudalismoa Katalunian bakarrik garatu zen bete-betean (…). Penintsulako gainerako lurraldeei dagokienez, feudalismoaren erakunde batzuk baino ez ziren egon Leon, Gaztela, Nafarroa eta Aragoin»1. Zein ziren gizarte feudalaren ezaugarriak? a) Ekonomiari zegokionez, gizarte feudalak ekoizpen bide eskasak zituen: biztanle gutxi zituen eta lurrari lotuta bizi ziren; lur hori unitate txikietan bananduta zegoen, modu irregularrean (herrixkak, jaurerriak, monasterioak eta hiribilduak), eta baliabide naturalak tresna eta teknika bakunekin ustiatzen ziren. Ekonomia nekazaritzan oinarritzen zen, batez ere; eta hortik lortutako ekoizkinak kontsumitu eta erabiltzen ziren. Ekoizkin horren zati txiki bat merkaturatzen zen soil-soilik, eta garraioa inguru zehatz batzuetara murriztuta zegoen. Lurra jabe-eremu ezberdinetan zatituta zegoen, eta horietako batzuk benetako latifundioak ziren, hain zuzen ere, errege, handiki eta elizgizonen eskuetan zeudenak. Maila pribilegiatu horien botere ekonomikoaren aurrean, biztanleriaren gehien-

1 L. G. De Valdeavellano, Curso de H.ª de las Instituciones Españolas. De los orígenes al final de la Edad Media (Madril, Revista de Occidente, 1970), 362. or.

goak bizitzeko adina besterik ez zuen ateratzen; horrek guztiak —segurtasunik ezarekin batera— gizarte harremanen eraketa berezia ekarri zuen. b) Erdi Aroko —Goi Erdi Aroko— gizarte bizitzaren ezaugarri bat azpimarratzekotan, dudarik gabe, mendekotasun loturak ugaritzea izango litzateke. W. Naefek idatzi du «pertsona gehienak, subirano eta manupeko, aske eta mendeko, eta goi mailako norbanako eta behe mailako jauntxo ziren aldi berean». Mendekotasun hori jaurerri eta erregimen feudalen bidez gauzatu zen. Erregimen horiek prestazio (babes, lan) eta kontraprestazioen (izaera militarreko zerbitzuen, gauzaz ordaindutako errentaren) elkartrukea zekarten lurraldearen jabe edo gozamendunen eta nekazari lurretako herritarren artean. Herrixka, jabe-eremu, jaurerri edo feudo bakoitzak batasun autarkiko, politiko eta gizarte batasuna osatzen zuen. Gune horiek modu hierarkikoan egituratuta zeuden, eta iraunkorrak eta ia guztiz autonomoak ziren. c) Antolakuntza politikoak ondoko bereizgarri hauek zituen: «a) batasun politiko anitzak egitura biguneko —eta, beraz, gutxi finkatutako— batasunean modu ez-perfektuan eta asistematikoan artikulatzea; b) herriak erregearekiko dituen mendekotasun harreman zuzenekoak apurtzea; horren ondorioz, eskubide batzuk eta manupeko gutxi batzuk besterik ez zeuden erregearen esku; c) horren eraginez, berehalako botere askotarikoak ezartzea, botere politikoaren erdigunearen eta horren oinarriaren artean; botere horiek norberak eduki eta ondare gisa xedatuko dira; d) norbanakoen botereek erregearen boterearen aurrean duten ukiezintasuna; horrela, erregearen funtzionarioek ezin izango dute jurisdikzioa egikaritu, ezta zergak jaso edo ukiezina den lurraldean sartu ere; e) norberaren lotura politikoa erakundeenaren gainetik egotea; f) estatu modernoaren antolakuntza objektibo eta funtzionala ez ezik, antolakuntza politikoa botere multzora eta pertsona eta leku zehatzen inguruabarretara moldatzea»2. d) Lurralde jabaria zatitzean, botere politikoa eta gizarte boterea ondare bihurtzean, eta nekazaritza guneak eta hiriguneak bakartzean, Zuzenbidearen aldetik, konplexutasun izugarria sortu zen, ordenamenduen ugaritasuna zela eta: Zuzenbidearen iturriak askotarikoak ziren eta beste horrenbeste gertatzen zen jurisdikzioekin ere. Ezin da esan garai horretan Zuzenbide bakarra zegoenik, ordenamendu juridiko berezi asko baizik. Ordenamendu horiek, erabilera, ohitura, itun eta arau idatziez osatuak, leku edo lurraldearen arabera aldatzen ziren.

2 M. García Pelayo, Del mito y de la razón en el pensamiento político (Madril, Revista de Occidente, 1968), 157 eta 158. orr.

Lurraldetasun printzipioarekin batera norbanakotasun printzipioa indarrean zegoen. Azken printzipio horrek gatazka handiak sorrarazten zituen, noiz eta manua bera kasu zehatz bati aplikatu behar zitzaionean. Norbanakotasun printzipio horrek egoera juridikoa baldintzatzen zuen, gizarte piramidean pertsona batek zuen lekua kontuan hartuz. Zuzenbidea gizarteak berez eta modu partikularrean sortua zen eta, eremu bakoitzean, botere politiko nagusiek zuzenbide hori adierazi besterik ez zuten egiten. Erdi Aroko aniztasunaren barruan, ikuspuntu desberdinetatik aurretiaz egin diren deskripzioek hurrengo ideia zabaldu dute beharbada: Goi Erdi Aroko gizarteak ez zuen erkidego sentimendurik edo integrazio gaitasunik. Dena den, hori ez zen horrela, tokiko ekonomia, politika eta gizartearekin batera, garai horretako biztanle guztiek onartzen baitzuten gorputz bakar baten barruan zeudela, eta gorputz horrek hierarkia zuela eta guztiz antolatuta zegoela. Gorputz hori kristautasuna zen, eta Aita Santuaren eta Inperioaren bidez gauzatzen zen. Bi horiek eremu erlijioso eta laiko, espiritu eta denbora eremuen erakunde orokor gisa hartuko dira. Horren guztiaren eraginez, Inperioa â&#x20AC;&#x201D;eta erresumakâ&#x20AC;&#x201D; elizaren (Jainkoaren erreinua Lurrean ordezkatzen duen erakundearen) menpe zeuden. Denborak aurrera egin ahala, mendekotasun horrek gatazkak sortuko ditu; azkenean, botere politikoa eta eliza bananduko dira, eta botere politikoak aurrerantzean ez du mendekotasun hori izango. Geroago ikusiko dugu zenbateko eragina zuen ideologia kristozentrikoak edo teokratikoak Erdi Aroko gizakiak munduari eta bizitzari buruz zuen ikuskeran. 3. Behe erdi aroko aldaketak eta estamentuzko antolaketa politikoa 3.1. Hiriak eta burgesia XII. mendearen erdialdetik aurrera, gizarte feudalaren giza harremanak eta printzipio politikoak erabat aldatu ziren. Hedatze demografiko eta ekonomikoak gizarte horren oinarriak aldatu zituen. Ondoko faktoreak izan ziren eragile nagusiak: ekoizpena handitu eta bereiztea, eta merkataritza eta diru-ekonomia berpiztea. Ohiko osagai feudalak ez ziren desagertu, baina, horiekin batera, bizitza ekonomikorako baldintzak ere garatu ziren. Horrek esan nahi du ekoizpen modu feudalarekin batera, merkataritza harremanen sarea sortzen hasi zela eskulangile txiki eta askeen artean; eskulangile horiek ez zuten zerikusirik feudalismoaren mendekotasun pertsonaleko loturekin. Ekoizpen feudalaren oinarriak lurraren jabearen eta kolono edo manupekoaren arteko

harremanak ziren, eta lurraren jabeari soberakinaz jabetzea legeztatu zioten. Hiria3 zen bizimodu berria hartuko zuen eremua. Hirira joan ziren gose, gaixotasun edo gerrateengatik jaioterria utzi zutenak eta gehiegizko karga feudalen eraginez ihes egin zuten manupekoak. Eskulangileak eta merkatariak hirietan bizi ziren, dirua irabazteko eta askatasuna lortzeko edota printze edo jauntxoek eskaintzen zituzten pribilegio edo ukiezintasunak lortzeko. «Burgesia horren (hiribildu edo burgu bateko biztanle multzo gisa hartuta, eta ez gizarte klase gisa) beharrizan eta joerek oztopo askori aurre egin behar izan zioten, Europa mendebaldeko ohiko antolakuntzarekin bateraezinak zirelako (oro har). Burgesiaren beharrizan eta joera horiek garai horretako gizarteko ideien eta interesen kontra zeuden; gizarte hori, ikuspuntu materialetik, latifundio jabeen menpe zegoen, eta, ikuspuntu espiritualetik, ostera, elizaren menpe; elizak ez zuen begi onez ikusten merkataritza»4. Zein ziren burgesiaren beharrizan horiek? Eskulangile eta merkataritza jardueretarako, beharrezkoa zen ekoizpenerako berezko gaitasuna edo lan egiteko indarra izatea. Horrek ondokoa zuen beharrezko: lokarri feudalak apurtzea; nork bere ondasunak osotasunean xedatzea; kontratatzeko askatasuna; eta, merkataritzaren kasuan, lurraldearen barruan mugitzeko askatasuna. Beraz, ez da harritzekoa, hiria, jarduera ekonomiko horiek gauzatzeko eremua den neurrian, «mendekotasunetik askatasunera igarotzeko gune izatea». «Die Stadtluft macht frei» dio esaera zaharrak: hiriko haizeak askatasuna dakar. Esaldi horrek erabateko esangura hartzen du, kontuan hartuz gero jauntxoak manupeko bat erreklamatzeko eskubidea galtzen zuela, manupekoa hirian urtebete eta egun bat bizi ondoren. Hala eta guztiz ere, norberaren trabak eta jabetzaren gaineko kargak (modu askean xedatzeko zeuden mugapenak) kentzea hasiera besterik ez zen izan. Feudalismoaren bilbadura juridikoak —ohiturazkoa, kasuan kasukoa, nekazaritzari lotua eta irrazionala, batzuetan— ez zuen balio merkataritza eta lan harremanak arautzeko, ez eta hiriko biztanleen interesak babesteko ere. Beharrezkoa zen esparru juridiko egokia, baita arau,

3 «Hiri» hitza, testuinguru honetan, ondokoak adierazteko erabiltzen da: birpopulatutako antzinako Erromako hiriak; noble edo elizgizonen egoitza harresituak; eta eliza edo gaztelu baten inguruan eraikitako herrixka berriak. Horiek guztiak merkataritza eta industria gune garrantzitsu bihurtu ziren, eta denboragarrenean, botere handia lortu zuten. 4 Henri Pirenne, Historia económica y social de la Edad Media (Mexiko, FCE, 1969), 43. or.

prozedura, auzitegi eta administrazio izaerako arauketen sare berria ere. Berriztapen prozesua hasteko, ius mercatorum bat ezarri zen, merkatarien jarduerak arautzeko. Geroago, hiri jurisdikzioak sortu ziren; horien eremuan ezin zen Zuzenbide feudal zaharra aplikatu; eta, amaitzeko, berezko eremu politiko autonomoa ezarri zen, hirian gobernatzen zuen jaun, noble edo elizgizonarekin izandako borroka edo horrekin egindako itunaren ondorioz. Italiako iparraldean, eskulangile eta merkatariak elkartu ziren feudalismoaren aurka gogotik egiteko. Horretarako, autonomiadun komunak eratu zituzten, betebehar feudaletatik aske zeudenak. Komuna horietako batzuk erakunde politiko bihurtu ziren gero; pertsona bakar baten (capitano, defensor pacis, etab.) botere absolutuak zuzenduko ditu erakunde horiek, eta jaurerri izena emango zaie. Ingalaterran, Frantzian, Espainian eta Herbehereetan, aldiz, hiribildu eta hirietako biztanleen aldarrikapenek agiriak ematea ekarri zuten. Agiri horien bidez, jauntxo feudalak —elizgizonak edo nobleak— herriari jurisdikzioa eta autogobernua, ofizioak eta merkatua arautzeko boterea etab. ematen zizkion. Horren guztiaren truk, jauntxoak errenta, pribilegio edo zerga sarrera eskergak jasotzen zituen. Azpimarratu behar da, frankizia edo askatasun horiek izaera korporatibokoak zirela, hau da, hiri edo eskualde bateko norbanakoei ematen zitzaizkien, hain zuzen ere, hiri edo eskualde horretako kide izateagatik. «Agiri» balioa izan zuten, bai kolektibitate batekoa izatearen sentimendua indartzeko, bai erkidego kontzientziaren jaiotze akta gisa. Bata eta bestea interesen erkidegoan oinarritzen ziren. Horrek lagunduko du hirigune horiek barrutik integratu eta homogeneo bihurtzen, eta hiriguneak kanpoko botereetatik bereizten. Dena den, lortutako autonomia ez zen nahikoa burgesiaren interesak oso-osorik eta modu baketsuan gauzatzeko. Hiriguneetatik kanpo, lehengai eta ekoizkin manufakturatuen merkataritza eta garraioa inolako babes bermerik gabe egiten zen. Hirien arteko aliantzek ere ezin zituzten konpondu pertsona eta ondasunen segurtasun fisiko eta juridikoaren inguruko arazoak. Lapurreta, gerra eta ebasketa, bide eskubide eta jurisdikzio desberdinen eraginez —besteak beste—, merkataritza bera arriskutsu eta zaila zen. G. Poggiren usterako, lan banaketa eta elkartrukea hasi zirenean, garai horretako segurtasunik ezaren eta ziurgabetasunaren ondorioz, hiriek hurrengoa egin zuten: errege edo printzea faboratu; izan ere, harreman feudalen barruan botere handia dute horiek eta merkataritzaren segurtasuna berma dezakete. Horrez gain, hiriek ahaleginak egingo dituzte, gobernuaren administrazioan parte hartzeko eta gobernua euren interesen arabera moldatzeko. Printzeak sorospenak behar zituen gerra eta administrazio 66

gastuei aurre egiteko; eta, horrela, hiriek presio bide ezin hobea izan zuten aurretik aipatutako helburuak5 lortzeko. 3.2. Estamentuzko antolaketa politikoa. Horren izaera bikoitza Burgesak printzearekin batera gobernu zereginetan parte hartzea gauzatu zen, herri edo herritarren estamentuaren bidez. Era berean, horren eraginez, noble eta elizgizonek ere pentsamolde korporatiboa hartu zuten. Erdi Aroan, «ordena», adar edo estamentuetan egituratutako gizarte antolaketa, ez zen berria. Hasiera-hasieratik, ideia hori ikuskera teozentrikoaren kopia zen. Ikuskera horrek mundua ikusten zuen goitik behera antolatutako eraketa gisa; antolaketa horretan, osagai bakoitzak betetzen zituen aurreikusitako tokia eta ezarritako eginkizuna. Huizingaren esanetan, «Erdi Aroko pentsamenduaren arabera, “ordena” edo “estatu” kontzeptuei hurrengo hauek ematen diete batasuna: batetik, ordena edo estatu bakoitza jainkozko erakundea izateak; bestetik, aingeru-hierarkiaren tronu eta zeruko eremuen moduan, unibertsoaren oinarrizko organoa eta, hierarkiari dagokionez, errespetatu beharrekoa izateak»6. Berria zen gizarte talde bakoitzak (bizimodu, gizarte eginkizun eta estatutu juridikoari esker bereiziak) botere unitate bakoitzaren barruan lortutako garrantzi politikoa, batez ere, XIII. mendetik aurrera. Hori horrela zen, nahiz eta botere feudalak eta jauntxoen botereak modu bertikalean antolatuta egon. Bestalde, korporazio gisa gauzatutako talde horiek erresumaren biltzarretan parte hartzen hasi ziren modu aktiboan, hain zuzen ere, erkidegoan eragina zuten erabakien eztabaida eta onarpenean. Horrela, printze edo jauntxo feudalari aurre egiteko boterea sortu zen. Estamentuzko eraketa adierazpena erabiltzen da, antolakuntza politiko berri horiei buruz hitz egiteko. Antolakuntza horiek Erdi Aroko aniztasuna desagertu eta monarkia absolutuak agertu arte egongo dira. Baieztapen hori baliozkoa bada ere, esan behar da Sizilian, Federico II.aren agintepean, aginpide eta antolakuntza politiko modu bat eratu zela, geroago estatu absolutua izango zena. H. Heller-ek estatu modernoaren agerpen goiztiarrari buruz hitz egiten du. E. Cassirer-ek dio, Federico II.ak Italiako hegoaldean sortutako estatua bizitza politikoaren sekularizazio adibidea dela, lehenengo adibideetakoa, gainera; estatu

5 Gianfranco Poggi, The Development of Modern State (Londres, Hutchinson, 1978), 42. or. 6 Johan Huizinga, «El otoño de la Edad Media» (Madril, Revista de Occidente, 1971), 91. or.

hori Machiavellik bere lana idatzi baino hirurehun urte lehenago sortu zen. Autorearen ustez, monarkia absolutua zen, esangura modernoan. Bada, Siziliaren kasua alde batera utziz, XIII. mendetik XV. mendea arte Europako erresumetan estamentuzko antolaketa politikoa zen nagusi, eta izaera bikoitza izateagatik bereizten zen. Adierazpide hori O. Von Gierkek ezarri zuen, hurrengoa adierazteko: —bi botere zentro bereiz zitezkeen: erregea edo monarka eta erkidegoko gizarte sektore boteretsuenen biltzarrak; —botere zentro bakoitzak bere eskumen, eskubide eta betebeharrak zituen; —erregearen eta estamentuen ordezkarien batasunak gobernu sistema osatzen zuen, eta, horren ondorioz, ordena juridiko eta politikoari buruzko edozein erabakik bi aldeen adostasuna behar zuen. Estamentu bidezko eraketa juridikoen artean, ezagunena Ingalaterrako Carta Magna da, 1215ekoa. Horren aurrekoa da Leoiko forua, 1188koa. Azken horretan, herriak lehenengo aldiz hartzen du parte Gorteetan. Hungariako Urrezko bulda, 1222koa, Carta Magnaren antzekoa da, bai datari bai estiloari dagokienez. Era berean, testu horien baliokidea da Joyeuse entrée (Sarrera alaia) agiria. Agiri hori Brabante dukerriko jaraunsleari ezarri zitzaion, 1356an atzerriko printze batekin ezkondu zenean. Agiri horretan —G. Holmes historialariaren ustez—, esaten zen dukerria ezin zela banandu, eta Brabanteko biztanleak bakarrik izendatu ahal izango zirela gobernurako; horrez gain, printzeak ezin zuen gerra bat hasi, ez txanponik egin «lur erkidearen» adostasunik gabe («lur erkide» adierazpena erabiltzen zen prelatu, noblezia eta hiriei buruz hitz egiteko)7. Estamentu bidezko eraketan jauntxo feudalen, hirien eta printzearen arteko harremanak aztertuz gero, ikus daiteke errege edo monarka zela botere gehien zuena, edo gainerako boteredunek monarkaren boterea nagusitzat hartzen zutela. Besteak beste, Frantziako dukerrian edo Ingalaterran, monarkak —edo jauntxo feudal boteretsuenak—, XI. mendean, bere boterea indartzea lortu zuen, hurrengo bideetako bat erabiliz: batetik, erregeari obeditzeko eginbeharra ezarriz, eta eginbehar hori morroiek euren jauntxoei zor zieten leialtasunaren gainetik zegoen; bestetik, organo judizialak eratuz, organo horien eskumena lurralde osoaren gainekoa izanik. XIV eta XV. mendeetan, boterea zentralizatu zen eremu zehatz batean, hain zuzen ere, botere gorena monopolizatzea lortu zuten monarken inguruan. Monarka horiek, lurraldeak eskuratzeko, hurrengo

7 G. Holmes, Europa: jerarquía y revuelta 1320-1450 (Madril, Siglo XXI de España, EDs., 1978), 12. or.

bideetako bat erabili zuten: aliantzak, ezkontzak eta irabazitako gerrak. Dena den, fenomeno hori Europa mendebaldeko herrietan ez zen gertatu data berean —gogoan izan Alemania eta Italiako kasuak—, ez indar berarekin. «Frantzian zeuden dinastietako bat arian-arian boterea pilatuz joan zen, eta politikari dagokionez estamentuak ahuldu zituen; monarkaren inguruan eratu zuen gobernurako aparatu eragingarria. Ingalaterran, estamentuek gero eta gogorrago egingo dute jatorriz abantaila egoeran zegoen monarkiaren aurka. Estuardotarrak boteretik kanpo geratu ostean, joera zentralizatzaileak aurrera egin zuen, baina oraingoan, Parlamentua izango da protagonista»8. 4. Estatu absolutuaren eraketa Estatu modernoa estamentu bidezko eraketan oinarritu eta botere sistema polizentrikoak eragindako tentsio eta gatazken ondorioz sortu zen. Estatu modernoa, lehenengo, gizarte erakunde nagusia izango da —printzea primus inter pares zen—, eta gero, botere politikoaren erakunde baterakoi, zentralizatu eta instituzionalizatua. Behin eta berriz azpimarratu da estatu antolakuntzaren lehenengo etapak monarkia autoritarioaren itxura hartu zuela. Baieztapen hori hartuko dugu ondorengo azalpenaren abiapuntu. Hala ere, ezin dugu ahaztu Europako nazio batzuk (berbarako, Herbehereak) estatu moderno izatera heldu zirela absolutismotik igaro gabe. Egia esan, Frantziako monarkia absolutua da botere politikoaren prozesu monopolizatzaile eta zentralizatzailearen eredua, estatuaren eraketari buruz hitz egiten denean. Adituek eredu hori hartzen dute kontuan XV. mendearen erditik aurrera Europa mendebaldeko dinamika politikoa nolakoa izan zen azaltzeko. Izatez, garai horretan, estatuko lurralde unitateek izango duten eraketari buruzko lehenengo zantzuak ikusteaz gain, Europa ekialdean Behe Erdi Aroko bizi baldintzen aldaketa ere antzematen da. 4.1. Gizarte faktoreak eta erakunde faktoreak Estatuko errealitatea benetako botere batasun gisa gauzatzen da. Batasun horrek ezaugarri berezi batzuk ditu, eta aurrerago aztertuko ditugu. Gauzatze hori aldatzen ari den mundu baten eremuan gertatzen da; mundu horrek giza jarduerari ikusmuga berriak irekitzen dizkio. Iparrorratza

Gianfranco Poggi, op. cit., 58. or.

eta inprenta asmatu eta bolbora erabiltzea aurrerakuntza handiak izango dira, geografia ezagutu, baliabide ekonomikoen jakitun egin, pentsamendu idatzia eta komunikazioa hedatu eta antolaketa militarrerako. Gainera, aurrerakuntza teknologikoarekin batera, gizakiak ere aurrera egiten du: klasikoetara itzultzeak (Berpizkundea), Erromako Zuzenbidea jasotzeak eta Kopernikoren teoria heliozentrikoak giza errealitatea eta horren gizarte proiekzioa hobeto ulertzen lagunduko dute, teozentrismoaren espekulazio garrantzitsuen kaltetan. Kontuan hartzen da gizakiak gaitasuna duela natura ulertu, kontrolatu eta aldatzeko, eta gaitasun horrek ez duela zerikusirik konnotazio metafisikoekin (humanismoarekin). XVI. mendean korronte berriak sortzen dira, eta aurreko eskemak eta bizimodua bat-batean alde batera utzi ez arren, kritikatu eta berrikusi behar direla adierazten da. Koordenatu historiko horien barruan jaio zen estatua. Estatua, gure ikuspuntutik, botere politikoa eta botere hori egikaritzen duten pertsonak bereiztean datza, instituzionalizazio prozesu baten bidez. Ukandunak eta horien ezaugarri edo ondareak albo batera utziz, aparatu edo organoen multzo baten sorrera geldo eta mailakatuak bermatuko du botere politikoaren egonkortasun eta jarraitutasuna. Ez da harritzekoa Heller-ek hurrengoa idaztea: ÂŤEstatu modernoa sortzeko hurrengo bilakaera gertatu zen antolaketari dagokionez: batetik, aginte eta administrazio pribatuak publiko bihurtu ziren; bestetik, agintzeko boterea, subjektuaren eskubidea zena, desjabetu eta lehenengo printzeari eta bigarren estatuari eman zitzaienÂť. Estatu modernoaren eraketak, lehenengotan, botere politikoaren autonomizazioaren hasiera dakar, hau da, botere politikoaren eta ekonomikoaren arteko banaketa. Feudalismoan, ostera, botere politikoa eta ekonomikoa nahasita agertzen ziren. Fenomeno horrek garrantzi handia du, pentsamenduaren aldetik bi jarduera horiek bakoitza bere aldetik hartu eta, horren eraginez, giza jakiturian bi adar bereizi eratuko baitira. Estatu modernoaren oinarria botere politikoa lurralde zehatz batean zentralizatzea da. Zentralizazio horren alde Erdi Aroko printzeak hasi ziren borrokatzen; borroka horri jarraituko diote ondorengo dinastiek, eta XVIII. mendea arte iraun zuten monarkia autoritario eta absolutistek. Borroka hori amaitzeko, faktore batzuek boterea monopolizatu nahi zutenen alde jokatu zuten, hala nola: a) Kanpoan, elizaren aurkako borrokan, mugimendu baten laguntza izan zuen, Erreforma protestantearena, hain zuzen; horren ondorioz, eliza nazionalak eratu eta sortzen ari ziren, eta estatu botereek elizaren menpe egoteari utzi zioten. Ideologiari dagokionez, elizak eragina galdu zuen eta Erreformak indibidualismoa goratu zuen; horren ondorioz, beste emaitza batzuk ere sortu ziren: batetik, negozioen inguruko morala garatzea, eta horren helburua ez da izango onura lortzea bakarrik; beste70

tik, eskaintza eta eskariaren joko askea. Horrek guztiak garrantzi handia izango du, harreman ekonomikoei dagokienez. b) Barruan, osagai feudalen aurkako borrokaren ondorioz, bereziki nobleziaren aurkako borrokaren eraginez —estamentu borrokazalea—, Europako monarkek aurrera egingo dute euren helburu zentralizatzailea erdiesteko bidean, batez ere, teknologia militarrean bolbora erabiltzearen ondorioz emandako aldakuntzak direla eta. Zalditeriak eta gotorlekuek, ezpatak erabiliz, ezin zieten aurre egin infanteriari eta kanoiei. Gudarosteek —XVIII. mendea arte behintzat mertzenario askoz osatuek— lekua kendu zioten garai feudaletako noizbehinkako erreklutatzeari. c) Gerrateei aurre egiteko baliabide ekonomikoak behar ziren, eta, horretarako, printzeen ondarea ez zen nahikoa. Hori zela eta, printzeek ahalegin handiak egingo dituzte, gerra horietarako finantza bideak aurkitzeko. Horrela, estatu boterearen oinarri ekonomikoa eratzen joan zen hurrengo hauen bidez: lehenik, anexio, konkista eta bortxaren bidez lortutakoaz; bigarrenik, gero eta zerga gehiago ezarriz (batez ere, beharrizan handiena zuten klaseak eta merkataritza ukitzen zituztenak); eta, hirugarrenik, ofizioak salduz. Zalantzarik gabe, sistema horrek aurrera egin ahal izateko, nahitaezkoa izan zen truke bidez eta gauzaz egindako ordainketa ekonomiatik moneta ekonomiara igarotzea —truke balioa erabilpen balioaren gainetik zegoen—. Moneta ekonomia hori sortu zen ekoizpen manufakturatua gehitu, merkataritza hazi, baliabide mineralak ustiatu eta metal preziatuak landu eta inportatzen zirelako. Hirien pribilegioek eta aristokrazia lurjabearen sinekura eta prebendek oztopoak jarri zizkioten gero eta tributu gehiago biltzeari. «Quod omnes tangit ab omnibus approbetur» («denoi dagokiguna denok onartu behar dugu») lege printzipioak agertzen zuen, ukitutako pertsona guztien adostasuna beharrezkoa zela ordena juridikoa aldatu ahal izateko. Zehatzago esanda, estamentuen adostasuna behar zen, zerga berriak ezartzeko. Baina, aurrekoaren ondorenez, printzipio horrek gero eta aplikazio urriagoa izan zuen. d) Indar eta zerga monopolioek administrazio aparatu berri baten sorrera ekarri zuten. Aparatu horrek antolakuntza eta kontrolerako gaitasuna izan behar zuen, eta hierarkia eta eskumen printzipioen arabera, estatuko egitura zentralista arrazional eta eraginkor bihurtu behar zuen. Eremu horretan ere, joera bateratzaileek aurre egin behar izan zieten aurretik zeuden interesei eta tokiko botereei. Administrazio erreformari dagokionez, zalantzarik gabe aipagarriena izan zen administrazioaren ondare izaera burokrazia sistema bihurtzea, hau da, hierarkia sistema bihurtzea. Sistema horretan —tokiko erakundeak, erakunde zentralak, kontsulta organoak eta organo betearazleak zituen horretan—, karguak ezin ziren besterendu ez eskualdatu. Kargu 71

horiek funtzio publikoaren agentzia bihurtuko dira, eta lehenengo subiranoaren eta gero estatuaren izenean jardungo dute kargudunek. e) Politika bateratzeko eta administrazioa eta jurisdikzioa zentralizatzeko ezinbestekoa zen arau sistema baterakoia ezartzea; sistema horren helburua izango da arlo juridikoaren konplexutasuna eta segurtasunik eza behin betiko desagerraraztea. Erromako Zuzenbidea, XII. mendean aztertu, sailkatu eta iruzkintzen hasi zena, asko erabili zen hurrengo arrazoi hauek zirela eta: hasteko, teknifikazio eta arrazionalizazio maila handia zuelako; jarraitzeko, beraren printzipio eta erakunde batzuk oso ondo egokitzen zirelako indar sozioekonomikoen eskakizun eta beharrizanetara (merkataritza eta manufaktura burgesiak), eta monarken menperatze asmoetara. «Quod principi placuit legis habet vigorem» eta «princeps legibus solutus est» («printzeak atsegin duenak lege indarra du» eta «printzea ez dago legeen menpe») esaerak Digestora bilduta daude, eta berpizkundeko monarkiek horien arabera jokatuko dute. Toki izaera eta eremu murriztuko Ohiturazko Zuzenbidearekin batera, Zuzenbide idatzia ezartzen hasi zen. Zuzenbide idatzi hori uniformea zen eta erresuma guztian zuen indarra; monarkak eratuko du, erabateko ahalaren titular den heinean, eta, geroago, hurrengo mendeetan, bildu, hobetu eta kodetu egingo da. Beraz, G. Poggiren esanetan, arlo juridikoan, erregearen borondatearen eraginez, Zuzenbidea gobernuaren esparrua finkatzetik gobernuaren instrumentu izatera pasatuko da. 4.2. Doktrina eta ideologia faktoreak Botere politikoa sekularizatu, autonomizatu, zentralizatu eta arrazionalizatzen joan zen, estatua eratu ahala. Hori guztia ez zen gertatu eremu militar, ekonomiko eta juridikoan monarkek izandako borroken ondorioz bakarrik. Iritzi korronte batzuek ere modu erabakigarrian lagundu zuten absolutismoa gobernu modu gisa moldatzen, hain zuzen ere, estatuz kanpoko, gaindiko eta azpiko erakundeen kontrolpetik askatzen. Testuinguru horretan, Machiavelli, Bodin eta Hobbesen doktrinak aipatzen dira; horiei gehi dakizkieke, zalantzarik gabe, Lutero, Botero eta Bossuetenak. Dena dela, lehenengo hiru autoreen ekarpenak nahiko dira antolamendu politiko berriaren fenomenoa oso-osorik ulertzeko. Printzea —Machiavelliren lanik famatuena— Bodinen Errepublikaren sei liburuak lanaren —1576an argitaratuaren— aurrekoa da. Hala ere, Estatu-antolakuntza politikoarentzat subiranotasun kontzeptua garrantzi handikoa izan eta Bodinen ekarpenak Erdi Aroko eragina zuenez gero, estatu absolutuaren ideologia azaletik aztertzeko, komeni da gure azterketa hastea, egile frantziarraren teoria azalduz. 72

4.2.1. Bodin V. Flores Oleak hurrengoa idatzi du: «Bodinek subiranotasun kontzeptua sortu zuen modu teorikoan Frantziako erregearen boterea bidezkotzeko korporazio eta estamentuen aurrean eta inperio eta elizaren botereen aurrean. Hala eta guztiz ere, subiranotasunari buruzko doktrina ez da egoera historiko baten isla bakarrik. Bodinek subiranotasuna estatu modernoen funtsezko ezaugarritzat hartzean, Erdi Aroan nagusi zen antolakuntza politikoaren aurrean beste antolakuntza bat jartzen du. Horrez gain, estatu modernoaren teoriaren oinarriak ezartzen ditu»9. Bodinen iritziz, subiranotasuna da botereak duen ezaugarria, hain zuzen ere, erabatekoa eta iraunkorra dena. Horren arabera, monarkak gaitasuna du legeak emateko eta manupeko guztiek bete egin behar dituzte. Bodinek legea eta Zuzenbidea bereizten ditu. Autorearen esanetan, legeak erregearen borondatea adierazten du, eta guztiok dugu legea betetzeko beharra, legearen egileak izan ezik —legibus solutus—. Zuzenbidea «Jainkoaren eta naturaren legeek (…) eta herri guztientzat erkideak diren giza lege batzuek» osatzen dute, eta horiek guztiek botere subiranoa ere mugatzen dute. Aurrekoa kontuan hartuz, ondoriozta daiteke, Bodinek Erdi Aroko tradizioari jarraitzen diola, eta politika ikuspuntu heteronomotik aztertzen duela. Hala ere, Bodinek aro modernoaren postulatu ideologiko batzuk onartzen ditu. 4.2.2. Machiavelli Machiavellik berezko izaera ematen dio politikari eta, zalantzarik gabe, Zientzia Politikoaren fundatzailetzat har daiteke. E. Cassirer-ek esandakoaren arabera, «Machiavelliri esker, mundu garaikidearen ateetan kokatzen gara. Bilatutako helburua lortu da, estatuak erabateko autonomia bereganatu baitu. Dena den, horrek baditu eragozpenak ere. Estatua guztiz independentea da; aldi berean ere, erabat bakartuta dago. Machiavellik dio, estatuak ez duela inolako loturarik gizakiekin. Politikak lotura galdu du erlijioarekin, metafisikarekin eta gizakien etikaren modu guztiekin» 10. «Printzeari» berdin zaio boterea nola egikaritzen den: justiziaren edo gaizkintzaren arabera, errukiaren edo krudelkeriaren arabera. Machiavellik gizarte eta politika arloen arteko banaketa adierazten du lehenengo aldiz, eta horietako bakoitzari arauketa ezberdina eratxikitzen dio. Printzea liburuaren berezitasuna da politika ulertzen duela boterea

9 10

V. Flores Olea, Ensayo sobre la soberanía del Estado (Mexiko, UNAM, 1975), 22. or. Ernst Cassirer, El mito del Estado (Mexiko, FCE, 1968), 166. or.

eskuratu, iraunarazi eta eusteko jarduera gisa, eta muga bakarrak dinamika horrek ezartzen dizkionak direla. Politika bidezkotzeko arrazoiak politikan bertan aurki daitezke. Gauza bera esan daiteke estatuari buruz, politikaren eraketa historiko gorena den ginoan. Machiavellik politikari autonomia ematen badio ere, haren lan osoa ez da monarka absolutuen apologia. Liburuaren helburu eta asmoa zen Italian nazio batasuna erdiestea, eta printze gai izan eta harentzat pizgarri eta gida izatea. 4.2.3. Hobbes Absolutismoaren teorizatzaile nagusia Hobbes da. Botere absolutua bidezkotzeko, Hobbesek naturazko egoerari buruzko lan hipotesia hartzen du abiapuntutzat. Zer da naturazko egoera? Denon arteko gerra egoera da; egoera horretan, etengabeko arriskuan daude gizaki bakoitzaren bizia, eta gizaki bakoitzak bere nahi eta beharrizanak modu baketsuan asetzea. Segurtasunik eza eta beldurra biltzen dituen egoera gainditzeko, beharrezkoa da bizirik irautea ziurtatzen duen gizarte ituna, hau da, bakeari eusteko konpromiso orokorra. Itun hori zinez eragingarria izateko, norbanako guztiei eragiten dien botere hertsagarria behar da. Izan ere, Hobbesen esanetan, «itunak ezpataren indarrarekin bete behar dira, hitzek bakarrik ez dutelako gizakia babesten». Leviathan lanaren egilearen aburuz, gizarte ituna aldi berean da: guztion arteko gerra bertan behera uzten duen hitzarmena; norbanako bakoitzak hartzen duen erabakia, bere eskubide guztiak hirugarren bati eskualdatzeko —botere hertsagarri gorena—; eta gizarte politikoaren eratze egintza. Itunaren bidez, naturazko egoeratik gizarte egoerara igarotzen da, eta, esan den moduan, elkartze eta menperatze egintza da. Hobbesek, Bodinek ez bezala, esaten du botere absolutuak ez duela mugarik. Bobbioren ustez, Hobbesek ez du esan nahi, Jainkozko legerik eta lege naturalik ez dagoenik. Gertatzen dena da arau horiek ez direla lege positiboak, eta, beraz, ez dagoela horiek betetzeko betebeharrik; gizaki bakoitzak bere kontzientziaren arabera erabakiko du. Horren ondorioz, Jainkozko legeak eta lege naturalak betetzen ez badira, ez dago zehapenik. Lege positiboak —ahal subiranoaren adierazpen gorenak— bete gabe utzi edo urratzen badira, zigorra ezarri eta mekanismo bat martxan jarriko da, gizakiak horiek betetzera behartzeko11.

11 N. Bobbio, La teoría de las formas de gobierno en la historia del pensamiento político (Mexiko, FCE, 1987), 95-96.

5. Estatu absolutua sendotzea Estatu eraketaren historia ez da baketsua izan, ezta egintza komunitario baten ondorioa ere. Estatu modernoa —Marx Weber-ek idatzi zuenez— erakunde izaerako aginpidezko elkartea da; estatu hori ahalegindu da lurralde baten eremuan legebidezko derrigortze fisikoa menperatze tresna gisa monopolizatzen eta, helburu horretarako, estamentuei kudeaketa bide materialez desjabetu eta horiek agintarien esku utzi ditu. Estatuak dakar «gizarte egintzak zuzentze, antolatze eta arautzeari» buruzko funtzio guztiak aparatu edo gune bakar batean zentralizatzea. Beraz, aurreko sistemekin alderatuz, orain estatua nagusi da jarduera politikoan. Ez da zuzena pentsatzea absolutismoa —lehenengo estatu mota— botere politikoaren instituzionalizazioaren azken fasea dela. Monarkia autoritarioarena menperatze politikoaren eredua modu iraunkorrean antolatzeko prozesuaren lehenengo fasea da. Eredu horren bereizgarria da egintza politikoa gainerako gizarte eginkizun eta jardueretatik bereizita egotea. Aipatu bereizketa horrek ez dakar gizarte eta politika arloen arteko apurketa edo erabateko banaketarik. Estatua, beste edozein erakunde politikoren moduan, «gizarte sistema zehatz baten, horren indar nagusi eta egituren arteko harremanen ondorio eta adierazpena da». Hala ere, aldi berean, estatuak «gizartea eta horren oinarrizko harreman eta egiturak sortzen ditu» (Marcus Kaplan). Bereizketa terminoaren bidez jarraikoa adierazi nahi da: a) Jarduera politikoak eduki zehatza hartzen du. Eduki hori, aurreko garaietan, botere ekonomikoarekin —ondarearenarekin edo aberastasunarenarekin— nahasita bazegoen ere, gaur egun biak bereiztu egiten dira, eta ez dute inolako loturarik. Esaterako, «estatuko funtzionarioak ez dira eurek xahutzen duten diruaren jabe, ezta kontrolatzen dituzten eraikin, biltegi eta gerrako makinen jabe ere» (Max Weber). «Boterearen eta manupekoen arteko harremanak norberezkoak —Erdi Aroko moduan— izateari utzi eta harreman material bihurtzen dira. Horren ondorioz, arlo ofiziala eta ekimen pribatua bereiz daitezke»12. b) Jarduera politikoak, bere joko arauen multzoa, bere jokabide kodea sortzen du. Horiek ez dute ia zerikusirik gainerako gizarte

12 Reinhard Kuhnl, «El liberalismo», Introducción a la Ciencia Política (Bartzelona, Anagrama argitaletxea, 1971), 61. or.

harremanen esparruan jokabide moral edo etiko gisa ulertzen den horrekin. Adibide gorena «estatu arrazoia» delakoa izango litzateke: horren bidez, jarduera batzuk bidezkotzen dira, baliozkoak baldin badira botere politikoa lortu, bermatu edo handitzeko. c) Jarduera politikoa modu iraunkorrean antolatzen da, eta erabat hedatzeko beharrezko zaizkion bide material eta norberezkoak hartzen ditu. Modu horretan, zereginak gehitzen diren neurrian, bide horiek gero eta konplexuago eta ugariagoak dira. Lan banaketak, teknika gisa, eskatzen ditu espezializazio handiagoa eta gauzatutako eginkizun guztien arteko koordinazioa. d) Jarduera politikoak, ahal duen neurrian, bere bideari jarraitzen dio, eta berari dagokion gizartea ordezkatzen du. Estatu absolutua sendotzearen ondorioz, zalantzarik gabe, egitura politikoak hobetu egiten dira, eta horrela boterearen izaerari darion autonomiarako joera handitu egiten da. Dena den, prozesu hori estatu liberalaren garaian bakarrik gauzatu zen erabat. Estatu moten artean, estatu liberala da estatu mota gorena. G. U. Rescignoren esanetan, estatu mota hori da estatuaren hiru ezaugarriak hoberen betetzen dituena. Zeintzuk dira ezaugarri horiek? Bada, honako hauek: erakunde bereizi batek indarraren monopolioa izatea (kontuan hartu banaketa edo «bereizketari» buruz aurretik esandakoa); gizartearen autonomia; eta ekonomia eta politikaren arteko banaketa13.

6. Amaiera gisa Ikasgai honetan, gizarte eta politika egituren bilakaerak izandako ezaugarriak azaletik aztertu ditugu. Bilakaera hori Europako mendebaldean gertatu zen Erdi Aroko aniztasunaren krisiaren ondorioz, eta estatu modernoaren sorrera ekarri zuen. Urte askotan —bereziki Espainian—, sistema feudalaren aztarnek gizarte sarean iraungo dute, eta osagai berriztatzaileei etengabe aurre egingo diete. Hala ere, apurka-apurka azken horiek nagusituko dira. Absolutismoak, herrialde bakoitzean ezaugarri bereziak izan bazituen ere —eta garai berean gauzatu ez bazen ere—, oro har, monarkia autoritarioak izan ziren botere politikoa bildu eta aurretik banatuta zeuden erakundeak aginte beraren menpe jarri zituztenak. XVI, XVII eta XVIII. mendeetan, Frantzia, Suedia, Espainia, Prusia eta garrantzi handiko edo txikiko

G. U. Rescigno, Corso di Diritto Publico (Bologna, Zanichelli, 1984), 99. or.

beste erresuma batzuek hurrengoa egin zuten: gobernu baterakoi eta administrazio zentralistaren oinarriak ezarri eta lurralde guztian sistema juridiko bakarra ezartzeko neurriak hartu zituzten. Kontinentean, monarkek batzen ari zen gizarte klase berriaren —burgesiaren— laguntza interesatua izan zuten, nahiz eta noble eta elizgizonek euren pribilegioak gorde. Ingalaterran, monarkia goiz hasi zen zabaltzen —toki izaerako gobernu erakunde asko zeuden—, eta zentralizazio politikoa Tudor etxearen agintepean egin zen. Dena den, aristokrazia eta gizarte maila boteredunak integratzean, boterea bitan zatitu zen, hots, koroan eta parlamentuan. Denborarekin, azken hori izango da garaile. Hala ere, parlamentuak, gizartea nolabait ordezkatzen duen arren, askotan oligarkiaren gotorleku gisa jardungo du, gizartearen eskariak eta arazoak kontuan hartu gabe. Estatu absolutuaren formula politikoa aurrerakuntza handia da zeregin politikoen instituzionalizazio bidean (gogoan izan II. ikasgaian botere politikoa eratzeko moduak azaldu zirela). Estatu absolutuaren bidez, gobernu sistema sortzen da, hain justu ere, eremu zehatz batean egintza politikoaren iraunkortasuna bermatzeko gaitasuna duena. Gobernu sistema horrek organo berezituak sortuko ditu, eta erabaki, administratu eta kontrolatzeko eskumen zehatzak esleituko dizkie. Jarduera politikoaren antolakuntza egonkorrak eta horren autonomizatzeak —estatuaren eraketari datxezkionak— ez zuten praktikan bizitza politikoa arrazionalizatu. Estatu antolakuntza, ostera, egitura feudalek konpondu ezin izan zituzten tentsio eta gatazken ondorioa izan zen. Ekonomia, gizarte eta politika eta nazioarteko krisiek erakunde politiko baten beharra erakusten zuten. Erakunde politiko horrek, indarraren bidez, beste talde eta estamentuei boterea kendu zien, eta bere jarraipena bermatzeko, mekanismo egokiak sortu zituen —burokrazia, zerga sistema, gudarosteak, etab.—. Bibliografia GARCÍA PELAYO, Manuel, «Del mito y la razón en el pensamiento político», Madril, Revista de Occidente, 1968. MOUNIER, Roland, La monarquía absoluta en Europa, Madril, Ediciones Taurus, 1986. POGGI, G., The State. Its nature, development and prospects, Standford, Ca. (USA), Stanford University Press, 1990. STRAYER, Joseph, Sobre los orígenes medievales del Estado moderno, Bartzelona, Ariel, 1981.

IV. ikasgaia

Estatu liberala eta Zuzenbideko estatua Santiago Sánchez González

1. Liberalismoari buruzko ideologia politikoaren eraketa 1.1. Gizarte ordena eta antolaketa politikoa Estatu liberalaren eraketa XIX. mendean gauzatu zen gehienbat, eta «Zuzenbideko estatu» izena hartu zuen, adierazpen horri datxezkion ñabardurekin. Liberalismoa, mugimendu edo ideologia gisa, estatu liberaletik bereizten da, nahiz eta neurri batean estatu liberalean gauzatu. Liberalismoaren iturriak Aro Modernoan aurki daitezke, hain zuzen ere, garai horretan gertatu ziren tolerantzia eta erlijio askatasunaren aldeko borroketan. Estatu liberalek XIX. mendean politika mailan izan zuten gauzatze politikoa baino urrunago doa liberalismoa. Beraz, ez da harritzekoa N. Matteuccik hurrengoa idaztea: «zaila da maila sinkronikoan zehaztea prozesu historiko desberdinak bateratzen dituen une liberala. Horrela, Ingalaterran Iraultza Gloriatsuaren bidez (1688-1689) agertzen den bitartean, Europako herri gehienetan XIX. mendean gertatuko da; are gehiago, Errusiako 1905eko Iraultza ere azken iraultza liberal gisa har daiteke»1. Gizarte zibilaren sorrerari buruzko historia aurrekariak aztertzea beharrezkoa da, antolakuntza politiko-liberala, beraren ideologia eta erakundeak, oinarriak eta funtzionamendua, manipulazioa, arrakasta, krisia eta moldaketak ulertu ahal izateko.

Nicola Mateucci, «Liberalismo», Dizionario di Politica (Turin, UTET, 1976), 529. or.

Hemen, oinarrizko ideia honetatik abiatuko gara: apurka-apurka onartu da onartzen da gizartea eta botere politikoa bereizi beharrekoak izatea. H. Heller-en esanetan, «gizartea estatuaren kontzeptu elkarkari gisa sortzea hurrengoei estu lotuta dago: estamentu ordena behin betiko bukatzeari, kapitalismoa zabaltzeari eta gizarte zibilaren sorrerari». «Gizarte zibila» gizakien bizitza besterik ez da, bizitza hori politikatik eta Elizaren boteretik aparte garatzen dela kontuan hartuta. Gizarte zibil hori, bere dinamika dela eta, absolutismoaren teoria eta praktiken aurkakoa da2. Estatua/gizartea banaketa prozesu historikoa da, eta horren jatorria absolutismoaren agintepean garatutako bizimoduan datza. «Estatu absolutistak ematen zuen segurtasun eta lasaitasunaren babespean, estatu horren beharrizanengatik (beharrizanok dira, besteak beste, gerra, luxua, funtzionarioen ingurukoak, pilatzekoak etab.) eta garai horretako eskakizunei aurre egiteko, jendea hasi zen izaera material eta espiritualeko bizitza oparoa garatzen, estatuaren botereaz kanpoko esparruetan. Jendeak esparru horiek erabiltzen zituen, bai estatuak horietan inolako interesik ez zuelako (estatua tolerante agertzen zen horien aurrean), bai estatuak ezin zituelako behar bezala kontrolatu. Gizakiek, estatu harremanak alde batera utzirik, irabaziak lortzeko, ikasteko, salbaziorako eta bestelakoetarako asmo berberak dituztenez, ikusiko dute euren artean batuta daudela eta helburu berdin horien eraginez sortutako harremanen parte direla. Harreman horietatik ateratzen den ordena estatuarenaz bestelakoa da hurrengo hauengatik: helburuari dagokionez, ordena horrek bizitza pribatuaren eremua zabaldu nahi baitu, estatuak monopolizatutako bizitza politikoaren aurrean; esparruaren zabalerari dagokionez, harreman horiek eragina baitute estatu bakoitzaren mugetatik kanpo; eta izaerari dagokionez, koordinazioa bultzatzen baitu, estatuari berezko zaion ezaugarriaren aurrean, alegia, mendekotasunaren aurrean. Laster hasiko da zabaltzen gizarte antolamendu3 autonomo bat badela eta estatu antolakuntzatik bereizten dela hori. 1.2. Iraultza zientifikoa eta filosofikoa Absolutismoaren garaian, manupeko gehienak politikagintzatik baztertuta zeuden, eta horrek asko erraztu zuen gizartea bere baitara biltzea eta modu autonomoan kontzeptualizatzea. Baina horrez gain, zerikusi handia izan zuen —protestantismoaren eta berpizkundeko humanismoaren

Herman Heller, Teoría del Estado (Mexiko, FCE, 1947), 128. or. M. García Pelayo, «La teoría social de la fisiocracia», Moneda y Crédito, 31. zk., 1949 aben., 21 eta 22. orr. 3

ondorioz— bizitzaren erlijio ikuskera suntsitzeak. Dena den, XIX. mendearen hasiera arte boteredunek ez zituzten apurtu kosmologia teozentrikoarekin zeuden lokarriak, erregeen Jainkozko eskubidearen teoria bere jatorrizko eginkizunetik kanpo erabiltzen jarraitu zelako. Hasieran, teoria horren helburua Koroa Elizaren botere4 aurrean oinarritzea bazen ere, une horretan herri antzezpenetan eta Ilustrazioko filosofian eragina izaten jarraitu zuten. Dena den, unibertsoaren Jainkozko ordena urratzean, gero eta ahalegin gehiago egin ziren norbanakoaren eta munduaren artean beste lotura batzuk bilatzeko, gizartea egituratzeko; horren guztiaren bidez, gizakiari berriro ere kendutako segurtasuna, integrazio sentimendua itzuli nahi zaizkio. Zeregin horretan, laguntza handikoak izango dira fisika, astronomia, fisiologia eta matematika arloetan egindako aurrerakuntzak. Besteak beste, Francis Bacon (1521-1626), Galileo Galilei (1564-1642), Descartes (1596-1650) eta Robert Boyleren (1627-1691) ikerketek, jakitearen ikusmuga handitu, eta tresna baliotsuak hornitu zituzten, politika eta gizarteari buruzko doktrina berriak eratzeko. Arrazionalismoak eta enpirismoak —alegia, XVII. mendearen erdialdetik intelektualen artean nagusitu ziren mundu ikuskerek— natura eta gizartea azaltzeko ikuspuntu atomistak erabili zituzten (horien arabera, materia edo gizartea ondoz ondokoak diren osagai edo norbanakoez osatuta daude). Iraultza zientifiko horretan badago izendatzaile erkiderik: giza arrazoia oinarritzat hartzen da gizarte berri bat eraikitzeko, hots, tradizio, agerkunde eta aginte ukaezinean oinarritzen zen aurreko gizartea ordezkatzeko. Gizarte berri horrek —erlijioa alde batera utzita— modu autonomoa emango du, natura eta beraren legeak, gizakia eta gizartea ulertzeko. Zuzenbide Natural arrazionalak —Hobbes5, Spinoza, Pufendorf etab.— ahaleginak egingo ditu, eremu juridikoan, sistema koherentea eta buruaskia 4 «Doktrina honetan, jainkozko eskubideak hiru esangura ditu: a) monarkia goratzea Jainkoak onetsitako gobernu era hoberen edo bakar gisa; b) monarkarentzat botere absolutua eskatzea, eta horren arabera, monarkak Jainkoari bakarrik azaldu beharko dio egiten duena (…); eta c) legebidezko monarkak eskubide besterenduezina eta bere mendekoen borondatearekin loturarik gabekoa duela onartzea (…). Doktrinaren hiru alderdi horiek kontuan hartuz, uler daiteke absolutismo monarkikoaren ideologia doktrina horretan oinarritzea, subiranotasunaren doktrina horrek lege oinarria eman batzion hari. Ideologia guztien moduan, garai bateko beharrizanei aurre egiteko sortu zen (monarken asmoak pontifizearen asmoen aurrean aldarrikatzea). Ideologia hori Jakob I.ak (Ingalaterrakoak) formulatu zuen lehenengo aldiz, gero —besteak beste— Bossuetek bereganatu eta Vienako Kongresua egin arte iraun zuen (1815)» (A. Passerin d’Entreves, La noción del Estado, Madril, 1970, 205. or.). 5 Aurreko ikasgaian, Hobbes azaletik aipatu izan da, botere absolutuaren defendatzaile moduan. Aurreoinarri antropozentrikoek eta metodologia arrazionalista eta indibidualistek —ez beraren ondorioek— bihurtzen dute hura teoria politiko eta liberalen aitzindari. Teoria horiek esaten dute estatua gizakiek egindako tresna, erreminta dela, gizartearen alde lan egiteko; horrez gain, gizartea gizakiari dagokion berezko eta jatorrizko errealitatea da.

eraikitzeko, aurreoinarri arrazionaletatik abiatuz eta edozein erreferentzia transzendente albo batera utziz. Dena den, iusnaturalismo arrazionalista beren helburu zehatza baino harago doa. Laburbilduz, iusnaturalismoak dio, natura lege unibertsalen bidez araututako ordenaren araberakoa dela, eta lege horiek ez dutela inolako loturarik giza borondatearekin. Beraz, gizakiek jokatu behar dute giza naturatik, hau da, arrazoitik ondorioztatzen diren arauen arabera. Arrazoia gizakiaren berezko ezaugarria da, beste izakietatik bereizten duena. Arrazoiarekin bat datorrena naturarekin ere bat dator. Enuntziatu horietan ondorio iraultzaileak antzematen dira. Hain zuzen ere, arrazoiak, gizaki guztiena denez gero, edozein denbora eta lekutan baliozko legeak ezartzea ahalbidetu behar du. Horrez gain, gizaki guztiak berez direla berdinak esan nahi du. Bestalde, legeak, arrazoiaren adierazpen diren heinean, aginte eta botere politiko edo erlijioso guztien aurrekoak dira, eta ez dute inolako loturarik horiekin; gainera, legeak ez dira baliozkoak onartu edo aldarrikatzen direlako, agerikoak eta erabat objektiboak direlako baino. Esandakoa kontuan hartuz, hiru galdera egin daitezke: zergatik daude estatua edo beste erakunde politiko batzuk?; zein dira gizakiek errespetatu beharreko lege naturalak?; botere politiko guztiek ez al dute lege horien arabera antolatzeko eta lege horiek errespetatzeko betebeharrik? 1.3. Ingalaterra: Locke eta Iraultza Gloriatsua Europa mendebaldean XVII. mendearen bigarren erdialdean sortzen den giro intelektuala â&#x20AC;&#x201D;arrazionala eta indibidualistaâ&#x20AC;&#x201D; Frantziako Iraultzaren ostean zabaldu eta orokortu zen kontinente osotik. Ingalaterran, ostera, ideologia liberal modernoaren eta monarkia mugatuaren erregimenaren lehenengo oinarriak sortu ziren antzinago. Hori horrela izan zen, Ingalaterraren bilakaera politikoaren baldintza bereziengatik, 1550etik 1640ra ekonomian eta demografian izan ziren aurrerakuntzengatik, eta pentsamenduaren inguruko aurrerapenengatik. Ingalaterran liberalismo politikoaren lehenengo formulazioa egin zen â&#x20AC;&#x201D;John Lockeren lana, 1690an argitaratua, Gobernuari buruzko Bi Eskuliburu izenburua duenaâ&#x20AC;&#x201D;. Horrez gain, Ingalaterran, erregearen boterea neurri handian murriztu zen lehenengoz, Iraultza Gloriatsua tartean zelarik (1688tik 1689ra). Gertaera bi horiek, euren artean lotura historikorik izan gabe, ikuspuntu beretik azter daitezke, absolutismoaren aurkako borrokan irabazle izan ziren neurrian (Lockeren lana, teoria-argumentazioaren aldetik; eta Iraultza Gloriatsua, alderdi historiko-konstituzional zehatzaren aldetik). Bestalde, 82

bi gertaera horiek, oinarrian botere politikoaren ikuskera instrumentalaren ondorio dira; ikuskera horrek gizartearen lehentasuna, hau da, «herriaren interesak» hartzen ditu abiapuntu, eta Gobernua mugatu eta kontrolatzeko helburua du. Ikuskera hori, Lockeren teorian, ondorioztatzen da, batetik, Gobernuaren eta gizarte zibilaren jatorriari buruzko hausnarketetatik; eta, bestetik, Ingalaterrako praktika historikoan, tradiziotik eta agintariek eta herritarrek aspaldi egindako ustezko akordiotik. Baina, zeintzuk ziren gizarte interes horiek? Egoera hartan, zein zen «herri» hitzaren esanahia? 1.3.1. Locke a) Naturazko egoeratik egoera zibilera Lockek naturazko egoera hipotetiko batetik abiatzen du bere azalpena. Horren arabera, gizakiak askeak, berdinak eta independenteak dira, eta lege naturalaren —arrazoiaren— bidez gobernatuta daude. Lege horrek erakusten die ezin zaiola kalterik egin besteen bizitza, askatasun edo jabetzari. Naturazko egoera horretan, gizaki bakoitza bere auziaren epaile da, eta horrek, azken finean, anarkia, nahasmendua eta segurtasunik eza sortzen ditu. Lockek dio, egoera hori saihesteko, gizarte politikoa eratu behar dela, gizakiek egindako itunaren bidez. Lockeren esanetan, «gizarte politikoa dago bakar-bakarrik, kide bakoitzak lege naturala betearazteko botereari (norberak justizia bere esku hartzeari) uko egin eta erkidegoaren esku uzten duenean. Horrela, erkidego hori tartekari bihurtzen da, eta ordezkari batzuen bidez, sor daitezkeen arazoak konpondu eta errudunak zigortzen ditu»6. Lockeren ustez, erregimen absolutistak naturazko egoerak dira: «ez dago epailerik, ezta justiziaren arabera eta inpartzialtasunez erabakitzeko gai denik ere». Beraz, gizarte politikoaren, botere politiko edo zibilaren giltzarria adostasuna da, eta hori itunean islatzen da. b) Oinarrizko eskubideak Azaldutakoaren arabera, begien bistakoak dira ondorioak: egitura politikoa sortu da, ondasun batzuk errespetatzeko lege naturala betetzen dela bermatzeko, baita arrazoiaren araberako lege hori bete egin behar dela ezartzeko. Baina zein dira ondasun horiek? Bizitza ondasun horietako bat da, gainerako ondasunen oinarri ordeztu ezina. Bestetik, askatasuna; zein askatasun mota? Askatasun horrek

John Locke, Ensayo sobre el gobierno civil (Madril, Aguilar, 1969), 64. or.

derrigortzerik ez egotea dakar, eta askatasun-autonomia edo askatasun negatibo7 esan ohi zaio horri. Horrek independentzia sentimendua eta nor bere buruaren jabe izatearen sentimendua sortzen ditu. Askatasun hori segurtasun juridikoan ere oinarritzen da, hots, estatuan adostasunaren bidez ezarritako botere legegileak eman dituen legeak izatean. Zein neurritan da pertsona askea bizitzeko oinarrizkoena ez izateagatik bere buruaren jabe ere ez bada? Lockek galdera hori erantzuten du, askatasun ideia jabetza ideiari lotuz. Jabetza, bizitzaren eta askatasunaren moduan, gizakiaren eskubide naturala da, estatuaren aurrekoa. Jabetza babestu eta gozatzearen ondorioz, antolakuntza politikoa sortuko da, gizarte itunaren edo kontratuaren bidez. Lockek, jabetzari dagokionez, bi esangura bereizten ditu: batak, jabetzaren esangura zabalak, bizitza, askatasuna eta norberaren ondasunak biltzen ditu, beraz, gizabanako batek bere buruaren eta bere egintzen jabe izateko duen gaitasuna; bestea, jabetzaren esanahi murriztua, lanaren bidez lortutako kanpoko objektuak izateari buruzkoa da; lana da guztion eskura dagoen gauza bat bereganatzeko egiten den ahalegina; lanak jabetza sortzen du. Jabetzaren azken esangura horren bidez, gizabanako bakoitzak norberaren errealizazioa erdiets dezake, hau da, gizaki gisa dituen aukerak ahalik eta gehien gara ditzake. Aurrekoan oinarrituz, hau da, botere zibilaren helburua bizitza zaintzea eta bizitza, askatasun eta edukitzaren gozamen baketsua bermatzea dela abiapuntutzat hartuz, Lockek gobernuaren edo estatuaren teoria mekanismo instrumental, artifizial eta mugatu gisa eraikitzen du. Mekanismo hori instrumentala da, helburu bat lortzeko bitartekoa besterik ez delako; artifiziala, gizakiak egindakoa delako; eta mugatua, beraren oinarriak direla eta. ÂŤInork ezin dio beste bati berak duen boterea baino botere gehiago eman; inork ez du bere burua ez beste pertsona bat gobernatzeko erabateko botere arbitrariorik; inork ez du bere bizitza amaitzeko botererik, ezta beste pertsona bati bizia, askatasuna edo ondasunak kentzeko botererik ereÂť8. Horrez gain, Lockek botere zibilaren edo politikoaren barruan maila legegilea eta betearazlea bereizten ditu. Legegileak betearazleak baino indar

7 Askatasun-autonomiaren (edo askatasun negatiboaren) ezaugarria derrigortzerik ez egotea da eta botereari aurre egiteko erabiltzen da. G. Burdeauren esanetan, ÂŤliberalismoak aukera bat dakar; gizakiaren ahalmena da, beraren burua bere esku izateko. Parte-hartze askatasuna (edo askatasun positiboa) eskubide politikoez gozatzea da, eta azken hauek askatasuna eta autonomia bermatzen dituzte. Pentsamendu tradizionalean, eskubide politikoak (parte-hartzea) norbanakoaren eskubideen (autonomiaren) beharrezko luzapen dira. (G. Burdeau, Le libĂŠralisme, Paris, Ed. du Seuil, 1979, 158. or.). 8 John Locke, ibid., 101 eta 102. orr.

handiagoa du, herriaren gorengo boterearen menpe dago, eta betebeharra du «justizia emateko eta manupekoen eskubideak adierazteko, jada ezarritako eta aldarrikatutako legeen bidez; lege horiek epaile zehatz eta ezagunek aplikatuko dituzte»9. Azaldutakoa nahikoa da jakiteko zein ziren botere zibilaren eraketak babestu eta bermatu behar zituen «interesak». Ondasun horiei eskubide natural esaten zitzaien, eta Lockek emandako jabetzaren esangura zabalaren barruan sartzen ziren; bestalde, ondasun horiek ezin beste inork gozatu euren jabe zirenek baizik. Lockek eskubide naturalen titularrei buruz hitz egiteko «herri» adierazpena erabiltzen duenean, ez du ezkutatu nahi goranzko klase burgesaren eskaera. «Herri» izena identifikatzen zen ondasunen bat zuen jendearekin, baina halako identifikazioak egitea ez zen berria; Lockek Ingalaterrako tradizio politikoan eta gizarte tradizioan, hurbileko historia aurrekarietan eta beraren garaian murgilduta zegoen zerbait jaso besterik ez zuen egin. Ingalaterran, XVII. mendean, ondasunik gabeko gizakiak ez zuen askatasunik, ez eskubide politikorik. Modu horretan, nola edo hala, garai feudaleko tradizioak indarrean jarraitzen zuen, hots, askatasuna pribilegio gisa hartzen zen. Askatasuna eskubide aparteko eta ezohikoa zen, eta status jakin bati lotuta zegoen. Politikan eta erakundeetan, fenomeno horren ondorio gisa parlamentuaren eraketa aipa daiteke, bertako kide izateko beharrezkoa baitzen ondasun edo errentak izatea. Aurreko irizpide hori guztiz hedatuta eta onartuta zegoen. Hori dela eta, 1647an, levellers (erradikalak edo, modu literalean itzuliz, berdintzaileak) izenekoek Agreement of the People konstituzio proiektua aurkeztean, ingeles aske guztientzat boto eskubidea aldarrikatu zuten, eta kanpoan utzi zituzten txiroak eta alokairupekoak. Leveller horien esanetan, mendekotasun ekonomikoak ezinezko egiten zuen independentzia politikoa. Beraz, jendearen gehiengoak uste zuen jabetza ezinbesteko baldintza zela askatasuna izateko. Ondorenez, askatasun horren babesa jabeei bakarrik zegokien. Askatasun mota horrek —eta zuzenbide, ohitura eta erlijio osagaiek— Ingalaterrako Iraultzaren krisia ekarri zuten, eta horren ondorioz, 1689an, monarkia mugatua ezarri zen. 1.3.2. Iraultza Gloriatsua Erregearen eta parlamentuaren arteko borroken azken agerraldia 1688-1689ko iraultza da; borroka horien jatorria Jakob I.aren agintealdian (1603-1625) bilatu behar da. Erlijio eraginaren (protestanteak katolikoen

John Locke, ibid., 103. or.

aurrez aurre eta anglikanoak disidenteen aurrez aurre) ondorioz, alderdiak are gehiago erradikalizatu ziren. Horrela, Jakob II.ak (1685-1688) estatuko eliza anglikanoaren kontrako neurriak â&#x20AC;&#x201D;parlamentuak aurretik onartutako arau batzuk urratzen zituztenâ&#x20AC;&#x201D; hartu zituenean, elizako agintari talde batek Gillen Orangekoari eskatu zion herrialdea inbaditu eta urratutako askatasunak berriz ezartzeko. Gillen Orangekoa Karlos I.aren iloba zen, eta Jakob II.aren alabarekin ezkonduta zegoen. Jakob II.ak ihes egin zuen, eta 1689. urtearen hasieran, parlamentuaren erabaki batek kargutik kendu, eta Gillen eta Maria koroatu zituen. 1688-1689ko parlamentu izaerako iraultzaren ondorioz, Ingalaterrako konstituzio-arauetan aintzat hartuko da koroaren eta parlamentuaren arteko banaketa. Orduz geroztik, monarkak ezin izango du gobernatu, parlamentuaren kontrol eta horren adostasunik gabe. Bill of Rights10 â&#x20AC;&#x201D;Eskubideen Adierazpenaren lege adierazpenaâ&#x20AC;&#x201D; delakora bildutako manu gehienak, gehiengoaren ustez, Ancient Constitution11 haren errepikapenak ziren. Hala ere, Bill of Rights oso garrantzitsua izan zen Ingalaterraren historian, eta beste herrialde batzuetan eredu gisa erabili zen. 1689tik aurrera, erregeak bere onura edo erabilpenerako eta parlamentuaren baimenik gabe ezarritako zergak legearen aurkakoak izango dira. Era berean, erregeak parlamentuaren onarpena beharko du, legeak eman edo kentzeko. Are gehiago, Gillen Orangekoaren agintealditik aurrera, parlamentuak subiranoaren gastuak kontrolatuko ditu, eta, horren ondorioz, erregea eta beraren familia nahiz etxea mantentzeko urtero diru kopuru jakin bat emango da. Finantza ahala aurrerantzean Komunen Ganberak izango duenez gero, erregeak ezin izango du modu autonomoan gobernatu. Ingalaterran, zuzendaritza politikoa nobleziaren eta burgesiako gorengo mailaren ordezkari talde murriztuek izango dute. Horren ondorioz, botere-banaketaren erregimen oligarkikoa hasi zen. Erregimen hori, denborarekin, eta apurkaapurka, parlamentu-monarkia izatera helduko da. Iraultza Gloriatsuaren bidez, konstituzioan jaso ziren gizarte maila desberdinen arteko benetako botere harremanak. Horrek esan nahi al zuen burgesia garaile atera zela? Egokiena da esatea Iraultza Gloriatsuak burgesiaren geroko nagusitasun politikoaren oinarriak ezarri zituela. Nagusitasun hori ez da XIX. mendearen lehen herena arte gauzatuko, hots, klase horrek nagusigo ideologikoa izateaz gain, botere politikoa ere bereganatu zuenean. Hala ere, XIX. mendean orduko, Ingalaterrako egitura ekonomikoa aldatuta zegoen, Industri

10 11

Eskubideen adierazpena. Ancient Constitution Ingalaterrako zuzenbide ohiturazkoa eta sekuladanikoa zen.

Iraultzaren eraginez; era berean, gizarte barruan, botere harremanak aldatuta zeuden. Ikuspuntu marxistatik, liberalismoa eta kapitalismoa identifikatu izan dira. Hori dela eta, nahiko izan da Iraultza Gloriatsua lehenengo iraultza liberal gisa jotzea, horretan kapitalismoaren garaipena ikusteko. Horrela, ez dago lekurik ñabardura eta desberdintasunetarako. Esaterako, liberalismoa ikuspuntu ekonomikotik bakarrik interpretatzen da, hau da, gizartea merkatua dela esaten duen ikuspuntutik —ikuskera hori XVIII. mendearen erditik aurrera nagusituko da, hau da, Iraultzaren ostean—. Dena den, zer gertatzen da alde politikoarekin? Erlijio tolerantzia, aurretiazko gaitzespena ezabatzea, norberaren segurtasun juridikoa, epaileen independentzia —Iraultza garaian lortuak (Tolerance Act, 1689koa; Licensing Act, 1695ekoa; Habeas Corpus Act, 1679koa, eta Act of Settlement, 1701ekoa)— ez dira izaera ekonomiko eta kapitalistako lorpenak edo burgesiaren aldeko lorpenak bakarrik. Azken finean, gizakiaren oinarrizko eskubideak —berdintasuna, askatasuna edo lanaren bidez lortutako jabetza— eta John Lockek defenditutako botere-banaketa —botere betearazlea eta botere legegilea—, absolutismoaren aurkako eskaerak izan ziren. Horiek ab initio egin ziren, eta izaera orokorra zuten. Denbora aurrera joan ahala, gizarte klase guztiek eskaera horietatik onurak aterako dituzte. 1.4. Montesquieuren ekarria John Lockeren ostean, Montesquieuk egingo du ekarririk aipagarriena liberalismo politikoari buruzko teoriaren inguruan. Montesquieuk boterebanaketa diseinatzen du, Lockeren lana eta Ingalaterraren konstituzio ohitura kontuan hartuz. Diseinu hori estatu boterearen egituraren barruan kokatuko da, eta botere hori mugatuko du. Montesquieu eta Lockeren asmo nagusia berbera da: botere politikoan konfiantzarik eza eta askatasuna bideratzeko botere hori murriztu beharra. Montesquieuren esanetan, botereak hedatzeko berezko joera du eta «betidanikoa da boterea duen gizon orok hura gehiegikeriaz erabiltzera jotzea». Hori dela eta, sistemaren bat asmatu behar da gehiegikeria hori eragotzi edo, gutxienez, zailago egiteko. Montesquieuren hitzetan, «Botere gehiegikeriaz erabiltzerik ez izateko, zera behar da: gauzen antolaeraz, botereak boterea geldiaraztea»12. Montesquieuren teoria, botere-banaketari buruzkoa, 1748an argitaratutako Legeen espirituaz lanaren XI. liburuaren 4. kapituluan agertzen da.

Montesquieu, Legeen espirituaz I (Bilbo, Klasikoak, 1999), 194 eta 195. orr.

Dena den, autoreak berak teoria horren zirriborroa urte batzuk lehenago egin zuen, Erromatarren handitasunaren eta gainbeheraren arrazoiei buruzko iritziak lanean. Montesquieuren ideia nagusia askatasunari buruzkoa da. Askatasuna edo libertatea ez da norberak nahi duena egitea, legeek uzten diotena baino. Abstrakzioak albo batera utzirik, Montesquieuk askatasuna gobernu modu zehatz bati lotzen dio: «libertate politikoa, herritar batengan nork bere segurantzaz duen iritzitik datorren espiritu-lasaitasun hori da; eta libertate hori izan dadin, gobernua halakoa izatea behar da, non herritar bat ezin den beste herritar baten beldurrez egon»13. Montesquieuren iritziz, ez dago askatasunik botere legegilea eta betearazlea pertsona baten eskuetan daudenean, edo botere judiziala botere legegile edo betearazletik bereizita ez dagoenean. Montesquieuren ustez, edozein estatutan hiru botere daude: lehenengoa, botere legegilea; horren bidez, «printze edo magistratuak legeak egiten ditu denboraldi batez edo beti, eta egindakoak zuzentzen edo indargabetzen ditu»; bigarrena, botere betearazlea; Jendeen zuzenbidearen menpe dago botere hori, eta, berori erabiliz, printze edo magistratuak «bakea edo gerra egiten du, enbaxadak bidaltzen edo hartzen ditu, segurtasuna ezartzen, inbasioei aurre egiteko neurriak hartzen». Bi botere horiek organo iraunkorrei eman ahal zaizkie. Hirugarren boterea botere judiziala da, horren bidez, «delituak zigortzen dira, edo partikularren arteko gorabeherak epaitzen». Azken botere hori, ostera, ez zaio organo iraunkor bati eman behar, eta ez du estamentu edo lanbide zehatz batek egikaritu behar. Herritarren artean izendatutako pertsonek egikarituko dute, legeak agintzen duen moduan; pertsona horiek auzitegi bat eratuko dute, behar den denbora osoan. Montesquieuk dio, botere judiziala «ikusezin eta deusez» dela, neurri batean behintzat, hurrengo hauek kontuan hartuz: auzitegien erakundetzerik eza eta epaileen funtzionariotzerik eza; eta epaiek legea modu zorrotzean ezartzea, epaileak zuhurtziarako aukerarik izan gabe. Montesquieuk botereaz abusatzearen kezka du, eta, hori dela eta, formula politiko jakin bat proposatzen du. Formula hori oinarritzen da, bai Ingalaterrako esperientzia politikoan, bai askatasuna babesteko moderazioa eta oreka beharrezkoak direlako ustean. Bi botereak organo banandu eta independenteei eman behar zaizkie (bi botereei buruz hitz egiten ari gara orain, botere judizialak aldizka jarduten baitu, eta ez da «legearen hitzak esaten dituen ahoa baino»). Montesquieuk onartzen du, herriak izan behar duela legeak egiteko ahala, baina

Montesquieu, ibid., 196. or.

herri osoak parte hartu ezin duenez gero, herritarrek ordezkariak hautatzea irtenbidetzat proposatzen du. Ordezkaritza organoa bi ganberatan egituratu behar da: batetik, nobleen ganbera, jaraunspen izaera duena; bestetik, hautatze izaerako ganbera, nobleen ganberari aurre egiteko. Esandakoaren arabera, azken ganbera horrek legegintzarako gaitasuna izango du, eta lehenengoak, hautatze izaerako ganberak hartutako ebazpenak eragozteko —betoa jartzeko— ahalmena baino ez du izango, baldin eta ebazpen horiek haien interesen aurkakoak badira. Pisu eta kontrapisuen sistema ez da horrekin agortzen. Montesquieuren esanetan, botere betearazleak hurrengo ahalmenak izango ditu: lehenik, organo legegilea deitu eta horren agintealdia luzatzekoa; bigarrenik, legegintzari betoa jartzekoa. Bestalde, botere legegileak «badu eta izan behar du berak egindako legeak nola bete diren aztertzeko ahalmena». Bestalde, askatasuna bermatzen da, boterearen zatiketa «soziologiko»aren arabera. Montesquieuk, Frantzian ikuspuntu ingelesetik pentsatuz, botere betearazlea monarkari, eta botere legegilea noblezia eta herriari eratxikitzen dizkio, hurrenez hurren. Azken oharra: proposatutako botere-banaketak ez du esan nahi hiru botereen arteko harremanik ez dagoenik. Izan ere, botereen arteko banaketa zorrotzak gobernatzeko ezintasuna ekarriko luke. Montesquieuk badaki gobernatzeak botereen arteko elkarlana duela beharrezko eta, horren harira, hurrengoa dio: «Hona hemen, beraz, hizpide dugun gobernuaren konstituzio funtsezkoa. Gorputz legegilea bi partez osatua egonik, elkar lotuko dute batak besteari kateatzeko ahalmenaren bidez; botere betearazleak bi horiek lotuko ditu, eta botere legegileak botere betearazlea lotuko du. Hiru botere horiek atsedenean edo geldi egon beharko lukete. Baina, gauzek higitu beharra daukatenez, mugitzera behartuta daudenez, adostasunean mugitzera behartuta egongo dira»14. 2. Liberalismo ekonomikoa edo liberismoa: lehenengo adierazpenak 2.1. Merkantilismoa Aurretik esan dugunez, liberalismoaren sustraiak erlijio askatasunaren aldeko borroketan daude. Hori guztia erregimen absolutistak ezarri bitartean gertatu zen. Borroka horien ostean, askatasun politikoa defenditu zen monarken despotismoaren aurrean. Ondoren, XVII. mendearen erdialdean, ekoizpen-eremuan eta merkataritzan izango da borroka: gizartearen

Montesquieu, ibid., 203. or.

ikuspegi ekonomikoa agertu eta, pixkanaka-pixkanaka, politikatik bereizi eta diziplina autonomo gisa eratuko da. XVIII. mendearen erdialdea arte, «ekonomia politikoa» gobernatzeko lanaren ardura zen: herriaren barneko ordena zaindu eta herriari oparotasuna ekartzen saiatzen zen. Bestalde, Adam Smithek berak antzeko definizioa eman zuen, politika ekonomikoaren helburua herria eta subiranoa aberastea dela esan baitzuen. Lehenengo monarka absolutuen garaitik, hainbat neurri ezarri ziren gizartean esku hartzeko eta estatu aparatuen beharrizanei aurre egiteko. XV. mendetik —estatu batzuetan XIX. mendea arte— garatutako politika ekonomikoari merkantilismo esaten zaio. Politika ekonomiko horren helburua, zenbait egineraren bidez, egoera ekonomikoa sortzea zen, aberastasuna sortu eta absolutismoa garatzeko. Aipatu eginerak hurrengoak ziren: zerga ordainarazpenak; enpresak, merkataritzako sozietate eta establezimenduak sustatzea; monopolioak sortu edo onartzea; produktuak eta luxuzko artikuluak esportatzeko pizgarriak; eta inportazioen kontrol zorrotza, arantzel eta tarifa ezberdinen bidez. Neurri horien bidez, manufakturen ekoizpena, nazio merkataritza eta atzerrian ekoizkin amaituak lehengaiekin trukatzea bilatzen zen. Bide hori herriaren aberastasuna handitzeko bide egokia omen zen; gogoratu behar da, garai hartan, herri bateko aberastasuna neurtzeko, kontuan hartzen zela herri diru-kutxetan zegoen metal preziatuen kopurua. Garai hartako politika ekonomikoa esku-hartzailea zenez gero, estatuak emandako xedapenak ugaritu ziren (ordenantzak, arauketak). Askotan, xedapen horiek abagunekoak ziren: iturri eta pribilegioen ugaritasunak zekarren nahasmendua handitzeaz gain (ez da ahaztu behar ordenamendu bereziek kodegintza iritsi arte iraun zutela Estatu zuzenbidearekin batera), bizitza ekonomikoaren ibilbideak zituen oztopo eta murrizketak handituko dituzte estatu xedapen horiek. Adibide gisa, Voltairek esandakoa aipa daiteke: «herri honetatik bidaiatzen duenak zaldiak aldatzen dituen beste aldatzen ditu legeak ere». Frantzian, XVIII. mendearen erdialdean, lehenengo aldiz aurre egingo zaie ekonomian ezarritako lege murrizketei eta politika merkantilistaren esku-hartzeari. Jabetzaren gaineko edozein motatako debeku, lotura edo murrizketak liberalizatzea eskatzen hasi zen une horretan. 2.2. Pentsamendu fisiokratikoa Merkantilismoaren aurkako lan hori «fisiokratek» egin zuten (izen hori erabiltzen da, pentsalari talde bati buruz hitz egiteko; horiek, gehiengoaren iritziaren aurrean, uste zuten lurraren ustiapena zela, eta ez indus90

tria eta merkataritza, ekoizpen kostua kontuan hartuz soberakina emateko gai zen jarduera bakarra). 1750etik aurrera, mende laurdenean, besteak beste Quesnay, Le Trosne, Dupont Nemourskoa, Mercier La Rivièrekoa, Badeau, Mabeauko markes eta Turgotek ondasun eta zerbitzuen elkartruke askearen alde borrokatu zuten. Badirudi nekazaritzaren ekoizgarritasunari buruzko teoriaren helburu bakarra ondasun higiezinen eta ondasun higigarrien gaineko jabetza pribatuaren erregimena zabaltzea eta ondasun horiek xedatzeko mugak desagertzea zela. Burgesek eta nekazariek uste zuten ekoizpena garatzeko baldintza hori ezinbestekoa zela. Gure ustez, eskola fisiokratikoaren bereizgarria ez da lurraren ekoizkin garbiari buruzko teoria bitxia, mundua eta gizartea ikusteko modua baizik. Fisiokraten esanetan, unibertsoan ordena orokorra zegoen, Jainkozko probidentziak ezarria, eta lege unibertsal eta aldaezinen mendekoa. Bestalde, ordena horrek oreka sortzen zuen, parte hartzen zuten indarren artean. Logikoa denez, indar horien artean ordena naturala eta gizarte ordena bereiz zitezkeen. Horrez gain, gizarte ordena esangura ekonomikoan ulertzen zen gehienbat. Fisiokratek jabetza hartzen zuten gizartearen oinarri gisa, lege honen arabera: «naturak gizakia behartzen du horrek bere premia guztiak asetzera, ahalmen guztiak erabiliz; bestela, sufrituko du edo hilko da; aurreko guztia dela medio, jabetza pertsonala ordena fisikoaren nahitaezko oinarri bihurtzen da» (Dupont Nemourskoa). Eta Le Trosnek hurrengoa idatzi zuen nekazaritzaren alde: «Nekazaritza lanak, elikagaiak ugaltzeko gai den bakarrak, behar du, aurretiazko baldintza moduan, lurren eta fruituen jabetza izatea. Horren arabera, jabetza beharrezko erakunde bihurtzen da, ordena fisikotik ondorioztatua». Jabetzaren menpe eta elkarrekin lotuta agertzen ziren askatasuna eta segurtasuna (bi-biok esanahi ekonomikoan ulertuta). Dupont Nemourskoak eskubide horien arteko harremanak ezarri zituen: «jabetza eskubideei osotasunean onura ateratzeko askatasun orokorrak behar du norbanako guztiek eskubide horretaz gozatzeko erabateko segurtasuna izatea (…), ez dago jabetzarik askatasunik gabe, ez askatasunik ere segurtasunik gabe». Bestalde, fisiokratek bazekiten jabetzak —askatasunez eduki eta xedatzeko erabateko eskubide gisa ulertua— gizartean zatiketak eta aurkakotasunak sor zitzakeela. Baina, guztiaren gainetik uste zuten besteen jabetza errespetatzea oinarritzat hartuz, norbanakoaren interesen joko askeak, lotura fisiko eta juridikorik gabeko eremuan, harmonia orokorra zekarrela, eta oraindik garrantzitsuagoa dena, ekoizpena eta aberastasuna handitzea ere. Berbarako, Le Trosnek dioenez, «ondasun eta zerbitzuen elkartrukeak gizakiak hurbildu eta euren artean ezartzen du ordenari eta ekoizteko bene91

tako interesari dagokion ondasun erkidego bakarra». Horrez gain, autorearen esanetan, «lehiak interes guztien artean harmonia sortzen du, baina truke askatasuna erabat ezartzen denean baino ez da perfektua; askatasun hori jabetza eskubidearen lehenengo ondorioa da, eta, beraz, gizarte ordenaren oinarrizko legeetariko bat». Beraz, fisiokraten ustez, norbanakoen interesen arteko pilaketak interes orokorra eragiten du. Testuinguru horretan, zein da antolakuntza politikoaren —estatuaren— lekua? Antolakuntza horrek ba al du zentzurik? «Gizartearen jatorrizko ordena» adierazpenak berak hitzez hitz esan nahi du ez dela beharrezkoa —desegokia dela— edozein asmakizun politikok naturazko egoera hartan esku hartzea. Baina fisiokratek beharrezko ikusten dute «agintari babeslea izatea», «gizartean ezarritako botere horrek ordena naturalaren legea betearazteko, lege horrek gure eskubide guztiak babestu eta zaintzen baititu» (Dupont Nemourskoa). Zein da orduan estatuaren eginkizuna? Estatuak ziurtatu behar du, lege naturalak eta gizarte legeak aintzat hartuko direla, bai eta horiek lege positibo bihurtu eta bete egiten direla. Beraz, estatua «gizartearen osagarria» (García Pelayo) izatera murrizten da. Estatuak erabilgarritasun instrumental eta erantsia du; geldotasuna da horren ezaugarri nagusi eta berezko egoera. «Egiten uztea da benetako legegintza —hori dio Badeauk, laissez faire, laissez passer, le monde va de lui même15 esaera gogoratuz—. Agintariak gizakiari bermatu behar dio dagokion askatasun zatia. Gizakiak askatasun hori behar du, adimena, denbora, indarra, bideak edo kapitala erabili eta naturaren ekoizpenei egoki iruditzen zaion itxura emateko. Era berean, gizakia ekoizpen horien legebidezko edukitzaile bihurtzen da, eta naturaren ekoizpen horiek erabiltzen ditu, bai berarentzat bai beste batentzat —azken horrekin elkartruke onuragarria egin nahi izango du—». 2.3. Adam Smith Fisiokratek Frantzian hasitako bideari Adam Smithek jarraituko dio Britainia Handian. Honek, fisiokratek bezala, politika merkantilistaren protekzionismoa kritikatzen du, aberastasuna handitzeko oztopoa delako. Hala ere, Adam Smith ez dator bat fisiokratek ematen duten ekoizgarritasunaren definizioarekin —etekin garbia lortzeko gaitasuna—. Autore horren ustez, ekoizgarritasuna, batez ere, lanetik ateratzen da, eta ez lurretik soilik. Ikuspuntu horretatik, jarduera ekonomikoaren adar guztiak —eta ez nekazaritza bakarrik— ekoizpen iturri izan daitezke.

«Egiten utzi, igarotzen utzi, munduak bakarrik egiten du aurrera».

Lana balioa ekoizteko iturri nagusia dela kontuan hartuz, Smithen kezka nagusia aberastasuna handitzeko sistemarik egokiena zein den aurkitzea da, eta lan banaketaren alde egiten du. «Lan banaketaren bidez, langile bakoitzak trebetasun handiagoa lortuko du berari dagokion lanean, eta eragiketa batetik bestera pasatzean galtzen den denbora aurreztuko da. Horrez gain, lan banaketak ekarriko du ekoizpena ahalbidetu eta handituko duten makina eta erremintak asmatzea»16. Smithek dioenez, norbanakoen interesen elkarreraginez, gizarteak bere burua arautzeko gaitasuna eta oreka lortzen ditu. Smithek —bere garaian uste zen bezala— merkataritzak17 dituen eragin onuragarriak aipatzen ditu, eta esaten du, gizakiak, bere onura modu askean bilatzean, gizartearentzat onena ekoizten duela. Horren ildotik Smithek hurrengoa idatzi zuen: «gizartearen interesen alde baino, gizakiek euren interesen alde jokatzen dute. Dena den, gizakiak bere onura lortzeko egiten dituen ahaleginen ondorioz, berak pentsatu gabe, gizartearentzat erabilerarik erabilgarriena hautatuko du (…); [gizakia] esku ikusezin batek bultzatzen du bere asmoen artean aurretiaz ez zegoen helburua erdiestera»18. Gizartearen ikuskera nagusi, orekatu eta egonkor horretan oinarrituz, egileren batek hurrengoa adierazi du: «Adam Smithekin merkatua ez da elkartrukeak egiteko leku zehatza bakarrik; merkatua arauketa ekonomikoen mekanismoa baino, gizarte antolakuntzarako mekanismoa da (…); gizarte osoa merkatua da». Modu horretan, merkatua «kontzeptu politiko eta soziologiko bilakatzen da, Smithek ekonomia, gizartearen oinarri gisa, eta merkatua, gizarte ordenaren sortzaile legez hartzen baititu. Esanahi horretan, «Adam Smith iraultzailea da bi aldetatik: batetik, gizarte kontratua merkatuarekin ordezten duelako; bestetik, gizartea ikuspegi ekonomikotik interpretatzen duelako, eta ez politikotik»19. Dena den, ñabardurarik egin gabe, ezin da ondorioztatu Smithek merkatuko mekanismoetan konfiantza osoa zuenik, horien bidez eta beste

16 Adam Smith, Investigación de la naturaleza y causas de la riqueza de las naciones (Bartzelona, Bosch, 1955), I. liburukia, 47. or. 17 Montesquieuk, urte batzuk lehenago eta beste inguru geopolitiko batean, hurrengoa idatzi zuen: «Egia da ezen, demokrazia merkataritzan oinarrituta dagoenean, gerta daitekeela partikularrek aberastasun handiak izatea, eta hala ere ohiturak ez galbidean jartzea. Izan ere, merkataritza-espirituak berekin daramatza urritasuna, ekonomia, neurria, lana, zuhurtzia, lasaitasuna, ordena eta araua. Hartara, espiritu horrek irauten duen bitartean, sortzen dituen aberastasunek ez dute ondorio txarrik. Gaitza aberastasunen ugariak merkataritzaespiritu hori desegiten duenean etortzen da» (ibid, 92. or.). 18 Adam Smith, ibid., II. liburukia, 191. or. 19 Pierre Rosanvallon, Le capitalisme utopique (Paris, Eds. du Seuil, 1979), 70. or.

arau batzuk erabili gabe gizarte errealitatea antolatzeko. Smithek, merkataritzako harremanetan jokaera zintzoaren alde egiteaz gain, estatuari eratxikitzen dio norbanako bakoitza babesteko funtzioa, gizarteko edozein kideren bidegabekeria edo zapalkuntzen aurrean. Izan ere, Smithek ez zituen alde batera uzten ekoizpen egituratik ondorioztatzen ziren interes gatazka eta alienazioa —azken hitz hori Smithek erabili ez arren—. Estatuak ezin izango ditu erabat konpondu merkatu askeko ekonomiaren interes lehiaren ondorioz gertatzen ziren gatazkak, ez eta orekarik eza ere (Smithek, adierazitako eginkizunaz gain, ondokoak eratxikiko dizkio estatuari: defentsa kanpoan, hezkuntza —sorospidezko eginkizun gisa— eta herri lanak egitea, horien kostua oso altua baita norbanako batek egin ahal izateko). Smithek estatuari ekoizpen sistemaren parean zeregin osagarri eta sorospidezkoa ematen dio. Dena den, estatuak ez du inolako pribilegiorik eman behar, eta merkatuan ere ez du eragin behar. 3. Ipar Amerikako eta Frantziako Iraultzak Estatu liberala, antolakuntza politiko gisa, botere politikoa mugatzeko mekanismoak izateagatik bereizten dena, garrantzi handiko bi gertaeraren ondoren sortu zen: hasteko, Ipar Amerikako Iraultza, 1776tik 1787ra gertatua; jarraitzeko, Frantziako 1789ko Iraultza. Bi iraultza horiek Antzinako Erregimenetik gizarte modernorako aldaketaren adierazle moduan hartu ohi dira luzaroan. Bi fenomeno horiek aldi berean gertatu eta biak izendatzeko «iraultza» hitza erabiltzen da; baina biek abiaburu eta garapen berdinak izan zituzten. Osagai ideologikoei erreparatuta, hori da modu bakarra, bien artean antzekotasunak aurkitzeko. Ipar Amerikako Iraultza, zinez, mugimendu deskolonizatzailea izan zen, eta metropoliaren jakiterik ezaren eta harrokeriaren ondorioz gertatu zen. Mugimendu horrek aurrera egin eta berezko sistema politikoa ezarri zuen. Bestela esanda, independentziak kolonoen arteko elkarbizitza politikorako arau batzuk ezartzea ekarri zuen. Ipar Amerikako eratze egintza oso garrantzitsua izan zen, etorkizunean herrialdea zein gobernu motak eraenduko zuen adierazteko agiri idatzi bat lortzen lehena izan zelako. Agiri hori idazteko, Locke eta Montesquieuren ideiak oinarrizkoak izan ziren, baita ildo liberal berean Thomas Painek Common sense (Sen ona) panfletoan adierazitakoak ere; dirudienez, panfleto horren 120.000 kopia saldu ziren 1776ko lehenengo hiru hilabeteetan. Ideia horiek orduko Thomas Jeffersonek adierazi zituen 1776ko uztailaren 4an onetsitako Independentzia Adierazpenean. Labur-labur, hauek ziren ideia horiek: gizartea estatu eta gobernuaren gainetik dago; gobernua tresna 94

gisa ulertzen da, bakea, segurtasuna eta askatasuna bermatzeko; gobernua gauzatzeko beharrezkoa da gobernu-eratzaileen adostasuna; eta gobernuak gizaki guztien eskubide naturalak babestu behar ditu. Adierazpen horiek «egia nabarmenak» direla esaten da, sen onari dagozkionak. «Gobernu motaren batek helburu horiek suntsitzen dituenean, herriak eskubidea du, gobernu hori aldatu edo abolitu eta beste gobernu bat eratzeko». 1787ko Konstituzioan, liberalismo politikoaren eragina hurrengo ezaugarrietan islatzen da: bateko, boterea (legegilea, betearazlea eta judiziala) ukandunen artean banandu eta zatitzeko sistema bertikalean; besteko, batasun federal eta federazioko estatu kideen artean boterea banatzeko sistema horizontalean. Lau urte geroago, 1791n, konstituzio testuari egin zitzaion zuzenketaren bidez, askatasun eta eskubide batzuk sartu ziren, testuaren eduki liberal eta berme-emailea osatuz. Ipar Amerikako Iraultza ez bezala —Ingalaterrako monarkia mugatuarekin harremanak apurtu eta horren aurka izandako gerraren ondorioz sortua—, Frantziako Iraultza agintarien urteetako nahierakeriak eragindako atsekabe orokorraren ondorioz gertatu zen. Ikuspuntu horretatik, egokiagoa da iraultza hitza erabiltzea, Bastilla eskuratu ondoren gertatutakoei buruz hitz egiteko, iparramerikarrek kolonietan izandako altxamenduaz hitz egiteko baino. Iragan absolutista eta gizarte injustizia handien ondorioz, Frantzian, prozesu eraldatzailea hasi zen, berrogeita hamar urte baino gehiago iraun zuena eta egundaino eragina izan duena. Guido de Ruggierok bikain adierazi zuenez, «Frantziako Iraultzan hiru iraultza sortu ziren bata bestearen segidan: iraultza liberala, iraultza demokratikoa eta gizarte iraultza. Iturria bakarra da, baina ondorio desberdinak ditu»20. Bestalde, Frantziako Iraultzaren ondorioz, Europa osoan nazionalismoen joera sutsua sortu zen. Ideien ikuspuntutik, Frantziako Iraultzak, Ipar Amerikakoak ez bezala, oinarri legez ez zuen modu orokorrean eta adostasunez onartutako uste multzoa izan. Iraultzako lider intelektualek erabilitako euskarri teorikoa Zuzenbide Natural arrazionala izan zen. Modu horretan, ideologiari dagokionez, hurrengo ideiak kontrajarri ziren: batetik, tradizio eta pentsamendu absolutistak; horietan, zuzenbidea eta boterea nahasita agertzen ziren (horrek agintarien erabateko erantzukizun eza eta herritarren dosifikazioa eragiten zituen); bestetik, botere politikoa eraikitzeko arrazoia oinarri gisa hartzen zuen ulerkera; ulerkera horrek Zuzenbide Positibora jotzen zuen, arrazoiak agindutakoaren isla zen, eta ez zuen zerikusirik erregearen borondatearekin. Dena den, frantsesen gehienek ez zuten Zuzenbide Natural

20 Guido de Ruggiero, El retorno a la razón (Buenos Aires, Paidós argitaletxea, 1949), 101 eta 102. orr.

arrazionala ulertzen, horren hedapena eta ezagutza herritarren artean oso handia ez zelako. Horrela, 1789ko uztailean, nazio biltzarra oinarrizko eskubideen adierazpen baten beharra zegoen ala ez eztabaidatzen ari zela, erabilitako arrazoinamenduetako bat izan zen herritarrei horren berri eman behar izatea. Bide horretatik, ez da harritzekoa Gizakiaren eta Herritarraren Eskubideen Adierazpena, 1789ko abuztuaren 26koa, honela hastea: «Gizakiaren eskubideak ez ezagutu, ahaztu edo mespretxatzea dira zorigaitz publikoen eta agintarien ustelkeriaren eragile bakarrak (…)»21. Adierazpen horretan ondo baino hobeto agertzen dira ideologia politiko liberalaren oinarrizko kezka biak, hots, gizabanakoa eta norbanakoaren askatasuna. Ez da ahaztu behar iraultza, besteak beste, estamentuzko gizartean zeuden mota guztietako mugapenen aurkako erantzuna izan zela; mugapen horiek edonork jasaten zituen jaiotzatik. Bada, bilatutako askatasuna zen, kanpo mendekotasunetatik askatzea, bai eta gizartean ezarritako loturak apurtzea ere. Norbanakoaren askatasunari kalte egin diezaioketen korporazio, gremio, erlijio kongregazio, langileen koalizio eta elkarteak mesfidantzaz hartu eta batzuetan debekatu egin ziren. Baina askatasun liberala, batez ere, ulertu zen zapalkuntza eta nahierakeria politikotik askatzeko bide gisa, hau da, estatuaren aurrez aurreko askatasun legez edo askatasun negatibo gisa. Askatasunari buruzko ideia horrek, logikoa denez, botere politikoaren ikuskera murrizgarria eragingo du, hau da, gutxieneko gobernua —gizartean ez du ia eskurik sartuko—. Gobernu ahulduak, hots, botere-banaketaren printzipioaren arabera antolatuak, bakarrik bete dezake bere eginkizuna herritarren askatasuna arriskuan jarri gabe. 4. Ideologia liberala eta XIX. mendeko erregimen politikoen praktika Zuzenbide Politikoaren ikuspegitik, istilu iraultzaileek XVIII. mendearen amaieran izan zuten ondoriorik aipagarriena konstituzioaren aroa edo, nahiago izanez gero, konstituzionalismo garaikidearen lehenengo etaparen hasiera izan zen. Etapa hori bereizten da testu idatzi batean jasotzen direlako estatu eta boterearen antolakuntzari buruzko irizpide eta arauak. Gobernuaren jatorria zehaztu eta beraren jarduna itxuratzen zuten arauak agiri batera biltzea bera botere politikoa mugatzea zekarren. Ordu arte, boterearen —monarken— ezaugarria nahierakeria zen, hau da, eskubiderik eza eta erabateko zuhurtziarakotasuna.

21 Jürgen Habermasek ideia hori garatzen du Teoría y Praxis lanean (Buenos Aires, Sur argitaletxea, 1966), 63. orrialdetik 69.erakoak.

Norbanakoarengan fedea izateak, hau da, beraren patua eraikitzeko gaitasuna duen gizaki gisa hartzeak, eta norbanakoaren askatasuna babesteak, bultzatu zituzten lehenengo indar iraultzaileak. Baina ideia horiek, kasu gehienetan, ez ziren modu egokian jaso konstituzio-arauetan, eta, are okerrago, ezta gobernuaren jardunean ere. Oro har, konstituzio kodeek borroka instituzionalizatu zuten, botere nagusia lortzeko dauden borrokak islatuz; botere politikoa izan nahi zuten berrezarritako monarkek eta hautapen mugatuaren bidez aukeratutako biltzar berriek. Ingalaterraren kasuan, borroka hori Iraultza Gloriatsutik aurrera azken horiek irabazi zuten. Hori dela eta, XVIII. mendearen amaieran gertatutako iraultzen ondorioz lortutako garaipen bakarrak hurrengo bi hauek izan ziren: batetik, ziurtasuna konstituzio idatziari esker; bestetik, monarkak eta beraren laguntxoen taldeak zuten boterearen monopolio egoeratik gizarte sektore jakinetako ordezkariekin boterea banatu behar izatera igarotzea. Izatez, 1789an ez ziren erabat apurtu aurreko egoerarekin zeuden loturak, eta ez zen sortu Antzinako Erregimenarekin inolako zerikusirik ez zuen erregimen berririk. XVIII. mendearen amaierako eta ondorengo urteetako gertaeren ondorioz gizarte egiturak eta politikan jarduteko modua ere aldatzen hasiko dira. Eboluzio horrek Lehen Mundu Gerra amaitu arte iraungo du. Aldaketa prozesu horretan istilu asko izan ziren aldaketak berak eragindako kontraesanen ondorioz (liberalismoa eta absolutismoa, erregimen errepublikanoa versus erregimen monarkikoa, zentralizazioa versus aniztasuna, burgesiaren igoera eta aristokraziaren pribilegioak), eta geroago sortutako gatazkek eragindako kontraesanen ondorioz (demokrazia versus liberalismo oligarkikoa; proletarioak versus burgesak; eliteak versus masak); gatazka horiek guztiak aurretiaz zeudenekin pilatu ziren. Bilakaera politikoari dagokionez, zenbait fase bereiz daitezke. Lehenengo fasea Frantziako ziklo iraultzailea amaitu eta berehala hasi zen, eta erreakzioaren hasiera ekarri zuen; Ilustrazioaren eragina gizartean nabarmentzen zen, eta hedatzeko bideak bilatzen hasi zen, baina, 1815ean, historia eta ohiko legebidezkotasunak kontuan hartzeko joera garaile atera zen, hori bai, konstituzio sistemak ekarritako zenbait ñabardurarekin. Hori gertatu zen, besteak beste, Frantzian, Espainian, Polonian edota desagertutako Rhin Konfederakundeko partaideetako batzuen kasuan (esaterako, Nassau, Sajonia, Weimar, Hesse-Darmstadt, Baviera eta Wütemberg). Horietan guztietan, «subiranotasun banatuaren» sistema nagusitu zen, eta horrek, parlamentuko irizpide oligarkikoei kalterik egin gabe, monarkia printzipioa indartu zuen. 1830etik aurrera, Errusia, Austria eta Prusiak «Aliantza Santu» berria osatu arren, eta Polonia indarrez Errusiaren barnean sartu arren, hurrengo gertakizun hauek itxaropentsu izan ziren: Frantzian, 1830eko uztaileko «iraultza»; 1831n Belgikako estatu berriaren konstituzioa onestea; eta 97

1832an Ingalaterran egin ziren erreformak: hautesle kopurua handitu eta Behe Ganberaren edo Komunen Ganberaren boterea nabarmen gehitu zuten. Liberalismoak aurrera egin zuen Portugal eta Espainian ere. Mendearen erdialdean, beste iraultza batzuk gertatu ziren (1848) —hainbat erreakzio ere eragingo dituztenak—. Iraultza horiek ukitu zuten monarka eta printzeek biltzar eta dieten bidez gordetzen zuten oreka hauskorra. Argi ikusi zen erregearen boterea gutxitzen ari zela; horren ordez, «nazio» ordezkaritza baten boterea handituz joan zen, eta ordezkaritza horretako kide kopuruak pixkanaka-pixkanaka gorantz egin zuen. Baina politika eta gizarte aldaketa bultzatuko duten beste mugimendu batzuk sortuko dira. Lehenik, nazionalismo berriztatu bat; horren eraginez, nazioarte mailan garrantzi txikia duten osagai politikoak elkartu edo nazioaniztun inperio edo gizarteetan joera banatzaileak (Irlandako kasua) sortuko dira. Bigarrenik, «laugarren estatuak» borrokatuko du, sufragio eskubidea biztanleria osoak izan dezan; eskubide horretaz gain, aldarrikapen ekonomikoa ere egingo du ideologia berri batean oinarrituz, hitz batez esateko, sozialismoan. Kapitalismoa Ingalaterran, Estatu Batuetan eta, geroago, Frantzian eta Europako gainerako herrialdeetan hedatu zenean, bai liberalismo politikoa, bai nazionalismoa, bai sozialismoa, tartean izan ziren. Inguru horretan, garrantzi handikoa da boterea lortzea, interesak eta horien inguruko eskubideak defenditzeko (elkartzeko askatasuna, adierazpen askatasuna, sufragio unibertsal aktibo eta pasiboa, etab.). XIX. mendearen azken herenean, langileen alderdiak —masenak— sortu ziren eta, politikaren arloan, gorenen alderdiei —burgesenei— gehitu zitzaizkien. Alderdi horiek (Alemaniako alderdi sozialdemokrata, 1869koa; Espainiako langileen alderdi sozialista, 1879koa; Frantziako langile sozialisten federazioa, data berekoa) borrokatzen dute, herritar guztiek eskubide zibil berberak izateko eta sufragio unibertsala ezartzeko —sufragio mota hori ez zen lortu XX. mendea arte—. Horrez gain, langileen esplotazioaren eta ekoizpen modu kapitalistak ezarritako bizimoduaren aurka egingo dute. Estatu Batuetan (1865, 1868 eta 1870ean), 13, 14 eta 15. konstituziozuzenketak sartuko dira —esklabotasunaren abolizioa, behar bezalako legezko auzibidea22 eta boto eskubidea—, eta horiek erakusten dute 1776ko Adierazpenean jasotako egia «nabarmenak» ez daudela indarrean. [«Adierazten dugu (…) gizaki guztiak izatez berdinak direla, Sortzaileak eskubide jakin batzuk eman dizkiela, eta horietariko bat askatasuna dela (…)»]. Norbanakoaren eskubideei dagokienez (norberarena, adierazpenekoa, sufragiokoa, biltzekoa etab.), ustezko sistema liberalen bidez lortutakoa

Espainiako 1978ko Konstituzioaren 24. artikuluaren baliokidea da.

iraultzek sortutako igurikimenetatik urrun geratzen da. Eremu instituzionalean ere egoera ez da espero zena, izan ere, boterea duten oligarkia zahar eta «arcana dominationis» horietara iritsi berri diren burgesek modu murriztuan interpretatuko dituzte nazio subiranotasuna, ordezkaritza, botere-banaketa, legearen aurreko berdintasuna eta askatasuna. Arean bere, liberalismoaren garaipena beste eremu batean gertatzen da: norbanakoen arteko harremanen, Zuzenbide Pribatuaren eremuan. Kasu horretan, araua eta errealitatea bat datoz. Zuzenbide Pribatua kodetzeak ziurtasun eta segurtasun juridikoa ematen du, eta horixe behar du izateari buruzko banakako ikuskerak. Hemen, inolako oztoporik gabe jarduten dute borondatearen autonomiak, kontratuak eta jabetza pribatuak. Dena den, urte gutxi barru, indar ekonomikoen, merkatuaren eta jabetzaren jarduera askeak erakutsiko du liberalismoa erratuta zegoela norbanakoarengan konfiantza jartzeagatik. Liberalismoaren esanetan, norbanakoak gaitasuna du, bere interesen alde egiteko eta interes horiek bilatzeko, baita norberaren interesak eta besteenak bateratzeko ere elkartze baketsu eta orekatuaren bidez. 5. Zuzenbideko estatua Alemaniako Zuzenbide Publikoaren teorialariek, XIX. mendearen hasieran, «Zuzenbideko estatu» adierazpena plazaratu zuten. Adierazpen hori erabiliko dute, modu arrazionalean antolatutako estatuari buruz hitz egiteko; baina mota horretako lehenengo estatuak XVIII. mendearen hasieran agertu ziren, Ipar Amerikako eta Frantziako iraultzekin batera. Elías Díaz irakasleak hainbat aldiz idatzi duenez, Zuzenbideko estatuak adierazten du «Antzinako Erregimeneko» estatu absolututik estatu liberalera igarotzea; estamentuzko gizartetik klase gizartera igarotzeak aldaketa sakona ekartzea; feudalismoaren ekoizpen modu ekonomikotik ekoizpen modu kapitalistara pasatzea. Hau da, Zuzenbideko estatuan, herritar guztiek eskubide berberak izango dituzte, gizarte egoera edo egoera ekonomikoa alde batera utzita23. Zuzenbideko estatuaren azpian dagoen ideia da gizakiak lehentasuna izatea. Gizakia modu abstraktuan ulertzen da, norbanako gisa, gizakiaren menpe dauden gizarte edo erakunde politikoen aurrean dagoen alde berezi gisa. Hori kontuan hartuz, azpimarratu behar da, estatuak izaera instrumentala duela, norbanakoen zerbitzupeko erakundea dela. Estatuari

23 Elías Díaz, «Estado de Derecho», Filosofía política, II. Teoría del Estado, Madril, Trottta-CSIC Ed., 1997, 63. orrialdetik 82.erakoak.

muga zehatz eta argiak ezarri behar zaizkio, botereak berak izaera makurra du eta. Zuzenbideko estatuaren bidez aurre egin nahi zaie monarkiaren nahierakeria eta absolutismoak dakartzan gehiegikeriei. Zuzenbideko estatu hori sortzen da, botere politikoa mugatzeko helburuarekin. Esangura horretan, Zuzenbideko estatuaren ideiak Rule of Law kontzeptu anglosaxoniarren antz handia du; izan ere, botere politikoa norbanakoaren baloreen arabera aldez aurretik ezarritako arauen menpe dago. Rule of Law «gobernatzeko modua da; boterea egikaritu behar da legean jasotako irizpide, prozedura eta mugapenen arabera. Ordenamendu juridikoa hautsiz gero, herritar guztiek eskubidea dute, herri administraziotik edo beste herritarrengandik dagokiena jasotzeko, nahiz eta azken horren kargua gorena izan. Ez da nahikoa konstituzio batek legearen nagusitasuna adieraztea; horrez gain, herritar bakoitzak aukera izan behar du legea betearazteko»24. Dena den, funtsezko desberdintasuna dago Rule of Law eta Zuzenbideko estatuaren artean. Azken horren kasuan estatuak bere burua mugatzen duen bitartean, Rule of Law estatuarena ez den Zuzenbidean oinarritzen da, Ohiturazko zuzenbidean, alegia. Zuzenbide hori gizarte harremanen ondorio da, eta justizia banatzen duten epaileek onartzen dutenez gero, epaileek egindako zuzenbide bihurtzen da. Zein dira gaur egungo Zuzenbideko estatuaren ezaugarriak? —Zuzenbidearen nagusitasuna: konstituzioak, edo legeak, lehentasuna du. Legea arau orokor eta abstraktua da, eta modu demokratikoan hautatutako herritarren ordezkariek onartzen dute. —Estatuko botereen antolakuntza. Botereak banatu behar dira eskumen zehatzak dituzten organoen artean, botereak botereari bidea itxi diezaion. Gaur egun, eremu horretan, batez ere, gobernuko parlamentu-sistemetan, parlamentuko oposizioari dagokio boterea kontrolatzea, nahiz eta eginkizun hori konstituzioak berariaz aintzakotzat hartu ez. Hori horrela gertatzen da, alderdi batek edo alderdien koalizio batek gehiengoa edo nagusitasuna izan eta, horren ondorioz, botere betearazlearen eta legegilearen artean bereizketa egitea hain garrantzitsua ez denean. —Legezkotasun printzipioaren indarra. Horren eraginez, Administrazio eta auzitegien edozein jardunek legearen araberakoa izan behar du. Beharbada konstituziotasun printzipioaren indarra ere gehitu beharko litzateke, betiere Konstituzioa ordenamendu juridikoaren arau gorena denean.

24 Roger Scruton, A Dictionary of Political Thought, Londres, MacMillan eta Pan Books, 1983, 415. or.

100

—Gizabanakoenak izan eta izaera zibil eta politikoa duten askatasun (pentsamendu, adierazpen eta egoitza askatasuna, eta biltzeko, elkartzeko eta zirkulatzeko askatasuna) eta eskubide batzuen (berdintasuna legearen aurrean, segurtasun fisiko eta juridikoa, judizio zuzena, jabetza pribatua, eta sufragio aktibo eta pasiboa izateko eskubidea) aintzatespena eta bermea. Eskubide multzo horren barruan, adierazpen askatasuna eta, bereziki, horren barruko prentsa askatasuna nagusi dira, boterea kontrola daitekeelako, bai boterearen erabileraren inguruan kritikak eginez, bai botere gehiegikeriak salatuz ere. —Botere judizialaren independentzia, botere legegile eta betearazlearen aurrean. Botere horrek agintariei eta herritarrei berdintasun egoeran legea betetzeko eskatu ahal izango die. Ezaugarri horri garrantzi handirik ematen ez bazaio ere, ezinbestekoa da Zuzenbideko estatuak iraun dezan. Bibliografia CHEVALLIER, J., L’État de Droit, Paris, Montchrestier, 1994. DE RUGGIERO, Guido, Historia del liberalismo europeo, Madril, Pegaso argitaletxea, 1944. DUMONT, Louis, Homo aequalis. Génesis y apogeo de la ideología económica. Madril, Taurus, 1982. LUCAS VERDÚ, P., La lucha por el Estado de Derecho, Bologna, Publicaciones del Real Colegio de España, 1985.

101

V. ikasgaia

Estatu soziala eta estatu demokratikoa Santiago SĂĄnchez GonzĂĄlez

1. Liberalismo ekonomikoaren porrota Estatuaren eta gizartearen arteko bereizketa oinarria izan ohi da, filosofia, teoria politiko eta interpretazio soziologiko desberdinak eraikitzeko berrehun urtetan baino gehiagotan. Liberalismoak gizartea alor autonomo gisa ulertu zuen. Horretarako, kontuan hartu zuen fisiokratek ekonomiaren ordena naturalari buruz zuten ustea, alegia, lege berezien bidez araututako indar multzoa zela. Liberalismoak bereizi egin zituen jarduera politikoa eta antolakuntza politikoa. Besteak beste, Adam Smith, Wilhem von Humboldt, Benjamin Constant eta John Stuart Millen lanek pentsamolde liberalaren oinarri teoriko sendoenak ezarri zituzten. Hala ere, beste garai batean kapitalismoaren aurreko bizimoldeak suntsitzeko eta gizabanakoen indarrak askatzeko balio izan zuten ideiek ilustratuentzat pentsaezinak ziren bideetara eramango dute pentsamolde liberala: ÂŤEnpresario askea agerpen iragankorra izan zen historian. Industria txikia handi bihurtu zuen, eta argi zegoen beraren zeregina bete ondoren berehala desagertuko zela. Industriaren bidez, ekimen isolatu eta norberezkoek lekua utzi zieten koordinazio eta antolakuntzaren eskakizun berriei. Enpresen arteko lehiaren ondoren, trust-en elkartasuna etorri zen. Kapitalismoaren banakako ahaleginak aurrera ateratzen zituen enpresa isolatuak; geroago, ostera, kapitala bankuetatik bideratu zen, modu metodiko eta mekanikoan. Ekoizpena eta ekoizkinak gero eta inpertsonalagoak ziren. Industrialaria enpresako enplegatu bihurtu zen; enpresak beraren izaera erabat gainditzen zuenÂť1. 1 G. de Ruggiero, Historia del Liberalismo europeo (Madril, Pegaso argitaletxea, 1944), 445. or.

103

Hori guztia historian zehar gertatutako industri iraultzen «ageriko» protagonistei dagokie. Alokairupeko langile anonimoak, aldiz, oso egoera txarrean ziren, hain zuzen ere, herritik alde egin behar zuten, gauza balira legez tratatuak ziren, oso txiroak ziren, alienatuta zeuden eta ez zuten inolako babesik. Marxen esanetan, «kapitalak besteentzat ekoitzi, gehiegizko lana xede izan eta lan indarra ustiatzen zuen. Hori dela eta, ekoizpen sistemak nahitaezko eta zuzeneko lanean oinarritzen direnean ere, horiek baino energia handiagoa du, eta horiek baino eraginkorragoa da». Egia esan, sistema liberalak aurrera egin zuen lehia askeagatik, eta lehia horrek sistemaren porrota ere ekarri egin zuen. «Liberalismoaren oinarri nagusia, hots, lehia perfektua, suntsitzean, behin betiko desagertu zen liberalismoak politikaren (estatuaren) eta gizartearen artean aurreikusitako banaketa»2. Inguru horretan, komeni da azpimarratzea banaketa horrek ez zekarrela politika eta gizartearen arteko banaketa zorrotza. Bestalde, marxismoak banaketa hori onartu egin zuen, liberalismoaren oinordekoa (genetikaren arabera baldintzatutako ondorengoa) izan baitzen. Liberalen ustez, estatuak gizarte burgesaren funtzionamendu «egokia» bermatzen zuen, nahitaezko gaitz gisa mespretxatua izan arren. Estatua ezinbestekoa zen gizarte harremanen arteko oreka bermatzeko. Beraz, estatua gizarteko mekanismo ordeztu ezina zen eta, eginkizun asko izan ez arren, oso garrantzitsuak ziren sistema bermatzeko: kanpoko arerioengandik lurralde subiranotasuna defenditzea; mugen barruan legea eta ordena betearaztea; norbanakoaren askatasuna babestea; kontratuak betetzen zirela bermatzea; zerbitzu batzuez hornitzea (adibidez, komunikabideez edo hezkuntzaz); herri lanak egitea etab. Invisible hand teoriaren eta estatuaren gutxiengo eginkizunaren premisa politiko liberalak nagusitzeak errealitatea estaltzen zuen. Baena del Alcázar irakasleak adierazi duenez, «administrazioaren abstentzioa topiko bat da XIX. mendean (…). Horren harira, oker bati egin behar diogu aurre; izan ere, ideologia abstentzionista eta administrazio errealitatea nahastu egiten dira, eta ez dira bereizten XIX. mendeko (…) egoera ezberdinak. (Halarik ere), Administrazioa indartu egiten da iraultzen ondorioz, Frantzian behintzat. Estatuaren zereginak gehitu egiten dira, bere eskuetan geratu direlako hezkuntza, osasun eta ongintza jarduerak; jarduera edo erakunde horiek sekularizatu egin dira, lehen Elizaren eskuetan egon baitziren eta orain, aldiz, estatuak bereganatu dituelako (…). Europa osoan botere publikoak diru-laguntzen politika eramango du aurrera. (…) Horrez gain, Administrazioaren hazkundean garrantzitsuak dira aldaketa

104

R. Eisfeld, Il pluralismo fra liberalismo e socialismo (Bolonia, Il Mulino, 1976), 166. or.

teknologikoak eta horiek aplikatzeko biztanleriari eskaini behar zaizkion prestazioak. Hurrengo hauek administrazio antolakuntzaren hazkundea bultzatzen dute: batetik, estatuak kudeatzen dituen posta eta telegrafo zerbitzuek; bestetik, bazkun pribatuek eskaintzen dituzten gas eta elektrizitate zerbitzuek —eskuarki, udalek horretarako emakidak luzatzen dizkiete bazkunei—. Dena den, garrantzitsuena trenbidea da. Trenbidea eraikitzeak azpiegitura lan handiak behar ditu, eta horietarako baimenak edo emakidak behar dira (…). Horrela, Administrazioa kopuruaren ikuspuntutik hazteaz gain, haren jarduera arautuko duten erregelak sortuko dira, eta geroago Administrazioak esku-hartze handiagoa duenean, erregela horiek aplikatuko dira3. Hala ere, komeni da zehaztea orain arte azaldutakoa Europako mendebaldeari dagokiola eta ezin dela gauza bera esan Estatu Batuei buruz. Azken horretan, ideologia liberala ez da eztabaidagaia izan, XX. mendea arte, eta hori ez zen gertatu, merkatu ekonomiaren ondorioei erantzuteko. Politika eta administrazio aparatuek euren ohiko joera abstentzionista alde batera uzteko, gizartearen oinarriak astintzeko moduko gertakizun larriak gertatu behar izan ziren. Estatu eta gizartearen arteko harremanak beste ikuspuntu batetik aztertuko dira, batez ere, hurrengo hauen ondorioz: ideia sozialisten sorrera —langileen presio eta tentsioekin batera—, 1914ko gerra eta 1929ko krisiaren ondorioz, hain zuzen ere. Ildo horretan, Keynes eta Franklin Roosevelt hartu behar dira kontuan. Horrez gain, Amerikan bertan, eta harrigarria bada ere, government regulation politika agertu zen eta, horren ondorenez, hurrengo estatu agentzia garrantzitsu hauek sortuko dira: Federal Trade Commission (1914), Federal Power Commission (1930), Securities and Exchange Commission (1934), Federal Communications Commission (1934), National Labor Relations Board (1935) etab. Horiek guztiek sektore bakoitzeko jarduera ekonomikoak arautuko dituzte. Azaldua gorabehera, liberalismoaren aurkako akusazioen helburua ez da estatuari arlo ekonomikoan esleitu zaizkion eginkizunen kopurua eta garrantzia eztabaidatzea. «“Laissez faire” ideologiaren aurkako auziak hurrengo oinarri hauek ditu: Lehenengoa: “laissez faire” sistemaren menpe sarrerak ez daude bidezko moduan banatuta. Horren harira, klase aberats eta txiroen artean desberdintasun handiak daude; txiroek ez dute izango heziketa, osasun, behar bezalako elikadura, etxebizitza duin eta ohiko erosotasunik. Klase aberatsek, aldiz, sobera dituzten merkatugaiak jasoko dituzte (…).

3 Lecciones de Administración Pública (Madril, Universidad Complutense, 1982), 12. orrialdetik 14.erakoak.

105

Bigarren ahultasuna lehenengoaren ondorea da: merkatuaren mekanismoak ez ditu alokairu bidezko harremanak biguntzen (…). Alokairu baten truk enplegua ematen da, langileek ez dituztelako ekoizteko tresnak. Harreman horiek biguntzeko ahaleginak egin daitezke, langilearen eskubideak aintzatetsiz eta erabakietan langileen parte-hartzea bultzatuz (…). Merkatu ekonomiaren hirugarren akatsa ezegonkortasuna da. Enpresa pribatuak (…) gorabeherak, langabezia eta miseria sortzen ditu. Alta, enpresa publikoak ez du emaitza hoberik lortu (…). Laugarren, merkatuak kanpo trukeak ere ez ditu behar bezala erabiltzen (…). Estatuak kanpo merkataritza arautu behar du. Bosgarren, merkatu ekonomia ez da egokia, aldaketa garrantzitsuei aurre egiteko. Baliabideak aski mugitu behar direnean, merkatuaren metodoak geldo eta basatiak dira (…). Hori guztia kontuan hartuz, amaitzeko esango dugu merkatuaren merituak elkarlehia dagoenean gertatzen direla eta elkarlehia erabatekoa izatea arraroa dela»4. 2. Estatuak ekonomian esku hartzea John Maynard Keynesek hurrengoa idatzi zuen The General Theory of Employment, Interest and Money (1936) lan entzutetsuan: «Kontsumitzeko joera egokitzeko eta inbertsioa bultzatzeko Gobernuaren eginkizunak handitzea norbanakoaren eremuan sartzea izango litzateke, Amerikako finantzari edo XIX. mendeko publizistaren iritziz. Nire ustez, ostera, Gobernuaren eginkizunak handitzea bide bakarra da, eredu ekonomikoak irauteko eta gizabanakoen ekimenek aurrera egiteko». Egia esan, estatu eta gobernuek ekonomiaren aurrean zuten jarrera erabat aldatu zen Lehen Mundu Gerraren ostean. Gerratearen dinamika tartean izanik —elikagaiak, materialak eta munizioa hornitzeko baliabideak behar ziren, eta horrek guztiak plangintza zorrotza behar zuen—, botere publikoek zuzenean esku hartu zuten, ekoizpen eta banatze prozesuen antolakuntzan. Gerraren ondoren, esku-hartzeko joeraren inertziak, gizarteratze ideiak eta ekonomian aurrera egiteko lanek ondokoak ekarriko dituzte: zerbitzuak ezartzea, enpresa publikoak sortzea eta arauketak ugaritzea. Geroago, «1929ko crash handiak erakutsi zuen inperialismoa ez zela nahikoa, kapitalismoa etorkizunean gerta zitezkeen krisi errepikarietatik

4 W. A. Lewis, La planeación económica (Mexiko, FCE, 1978), 38. orrialdetik 40.erakoak.

106

babesteko. Duela berrogeita hamar urte (edo apur bat gehiago), estatuari beste zeregin bat egiten hasteko eskatu zitzaion; zeregin hori ere barnekoa izango da (…). Kapitalak aitortzen du ez dela gai bere burua gobernatzeko eta, horren ondorioz, estatuari hurrengoa egiteko eskatzen dio: birprodukzio prozesuak arautu, prozesu horietan zuzenean parte hartu, eta gero eta handiagoak diren gizarte beharrizanez arduratzeko, ekoizpen sistemak itzuri edo zapaldu egiten baititu5. Ideologia ekonomiko liberalaren porrota onartzeak eta, horren ondorioz, lege ekonomiko batzuen joko askearen arabera antolatutako gizartearen porrotarenak, estatu eta gizarte bitasuna beste ikuspuntu batetik aztertzea ekarri zuten. Horrela, bitasun hori dikotomia positibotzat hartzea baztertu eta adierazi zen guztiz beharrezkoa zela kanpotik eta muga zehatz batzuk errespetatuz jardutea «gizarte ordena» nahasiaren gainean. Aldaketa horrek botere politikoaren moduak, egitura, eskumenak, egikaritza eta ordenamendu juridikoa erabat aldatzea eskatzen zuen. Gizarteko ekonomia-oinarriek, oinarri politikoek eta tresna juridikoek elkarri eragiten diote, eta eragin hori une historiko bakoitzean aldatzen da. Estatu mailan, botere politikoei zeregin berriak eman zitzaizkien; horretarako, botere betearazlea sendotu zen —botere legegilearen kalterako—, eta sendotze horrek administrazio organoen eta organo teknikoen ugaritzea ekarri zuen. Bestalde, botere gune nagusiei eskumen gehiago eman zitzaien, deszentralizatutako erakunde periferikoen kaltetan. Zuzenbidearen ikuspuntutik, ideologia eta orientazio politikoaren inguruko aldaketek Ekonomiaren zuzenbide publikoa sortzea ekarri zuten. Zuzenbide horrek bi adar izango ditu: konstituzio-mailakoa eta administrazio kudeaketakoa. Urteak aurrera joan ahala, zuzenbide hori izugarri zabalduko da, arlo ekonomikoan zeuden joera estatalisten aurrerakuntzaren eraginez. Sobiet Batasunaren ereduari jarraituz, Europako ekialdean ezarritako ereduak ez aipatzearren. Gai horri buruzko lehenengo azterketa zehatza Schroeder-ek argitaratu zuen 1985ean, «Das Recht der Wirtschaft» (Ekonomiaren Zuzenbidea) izenburu adierazgarriarekin. Maila juridiko-politiko gorenean —Mexikoko Estatu Batuen 1917ko otsaileko konstituzioa alde batera utzita—, Weimarko Konstituzioa, 1919ko abuztuaren 11koa, gure inguru geopolitikoaren lehen saiakera izan zen, koordenatu politiko-liberalak gainditzeko, gizarte- eta ekonomia-izaerako manuak jasotzen baitzituen. Manu horien artean,

5 F. Galgano, Las instituciones de la Economía capitalista (Valentzia, F. Torres S.A. Ed., 1980), 37. or.

107

hurrengo hauek azpimarra daitezke: a) jabetza pribatua, hots, lehenengo konstituzionalismoaren euskarria, erlatibizatzen dutenak; izan ere, desjabetzapena onartu, nazionalizatzeko aukera jaso eta jabetza pribatua arautzen dute justizia eta giza duintasunaren eskakizunen arabera; b) estatuaren «ustezko» neutraltasuna amaitzea ahalbidetzen zutenak. Horretarako, estatua baimentzen zuten, «ondasunen ekoizpena, sorrera, banaketa (…) arautzeko ekonomia kolektiboaren irizpideen arabera»; c) langile eta ugazaben arteko elkarlana aurreikusten zutenak lan baldintzak ezartzeko eta garapen ekonomikoa bultzatzeko; eta d) gizarte aurrerapenak jasotzen zituztenak hezkuntza, osasun, lan eta aurreikuste arloetan. Ordu arteko esparru politiko garbian —konstituzioaren testuan islatuan— ekonomia-auzia sartzeak erraztu egin zuen botere publikoaren esku hartzea gizarte esparruan. Modu horretan, hautsi egin ziren truke eta lehia askearen baldintza egokiei eusteko zeuden tradiziozko mugak. Weimarko Konstituzioaren garrantzia ez da ondorioztatzen berak ekonomian eta gizartean duen eraginetik soilik. F. Neumannen esanetan, Alemaniako errepublikaren eraketak gizarte kontratuaren benetako eginkizuna erakutsi zuen. «Weimarko sistema anitza saiatu zen klaseen arteko borroka elkarlan bihurtzen»6. Gizarte ituntzea egiten hasi zen, hain zuzen ere, gaur egun arte iraun duena. Geroago, Rooseveltek gizarte ituntze hori ezarri zuen, ziurrenik Alemaniako aurrekariaren berri izan gabe. Eredu hori mendebaldeko ia estatu guztietatik zabalduko da Bigarren Mundu Gerraren ostean. Estatu Batuei dagokienez, «hasierako New Deal oinarritzen zen Rooseveltek interes ezberdinen arteko benetako itun deitzen zuen horretan. Horren arabera, denek jasoko zuten zer edo zer, banaketa egitean. Hain zuzen ere, Agricultural Adjustment Administration-ek nekazariak faboratuko ditu; industriak eta finantzek onura atera zuten National Recovery Actek xedatzen zuenetik; eta langileek alokairu eta lanorduen inguruan arau batzuk onartzea lortu zuten. Horrez gain, negoziazio kolektiboen sistema ezarriko zutela hitz eman zitzaien (…)7. Europari dagokionez, estatuaren jarduera ekonomikoan, 1945etik aurrera, orientazio, itun eta kontraktualismoaren ezaugarriak apurka-apurka baina etenik gabe ezarriz joango dira»8. Prozesu horren ondorioz, estatuak gero eta ardura gehiago jarriko du, desoreka ekonomiko, pobrezia eta azpigarapen arazoei

6 El Estado democrático y el Estado autoritario (Buenos Aires, Paidós, 1968), 52 eta 53. orr. 7 R. Holstadter, La tradición política americana (Bartzelona, Seix Barral, 1969), 417 eta 418. orr. 8 Ikus horretarako A. de Labaudère, Traité de Droit Administratif, IV. liburukia (Paris, LGDJ, 1977), 20. orrialdea eta ondorengoak.

108

konponbidea bilatzeko edo, gizartean, klaseen arteko borroka konpontzeko. Horren guztiaren eraginez sortuko da, sortu ere, ikuspuntu desberdinetako izenekin izendatzen den estatu sozial edo estatu babeslea, merkatuko gizarte ekonomia edo sozialdemokrazia. 3. Estatu babeslea eta estatu soziala «Estatu babesle edo ongizate estatu adierazpena Wohlfahrstaat hitz alemanaren itzulpena da, hain zuzen ere, polizia estatu (Polizeistaat) kontzeptuaren aldagaia. Azken kontzeptu hori XIX. mendeko historialariek erabili zuten, XVIII. mendeko gobernuaren ezaugarririk onuragarrienak azaltzeko. Estatu ongilearen (Sozialpolitiker-en) ulerkera modernoa akademizismo germaniarrak garatu zuen 1870etik aurrera, eta Bismarck izan zen praktikan jarri zuen lehena. Ingalaterran, fabiano eta teorialariek (besteak beste, Pigou eta L. T. Hobhouse) antzeko prozesuak prestatu, eta horiek Lloyd Georgek eta Beveridgek aplikatu zituzten. Azken horiek, hasieran behintzat, germaniarren eragin handia zuten. Pigou eta horren eskolak zabaldutako printzipio teorikoei Welfare economics esan zitzaien; horrek lagundu zuen «estatu babesle» adierazpena —Welfare State— onartzen. «F. D. Rooseveltek Bismarck eta Lloyd Georgeren urratsei jarraitu zienean, Ipar Amerika ondo prestatuta zegoen. Auzitegi Gorenak, 1937tik aurrera, Konstituzioaren General Welfare klausularen inguruan egin zuen erabileraren ondorioz, Welfare State terminoa erabiltzen hasi ziren»9. Estatu babesleak hurrengo gizarte eskakizun hauei erantzuten die: aberastasuna sortu, errenta eta aukera desberdintasunak konpondu, desorekak suntsitu eta ezinbesteko zerbitzuak (berbarako, lana, osasuna, hezkuntza, etxebizitza etab.) hornitzea. Estatu babesleak liberalismo klasikoaren banaketa gainditzen du, hots, gizartearen antolakuntza politiko eta antolamendu ekonomikoaren artekoa. Horrela, gizartearen gatazkak konpontzeko ahalegina egin nahi du, botere politikoaren egiturak birmoldatuz. Estatu babeslearen instituzionalizazioa fenomeno berria da; hala ere, azpian dagoen ideia XIX. mendearen erdialdekoa da. Lorenz von Steinek, Gizarte mugimenduak eta monarkia lanean, Stabilisationswissenschaft10 deiturikoaren alde egin zuen. Helburua kapital eta lanaren artean konpromisozko konponbidea bilatzea zen.

9 F. A. von Hayek, Los fundamentos de la libertad, II. lib. (Valentzia, Fundación Ignacio Villalonga, 1961), 378 eta 379. orr. 10 «Egonkortzearen zientzia» hitzez hitz itzulita.

109

Horretarako, abiapuntu gisa elkarrekiko interes solidarioa hartu eta konponbide hori estatuak eraman behar du aurrera: «Administrazioa ahalegindu behar da langile klasearen alde egiten, botere gorenaren bitarteko guztiak erabiliz (…) Jabetza duen klaseak Administrazioa langileen etorkizuna goresteko uzten badu, langileek hezkuntzarako eta kapital bat izateko aukera izan dezaten (prozesua geldoa izan arren), langile klase horrek ez du ardurarik izango konstituzio-motarengatik, kasuan kasuko konstituzioak klase horren interesak sustatzen diren ginoan»11. Urte batzuk geroago, Lasallek antzeko zerbait defenditu zuen, estatuak gizarte-auzian zuen zeregina azaltzean. «Beraz, estatuaren zeregina ez da norbanakoaren askatasuna eta jabetza pribatua babestea bakarrik (…). Horrez gain, honako helburu hauek ditu: gizabanako bakoitzari bere helburuak lortzen laguntzea; beraren bizi maila gizakiarentzat bidezkoa den punturaino igotzea; isolatuta egonez gero, inola ere lortuko ez lituzkeen kultura, botere eta askatasuna ematea. Beraz, estatuaren helburua gizakiak garapen maila positiboa lortzea da, eta denborak aurrera egin ahala, garapen horrek aurrera egin dezala (…)12. 1945etik aurrera, konstituzio mugimenduak estatu esku-hartzearen ikuspuntu aldaketa modu formalean onartu zuen. Horrela, idatziz jaso zituen jarduera ekonomikoaren egitura eta dinamikari buruzko arauak; gainera, estatua ahalbidetu zuen, sorospidezko moduan bada ere, ondasunen ekoizpena eta banaketa bideratzeko, bizitza maila hobe eta zuzenagoetara hurbildu ahal izateko. Horren harira, Bigarren Mundu Gerraren osteko konstituzioek jaso zituzten gizartearen sektore zabalek aspalditik egindako aldarrikapenak; aldarrikapen horien helburua guztion ongizatea lortzea izan zen. Batetik, alde batera utzi zen gizakiaren eskubide natural deitu ohi direnei —askatasunari, jabetza pribatuari eta berdintasunari— buruzko ulerkera indibidualista eta negatibo hutsa; eta, bestetik, konstituzioan uzi berriak —ezin zaie eskubide esan eredu klasikoaren arabera— jaso ziren: horien helburua gizarte osoak jarduera positiboa bultzatzea izan zen. Ekintza positibo horrek hurrengoa eskatu zuen: estatuaren —hots, gorengo boterea duen bakarraren— bitartekaritza; ekonomia eta gizartean modu koordinatuan jarduteko plan orokorra ezartzea; eta, kasurik onenean, lege batzuk aldarrikatu eta helburu horiek erdiesteko administrazio mekanismo egokiak abian jartzea. Norabide nagusia, aurreko ideologian ez bezala, erkidego sentimenduan oinarritu eta zuzenbideko estatu sozialaren eraikuntzan islatu da.

11 Movimientos sociales y Monarquía (Madril, Instituto de Estudios Póliticos, 1957), 489, 491. or. 12 J. Drozek aipatua, Alemania (I) (Bartzelona, Vicens Vives, 1973), 275. or.

110

Kontzeptu hori estatu babeslearena baino zabalagoa da. «Welfare State kontzeptua estatuko politikaren arlo bati dagokio, eta kontzeptu hori neurgarria da. Neurketa hori egiteko, kontuan hartu behar dira gizarte zerbitzuetara bideratutako aurrekontuaren banaketa eta beste indize batzuk. Estatu sozialak, ostera, ongizate alderdiez gain, gaur egungo estatu sistemaren arazo nagusiak jasotzen ditu»13. Beraz, ez da harrigarria, Espainiako estatua estatu sozial gisa hartzeari dagokionez, Garrorena irakasleak ondokoa zehaztea: «estatua “soziala” dela esateko, hurrengoa gertatu behar da: 1) (…) gizarte desberdintasunak desagerraraztea (…) 2) konstituzioak prozesu ekonomikoa eta horren protagonista nagusien estatutua arautzea (…) 3) gizarte izaerako eskubide eta askatasun zehatz batzuk aintzat hartzea (…) 4) horrek guztiak estatuaren jarduera eremua handitzea dakar, eta, horren ondorioz, estatu erakundearen egitura bera aldatzea (…)»14. Konstituzio aurreratuenek estatu sozial kontzeptua bereganatu dute, izendapen hori berariaz erabili ez arren. Formula hori Länder-etako konstituzioek eta Alemaniako Errepublika Federalaren Oinarrizko Legeak erabili zuten lehenengo. Bonngo Konstituzioaren 20. artikuluaren arabera, «Alemaniako Errepublika Federala estatu federal, demokratiko eta soziala da»; era berean, 28. artikuluaren arabera, «Länder-etako konstituzio ordenak zuzenbideko estatu errepublikar, demokratiko eta sozialaren printzipioak jaso beharko ditu (…)». Ildo bertsutik, «lanean oinarritutako errepublika demokratiko» adierazpena (Italiako Konstituzioaren 1. art.) azter daiteke, gainerako artikuluak kontuan hartuz, antzeko kontzeptua irudikatzen baitu. V. Errepublikako konstituzioak, 1958ko urriaren 4koak, adierazten duenez, «Frantzia errepublika (…) demokratiko eta soziala da». Era berean, Portugalek, analogiaz, konstituzio oinarri modernoak jasotzen ditu, hurrengoa ezartzen baitu: «Portugalgo errepublika estatu demokratikoa da (…) eta beraren helburua sozialismorako igarobidea bermatzea da; horretarako, beharrezko baldintzak sortuko dira, langileek boterea modu demokratikoan egikari dezaten» (1976ko Konstituzioaren 2. art.). Espainiari dagokionez, 1978ko konstituzioaren 1. artikuluan bertan esaten denez, Espainia estatu sozial eta demokratikoa da. Horrez gain, artikuluak askatasun, justizia, berdintasun eta aniztasun politikoaren inguruko balioak jasotzen ditu. Bestalde, Konstituzioko 3. kapituluak, oinarrizko

13 M. García Pelayo, Las transformaciones del Estado contemporáneo (Madril, Alianza Universidad, 1977), 14. or. 14 A. Garrorena, El Estado español como Estado social y democrático de Derecho (Murtziako Unibertsitatea, 1980), 40. orrialdetik 56.erakoak.

111

eskubide eta eginbeharrei buruzkoak, gizarte izaerako printzipio multzoa hartzen du aintzat. Azkenik, politikaren gizarte dimentsioak estatuen mugak gainditu ditu. Urte batzuetatik hona, nazioaz gaindiko tratatu eta agerkarietan ekonomia eta gizarte eskubideak aintzat hartu eta jasotzen hasi dira. Gure inguruko lehen adibidea Europako Gizarte Agiria da, 1961ekoa; agiri hori Europako Kontseiluko kideek sinatu zuten. Agiri hori sinatzen duten herriak «elkarlanean aritu eta ahalegin guztiak egingo dituzte bizi maila hobetzeko eta biztanle-talde guztien ongizatea bultzatzeko». Horrela, herri horien politiken helburua da biztanleek lan egiteko duten eskubidea eta horri lotutako beste eskubide batzuk bermatzea. 1966an sinatu zen Ekonomia, Gizarte eta Kultur Eskubideei buruzko Nazioarteko Ituna —1976an jarri zen indarrean—; ituneko 6. artikulutik 10.erakoek lanerako eskubidea eta antzeko beste eskubide batzuk bermatzen dituzte. Gaur egun, bizitza eta lan baldintzak hobetzeak Europar Batasuneko gobernuen ardura handia izaten jarraitzen du. Horren adibidea da Maastrichteko Tratatuan gizarte politikari buruzko protokoloa sartzea. 4. Estatu sozialaren jarduera eta krisia 1960tik aurrera, industri nazio aurreratu gehienek osasun, gizarte segurantza, etxebizitza, hezkuntza, lan sorrera eta abarren eremuetan inbertsio handiak egiten dituztela esan daiteke. Inbertsio horien helburua txirotasun, marginazio eta horietatik ondorioztatzen diren gaitzen aurka borrokatzea da. Estatuaren jarduera gero eta gehiago handitzeak hurrengoa dakar: gastu publikoa igotzea (batzuetan barne ekoizkin gordinaren %30era helduz), arlo publikoa izugarri handitzea eta erregelamendu izaerako xedapenak gehitzea —norberaren askatasunari mehatxu egiten diotenak—. Hala eta guztiz ere, dirudienez, ondorio negatibo direnei ez zaie garrantzi handirik eman behar, estatu sozialak eragindako arazoak beste izaera batekoak dira eta. Hasteko, politika ekonomikoaren aldaketa —gainera, ez omen zen behin betikoa— izan behar zuenak, azkenean, estatua ekoizle handi bihurtu du herritarren ikuspegitik. Estatuak, egoera fisiko, adimen eta ekonomiari dagokienez, egoerarik okerrenean daudenen oinarrizko beharrizanak asetzeaz gain, biztanleek uste dute, botere publikoen ardura dela, segurtasun, egonkortasun edo zehaztasunik eza dagoenean, konponbidea bilatzea. Horretan oinarrituz, edozein presio bide erabiliko dute espero duten erantzuna jasotzeko. Horren guztiaren ondorioz, alde batera utziko dira ekimen nahiz erantzukizun pribatua, norberaren zaintza eta aurreikuspena, 112

eta norberaren indarretan konfiantza izatea; gainera, ez dute izango aurrera egiteko pizgarririk. Merkatuan, meritua eta gaitasuna dira irizpide eraginkorrak —goresteko modukoak ez diren beste batzuen artean—. Baina Herri Administrazio eta estatuarekin zerikusia duen eremuan, meritua eta gaitasuna ez dira jardueraren eragile. Paradoxikoa da guraso espiritual eta guraso fisikoaren irudia ezabatu nahi den garaian etengabe eta edozertarako guraso-estatuarengana jotzea. Gainegitura juridikoa gizarte jarrera eta jokabide aldaketa horren erakusgarri izango da. Horrela, xedapen juridiko desberdinetan (garrantzi eta eragin desberdinetakoak), funtzio «juridiko» berria ezarri da, hots, hazkundea eta ongizatea sustatu eta bultzatzea. Horren adibide argia Bigarren Mundu Gerraren ostean onartutako konstituzio testuak dira, batez ere, Mediterraneo aldekoak. Juristek behin eta berriro baieztatu arren konstituzioetako manu guztiak lotesleak (derrigorrezkoak) direla, egunetik egunera ikus daiteke artikulu asko, hots, ekonomia, gizarte, kultura eta taldeen eskubideei buruzkoak, hitz-emateak besterik ez direla edo, asko jota, gobernuan daudenen ekintzak bideratzeko arau programatikoak. Berbarako, «ingurumen egokia izateko eskubidea» berma daiteke gaur eta orain? Hiri, hondartza eta basoetako kutsaduraren eraginak jasan behar dituenak erraz uler dezake ezinezkoa dela «eskubide» hori bermatzea, nahiz eta Konstituzioan jasota egon. Ian Goughek hurrengoa idatzi zuen: «Gure hiriak politago egin eta inguru fisikoa planifikatu nahi duen politikak» —autorearen ustez, gizakiaren neurrira eta naturarekin bat etorriz eraikitzea da— «aurre egin beharko die jabetza pribatuko hainbat eskubideri, eskubideen atzetik dauden hiri jabetzako merkatuaren indar itsuei eta erregioen edo herrien arteko kapitalaren mugimendu askeari»15. Beraz, esaterako, Konstituzioaren arabera, «espainiar guztiek etxebizitza duina eta egokia izateko eskubidea dute», baina, zein balio eta indar du adierazpen horrek? Gainera, (herritarren) eskaerak handitzen dira sistemak (politikoekonomikoa denak) horiek asetzeko duen gaitasuna baino azkarrago (Laurence M. Friedman). Adibidea ospitale publikoena da. Horiek aurre egin behar izan diete analisiak, erradiografiak —aparatu garesti eta berrien bidez— eta giltzurruneko arazoak dituztenei, dialisiak egiteari edo ohe nahikorik ez izateari. Baina, modu formalean eta behin eta berriro osasunerako eskubidea dugula adieraziz gero, saihestezina da gaixotasunari aurre egiteko norbanakoak eskubide hori egikaritzeko nahia.

15 I. Gough, Economía Política del Estado del Bienestar (Madril, H. Blume Eds., 1982), 65. or.

113

Estatuak duen zama guztiaren eraginez, zerbitzu publikoak ezin izango ditu eman berak nahi bezala; are gehiago, batzuetan, horiek ere ezin izango ditu eman. Espainian, 1983an, herri defentsariak 30.763 kexa jaso zituen; horietatik %28,93 (hau da, 8.902 kexa) Gizarte Segurantza eta Gizarte Ongizate arlokoak ziren. Okerrena hauxe da: kexen %12,38 justizia arlokoak izan ziren. Herritar talde batzuen frustrazio sentimenduak, ezinikusiak eta interes faltak, azkenean, konstituzio sistema demokratikoaren oinarria, hots, adostasuna, ukitzen dute. Modu horretan, botere publikoen sinesgarritasunari kalte egiten zaio. Legebidezkotasun krisi hori kolektibitatearen interes kudeaketaren eragingarritasun faltan oinarritzen da, eta aldaketa handiak egiteko aukera eman dezake, geldialdi eta inflazio egoeretan. 1970eko hamarkadan, petrolioaren krisiaren ondorioz, aditu eta ekonomisten talde handiak sortu ziren, estatu sozialari kritika egiten ziotenak. Geroago, mugimendu neo-liberala eratu eta gutxiengo estatura bueltatu behar dela aldarrikatuko dute egile horiek, hau da, estatuak ez duela esku hartu behar gizarte eta ekonomia eremu askotan. Praktikan, Ronald Reagan eta Margaret Thatcher-en gobernuek jokabide horri jarraitu diote eta nahiko arrakasta izan. Jakinekoa denez, estatu sozialak ezin izan du langabeziaren arazoa modu egokian konpondu; ekonomiaren hazkundea ere ez da orekatua ez behar adinakoa. Horrez gain, ez da ahaztu behar Europar Batasuneko estatu kideen erregioen artean desoreka handiak daudela. Era berean, 1970.aren hasieran Estatu Batuetan bultzatutako ekintza positiboko politikak aurre egin behar izan die lege, konstituzio eta gizarte oztopoei. Hala eta guztiz ere, aurrekoan oinarrituz, ezin da estatu soziala besterik gabe baztertu. Horren inguruan, J. I. Sleemanek hurrengoa idatzi du: ÂŤGizarte batek ekoitzi ahal badu industri ekonomia modernoak eskatzen duen ondasun material eta zerbitzu kopurua, orduan gizarte horretan errenta eta aukerak modu egokian birbanatzeko bermeak daudela jotzen da. Gizarteak ahaleginak egin behar ditu, adin, gaixotasun, ezgaitasun, famili erantzukizun edo langabezia direla-eta, bizitzeko adina ez dutenei gutxiengo errenta bat bermatzeko. Era berean, txiroei hezkuntza, osasuna, etxebizitza eta ongizatea bermatu behar zaizkie, horiek guztion ongizaterako laguntza eman dezaten. Gizarteak hori guztia egiteko ahalmena izan eta egiten ez badu, gizarte injustizia eta gizartearen giza baliabideak behar ez den moduan erabiltzea dela joko litzateke16.

16 J. F. Sleeman, Resources for the Welfare State (Londres, Longman, 1979), 98 eta 99. orr.

114

5. Estatu demokratikoa17 Frankoren diktaduratik demokraziarako igarobidean, hots, konstituzio eraketa urteetan (1972-1978), Espainian pentsamendu korronte bat sortu zen. Korronte horretan, besteak beste, E. Tierno Galván, P. Lucas Verdú, Elías Díaz eta G. Peces-Barba zeuden. Horiek, ezkerraren ikuspuntutik, estatu liberaletik estatu sozialistara igarotzeko aukera aztertu zuten. Nola edo hala, Italian gertaturiko eztabaidak gertatu ziren Espainian ere; izan ere, konstituzio demokratikoaren lege esparrutik sozialismora pasatzea eztabaidatzen zen (horretan, ospe handiko pertsonaiak ibili ziren, hala nola, Togliati, Basso, Gerratana, Bobbio edota Cerroni). Korronte horren barruan, «estatu demokratiko» adierazpenak —Espainiako Konstituzioaren 1. artikuluan jasoak— «demokrazia» hitz soilak adierazten duena baino gehiago esan nahi zuen. Estatu demokratikoaz hitz egitean, askatasunean oinarritutako sozialismoan pentsatzen zen. Sozialismo hori gorengo maila gisa hartuko da estatu moten artean, eta aurrerakuntza ekarriko du zuzenbideko estatu liberalak hasi eta zuzenbideko estatu sozialak betetako bilakaeraren barruan. Elías Díazen hitzetan, zuzenbideko estatu demokratikoaren abiapuntua zen «botere publikoaren instituzionalizazio juridiko eta politikorako, edota sozialismoa modu demokratikoan gauzatzeko». Ez dugu zalantzan jarriko Peces-Barbak defenditzen duen «liberalismo-demokrazia-sozialismoaren jarraitutasun dialektikoa», ez estatuaren izaera klasista kontuan hartzen ez zuen lan hipotesiaren —asmo marxistarekin sortu zenaren— hauskortasuna. Tierno Galvánek esandakoa aintzat hartuz gero, gaizki-ulertuak saihets daitezke: «Gizarte aldaketa sakonak, hots, egitura ekonomikoan aldaketak zorroztasunez adierazten dituztenak gertatu arte (…), konstituzio burgesak estatu burgesaren babesleak izango dira beti. Bestela esanda, beharrezkoa da gizarte mugimendu iraultzaile batek egitura ekonomikoan aldaketa sakonak egitea, Konstituzio zuzenbidea eratu eta, horren bidez, gizarte sozialistara igaro ahal izateko18. Bestalde, baieztapen bat egia den praxian frogatzen denez gero, edonork egiazta dezake, Espainiako kasuan, hamahiru urteko gobernu sozialistan, Konstituzioko (besteak beste 9.2, 40, 129.2 eta 131 art.ak) ahalmen iraultzaileak ez direla garatu eta «Estatu demokratikoaren» utopiarako gutxiengo bultzada ere ez dela gertatu;

Ikus XIV. ikasgaia, 4.2. galdera. E. Tierno Galván, «Especificación de un Derecho Constitucional para una fase de transición», Liberalismo y Socialismo: Problemas de la transición. El caso chileno (Madril, Tucar argitaletxea, 1975), 111. or. 18

115

areago oraindik, Espainiako integrazioa azkartu da, kapitalismo periferikoaren barruan. Horrela, estatu demokratikoa klaserik gabeko gizartearekin berdintzen duen esangura albo batera utziz gero (hortik urrundu baikara itzuliezinik), esangura eremu juridiko-politikoan bilatu beharko dugu. Eremu horretan, N. Bobbioren arabera, hurrengo galderoi erantzun behar zaie: nork gobernatzen du?, eta, nola gobernatu behar da? Galdera horien erantzunak agintari eta herritarren arteko lotura hauskorrean bilatu behar ditugu. Erantzunak ez dira argiak izango, hain zuzen ere, politikoak agintea eskuratzean herritarrengandik urruntzen direlako, eta hauteskunde garaian, ostera, herritarrekin harremanak gehitzen dituztelako. Ikusiko dugunez, herria eta botere politikoa dutenen artean badago bestelako loturarik ere, baina lotura horiek hauteskundeen osagarri dira, eta esangura desberdina dute; labur-zurrean, zuzeneko demokraziaren erakundeak dira. Gure kultur eremuan, Bigarren Mundu Gerra amaitu zenetik, herri gehienek euren bizitza politikoa konstituzionalizatu eta hauteskundeak ezarri dituzte, agintariak izendatzeko. Beraz, herri bakoitzak parte hartzen du interes orokorreko autuen zuzendaritza eta kudeaketan; sufragio aktibo eta pasiboa —hautatua izateko gaitasuna— aintzatetsi eta bermatuta daude. Ildo berean, esan daiteke, gure gobernuak legebidezkoak direla, herritarren adostasuna dutelako. Aldizkako hauteskundeak egiten direnez gero, agintariak berriztatu egiten dira. Horrela, agintariak hautatzen diren bakoitzean, ados gauden ala ez adierazi ahal izango dugu; azken kasuan, ordezkari desberdinak hautatzeko aukera dago. Ordezkari hitza erabili dugu, masen demokrazietan oraindik ere herritar guztiek zuzenean parte hartzea ezinezkoa delako. Demokrazia guztien giltzarria —hobea edo makurragoa— da ordezkariak hautatzeko sistema batera —edozein— jo behar izatea. Hauteskunde legeek neurtzen dute agintari politikoen ordezkagarritasuna; mugabarruen ezarpena; sistema mota (proportziozkoa, gehiengoduna etab.); diputatu edo kongresisten kopurua; hautagaiak aurkezteko arauak, eta eskainuak esleitu eta banatzeko arauak. Faktore horiek guztiek, biltzar eta parlamentuen osaketa anitza zehazteaz gain, herriari aukera ematen diote, berak egindako hautaketak botere legegilean ordezkaritza izan dezan. Hori dela eta, demokrazia baten hasieran, kontu garrantzitsua da hauteskunde arauena. Hauteskunde aske eta aldizkakoetan (gutxi gorabehera, bi edo lau urterik behin egiten dira), herri subiranotasuna aintzat hartzen da. Dena den, herritarrek beste bide batzuk dituzte parte hartu ahal izateko. Horrekin ez dugu aipatu nahi ordezkaritzako demokrazia guztietan legezkotu eta onartutako alderdi, elkarte edo klub politiko baten kide izateko aukera. Bide demokratiko horietan herritarren parte-hartzea zuzenekoa da, eta ez da ordezkaritzarik egoten. Batzuetan, parte-hartze hori agintariek 116

bultzatzen dute —plebiszitua— eta, beste batzuetan, ostera, herritik sortzen da berez —herri ekimena—. Egile batzuek azpimarratu dute zuzeneko parte-hartzea dakarten bide horiek alderdien aurkakoak direla, hurrengo arrazoiongatik: «—Parlamentuaren bidea alde batera uzten dutelako eta, hain zuzen ere, bide hori da alderdiak garatzeko esparru nagusia. »—Eskariak planteatu eta konpontzeko prozedura direlako, alderdi sistema alde batera utzita. Horren ondorioz, alderdiei funtzio nagusietako bat kentzen zaie. »—Hauteskunde kontsulta edo parlamentu botazioaren aurrean, alderdiaren diziplina maila (…) askoz txikiagoa delako»19. Beharbada, aurrean aipatu arrazoiengatik ez dira asko erabili zuzeneko demokraziaren edo erdi zuzeneko demokraziaren erakundeak. Dena den, badaude beste arrazoi batzuk ere; berbarako, plebiszituan ez da konfiantza handirik jartzen, iraganean manipulatu egin zelako. Era berean, herritarrei egin ahal zaizkien galdera asko biztanle gehienentzat zail edo konplexuegiak direla esaten da. Zernahi den ere, Suitzaren eta, beste inguru batean, Estatu Batuen kasua alde batera utziz gero, ez da ohikoa zuzeneko demokraziaren moduetara jotzea. Orain, doktrina modu horiek zein diren galdetu behar da. Doktrinak hurrengoak aipatzen ditu: plebiszitua, erreferenduma —modu askotakoa izan daitekeena—, herriaren legegintzarako ekimen edo konstituzio-ekimena, eskatzeko eskubidea eta ezeztapena. Plebiszitua herriari proposamen politiko bat berretsi edo ezesteko eskatu eta horren inguruan egiten duen adierazpena da. Horren adibide da 1946an Italiako herriari egindako eskaria, monarkia eta errepublikaren artean aukera zezan. Herriari batera edo bestera presio egiten zaionean, une horretan boterea duenaren ideologiaren alde egin dezan, orduan plebiszitua zuzeneko demokraziaren era izateari utzi, eta tresna manipulatzaile eta kritikagarri bihurtzen da. Era berean, erreferenduma legegintza-xedapen baten —legearen edo konstituzioaren— inguruan herriak egiten duen adierazpena da. «Horren oinarria herriaren edo erkidegoaren botere konstituziogilearen doktrinari lotuta dago, konstituzio legeei eragiten dienean; ordezkaritza organoetan konfiantzarik ez izateari lotuta egongo da, konstituzio legeak ez direnean (neurri legegileen kasuan)»20.

19 Luis Aguilar de Luque, Democracia directa y Estado constitucional (Madril, Edersa, 1977), 316. or. 20 Luis Sánchez Agesta, Principios de Teoría Política (Madril, Edersa, 1990), 265. or.

117

Herriaren legegintzarako ekimenaren bidez, hautesleek proposamena egin dezakete, arau bat ezartzeko edo konstituzio testua aldatzeko. Eskatzeko eskubidea agintariei zuzentzeko aspaldiko modua da. Horren bidez, zuzentzat jotzen den zerbait eskatzen da. Konstituzioek eskubideen zerrendan jasotzen duten arren, oso gutxi erabiltzen da. Amaitzeko, ezeztapenaren bidez, hautesleek ordezkariren bat kargutik botatzeko eska dezakete haren agintealdia amaitu baino lehen. Agintari politiko bati erantzukizunak eskatzeko modu egokia da. Dena den, Europan aginduzko mandatuari lotu zaionez gero, konstituzio testuetatik kanpo geratu da. Estatu Batuetan, aldiz, estatu karguei dagokienez, hamabost estatutan eta Columbiako barrutian erabiltzen da, eta, tokiko karguei dagokienez, hogeita hamasei estatutan. Demokrazia, adostasunean oinarritutako gobernua bada ere, oro har, ez du hautesle guztien ahobatekotasunik. Beraz, demokraziak gehiengoaren arauaren arabera jarduten du. Dena den, gehiengo horrek kontrol motaren bat onartu behar du, bestela demokrazia diktadura bihurtuko bailitzateke. Beraz, gehiengo mugatua izatea oso garrantzitsua da, bai oposizioa dela eta —azken finean herri botoaren adierazpena da hori ere—, bai gizarte indarren kritika politikorako askatasunaren egikaritza dela eta. Obeditzeaz gain, botere politikoaren mendekotasuna baldintzarik gabe onartzea eskatzen duen demokrazia gutxi barru desagertuko da. Izatez, demokrazia modernoen funtzionamendu egokiak zuzenbideko estatuaren garaipenetan behar ditu oinarriak izan. Bibliografia ABENDROTH, W.; FORSTHOFF, Ernst, eta DOEHRING, Karl, Del Estado social, Madril, CEC, 1986. DE BLAS GUERRERO, A. eta PASTOR VERDÚ (koord.), Fundamentos de Ciencia Política, Madril, UNED, 1997. GARCÍA-COTARELO, R., Del Estado del bienestar al Estado del malestar, Madril, CEC, 1984. ZENBAIT AUTORE: Problemas de legitimación en el Estado social, Madril, Trotta argitaletxea, 1991.

118

VI. ikasgaia

Alderdi politikoak eta presio taldeak Santiago Sánchez González

1. Alderdi politikoen kontzeptu eta garrantzia Alderdi politikoak herri bizitzaren protagonista nagusi dira, herri konstituziodun eta demokratiko guztietan. Plurala erabili dut, «alderdi politiko» singularrean aipatzea ez baitzait egoki iruditzen. Hasteko, politika arloan alderdi bakarra badago —sistema sozialista izendatuetan (izen hori makurra izan arren) gertatu bezala, berbarako, Sobietar Batasunean—, erakunde horrek ez du zerikusirik izango alderdi politiko adierazpenaren bidez ulertzen dugun horrekin; jarraitzeko, alderdi politikoarekin batera beste alderdi politiko batzuk ere egongo dira eta, hori horrela izango ez balitz, hitzei dagokienez bederen, kontraesana egongo litzateke. Hala eta guztiz ere, doktrinak eta prentsak alderdi bakarreko erregimenak aipatu dituzte, hainbat diktadurari buruz hitz egiteko eta aniztasuna zapalduta dagoela adierazteko. Era berean, alderdi nagusiari eta alderdi menperatzaileari buruz hitz egiten da. Gaur egun, alderdi politikoak dira ideia politiko berberak dituzten gizabanakoek euren borondatez eratutako elkarteak. Elkarte horien helburua erkidego zehatz batean boterea lortzea da. Boterea eskuratuz gero, euren ideologian oinarritutako programa garatuko dute. Zalantzarik gabe, masen alderdi modernoen sorrera hautesleak gehitzeak eragin du —Europa eta Estatu Batuei dagokienez, gehitze hori XIX. mendearen bigarren erdialdean hasi zen—. Gehitze horri esker, aukera politiko desberdinak egituratzeko gaitasuna duten erakundeak sortu dira. Erakunde horiek estatuen biltzar legegileetan eratu dute ordezkaritza. Hori horrela izanik, alderdi politikoek funtzionatzeko arau edo estatutuak dituzte, baita horiek interpretatzeko burokrazia eta diziplina ere. Al119

derdi politikoetan, liderren eta oinarriko kideen artean, militanteen eta afiliatu soilen artean bereizketa egin da. Alderdi politikoak estatu demoliberalen erdigune dira egun, politikaeta konstituzio-dinamikari dagokionez. Alderdi nagusiko edo alderdi koalizioko kideek ganberetan, gobernu organoetan eta administrazioan karguak izateak ordezkaritzako parlamentu estatua itxuraldatu du. Gobernatzeko modu hori organo eztabaidatzaile batean oinarritzen zen, hitz batez esateko, parlamentuan. Parlamentuak, nazio subiranotasunaren titularra izateaz gain, legegintza ahalmena eta botere betearazlearen kontrola zituen. Gaur egun, diputatu gehienak isilik egoten dira legegintzaldi osoan; ganberak gobernuaren bozeramaileak dira, eta azken hori da legegintzarako ekimen eragingarria egikaritzen duena; beraz, kontrolatzailea kontrolpean dago orain. Eskainua modu formal eta juridikoan diputatu bakoitzari —herritarren ordezkaria den aldetik— dagokiola esaten den arren, alderdien nagusitasuna ukaezina da. Bada, gaur egun alderdien estatuan bizi gara. Baina nola integratu dira alderdiak horrenbeste, konstituzio ordena delakoan, horrekin barne-barnetik nahasteraino? 2. Alderdi politikoak eta estatua Alderdiak duela gutxi agertu dira politika arloan. Modu gutxiesgarrian «talde» esan izan zaie; geroago, parlamentuko taldeak (hau da, politika arloan kide diren diputatu eta senatarien bilerak) eta hauteskunde batzordeak alderdi politikoen aurrekari gisa har daitezke. Dena den, doktrinaren arabera, alderdi politikoak sortzen dira sufragioa zabaltzearen ondorioz, hautesleek garrantzia hartzen duten unean. Hori guztia estatu liberalean gertatu zen, ñabardurak gorabehera. Horrek botere eta alderdien arteko harremanak baldintzatuko ditu, azken horien kaltetan. Hain zuzen ere, Frantziako 1789ko Iraultzan sortutako estatu mota herritarren eta estatuaren artean ager daitekeen edozein elkarte politikoren etsaia da; 1791ko ekainean aldarrikatutako Le Chapeller legeak hurrengoa dio: «Konstituzioaren oinarrietako bat estamentu edo lanbide bereko herritarren edozein korporazio suntsitzea da, eta guztiz debekatuta dago edozein aitzakia erabiliz horrelakorik berriro eratzea». Ondoren, hurrengoa gehitzen du: «estatuan ez da korporazio gehiago egongo; norberaren interesa eta guztien interesa besterik ez dago (…); beraz, estatu eta herritarraren artean ez dago ezer». Bitarteko elkarterik ez onartzea Antzinako Erregimenaren aurkako erreakzioa zen; erregimen horretan, indar nagusiak noblezia eta kleroa ziren. Dena den, gizabanako eta botere publikoen arteko edozein agerpen saihesteko asmoak porrot egin behar zuen, hauteskunde sufragioaren bila120

kaeraren aurkakoa zelako; hauteskunde sufragioak pribilegio izateari utzi eta eskubide bihurtu zen. Nola saihestu indarrak bateratzeko joera antzeko ikuspuntuak daudenean? Nola ezabatu batzordeak eratzeko beharra, ordezkariak izendatzeko prozesua gauzatu ahal izateko? Nola bideratu boto eskubidea zutenen —gero eta gehiago izanik— aukera politikoak? Zinez, elkarte edo antolakuntzaren bat beharrezkoa zen. Hala ere, esan behar da estatuak urte askotan beren beregi ez zituela aintzat hartu alderdiak eta beste interes elkarte mota batzuk. Heinrich Triepelek, 1928an, labur eta zuzen azaldu zuen botere politikoaren aparatu ofizialek alderdien aurrean izandako jokabidearen ibilbidea. Autorearen ustez, estatu eta alderdi politikoen arteko harremanetan lau fase bereiz daitezke: lehenengoa Bekämpfung edo borroka deitzen da, eta etsaitasun edo aurkako jarrerari esker bereizten da; bigarrena, Ignorierung izenekoa da, eta ez du onartzen alderdirik dagoenik; hirugarrena, alderdiak aintzat hartzen dituena, Legalisierung: alderdien hauteskunde jarduerako edo parlamentu-bideko alde batzuk arautzen ditu; eta azken fasean, Inkorporierung, alderdiak ordenamendu juridiko konstituzionalean integratzen dira. Lelio Basoren ustez1, Estatu Batuak izan ziren alderdiak berariaz aintzat hartzen lehenak, bai nazio mailan, bai federazio mailan. 1866aren amaieran, Kalifornia eta New York estatuek alderdien hautagaiak aukeratzeko eta karguak izendatzeko prozeduraren arau batzuk onartu zituzten. Gogoan izan behar dira Civil Service Act, 1883koa, eta Corrupt Practices Act, 1911koa, hurrenez hurren, spoils system delakoaren —hots, nepotismoaren— eta hauteskunde ustelkeriaren aurka borrokatzeko legeen adibide gisa. Frantzian, urte askotan, pentsatu zen elkarte politikoak sortzea norbanakoaren askatasunaren eta nazio ordezkaritzaren —diputatuak nazioaren ordezkariak dira eta horien ardura nagusia guztien interesa izan behar da— aurkakoa zela. 1910ean onartu zen lehenengo aldiz diputatu batek talde bateko bozeramaile gisa hitz egin ahal izatea. Jakina denez, Espainian, 1931ko Konstituzioak «talde politiko desberdinak» besterik ez zuen aipatzen 62. artikuluan. Bigarren Mundu Gerra amaitu ondoren, eta orduan bakarrik, herri batzuetan, alderdiak ulertzeko modua zeharo aldatuko da. Une horretan, konstituzioan jasoko dira eurak. Italiako 1947ko Konstituzioak 49. artikuluan dioenez, «herritar guztiek eskubidea dute alderdietan modu askean elkartu eta guztien artean eta metodo demokratikoak erabiliz nazio politika

1 Lelio Baso, «Il partito nell’ordinamento democratico moderno», Indagine sul Partito Politico (Milan, Dott. A. Giuffrè Editore, 1966), 3-128.

121

zehazteko». Alemaniako 1949ko Konstituzioak 21. artikuluan dioenez, «alderdiek laguntzen dute herriaren borondate politikoa eratzen. Askatasuna egongo da alderdiak sortzeko. Horien barne antolakuntza printzipio demokratikoen araberakoa izan beharko da. Alderdiek jendaurrean adierazi beharko dute nondik atera dituzten baliabideak (…)». Frantziako 1958ko Konstituzioak 4. artikuluan dioenez, «alderdi eta elkarte politikoek sufragioa ahalbidetzen dute. Alderdiek modu askean eratu eta jarduten dute. Nazio subiranotasunaren eta demokraziaren printzipioak errespetatu behar dituzte». Espainiako 1978ko Konstituzioa are zehatzagoa da, eta 6. artikuluan dioenez, «alderdi politikoek aniztasun politikoa adierazten dute, herri-borondatea eratu eta agertzen laguntzen dute, eta parte-hartze politikorako ezinbesteko tresnak dira. Alderdiak eratzeko eta haien eginkizunak egikaritzeko askatasuna dago, betiere, konstituzioa eta legea errespetatzen diren ginoan. Haien barne egitura eta jardunbidea demokratikoak izan beharko dira». 3. Alderdi politikoen izaera juridikoa Alderdiak konstituzio testuetan jasotzean, bukatutzat jo daiteke garrantzi handiko fenomeno hori juridifikatzeko prozesu luzea. Baina, alderdi politikoak Arauen arauan jasotzeak alderdiak estatuaren organo bihurtzen direla esan nahi al du? Paradoxa izango litzateke gorputz politikoak izaera pribatuko elkarte batzuk —gizartean gorputz politikoari zuzendutako eskariak bildu eta igortzeko sortuak— irentsi eta, beraz, azken horiek jatorrizko izaera galtzea. Ikus dezagun, bada, zer gertatu den. Estatu Batuetan, Smith v. Allwright auzian (321 U.S. 649, 1944), Auzitegi Gorenak adierazi zuen alderdi baten izendatze-sistema (hau da, hautagaiak izendatzeko sistema) estatuko arauren batek jasoz gero, alderdi politikoa «an agency of the state» zela, estatuaren erakunde bihurtuz. Geroago, Auzitegi Gorenak iritzia aldatu eta alderdi politikoek izaera pribatua zutela adierazi zuen. Horrez gain, bete-betean asmatu eta esan ohi da alderdi politikoen eginkizunak publikoak direla, eta erkidegoarentzat oso garrantzitsuak. Alderdiek ez al dute laguntzen iritzia eratzen, baita egunen batean erantzukizun politikoak izango dituzten herritarrengan ere? Ez al dira hauteskundeen oinarri? Ez al dute eraginik erakundeetan? Hala ere, eta beharbada oraindik ere eskema euroliberalen arabera pentsatzeko moduak ditugulako, alderdiei buruz dugun ideia ez dator bat euren estatu izaerarekin. Alderdia herritarren borondatezko elkartzea da. Alderdia gizarte zibileko kideen eta botere publikoen arteko komunikabidea da; alderdiek gizarte kezkak aukeratu (ad. langabezia, justizia admi122

nistrazioaren jardunbide eskasa…) eta boteredunei jakinarazten dizkiete, batzuetan konponbideak proposatuz. Argi dago alderdiek boterea lortzen dutenean, euren programak betetzen saiatzen direla, hau da, aurrez ikusitakoa egiaztatu eta egoki iruditzen zaizkien konponbideak aplikatzen. Baina horrek ez ditu alderdiak bulego erako erakunde, zerbitzu publiko zehatz batez arduratzeko organo edo konstituzio organo bihurtzen. Zein da ordenamenduek hartu duten konponbidea? Espainian, herri eginkizunak betetzen dituzten elkarte pribatutzat hartzen dira. Alemanian, alderdiak arautzen dituen legeak modu honetan definitzen ditu: «herritarren elkarteak dira, eta epe luzean eragina izaten dute Federazioan edo Land batean islatutako borondate politikoaren eraketan. Herria Bundestagen edo erregio-dietan ordezkatzen laguntzea dute helburu, betiere euren helburuak seriotasunez eraikita daudela bermatuz gero (…)». Frantzian, «alderdi politikoek ez dute estatutu berezirik. 1901eko uztailaren 1eko legeak elkarteentzat ezarritako ereduan oinarritu daitezke; hain zuzen ere, alderdietako batzuk elkarte gisa onartu dira (hots, nortasun juridikoa dute). Beste batzuek, ostera, ez al dute nortasun juridikorik»2. Italian, G. U. Rescignoren esanetan, alderdi politikoak ez dira elkarte moduan onartu, hau da, ez dute nortasun juridikorik; hori dela eta, kontratatu, betebeharrak hartu eta judiziora agertzeko gaitasuna duten arren, estatuaren kontroletik kanpo daude3. Alderdi politikoak —nortasun juridikoa izan ala ez— elkarte pribatu gisa hartzea nahasgarria da, gaur egungo sistema politikoetan eurek duten zeregina kontuan hartuz. Tentsioa dago alderdien izaera pribatuaren eta euren sortzaile den gizartetik aldentzeko duten joeraren artean, baita euren jatorriaren eta berezko bokazioaren artean ere. Esangura horretan, alderdien finantzaketa publikoa beste urrats bat da gizartetik aldendu eta estatu eremuaren barruan kokatzeko prozesuan. Baina puntu labaingarri hori jorratu aurretik, alderdien funtzioak aztertuko ditugu. 4. Alderdi politikoen eginkizunak Alderdiak, batez ere, gizarte anizdunetako gatazkak bideratzeko tresnak dira. Erkidegoa banatzen duten faktoreek mota guztietako gatazkak sor ditzakete. Besteak beste, hurrengoak dira faktoreak: gizarte klaseak

2 Jean-Louis Quermone, Les régimes politiques occidentaux (Paris, Éditions du Seuil, 1986), 211-212. 3 Giuseppe Ugo Rescigno, Corso di Diritto Pubblico (Bolonia, Zanichelli Editore, 1984), 318-319.

123

egotea, erregio edo nazio nortasuna defenditzea, erlijio eta hizkuntz desberdintasunak, askatasun, berdintasun, ordena eta agintaritzaren aurreko jarrera. Alderdi politikoak desberdintasun horiek oinarri gisa hartu eta politikaren bidetik konpontzen saiatzen dira. Horrela, alderdiek benetako desberdintasunak gatazka ideologiko eta politiko bihurtzen dituzte. Gatazkak eztabaidatu eta, beraz, modu baketsuan konpondu ahal izango dira. Alderdi askotako sistemari datxekion borrokak itxuraz etsai amorratua den horrekin tolerante izatera behartzen du. Alderdi bakoitzak, gizartearen eskaerak kontuan hartuz, helburu nagusiak finkatuko ditu. Zeintzuk dira helburuok? Besteak beste, ekoizpen modu baten nagusitasunak eragindako desberdintasunak gutxitzea; etnia, kultura edo erlijioan gutxiengo dena aintzat hartzea; eta egon dagoen ordena juridikoa aldatzea. Duela gutxi arte, gobernatzeko programa helburu nagusi horien inguruan egituratzen zen; gainera, horren eraginez, alderdi bakoitza ideologia batekoa ala bestekoa zen. Berbarako, koadroen edo gorenen alderdiak alderdi burgesak ziren eta, batez ere, ordena, hierarkia eta klase bidezko gizartea zaintzeko ardura zuten. Gaur egun, ideologiak indarra galdu du, eta, aldiz, garrantzi handia ematen zaio kudeaketa eraginkortasunez gauzatzeari. Botorik gehien duten alderdiek gero eta gehiago klasearteko izaera dute, eta ez dute ia ideologia zehatzik. Ideologia urri hori agerian geratzen da, besteak beste, abortu, eutanasia, heriotza zigorra eta antzeko arazo zehatzen aurrean. Alderdi horiek enpresa politikoak dira eta marketinga, hots, masen komunikabide bidezko propaganda, erabiltzen dute. ÂŤOmnibus alderdiarenÂť edo catch all party delakoaren antza dute. Modu horretan, jatorrizko esangura galtzen dute liberal eta sozialista hitzek, baita militante eta jarraitzaile direlako horien izana ere. Gizabanako eta antolakuntzaren arteko harremanak erabilgarriagoak izango dira: idealek garrantzi txikiagoa izango dute, eta, batzuetan, joera ideologikoak interesen mesedetan sakrifikatuko dira. Alderdi bakoitzak gauzatu nahi duen planak bete-betean ukitzen du gizartea. Baina, horretarako, aldez aurretik alderdiak ezinbestean lortu behar du botere politikoa. Botere politikoa lortzeko irrika alderdiaren ideiari berari datxekio. Baina, nola lortzen da botere hori? Sistema demokratiko-liberalean, boterea hauteskundeen bidez bakarrik eskura daiteke. Beraz, alderdiek hauteskundeekin zerikusia duen guztian parte hartu behar dute. Hasteko, alderdiek kontrolatu ohi dute ordezkaritza karguak betetzeko hautagaien izendapena. Beste edozein ogibidetarako bezala, hemen ere prestaketa beharrezkoa da eta, normalean, alderdiak berak ematen du. Horrez gain, esan bezala, alderdi politikoak bere hautagaiak aukeratu behar ditu. Europan, alderdiaren aparatu burokratikoek hartzen dute erabakia, eta ez alderdiaren biltzarrak, gorengo erakunde den aldetik. Es124

tatu Batuetan, komunikabideak apurka-apurka alderdiak ordezten ari dira, hautagaiak aukeratu eta ebaluatzen baitituzte, batez ere, lehendakaritzarako hauteskundeetan. Hauteskundeetan, alderdiek gobernatzeko programa desberdinak eta hautagaiak aurkezten dituzte, eta herritarrek horien artean aukeratu. Modu horretan hartzen du parte herriak botere politikoan. Honaino, alderdien funtzioak aztertu ditugu gizartearen ikuspuntutik, hau da, alderdia gobernura heldu aurretik. Baina hauteskundeak irabazi ondoren, ganberetan ordezkaritza lortzen duten alderdiek beste eginkizun batzuk dituzte, estatuaren erakunde laguntzaile baitira. Alderdien eginkizunetako bat hautaketetako arauak ezartzea da (sufragioa, mugabarruak, hauteskunde kanpainak, ordezkaritza mota eta zenbaketa formulak, hautaezintasun arrazoiak etab.). Botere legegilearen barruan, nabarmendu behar da botere legegileak parlamentuaren erregelamenduak eztabaidatu eta onartu behar dituela. Baina, zalantzarik gabe, eginkizunik garrantzitsuena da alderdi irabazleak bere programako norabide politikoa ezartzea; dinamika politikoa eratzen du, bere helburuen arabera. Parlamentuan ordezkaritza lortzen duten alderdi galtzaileen eginkizuna oposizioa izango da. 5. Alderdi sistemak Alderdiaren ideiak, berez, alderdi aniztasuna dakar. Aurkakoa esatea kontraesana izango litzateke. Munduaren eta bizitzaren ulerkera desberdinak —alemaniarrek Weltanschaungen deitzen baitute— alderdi desberdinen bidez islatzen dira politikaren esparruan. Jean Charloten esanetan, alderdi sistema da inguru politiko jakin baten barruan elkarri eragiten dioten alderdien multzoa. Izatez, alderdiak beste batzuekin nahitaezko harremanetan daude, beste batzuei erreferentzia eginez eta besteekin lehian. Alderdi sistemak desberdinak dira herrien arabera. Dena den, «sistema» diren heinean, hurrengo bi ezaugarri hauek izango dituzte: 1) alderdiek politikaren esparrua legebidezkotu eta definitzen dute4. Alderdiek, isilbidez eta beren beregi, politikaren esparrua irudikatzen dute; politikaren esparru hori gizartetik bananduta dago, eta arau bereziak ditu. Alderdi politikoek, halaber, politikako profesionalen beharra eta alderdien arteko borroka defenditzen dituzte. Azken finean, alderdiek ezartzen dituzte politikaren

4 Michel Offerlé, Les Partis Politiques (Paris, PUF, 1987), 89. Paragrafo horretan agertzen diren lerroak ere aipatu egileak egindako oharren kopia aske eta laburtuak dira.

125

edukia eta mugak (jokoan sartu behar dena eta sartu behar ez dena, eta eskatzaile berrien artean zein sartu behar den eta zein ez). 2) Alderdien artean harreman dialektikoak daude, elkarri eragiten diotenak. Alderdien artean lehia dago eta, horren ondorioz, euren artean desberdintzeko ikurrak (programak, siglak, erreferentzi puntuak) erabiltzen dituzte. Baina, aldi berean, alderdiek elkar kopiatzen dute, eta antzeko bihurtzen dira, neurri batean behintzat. Alderdi sistemak kasuan-kasuan duen itxuraketa hainbat aldagairen araberakoa da. Aldi berean, aldagai horiek beste faktore batzuen araberakoak dira. Jean Blondelek hurrengo bost aldagaiak ezarri zituen5: —«Kopurua». Alderdi biko edota alderdi askotako sistemak bereizteko hartzen da kontuan, ñabardurak gorabehera. Adibidez, G. Sartorik honako sistemak aipatzen ditu: alderdi gaileneko sistemak eta alderdi nagusikoak, eta aniztasun moderatuko sistemak eta aniztasun polarizatukoak. Hauteskunde sistemak zerikusia du alderdien kopuruarekin, M. Duverger-ek 1945ean frogatu zuen moduan. —«Indar erlatiboa», politika eraketa bakoitzak duen boto, eskainu edota afiliatuen ehunekoaren arabera kalkula daitekeena. —«Ideologia». Aldagai honen eragingarritasuna gutxitu egin da azken hamarkadetan. Hori horrela izan da, alderdiek euren programetan esan eta benetan egiten dutenaren artean alde handia dagoelako, eta gaur egungo hautesleei gehien axola zaiena alderdiak kudeaketa ona egitea delako. Dena den, ideologi banaketak garrantzi handia du oraindik, sinbolo eta mitoek kolektibitatearen pentsamoldean eragin handia dutelako. —«Alderdiak duen sostenguaren izaera». Beharbada, gogoan izan behar da gizarte klase batekoa izateak —eta horren kontzientzia izateak—, arrazak, etniak, hizkuntzak, erlijioak, kulturak eta osagai horien arteko jokoek duten garrantzia. —Eta, amaitzeko, alderdien barne «egitura» (osaera eta antolaketa, hau da, koadroak edo pertsonak egotea, klase izaera edo klase arteko izaera, organigrama eta jardunbidea —autoritarioa edo demokratikoa—). Alderdi sistemak, gizarteko beste osagai batzuekin batera —esaterako, historia eta egitura ekonomikoa—, sistema politikoa eta gobernuaren erakunde zehatzak baldintzatzen ditu.

5 Jean Blondel, Introducción al estudio comparativo de los Gobiernos (Madril, Revista de Occidente, S.A., 1972), 167-168.

126

6. Alderdi politikoak eta boterea Hauteskundeak irabazten dituen alderdiaren izaera aldatu egiten da, alderdia boterean dagoen bitartean. Era berean, militante eta hautesleekin dituen harremanak ere aldatu egiten dira. Alderdi batek edo batzuek boterea lortzean, alderdietako kideek berehala beteko dituzte estatuko organoak. Une horretatik aurrera, hots, kide aktiboenak gizarte esparrutik maila politikora igarotzen direnean, alderdiak ordu arte izandako bitartekari izaera galduko du; izan ere, egindako hitz-emateak betetzeko eta bere programaren ildo orokorrak zehazteko moduan dago. Alderdi irabazlea edo irabazleak hautesleen ordezkari eta gainerako herritarren agintari —legebidezkoak, gehiengoaren erregela onartuta— bihurtzen dira. Baina alderdiaren ezaugarriak aldatzea da gobernuaren esparruan sartzean gertatzen den ondoriorik garrantzitsuena. Botereak bere eremuaren barruan edo hurbil mugitzen den edozein subjektu ezinbestean aldatzen du. Epe baterako, alderdi edo koalizio irabazleko buruzagien eta estatuko organoen artean bat-egitea gertatuko da; bat-egite horrek konstituzionalismoaren galga eta oreken oinarrizko sistema arriskuan jar dezake; botere-banaketa eta botereen arteko harremanak alda ditzake. García Pelayoren hitzetan, alderdien estatuan, «bi organoen [parlamentuaren eta gobernuaren] independentzia formala alde batera utziz, mendekotasuna dago alderdi batean edo alderdien koalizioan kokatutako erdigune erabakigarriarekiko; [eta] horrela, botereen banaketa horizontala erlatibizatu eta ordezten dute, batetik, gobernu-parlamentuaren gehiengoak eta, bestetik, parlamentuko oposizioak [gutxiengoak]»6. Zorionez, politika lehia askeko inguruan, boterea duen alderdia edo koalizioa ez dago inoiz bakarrik. Hurbileko alderdi batek edo batzuek —baina, egia esan, kasu guztietan ez— haren agintea kontrolatzen dute, kritikak eginez, interes desberdinak eta iritzi ofizialaren aurkakoak defendituz, eta gizartearen arazoen aurrean konponbideak proposatuz. Hau da, sistemaren barnean legezko oposizioa egin eta beste gobernu hautabide bat eskaintzen dute. Oposizioaren edukia, forma, indarra eta botere hautabide bihurtzeko aukera, konstituzioan eta praktikan aurreikusitakoaz gain, egon dagoen alderdi sistemaren —alderdi bi edo askotakoaren— araberakoa izango da. Horrez gain, kontuan hartu beharko da erkidego politikoak oinarrizko balioen inguruan duen adostasun edo banaketa maila. Alderdiak bere kideekin eta jarraitzaileekin dituen harremanak ere aldatuko dira, horrek boterea lortzen duenean. Izendapen askeko kargu eta lekuak konfiantzazko pertsona gutxi batzuek beteko dituzte. Alderdia osatzen dutenen artean berehala bereiziko dira, batetik, gorakariak,

Manuel García Pelayo, El Estado de Partidos (Madril, Alianza Editorial, 1936), 113-114.

127

hots, zurikeriarako prest daudenak, eta, bestetik, oinarria, jende asko bildu eta maneiagarria dena. Sektorerik zintzoenek ez dituzte merezi gabeko onurarik onartzen; eta oraindik interesgarriagoa dena, ez daude ados «errealismo politikoak» agintea duen nukleoari eskatu dizkion moldaketekin. Bada, ez da ahaztu behar kanpo osagai oso indartsuak daudela, eta horiek edozein gobernuren jarduera baldintzatzen dutela. Adibidez, egoera ekonomikoa, sindikatu eta enpresa indarren korrelazioa, aurreko gobernuek bereganatu eta hauteskunde garaian hartutako konpromisoak, eta nazioarteko egoera; gaur egun azken horrek eragin izugarria du. 7. Alderdien finantzaketa Beste klub edo elkarte batzuen moduan, duela hiru hamarkada arte, gutxi gorabehera, alderdi politikoek aurrera egiten zuten euren kideek aldiroaldiro ordaintzen zizkieten kuoten bidez, jarraitzaile eta aldekoek noizean behin egiten zituzten dohaintzen bidez eta interes edo presio taldeek ematen zuten diruaren bidez —azken diru iturri hau alderdiei dagokie bereziki—. Baina, masa demokrazietan, alderdiek euren antolakuntza egiturak berriztatu, eta giza baliabideak eta baliabide ekonomikoak handitu behar izan dituzte. Esate baterako, edozein hauteskunde kanpainatan, mota guztietako baliabideak erabiltzeko diru kopuru handia behar dela ohartuko gara. Nazio osoan indarra duen alderdi politikoaren gastuei aurre egiteko, hautagai batek ere ez du nahiko ondarerik —Estatu Batuetan, Ross Peroten salbuespena alde batera utzita—, ez-afiliatuei edo dohaintzei esker pilatutako nahiko diru-kopururik. Egia da alderdiek ondare jakina izaten dutela eta horren administrazioak diru-sarrerak ematen dituela. Horrez gain, banketxeek nahiko erraz ematen dizkiete maileguak. Hala eta guztiz ere, badirudi errentak eta zorpetzea ez direla aski alderdien beharrizan ekonomikoei aurre egiteko. Diru eskasia hori kontuan hartuz, eta alderdi politikoek gaur egungo demokrazien bizitza politikoan funtsezko zeregina dutenez gero, ondorioztatu da komenigarria dela alderdi politikoen finantzaketa publikoa. Izan, badira proposamen horren aurkako arrazoinamenduak. Teoriaren aldetik pisurik handiena duenak dio, alderdiak direla gizartean sortutako elkarte pribatuak, eta euren helburua dela gizartearen eskaerak estatuari jakinarazi eta estatu aparatua kontrolatzea. Beraz, ekonomiaren arloan alderdiak estatuaren menpe geratuz gero, alderdien izaera hutsaldu egingo litzateke. Ekkehart Steinek dioenez, finantza mendekotasuna bereziki arriskutsua da: «Wess’Brot ich ess, dess’Lied ich sing»7. Hitzez hitz itzuliz

128

E. Stein, Derecho Político (Madril, Aguilar, S.A. de Ediciones, 1973), 158.

gero: «Jaten ematen didanaren kantua abesten dut»; eta bertsio askean: «Nork ordaindu, horrek agindu». Finantzaketa publikoaren aurka hurrengo argumentua ere erabil daiteke: afiliatzea nahitaezkoa ez bada, zergatik lagundu behar diete herritar guztiek alderdiei? Polemikak aurrera egin arren, finantzaketa publikoaren bidetik jo eta finantzaketa pribatua arautu da. Polemika hori 1966tik aurrera zabaldu zen Danimarkan, Suedian, Alemanian, Italian, Estatu Batuetan, Austrian, Portugalen, Belgikan, Espainian, Frantzian —1988 eta 1990ean—, eta inguruko herrietan. Hona hemen arau horien helburuak: 1) alderdi politiko guztiei gutxiengo baliabideak bermatzea, alderdien arteko lehian nolabaiteko berdintasuna egon dadin; berdintasun hori ezinezkoa izango litzateke, finantzaketa pribatua baino ez balitz egongo; 2) interes eta presio taldeen aurrean alderdi politikoen independentzia bultzatzea; izan ere, taldeok arriskuan jartzen dute alderdiek erabakitzeko duten askatasuna, horri laguntza ematea erabakitzen badute behinik behin; eta 3) jarduera politikoari, sarrera eta gastuei dagokienez, sinesgarritasuna eta gardentasuna ematea. Kasuan-kasuan hartutako erabakiak aldatu egiten dira sistema politiko eta idiosinkrasia bakoitzaren inguruabarren arabera. Hemen ez ditugu guztiak aztertuko. Alderdiei baliabide publikoak ematen zaizkie, hain zuzen ere, diruzkoak edo zerbitzu batzuk dohainik erabiltzeko aukera, berbarako, posta edo telebista. Dena den, horretarako, hurrengo egoerak hartzen dira kontuan: alderdien ohiko ibilera; alderdiak nola jarduten duen biltzarretan parlamentuko taldeen bidez; eta alderdiaren ibilera hauteskunde garaian. Finantzaketa pribatuari dagokionez, hirugarrenen ekarpenei debeku eta muga batzuk ezartzea da ohikoena. Horixe egiten du Espainian alderdien finantzaketari buruzko uztailaren 2ko 3/1987 Lege Organikoak. 8. Alderdien arteko kidetasuna Frantziako esaera zahar batek hurrengoa dio: «Qui se ressemble s’assemble» («Antxumeak antxumetara, haurrak haurretara»). Horren arabera, badirudi antzeko ezaugarriak dituzten gizabanakoek elkartzeko joera dutela. Alderdien kasuan, hitz joko bat eginez, hurrengoa esan genezake: «Qui s’assemble finit par se ressembler», hau da, elkartzen direnak azkenean antzeko bihurtzen dira. Alderdien artean kidetasun fenomenoa gertatzen da; nire ustez, horren arabera, parlamentu alderdiek eta horien diputatuek antzekoak izateko joera dute. Nire ustez, zalantzaezina da parlamentuan ordezkaritza duten alderdien buruetako taldeek azkenean interes eta jokabide erkideak izango dituztela. Horiek alderdien arteko borrokak estaliko dituzte. Ganberetan ordezkaritza izateko behar adinako boto lortzen duten alderdi guztiek «klase 129

politikotzat» dute euren burua. Horrek esan nahi du politikan diharduten profesional taldeak direla, hau da, gizartetik bereizita dagoen pertsona eta familia multzoa, eta pribilegio eta betebehar (esangura ahulean) bereziak dituztela —eta, egia esan, badituzte izan—. Uste horrek atzean du tradizio plutokratiko eta elitista, nazio subiranotasunaren ordezkariak betidanik bereizi dituena; tradizio hori politikaren ulerkera oligarkiko eta klasistatik geratzen den aztarna da. Horren adibiderik argienak parlamentukideen bortxaezintasun eta ukiezintasuna dira. Alderdi politikoetan agintea duten nukleo murriztuek politika monopolizatu eta alderdi horien oinarrian daudenengandik eta gainerako herritarrengandik eskuragaitz egiten dute aurreko hau. Ondorenez, alderdietako buruek komunikazio bideak sortu behar izan dituzte —bozeramaileak, informazio bilerak, prentsaurrekoak—. Horiek ez lirateke beharrezkoak izango, alderdien barne jardunbidea benetan demokratikoa balitz eta kanpo jarduerak gardentasunez egingo balira. Parlamentuan ordezkaritza duten alderdien izaera oligopolitikoa —salbuespenak salbuespen— are nabariagoa da, «alderdien aldeko pribilegioak ematen dituzten mekanismoak aztertuz gero. Mekanismo horien ondorioz, zaila izango da alderdi politiko berriak sortu eta sendotzea (…). Horrez gain, parlamentuan ordezkaritza duten alderdien ekimenen alde egingo dute, beste edozein talde edo gizabanakoren ekimenen kaltetan (…)»8. Beraz, politikarien artean korporatibismo argia gertatzen da. Horrek alderdiak herritarrengandik aldendu eta, alderdiaren barruan, afiliatuak agintariengandik urruntzen ditu. Horren guztiaren ondorioak dira, besteak beste banaketa, informazio pribilegiatua egotea eta gizarte errealitatetik aldentzea; hori, egia esan, ez da berria, baina tamalgarria behintzat bada. Dena den, egoera hori hobetzeko, erantzukizuna, gardentasuna, barne demokrazia eta prentsaren mobilizazioa erabil litezke. 9. Presio taldeak Lucas Verdú irakaslearen definizio egokiaren arabera, «presio taldea edozein gizarte eraketa da, iraunkor eta antolatua dena. Horren helburua da, botere publikoak bultzatzea neurriak (legegileak, administrazio- eta epai-neurriak) hartzeko, indargabetzeko, edo neurririk ez hartzeko. Neurri horiek presio taldeen aldekoak izan behar dute, edo, behintzat, talde horien ideia eta interesei ez diete aurka egin behar. Dena den, jokabide horrek ez dio erantzukizun politikorik eragingo talde presiogileari, honek bere

130

Giuseppe Ugo Rescigno, op. cit., 3. oharra, 322.

helburua lortuz gero»9. Laburrago esanda, interes berberak dituen pertsona taldea da, eta politikan eragina izaten saiatzen da. Presio taldearen ideiak esangura negatiboa izan dezake, sinekurak, kalonjetzak edo botere politikoaren aldetik tratu berezia lortzeko isilean egindako azpijokoei lotzen zaielako konturatu gabe. Ez du nahitaez horrela izan behar; presio eta ustelkeria taldeak ez daude eskutik oratuta. Kasu askotan, boterearen gaineko presioa argitan egiten da, guztiz agerikoa izaten da. Demokrazia modernoetan, alderdi politikoen ondoan, izaera bereziko talde eta elkarteak daude; bizitza eta gizarte heterogeneoaren adierazpen dira, eta erdietsi nahi diren balioetako bat osatzen dute, hitz batez esateko, aniztasuna. Alderdi politikoen helburu eta eginkizunak zeintzuk diren kontuan hartuz, normala da interes partikularrak defenditu eta sustatzeko herritarren taldeak eratzea (hala ere, interes batzuk nazioaz gaindikoak izango dira, planeta osokoak, berbarako, Greenpeace-ren kasua). Presio taldeen barruan sartu beharko lirateke, besteak beste, mediku eta abokatuen elkargoak, nekazarien elkarteak, kirol federazioak, banketxe handiak, kontsumitzaileen elkarteak, Amnistia Internazionala, Drogaren aurkako Amak eta abortuaren aurkako taldeak. Ikuspuntu zabalagotik, presio taldeen barruan sar ditzakegu eliza edo elizak, sindikatuak eta prentsa. Egia da horietako batzuek baliabide gehiago eta hobeak dituztela, botere politikoan eragin handiagoa izateko. Horrez gain, talde horietako batzuk konstituzio testuetan jasota daude, beste batzuk, ordea, araututa bakarrik edota, besterik gabe, ordenamendu juridikotik kanpo geratzen dira. Baina horiek guztiek eta gehiagok ere, une jakin batean, botereari presioa egiten diote, euren helburuak lortzeko. Hau da, zuzenean edo zeharka —ad., iritzi publikoaren bidez—, ordezkatzen dituzten interesen aldeko neurriak ezartzeko, eskaera egiten diete administrazioari, parlamentuari, gobernuari, botere judizialari eta alderdi politikoei. Hala ere, talde horien helburua, alderdiena ez bezala, ez da boterea lortzea. Gainera, alderdiek ez bezala, ez dute interes orokorra defenditzen. Euren zeregina da gizarteak dituen helburuak batu, antolatu eta asetzeko eskatzea, bestela ez bailirateke kontuan hartuko. Gaur egun, estatu guztietan presio taldeen kopurua handia da. Kopuru hori handituz joan da hurrengo arrazoien ondorioz: batetik, gizarte interesak gero eta gehiago desberdintzea; bestetik, botere publikoek gero eta gehiago esku hartzea norbanakoenak diren eremuetan. Dena den, presio talde guztiek ez dituzte interes ekonomiko, profesional edo militarrak defenditu edo sustatzen. Batzuek lan egiten dute ideia edo idealen alde, arazo orokorren konponbidearen alde edo bakearen alde.

Pablo Lucas Verdú, Principios de Ciencia Política, III lib. (Madril, Tecnos Ed., 1971),

131

Presio taldeek jarduten duten eremuaren —botere politikoaren inguruan— eta garrantziaren ondorioz —izaera bereziko botere egiturak dira—, eurok arautu behar direla pentsatu ohi da. Estatu Batuetan, adibidez, 1946tik aurrera lobby izenekoak estatu lege askoren eta lege federal baten bidez araututa daude; lege federal hori askotan gaurkotu da —azkenengoz 1979an—. Espainian, CDS alderdiak, 1992ko abenduaren amaieran, legezkoa ez zen proposamena aurkeztu zuen, interes taldeen erregistro publikoa eratu zedin. Edonork asma dezakeen bezala, kezkarik handiena sortzen dute presio taldeek euren helburuak lortzeko erabiltzen dituzten bideek. Metodo horiek ez dira beti publikoak edo pribatuak, agerikoak eta legezkoak (ad., propaganda, hauteskunde garaian diruz laguntzea, kaleetan manifestazioak egitea, etxeetara gutun andana bidaltzea). Influentzia trafikoarekin zerikusia duten jarduera guztiak ere hemen sartuko genituzke: kontaktu eta harreman pertsonalen eremua, agentzia ofizial eta organismo publikoekin dauden loturen esparru ilunak. Presio talde batzuek boterearekin dituzten harremanetan dago horien habia «berezkoa»: balaku eta mehatxuak, derrigortze eta txantajeak, funtzionario eroskeria eta bezerokeria, bete gabeko hitz-emateak eta mesedeen elkartrukea. Bukatzeko, aipatu behar dugu, gobernu, nazioarteko erakunde eta nazioaz gaindiko enpresek nahi baino gehiagotan presio talde gisa jarduten dutela helburu zehatzak lortzeko, euren mugetatik edo egoitzatik kanpo. Kasu horietan, zailagoa da jardunbide horien legezkotasuna kontrolatzea, eta ia ezinezkoa jokabide horiek auzitegietan epaitzea. Bibliografia Gaian zehar aipatu lanez aparte eta, orobat, M. Ostrogorski, R. Michels, M. Duverger eta G. Sartoriren lan klasikoez gain, hurrengo hauek ere oso erabilgarriak dira eta gaztelaniaz argitaraturik daude: BLAS, Andrés de eta PASTOR, J. (koord.), Fundamentos de Ciencia Política, Madril, UNED, 1997. GONZÁLEZ ENCINAR, J. J. (koord.), Derecho de Partidos, Madril, Espasa Calpe, 1992. MELLA MÁRQUEZ, M. (arg.) Curso de Partidos Políticos, Madril, Eds. Akal, 1997. VEGA, Pedro de et al., Teoría y Práctica de Partidos Políticos, Madril, Edicusa, 1977.

132

VII. ikasgaia

Komunikabideak eta politika Santiago Sánchez González

1. Zergatik gai hau Duela hamarkada batzuk, politikako profesionalak komunikabideek eskainitako aukerez konturatu ziren, baina, oraindik ere, Konstituzio zuzenbideko irakasleek —euren ekarpen teorikoetan— ez dute kontuan hartzen sistema politikoan prentsa idatziak eta ikus-entzunezkoek duten garrantzia. Bestela, nola azaldu zuzenbide fakultateetako programetan gai horri buruz ezer ez agertzea? Zorionez, ez da horrelakorik gertatzen Zientzia Politikoen, ez Kazetaritza edo Informazio Zientzien Fakultateetan, mass media direlakoen eta botere politikoen arteko harreman konplexuak beren beregi aztertzen baitira horietan. Zuzenbide Politikoan komunikabideen tratamendu berezia aldarrikatzen da hurrengo arrazoiarengatik: botere berri baten aurrean gaude, ezaugarri bereziak izan eta gizarteratzerako ohiko bideak ordezten ari dena. Botere horren eragina gizarte sistema osotik zabaldu da, eta sakon aldatu ditu komunikazio eta dinamika politikoa. Horren ondorioz, gaur egun ez da nahiko iritzi publikoaren aipamena egitea, sistema politikoaren barruan gertatutako aldaketa iraultzailea azaltzeko; izan ere, besteak beste, komunikabideek baldintzatzen dute iritzi publikoa honelakoa edo halakoa izatea. Komunikabide horiek jardungo dute masen eskariaren arabera, edo politika, ekonomia edo erlijio eliteek eraginda1. 1 Horren harira, Giovanni Sartorik hurrengoa idatzi zuen: «Iritzi-biltzeak Amerikako politikaren [eta beste demokrazia batzuetako politikarenak ere —gehitu behar da—] ohiko iparrorratza dira egun, inoiz baino gehiago; eztabaida guztiak pantailara [eta Espainian, irratira] iristen dira “jendeak hauxe uste du” gisa aurkeztuta. Baina, zinez, demopentsa-

133

Herritarrek aintzat hartu behar dute botere konplexu, aldakor eta gutxi egituratu hori (hala ere, botere hori osotasun bat balitz bezala hartzen dugu); orobat egin behar dute euren ogibidea dela-eta gizarte botereei —politiko, ekonomiko, espiritualei— datxezkien arriskuak bizirik iraun eta askatasuna izateko jakin behar dituztenek. Botere horrek gobernuko erakundeekin bat edota parlamentuz kanpoko oposizio gisa jardun dezake. Hori dela eta, ahal den neurrian, kontuan hartu behar da komunikabideen boterea eta horren erabilera bikoitza: batetik, herritarren eskubideak defenditzea, justizia eta aurrerakuntzaren alde egiteko; baina, bestetik, ordena defenditzea, kritika eta disidentziaren aurka egiteko. Gaur egun, gainera, badago inguruabar berririk: jarduera politikoa gero eta gehiago gauzatzen da «mass media» delakoen bidez. Komunikabideen botereari buruz hitz egitean, zein komunikabidez ari gara? Posta, telefonoa, faxa, zinema eta telegrafoa komunikabideak dira, baina ez ditugu horiek buruan. Gaur egungo egitate eta gizabanakoei buruz informazioa ematen dutenak ditugu gogoan. Komunikabide horiek albisteak iruzkindu, aztertu eta interpretatu egiten dituzte, azkar eta nahiko labur normalean. Era berean, denbora-pasa eta kultura berezia eskaintzen dituzte, baina eginkizun horiek eta beste batzuk ez zaizkigu interesatzen. Zehazki, prentsa idatziak, irratiak eta telebistak politikarekin dituzten harremanak aztertzea da gure helburua. Horiei buruz hitz egiteko, euskarria alde batera utzita, aspaldiko hitz bat erabiliko dugu: prentsa hitza. 2. Prentsa, gizarte ingurunea eta sistema politiko mota Prentsa giza talde handi bati zuzendutako gizarte jarduera da. Mezuak jasotzen dituen gizabanakoaren arabera, prentsak mundua eta bizitza ulertzeko moduak —alemaniarrek Weltanschauung deitzen dutena— sortu, aldatu edo indartuko ditu harengan. Prentsaz gain, hurrengo hauek ere eragina dute —batzuek besteek baino gehiago—, gizakiek politikari, gizarte arazoei eta munduari buruz duten ulerkera eraikitzeko orduan: familiak, elizak, eskolak eta sindikatuak, hain justu ere, horietan egiten baititugu lan eta aisia jarduera gehienak. Biztanle helduen gehiengoak, une jakin batetik aurrera, aipatu gaien eta politikaren inguruan moldatzen du bere iritzia, batez ere, masen komunikabideetatik jasotako informazioa oinarri hartuz. Jakina denez, mota

mendu baten aurrean al gaude? Edo media horien efektu erreflexu bat al da? (…) Herriaren ahotsa izenekoa, neurri handian, “komunikabideen ahotsa herriaren gainean” da.» Elementos de Teoría Política (Madril, Alianza Ed., 1992), 312.

134

askotako arrazoiek gizabanakoari —interesatuta egon arren— eragozten diote interes orokorreko gai batean sakontzea edo albiste baten zehaztasuna egiaztatzea. Beraz, gure irizpidea, gure iritzi politikoa, ez da eratzen modu aktibo eta zuzenekoan, baizik eta komunikabideek ematen dizkiguten gertakarien interpretazioak onartuz edo baztertuz. Bada, bide desberdinetatik adierazitako iritzi, interes eta ildo ideologikoak daudenean, gizabanakoak informazio iturriak hautatzeko aukera du; baina, horrez gain, iturri ezberdinek emandako informazio/albisteak, informaziorik eza eta albisteon irakurketa aldera ditzake. Horrelako sistemak adierazpen askatasuna izango du, eta iritzi publikoa autonomoa izango da. Modu horretan, gizarte gehienen izaera anizduna islatuko da. Baina, informazio guztia —edo informaziorik eza— pertsona edo talde baten kontrolpean dagoenean, herriak zer, noiz eta nola jaso behar duen erabaki, eta beste informazio iturrietara jotzea debeka dezakete horiek; kasu horretan, ez dago modurik jakiteko emandako «informazioak» zerikusirik ote duen benetan gertatu den horrekin. Era berean, ez da jakingo esaten den hori benetan gertatu ote den. Bestalde, ez dago irizpideak alderatzeko modurik, iritzi bakarra baitago, hitz batez esateko, ofiziala. Horrelako sisteman zentsura dago eta iritzi publikoa heteronomoa da, hots, vox populi delakoa ukatzen da. Horren bidez, adierazi nahi dut lotura estua dagoela gobernatzeko moduaren eta gizarte komunikaziorako sistemaren artean. Aurretik esan dudan moduan, «adierazpen askatasuna erregimen juridiko guztien oinarrian dago. Une jakin bateko botere egituraren izaera liberal edo demokratikoa den ikusteko, hurrengoak aztertu behar dira adierazpen askatasunari dagokionez: askatasun hori dagoen ala ez, horren erabilera (…), hori gehiegikeriaz erabiltzea, horren ulerkera, horren arauketa, horren hedadura eta horren interpretazioa (…)»2. Berbarako, ezinezkoa da erregimen totalitarioan informazio anizduna egotea. Totalitarismo nazi eta komunistetan, prentsa askerik ez zegoela esatea gutxi esatea da: erregimenari kalterik egiten ez zioten gertaeren berri baino ez zen ematen. Gainerako guztia propaganda, manipulazioa eta buru-jatea zen. Erregimen autoritarioetan —ugarienak diren aldetik—, gobernuak informazio bideak modu honetan kontrolatzen ditu: aurretiaz zentsura eginez; desberdinak izan arren gobernuaren aldekoak diren informazio bideak bultzatuz; eta sistema demokratiko-konstituzionalean adierazpen askatasunaren egikaritza diren jokabideak delitu gisa tipifikatuz. Dena den, erregimen autoritarioetan, monopolioa eta, batez ere, doktrina eta desinformazio maila ez dira erregimen totalitarioetan bezain handiak.

2 Santiago Sánchez González, La libertad de expresión (Madril, Marcial Pons Ediciones Jurídicas, S.A., 1992), 14.

135

Guk boterea eta informatzeko eskubidea aztertuko ditugu, konstituziodun erregimen demokratikoetan. Horietan, badaude gobernuaren jarduera kontrolatzeko mekanismo politikoak â&#x20AC;&#x201D;besteak beste, botere-banaketa eta oposizioaâ&#x20AC;&#x201D; eta, neurri txikiagoan, botere ekonomikoen jarduera kontrolatzekoak â&#x20AC;&#x201D;trust-en aurkako legeria eta lehia askea defenditzen duten auzitegiakâ&#x20AC;&#x201D;. Erregimenotan, botere politikoaren aurreko jarrera erabat definituta badago ere, prentsaren aurreko jarrera ez da hain zorrotz definitu. Beharbada horren arrazoia izan daiteke komunikabideen munduan aniztasun handia izatea (ez hedatze tresnei dagokienez bakarrik) eta mundu hori oso azkar aldatzea. Beraz, komunikabideei egin zaizkien kritikak ezin dira eraberekoak edo uniformeak izan, eta denboraldi baterako baino ez dute balio. 3. Prentsari buruzko teoriak Fred S. Siebert, Theodore Peterson eta Wilbur Schramek, 1956an, Four Theories of the Press. The Authoritarian, Libertarian, Social Responsibility and Soviet Communist Concepts of what the Press should be and do (Prentsaren lau teoria. Prentsa izan beharko litzatekeena eta egin beharko lukeena lau ikuspuntutatik: autoritarioa, liberala, gizarte-erantzukizunekoa eta sobietar komunismokoa)3 lana argitaratu zuten. Prentsaren eginkizunen tipologia zehazteko lehen ahalegina izan zen. Gizarte- eta politika-inguruetan komunikabide sistema desberdinak modu orokorrean azaltzeko ahaleginak izan ziren teoria horiek. Azken finean, agerian utzi nahi zen prentsa askeko ereduaren eta botere politikoaren menpe zegoen prentsaren arteko aldea; izatez, erregimen totalitarioa autoritarioaren bertsio astundua besterik ez zen, eta prentsaren gizarte erantzukizuna, erregimen liberal edo libertarioaren bertsio moldatua. Aztertzen ari garen konstituziodun esparru demokratikoa kontuan hartuz, azken biak labur-labur azaldu eta, ondoren, teoria berri batzuk gainetik ikusiko ditugu. Prentsaren teoria liberala kontzientzia eta erlijio askatasunaren aldeko borroken garaikoa da. Borroka horrek hasiera eman zion XVI eta XVII. mendeetako monarkia absolutuek izandako gainbeherari, baita horiekin lotutako bizitzaren ulerkera autoritarioei ere. Beraz, ez da harritzekoa

3 Four Theories of the Press. The Authoritarian, Libertarian, Social Responsibility and Soviet Communist Concepts of what Press should be and do (Urbana, University of Illinois, 1956).

136

funtsezko erreferentzia John Miltonen (1608-1674) lan hau izatea: Areopagítica. A Speech for the Liberty of Unlicensed Printing to the Parliament of England. Horrez gain, hurrengo hauen lanak ere kontuan hartu behar dira: John Locke (1632-1704) —Arrazoiaren Garaiaren fundatzaile esaten zaio—, John Trenchard eta Thomas Gordon, John Wilkes, James Madison, Thomas Jefferson —XVIII. mendean— eta, geroago, John Stuart Mill (1806-1873). Teorialarien arabera, prentsaren helburu nagusia informatu, entretenimendua eman eta saltzeaz gain, egia bilatzen lagundu eta botere politikoa jagon eta kontrolatzea zen. Konstituzioaren ikuspegitik, azken helburu hori zen garrantzitsuena. Dena den, boterea behar bezala jagon eta kontrolatzeko, nahitaezkoa zen gobernua tartean ez sartzea eta aurretiazko zentsurarik ez egotea. Baina horrek ez du esan nahi askatasuna zegoenik edozein mezu jendaurrean zabaltzeko; gizabanakoen izen onak, nazio segurtasunak eta gizarte moralak ezarritako mugak errespetatu behar ziren. Beraz, prentsa laugarren boterea edo Fourth Estate4 zen, eta ohiko hiru botereen ondoan zegoen. Prentsak gobernuaren abusuak eta kontzientzia txarra saihesten lagunduko luke, gizartetik bertatik salaketak eginez. Laugarren estatuaren kontrolari dagokionez, teoria liberalak defenditzen du, auzitegiak alde batera utziz, komunikabideen kontrola self-righting process delakoaren bidez egiten dela, «ideien merkatu askearen» barruan. Self-righting process da iritzi publikoak duen gaitasuna, beraren esku jarritako informazio guztiaren —egiazkoaren eta gezurrezkoaren— artetik gizartearentzat beharrezko eta erabilgarria dena aukeratzeko, eta baliagarri ez zaiona alde batera uzteko5. «Ideien merkatu» adierazpena «(…) ekonomia klasikotik hartutako metafora da; horren arabera, merkatuak merkatugaien kalitatea eta banaketa zehaztuko lituzke, estatuaren kontrolpetik aske balego eta monopoliorik egongo ez balitz. Ideien merkatu askean, okerra onartzen da iritzi desberdinen arteko lehiatik egia ondorioztatuko baita. [Azken finean] (…) demokrazian bizi diren herritarrentzat hobe da mota guztietako ideiak askatasunez hedatu eta jaso ahal izatea gizartearen barruan»6. 4 Thomas Carlylek Burkeri egotzi zion adierazpen hori, azken horrek ondokoa adierazi baitzuen: «Parlamentuan hiru estatu zeuden, baina, harago, kazetarien tribunan, laugarren estatua zegoen, guztien artean garrantzitsuena». 5 Egia esan, eztabaidatik —ideia kontrako eta desberdinen arteko eztabaidatik, alegia— argia egin edo egia ateratzen dela dioen esaldia berriz formulatzeko modua baino ez da; ideia hori John Miltonek bildu zuen hurrengoa idatzi zuenean: «Lurreko haize guztiek ere, askatuta, lurra astindu arren, Egiak ihes egiten ez duen bitartean, egiaren bidegabekeria izango da baimenak eta debekuak ematea; Iruzurrazi eskutik oratuta; nork daki inoiz egiak irabazi duen bien arteko elkargune aske eta nabarian?». 6 John Murray, The Media Law Dictionary (Washington, University Press of America, 1978), 62.

137

Prentsari buruzko teoria liberalaren oinarrian, boterearen aurkako filosofia zegoen —prentsak gobernuaren zaintzaile eta gizabanakoen eskubideen jagole izan behar zuela, alegia—. Filosofia horren arabera, arazo publikoen berri ematea eta arazo horiek eztabaidatzea hezkuntza politikorako eta autogobernurako bidea zen. Dena den, urteak aurrera joan ahala, ikusi zen prentsa askatasun osoa defenditzen zutenen oinarriak erlatiboak zirela eta, besteak beste, «ideien merkatu askearen» adigaia faltsua zela. Horren ondorioz, teoria horren kritikoek adierazi zuten, bai askatasuna eta erantzukizuna, bai komunikabideen boterea —gero eta handiagoa— eta gizartearekiko eginbeharrak lotzeko beharra zegoela. Beste garai batean inprenta eta egunkariak ugaritu, iritziak elkarri trukatu eta «ideien merkatuan» erraz sartzeari mesede egin zioten inguruabarrak erabat aldatu ziren industri, teknologi eta demografi iraultzak gertatu (irrati, zinema eta telebistaren sorrera, publizitatearen masifikazioa, urbanizazioa eta alfabetatzea) eta komunikabideak gutxiengoaren esku geratzean. Egoera berri horretan, zentsura eta gobernuen esku-hartzea ez ziren gainditu beharreko oztopo bakarrak, komunikabide askatasuna berma zedin. Bestalde, prentsak ez zituen bete —ez beti, ezta ondo ere— eratxiki zitzaizkion eginkizunak. Horrez gain, sentsazionalismoz eta kontserbakortasunez jokatu, eta mota guztietako abusuak egin zituen. Modu horretan, bere independentzia eta inpartzialtasunaren alde batzuk sakrifikatu zituen. Egoera horretan, Estatu Batuetan Prentsa Askatasunaren batzordea sortu zen, Bigarren Mundu Gerraren ostean. Batzorde horrek adierazpen askatasunari mehatxu egiten zioten arriskuak aztertu eta konponbideak proposatzen zituen. Urte batzuk geroago, Ingalaterrak bide berari jarraitu eta Prentsaren Errege batzordea sortu zuen; batzorde horrek aztertzen zuen jabetza pilatzeak prentsaren eduki aniztasunean zuen eragina. Batzordeak proposatuta, Prentsaren Kontseilu Nagusia eratu zen prentsaren erantzukizun ideia eta zerbitzu publiko izaera sustatzeko. Batzuen gomendioak eta beste batzuen kexak tarteko, prentsaren gizarte erantzukizunaren ideia gauzatzen hasi zen. Horrelakorik egon ezean, botere publikoen laguntza beharrezkoa zen komunikabideen eginkizunak, funtsezko ziren ginoan, modu egokian bete zitezen. Bestalde, eratze bidean zeuden masen demokrazietan, komunikabideek garrantzi izugarria erdietsi zuten, uste baino handiagoa, hain zuzen ere. «Gaur egun —1947an Prentsa Askatasunaren batzordeak idatzitakoaren arabera—, gure gizarteak hurrengoa behar du: lehenengo, gertakizunak inguru egokian azaltzea, eta azalpena argia, ulergarria eta benetakoa izatea; bigarren, kritikak eta iruzkinak egiteko forum bat; hirugarren, gizarte taldeen iritziak eta jarrerak adierazteko bidea; laugarren, gizartearen helburu eta balioak aurkeztu eta argitzeko metodoa; eta bosgarren, gizar138

teko kide bakoitzarengana iristeko modua, prentsak emandako informazio, pentsamendu eta sentitzeko joeren bidez»7. Beraz, gizabanakoak askatasunez adierazteko duen eskubidea errespetatzeaz gain, kontuan hartzen hasi ziren subjektu pasiboa, mezuen hartzailea eta erkidegoa. Prentsa kanpo eta barne presioetatik —erakunde eta finantza arlokoak— askatzeko egokitasuna adierazi zen. Horrela, prentsak bere zereginaren erantzukizuna izango du: zerbitzu publikoa eskaintzea. Azken finean, prentsa askatasunari datxezkion gizarte eginbehar eta zamak azpimarratu ziren. Prentsari buruzko teoria liberalaz eta prentsaren gizarte erantzukizunari buruzko teoriaz gain, hurrengo helburuak dituzten teoriak ere sortu dira horien ondoren: batetik, eremu geopolitiko desberdinetan —ad., garatze bidean dauden herrietan— komunikabideen benetako egoera azaldu nahi dutenak; bestetik, botere gehien duten herrietan sortutako arazoen berri ematen ahalegindu direnak. Azkenik, batzuek azpimarratu dute teoria horiek gaur egun ez direla oso erabilgarriak, prentsari buruzko adiera zaharkituan oinarritu eta izaera orokorra dutenez, ez baitute kontuan hartzen komunikabideek gaur egun duten jarduera konplexua8. 4. Komunikabideak eta bizitza politikoa Agidanez, prentsari buruzko teoriei gaur egungo ikuspuntutik egin ahal zaizkien kritiken artean, bat azpimarratu behar da: komunikabideak aurkezten dituzte bizitza politikoaren behatzaile soilak balira legez; komunikabideek, bakoitzak bere hedatze tresnaren arabera —egunkariak eta aldizkariak, irratiak eta telebistak—, bizitza politikoa islatu besterik ez omen dute egiten. Horretara aurkeztuta, dinamika politikoaz kanpoko erakunde izango lirateke horiek, nahiz eta dinamika horretan eragina izan. Baina galdetu behar duguna hauxe da: ea komunikabideak dinamika politikoaren atal ez ote diren, ea dinamika hori osatu eta aldatzen ez ote duten. Beraz, nola pentsa daiteke komunikabideek ez dutela zerikusirik kolektibitatea ukitzen duten erabakiak ezarri eta gauzatzeko prozesu politikoarekin? Nire ustez, oker hori gertatzen da komunikabideen eginkizunak jarduera bakar baten aurrean edo une zehatz batean —adibidez, alderdi

7 The Commission on Freedom of the Press, A Free and Responsible Press (Chicago, The University of Chicago Press, 1947), 20-21. 8 Ikuspuntu horretako autore bat Denis McQuail da, komunikabideetan aditua dena. Azken hogeita hamar urteetan, ekarpen ugari eta luzeak argitaratu ditu. Berbarako, Introducción a la Teoría de la Comunicación de Masas (Bartzelona, Paidós), 1991.

139

politikoek greba orokor edo atentatu baten inguruan egin edo esan dutena— baino ez direlako aintzat hartzen, edo komunikabideen eginkizun politikoa prozesu politiko orokorretik kanpo aztertzen delako. Modu horretan, besteak beste, ez dira kontuan hartzen arlo politikoan ohiko diren egitate hauek: gobernuaren eremutik albisteen aukerako iragazi gertatzea; boterean dagoen gobernuaren aldeko informazioa zabaltzean, gobernuaren babes sistematikoa egitea; ideologiaren ikuspegitik, gero eta uniformeagoa den munduan aniztasunari egindako erasoak. Errealitateak, aldiz, erakusten du komunikabide, protagonista politiko eta jendearen estekadura, baita horren azpian dagoen interes ekonomikoen jokoa ere; joko horrek aurreko faktoreen arteko elkarreraginak zehazten ditu. Zalantzarik gabe, komunikabideek politikari eta kudeatzaileen erabaki eta ekintzetan dute eragina: bultzatu, aldatu egiten dituzte horiek; komunikabideek sortutako prozesuen bidez, eskaera berriak egiten zaizkio sistema politikoari; komunikabideek eztabaida publikoa baldintzatzen dute, gertakizun politikoak aukeratu eta interpretatzen baitituzte. Dena den, komunikabideek ere, tartekari diren aldetik, agintari eta herritarren, ekonomia eta presio taldeen, eta gizarte eta nazioarteko inguruabarren eraginak izaten dituzte. Komunikabideak inguruaren barruan kokatzea eta horien mugak zehaztea zaila da prentsaren —modu askotarikoaren eta forma askotakoaren—, agente politiko eta ekonomikoen eta herritarren arteko harremanek dinamika konplexua eta mailaketak dituztelako. Edonola ere, modu murriztu eta partzialean, beti eman daiteke komunikabideen jarduera zehatzen berri, gutxienez bizitza politikoaren fase batzuetan eta eremu geopolitiko jakinetan. Hain justu ere, ondoren horixe egiten saiatuko gara. Berbarako, nabarmena da komunikabideek hauteskunde prozesuetan duten zeregina. Legegintzaldia amaitzen denetik —edo lehenago, iritzi-biltzeak argitaratuz—, bozkatzera joan arte, gaur egun, masa demokrazia guztietan, komunikabideak erabiliz —eta horien bidez— egiten da hauteskunde kanpaina osoa. Egia da, gure egunotan oraindik, alderdietako buruzagiak eta entzute handiko jendea estatu lurraldean luze-zabal eta goitik behera ibiltzen direla herritarrekin harreman hurbilak eta aurrez aurrekoak izateko. Dena den, kasu horietan ere, mitinak, festak eta hitzaldiak benetako eragina lortuko dute, prentsan horien berri ematen bada. Garaiotan, oro har, hautesleekin komunikatzeko erabiltzen den bidea prentsa da; jendeak egunkariak irakurri, irratia entzun eta telebista ikusten du. Horien bidez, politikariak herritarrengana heltzen dira. Aldi berean, politikariek komunikabideetara jotzen dute herritarren kezka eta arazoen berri izateko. Baina, bistan da, bitartekaritza lan hori ez da kutsurik gabea, ez neutrala ere. Esan behar da, gero eta arraroagoa dela hauteskunde garaian prentsak 140

aukera politiko bakar baten alde egitea —XIX. mendean ez bezala—. Era berean, egia da komunikabide askok informazioa ematean objektibotasuna dutela helburu. Hala eta guztiz ere, horrek guztiak ez du esan nahi komunikabide horiek neutralak direnik. Horren ordez, esan daiteke, à leur insu —euren buruak horretara jarri ez arren— ere, kazetariek programa edo lider politiko jakin batzuk babestu edo kritikatzen dituztela; horrela, herritarrak informatu eta hautesleen iritzia moldatzen dute. Galdera, beraz, hurrengoa da: zein neurritan dute eragina hautesleengan?, eta hautagaiengan?, eta horien osagarri gisa, zein da eraginik zabalena duen komunikabidea? Azken galdera horrek pisu handiko beste galdera batera garamatza: norenak edo nongoak dira komunikabideak? Nire ustez, herritar gehienek, hauteskunde kanpaina hasi aurretik, argi dute emango duten botoari buruzko iritzia; ez dugu hemen aztertuko erabaki hori hartzera bultzatu duten ideologia edo interesa. Horrekin esan nahi da biztanle multzo horretan komunikabideek izan dezaketen eragina oso erlatiboa dela. Aspaldi frogatu ohi da ematen den informazio politikoak gizabanako bakoitzaren ideia edo sinesmenak indartzen dituela, besterik ez; modu partzialean, horien arabera iritzia eratu eta botoa ematen da. Baina demokrazia egonkortuetan, eta «kataklismorik» gertatu ezean —berbarako, 1982an Espainian UCDk eta 1993an Frantziako Alderdi Sozialistak izandako porrota—, alderdi garaileak edo garaileek, antzeko boto kopuruak lortzen dituzte —askotan, hauteskunde legeriaren ondorioz, eta ez lortutako sufragio kopuruagatik—. Horrek esan nahi du balantzak alde batera edo bestera egiten duela boto gutxi batzuen ondorioz. Datu horrek —hain ezaguna, marketing politikoko aditu direnentzat— erakusten du, argi erakutsi ere, garrantzitsuena dela sustrai sakoneko ideologia, heziketa edo kultura politikorik ez duten biztanle multzoetan eragitea, euren iritzia alda daitekeelako; herritar horiek alderdi edo koalizio jakin bati botoa eman diezaiokete alderdiaren liderrak karisma badu, edota prentsan kanpaina ona eta egokia eginez gero. Herritarrez gain, diputatu, senatari edo lehendakari izan nahi dutenek ere komunikabideen eragina jasaten dute hauteskunde kanpaina osoan. Baina ez da berdin; kasu horretan, iritzien ildoa ez da norabide bakarrekoa —zuzeneko esku-hartzeak eta telebistako eztabaida urriak kenduta—, kazetariek kontsumitzaile, irrati-entzule edo telebista-ikusleei albisteak ematean gertatzen den moduan. Bihar-etziko klase politikoa, bere programa eta asmoak jakinarazteko komunikabideak behar izateaz gain, errotik saiatzen da komunikabideak manipulatzen eta bere alde jartzen. Hala eta guztiz ere, etengabeko harremanen bidez, komunikabideek etorkizuneko agintari eta oposizioko kideak aztertu, ebaluatu eta askotan hautatu egiten dituzte —gogoan izan Estatu Batuetan lehendakaria aukeratzeko hauteskundeak—; hautagaiek gizarte politika, politika ekonomiko, 141

abortu eta eutanasiaren inguruan dituzten iritziez gain, herritarrek hautagaien eta euren familien intimitateak dakizkite. Hauteskundeetan gertatzen den herritarren mobilizazio honetatik bitxi eta garrantzitsuena da komunikabideek bereganatzea urte askotan alderdi politikoen esku zeuden eginkizunak. Hori guztia eztabaidaezina da hautesleekin dagoen komunikazioari dagokionez, eta, zalantzarik gabe, hurrengo arrazoien ondorioz gertatu da: batetik, gizarteen masifikazioagatik; bestetik, komunikabideen arloan gertatutako aurrerapen, aldaketa eta hobekuntzengatik. Beste horrenbeste gertatu da hautagaiak baloratu eta politika aukerak argitzeari dagokionez. Nork mugatzen ditu, prentsa idatzia ez bada, nazioaren arazo horiei aurre egiteko orduan, alderdi politikoek dituzten jarrera eta planak? Hortaz, prentsak gero eta eginkizun gehiago bereganatu ditu hauteskunde garaian, alderdi politiko klasikoen kaltetan. Hala eta guztiz ere, Zuzenbidearen arloan, mementoz, gutxi nabaritu da aldaketa hori, manu gutxi batzuetan besterik ez delako jaso. Manu horiek arautzen dituzte, batetik, hauteskunde galdekizunak; horiek deialdi egunetik hauteskundeak egin arte argitaratzen dira. Manu horiek arautzen dute, bestetik, herri jabetzako komunikabideetara jo eta horiek erabiltzeko aukera. Beharbada ez da komeni arau gehiago onartzea. Dena den, hori ez dator bat alderdi politikoak arautu eta, ondoren, konstituzioan jaso izanarekin. Zuzenbideak ez ditu alderdiak duela gutxi arte kontuan hartu, nahiz eta politika dinamikaren faktore giltzarriak izan. Hauteskundeak amaitutakoan, prentsak jarraituko du egileak, jokabideak eta herri organoak aztertu eta baloratzen. Prentsaren eginkizun nagusia, ostera, politika eta herritarrekin duen vis-à-vis horri dagokionez, bestelakoa da, ohikoa eta garrantzitsuagoa. José M. Desantesek modu egokian adierazi zuenez, «komunikabideen bidez egiten den hedapenak» agerian jartzen ditu «oposizioaren oinarrizko hiru eginkizunak»: «kritika politikoa; horren bidez, ordezkaritza duten agintari politikoen egintzak eta arauak epaitu, botere desbideraketak jendaurrean salatu, eta gobernuan alderdiak edo alderdiek egindako abusuak salatzen dituzte»; «kritika politikoa erabiltzen da gobernuaren jarduna kontrolatu, fiskalizatu eta zuzentzeko»; parte-hartzea: «demokrazian, politika ez da egiaren mailara iristen, iritziaren mailara baino ez (…). Iritzia ezartzeko, ezagutarazi eta hedatu behar da (…). Informatzea joko politikoan parte hartzea da. Dena den, iritzi jakin baten nagusitasun publikoak oposizioaren jokoa erraztu eta boterea lortzen lagunduko dio». Eta, amaitzeko: «elkarrizketa publikoa, botere eta oposizioaren artean»9.

9 José M. Desantes, «El derecho a la información en la dialéctica Gobierno-Oposición», Información, poder i tecnología (Bartzelona, Bartzelonako Diputazioa, Institut de Ciencies Socials, 1982), 90-93.

142

Izan ere, gizartea zuzentzeko moduan adostasunik ez egon, eta interes eta ideologia jakin batzuen alde egiten denez, ikuspuntuen etengabeko elkartrukea dago; normalean, prentsan eta telebistan islatzen da hori guztia. Labur-zurrean, konstituziodun sistema demokratikoan, prentsak, behar den moduan funtzionatuz gero, hurrengo zerbitzuak eman behar ditu: «—Eremu soziopolitikoa zaindu behar du eta herritarren ongizatea uki dezakeen guztiaren berri eman. »—Arazoak ordenatu behar ditu, garrantziaren arabera, eta uneanunean giltzarri direnak identifikatu. »—Politikari eta bozeramaileei plataforma eskaini behar die, gai desberdinak plazaratzeko. »—Elkarrizketa, iritzi desberdinen artean, eta boterea dutenen eta herritarren artean. »—Kargu publikoetan jarduten dutenei boterea egikaritzeko moduaren gainean erantzukizuna eskatzeko mekanismoak. »—Pizgarriak, herritarrek ikasi, hautatu eta prozesu politikoan parte har dezaten»10. 5. Telebista eta demokrazia Aurrean, hauteskunde garaian eragin gehien zein komunikabidek duen galdetu dugu, baina ez diogu galderari erantzun. Oraintxe egingo dugu. Hasteko, ukaezina da telebistak goreneko mailetaraino nabarmendu duela komunikabideen eginkizuna hauteskunde prozesuetan. Horixe frogatu zen Estatu Batuetan mila bederatziehun eta hirurogeiko hamarkadatik aurrera, Kennedy eta Nixon lehendakaritzarako hautagaien arteko eztabaidak telebista bidez eman zirenean. Europan ere, mila bederatziehun eta hirurogeita hamarreko hamarkadaren erdialdetik aurrera hartu zuen garrantzia. Telebistak ekarritako aldaketa izugarrien artean, hurrengo hauek aipatuko ditugu: politika pertsonalizatzea, propaganda, alderdien zeregina eta aniztasuna baztertzea. Baina, batez ere, azpimarratu behar da, telebista —prentsa idatzia eta irratia baztertuz— komunikabide nagusi bihurtu eta erdi-mailako herritarraren lehenengo informazio iturria dela. Herritar horiek, Estatu Batuetan, egunean batez beste zazpi ordu egoten dira telebistaren aurrean, eta, Espainian, hiru ordu 10 Michael Gurevitch eta Jay G. Blumler, «Political communication systems and democratic values», Democracy and the Mass Media (Cambridge, Cambridge University Press, 1990), 270.

143

eta erdi. Hori bai, telebista gero eta gehiago ikusi, orduan eta aukera gehiago egongo da behin eta berriro adierazitako ideia, jarrera eta jokabideek «herritarrak [euren adimenak] bortxa ditzaten»11. Beraz, jarraian hurrengoa argitu behar da: lehenik, zein diren telebistak ezarritako eredu —horrela deitu ahal izanez gero—, ideologia eta jokabideak; bigarrenik, telebista eredu bakarra edo eredu asko dauden, hots, telebista kateek ematen dituzten mezu nagusiak berdinak edo ezberdinak diren. Komeni da argitzea ez gaudela hitz egiten komunikabidearen jabetza edo kudeaketa publiko eta pribatuari buruz, gai hori orain arte azaldutakoari estu lotuta dagoen arren. Ikuslea lehen unetik konturatzen da aurreratutzat hartutako herrien telebistek osagai erkidea dutela, igorritako irudi eta mezuek kontsumo-indarkeria-sexu trilogia erakusten baitute. Ehunka milioi pertsonak, gizadiaren historian lehen aldiz elkartuta —alajaina!—, programa berberak ikusten dituzte. Inongo erlijiok ez du eragin eta zabalpen hori izan. Badirudi mende askotako kultura eta ezberdintasunak desagertu egin direla telebistak zabaldutako homogeneotasunaren aurrean. Homogeneotasun horrek «dimentsio bakarrera» garamatza, hots, Huxley eta Orwellen fantasietara edo gure aurrekoen gizarteetara12, baina horiek izandako abantailarik gabe. Sasoi batean, telebistak berezitasuna eta aniztasuna zaindu eta bultzatzen zituen; baina, gaur egun, horiekin aurrez aurre jotzen du. Telebistak, egun, sinesmen eta irrika berberak, eta azaleko ikuspuntu eta xedeak eratzen ditu. Politikari dagokionez, berezia eta jatorrizkoa kontuan ez hartzeaz gain, mendebaldeko telebista bihurtu da herritarrek giza eskubideen eta demokraziaren inguruan dituzten lehentasun eta horien baliozkotasun unibertsalaren bozeramaile. Telebistak dituen nagusitasun inperialistarako asmoak herritarron ustezko errespetu eta tolerantziaren aurka doaz. Aurrekoa kontuan hartuz, nork edo nork bere buruari galdetuko dio nola gerta daitekeen hori guztia estatu nazional subirano eta indepen-

11 Hemen erabiltzen dut lan honen izenburua: Le viol des foules par la propagande politique (Propaganda politikoak jendetza bortxatzea), Sergei Takhotine errusiarrarena. Adierazpena larregizkoa dela iruditu arren, esku artean dugun informazioak hitzez hitz bermatzen du. 1993ko urtarrilaren 21eko El País egunkariaren hitzetan, «espainiarrek onartzen dute euren iritziak, bizimodua, kontsumo eta moda ohiturak komunikabideen eragina dutela, Gizarte Errealitatearen Ikerketa Zentroak (CIRES) joan den abenduan bildutako datuen arabera. Etxebizitza guztien %95etan telebista dago, eta %9tan ez da libururik irakurtzen». Eta ondoren hurrengoa zioen: «18 urte edo hortik gorako espainiarren artean, %96k edo gehiagok telebista askotan ikusi, %67k irratia entzun, %49k egunkariak irakurri (…) eta %14k bakarrik irakurtzen ditu liburuak». 12 «Gizarteak gero eta primitiboagoak izan, orduan eta antzekotasun gehiago agertuko dira gizabanakoen artean; antzekotasun fisikoak!, eta psikikoak», Émile Durkheim, De la division du travail social (Paris, PUF, 1967), 103.

144

denteetan zatitutako munduan. Horren erantzuna nahiko erraza da: komunikabideak —batez ere, telebista sareak— pilatzeko prozesu azkar eta nazioaz gaindikoa gertatzen ari da, eta Ipar Amerikako eta Japoniako kapitala duten enpresa indartsu eta gutxi batzuen esku geratzen ari dira. Guztien helburua ikus-entzuleen kopurua handitu eta, horren ondorioz, mozkinak gehitzea denez gero, helburu hori lortzeko balio ez duen programazio guztia —politikoa edo kulturala— murriztu edo baztertzen da. Horren guztiaren eraginez, komunikabide horietan debekatuta dago aurkako iritziak edo hautabidezkoak agertzea. Ez da onartzen kritikagarri, eztabaidagai edo ezatsegina dena edota sistema kolokan jartzen duena. Kapitalismoak estatuak erabiltzen ditu bere burua zabaldu eta irauteko tresna gisa; muga geopolitikoak ez dira oztopo zabalkunde horretarako. Gaur egungo Errusiaren kasua oso esanguratsua da: ez da babesten per se ordezkaritza eta demokrazia sistema politikorako trantsizioa; hori aitzakia besterik ez da. Zinez, potentzia ekonomikoen sarrera ahalbidetzen duen merkatu sistema bultzatzen da. Gaur egungo paradoxa da benetako demokraziaren eta kapitalismoaren eskakizunak batera ez etortzea. Hori jarraiko arrazoiengatik gertatzen da: kapitalismoaren ekoizpen moduak kultura homogeneo bihurtzeko, eta indarrean diren balio, bizimodu eta ideologia aniztasuna baztertzeko joera duen bitartean, demokrazia hautabidezko iritzi gobernuetan oinarritzen da; iritzi hori komunikabideen egitura aniztasunetik ondorioztatutako lehiatik sortuko da. Demokraziak, irauteko, hurrengoa behar du: biztanleen benetako arazoak jendaurrean eta modu sakonean eztabaidatzeko aukera; gutxiengoen interpretazioak onartzea; eta kritika egiteko jarrera garatzea. Azken finean, Paul Valéryren hitzetan, lortu behar da politika «jendeari bere arazoetan murgiltzea (eta horiez arduratzea) eragozten dion trebezia» ez bihurtzea —dagoeneko gauza bera ez bada—. 6. Komunikabideen estatutu juridiko-politikoa Teorian, komunikabideen araubidean, bi eredu bereiz ditzakegu, desberdin eta aurkako direnak. Erregimen publikoaren arabera, komunikabideen jabetza edo kontrola estatuari dagokio, edo botere publikoen menpe dago. Erregimen pribatuak, gizabanakoaren ekimen eta jabetzan oinarri duenak, botere politikoaren eraginak eta mendekotasunak begi txarrez ikusten ditu. Praktikan, konstituziodun sistema demokratikoetan, erregimen mistoa agertzen da normalean. Erregimen horretan, prentsako profesionalek hurrengo hauen aurka borrokatuko dute: a) Gobernuaren esku145

hartzearen aurka; gobernuek historia guztian ez dute inoiz konfiantzarik izan prentsa askean, eta mota guztietako gizarte komunikazioak kontrolatu nahi izan dituzte; eta b) izaera pribatuko botere ekonomikoen aurka. Botere horiek euren interesak defenditu eta sustatuko dituzte, batez ere, legezko interesen eta guztion ondasunaren gainetik. Azken finean, prentsak independentziaren alde borrokatuko du, adierazpen askatasuna egikaritzeko unean, bai eta —gizarte aniztasuna kontuan hartuz— iritzi ezberdinen arteko lehia zintzoaren alde ere. Estatu liberal ez demokratikoaren garaian —salbuespenak salbuespen, Bigarren Mundu Gerra amaitu arte irauten duen horretan—, prentsa idatziak, autonomiari eta objektibotasunari eusteko, arauketa mota guztien aurka egin zuen. Estatuari prentsa arautzeko aukera emanez gero, estatuak informazio askatasuna murriztuko zuela pentsatu zen, arrazoi guztiz gainera. Hala eta guztiz ere, adierazpen askatasuna mugatzeko arau batzuk ezarri ziren, askatasun hori egikaritzean beste eskubide batzuk edo ondasun garrantzitsu batzuk ukitzen ziren kasuetan (berbarako, iruzur, lizunkeria eta pornografia nahiz albaramenduaren aurkako legeak). Horren ostean, gaur egun arte, sekretu ofizialak eta pertsonen intimitatea eta irudia babesteko beste arau batzuk aldarrikatu diren arren, gizarte komunikaziorako askatasunaren jatorrizko izaeraren defentsariek ez dute jarrera aldatu. Horien ustez, ezin da egon prentsari buruzko lege onik. Ez da gauza bera gertatu komunikabide elektronikoekin —irratiarekin eta telebistarekin—. Hasiera-hasieratik, lizentziak eta administrazio tramiteak behar izan dira, aitzakiatzat arazo teknikoak —frekuentzia kopuru mugatua—, interes publikoko arrazoiak edo nazio segurtasunekoak jarriz. Europa liberalean, haste-hastetik, konponbiderik ohikoena izan da estatuari ematea ikus-entzunezkoak ustiatu eta erabiltzeko eskubidea, informazioa bideratu eta jendeari informazio hori zuzenean helarazteko. Ondoren, politikarien mendekotasun hori ezabatzeko, estatutu publiko batzuk —eta erakunde edo agentziak13— aldarrikatu eta nolabaiteko autonomia erdietsi zen. Horien bidez, independentzia bermatu nahi zen, baita une horretako Gobernuarekin zerikusik ez zuten ideien parte-hartzea ere. Gaur egun, irrati eta telebista kate pribatuak legeztatu dira, baina, itxurazko aniztasunaren azpian, ez dira desagertu adierazpen askatasunerako eskubidearen aurkako tradiziozko mehatxuak; izan ere, ezaguna da komunikabide batzuen manipulazio gaitasuna, eta boterea erdietsi nahi duten guztien helburua komunikabide horiek kontrolatzea da.

13 BBC ingelesa, RAI italiarra, FCC iparramerikarra, CSA frantsesa eta RTVE espainiarra.

146

Bibliografia BLUMER, JAY G., Televisión e Interés Público, Bartzelona, Bosch Casa Ed., 1993. ESTEBAN, J. DE, «Los medios de comunicación como control del poder político», Revista de Derecho Político, 42, UNED, 1996, 11-34. SÁNCHEZ GONZÁLEZ, S., Los medios de comunicación y los sistemas democráticos, Madril, Marcial Pons, 1996. SCHILLER, Herbert I., Aviso para navegantes, Bartzelona, Icaria Ed., 1996.

147

VIII. ikasgaia

Konstituzioa. Kontzeptua. Edukia. Tipologia Pilar Mellado Prado

1. Konstituzioaren adigaira hurbiltzea. Konstituzio mugimendua Esangura orokorrenean, «konstituzio» hitza erabiltzen da (latineko constitutio hitzetik, constituere aditzekoa: fundatu, sortu) erakunde bat beste batetik edo egitura bat beste batetik bereizteko ezaugarrien multzoa izendatzeko. Ikuspuntu juridiko-politikotik, «konstituzio» hitzaren jatorrizko esanahia zein den jakiteko, Grezia eta Erromara jo behar dugu. Greziako filosofoei dagokienez, Aristotelesek politeia hitza (normalean, «konstituzio» hitzaren bidez itzultzen dena) erabiltzen du, polis (hiri) bateko biztanleen bizitza erkidearen, gizarte eta politika bizitzaren berezko ordenaz hitz egiteko; legeak (nomos) polis horretara egokitu behar dira. Beraz, badirudi politeia hitzak polis bateko «gobernu eskema ideala» edo «polisaren arima» (Isokrates) esan nahi duela. Horrez gain, politeia hitza erabiltzen zen, polis baten izaera, egitura, funtzionamendua eta antolakuntza adierazteko. Erromatarren iritziz, rem publicam constituere botere publikoen antolakuntza ezartzea zen, baina eragiketa hori ez zitzaion lotu beharko agintari politikoak behartuko lituzkeen arau gorenaren ideiari. Erromako Zuzenbidean, konstituzioak enperadorearen borondate arau-emailearen adierazpen gorenak ziren (batez ere, edicta eta decreta zirelakoak). Hortaz, Antzinatasun Klasikoan, «konstituzioa» antolakuntza politikoa izateko modu bat zen, hots, araua baino gehiago, deskripzio hutsa. Crosak1

1 E. Crosa, «L’idée de Constitution dans l’antiquité classique», Revue International d’Histoire Politique et Constitutionnel (1951), 196.

149

esan duenez, horrek azaltzen du antzinako herriek ez jakitea agiri bakarrean jaso zitezkeela konstituzio arauak, hau da, estatuaren oinarri juridiko eta legegintza orokorraren baliozkotasunerako zimentarri zirenak. Garai hartako pentsamenduaren arabera, arazo hori onartezina zen, ideologiaren eta historiaren ikuspegitik. Erdi Aroan, «konstituzio» hitzak beste esangura bat hartu zuen. Hain zuzen ere, elizak hitz hori eliz arauketa batzuei aplikatu zien. Arauketa horiek indarra zuten erkidego osoan edo eliz probintzia zehatz batean. Hori dela eta, Sartorik2 esan duen moduan, Zizeronek «konstituzio» hitza civitasen «forma» edo antolakuntzaz hitz egiteko erabili ondoren, berba horrek ez zuen esanahirik. Horren ondorioz, XVII. mendearen hasieran berriz erabili zen, horretarako aukera ematen baitzuen. «Konstituzioaren» esangura modernoak XVII. mendean du jatorria, gizarte kontratuari buruzko doktrinetan (Althusius, Locke). Doktrina horiek XVIII. mendean nagusitu ziren (Rousseau). Horien arabera, gizarte zibilaren sorrera jatorrizko gizarte itun batean oinarritu zen. Ikuspuntu horretatik, konstituzioa itun horren baieztapen edo berriztapen gisa agertzen da, eta itun horrek nahitaez herri subiranoaren borondate sortzailearen emaitza izan behar du. Konstituzio mugimenduak antzinako «oinarrizko legeen» ordez «konstituzio» idatziak ezarri nahi zituen, botere monarkikoen despotismoa mugatzeko. Antzinako lege horiek ohiturazkoak ziren, historian zehar sortuak, eta, askotan, zehaztugabeak eta subiranoaren zuhurtziarakotasunari muga handirik ez zioten jartzen3. XVIII. mendeko pentsamenduaren arabera, konstituzioen helburua da, boterearen egikaritza arau jakin batzuen bidez mugatzea eta gizabanakoak boteredunaren nahierakeriaren aurrean babestea. Une horretatik aurrera, «konstituzio» erregimena, konstituzioa duen erregimena izateaz gain, gizabanakoen askatasuna eta, bereziki, segurtasuna bermatzen dituen erregimena da. Esangura horretan, azpimarratu behar dugu konstituzio mugimenduaren eta eskubide adierazpenen —Bill of Rights (Ingalaterra, 1689) eta Amerika eta Frantziako adierazpen entzutetsuen— bidez finkatutako gizabanakoaren askatasunen artean dagoen lotura. Horrela, gogoan izan behar dugu Gizakiaren eta Herritarraren

G. Sartori, Elementos de Teoría Política (Madril, Alianza Ed., 1992), 13-14. eta XVI. mendeetan «erresumako oinarrizko legeen» teoria sendotzen da. Horren arabera, historiako erregela batzuk ezartzen zaizkio erregeari ere. Erregeak ezin zituen erregelok aldatu, eta, gainera, bete egin behar zituen. Ildo horretatik, oso esanguratsuak dira Parisko parlamentuko lehenengo lehendakariak Henrike III.ari esandako hitzak: «Sire, guk bi lege mota ditugu. Batzuk erregeen lege eta ordenantzak dira; besteak, erresumako ordenantzak, aldaezinak eta bortxaezinak», The Political Culture of the Old Regime (Londres, Pergamon Press, 1987), 29. 3 XV

150

Eskubideei buruzko Adierazpena, 1789ko abuztuaren 26an Nazio Biltzar Konstituziogileak bozkatua. Adierazpen horren 16. artikuluaren arabera, «eskubideak bermatuta eta botere-banaketa ezarrita ez duten gizarteek ez dute konstituziorik». Horren harira, «konstituziodun monarkia» —hots, mugatua— monarkia absolutuaren aurkakoa da. Konstituzio mugimenduaren indarra eta garrantzia ulertu ahal izateko, mugimendu horren jatorrira jo behar dugu. Horretarako, XVII. mendeko Ingalaterra eta Ipar Amerikako koloniak aztertu behar ditugu, Frantziako 1789ko Iraultzaren ostean formulatutako konstituzio modernora heldu arte. a) Ingalaterra 1648an, Cromwellen kontseilu militarraren talde puritanoak konstituzio proiektu bat egin zuen. Proiektu horri Agreement of the People esango zaio, eta horren asmoa lege gorena ezartzea izango da, parlamentuaren onurabideak mugatzeko, eta herritarren eskubide eta askatasunak agerian uzteko; proiektu hori ingeles guztiek berretsi behar zuten, aldarrikatu aurretik. Baina parlamentuak eta Cromwellek ez zuten onartu, eta ahalegina zapuztu egin zen. Hala eta guztiz ere, proiektu horren ideia franko Cromwellek 1653an ezarritako Instrument of Government delakoan jaso ziren. Azken hori esangura modernoan lehenengo konstituzio idatzia (Schmitt) eta botere-banaketa egiteko ahalegin praktikoa (Lucas Verdú) dela esan ohi da. Alabaina, 1648ko iraultzan sortutako konstituzio motak ez zuen arrakastarik izan Ingalaterran. Cromwellen etenaldia albo batera utziz, Ingalaterrako konstituzioa ohiturazkoa eta, batez ere, historikoa da, hau da, ez dago jasota testu idatzi eta kodetu bakar batean. Tocquevilleren arabera, «ingelesek ez dute konstituziorik» —konstituzio hitzaren esangura kontinentala aintzat hartuta—, baina beharbada zerbait hobea dute: «konstituzio sena, eta horri esker konstituziotik espero diren abantailak lortu dituzte, agiri galant eta iragankorrak erabili gabe»4. b) Ipar Amerikako kolonia ingelesak Hainbat faktoreren eraginez5, Ipar Amerikako koloniarrek ez zuten hartu konstituzioa, antolakuntza politikoaren deskripzio soila edota agintarien emate hutsa bezalaxe. Haien aburuz, nahita egindako egintza zen,

G. Burdeau, Traité de Science Politique, IV. lib. (Paris, LGDJ, 1983), 77. Besteak beste, kolonizazioaren baldintzak, fundatzaileen espiritua eta erakunde ingelesen eragina. 5

151

eta, horren arabera, herri subiranoak botere publikoak antolatzeko printzipioak ezartzen zituen. Erlijio izaerako ideia itunzaleen eragina (gogoan izan lehenengo koloniak arrazoi erlijiosoen eraginez sortu zirela) erabakigarria izango da, Amerikan konstituzio espiritua sortzeko orduan. Ipar Amerikako koloniar ingelesek, fededunen erkidegoak eratzeko, Jainkoarekin itunak egiteko ohitura zuten (by a willing covenant made with their God). Eta Coke epailearen eta Lockeren lanen eraginez, koloniak eratzeko itunak (Plantation Covenants) egin zituzten. Horietan, politika eta elkarbizitza arau batzuen bidez, erkidego jaioberrien oinarriak ezarri zituzten. Itun edo Covenant horien arabera, konstituzioa fundatzaileen egintza subiranoa da, eta horren bidez erkidego politikoa sortzen da. Hori dela eta, konstituzioa erkidego horren lege goren bihurtuko da (The Supreme Law of the Land). Hain justu ere, Covenant horien nagusitasuna bermatu egiten zen, batetik, botere legegilea mendeko izateagatik (kolonietako Lower House haiek ez ziren ahalguztidunak, Komunen Ganbera ez bezala); bestetik, Common Law delakoaren tradizioagatik6. Covenant horien artean, hurrengo hauek dira garrantzitsuenak: —Mayflower Compact, arbaso beilariek 1620an sinatua, Holandatik zetozela. Batzuen ustez, munduan egin den lehenengo konstituzio politiko eta demokratikoa da hori7. —Fundamental Orders of Connecticut, 1639koak, esangura modernoko konstituzioaren osagai guztiak jasotzen dituztenak. Azkenean, kolonietako konstituzioak idazteko joera solemnitatez jaso zen koloniek, metropolitik banatzeko prozesuan, 1776ko ekainetik aurrera ezarritako konstituzioetan —abiapuntutzat bakoitzaren Covenantak hartuta— eta, geroago, 1787ko konstituzio federalean. Konstituzio hori Filadelfian bildutako batzorde batek idatzi zuen. c) Frantzia Garai batean, Frantziako teorialariek, gizarte kontratuari buruzko doktrinak eraginda (Rousseau) eta Atlantikoaren beste aldean onartutako konstituzioen hedakuntzak bultzatuta, konstituzio idatziaren alde egin zuten.

6 Common law tradizioaren arabera, epailearen berezko zeregina da Zuzenbide aplikagarria zehaztea. Konstituzioa lege gorena denez, hots, Zuzenbidea, epaileei dagokie haren esangura zehaztea eta aplikatzean agertzen diren eztabaida guztiak argitzea. 7 Autore horietako bat: Pérez Serrano, Tratado de Derecho Político (Madril, Civitas, 1976), 489.

152

Horren bidez, monarkaren absolutismoari mugak ipini eta boterearen erdigunea erregearengandik herriarengana eta horren ordezkariengana igarotzea nahi zen. Asmo horrek indarra hartu zuen Iraultza baino hilabete batzuk lehenago. 1789ko maiatzaren 5ean, Luis XVI.a Versaillesen estatu orokorren (1614tik ez ziren deitu) hasiera ekitaldiko buru zela, jende gutxi ohartu zen gertakizun horren garrantzi eta ondorioez. Errege Ogasunaren defizitak bultzatu zuen Estatu Orokorrak biltzea. Hasiera-hasieratik, burgesiak ez zuen onartu antzinako estatu orokorrek ezarritako hautaketa eta botazio sistema. Liburuxka eta manifestuen bidez, burgesiak aldarrikatu zuen herriaren gehiengoa ordezkatzeko eskubidea. Idazki horien artean, garrantzitsuena Zer da hirugarren estatua?8 izan zen, Enmanuel Sieyès apaizak egindakoa. Noblezia horren guztiaren aurka egon arren, azkenean, Errege Kontseiluak dekretu bat onartu zuen; horren arabera, hirugarren estatuko diputatuen kopurua berdindu zen nobleziak eta kleroak, biek batera, zuten diputatu kopuruarekin. Dena den, botazio sistemari dagokionez ez zen ezer aldatu; burgesek burukako botazio sistema defenditzen zuten, baina, ohiko estamentuek ordenakako botazioari eutsi nahi zioten, euren nagusitasuna bermatzeko9. Estatu orokorren bilera hasi eta handik gutxira, botazioaren aurretik, eztabaida sortu zen, ordezkarien agirien egiaztatzea zela-eta. Horrek gertakizunak aurreratu eta hirugarren estatua —beste bi estamentuak alde batera utziz— nazio biltzar bihurtu zen. Monarkiak ez zuen gertaera horren iraultza-balioa ulertu, baina Madame de Stäelek «iraultza bera» zela adierazi zuen. Luis XVI.ak Des Menus-Plaisirs jauregia itxi baino ez zuen egin, bertara biltzen baitzen hirugarren estatua. Bertan atondura-lanak egin beharra izan zen aitzakia. Erregearen erreakzioa ahul eta alferrikakoa izan zen. Diputatuak Jeu de Paumeko gela hurbilera biltzen hasi ziren, eta Frantziako konstituzioa idatzi arte ez banatzea zin egin zuten solemnitatez. Konstituzio hori 1791n eman zen argitara. 1789ko uztailaren 7an, Nazio Biltzarra Konstituziogile bihurtuko da, eta botere arau-emailea izango du ordena politikoan. Sieyèsek botere konstituziogileari buruz egindako teoriari jarraituko diote: horren arabera, botere hori nazioari dagokio, eta nazioaren ordezkariek egikarituko dute. Era horretan, monarkia absolutua eta Antzinako Erregimena, bizimodu juridikoan behinik behin, Frantziatik desagertu ziren, burgesiak egindako presioaren ondorioz.

8 9

Ikus E. Sieyès, ¿Qué es el Tercer Estado? (Madril, Aguilar, 1973). Ikus lan honetako XVII. ikasgaia.

153

d) Konstituzio mugimendua, eta konstituzioak faltsutzea Konstituzio idatziaren unibertsaltasuna Amerika eta Frantziako Iraultzen ondorio logikoa da. Loewensteinek idatzitakoaren arabera, konstituzio idatziak bidea zabaldu zuen, hurrengo belaunaldiek botere politikoa erabat demokratiza zezaten10. Dena den, konstituzio mugimenduaren zabalkuntzan, eta, beraz, konstituzio idatziaren zabalkuntzan, Europako monarkia kontinentalek ulertu zuten konstituzioa agiri idealagoa zela, tresna juridikoa baino. Horren harira, Tocquevillek adierazi zuen frantsesak teoria politikoen zaleak zirela, hain zuzen ere, euren erregimenak debekatzen zielako teoria horiek aplikatzea, eta, beraz, ezin zutelako ikusi askiezak zirela. Iparramerikarrak, ostera, euren burua gobernatzera ohituta egonik, esperientzian oinarritzen ziren, eta bazekiten ideia orokorrak arazo zehatzei aplikatzea desegokia zela11. Europan, XIX. mendean, konstituziodun estatua hedatzeko lehenengo fasean, konstituzioa ordenamendu juridikotik kanpoko abiapuntu politikoa zen, eta horren erpina ez zen konstituzioa, legea baino. Bestalde, estatu guztiek konstituzioa izatea ohikoa ez zenez, Europako herriek horretan jarri zuten itxaropena. Une horretan, konstituzioa herrialdeko arazo guztien panazea bihurtu zen. Horren harira, Torres del Moralek adierazi du Espainiako konstituzionalismoa sorreratik, hots, 1812tik aurrera, ezegonkorra eta azalekoa izan dela, batez ere, arrazoi honengatik: konstituzioa helburu politiko jakin batzuk lortzeko tresna taumaturgiko gisa mitifikatzea. Horren ondorioz, boterean zegoen taldea aldatu, eta horrekin batera helburu politikoak ere aldatzen zirenean, konstituzioa eraberritzeko beharra izaten zen. Baina gizarte- eta ekonomia-egiturak modu automatikoan aldatzen ez zirenez, konstituzio berria aplikatzeko orduan faltsutzen zen, aurreko konstituzioa eta hurrengoa faltsutzen ziren modu berean12. Konstituzio ezegonkortasunak —eta hori ez da Espainian bakarrik gertatu—, Lucas Verdúren hitzetan, kalte egin dio «konstituzio sentimenduari». Sentimendu hori ez da konstituzioaren bizitza-luzeraren araberakoa bakarrik; batez ere, oinarrian du herri batek konstituzioaren inguruan dituen pentsamolde eta bizipen historikoetan, hots, konstituzioa hurbilago edo urrunago sentitzen duen aztertu behar da: «konstituzio sentimenduak herri bateko oinarrizko arau eta erakundeekiko barne atxikimenduan —indar handiagoarekin edo txikiagoarekin— du oinarri, arau edo erakunde horiek 10 11 12

154

K. Loewenstein, Teoría de la Constitución (Bartzelona, Ariel, 1979), 160. Ikus A. de Tocqueville, La Democracia en América, 2 lib. (Madril, Alianza, 1991). A. Torres del Moral, Constitucionalismo histórico español (Madril, Átomo, 1986), 16.

elkarbizitza zuzenaren integrazio, iraupen eta garapenerako onak eta egokiak direla pentsatzen delako (ez da beharrezkoa arau eta erakundeon ezaugarri eta funtzionamenduaren berri zehatza izatea)»13. 2. Konstituzioa esangura formal eta materialean Alemaniako doktrinak, XIX. mendearen amaieran, konstituzioaren esangura formal eta materiala bereizi zituen. Bereizketa horrek indartsu iraun du Frantzia eta Italiako doktrinetan. Konstituzioaren esangura formala aipatzen denean, konstituzio idatzia alderatu nahi da. Konstituzio idatzia ordenamendu juridikoaren gorengo mailako araua da. Arau goren hori gainerako arauetatik bereizten da onartzeko eta berrikusteko parte hartzen duten organoei eta jarraitu beharreko prozedurari esker. Konstituzioaren nagusitasunari eusteak hurrengo ondorioak ditu: hasteko, konstituzioa ezin da aldatu lege arruntak aldatzeko prozeduraren bidez; jarraitzeko, konstituzioaren azpitik dauden arauak konstituzioarekin bat datozela kontrolatzeko sistema ezarri behar da. Esangura materialean, konstituzioa edukiaren arabera defini daiteke, hots, arautzen duen materiaren arabera: estatu mota, organo politikoak, horien eskumenak, herritarrekin dituzten harremanak. Bada, konstituzioaren esangura formal eta materialaren arteko bereizketa horri eutsiz gero, erraz froga daiteke kasu askotan biak ez direla bat etortzen. Horrela, esan daiteke konstituzioaren eduki osoa ez dela Konstituzio zuzenbidea, eta «Konstituzio zuzenbide osoa ez dagoela konstituzioan jasota». Kasu batzuetan, gerta daiteke konstituzio idatziak ez jasotzea boterearen egikaritzari buruzko arauak, hau da, «modu materialean, konstituzio izaerakoak» direnak, berbarako Parlamentu Zuzenbidea, Hauteskunde Zuzenbidea… eta alderantziz. Konstituzio testu batzuetan, oinarrizko erregelekin (estatuaren antolakuntzari eta boterearen egikaritzari buruzko erregelekin) zerikusirik ez duten xedapenak jasotzen dira. Beraz, xedapen horiek, konstituzioan jasota egoteagatik, «modu formalean konstituzionalak» izango lirateke. Adibidez, Suitzako Konstituzioko 25 bis artikuluaren arabera, debekatuta dago abereak hiltzea erritu israeldarrari jarraituz. Beste adibide bat Ipar Amerikako Konstituzioaren 18 eta 21. zuzenketak izango lirateke, alkoholdun edariak hartzeari buruzkoak. Ikuskera horren aurrean, nire ustez —I. de Ottoren bideari jarraituz—, bikoiztasun hori konstituzioaren balio arau-emailea ukatzearen adierazpen

P. Lucas Verdú, El sentimiento constitucional (Madril, Rens, 1985), 71.

155

dogmatikoa da; hau da, konstituzioaren manu guztiak —zein gai arautzen duten eta denek arau gorenaren maila dutela alde batera utzita— bete beharrekoak direla ukatzea izango litzateke14. Arau batek konstituzio izaera du, arautzen duen gaiaren arabera barik, ordenamendu juridikoan duen kokapenaren arabera baino, hots, hierarkian legeen gainetik egoteagatik. Hori dela eta, konstituzioan jasotako arau guztiak konstituzio arauak dira, hitz batez esateko, arau gorenak. Konstituziotik kanpo geratzen diren arauek ez dute konstituzio izaerarik izango, nahiz eta horien helburua botere politikoaren antolakuntza eta egikaritza arautzea izan. Arau «azpikonstituzional» horiek «konstituziotasun blokea» osatuko dute, besterik ez, eta konstituzioak arau horietara jotzea agintzen du.

2.1. Konstituzioa esangura formalean a) Konstituzioa boterea mugatzeko tresna gisa 1789ko iraultzaileen ustez, konstituzioa estatua antolatzeko baliabide izateaz gain, monarkaren boterea mugatzeko bide ere bazen. Hori dela eta, konstituzioak esanahi berria hartu zuen: konstituzioa, estatuko botereen egitura arautzen duen estatutua izateaz gain, agiri solemnea da, biltzar konstituziogile batek bozkatua; Konstituzioak boterea mugatuko du estatuaren barruan, eta estatuaren boterea gizarte zibilaren barruan. Bigarren esanahi hori agertzen da Gizakiaren eta Herritarraren Eskubideei buruzko 1789ko Adierazpenaren (Frantziakoaren) 16. artikuluan: «Eskubideak bermatuta eta botere-banaketa ezarrita ez duen gizarteak ez du konstituziorik». Beraz, konstituzio kontzeptua identifikatzen zen mugimendu liberalaren programa politikotik ondorioztatzen zen berme edukiarekin. García Pelayoren berbetan, konstituzioaren berme kontzeptu hori ere «arrazional eta arau-emailea» da. Autorearen arabera, konstituzioa modu juridikoan eta idatziz adierazitakoa baino ez da; izan ere, Zuzenbide idatziak bakarrik eskaintzen ditu arrazionaltasun bermeak ohituraren arrazionaltasunik ezaren aurrean, eta segurtasun bermeak administrazioaren nahierakeriaren aurrean15. Boterea, konstituzioaren bidez erakundetzean, arrazoian oinarritutako ordena juridiko zehatz batek barnean hartzen du; horren ondorioz, boterea mugatu egiten da. Prozesu hori Zuzenbideko estatua (Zuzenbidearen bidez

14 15

156

I. de Otto, Derecho Constitucional. Sistema de fuentes (Bartzelona, Ariel, 1989), 17. M. García Pelayo, Derecho Constitucional Comparado (Madril, Alianza Ed., 1984), 39.

bere burua mugatzea onartzen duen estatua) eratzeko lehenengo urratsa da, Antzinako Erregimenaren «polizia-estatuaren» aurrean. Boterea mugatzeko eta gizabanakoen eskubideak bermatzeko printzipio horrek konstituzionalismo garaikidean dirau oraindik; eta, konstituzioa idatzi denean, izaera hori berrindartu da. Agiriak erkidegoaren erabakia irudikatzen du solemnitatez. Agiri hori konstituzio ituna da, hain zuzen ere16. b) Konstituzioa arau goren gisa Konstituzio idatzia, ezer baino lehenago, araua da, ordenamendu juridikoaren arau gorena. Horren arabera, konstituzioa, estatuaren ordenamendu juridikoaren lehen iturria izateaz gain, gainerako iturriak —hots, ordenamendu horretako gainerako arau motak— zuzentzen dituen iturria da. Ulerkera hori, konstituzioak legegintza arruntaren aurrean nagusitasuna duela eta baliozkoa dela dioena —Amerikako sisteman aspalditik ageri dena—, ez zen gauzatu Europa kontinentaleko konstituzionalismoan gerra arteko garaia arte, eta 1945etik aurrera sendotu zen. Europako (kontinentaleko) konstituzio tradizioan, konstituzioa ez zen arau juridikoa, agiri politikoa baino. Agiri horrek prozesu politikoaren oinarrizko osagaiak egituratzen zituen. Hori dela eta, ezin zuzenean ezarri halako zuzenbiderik, legea behar baitzuen zinezko nahitaezkotasun indarra hartzeko. Ipar Amerikako konstituzionalismoak, ostera, hasiera-hasieratik ezarri zuen konstituzioak nagusitasun arau-emailea zuela «parlamentuaren subiranotasunaren» doktrina ingelesaren aurrean (Blackstoneren arabera, «parlamentuak egiten duena lurreko agintari bakar batek ere ezin du desegin»). Federalista lanean, Hamiltonek bi konstituzio-berme proposatzen zituen, botere legegileak emandako arauen aurrean konstituzioaren nagusitasuna ziurtatzeko: batetik, konstituzioa eraldatu ahal izateko mekanismo konplexua kontuan hartzeko beharra; bestetik, konstituzioa Oinarrizko Zuzenbide gisa (Fundamental law) hartzeko beharra. Azken horri epaileek izan beharko diote legeei zor zaien lotura baino handiagoa («konstituzioa hobetsi behar da legearen aurrean, eta herriaren asmoa, beraren

16 Idatzizko formaren ideia Frantziako Iraultzan sendotu zen eta iraun egin zuen monarkiaren berrezarkuntzak «konstituzio» hitza alde batera uztea erabaki zuenean, eragin iraultzaileak omen zituelako. Horren ordez, «Agiria» (Frantzia, 1814) edo «Estatutua» (Espainia, 1834) ezarri ziren. Beste horrenbeste gertatzen da idatzizko agiriak osotasun asmorik ez duenean, erakunde batzuk bakarrik arautu (Frantziako 1875eko konstituzio legeak) edo behin-behineko konstituzio erabakitzat hartzen delako (Bonngo 1949ko Oinarrizko Legea).

157

ordezkarien asmoaren aurrean»). Beraz, auzitegiek dute kongresuaren legeak ez aplikatzeko eginbeharra, lege horiek konstituzioaren aurkakoak direnean («epaileek Oinarrizko Zuzenbidea aintzat hartuz eman behar dituzte euren erabakiak»). Konstituzioaren nagusitasunari buruzko tesia Ipar Amerikako konstituzio federalean jaso zen, 1787an; konstituzio horren arabera, «konstituzioa herriaren Zuzenbide gorena» da (The supreme law of the land) eta «estatu bakoitzeko epaileek konstituzioa bete beharko dute, nahiz eta konstituzioan bertan edo estatu kideen legeetan horren aurkako xedapenen bat egon» (VI. art.). Estatu Batuetako egitura federalaren eraginez ere, konstituzioa arau goren gisa hartu zen. Ikuskera hori Common lawren tradizio juridikoaren ondorio ere bada. Horren arabera, epaileari dagokio Zuzenbide aplikagarria zehaztea eta Zuzenbide hori ezartzean agertzen diren arazo guztiak konpontzea. Konstituzioa Zuzenbidea dela oinarri hartuz, Judge made law printzipio ingelesa Ipar Amerikan Judge made constitutional law bihurtzen da. Europa kontinentalean, ulerkera arau-emaile hori askoz geroago jaso zen. 1919tik aurrera eta, batez ere, bigarren gerra amaitu ostean, onartu zen konstituzioaren balio arau-emailea. Horrekin batera, ordenamendu juridikoan konstituzioak duen nagusitasuna babesteko berme batzuk ere jaso ziren: —Aparteko bermea. Horren arabera, konstituzioa salbuespen prozeduren bidez aldatu behar da. Eraldaketa prozesuok, eta legeak egiteko eta onartzeko erabiltzen direnak desberdinak dira. —Berme arrunta. Legeen konstituziotasuna kontrolatzean datza17. Berme horren bidez, konstituzio testuaren errespetua baieztatu eta ziurtatzen da, eta arau gorena hausten duten arauei zehapen bat ezartzen zaie. Zehapen hori dela eta, konstituzioa urratzen duten azpiko arauak ez dira aplikatuko (Ipar Amerikako sistema), edota ordenamendu juridikotik kanporatuko dira (Europa kontinentaleko sistema). 1978ko Konstituzioak eten egin du Espainiako tradizioa (1931n zabaldutako tartea kenduta). Konstituzioko 9.1. artikuluak dio, konstituzioak erabateko arau-balioa duela. Ildo beretik, Konstituzio Auzitegiaren jurisprudentziak askotan adierazi duen moduan, «ezin da inoiz ahaztu konstituzioa arau juridikoa dela, hain zuzen ere, gure ordenamenduaren

17 Ikus J. Pérez Royo, «Del Derecho Político al Derecho Constitucional: las garantías constitucionales», Revista del Centro de Estudios Constitucionales (12. zk., 1992), 233. or. eta ondorengoak.

158

arau juridiko gorena. Konstituzioa legeen bidez garatu arte zuzenean lotzen ez duten edo zuzenean bete behar ez diren printzipioen katalogo hutsa baino zerbait gehiago da»18. 2.2. Konstituzioa esangura materialean XIX. mendetik hona, konstituzioaren esangura materialari buruzko teoria ugari sortu dira. Teoria horiek konstituzioaren edukia edo konstituzioaren funtzioak azpimarratzen dituzte.

a) Lassalleren kontzeptu soziologikoa 1862ko udaberrian Berlinen azaldu eta gero, Zer da konstituzioa? liburuan jasotako hitzaldian, F. Lassallek, ideia sozialistadun jurista garrantzitsuak, hurrengoa defenditu zuen: «Konstituzio arazoak ez dira jatorriz Zuzenbide arazoak, baizik eta botereari dagozkionak. Herri baten benetako konstituzioa, herri horretan indarrean dauden botere faktore erreal eta eragingarrietan baino ez da oinarritzen. Lassaller-en iritziz, konstituzio idatziak baliagarriak izateko eta irauteko, gizarte errealitate jakin bateko botere faktoreen benetako adierazpen izan behar dira. Bestela, «paperezko orriak besterik ez» dira19. b) Kelsenen esangura arau-emaile eta materiala Austriako jurista ospetsuak dio konstituzioa ordenamendu juridikoaren atala dela. Atal horrek lotu egiten ditu ordenamendua eta ordenamendu horren baliozkotasunaren jatorriko hipotesia. Positibismo arauzalearen ikuspegitik, konstituzioa «Zuzenbide positiboaren gorengo maila baino ez da. Konstituzioaren zeregin nagusia arau orokorrak egiteko organoak izendatzea da, baita organo horiek bete beharreko prozedura zehaztea ere»20. c) Schmitten kontzeptu material erabakitzailea C. Schmitten arabera, konstituzioa da «talde batek batasun politikoaren modu eta formari buruz hartzen duen erabakia». Konstituzioa botere konstituziogilearen egintza batetik sortzen da, hots, ez da «berez

18 19 20

Konstituzio Auzitegiaren 16/1982 epaia, apirilaren 28koa. F. Lassalle, ¿Qué es una Constitución? (Madril, Alianza Ed., 1974), 96. H. Kelsen, La Teoría Pura del Derecho (E. U. de Buenos Aires, 1977), 148.

159

sortzen», baizik eta aurretik dagoen borondate politikoaren ondorioz. Horren arabera, herri baten batasun politikoa ez da konstituziotik sortzen; konstituzioa herri baten batasun politikoaren oinarri da. Autore alemaniarraren ustez, konstituzioak batasun politiko horren izate berezia ezartzen du21. d) Konstituzioaren «esangura materiala» doktrina italiarraren ikuspuntutik Mortatik dio —bai eta Barile eta De Vergottinik ere— konstituzioaren «esangura materialak» azpimarratzen duela indar politikoen eginkizuna, ordenamendu juridiko baten antolakuntza eta funtzionaltasun printzipioak ezartzeari dagokionez. Modu horretan, gizarte errealitatearen zeregina indartsuago baloratzen da, jadanik ez baitu egoera aurrejuridikoak mugatzen22. Horren ondorioz, doktrinaren sektore honen aburuz, konstituzio arauak hurrengoak dira: lehenik, testu solemne ad hoc batean modu formalean jasota daudenak; bigarrenik, zenbait testutan edo ohituratan jasota daudenak, betiere horiek estatu antolakuntzaren aukera edo alderdiei buruz hitz egiten dutenean. 3. Konstituzioaren edukia Konstituzio guztien helburua da, boterearen antolakuntza eta funtzionamendua eta agintari eta herritarren arteko harremanak arautzea. Gero, konstituzio bakoitzak modu berezia erabiltzen du, mekanismo guztiak abian jartzeko eta helburu hori lortzeko tresnarik egokienak hautatzeko. Modu horretan, konstituzio bakoitzak bere nortasuna zehaztuko du. Labur-labur, gaur egungo konstituzio guztien oinarrizko osagaiak aipatuko ditugu: a) Zenbait xedapen, besteak beste, bandera, hizkuntza ofizial edota nazioaren hiriburuari buruz… Xedapen horiek estatua sinbolizatu eta osatzen dute. b) Oinarrizko eskubideen adierazpena, eta eskubideok bermatzeko sistema. c) Zuzenbidea sortzeko organoen zehaztapena, baita iturriak edo arau motak ere. d) Erakundeen funtzionamenduari buruzko antolakuntza eta prozedura erregelak. 21

C. Schmitt, Teoría de la Constitución (Madril, Alianza Ed., 1982). Ikus C. Mortati, La Constituzione in senso materiale (Milan, Giuffrè argitaletxea, 1940) eta G. de Vergottini, Derecho Constitucional Comparado (ab. cit.), 142. 22

160

e) Ekonomia eta gizarte antolakuntzari buruzko printzipio batzuk. f) Konstituzioa eraldatzeko prozedura, hala denean. Konstituzioetan ohikoa da, batetik, hitzaurrea eta, bestetik, artikulu multzoa bereiztea. Era berean, artikuluei dagokienez, bi atal bereizten dira: atal dogmatikoa eta atal organikoa. Hitzaurrean formula solemnea egoten da eta, bertan, «konstituzioa nork egiten duen eta zein helburu duen adierazten da. Hitzaurrea erabiltzen da konstituzio testuaren joera eta espiritua azaltzeko (…). Dena den, ez du aginduzko izaerarik, ez da benetako araua»23. Atal dogmatikoak eskubide eta askatasunen adierazpena jasotzen du, eta atal organikoak, botereen antolakuntza, horien arteko harremanak, eskumenen banaketa… ezartzen dituen arau multzoa. Gaur egun, bi atalei zuzeneko eragingarritasun juridikoa ematen zaie. Azken batean, atal organikoak dogmatikoa bermatzen du: askatasunak aintzat hartu eta errespetatzea atal organikoan araututako erakundeen izaeraren araberakoa da. 4. Konstituzioen tipologia 4.1. Sailkapen tradizionalak a) Konstituzio idatziak eta ohiturazko konstituzioak Konstituzio idatzia agiri formal eta kodetuan jasotakoa da. Gaur egun, estatu gehienek, Britainia Handiak izan ezik, konstituzio idatzia dute. Britainia Handiaren kasua paradoxa da, bertan sortu baitzen esangura modernoko lehen konstituzio idatzia: Instrument of Goverment, Oliver Cromwellek egina, 1653an. Konstituzio idatziak —1789ko konstituziogileek agerian jarri zuten moduan— herritarrei ziurtasun eta segurtasun juridikoa ematen die, eta funtzio organikoen iraunkortasuna eta erregulartasuna bermatzen ditu. Ohiturazko konstituzioa, aldiz, ez da testu bakarrean jasotzen, ez da sistema arrazional baten emaitza, ez biltzar konstituziogile baten fruitua ere. Ohiturazko konstituzioa herri baten esperientzia politikoaren ondorio da, nazio bizitzaren garapenak moldatua. Konstituzio hori ohiturek, konbentzioek eta arau idatzi arruntek osatzen dute. Hala eta guztiz ere, azpimarratu behar da «konstituzio idatzia-ohiturazko konstituzioa» dikotomia teorikoa —Brycer-en ustez, zaharkitua— ez dela guztiz zehatza. Erresuma Batuan, badaude arau idatziak, konstituziokoak

N. Pérez Serrano, Tratado de Derecho Político (ab. cit.), 457.

161

direnak; izan ere, gaur egun pentsaezina da ohiturazko konstituzio hutsak estatu garaikide konplexuaren beharrizanei aurre egin ahal izatea. Bestalde, konstituzio idatziarekin batera ohiturazko izaera duten arauak agertzen dira herri batzuetan. Horren harira, Brycek konstituzio «zahar» eta «modernoak» bereizi zituen, Common law (eredu ingelesa) edota Statute law (eredu iparramerikarra) direlakoen artean lehentasuna zeini eman eta horren arabera. b) Konstituzio luzeak eta laburrak Zaila da irizpide bat ezartzea konstituzio bat luzea edo laburra den zehazteko. Tradizioari jarraituz, esan ohi da konstituzio baten gutxieneko luzera 2.500 hitzekoa dela, luzera ertaina 6.000 hitzekoa, eta gehieneko luzera kopuru horretatik gorakoa. Konstituzioa luzeagoa edo laburragoa izango da, hainbat faktoreren eraginez. Zerikusia izan dezakete legegile konstituziogilearen asmoak eta konstituzioa egiten den uneko inguruabar politikoek. Horrela, badirudi lehenengo konstituzio testuak oso luzeak izan zirela, beharbada den-dena eraberritzeko gogoarekin idatzi zirelako eta, orobat, arautzeak abantaila handiak zituela fede onez uste zelako. Konstituzio mugimenduaren lehenengo etapa horren adibide argia Espainiako 1812ko Konstituzioa da, 384 artikulu zituena. Era berean, bigarren mundu gerraren ostean aldarrikatutako konstituzio testuak nahiko luze eta zehatzak dira, konstituziogileen asmoa ordu arte arautu gabeko gizarte bizitzako esparruak kontuan hartzea baitzen (berbarako, Bonngo Oinarrizko Legea, Italiako Konstituzioa eta Espainiako 1978ko Konstituzioa). Konstituzio labur eta zehatzak defenditzen dituztenek, ostera, azpimarratzen dute testu luzeegiak interpretatzeko zailak direla, eta horien aplikazioa akatsez beteta egon daitekeela. Konstituzio laburraren adibidea Ipar Amerikako 1787ko Konstituzioa da, 200 urte baino gehiago iraun duena. Tesi kontserbadoreek ere beti defenditu dute konstituzio testuak laburrak izan behar direla, baina beste arrazoi batzuengatik. Napoleonen hitzetan, «konstituzioa labur eta iluna» behar da izan; horrela, agintariek askatasun handia izango dute, testu hori komeni zaien moduan interpretatzeko. c) Konstituzio zurrun eta malguak Bryce bizkondeak egindako beste sailkapen klasikoa da hau, konstituzioa eraldatzeko bete beharreko prozedura nolakoa den kontuan hartuta24.

162

Ikus J. Bryce, Constituciones flexibles y Constituciones rígidas (Madril, CEC, 1988).

Lord Brycek konstituzio britainiarra —ohiturazkoa eta erraz eraldatzeko modukoa— eta Ipar Amerikako Konstituzioa —idatzizkoa eta eraldatzeko zaila— erkatu zituen. Autore horren esanetan, konstituzio malguak (oinarrizko ezaugarriak aldatu gabe forma aldatzeko elastikotasuna dutenak) dira legegintza prozedura arruntaren bidez alda daitezkeenak, ordenamendu juridikoan ez daudelako beste legeen gainetik. Konstituzioak zurrunak (egitura gogor eta aldaezina dutenak) dira, horiek aldatzeko prozedura desberdin eta konplexuari (prozedura arrunta ez denari) jarraitu behar bazaio; prozedura horrek konstituzioa aldatzeko oztopoak jarriko ditu, konstituzioa ordenamendu juridikoaren arau gorena izanik, horren jarraitutasun eta iraunkortasuna bermatzeko. Ikuspuntu horretatik, Brycek defenditu zuen ohiturazko konstituzioak edo «zaharrak» malguak direla, eta konstituzio idatzi edo «modernoak», ostera, zurrunak. Dena den, baieztapen horri ñabardura batzuk gehitu behar zaizkio: a) Konstituzio idatzi gabeen erabateko malgutasuna, askotan, teorikoa da bakarrik; praktikan, hauek aldatzea konstituzio zurrunak aldatzea baino zailagoa da. Adibidez, aipagarria da Ingalaterrako Konstituzioa: horren oinarrizko printzipioak aldatuz gero, herritarrak neurri horren aurka agertuko lirateke. Esandakoaren arabera, azkenean, konstituzio malgua zurruna baino egonkorragoa da. b) Konstituzio idatziak ez aldatzen dira bakarrik erreformarako jarraibideak betez, baita konbentzioen bidez eta konstituzio organoek horien inguruan egiten dituzten interpretazioei esker ere. Adibide gisa, Ipar Amerikako 1787ko Konstituzioa aipa dezakegu. c) Konstituzio idatzia malgua izan daiteke, erreforma prozedura berezirik ezartzen ez badu. Konstituzio hori lege arruntaren bidez berrikus liteke (berbarako, Espainiako 1845 eta 1876ko konstituzioak). Hala ere, doktrinaren zati batek egoera horretan erabateko ukiezintasunaren adierazpena ikusi du, hau da, konstituzioko atal guztiak eraldatzeko ezintasuna. Hori ez dator bat estatu demokratikoarekin, honen oinarrizko printzipioetako bat aldatzeko aukera baita. d) Jatorrizko konstituzioak eta konstituzio eratorriak Konstituzioa jatorrizkoa dela esaten da, jarduteko printzipio berria jasotzen duenean, hots, botere politikoaren prozesurako guztiz originala dena. Konstituzioa eratorria da konstituzio eredu bati edo aldez aurretik erabilitako jarraibide batzuei jarraitzen dienean, ezer berririk ekarri gabe. 163

Oro har, hurrengo hauek jatorrizko konstituziotzat hartzen dira: —Konstituzio britainiarra, parlamentarismoagatik. —Ipar Amerikako Konstituzioa, presidentzialismo eta federalismoagatik. —Frantziako 1793ko Konstituzioa, biltzar gobernuagatik. —Suitzako Konstituzioa, zuzeneko demokraziaren mekanismoak jasotzeagatik. —Konstituzionalismo sobietarra. Konstituzio eratorriei dagokienez, Loewensteinen hitzetan, «konstituzioek emakumezkoen soinekoen antza dute, sasoian sasoiko modaren araberakoak dira. Hori dela eta, konstituzioak “familiak” osatuz aurkezten dira, eta familia horietako kideek ama konstituzioraino jarraitzen diote euren arbasoen bideari. Ama konstituzioak ondorengoei ezaugarri erkideak eman dizkie». Adibide modura, konstituzio iberoamerikar franko aipa ditzakegu (konstituzio horiek Estatu Batuen federalismoa eta erregimen presidentziala eredutzat hartu zuten), baita Europa ekialdeko herrien lehengo konstituzioak ere (horiek beste horrenbeste egin zuten, desagertutako SEBSeko Konstituzioa eredutzat hartuz). 4.2. Loewensteinen sailkapen ontologikoa Loewensteinek ontologiko (izakiaren oinarrizko ezaugarriak kontuan hartzen zituelako) deitu zuen herri baten errealitate soziopolitikoaren eta konstituzio arauen arteko bat-egiteari erreparatzen dion sailkapena. Sailkapen horrek, beraz, kontuan hartzen du konstituzio arauek praktikan duten eragingarritasun-maila. Ikuspuntu horretatik, Loewensteinek konstituzio arau-emailea, izen hutsekoa eta semantikoa bereizten ditu. a) Konstituzioa arau-emailea da, gizartean integratuta dagoenean, gizartea horretan integratuta dagoenean eta guztiek berori betetzen dutenean, bai agintariek bai herritarrek ere. Kasu horretan, «konstituzioa ondo eman eta benetan aldean eramaten den jantzia da». Adibide gisa aipatzen dira tradizio demokratiko handia duten mendebaldeko herrien konstituzioak. b) Konstituzioa izen hutsekoa da, herri bateko gizarte nahiz ekonomiaren baldintzek konstituzio arauak errealitate politikoan erabat integratzea eragotzi edo ahalbidetzen ez dutenean. Konstituzioa «epe batean armairuan esekita egon eta nazio gorputza handitzean erabiliko den jantzia» da. Heldutasun politikorik erdietsi ez duten herrietan, hots, kolonien osteko gizarte ordena duten herrietan, mendebaldeko motako konstituzioa ezarriz gero, izenez bakarrik da konstituzio. 164

c) Konstituzioa semantikoa da, horren arauak aplikatzen direnean indarraren bidez boterea dutenen alde (pertsona, talde edo alderdi bat). Kasu horietan, konstituzioa itxura besterik ez da, eta izena baino ez du hartzen: «jantzia ez da jantzia, mozorroa baizik». Hori dela eta, Sartorik dio konstituzio horiei izen hutseko esan behar zaiela, eta ez semantiko. Bibliografia ARAGÓN, M., Constitución y Democracia, Madril, Tecnos, 1989. LOEWENSTEIN, K., Teoría de la Constitución, Bartzelona, Ariel, 1979. LUCAS VERDÚ, P., Curso de Derecho Político, II. lib., Madril, Tecnos, 1983. SARTORI, G., Elementos de Teoría Política, Madril, Alianza Ed., 1992. SCHMITT, C., Teoría de la Constitución, Madril, Alianza Ed., 1982. TORRES DEL MORAL, A., Estado de Derecho y Democracia de Partidos, Madril, Facultad de Derecho de la Universidad Complutense, 1991.

165

IX. ikasgaia

Konstituzio zuzenbidearen iturriak Pilar Mellado Prado

1. Konstituzio zuzenbidearen iturriak Oro har, Zuzenbidearen iturriei buruz hitz egitean, aipatu nahi da gizarte batek, Zuzenbidea sortzean, zein garrantzi ematen dien gizarte botereei; bestela esanda, finkatu nahi da nork duen boterea, arau juridikoak emateko edo arauen bidez jokabideak ezartzeko. Azken finean, jakin nahi da nola sortzen den Zuzenbidea, indarrean egon eta eragingarria den zuzenbidea. Konstituzio teoriaren arabera, iturri dira, esangura formalean, konstituzioa osatzen duten arau motak. Are gehiago, konstituzioa ordenamendu juridikoaren batasuna bermatzen duen araua da; horretarako, Zuzenbidea egiteko bideak arautzen ditu. Konstituzioak, zergintza horretan, organoak, prozedura eta sortutako arauen arteko hierarkia zehazten ditu. 2. Konstituzio idatzia Aurretik esan dugunez, Frantziako 1789ko konstituziogileek, XVIII. mendeko filosofo arrazionalisten ideiei jarraituz, azpimarratu zuten beharrezko zela testu batean jasotzea botereari buruzko arauketa (arrazionala) eta hori egikaritzeko moduak. Biltzar konstituziogile horretako kide batek «espiritu berria» definitu zuen, hurrengoa adieraztean: «konstituzioa gobernatzeko moduari buruzko ordena finko eta iraunkorra da». Konstituzio idatzia beti da bermea nahierakeriaren aurrean: 1) Itun solemnea ezartzean, konstituziogilearen borondatea sinesgarriro jasotzea ahalbidetzen baita, eta horrela herritarren segurtasun juridikoa areagotu egiten da. 167

2) Konstituzioak testua eraldatzeko organo eta prozedura egokiak zehazten dituenez gero, herritarrei bermatzen zaie boteredunek ez dutela konstituzio testua nahi duten moduan aldatuko. Beraz, konstituzioa ordenamendu juridikoaren iturri gorena da. Ildo beretik, konstituzioa ordenamenduko eratze arauak jasotzen dituen sorburua ere bada. Arau horien bidez, gainerako arauen legebidezkotasuna zehaztuko da. Hau da, konstituzioak ez du estatu bateko ordenamendu juridikoaren iturri sistema zuzentzen bakarrik, berau baita lehenengo iturria, eta gainerako arau juridikoak horren menpe egongo dira. Konstituzioa aldarrikatu ondoren, berau eraldatzen duten testuek (horiek bakarrik) osatuko dute konstituzio formala, Zuzenbide idatzi gisa. Hori dela eta, Torres del Moralek egoki adierazi duen moduan, ez da hitz egin behar «konstituzioa eraldatzeko legeez», hain justu ere, eraldaketa legea, onartu eta aldarrikatu ondoren, ez baita legea, konstituzioa baizik1. 3. Jurisprudentzia Jurisprudentzia Konstituzio zuzenbidearen iturri legez onartzen bada, orduan auzitegiek Zuzenbidea modu eragingarrian eratzen dutela aitortzen da. Horren harira, azpimarratzekoa da Estatu Batuetako Auzitegi Gorenak egindako zeregina: horren jurisprudentziak Ipar Amerikako Konstituzioaren artikuluak interpretatu izan ditu 1803tik aurrera. Hori dela eta, esan ohi da, «konstituzioa Auzitegi Goreneko epaile gehienek diotena dela». Besteak beste, Italian, Alemanian eta Espainian, Konstituzio Auzitegiek egiten dute eginkizun hori. Rubio Llorente irakasleak, Espainiako Konstituzio Auzitegiko magistratu ohiak, askotan azpimarratu ohi du, konstituzio manuen inguruan Goi Auzitegiak egiten duen interpretazioa organo judizial guztiei ezartzen zaiela, eta izaera loteslea duela. Horrez gain, Konstituzio Auzitegiak, konstituzioaren interpretatzaile gorenak, legeen benetako konstituzio esangura zehazten du, eta interpretazio horrek estatuko organo guztiak lotzen ditu. Sánchez Agestaren esanetan, Ipar Amerikako eta Europa kontinentaleko sistemetan, Konstituzio zuzenbidearen iturri honek hurrengo ezaugarriak ditu: batetik, mugatua da; izan ere, jurisprudentziak konstituzioa hobetzen lagundu dezake bakarrik, eta beraren agintea oinarritzeko, konstituzio ordena

1 A. Torres del Moral, Estado de Derecho y democracia de partidos (Madril, Complutenseko Zuzenbide Fakultatea, 1991), 154.

168

bat behar du; bestetik, eskatu beharrekoa da; hau da, epailearen erabakia eragin behar da2.

4. Ohitura Guztiok dakigu ohiturak funtsezko zeregina izan duela britainiarren konstituzio-sisteman. Konstituzio idatzia duten herrietan agertzen da arazoa. Kasu horretan, konstituzio ohitura onartzeak ala ez onartzeak arazo handiak sortzen ditu, Konstituzio zuzenbidearen teoria orokorrean. Argi dago konstituzio idatziek ezin dutela den-dena ezarri, eta horien hutsuneak betetzeko, ohitura eta, ohitura izan ezean, praktika politikoa hartuko da kontuan. Nolanahi ere, ezin dira nahasi konstituzio ohitura (arau juridikoa dena, salbuespenak salbuespen) eta praktika politikoa (gertaeren munduan bakarrik mugitzen dena). Edonola ere, konstituzio ohiturak arazo asko sortzen ditu: noiz jakingo dugu behin eta berriro errepikatutako gertaera zinezko betebehar bihurtu ote den?; nola egiaztatu gertaera horren indar loteslea? Doktrinak ohituraren oinarrizko bi betekizun aipatzen ditu, konstituzio esparruan ere erabil daitezkeenak: a) Kanpoko osagaia edo osagai materiala: egintza edo gertaera bat modu jarraitu eta eraberekoan errepikatzea. b) Barruko osagaia edo osagai psikologikoa: opinio iuris delakoa, hau da, ohiturak nahitaezko izaera duela uste izatea, hots, antzeko kasuetan erabili beharreko manua dela; ohiturak «ez du eztabaidarik ez desadostasunik onartzen» (Pérez Serrano). Historian zehar, erromanisten garaitik hasita, hiru ohitura mota bereizi izan dira, eta guk sailkapen hori Konstituzio zuzenbidearen eremura zabalduko dugu: a) «Secundum legem» ohitura «Secundum legem» ohiturak Konstituzio araua interpretatzeko balio du. Erromako Zuzenbidearen adierazpen klasikoa bereganatzen du: consuetudo est optima legis interpres. Autore askoren aburuz, ez da Zuzenbidearen benetako iturria, ohitura mota honek eragingarria izateko arau juridiko bat aurretiaz izatea eskatzen baitu. Beste batzuek, aldiz, ohitura

L. Sánchez Agesta, Principios de Teoría Política (Madril, Nacional Ed., 1983), 335.

169

mota hau iturritzat hartzen dute, interpretazioaren bidez konstituzio testutik ondorioztatutako araua, nola edo hala, eraberritzen duen kasuetan. b) «Praeter edo extra legem» ohitura «Praeter edo extra legem» ohiturak, konstituzio testuaren aurrean, eginkizun ordeztailea du. Konstituzioa osatu egiten du, hots, konstituzioa indarrean jarri zenetik agertu diren hutsuneak betetzen ditu. Hutsuneak hauek izan daitezke: arauketa zehatzik ez egotea edota konstituzio manuren bat une jakin bateko beharrizanetarako desegokia izatea. Horren harira, praeter legem ohitura benetako ohiturazko arau juridikoa da, secundum legem ohitura ez bezala, berebiziko garrantzia hartzen baitu, arauketa positiborik ez dagoenean3. Espainiako Konstituzio zuzenbidean, praeter legem ohiturazko arauen zenbait adibide aipa ditzakegu. Lehenik, erregeak Gorte Nagusien legegintzaldiari hasiera solemnea ematea —mezu bat ere irakurtzen du hark—, nahiz eta Espainiako Konstituzioaren 56.1. artikuluak jarraikoa ezarri: «Erregeak (…) egiten ditu konstituzioak eta legeek berariaz esleitzen dizkioten eginkizunak». Bigarrenik, Diputatuen Kongresua eta Senatua aldi berean desegitea. c) «Contra legem» ohitura Konstituzio xedapen zehatz eta idatzi bat aldatu eta indargabetzen du ohitura mota honek. Jurista gehienek ez dute ohitura horren baliozkotasun juridikoa onartzen, batez ere, bi arrazoi hauengatik: batetik, konstituzio zurrun bat aldatzeko aukera onartzea bezala izango litzatekeelako hori, berrikusteko prozedurari jarraitu gabe; bestetik, ezin delako besterik gabe onartu une historiko bakoitzeko agente politikoek konstituzioa behin eta berriro urratzearen arabera, indarra hartzea Konstituzio zuzenbide positiboko erregelek. Hala eta guztiz ere, parlamentu jardueraren eremuan, contra legem izan daitezkeen ohitura batzuk daude. Besteak beste, aipatzen da Diputatuen Kongresuaren erregelamenduan xedatutakoaren —Espainiako Konstituzioaren 76.1. artikuluak garatzen duena— aurkakoa eta aldarazlea den eginera. Erregelamenduaren bidez manatutakoaren aurrean (ikerketa batzordeen izaera sekretua), Kongresuaren mahaiak —lehendakariari eta bozeramaileen batzari entzun eta gero, Ganberaren osoko bilkuraren

3 P. González-Trevijano, La costumbre en Derecho Constitucional (Madril, Diputatuen Kongresua, 1989), 461.

170

adostasunez— erabaki zuen komeni zela alderdi politikoen finantzaketaz arduratzeko (Flick kasua) eratutako Ikerketa Batzordearen bilerak publikoak izatea. 1983an Madril-Barajas aireportuan gertatutako aire hondamendien ondorioz eratutako Ikerketa Batzordearen bilerak ere horrelakoxeak izan ziren. Bestalde, batzuetan nahasi egiten dira ohitura indargabetzaileak edo contra legem eta arau juridikoak ez erabiltzea, hots, arauak modu jarraitu eta orokorrean ez aplikatzea. Bada, arau juridikoa ez bada betetzen, besterik gabe aplikatzeari utzi zaiolako, esan daiteke ez dela erabiltzen, hau da, eraginkortasuna galdu duela arau horrek. Baina contra legem ohituraren bidez sortutako arau juridikoa, aurretik dagoen arauarekin alderatuz gero, desberdin eta alderantzizkoa da. Konstituzio ohituren izaera eta hauskortasuna kontuan hartuz, galde daiteke ea ohituraren bat ez betetzea edo haustea zehatzeko modukoa izan daitekeen. González-Trevijanoren arabera, badirudi konstituzio ohitura urratzea «konstituzio aurkakotasuneko egintza» izan behar dela berez. Baina, praktikan, nahiko zaila da hori antzematea, konstituzio ohiturak malguak izan eta izaera politikoa dutelako. Adibidez, contra legem konstituzio ohituren kasuan, teorian behintzat, zalantzan jar daiteke itxuraz ohitura haustea dirudiena ez ote den indargabetutako araua berrezartzeko ohitura berria. Azken finean, Zuzenbide idatzia nagusi den sistemetan, areago, Espainian bertan, konstituzio ohitura urratzea ezin da aurkaratu. Konstituzioak eta Konstituzio Auzitegiari buruzko Lege Organikoak ez dute ezartzen ohiturazko konstituzioaren arauen gaineko kontrol zuzenekoa; lege mailako arau judirikoena bakarrik ezartzen dute. 5. Konbentzioak Konstituzio konbentzioen jatorria Konstituzio zuzenbide ingelesean dago (Freemanek, 1872an, conventions of the Constitution direlakoak aipatu zituen). Dena den, Ipar Amerikako konstituzionalismoan ere garrantzia dute (usages izenekoak), baita, duela gutxi ere, Europa kontinentalekoan ere. Konstituzio konbentzioa eragile politikoen eta konstituzio organoen arteko akordioa da, berariazkoa edo isilbidezkoa. Akordio horren bidez, horien ahalmenak arautzen dira konstituzio testuak arautu gabeko arloetan edo konstituzio testuak arauketa irekia egin duen arloetan —modu horretan, konstituzio organoei zuhurtziarakotasunerako bidea ematen zaie, neurri txikian bada ere—. Konstituzio konbentzio bat nahitaezkoa izatea, hori bete behar duten subjektuen borondatetik ondorioztatzen da. Konbentzioa haustea —konsti171

tuzio ohiturekin gertatzen den bezala— ezin da inola ere aurkaratu. Horren harira, Rescignok dio, ohiturak eta konstituzio konbentzioak bereizten direla, subjektu politikoen ustez, lehenak lotesleak eta indargabeezinak direlako. Konbentzioak, ostera, subjektu politikoek onartzen dituzten ginoan ezartzen dira. Hau da, ohiturak norbanakoarentzako erregela heteronomoak dira, eta konbentzioak, aldiz, horiek gauzatzen dituzten subjektu politikoen autonomiaren adierazpenak4. Konstituzio ohiturak ez bezala, konbentzioak modu zehatzean sortu eta desagertzen dira; hala ere, konstituzio ohiturekin gertatzen den bezala, ez dira idazten. Doktrinak, ohiturazko arauen sailkapen klasikoari jarraituz, konbentzio hauek bereizten ditu: praeter legem konbentzioak, hots, konstituzio testua integratu edo osatzen dutenak; secundum legem konbentzioak edo konbentzio interpretatzaileak, eta contra legem konbentzioak edo konstituzio izaerako arau idatziak agindutakoa indargabetzen dutenak. Konstituzio konbentzioen izaera juridikoa eztabaidagarria bada ere, eginkizun garrantzitsua dute, konstituzio testuak beharrizan politikoetara egokitzen baitituzte. Konstituzio konbentzioen adibide asko jar daitezke. Erresuma Batuan, erregeak Premier delakoa izendatzea, kabineteak Komunen Ganberaren aurrean duen erantzukizun politiko solidarioa… Estatu Batuetan, lehendakariaren agintealdia bi mandatura murriztea, nahiz eta geroago murrizketa hori konstituzioko XXII. zuzenketan debeku gisa jasoa izan. Espainian, konstituzio konbentzioen adibide gisa aipa daitezke «nazioaren egoerari buruzko eztabaida», Diputatuen Kongresuan eta «autonomien egoerari buruzko eztabaida», Senatuan. 5.1. Konstituzio begirunearen arauak Konstituzio begirunearen arauen adierazpena (jatorriz, norma della correttezza costituzionale) Santi Romanok erabili zuen 1909an lehenengo aldiz. Adierazpen horren bidez azpimarratu zuen arau horiek errespetatzeko arrazoia zela gizalegea, leialtasuna, jendetasuna… Konstituzio begirunearen arauak ez dira Konstituzio zuzenbidearen iturri, ez baitute izaera juridikorik, gizarte izaera baino; jokabide, etiketa, zuhurtasun eta heziketa politikoari buruzko erregelak besterik ez dira. Adibide modura, askotan, konstituzio begirunearen arau gisa aipatzen da Espainiako gobernuak erregearen egintzei buruzko iritzirik ez ematea.

172

G. U. Rescigno Le convenzioni costituzionali (Milan, Giuffrè, 1972), 110.

Bibliografia ALZAGA, O. ETA BESTE BATZUK, Derecho Político Español, Madril, CERA, 1997. DE OTTO, I., Derecho Constitucional. Sistema de fuentes, Bartzelona, Ariel, 1989. GONZÁLEZ-TREVIJANO, P., La costumbre en Derecho Constitucional, Madril, Diputatuen Kongresua, 1989. PÉREZ ROYO, J., Las fuentes del Derecho, Madril, Tecnos, 1984. PÉREZ SERRANO, N., Tratado de Derecho Político, Madril, Civitas, 1976. ZENBAIT AUTORE, La Constitución y las fuentes del Derecho, Madril, DGCE, 1979.

173

X. ikasgaia

Botere konstituziogilea. Konstituzioaren eraldaketa Pilar Mellado Prado

1. Botere konstituziogilea: hurbilketa historikoa Sieyèsen esanetan, konstituzioa «edozeren gainetik, botere konstituziogilea» da. Horrekin adierazi nahi zuen autore hark konstituzioa dela konstituzioak berak sortu eta arautzen dituen organoen —botereen— gain egon eta horietatik desberdintzen den boterea. Sieyèsek hori guztia adierazi zuen Gizakiaren eta Herritarraren Eskubideei buruzko Adierazpenaren Azalpen Arrazoitua delakoan1. Azalpen hori Nazio Biltzarreko konstituzio batzordearen aurrean irakurri zuen, 1789ko uztailaren 20an. Botere konstituziogilearen doktrina lantze teoriko batetik baino konstituziodun estatuaren praxitik ondorioztatzen da; konstituziodun estatu hori iraultza burgesen ondorioz sortu zen: Ingalaterran, 1688an; Ipar Amerikan, 1776an; eta Frantzian, 1789an. Erdi Aroan eta Erreformako literatura politikoan, Jainkoak baino ez zuen potestas constituens («Botere guztia Jainkoarengandik dator»). Irizpide horrek monarkia absolutuan ere irauten du, harik eta Ingalaterra eta Ipar Amerikako kolonia ingelesetako mugimendu iraultzaileek boterearen titulartasuna herriarentzat (estatu berriaren fundatzaileentzat) eskatu arte. 1 Testu hau —ez da agertzen Nazio Biltzarreko Moniteur delakoan—, eta gaztelaniara itzulita dago C. Sánchez Viamonteren Los derechos del hombre en la Revolución Francesa lanean (Mexiko, UAM, 1956), 120.

175

Eratutako botereen (betearazlearen, legegilearen eta judizialaren) gaineko botere baten ideiak erlijio itunaren teorian (covenant) du aurrekaririk urrunena. Itun horien bidez, Ingalaterra eta Eskoziako elizetako jarraitzaile presbiterianoek euren burua behartzen zuten, sinesmenei eusteko eta kultua antolatzeko. Tesi itunzaleak eraginda, Agreement of the People delakoak, Cromwellen armadaren atal batek 1648an idatziak, herriaren ituna parlamentuaren gainetik zegoela adierazi zuen, betiere ituna herriak berak egiten zuenean. Covenant direlakoen —horiek itun politiko bihurtu eta gero2— ulerkera horrek eragin handia izan zuen Ipar Amerikako konstituzionalismoaren sorrera eta garapenean; arbaso beilariek 1620an Mayflower ontzian sinatutako itunetik, 1787ko konstituzio federala arte, estatu kideen konstituzioak ere ahaztu gabe. Botere konstituziogilearen Ipar Amerikako eredua funtsezko baldintza hauetan oinarritzen da: 1) Botere konstituziogilea herriari eratxikitzea. 2) Ordezkaritzako printzipio guztiak baztertzea: botere konstituziogilea ezin da ordezkarien bidez egikaritu, ahal besterenduezina baita. Hori dela eta, konbentzio bati konstituzio testua idazteko eskatzen zitzaionean, beharrezkoa zen testu hori kolonoen biltzarrek (Town Meetings) edo zuzenean herriak berrestea. Autore batzuek diote, Ipar Amerikako praktikak eragina izan zuela Frantziako botere konstituziogilearen eredua sortzeko. Dena den, eredu horrek Frantzia iraultzailearen pentsamendu politikoan izandako formulazioa erabat aldentzen da Ipar Amerikako eredutik. Botere konstituziogilearen doktrina ez da agertzen Rousseauren teorietan, eta Montesquieurengan3 ere zeharka baino ez. Frantzian, doktrina horren adierazpen nagusia batere apala ez zen Sieyès4 apaizaren lana da. Apaiz horrek adierazi zuen —III. urteko konstituzioa idatzi zuten biltzarreko diputatuen aurrean— berak aurkitu zuela («Zientziarako erabakigarria 2 Covenant horiek kolonoek euren izenean edo familien izenean sinatutako itunak ziren, eta horietan Ipar Amerikako kolonien funtzionamendu arauak finkatzen ziren. 3 Carré de Malbergek dio Rousseauren lanean arau legegilea eta konstituzio araua «borondate orokorraren» —botere subirano bakarraren— alderdi direla, eta, beraz, ez dago inongo desberdintasunik botere konstituziogilearen eta agintaritza legegilearen artean. Montesquieuri dagokionez, De l’Esprit des Lois (Legeen espirituaz) lanaren egileak botere konstituziogilea inoiz aipatu ez arren, badirudi botere-banaketaren teoriatik ondorioztatzen dela gainerako botereen gainetik eta aurretik zegoen agintaritza, hain zuzen ere, banaketa hori egiteko gai dena. 4 Ikus ¿Qué es el Tercer Estado? (Madril, Aguilar, 1973) eta Exposición razonada… goian aipatua.

176

zena») botere konstituziogilearen eta ohiko beste hiru botere ezagunen arteko bereizketa. Sieyèsen arrazoiketa, oinarrian, Ipar Amerikako planteamendutik bereizten da, batetik, herriak ez duelako parte hartuko prozesu konstituziogilean; eta, bestetik, nazioari subiranotasuna eratxikiko diolako. Nazioa «Zuzenbide Naturalaren errealitate» gisa ulertuko da, edozein erregela edo konstituzio eredurekin loturarik ez duena, nahiz eta haren planteamenduan nazioa hirugarren estatu entzutetsuarekin, hots, burgesiarekin, nahasi. Horren ondorioz, nazioa inguruabarrek eskatuko luketen kasu guztietan bildu ezin denez gero, beharrezkoa da konstituzioa idazteko ardura «ad hoc botere berezia duen aparteko diputazio baten esku jartzea». Nazio subiranotasunetik eta ordezkaritza politikoaren adigaitik abiatuz, Sieyèsek botere konstituziogileari buruzko teoriaren oinarrizko puntuak aipatzen ditu: a) Nazioaren botere konstituziogilea bereizten da konstituzioak sortutako botereetatik. Nazioak «konstituzioak ezarri eta aldatzen ditu, aurretik ezarritako erregelen menpe egon gabe». b) Nazioak berak ezin du botere konstituziogilea egikaritu, «Nazio Biltzarra ordezten duen aparteko ordezkarien taldeak baizik». c) Aparteko ordezkari horiek «herriaren aparteko agindua delabide diharduten diputatuak dira, eta euren borondatea nazioarena da». d) Ordezkari horiek mandatua dute, «gai bakar baterako eta epe jakin baterako»; eta «ezin dituzte euren kabuz egikaritu eratutako botereak»5. Berehala, politika egokitasun arrazoiengatik, Sieyèsen jatorrizko pentsamenduaren garbitasuna kolokan jarri zen. Ordezkaritzako erregimenaren interpretazio iraultzaileak nahasmena ekarri zuen, borondate konstituziogilearen eta eratutako organoaren borondatearen artean. Interpretazio horrek subiranotasuna egikaritzeko eskumen osoa ordezkaritzako biltzar konstituziogileei ematen zien. Biltzar horiek konstituzioa onetsi eta gero ere, botere legegile arruntaren eginkizunak betetzen jarraitu zuten. Frantziako praktika politikoak ez zuen kontuan hartu Sieyèsen doktrinaren oinarrizko ideia. Horren arabera, botere konstituziogileak ezin du eratutako botererik egikaritu. Baina, geroago, Frantziako tradizioan, biltzar

5 Lau atalotako kakotxen artekoak Sieyèsen ¿Qué es el Tercer Estado?, aipatu laneko V eta VI. kapituluetatik atera dira.

177

konstituziogileek egikaritu dituzte aldi berean botere konstituziogilea eta botere legegilea: konstituzioa sortu eta legeak onetsi dituzte, Gobernua kontrolatu dute…6. Iraultzatik aurrera, horixe izan da 1789, 1793, 1848, 1875 eta 1946ko Nazio Biltzarren kasua. Espainiako konstituzionalismoan ere antzematen da botere konstituziogilearen eta eratutako botereen arteko banaketaren ohiko printzipioa urratu dela. 1812ko eta 1978ko konstituzioak idaztean, Gorteek botere legegilea egikaritu zuten aldi berean. Horren ondorioz, konstituzioa egiteko denbora luzatu zen, herriaren eguneroko legegintza arazoak konpondu behar ziren eta. Botere konstituziogileak tentaldia badu ere eginkizun legegile arruntak betetzeko, eratutako botereak, aldiz, —P. de Vegak adierazitakoari jarraituz— eginkizun konstituziogileak bete nahi izango ditu, prozesu konstituziogilean herri subiranoaren ordezkaria dela esanez7. Monarkia Frantzian berrezarri zen epe laburrean, erregeari eratxiki zitzaion botere konstituziogilea. Erregeak, printzipio monarkikoari esker, estatuaren botere osoa zuen. Schmitten esanetan, teoria mailan beharrezkoa zelako jokatu zen horrela, herriaren botere konstituziogileari aurre egiteko. Azken botere hori Frantziako Iraultzako tesi argia izan zen8. Erregeak ez du izango erabateko askatasunik edozein ekintza gauzatzeko, ez nazioak edo herriak duen autodeterminazio politikoa, azken hauek politikan jarduteko forma berriak har baititzakete etengabe. Erregeak, ostera, monarkiaren muga izango du beti, eta muga horretatik kanpo beraren botereak, itxuraz mugagabea denak, ez du eraginik izango. Hori dela eta, monarkia, oinordetza ordena bati lotutako erakunde gisa, ezin da botere konstituziogilearen oinarri izan. Era berean, botere konstituziogilearen titulartasuna subiranotasuna egikaritzen duen gutxiengo batek izan dezake: erregimen autokratikoak dira, indarraren erabileran oinarritzen direnak. Gaur egun, bigarren gerraren ostean sortutako konstituzionalismo demokratikoak botere konstituziogilea herriari eratxikitzen dio, botere subiranoaren titularrari. Egia esan, gaur egun, botere konstituziogile, demokratiko eta herriarena ez da modu irekian eta erabat ukatzen.

6 Horren harira, La Fayettek, Memorias (Memoriak) lanean, zioenez, «frantsesek, Zientziari aurrera egiten [Sieyèsek esandakoaren arabera] lagundu beharrean, atzera eginarazi zioten, eginkizun legegilea eta konstituziogilea nahasi baitzituzten 1789ko Nazio Biltzarrean eta Konbentzioan»; Ipar Amerikan, aldiz, botere konstituziogilea eta eratutako botereak txukuntasunez bereizi zituzten. 7 P. de Vega, La Reforma Constitucional y la problemática del poder constituyente (Madril, Tecnos, 1985), 37. 8 C. Schmitt, Teoría de la Constitución (Madril, Alianza Ed., 1982), 98.

178

2. Botere konstituziogilearen kontzeptu eta ezaugarriak Vanossiren esanetan, botere konstituziogilearen kontzeptuen tipologia egin daiteke, teoria konstituziogileak adierazpen hori (Sieyèsek sortua) esangura askorekin erabiltzen baitu, kokapen ideologikoaren edo eskola juridiko batekoa edo bestekoa den arabera9. Horrez gain, botere konstituziogilearen kontzeptua aldatu egiten da kontuan hartzen den konstituzioaren —ohiturazkoaren edo idatziaren— arabera. Ohiturazko konstituzioaren kasuan, berbarako, Ingalaterrakoan, esan daiteke botere konstituziogilea dela denboraren igaroa, hain zuzen ere, praktikari indarra ematen diona. Hori guztia etengabeko prozesu baten bidez gertatzen da, historiak eta tradizioak baldintzatuta. Baina konstituzioa agiri solemne bakarrean idatzi nahi denean, Torres del Moralen berbetan, botere konstituziogilea da «herriaren borondate politikoa, herriak berak erabakitzen baitu bere bizitza demokratikoaren gainean»10. Hala ere, esan daiteke botere konstituziogilea herriaren borondatea dela, eta honek bizitza politikoari buruzko erabakiak hartzen dituela modu demokratikoan. Tradizioari jarraituz, hurrengoak dira botere konstituziogilearen ezaugarriak: a) Jatorrizko boterea da, zuzenean herritik sortzen delako, bitarteko erakunderik gabe. Lucas Verdúren iritziz, botere konstituziogileak ez du originaltasuna galtzen bere kabuz baino ordezkarien bidez jarduteagatik; izan ere, botere konstituziogileak prozesuan parte har dezake, batetik, berori erreferendumaren bidez berretsita, eta, bestetik, konstituzioa aldatzeko eskubidea izan dezakeelako11. b) Aparteko boterea da, konstituzioa egiteko edo aldatzeko besterik ez duelako jarduten. Beraz, botere honen zeregina etena eta aldizkakoa da, eratutako botereena ez bezala. c) Iraunkorra da, konstituzioa eman ondoren ez delako desagertu, ezta agortu ere. Schmitten aburuz, «konstituzioaren ondoan eta horren gainetik herriaren borondate konstituziogileak irauten du oraindik». d) Baterakoi eta zatiezina da, beraren titularra bezala, hau da, herria den bezalaxe.

J. R. Vanossi, Teoría Constitucional, I. lib. (Buenos Aires, Depalma, 1975), 29. A. Torres del Moral, Estado de Derecho y democracia de partidos (Madril, Complutenseko Zuzenbide Fakultatea, 1991), 181. 11 P. Lucas Verdú, Curso de Derecho Político, II. lib. (Madril, Tecnos, 1983), 584. 10

179

e) Subiranoa da, ez dagoelako aurretiazko ordena juridikoaren menpe edo ordena horrek baldintzatua12. f) Torres del Moralek dioenez, botere konstituziogilearen egikaritzak baldintza bakarra du, demokrazia, alegia. Hori dela eta, botere horren objektua benetako konstituzioa izan behar da, ez autokraziaren mozorroa.

3. Botere konstituziogile motak Tradizioari jarraituz, bi botere konstituziogile mota bereizi ohi dira: A) Jatorrizko botere konstituziogilea Boterea da, alegia, botere politikoa egikaritzeko oinarrizko arauak ezarri eta finkatzen dituena. Azken finean, botere honek ordena juridiko berria ezarriko duen konstituzio testua egiten du. Jatorrizko botere konstituziogileak —Burdeauren esanetan— ez du zerikusirik botere horren egikaritzari buruzko Zuzenbide positiboko arauekin. Jatorrizko botere konstituziogilearen egikaritzari buruzko prozedura demokratikoen artean, biltzar konstituziogilea eta erreferenduma dira ohikoenak XVIII. mendearen amaieratik aurrera. Ipar Amerikan, konbentzioek, hau da, herriak berariaz aukeratuko biltzarrek, idatzi zituzten estatu independente berri gehienen konstituzioak, baita 1787ko konstituzio federala ere13. Dena den, Frantziako Iraultzak eman zien benetako esangura biltzar konstituziogileei: biltzar subirano bilakatuko dira, Frantzian 1789tik aurrera izan zirenen modukoak. Erreferendumaren teknika erabiltzen da, konstituzioa —ex novo idatzia— berronesteko azken tramite gisa. Erreferenduma (ingeles puritanoen eta Rousseauren ideien eragina zela eta) konstituzionalismo modernoaren hastapenetan sustatu zen14, herriak bere oinarrizko araua egiteko duen eskubidea adierazpen baliogabe bihur ez zedin; modu horretan,

12 Ezaugarri hau jatorrizko botere konstituziogileak —ondoren aztertuko dugunak— bakarrik izan dezake. 13 Konbentzio hitza erabiltzea iraultza ingelesetik dator: 1660 eta 1689ko konbentzioak konstituzio egoera sortzeko behin-behineko gobernuak ziren. 14 1648an, Agreement of the People izenekoak herritarren zuzeneko atxikimendua jaso zuen.

180

saihetsi nahi zen botere konstituziogile osoa biltzar edo konbentzio konstituziogileen esku gelditzea. Kasu horietan, hurrengo erreferendum motak bereiz ditzakegu: a) Kontsulta erreferenduma edo «ante constitutionem» Horren helburua hautesleen iritzia jakitea da, konstituzioak jaso behar dituen oinarrizko erabakien inguruan. Hona hemen mota honetako erreferendumen bi adibide: batetik, Frantziako erreferenduma, 1945eko azaroaren 3koa (III. Errepublikaren iraupena baieztatu edo erregimen berria eratzeko); bestetik, Italiako erreferenduma, 1946ko ekainaren 2koa (konstituzio berriaren izaera errepublikar edo monarkikoari buruzkoa). Horrez gain, aipa dezakegu Espainian egindako erreferenduma, 1976ko abenduaren 15ekoa (Eraldaketa Politikorako Legea): printzipio demokratikoa ezartzea proposatu zuen, geroago, 1978ko konstituzioan, jasoko zena. b) Erreferendum konstituziogilea edo konstituzio erreferenduma Horren helburua da jatorrizko botere konstituziogilea egikaritu duen biltzar edo ordezkaritzako kidegoak onetsitako konstituzio testua berronestea. Horrela, Frantziako konbentzioak, 1793ko konstituzioa berretsi aurretik, 1792ko abuztuaren 21ean, dekretu bat aldarrikatu zuen. Horren bidez, «konstituzioa nahitaez herriak onartu behar duela» ezarri zen. Estatu Batuetan, ez zen erreferendumik erabili, konstituzio federala berresteko (estatu kideek bakarrik berronetsi zuten), eta ez dago horrelakorik ezarrita konstituzioa berrikusteko ere. Dena den, egon badaude aurrekariak, estatu independente berrietako konstituzioak berrestean (Massachusettseko 1780ko konstituzioa eta New Hampshireko 1783koa), erreferenduma herri subiranotasunaren eskakizuna izan baitzen. Hala eta guztiz ere, beste batzuek ez zuten batere konfiantzarik erreferendum konstituziogilean edo konstituzio erreferendumean, hori erabiltzea erregimen totalitarioei beste arma bat ematea zela uste baitzuten. Burdeauren esanetan15, erreferendumaren ideia demokratiko eta erakargarria zen eta, horregatik, ez ziren ideia horren eraginetik kanpo geratu XIX. mendeko erregimen zesaristak eta XX. mendeko erregimen autoritarioak. Horrela, erregimen horiek berebiziko ahaleginak egin zituzten, plebiszitu konstituziogileak antolatzeko; baina horiek erreferendumaren desbideratze maltzurrak baino ez dira.

G. Burdeau, Traité de Science Politique, IV. lib. (Paris, LGDJ, 1984).

181

Plebiszitu horiek herri subiranotasunaren egikaritza honen itxura hutsak dira, herritarren eroapenezko baietza lortzeko, boteredunaren jarduera eta sorkuntza autokratikoa bidezkotzeko. Plebiszitu garrantzitsuenen artean, besteak beste, hurrengo hauek aipatu behar ditugu: batetik, Napoleonen garaikoak, hain zuzen ere, 1799, 1802, 1804, 1851 eta 1852koak; bestetik, Espainian, Francok Oinarrizko Lege batzuk berresteko deitu zituenak. Bestalde, Duverger-ek dio, erreferenduma erraz bihur daitekeela plebiszitu, herriak hautaketa egiten badu berarengana zuzentzen den gizakiaren arabera. Horren adibide argia, Frantzian De Gaulle jeneralak bere agintealdian egindako erreferendumak dira. B) Botere konstituziogile eratorria Konstituzioa berrikusteko boterea da. Berrikuspen horren helburua hurrengoetako bat izan daiteke: —Aurkitutako hutsuneak betetzea. —Erakundeen jardueran gertatzen diren akats teknikoak zuzentzea. —Erregimenaren orientabide politikoa aldatzea. Konstituzioa eraldatzen denean, «egintza konstituziogilea —Bidart Camposek hola idatzi du16— ez da estatua sortzen duen eratze egintza (…), baizik eta eratutako estatuari konstituzio adierazpen berria ematen dion egintza». Botere konstituziogile eratorriaren egikaritza —konstituzio zurrunetan—, konstituzioan bertan jasota eta antolatuta dago, eta horren jarduna konstituzio testuak sortutako organoari dagokio. Hori dela eta, berrikuspen boterea jatorrizko botere konstituziogilearen eta eratutako boterearen artekoa dela esaten da. 4. Botere konstituziogilearen mugak Doktrinak defenditzen du jatorrizko botere konstituziogileak ez duela inolako mugarik, guztiz askea dela. Hau da, botere horrek, subiranotasunaren pareko ahal gorenaren adierazpena den ginoan, jardutean ez du muga material edo formalik. Vanossik zioen, Sieyèsek eta Schmittek puntu honetan egiten zutela bat doktrina mailan. Sieyèsen ustez, azkenean dena konpontzen da, «nahikoa da nazioak hala nahi izatea» (Rousseauren

182

J. Bidart Campos, Derecho Constitucional, I. lib. (Buenos Aires, Ediar, 1964), 162.

eragin garbikoa) ideiaren bidez. Schmitt-en aburuz, aldiz, Hobbesek aldarrikatutako botere iturriaren bidez konpontzen zen: «Voluntas facit legem». Baina botere konstituziogile eratorriak edo berrikuspen botereak izaera mugatua du. Muga hori dagoela esaten dugu, lehenik, botere horren egikaritzan baldintza formal edota materialak daudelako; bigarrenik, eta batez ere, botere horrek inola ere ezin duelako konstituzioa suntsitu, indargabetu edo beste batekin ordeztu. Berrikuspen boterea mugatua da beti, baita konstituzio testuak beraren eraldaketa osoa aurreikusten duenean ere —berbarako, Espainian indarrean dagoen Konstituzioaren 168. artikulua—. Izan ere, eraldatzea konstituzioa errealitate berri batera egokitzea da, ez suntsitzea. Zeregin hori jatorrizko botere konstituziogileari bakarrik dagokio, ez botere eratorriari. Horren harira, berrikuspen boterea mugatzeko printzipioa urratzen denean, hau da, konstituzio berria egiteko modu artifizialean erabiltzen denean, Frantziako doktrinaren arabera, konstituzioari egindako maularen aurrean gaude. Praktika hori Italiako faxistek eta Alemaniako naziek erabili eta, horri esker, konstituzioa goitik behera eraldatu zuten, berrikuspen organoen bidez. Modu horretan, Zuzenbide berria eta erregimen politiko guztiz desberdinak sortu zituzten, baina horri guztiari konstituzio jarraitutasunaren itxura eman zioten. Burdeauren esanetan, hurrengo arrazoiengatik mugatzen da botere konstituziogile eratorria edo berrikuspen boterea: a) Berrikuspen boterea egikaritzen duen organoa konstituzioak ezarritakoa baita, eta konstituziotik bertatik lortzen baitu berori eraldatzeko legebidezkotasuna. b) Konstituzioak eratutako organoak ezin duelako egikaritu mugarik gabeko boterea; nazioa eta herria bakarrik dira subiranoak. c) Berrikuspen moduak konstituzioak ezarritako erregimen politikoak mugatzen baititu. Bestalde, doktrinak ezartzen du, Zuzenbideaz kanpoko muga gisa jarduten duten faktoreak daudela; muga horiek esku hartzen dute botere konstituziogilearen —jatorrizkoaren eta eratorriaren— egikaritzan: a) Muga ideologikoak, besteak beste, erkidego politiko baten sinesmenak eta balioak. b) Egiturazko mugak, gizarte errealitatea osatzen dutenak. Heller-en aburuz, botere konstituziogileak, jatorrizkoak edo eratorriak, kontuan hartu behar ditu Zuzenbide positibotik kanpo dauden muga horiek. Horrela jokatzen ez badu, erkidegoa botere konstituziogileak egindakoaren aurka jar daiteke. 183

5. Konstituzioaren eraldaketa: bilakaera historikoa Likurgo jakintsuari Espartarako «konstituzioa» egiteko enkargua eman zioten espartarrek. Lana amaitutakoan, testuaren ontasuna zalantzan jarri zuen. Orduan, herritarrei agorara joateko deialdia egin eta esan zien Delfosera joateko asmoa zuela, orakulua kontsultatzeko. Herritarrek zin egin behar izan zuten, Likurgo bueltatu arte konstituzio hori errespetatuko zutela. Pitonisak Likurgori esan zion berak idatzitako konstituzioa bikaina zela, eta, beraz, jakintsuak Espartara ez bueltatzea erabaki zuen. Hori dela eta, hango herritarrak zinaren menpe geratu ziren, hots, berak emandako «konstituzioaren» menpe. XVIII. mendean, orakuluak aspaldi desagertuta egon arren, konstituzioak sortu ziren aldaezinak izateko asmoz, opresioaren eta botere absolutuaren aurkako berme izan zitezen. Hori dela eta, ez zaigu harrigarria egin behar 1791ko konstituziogileek pentsatzea «betiko» lan egiten ari zirela. Konstituzio testuak idazten zituztenak berehala konturatu ziren konstituzio testuek ezin izango zietela betiko eutsi gizartearen bilakaerari eta denboraren joanari. Gauzak horrela, hurrengo ideia hasi zen finkatzen: «egun bateko botere konstituziogileak ezin du baldintzatu biharko botere konstituziogilea». Konstituzio aldaketaren ideia —Jefferson eta Painek eginiko idazkien giltzarria, euren buruari galdetzen baitzioten nola zen posible hildakoen borondatea bizidunei ezartzea— gauzatu zen Ipar Amerikako 1787ko konstituzio federalean, eta Frantziako 1791 eta 1793ko konstituzioetan. Azken horrek, 28. artikuluan solemnitatez adierazten zuenez, «herri batek konstituzioa aldatu, eraldatu eta berrikusteko eskubidea du beti. Belaunaldi batek ezin dizkie ezarri bere legeak hurrengo belaunaldiei». Hortaz, konstituziogileak alde batera utzi zuen konstituzioak aldaezinak izateko asmoa17, eta horien iraunkortasuna eta jarraitutasuna bermatzen saiatu zen. Baina, nola? Konstituziogileak testua berrikusteko aukera zabalik utziko du eta testuan bertan ezarriko du aldaketa: zein modutan alda daitekeen. Horren harira, azpimarratzekoa da Frochotek Nazio Biltzar Konstituziogilean 1791eko irailaren 3an esandakoa. Autore horren esanetan, botere konstituziogileak bere eskumenak mugatuko ditu konstituzio araua eraldatzeko mekanismoak ezartzera. Frochoten ustez, «nazioak erabateko ahalmena du, eta, horren ondorioz, bere buruari ezartzen dio [berrikuspen] boterea egikaritzeko bide baketsu eta legearen araberakoa.

17 Batzuek gogor eutsi zioten ideia horri: Philip Dellevillek, 1795eko abuztuaren 22an, Nazio Biltzarrari proposatu zion heriotza zigorra ezartzeko konstituzioan eraldaketak egin nahi zituztenei.

184

Aurreko hori nazio subiranotasunaren alienazioa baino gehiago, nazioaren indar eta independentziaren adierazpen ederrenetakoa dela uste dut». Eraldaketarako mekanismoa ezartzeak konstituzio ordenamendua babesten du, kontrolez kanpo gertatutako hausteei edo indarkeriari aurre egiteko. Ildo beretik, G. Jellinek zenak esan zuenez, Zuzenbideak konstituzioa eraldatzeko biderik eskaintzen ez duenean, herriko indarrek, hau da, «errealitatearen alde irrazionalak, iraultzaren bidea bilatzen du beti»18. Historian, konstituzio eraldaketaren arazoa ab initio agertzen da, konstituzio idatzi eta zurrunari estu lotuta. Konstituzio zurruntasuna19 konstituzio bermeetako bat da, eta, horren bidez, eragingarritasunez bermatuko da konstituzioak arau juridiko gisa gainerako ordenamenduaren gain duen nagusitasuna —legeen konstituziotasunaren kontrolarekin batera—. Konstituzio testuan, berori eraldatzeko prozedura berezia jasotzeak —ohiko legegintza prozedurarekin alderatuz, desberdina eta konplexuagoa dena— hurrengoa esan nahi du: hasteko, konstituzioak egonkor eta iraunkorra izateko joera duela; jarraitzeko, arau gorena, jatorrizko ituna, eraldatzeko prozedura solemnea izango dela; era horretan, konstituzioa ez da geratuko unean uneko parlamentu-gehiengoen esku. J. Pérez Royok adierazi ditu konstituzio eraldaketaren bilakaera historikoan izandako funtsezko gertaerak20: A) Amerikako tradizioa 1787ko konstituzio federalak, estatu kide batzuen konstituzioen aurrekariei jarraituz, V. artikuluan konstituzio testua eraldatzeko mekanismoa ezartzen du. Hori dela eta, lehenengo konstituzioa testu idatzi eta zurruna dela esaten da. «Lege goren» (The Supreme Law of the Land) gisa ulertzen den Konstituzioari zuzenean lotuta, konstituzio zurruntasuna lehen mailako baliabide tekniko moduan erabili zen. Ipar Amerikako konstituziogileak hori erabili zuen, bereizketa argia egiteko konstituzio legearen eta lege arruntaren artean, eta botere konstituziogilearen eta eratutako boterearen artean. Era horretan, Estatu Batuetan, konstituzio eraldaketa garrantzi handikoa izan zen, konstituziodun estatua finkatzeko prozesuan. Eraldaketaren arauketa hori erabili zen, konstituzio testua garai berrien dinamikara egokitzeko

18 G. Jellinek, Reforma y mutación de la Constitución (Madril, CEC, 1991; Alemanian 1906an argitaraturako jatorrizko testuaren edizio espainiarra), 6. 19 Ikus liburu honetako VIII. ikasgaia. 20 J. Pérez Royo, La reforma constitucional (Madril, Diputatuen Kongresua, 1987), 17 eta ondorengoak.

185

tresna moduan baino gehiago, herriaren botere konstituziogilea eta konstituzioaren nagusitasuna egituratzeko. 1803tik aurrera, beste konstituzio berme bat garatu zen; ohikotasunez jarduten zuen, eta eraldaketak, ostera, salbuespenez. Berme hori izango da legeen konstituziotasuna epaileek kontrolatzea. Konstituzioa errealitate aldakorrari egokituko zaio epaileak konstituzio testuaren inguruan egindako interpretazioaren bidez, eraldaketaren bidez baino. Ezin da ukatu Ipar Amerikako testua eraldatzeko prozeduren konplexutasunak ere horretan lagundu duela21. Horietan, faktore negatibo edo zurruntzat hartu da, besteak beste, eraldaketarako ekimena sortzen denetik eraldaketa behin betiko onetsi arte igaro den denbora. Hari berari segiz, eta Elyk ironiaz esan duen bezala, edozein zuzenketak, ÂŤherriaren nahia ordezten duen ginoan, herriaren nahia ordezten du, baina herri hori duela mende bat edo bi hilda dagoÂť. B) Europako tradizioa Europako kontinenteko konstituzionalismoaren garapenean lau etapa bereiz ditzakegu: mendeko konstituzionalismo iraultzailean, eraldaketa klausulak oso konplexuak, abstraktuak eta batzuetan zentzurik gabeak ziren. Horrek erakusten du erabilgarritasunik ez izateko helburua zutela argi eta garbi. Zurruntasun ia absolutu horretan, konstituziogileek errege eta nazioaren aurrean zuten konfiantzarik eza nabari zen. Etapa horretan, aipagarriak dira Frantziako 1791, 1793 eta 1795eko konstituzioak, eta Espainiako 1812ko konstituzioa. Azken konstituzio horrek ezarri zuen, konstituzioa ezin zela eraldatu zortzi urteko epean. b) XIX. mendean, eta monarkia mugatu edo konstituzio monarkien esparruan, oinarrizko testuak, teorian behinik behin, erregeak parlamentuarekin egindako itunean oinarritzen ziren. Bi erakunde horiekin identifikatzen zen ÂŤbarne konstituzioaÂť, hots, idatzizko testuen aurretik eta horien gainetik zegoena. Tesi hori jasota zegoen Espainiako konstituzio historiko batzuetan (1837, 1845 eta 1876), eta, horren arabera, ez zen beharrezkoa eraldaketarako mekanismo berezirik ezarri, botere legegile arruntari ahalmena ematen baitzion horrek, konstituzio testua edozein une eta modutan eraldatzeko, betiere erregeak eta Gorteek akordioa lortuz

XVIII .

21 1787ko konstituzioak eraldaketarako ezarritako lau bideetatik, bi ezezagunak dira oraindik.

186

gero: «ahal konstituziogilea eratutako ahalean datza, eta azken hau, Espainiako kasuan, Gorteetan eta erregearengan datza»22. c) Gerra arteko garaian (1919-1940), konstituzio zurruntasuna hedatu zen, estatu demokratikoaren berme juridiko moduan. Horren eraginez, garai horretako konstituzio askok aldarrikatu zuten manu jakin batzuk ezin zirela eraldatu, hain zuzen ere, oinarrizko printzipioak jasotzen zituzten manuak. d) Bigarren gerraren ostean (1945etik aurrera), Europako konstituzionalismoa bi zutabe nagusitan oinarritu zen: batetik, konstituzioa arau juridiko gorenaren lekuan hartzea; bestetik, konstituzio jurisdikzioa —aurreko garaiko konstituzio batzuetan sartuta zegoena— behin betiko ezartzea, konstituzio testuaren juridikotasunaren bermatzaile. Konstituzio auzitegiek konstituzioaren inguruan egiten duten interpretazioari esker, konstituzioa modu iraunkor eta orekatuan garatzen da. Horren ondorioz, salbuespena da konstituzioa eraldatzeko mekanismoak erabiltzea. Azken etapan, ohikoa da konstituzio eraldaketari muga materialak ere ezartzea. Horixe da, besteak beste, Frantzia, Italia eta Alemaniako konstituzioen kasua. Hala ere, Espainiako 1978ko Konstituzioak ez dio eraldaketari inolako muga materialik ezartzen. 5.1. Konstituzio eraldaketaren kontzeptu eta eginkizunak Loewensteinek zioenez, konstituzio ideala «izango litzateke prozesu politikoa eratzen duen arauzko ordena. Horren arabera, erkidegoan bihar-etzi gertatuko diren politika, gizarte, ekonomia eta kultura mailako aldaketak aurreikusi ahal izango lirateke, arau eratzaileak aldatzeko beharrik gabe». Dena den, ez da konstituzio idealik, ez da inoiz izan, ezta ere inoiz izango. Hori dela eta, konstituzioa garai bakoitzaren araberakoa denez gero, beharrezkoa da konstituzioaren eraldaketa aurreikustea: garaian garaiko errealitate aldakorrera egokitzeko. G. Jellinek aipatuak honela zehazten du eraldaketa: «Konstituzio testu baten aldaketa, borondatezko eta nahitako egintzen bidez egina»23. Eraldaketak bi alde ditu: formala eta materiala. Alde formala konstituzioak berrikuspena egiteko ezarritako teknika eta prozedurei buruzkoa da. Alde materiala alda daitekeen objektu edo gaiari buruzkoa da. 22 23

1837ko konstituzioa eraldatzeko batzordearen irizpena. G. Jellinek (ab. cit.) 7.

187

Eraldaketa funtzioari erreparatuz ere defini daiteke eraldaketa, hots, zein betekizun dituen kontuan hartuz: a) Eraldaketaren bidez, errealitate juridikoa (Oinarrizko Araua) egokitu daiteke errealitate politikora, ordenamenduaren jarraitutasun formala hautsi gabe. b) Eraldaketaren bidez, konstituzioaren hutsuneak bete daitezke, prozesu politikoak aurrera jarrai dezan. Hutsune horiek agerikoak edo ezkutukoak izan daitezke. Agerikoa da, botere konstituziogileak arazo zehatz bat arautzeko premia dagoela jakin, baina hainbat arrazoirengatik arautu ez duenean. Ezkutukoa da, konstituzioa ekoizteko unean arazo jakin bat arautzeko premia aurretik ezarri ezin denean24. c) Eraldaketa da estatuaren jarraitutasun juridikoari eustea ahalbidetzen duen bermea. Konstituzio testua eraldatzeko legegintza arrunta aldatzeko baino prozedura konplexuagoak eskatzen direnez, bermatzen dira konstituzioaren nagusitasuna, eta berrikuspen boterearen (botere konstituziogile eratorriaren) eta legegintza botere arruntaren arteko bereizketa. d) Eraldaketaren bidez konstituzio testua babesten da urratze bortitzetik, horrek testua suntsitzea ekarriko luke eta. Teknikari so eginez, eraldaketa da, konstituzioan zerbait gehitu, kendu edo aldatzea, konstituzioak berak ezarritakoaren arabera. Aldaketa horiek uki ditzakete artikulu edo hitz bat edo batzuk. Adibidez, orain arte Espainiako Konstituzioan egindako eraldaketa bakarrak 13.2. artikulua bakarrik ukitu zuen, bi hitz gehitu zizkion25. Eraldaketaren maiztasunari dagokionez, pentsa daiteke konstituzio bat gero eta zaharragoa izan, orduan eta eraldatzeko beharrizan handiagoa izango duela. Hala ere, Ipar Amerikako 1787ko Konstituzioa kontrakoaren adibide da: bi mendetan ia ez du eraldaketarik izan, epaile eta auzitegiek egindako interpretazioaren bidez egokitu baita garai berrietara. Bestalde, konstituzioa askotan eraldatuz gero, testu horren arau eraginkortasunari kalte egin diezaiokegu, eta eragotzi egiten da herritarrengan eta boteredunengan ÂŤkonstituzio sentimenduaÂť sortzea.

24 Ageriko hutsunearen adibide da 1949ko konstituziogile alemanak Bonngo Oinarrizko Legean defentsa militarraren erregimena ez arautzeko hartutako erabakia; 1954ko konstituzio lege batek antolatuko zuen geroago. Ezkutuko hutsunearen adibide da Estatu Batuetako Konstituzioaren XXII. zuzenketak lehendakariaren hirugarren agintealdia debekatzea. 25 1992ko abuztuaren 28ko konstituzio eraldaketak 13. artikulua bakarrik ukitu zuen, etzanezko bi hitz hauek gehituz: ÂŤ23. artikuluan aitortzen diren eskubideen jabe espainiarrak baino ez dira, udal-hauteskundeetan sufragio aktibo eta pasiborako eskubideari buruz, elkarrekikotasun-irizpideei jarraiki, itunez edo legez ezar daitekeenaren mendeanÂť.

188

Baina aurrekoak ez du esan nahi konstituzioa ez dela inoiz eraldatu behar, baizik eta konstituzioa eraldatu behar dela guztiz beharrezkoa denean bakarrik.

6. Konstituzioa eraldatzeko prozedura Konstituzio zurrunak aztertuz gero, berehala antzematen da prozedura asko direla eraldaketa egiteko. Hala eta guztiz ere, konstituzio zurrun guztietan hurrengo faseak dira ageriko: eraldaketarako ekimena; eraldaketa gauzatzea; eta eraldaketa behin betiko onestea. A) Eraldaketarako ekimena Nork proposa dezake konstituzioa eraldatzea? Konstituzio testuek hainbat erantzun ematen dituzte: a) Gobernuaren ekimen esklusiboa. Ohikoa da erregimen zesarista eta autoritarioetan: Napoleonen bi inperioetan ohiko praktika izan zen. b) Parlamentuaren ekimen esklusiboa. Oro har, botere legegileari lehentasuna ematen zioten konstituzio demoliberalek ezarri zuten bide hau, berbarako, Frantziako 1791ko eta III. urteko konstituzioek eta Ipar Amerikako 1787ko Konstituzioak. c) Gobernuak eta parlamentuak elkarbanatutako ekimena. Bigarren gerraren ostean sortutako konstituzionalismo demokratikoak gehien erabiltzen duen formula da. Parlamentarismoak legegintzarako ekimena duen erregela batean oinarrituta dago, eta Frantzia, Alemania eta Espainiako konstituzioek erabiltzen dute. d) Herriak eta parlamentuak elkarbanatutako ekimena. Konstituzioa eraldatzeko prozedura hasteko modurik demokratikoena da, subiranotasunaren titularrari zuzenean parte hartzeko aukera ematen baitio, sinadura kopuru jakin bat aurkeztuz. Alemaniako estatu batzuen eta Suitzaren konstituzioak dira aipagarriak multzo honetan. B) Eraldaketa gauzatzea eta onestea Zurruntasun maila aldatu egiten da konstituzio batetik bestera. Dena den, konstituzio guztiak saiatzen dira konstituzio testua eraldaketa abusuen aurrean babesten, testua beharrezkoa denean bakarrik alda dadin. Konstituzio zurrunek bereizten dituzte konstituzio eraldaketa eta lege arruntaren eraldaketa, alde organiko edota prozedurakoetan oinarrituz. 189

Desberdintasun organikoa dago, konstituzioak eraldatze eskumena eratxikitzen dionean hautatutako edota ad hoc eratutako organo berezi bati; organo horrek eginkizun hori besterik ez du izango. Kasu honetan, hurrengoak bereiz ditzakegu: a) Konbentzio eraldatzailea. Jamesonen hitzetan, konstituzioa eraldatzeko berariaz eta modu esklusiboan hautatutako biltzarra da. Sistema hau ezarrita dago Ipar Amerikako estatuen konstituzionalismoan eta konstituzio federalean. Azken horretako V. artikuluan, eraldaketarako bide moduan aipatzen da hori. b) Nazio Biltzarra edo Kongresua. Eratutako boterea egikaritzeko herriak hautatu dituen organoen (normalean, parlamentuko bi ganberen) bilkura bereziak osatzen du. Sistema hori Frantziako 1875eko Konstituzioan ezarrita zegoen, eta, gaur egun, Frantziako 1958ko Konstituzioak jasotzen du. Prozeduren arteko desberdintasuna dago, konstituzioak eraldaketa egiteko prozedura berezia ezartzen duenean, baina ez onesten duen organoan bertan â&#x20AC;&#x201D;normalean botere legegile arrunta egikaritzen duen berbera delakoâ&#x20AC;&#x201D;, tramitazioan baino. Ildo horretatik, Konstituzioak hurrengoa eska dezake: 1. Eraldaketa parlamentuko ganbera biek, modu berean, onartzea. Horren arabera, ganbera horietako bat eraldaketaren aurka dagoenean, eraldaketa ezinezkoa da. Hori ezartzen du Frantziako 1958ko Konstituzioak. 2. Legegintzaldi berean, eraldaketa bi aldiz jarraian bozkatu eta onestea. Italiako 1947ko Konstituzioaren tenorea da. 3. Eraldaketa parlamentuaren gehiengo kualifikatuak onestea. Hori da gaur egungo konstituzionalismoan gehien zabaldu den baldintza: Alemania eta Italiako konstituzioek 2/3eko gehiengoa eskatzen dute, eta Espainiakoak, eraldatuko den gaiaren arabera, 2/3 edo 3/5eko gehiengoa. 4. Eraldaketa parlamentuak bi legegintzaldi desberdinetan onestea. Beraz, lehenago ganberak desegin eta hauteskunde orokorrak egingo dira. Sistema hori Frantziako 1791ko Konstituziotik etorri eta Espainiako konstituzio testuaren eraldaketa berezirako ezarrita dago; izan ere, 1791ko horren arabera, eraldaketa lau parlamentu desberdinek onetsi behar zuten. 5. Herriak, erreferendumaren bidez, eraldaketa berrestea. Erreferenduma, Espainiako Konstituzioak ezartzen duen bezala, nahitaezkoa edo aukerazkoa izan daiteke. 6. Estatu federalaren kasuan, eraldaketa estatu kideek berrestea. Horixe eskatzen du Ipar Amerikako konstituzio federalak. 190

7. Konstituzio eraldaketaren mugak Konstituzio guztiek, zurrun zein malgu izan, euren eraldaketari mugak jartzen dizkiote. Ondore horietarako, ohikoa da 1931n Walter Jellinek zenak egindako sailkapena aipatzea: a) Muga autonomoak; konstituzioan bertan jasotzen dira. Prozedurari buruzkoak (eraldaketan bete beharreko prozedurari buruzkoak) eta materialak (konstituzioaren edukiari buruzkoak) izan daitezke. Era berean, prozedurako mugak izan daitezke formalak (organo eta prozedurei buruzkoak) eta denborazkoak (konstituzioa eraldatu ezin daitekeen epeei buruzkoak). Eta muga materialak izan daitezke berariazkoak (konstituzio manu jakin batzuk eraldatzea debekatzen duten ukiezintasun klausulak) edo inplizituak (konstituzio testuaren funtsezko edukia ukitzen dutenak). b) Muga heteronomoak; konstituzioaz kanpoko arau juridiko batetik ondorioztatzen dira. Horien adibide klasikoak dira federazioko estatu kideen konstituzioei konstituzio federalak ezartzen dizkien erregelak eta mugak. 7.1. Ukiezintasunaren arazoa Aipamen berezia egin behar zaie harrizko klausula edo ukiezintasun klausula berariazkoei: erregimen politikoaren motari (Bonngo Oinarrizko Legea) edo estatuko burutza motari (Italia eta Frantziako konstituzioak) egiten diote erreferentzia. Horien ondorioz, Zuzenbide positiboak aintzat hartzen du botere konstituziogilearen eta eraldaketa boterearen arteko bereizketa. Konstituzio testuak adierazten badu alde batzuk eraldaketa boterearen eraginetik kanpo geratzen direla, orduan, honek baieztatzen du berak eratutako boterearen izaera, izaera hori mugatua delarik ere. Ukiezintasun klausula berariazkoak botere konstituziogile iraultzaileak bakarrik gaindi ditzake, ikuspegi juridikotik eraldaketa botereak ezin baititu gainditu. Hala ere, doktrinan iritzi desberdinak daude gai horren inguruan. Horrela, Biscarettik arrazoiz azpimarratu du 26, konstituzioa eraldatzeko

P. Biscaretti di Ruffia, Derecho Constitucional (Madril, Tecnos, 1985), 274.

191

muga material berariazkoak ezartzeak ez duela zentzurik ikuspuntu juridikotik: batetik, botere konstituziogile iraultzaileak konstituzioa goitik behera alda eta suntsi dezakeelako; bestetik, eraldatzeko debekua jasotzen duten artikuluak aurretik indargabetu daitezkeelako, eraldatzeko mekanismoen arabera (eraldaketa bikoitzaren tesia). Muga material inplizituei dagokienez (konstituzioaren oinarrizko edukiari buruzkoak), doktrinaren alde batek defenditzen du horiei eraso egitea, hots, konstituzioaren oinarrizko edukia deuseztatzea27, hitz batez, konstituzioari maula egitea —Frantziako doktrinak hala deitua— izango litzatekeela, edo, bestela esanda, eraldaketa boterea konstituzioa eraldatzeko ez ezik, konstituzioa aldatzeko erabiltzea. Hala eta guztiz ere, konstituzio batzuek, hala nola, Espainiako 1978ko Konstituzioak, ukiezintasun klausula berariazkorik ez izateaz gain, erabateko eraldaketa onartzen dute. Beraz, hasieran pentsa daiteke Espainiako Konstituzioaren 168. artikuluak jasotako eraldaketa mekanismo konplexua gaindituz gero, Espainiako erregimen demokratikoaren printzipioak alda daitezkeela. Baina, konstituzio kontzeptu klasikoari garrantzirik ematen ez zaiola iruditu arren eta eraldaketari ezarritako mugen (esplizituen eta inplizituen) eragingarritasun juridikoa zalantzan jar daitekeen arren, gure ustez, Espainiako Konstituzioak muga material inplizitu bat du gutxienez. Ez litzateke konstituzioarekin bat etorriko demokrazia bera suntsitzea, prozedura demokratikoa erabilita ere28. Muga hori gaindituko balitz, konstituzio berria ez litzateke gaur egungo konstituzioan oinarrituko, konstituzio legezkotasuna modu argi eta sinplean haustea izango litzateke. 8. Konstituzioa mudatzea Konstituzio testua errealitate politiko aldakorrari egokitzea konstituzio mudantzen bidez ere egin daiteke. Georg Jellinek zenak, XX. mendearen hasieran, konstituzio mudantzaren definizio zehatza eman zuen: «Konstituzio testua formaren ikuspegitik ukitu gabe uzten duen aldaketa. Mudantza gertatzeko ez da beharrezkoa hori egiteko asmorik izatea»29. Beraz, mudantza konstituzioa modu ez formalean aldatzea da. Mudantzaren bidez, konstituzioaren egitura goitik behera aldatzen da, eraldaketarako ezarritako bideak kontuan hartu gabe, eta konstituzio testua ukitu gabe.

27 28 29

192

Horren harira, Hauriouk konstituzioaren gorengo legezkotasuna aipatzen du. I. de Otto, Derecho Constitucional (Bartzelona, Ariel, 1989), 64. G. Jellinek, Reforma y mutación de la Constitución (Madril, CEC, 1991), 7.

Bestalde, Italiako doktrinak azpimarratu du konstituzioan egiten diren isilbidezko aldaketak (edo konstituzio mudantzak) egiaztatzen direla, ordenamendu formalaren eta horren bilakaera jarraitu eta errealaren arteko fasean. Fase horretan ÂŤhausturaÂť bat sortzen da, baina horrek ez du behartzen jatorrizko testuaren ordez testu berria ezartzera, ezta konstituzio manuren bat berariaz indargabetzera ere. Garrantzitsua da azpimarratzea konstituzio mudantzek errealitate eta praktika politikoan jarduten dutela, eta ez arauzkotasun eremuan. Era horretan, konstituzioaren aurkako edukia duen legeak ez du inoiz mudantzarik eragiten, konstituzioaurkakotasun egoera baino.

8.1. Konstituzioa mudatzeko moduak G. Jellinek aipatuak egindako azterketa klasikoan, azaltzen da konstituzio mudantza zenbait faktorek eragin dezaketela, besteak beste, parlamentuaren jardunak, administrazioaren jarduerak, epaileen interpretazioak, beharrizanak, ohiko praktikak, eta konstituzio eskumenen bat ez egikaritzeak. Urte batzuk geroago, 1930eko hamarkadako Alemanian, HsĂź Dau-Linek aurreko sailkapena osatu eta bereizketa hau egin zuen: a) Konstituzio mudantza, modu formalean konstituzio idatzia hausten ez duen praktika politikoaren bidez. Mudantza mota honetan, Ipar Amerikako adibide bat aipa dezakegu. Botere-banaketari buruzko printzipioak, konstituzio federalean jasoak, estatu idazkariei debekatzen die kongresuko bilkuretara joatea. Praktikan, Parlamentuko komite iraunkorrek baimena ematen diete estatu idazkariei, lehendakarien bidez, kongresuarekin harremanak izan eta lege proiektuak proposatzeko; horrela, erabateko loturarik eza gainditu da, konstituzio testua aldatu gabe. b) Konstituzio mudantza, konstituzio eskumenen bat ez egikaritzeagatik (desuetudo), edota eskumen hori egikaritzeko ezintasunagatik. Desuetudo horren ondoriozko mudantzaren adibidea izango litzateke gaur egungo monarkek beto eskubidea galtzea. c) Konstituzio mudantza, konstituzioak esandakoaren aurkakoa den praktika politikoaren bidez. Mudantza horren adibidea izango litzateke parlamentukideen eta euren alderdien arteko aginduzko mandatua, konstituzioak beren beregi debekatu arren. d) Konstituzio mudantza, epaileek egindako interpretazioaren bidez. Auzitegiek, unean uneko errealitatea kontuan hartuz, konstituzio manuen esangura aldatzen dute, interpretazioaren bidez. 193

9. Konstituzio kontzeptuak ondorioztatutako beste kontzeptu batzuk Eraldaketa eta aldaketa kontzeptuekin batera, hurrengo hauek aipa ditzakegu labur-labur: a) Konstituzioa suntsitzea. Konstituzioa erabat aldatu, eta horren oinarria zen botere konstituziogilea ezabatzearen ondorioz gertatzen da. b) Konstituzioa ezabatzea. Konstituzioa erabat aldatu delako gertatzen da. Kasu honetan, horren oinarri den botere konstituziogileari eutsiko zaio. Konstituzioa goitik behera eraldatzea izango litzateke. c) Konstituzioa etetea. Horren bidez, konstituzio manu bat edo batzuk indargabetzen dira. d) Konstituzioa haustea. Konstituzio manu bat salbuespenez urratzean datza. Bibliografia DE VEGA, P., La reforma constitucional y la problemática del poder constituyente, Madril, Tecnos, 1985. JELLINEK, G., Reforma y mutación de la Constitución, Madril, CEC, 1991. PÉREZ ROYO, J., La reforma de la Constitución, Madril, Diputatuen Kongresua, 1987. PÉREZ SERRANO, N., Escritos de Derecho Político, I. lib., Madril, IEAL, 1984. POSADA, A., La Reforma constitucional, Madril, L. q. de Victoriano Suárez, 1931. VANOSSI, J. R., Teoría constitucional, I. lib., Buenos Aires, Depalma, 1975.

194

XI. ikasgaia

Konstituzioaren defentsa juridikoa Pilar Mellado Prado

1. Konstituzioaren nagusitasuna, eta legeen konstituziotasuna kontrolatzea Konstituzioa arau juridiko goren gisa hartzea eta, horren ondorioz ere, beste arau guztiak haren menpe egotea, Ipar Amerikako konstituzionalismoaren bilakaerari lotuta daude. Izan ere, ezaugarri horiek indartu egin ziren lehenengo konstituzio idatzi eta zurruna, hain zuzen ere, hango konstituzio federala, 1787. urtekoa, onetsi ondoren. Amerikako koloniarrek, Coke epailearen eta J. Lockeren ideien eraginez —koroaren eta parlamentuaren aurrean epaileen independentzia eta epaileek Parlamentuko legeen gain duten kontrola defendituko baitituzte horiek1— eta, metropoliaren aurkako borrokan, babestu egin zuten Zuzenbide oinarrizkoa edo «nagusia» (Higher Law) bazela, eta parlamentu britainiarrak ezin zuela hori indargabetu. Hiru faktoreren eraginez ezarri ziren konstituzioaren ulerkera arauemailea eta, horren ondorioz, Estatu Batuetako epaileek legeen konstituziotasunaren inguruan egiten duten kontrola. Hiru faktore horiek dira, egiaz, parlamentua ahalguztiduna dela ukatzea, herri horretako egitura federala eta Common Law delakoaren tradizio judiziala.

1 Coke epaileak Bonham’s kasu entzutetsuan aldarrikatu zuenez, 1610ean, «askotan, Common law delakoak parlamentuaren legeak kontrolatu beharko ditu eta, batzuetan, guztiz deusezak direla adierazi. Parlamentuaren lege bat arrazoiaren eta senaren aurkakoa, gorrotagarria denean, edo aplika ezina denean, Common law horrek legea kontrolatu eta deuseza dela adierazi beharko du», T. F. Plunckett, «Bonham’s Case and Judicial Review», Harvard Law Review (1938ko urria), 543-552.

195

Lehenik, parlamentu subiranotasunaren tesi ingelesa2 eta Frantziako biltzar legegileek —Frantziako herriaren borondatea islatzen zutenez, ahalguztidun zirela uste baitzuten— egindako abusuen aurrean, Ipar Amerikako legegilea konstituzioaren menpe egongo zen beti, konstituzioa lege goren modura hartu baitzen. 1787ko konstituzioak, VI. artikuluan, Supremacy clause jasotzen du: «Konstituzioa herriaren Zuzenbide gorena da, eta epaile guztientzat loteslea da, nahiz eta estatu kideen konstituzioek edo legeek aurkako xedapenen bat eman». 1795ean, Estatu Batuetako Auzitegi Gorenak berariaz ezarri zuen sistema ingeles eta iparramerikarraren arteko bereizketa: «[sistema ingelesak] ez du botere legegilearen jarduera mugatzeko konstituzio idatzirik, ez oinarrizko legerik. Amerikan, ostera, egoera guztiz desberdina da. Konstituzioa zehatz eta finkoa da; herriaren borondate iraunkorra jasotzen du, eta herriaren Zuzenbide gorena da; legegilearen boterearen gainetik dago». Bigarrenik, esan behar da, Ipar Amerikako federalismoak sortutako zailtasunak zirela eta, epaileek errazago izan zutela legeen konstituziotasunaren inguruan kontrolak ezartzea. Nahiz eta 1787ko Konstituzioan ez jaso epaileek konstituzioa interpretatzeko duten ahalmenari buruzko manu zehatzik, hainbat estatu federalen agintea eta gobernu federalarena bata bestearen aldamenean jardute horrek sortutako arazoak konpontzeko, epaileek adieraziko dute euren eskumena dela lege federalen eta estatu federatuetako legeen konstituziotasuna aztertzea, hain justu ere, estatuaren batasuna bermatzeko. Eta, hirugarrenik, Common Law3 delakoaren tradizio judizialari esker, epaileek konstituzioa ezarri eta interpretatu zuten, gainerako Zuzenbidearekin egiten zuten moduan. Horren harira, Hamiltonek Federalista lanean adierazi zuenez, «legeak interpretatzea auzitegien eginkizun berezia da. Izatez, konstituzioa legea da, eta epaileek horrela hartu behar dute. Hori dela eta, epaileei dagokie zehaztea konstituzioaren eta botere legegileak emandako legeen esangura»4. Hori da Judicial Review edo legeen konstituziotasunaren inguruan epaileek egiten duten kontrolaren jatorria. Idatzizko konstituzioaren nagusitasunaren berme nagusia da —konstituzioaren eraldaketa sistemarekin batera—: konstituzioa ordenamendu juridikoaren arau gorena bada, orduan horren azpitik dagoen araua ezin da konstituzioak xedatutakoaren aurka joan. 2 Blackstoneren lanak tesi hau ederto agertzen du: «(…) Egiatan, Parlamentuak egiten duena ezin du Lurreko agintari batek ere suntsitu (…)». 3 Epailearen berezko eginkizuna da Zuzenbide aplikagarria zein den erabakitzea. 4 Federalist, 78. zk.

196

2. Legeen konstituziotasuna kontrolatzeko sistema iparramerikarra Estatu Batuetan, «epailearen berrikuspen» printzipioak esan nahi du epaileek eskumena dutela konstituzio federalaren aurka doazen legeak ez aplikatzeko. Epaileek legeen konstituziotasuna kontrolatzeko doktrina hori argi eta garbi jaso zuen Marshall epaileak —Auzitegi Goreneko lehendakariak— Marbury-Madison kasuko epai sonatuan (1803). Doktrina hori sendotu egin da konstituzio federalari egindako XIV. zuzenketan (1868) eta Rule of Reasonableness delakoaren aplikazioan5. Beveridgek dio, konstituzio federala berresteko Virginiako Hitzarmenaren aurretik, Marshall epaileak hurrengoa aldarrikatu zuela: Batasunaren etorkizunak nahitaez eskatzen du epaileek lege federalak kontrolatzea. Iritzi hori indartu egin zen, epaileak ulertu zuenean errepublikanoek irabaziz gero, konstituziogileen lana suntsi zitekeela, estatuei erabateko subiranotasuna itzuliko baitzitzaien. Marshallen ustez, epaileek kongresua (botere legegilea) baino gehiago estatuak kontrolatu behar zituzten. Kontrol horren bidez, estatuek konstituzioaren aurkako lege federalak deuseztatzeko zuten eskubidea kentzea zen helburua. Eskumen hori, antzinako praktika baten formalizazioa baino ez zena, Batasuneko estatu batzuek egikaritu zuten, besteak beste, Virginiak eta Kentuckyk, bi estatuetako ordezkaritza Ganberek 1800ean onetsitako bi ebazpen famatuetan: Ipar Amerikako koloniarrek uste zutenean Ingalaterrako parlamentuaren erabakiak Covenant direlakoen aurkakoak zirela eta euren interesei kalte egiten zietela, epaileengana jotzen zuten Ingalaterratik zetozen erabakien deuseztasun adierazpena eskatzera. 2.1. Marbury Madisonen aurka Marshall epaileak Marbury vs. Madison kasuan emandako epaiaren aurrekari batzuek agerian jartzen dute konstituzioaren nagusitasuna «epailearen ohiko zereginari» estu-estutik lotuta zegoela. 1792an, Zirkuitu Auzitegiek, eta ez Auzitegi Gorenak, uko egin zioten Kongresuko lege bat aplikatzeari, euren ustez konstituzioaren aurkakoa zelako. Argi zegoen,

5 XIV. zuzenketan jasotako Due process Law delakoari buruz, Auzitegi Gorenak, 1943an, hurrengoa esan zuen: «(…) estatuaren ekintza guztiak gure erakunde zibil eta politikoen oinarrian dauden askatasun eta justiziaren oinarrizko printzipioekin bat etortzea eskatzen du». Rule of Reasonableness izenekoa, ostera, gizabanakoaren eta gizartearen asmoak orekatzeko mekanismoa da: gizarteak kideei sakrifizioak eskatzen badizkie, horien truk lortu beharreko abantailak neurrizkoak izan behar dira.

197

gatazkarik egonez gero, kongresu edo estatu kideen egintza legegileen gainetik konstituzio federala zegoela. Marshall epaileak, Marbury vs. Madison kasu ospetsuan (1803) emandako epaian, oinarrizko hiru printzipio ikus daitezke: 1) Botere judizialak Zuzenbidea aplikatzean sor daitezkeen gatazka guztiak ezagutzen ditu: «(…) epaileen eginkizunaren oinarrizko funtsa da Zuzenbide aplikagarria zein den adieraztea». 2) Konstituzioa, izatez, eskumen erregela da. Beraz, ezin da erregela hori urratu, legegintzazko egintza urratzailea ultra vires bihurtu gabe: «konstituzioaren aurkako legea deuseza da, eta konstituzioak auzitegiak lotzen eta behartzen ditu». 3) Epaileek botere legegilearen egintzen inguruan egiten duten kontrola giza eskubideen bermea da. Auzitegiek konstituzioaren aurrean begiak itxi eta legeak bakarrik aplikatu behar dituztela diotenek, Marshallen ustez, idatzizko konstituzioaren oinarriak hausten dituzte. Marshallek defenditutakoa garrantzi handikoa izan zen, Auzitegi Gorenaren jurisdikzioa zehaztu baitzuen. Jurisdikzio horrek indarrik handiena hartu zuen Bereizpen Gerra zibilaren amaieran, 1865etik aurrera: Auzitegi Gorenak tarkekari gisa jardun behar izan zuen iparraldeko estatu irabazle eta hegoaldeko estatu galtzaileen artean. Garai hartan, «epaileen gobernuari» buruz hitz egin zen. Marshallek epai hori eman zuenetik, Ipar Amerikako epaile eta auzitegiek, epaitzen ari diren kasuan aplikatu beharreko legea konstituzioaren aurkakoa dela susmatuz gero, epaia ematen dute, lege hori egongo ez balitz bezala, hots, ez dute konstituzioaren aurkako arauaren deuseztasuna adierazten; aplikatu gabe uzten dute lege susmagarria. Beraz, ez dute araua deuseztatzeko eskumenik, araua ez aplikatzeko eskumena baizik. Baina behe mailako epaileak lotuta daudenez goi mailakoek aurretik emandako epaiei (stare decisis printzipioa dela eta), Auzitegi Gorenak konstituzioaurkakotasuna baieztatu eta epaileek araua aplikatzen ez dutenean, orduan araua ez aplikatzea eta araua deuseztatzea, praktikan, parekoak dira. 3. Legeen konstituziotasuna kontrolatzeko sistema europarra Ipar Amerikako legeen konstituziotasuna kontrolatzeko sistema ez zen zabaldu XIX. mendeko konstituzionalismo europarrera, hurrengo arrazoiengatik: 1) «Printzipio monarkikoaren» nagusitasuna, konstituzioaren iturri formal moduan. Horren ondorioz, konstituzioa estatuaren botereak artikulatzeko agiria baino ez zen. 198

2) Parlamentu subiranotasunaren dogma. Horren arabera, legeak erabateko nagusitasuna zuen, borondate orokorraren adierazpen gisa. 3) Borondate hori hutsezina denez, legeek judizioaren bidezko ukiezintasuna dute: nola utzi epaileen esku parlamentuko ordezkarien bidez adierazitako borondate orokorraren kontrola? Europan legeen konstituziotasuna kontrolatzen hasiko da, aukera politiko baten ondorioz, Hans Kelsenek, Austriako juristak, bere herrialdeko konstituzioan —1920ko urriaren 1ekoan— egindako lan bikainaren ondorioz, hain zuzen ere. Kelsenek «legeen konstituziotasunaren kontrol bateratua» asmatu zuen. Horren bidez, organo bakar eta jakin bati eratxikitzen zaio aipatutako kontrola. Estatu Batuetan, aldiz, botere judizialari eman zitzaion kontrola. Kelsenen ustez, legeen konstituziotasuna zaintzeko auzitegia, Konstituzio Auzitegia, alegia, ez da egitate zehatzak epaitzen dituen auzitegi edo organoa, baizik eta bi arau abstrakturen —konstituzioaren eta legearen— bateragarritasuna kontrolatzen duen organoa: arau gorenarekin bateraezina den araua kanporatzen du. Era horretan, Kelsenek saihetsi nahi izan zituen «epaileen gobernuak» zekartzan arriskuak. Autorearen esanetan, botere judizialeko kideak lege guztien menpe daude, eta Konstituzio Auzitegiak bakarrik kanpora dezake lege bat, ordenamendu juridikotik. Hurrengo hauek dira legeen konstituziotasuna kontrolatzeko sistema europarraren oinarrizko osagaiak, Kelsenen lanetan oinarritzen direnak6: 1. Konstituziotasun prozesu autonomoa. Arau baten konstituziotasuna ez da aztertzen auzitegiko prozesu arruntaren barruan. Kontrol horrek prozesu independentea osatzen du, eta horren funtsezko objektua lege baten konstituziotasuna aztertzea da. 2. Legeen konstituziotasun kontrola «ad hoc» organo batek egiten du, hain zuzen ere, Konstituzio Auzitegiak. Auzitegi horrek Justizia Auzitegien berezko independentzia du, baina horietatik bereizten da bere kideak sartu eta aukeratzeko moduagatik. Kelsenen ustez, Konstituzio Auzitegiaren antolakuntza herrialde bakoitzeko berezitasunetara moldatu beharko litzatekeen arren, gutxienez, betekizun hauek izan beharko lituzke: a) Konstituzio Auzitegiko kide kopurua ez litzateke oso handia izan behar, kontuan hartuta konstituzio epaileen zeregin nagusia arazo juridikoen gaineko iritzia ematea dela. 6 Ikus H. Kelsen, La giustizia costituzionale (Milan, Giuffré, 1981; 1928 eta 1930 bitartean argitaratutako lan batzuen edizio italiarra).

199

b) Kelsenen ustez, Konstituzio Auzitegiko kideak hautatzeko prozeduran Ganbera legegileek eta Gobernuak hartu beharko lukete parte; horrela, gutxiengoak ordezkatuta egotea eta auzitegietako kideek independentzia izatea sustatuko lirateke. c) Auzitegiko kideak entzute handiko juristak izan beharko lirateke, kideen kategoria profesionalak auzitegiaren aginte morala indar dezan. 3. Konstituzio jurisdikzioari lotutako gaiei dagokienez, Kelsenen ustez, barruan sartu beharko lirateke legearen objektu diren guztiak. Era berean, aintzat hartu beharko lirateke estatuko organo zentralek eta egitura federaleko lurralde organoek eman eta legearen indar eta balioa duten egintza guztiak. 4. Konstituzioaurkakotasun prozesua beti hasten da horretarako legebidezkotuta dauden pertsona edo organoek eskatuta. Legebidezkotu kopuruaren mugapen eta murrizketak —Estatu Batuetako actio popularis idealaren edo eskubide kaltetu batetik ondorioztatutako legebideztaketaren aurrean— erakusten du, Kelsenen sistemak lotura estua duela jurisdikzio zehatz batekin; jurisdikzio hori prozesu politikoko eragile garrantzitsuenen artean gertatzen diren eskumen gatazkez arduratuko da. 5. Konstituzio-justizia administratzen duen organoak arau bat konstituzioaren aurkakoa dela adieraziz gero, adierazpen horrek eragingarritasun berehalako eta orokorra du, «erga omnes» eta «ex nunc». Konstituzio Auzitegiak manu edo lege bat konstituzioaren aurkakoa dela adierazi ondoren, Ipar Amerikako sisteman ez bezala, ordenamendu juridikotik kanporatzen du. Beraz, Konstituzio Auzitegiak «legegile negatiboaren» eginkizuna du, «legegile positiboaren», hots, legeak egiteko ahalaren titularraren aurrean. 6. Amaitzeko, Kelsenen aburuz, konstituzio jurisdikzioa garrantzi handikoa da estatu federaletan (eta gaur egun erregio-estatuetan ere); estatu horietan, eginkizun legegileak eta betearazleak organo zentralen eta lurralde organoen artean banatzen dira. Konstituzioak horien artean eskumenak banatzen dituenez, organo batek bestearen eskumena bereganatuz gero, konstituzioa urratzea izango litzateke. Horren ondorioz, Konstituzio Auzitegiak kontrolatzen du eskumenei buruzko konstituzio erregelak betetzen diren ala ez; kontrol hori garrantzi handikoa da, estatu federalaren benetako funtsa bermatzeko. Horrek behar du bai Zuzenbide federala estatu kidearen Zuzenbidearen gainetik egotea, bai estatu kidearen Zuzenbideak lehentasuna izatea Zuzenbide federalaren aurrean, betiere konstituzioak ezarritako eskumen mugatzearen arabera. Mila bederatziehun eta hogeita hamarreko hamarkadatik aurrera, eta, batez ere, bigarren gerraren ostean, auzitegi arruntek ere legebidezkotasu200

na izango dute konstituzioaurkakotasun prozesua hasteko, epaitzen ari diren kasuan ezarri beharreko legearen konstituziotasunari buruzko zalantzak izanez gero eta erabakia lege horren araberakoa izanez gero (berbarako, Espainiako 1978ko Konstituzioaren 163. artikulua eta 1931ko Konstituzioaren 100. artikulua). Aukera hori, gaur egun «konstituzioaurkakotasun arazo» deitua, Ipar Amerikako eta Europa kontinentaleko tradizioek bat egiten duten puntua da. Horiexek dira, beraz, Kelsenen sistemak dituen ezaugarri nagusiak. Sistema horrek eragin handia izan zuen gerra arteko garaiko konstituzionalismoan, esaterako, Espainiako II. Errepublikaren Konstituzioan7. Bigarren gerra osteko konstituzionalismo europarrak ez zion Kelsenen ereduari jarraitu, Konstituzio Auzitegia «legegile negatibo» huts gisa hartzeari dagokionez. Horren ordez, jurisdikzio bateratuaren egitura sistema abiapuntu hartuz, konstituzio jurisdikzioa egikaritzeko organoa sortu zuen, konstituzioak nagusitasun arau-emailea duela dioen doktrina amerikarrari segiz. Gaur egun, konstituzio auzitegi batzuek, besteak beste, Alemaniakoak eta Espainiakoak, oinarrizko eskubideak babesten dituzte, nahiz eta autore batzuek esan eginkizun hori auzitegi mota horien eskumenetik kanpo egon behar dela8. Bibliografia CAPPELETTI, M., La justicia constitucional, Mexiko, UNAM, 1987. CRUZ VILLALÓN, P., La formación del sistema europeo de control de la constitucionalidad de las leyes, Madril, CEC, 1985. FERRERES, V.: Justicia constitucional y democracia, Madril, CEC, 1997. GARCÍA DE ENTERRÍA, E., La Constitución como norma y el Tribunal Constitucional, Madril, Civitas, 1985. PÉREZ ROYO, J., Tribunal Constitucional y división de poderes, Madril, Tecnos, 1988. ZENBAIT AUTORE, «La Justicia Constitucional», Revista de Derecho Político, 6. zk., Madril, UNED, 1982-83.

7 Ikus P. Cruz Villalónen liburu hau: La formación del sistema europeo de control de constitucionalidad (1918-1939) (Madril, CEC, 1985). 8 Ildo beretik, ikus J. Pérez Royo, Tribunal Constitucional y división de poderes (Madril, Tecnos, 1988).

201

XII. ikasgaia

Askatasunak, eskubideak eta bermeak Santiago Sánchez González

1. Izena eta kopurua Gaur egungo munduan, beldurra, bortxa, gerra, gosea, gaixotasunak eta injustiziak nonahi dira. Dena den, eta paradoxa dirudien arren, giza eskubideak sakralizatu egin dira. Maila eta aplikazio eremu desberdinetako lege testuetan jasotako eskubideen zerrenda izugarri handitu da, Virginiako Herri Zintzoaren ordezkariek 1776ko ekainaren 12an egindako eskubideen adierazpenetik1 —aro modernoan egindako adierazpenik zaharrena aipatzearren— Espainiako Parlamentuak Herri Administrazioen Eraentza Juridikoari eta Administrazio Prozedura Erkideari buruzko 30/1992 Legea onetsi arte. Virginiako 1776ko eskubideen adierazpenean, aintzat hartu zen «bizitza eta askatasunaz gozatzeko eskubidea, betiere, jabetza lortu eta edukitzeko baliabideak, eta zoriona eta segurtasuna bilatu eta erdiesteko bideak izanda». Espainiako 1992ko legeari dagokionez, besteak beste, eskubidetzat —harri bedi edonor!— hartzen da prozedura baten tramitazioa edozein unetan nola dagoen jakiteko —interesatua izanez gero— eskubidea, bai eta, herritar batek administrazio arazoa bideratu behar duenean, horretarako premiazko diren betekizunen informazioa izateko eskubidea (35. art.).

1 Hau da jatorrizko titulu osoa: A Declaration of Rights Made by the Representatives of the Good People of Virginia, assembled in full and free convention. Which rights do pertain to them and their posterity, as the basis and foundation of government.

203

«Administrazio izaerako eskubide» horiek alde batera utzita, Benito de Castro Cidek, «Dimensión Científica de los Derechos del Hombre»2 lanean, 81 eskubide aipatu eta hiru taldetan sailkatzen ditu: 1) gizakiaren osotasun fisiko eta morala; 2) gizakiak jarduteko duen askatasuna; eta 3) osotasun eta askatasunerako eskubideen egikaritza bermatzen duen gizarte ordena sustatzea. Baina zerrenda horretan ez ditugu sartu talde eskubideak edo eskubide kolektibo deritzenak, ezta herriek euren burua arautzeko duten eskubidea ere. Eskubideak jasotzen dituzten lege-agiriei —hau da, nazio eta nazioarteko tresna arau-emaileei— dagokienez, herri bakoitzeko konstituzio eta adierazpen eranskinak alde batera utzita, aniztasuna da ezaugarri nagusia. Adibide gisa hurrengo hauek aipa daitezke: Giza Eskubideei buruzko Adierazpen Unibertsala —1948koa—; Oinarrizko Askatasunak eta Giza Eskubideak Babesteko Europako Hitzarmena —1950ekoa— eta protokolo osagarriak; Europako Gizarte Agiria —1961ekoa—; Eskubide Zibil eta Politikoei buruzko Nazioarteko Ituna eta Gizarte, Kultura eta Ekonomiazko Eskubideei buruzkoa —1966koak—; eta Giza Eskubideei buruzko Amerikako Hitzarmena —1969koa—. Horrez gain, hainbat estatuk nazioarteko izaerako hogei akordio baino gehiago sinatu dituzte giza eskubideak urra ez daitezen. Akordio horien bidez helburu hauek lortu nahi izan dira: genozidio krimenerako aurreneurriak hartu eta hori zigortzea; apartheida3 suntsitzea; esklabotza eta esplotazioa deuseztatzea; sexu eta arrazagatiko bereizkeria desagerraraztea; eta errefuxiatuak eta aberrigabekoak babesteko hitzarmenak. Adierazpen, konstituzioen atal dogmatiko, agiri, protokolo eta nazioarteko itunetan arautuz joan diren eskubideen izendazioari dagokionez, ez dago berariazko edo isilbidezko akordio edo hitzarmenik. Oinarrian, «eskubide» edo «askatasun» hitza, edo biak, erabiltzen dira, eta horiei gehitzen zaie, kultura juridikoa, tradizioa, orientazio politikoa eta lortu nahi den helburuaren araberako zehaztapena: hartara, badira gizakien edo giza eskubideak, eskubide naturalak, gizabanakoaren eskubideak edo eskubide kolektiboak, oinarrizko eskubideak, askatasun publikoak eta eskubide publiko subjektiboak. Izen horietako batzuk ez dira espainiarrak, beste nazio batzuetan erabilitako adierazpenen itzulpenak baino; horixe gertatzen da «askatasun publiko» adigaiarekin, frantseseko libertés publiques adierazpenetik hartua baita hori. Beste horrenbeste gertatzen da eskubide publiko subjektibo adierazpenarekin, alemaneko subjektiven offentlichen Rechte adierazpenetik hartu baita. Eremu anglosaxoniarrean, batez ere, Ipar Amerikan, ohikoa

2 Los derechos humanos. Significación, estatuto jurídico y sistema liburuan argitaratua. Aipatuarekin batera, egile dira José Luis Cascajo Castro, Carmelo Gómez Torres eta Antonio Enrique Pérez Laño; Sevillako Unibertsitateak argitaratua, 1979 (47-151. orr.). 3 Apartheida da beltzak eta arraza zurikoak ez diren beste batzuk bereiztea.

204

da bereiztea, batetik, legal rights —lege eskubideak— eta moral rights —eskubide moralak—; bestetik, civil liberties —estatu edo botere publikoen aurreko askatasunak, askatasun negatibo deritzenak— eta civil rights —hau da, pertsona orok eskubide berberak ditu, lege babesa izateko eta gizarteak eskainitako aukerez eta zerbitzu publikoez gozatzeko (bereizketa debekatuta dago, batez ere, arraza edo sexuagatik)—. Espainiako 1978ko Konstituzioaren I. titulua zehazgabetasun eta iluntasun terminologikoaren adibide argia da, bertan inolako zorroztasunik gabe hitz egiten baita oinarrizko eskubide, askatasun publiko eta herritarren eskubideez. Ildo beretik ere, adibide gisa aipa daiteke «Gizarte- eta ekonomia-politika artezteko printzipioak» izeneko atalean, osasuna babesteko eskubideak, eta ekonomia eta gizartearen inguruko beste eskubide batzuk jasotzea, horiek eskubidetzat hartzeak arazo handiak sortzen dituelako. 2. Giza eskubideen historia modernoa «Eskubide» hitzaren bidez, «giza eskubide» edo «oinarrizko eskubide» sintagmaren barruan, historian zehar, XVIII. mendeko iraultzetatik aurrera, izaera ezberdinetako egoera juridikoak jaso izan dira; horietako batzuek eskubide kontzeptuaren muga semantikoa gainditzen dute. Historia aztertuz gero, ikus dezakegu, lehenik, gizabanakoa boterearen aurrean babesteko mekanismo asko (errege botereari eta nahierakeriari jarritako mugak ditut gogoan, berbarako, habeas corpus), eta, bigarrenik, gizakiak beharrizanari aurre egiteko sortu zituen irudi edo erakundeak (adib., gizarte segurantza), eskubide gisa kontzeptualizatu zirela. Dena den, Zuzenbide pribatuaren ikuspuntutik bederen, mekanismo edo erakunde horiek, esangura hertsian, ez zituzten betetzen «eskubide subjektibo» adigaiak eskubideetarako ezarritako betekizunak. Ipar Amerika eta Frantziako gertaera iraultzaileetatik abiatuta, eskubideak askatasun moduan jaio ziren, erregimen politiko autoritarioei eta horien lege-hausteei aurre egiteko bide gisa. Lehenengo testu iraultzaileen helburua zen pertsona orori askatasun eremu batzuk bermatzea, eta botere publikoek ezin zituzten muga horiek gainditu. Ahaleginak egin ziren «ahalik eta argien definitzeko estatuaren botere, jarduera eta eskumenen mugak, baita norbanakoaren independentzia eremua ere; horrela, gizabanakoaren pertsonalitatea erabat eta askatasunez garatuko da. Beraz, askatasun negatiboa aldarrikatu zen, hain zuzen ere, (…) mota guztietako eragozpen, tartean sartze edota azaleko esku-sartzeei aurre egiteko askatasuna (…)»4.

A. Passerin d’Entreves, La noción del Estado (Madril, Euramérica, S.A., 1970), 228.

205

Horrela, Frantziako 1789ko Adierazpenaren 4. artikuluak xedatutakoaren arabera, «askatasuna beste guztiei kalte egiten ez diena norberak egin ahal izatea da». Eta 5. artikuluaren arabera, «legeak soil-soilik debeka ditzake gizarteari kalte egiten dioten ekintzak. Legeak debekatzen ez duena ezin da eragotzi, eta inor ezin da behartu nahi ez duena egitera». Beraz, oro har, estatua norbanakoen askatasun eremuan ez sartzea zen erregela orokorra. Eremu horretan, jarduteko gaitasunak egikaritzen ziren, eta hori «berez» zegokion norbanakoari. Frantziako Adierazpena gizaki guztien berdintasunean oinarritu zen, eta hurrengo hauek jasotzen zituen: kontzientzia-askatasuna, jabetza, errugabetasun presuntzioa, segurtasun juridikoa, eta zapalkuntzari erresistentzia egitea. Ipar Amerikako 1787ko Konstituzioak ez zuen berdintasun juridikoa jaso5, eta 1791n onetsitako konstituzioaren lehenengo hamar zuzenketetan, ez zuten jaso erresistentzia eskubidea. Askatasun edo eskubide zibil direlakoek osatutako defentsa gune6 horren ondoan, eskubide politiko batzuk ere sortu ziren. Horrela, Frantziako Adierazpenaren 6. artikuluak ezarri zuen herritar guztiek dutela legearen sorreran parte hartzeko eskubidea, baita «lanpostu eta kargu publiko guztietarako aurkezteko eskubidea ere, euren gaitasunaren arabera, bereizketa bakarra bakoitzaren bertute eta trebeziak izanda». 11. artikuluak pentsamendua eta iritziak azaltzeko askatasuna berronetsi zuen. Ipar Amerikako Konstituzioaren lehenengo zuzenketan, adierazpen eta prentsa askatasunaz gain, aintzat hartu zen eskaera eta modu baketsuan biltzeko eskubidea. Hala ere, eskubide politiko indibidual gorena, hau da, sufragio unibertsal aktibo eta pasiboa —aberastasun eta jakintza berezirik eskatzen ez duena— jasotzeko borroka luzea egon zen. Borroka horrek XIX. mendearen amaieran eman zituen lehen fruituak, baina XX. mendean ere ez zen artean amaitu, ezta demokratikotzat ditugun herrialdeetan ere. Esan izan da —arrazoiz gainera—, zenbait askatasun eta eskubide jaso zituzten lehenengo testuak asmoen adierazpenak izan zirela, gehienbat, izaera programatikodunak. Esangura horretan, horiek arautzea —Zuzenbide eragingarri bihurtzea— geroago gertatu zen —XIX. mendean—, konstituzioetan jasoz, eta Ipar Amerikan, auzitegietan aplikatuz. Edonola ere, XIX. mendearen erdialdean (Frantziako 1848ko Konstituzioan), mugimendu

5 Nahikoa da Kongresuko ordezkaritzari buruzko 1. artikulua, 2. atala, hirugarren lerroaldea irakurtzea. Horren harira, ikus 3. galdera, «1987ko Konstituzioaren konpromisoak», Ipar Amerikako sistema politikoari buruzko ikasgaiaren barruan, in Sistemas Políticos Actuales, Santiago Sánchez eta Pilar Mellado irakasleak, CERA argitaletxea, Madril, 1995. 6 Carl Schmitten hitzetan, «beraz, oinarrizko eskubide hauek ez dira ondasun juridikoak, Askatasun esferak baino; hortik ateratzen dira eskubideak, hain zuzen ere, defentsa eskubideak dira» in Teoría de la Constitución (Madril, Alianza Ed., S.A.), 169.

206

konstituziogile berria hasi zen. Mugimendu horren emaitza nagusiak hurrengo hauek dira: 1848ko Konstituzioa; Quéretaroko 1917ko Konstituzio mexikarra; Weimarko 1919ko Konstituzio alemaniarra eta Espainiako 1931ko Konstituzioa7. Mugimendu hori Bigarren Mundu Gerraren ostean hasiko da zabaltzen. Baina, zeri buruz ari gara hitz egiten? Hain zuzen ere, gizarte eskariak konstituziora biltzeari buruz. Lehenengo konstituzioetan jasotako askatasun eta berdintasun juridikoak lorpen garrantzitsuak izan ziren aurreko garai absolutistetako autokraziaren eta ezberdintasunaren aurrean. Hala eta guztiz ere, horiek ez ziren erabakigarriak izan biztanle masa handien bizi egoerak hobetzeko lehen Industri Iraultzan, XIX. mendean, alegia. Esplotazio, gose, pobrezia eta gaixotasunaren eraginez, konstituzio testuen formula juridikoak espekulatiboak ziren. Inguru horretan, nola ez, langile eta sindikatuen mugimenduak sortu ziren, hots, sozialismoa eta komunismoa, eta hurrengo hauek kontuan hartzen hasi ziren: gizaki konkretua, biztanle abstraktuaren aurrean; gizarte ingurua, adierazpen juridikoen aurrean; eta bizi egoera materialak berdintasun teorikoaren aurrean. Gizadiak, kristautasunaren bidez, Jainkoaren aurrean berdintasuna lortu zuen, eta, Bastilla hartzean, berdintasun juridikoa erdietsi. Handik aurrera, berdintasun ekonomikoa baino gehiago, gizabanako guztiak beharrizanetik askatzeko segurtasuna lortu behar zen. Horrela ulertzen da Frantziako 1848ko Konstituzioak xedatzea Errepublikaren helburua honako dela: «gizartearen zamak eta abantailak modu bidezkoan banatzen direla bermatzea». Horrez gain, konstituzioaren arabera, estatuaren betebeharrak dira, besteak beste, herritarrak hezi, lagundu eta babestea. Hori guztia garrantzi handikoa izan zen gizabanako/estatu harremanei dagokienez, krisian sartu baitziren estatuaren abstentzio printzipioa eta horren oinarriak, hau da, «botere politikoa gaiztoa da eta mugatu egin behar da» ideia —kredo liberalaren oinarri dena—. Horren guztiaren ondorioz, ateak zabaltzen zaizkie sorospidetasun printzipioari eta botere publikoek gizarteko ekoizpen harremanen eremuan ezinbestean esku hartzeari. Hala ere, esan behar da 1848ko Konstituzioa abisua besterik ez zela izan, politika ekonomikoaren urruneko albistea. Politika horrek merkatuko akatsak zuzendu eta kapitalismoaren gizarte eragin negatiboak arintzeko helburua zuen, eta Bigarren Mundu Gerra amaitu ostean ezarri zen. Beste emaitza garrantzitsu bat Alemaniako 1919ko Konstituzioa da. Arrazoi asko daude horretarako, baina garrantzitsuena jabetza tratatzeko modua da. Ordu arte, eskubide sakratu eta besterenduezina zen, gainerako

7 Bestelako iritziak gorabehera, nire ustez bidegabekoa da 1918tik aurrera onartutako «konstituzio» sobietarren kasua jasotzea: gizarte eskubide multzoa zituzten, baina kontzentrazio eta heriotza eremu bihurtutako gizartea estaltzeko ke-errezelak baino ez ziren.

207

eskubide naturalen moduan. Hain zuzen ere, Weimarko testuaren 153. artikuluak izaera sakratu hori suntsitzen du, hurrengoa baitio: «jabetzaren eduki eta mugak legeetatik ondorioztatzen dira» (lehen lerroaldea), eta «Jabetzak behartu egiten du. Jabetza erabiltzeak interes orokorrari egindako zerbitzua ekarri behar du, aldi berean»! Horrez gain, konstituzioaren bigarren zatiak (109-165 art.ak), «Gizarte bizitza», «Hezkuntza eta eskola» eta «Bizitza ekonomikoa» izeneko ataletan, hurrengo manuak sartzen ditu: hasteko, seme-alabak, gazteria, irakaskuntza eta lana babesteko, manuak, gizarte segurantza sistema sortuko dutenak; jarraitzeko, lan baldintzak defenditu eta babesteko eta enpresa ekonomiko pribatuak nazionalizatzeko asmoz elkartzeko askatasuna onartzen duten manuak. Dena den, duela gutxi arte, Europa mendebaldean ez dira modu juridiko-konstituzionalean berronetsi segurtasun ekonomiko, justizia, gizarte aurreikuspen, eta gizarte eta ekonomiako beste eskubideen aldarrikapenak. Lehenik, Italiako 1947ko Konstituzioan eta, geroago, Bonngo 1949ko Oinarrizko Legean… Grezia, Portugal eta Espainiako konstituzioetara iritsi arte. Horietan, batzuek laugarren belaunaldiko eskubide izendatzen dituztenak sartu dira —lehenengo hiruak askatasun edo eskubide zibilei, eskubide politikoei, eta ekonomia eta gizarte eskubideei buruzkoak izango lirateke—. «Laugarren belaunaldi» horren barruan, hurrengo eskubide hauek jasotzen dira: ingurumen osasuntsurako eskubidea; kultura nortasunerako eskubidea; gizaki eta giza talde orok osotasunean garatzeko duen eskubidea; eta, gaur egun, bizi egoera materialen aldaketaren, eta estatu eta gizartearen visà-vis eskakizunen eraginez, aldarrikatu eta formulatzen diren gainerako eskubideak. Bestalde, «eskubide» berri horietako batzuk ondasunak edo interesak kentzean sortzen dira. Batzuek uste dute, ondasun edo interes horiek babes daitezkeela «eskubide» gisa kalifikatuta; izan ere, modu horretan, auzitegietan erabilgarriak izango dira ziurrenik. Berbarako, batzuek hauxe esango dute: «denok dugu eskubidea» odol transfusio bidez HIES birusa ez kutsatzeko; baina, hasteko, argi dago eskubide hori ez zela egongo gaixotasuna sortu aurretik, edo gaixotasuna odolaren bidez kutsa daitekeela jakin aurretik. Dena den, eskubide subjektiboa zer den ondo ulertuz gero, argi dago ez dela beharrezkoa beste eskubide bat sortzea kutsatzearen aurrean babes juridikoa izateko. Hala eta guztiz ere, asmo hori ez al da sartzen osasunerako eskubidearen barruan, eta azken hau ez al da bizitza eskubidean —gobernuek bermatu beharreko horretan— jasotako ahalmena? Aurrean azaldutakoaren bidez, gaur egun bi oker arriskutsu egiten ari garela adierazi nahi dut: 1) «eskubide» hitza —ez eskubide objektiboa, norbanakoena baino— gehiegi eta bidegabe erabiltzen dugu. Horren ondorioz, eremu semantikoa handitzean, hitza izaera galtzen dabil, eta, hain zuzen ere, hori da eragingarritasuna eta indarra galtzeko lehenengo urra208

tsa; eta 2) atal dena osoarekin ari gara ordezten, hau da, nahasi egin ditugu eskubide baten titulartasunetik ondorioztatzen den edo diren ahalmenak eta eskubidea bera; ez dakit zergatik, baina ez da aintzat hartzen eskubide subjektibo orok ahalmen sorta osatzen duenik. Eskubide subjektiboaren adigaia hedatuz eta itxura aldatuz doanez gero, beharbada, ezingo da saihetsi identitatea galduz joatea. Hala ere, beharrezkoa da aldaketa horiek kontuan hartzea, eta horretarako onena da oinarrizko eskubide edo giza eskubide kontzeptua mugatzea.

3. Giza eskubideen kontzeptua Giza eskubide edo oinarrizko eskubide adigaiak denetarik bildu izan du, eskubide subjektiboaren —Zuzenbide pribatuak urte askotan baztertu duen horren— adiera juridikoarekin zerikusirik ez duten egoerak ere. Hori gertatu da gure arbasoek monarka absolutuen boterea zerbait murriztea lortu eta biztanleen gutxiengo pribilegiatuei askatasun apurrak eman zizkietenetik, estatuek, NBEk, nazioaz gaindiko beste organismo batzuek, eta bizitza, askatasuna eta gizakien ingurunea babesteko xedapenek onetsi arte. Egia da, adigai hori abiapuntu gisa erabiliz gero, zail eta, batzuetan, ezinezkoa dela eskubide gisa hartzea gaur egun konstituzio askotan eta nazioarteko hitzarmenetan eskubide gisa jasotako igurikimen, desira eta manuak. Baina posible izango litzateke horiek eskubide gisa hartzea, pentsamendu logikoaren egitura hautsi gabe, definizio zabal batean oinarrituz gero, esaterako, Antonio Enrique Pérez Luño irakasleak emandako horretan: «ahalmen eta erakundeen multzoak dira, eta une historiko bakoitzean, duintasun, askatasun eta berdintasun eskakizunak zehazten dituzte. Ordenamendu juridikoek eskakizun horiek aintzat hartu behar dituzte nazio eta nazioarteko mailan»8. Zer gertatu da egoera honetara iristeko? Oinarrizko eskubideak arautzeko fenomenoaren interpretazio zorrotzaren bidez, hiru etapa bereiziko genituzke. Etapa horietan, eskubideak guztiz ardatz desberdinen arabera jasotzen dira konstituzioan. —Hasierako unean, lehenengo adierazpenak egitean, askatasun batzuk modu juridikoan artikulatu dira. Askatasun horiek gizakiaren berezkoak dira eta edozein antolakuntza politikoren aurrekoak. Hori dela eta, estatuak askatasunak errespetatu beharko ditu, estatua ondasun eta askatasun

8 Antonio Enrique Pérez Luño, Los derechos humanos. Significación, estatuto jurídico y sistema (Sevilla, Publicaciones de la Universidad de Sevilla, 1979), 43.

209

naturalak bermatzeko sortzen den erakundea dela uste baita. Beraz, gizabanakoaren askatasuna estatuak babesten du eta estatuak horri trabarik ez egitean datza. Azpian dagoen ulerkeraren arabera, gizabanakoek badituzte bizitza, askatasuna eta zoriontasuna euren erara bilatzeko desira, eta, beraz, behar duten gauza bakarra da gozamen baketsua bermatzea, eta horrela, nahi izanez gero, beste ondasun batzuk eskuratuko dituzte, berbarako, jabetza edo salbazioa, egia edo besteen aintzatespena. Hauek ziren, oinarrian, askatasun horiek: pertsonaren askatasuna (segurtasun fisikoa eta juridikoa biltzen zituena), pentsamendu, erlijio eta adierazpen askatasuna, jabetza izateko eskubidea eta justiziarako eskubidea. —Bigarren fasean, askoren ustez printzipio edo gidalerro ziren askatasun horiek —«adierazpenetan» jasota zeudenak, eta ez arau juridikoetan—, agintarien jarduera gidatu behar zutenak, indartu eta juridifikatu behar ziren. Hori dela eta, konstituzio testuetan jaso eta eskubide konstituzional-publiko-subjektibo gisa hartuko dira, eskubide subjektiboaren adigaia Zuzenbide Publikoaren (estatu edo botere publikoen eta herritarren harreman bertikalak arautzen dituen horren) eremura pasatuz. Adigai hori iuspribatistek ezarriko dute, eta guztiz zehaztuta egongo da. Baina ikus dezagun zer ulertzen den eskubide subjektibo adigaia erabiliz. F. de Castro irakaslearen berbetan, eskubide subjektiboa da, pertsona bati eratxikitzen zaion botere egoera zehatza, pertsona horrek egikaritu eta defendituko duena. J. A. Santamaría Pastor irakasleak, argiago edo, adierazi du «titulu berezian oinarritutako boterea dela. Botere horren bidez, titularrak, bere interesen mesederako, gainontzeko bati jokabide positiboa edo negatiboa ezar diezaioke». Esangura gehiago zehazteko, esango dugu eskubide subjektiboak hurrengo osagaiak dituela9: • Eskubidearen titularra: normalean, pertsona fisikoa da, adin nagusikoa, gaitasuna mugaturik ez duena. • Eskubidearen objektua, hau da, ondasun edo interes batek duen garrantzia kontuan hartuta, «eskubide» izena ematea merezi duela uste duguna; Ronald Dworkingen esanetan, oinarrizko eskubideak, interes ohiko edo arrunten gainetik dauden «garaipenak» dira, eta ordenamendu batzuetan guztion onuraren gainetik daude. —Hirugarren, eskubidearen egikaritza. Jarduera hauetako bat izan daiteke: eskubidea baieztatzekoa, hori osatzen duten ahalmenak agertzekoa edo gozamen baketsukoa; edo eskubide hori ezagutzen ez dutenen aurrean

9 R. J. Vincenten eskemari jarraitu diot, Human Rights and International Relations (Cambridge, The Royal Institute of International Affairs and Cambridge University Press, 1987), 8-9.

210

errespetu eskakizuna edo babes eskaera; edo ez-egite jarduera, hots, egikaritzeari borondatez uko egitea. —Laugarren, eskubidearen subjektu pasiboa, harreman arau-emaile edo juridikoek agertutako continuuma ixten duena. Horren mutur batean, eskakizuna, eskaera agertzen da, eskubidearen barruan dagoena. Beste muturrean, ostera, subjektu pasiboak ez jarduteko edo modu jakin batean jarduteko duen eginbeharra. —Amaitzeko, eskubidearen gizarte berronespena, hau da, tituluren batean oinarritutako aintzatespena, eta, beraz, legebidezko derrigortzeak babestuta gauzatzeko aukera. Eskubide subjektiboak baldintza horiek behar dituenez gero, galdera hauek egin daitezke: zein neurritan egokitzen dira hirugarren etapan onartutako ekonomia eta gizarte eskubideak eredu horretara? Eskubide subjektibo kontzeptuaren eskakizun eratzaileak betetzen al dituzte? Hemen ez gara ari estatuaren aurrean ditugun eskubideei buruz (funtsean, abstentzioa goratzen dute), ez estatuan parte hartzeko eskubideei buruz (aske izaten utziko gaituzte, geu izango gara-eta geure buruaren agintari) ere. Horren ordez, estatuak jardun, esku hartu, lege jarduera etenik gabea hasi behar duela diogu, guztioi ondasunak eta zerbitzuak bermatu eta eskaintzeko. Hori guztia egiteko, lehenengo edo jatorrizko askatasunak errespetatu behar ditu. Adibidez, pentsa dezagun lan egiten uzteko eskubidean baino, lana norberari emateko dugun eskubidean: nork du lana emateko eginbehar juridikoa? Zein baliabide dugu subjektu pasiboari bere eginbeharra betearazteko? Eskubidea araututa badago, esan nahi du onartu dela, batetik, lana oso ondasun garrantzitsua dela, eta, bestetik, langabezian dagoen pertsona gaitua legebideztatuta dagoela lana eskatzeko eskubidea egikaritzeko. Horretarako, langabeziarako herri bulego batean emango du izena. Hala eta guztiz ere, lanik aurkitu ezean, ez dago inongo prozedurarik judizioaren bidez botere publikoengana jo eta «eskubide» hori errealitate bihurtu ahal izateko. Zer gertatzen da hemen? Nola edo hala, «eskubide» horrek alde ahulen bat du, hain zuzen ere, berori erabat egikaritzea oztopatzen diona. Alde ahul hori hurrengoa da: konstituzioaren bidez eman zen ustezko botere egoera10 ez da horrelakoa, edo behintzat etenda geratu da. Horren babesa «nahierakoa» izateari utzi eta gainontzeko baten esku geratu da, hots, merkatuko indar itsuen esku. Italiako doktrinak, hautemate zorrotzekoak, horrelako kasuetan, «ahuldutako eskubideei» buruz hitz egiten du. Beste batzuek, zientzia eta informatikaren ikuspuntutik, «esangura ahuleko» eta «esangura indartsuko»

Ikus F. de Castro irakaslearen definizioa, aurrerago azaldua.

211

eskubideak bereizten dituzte. Nik «in fieri» eskubide, hau da, eratzen ari diren eskubide deitu nien aspaldi: nasciturus delakoaren, jaio behar den horren antzekoak dira, baina jazoera ez da ezinbestean gertatu behar. Ekonomia eta gizarte eskubide batzuen statusa hori bada, laugarren belaunaldiko eskubideena zehaztasun gutxiagokoa da. Kasu horretan, askoz gehiago lausotzen dira eskubide subjektiboaren eskakizunak. Hurrengo adibidea ikustea nahikoa izango da: ingurumen osasuntsurako eskubidea, gaur egungo egoeran, desideratuma da; ez dago jurisdikzio erakunderik ingurumen hori bermatzeko, ezta erantzukizun hori hartuko duen subjektu pasiborik ere, nahiz eta behin baino gehiagotan nazioarteari ahozko erreferentzia egin; bestalde, ingurumena aintzat hartzen bada bakarrik konstituzioa duten estatu demokratiko baten edo batzuen lurralde eremuan, zoritxarrez, ez da kontuan hartzen kutsaduraren eta ingurua hondatzearen eragin suntsitzaileak unibertso osoan zabaltzen direla, eta, horren ondorioz, herri guztien elkarlana bide bakarra dela horri aurre egiteko. Horrela bada, zergatik hitz egiten da oraindik mota honetako eskubideei buruz? 4. Ekonomia eta gizarte eskubideen, eta «positibo» edo prestaziozko deritzen beste eskubideen arazoa Mendebaldeko herriek, botere politikoaren eta horren zabalkuntzaren beldur den tradizio liberal-indibidualistan murgilduta, oinarrizko eskubideen ideia eta abstentziokoa —estatuak tartean ez sartzea— lotu izan ditugu luzaroan. Norbanakoaren askatasun eremua indartzeko, askatasunak konstituzio eskubide subjektibo gisa arautu ziren, eta horietan estatuak ezin zuen eskurik hartu. Ekonomia eta gizarte eskubide berriak filosofia guztiz ezberdinaren emaitzak dira; filosofia horren oinarria ez da gizabanako guztien berdintasun abstraktua izango, legearen aurreko berdintasun printzipioak abantailak dituela onartu arren. Horren ordez, gizakia kokatzen du harreman eta mendekotasun sare baten barruan, alegia, ezberdintasuna, eta klase eta arrazen arteko borroka nagusi diren mundu konplexuan. Mundu horretan, norbanako isolatuak ez du autonomiarik, ez botererik, eta gainontzekoen laguntza behar du, bizirik irauteko, eta garatzeko aukerak emango dizkion bizi maila egokia lortzeko. Beraz, ekonomia eta gizarte eskubideek (oinarrizko beharrizanen kopuru jakina, hots, bizitzeko gutxiengoak asetzeko) ez dute zerikusirik gizabanakoaren eskubide klasikoekin, edo esangura tradizionalean ez dira gizabanakoaren eskubide klasikoak. Norbanako bakoitzak bere nahierara erabil ditzakeen botere egoerak baino, beharrizan egoerak dira —eta noski, kontrolari berari ihes egiten diote—; horien bidez, estatuari ondasun eta zerbitzuen hornikuntza eskatzen 212

zaio. Hau da, hornitu behar gaituena gizabanakoaren askatasunen arerio tradizionaltzat hartu izan da beti. Paradoxa dirudi, ezta? Ekonomia eta gizarte eskubideen eta gainontzekoen lege jarduera eskatzen duten eskubideen (hau da, egikaritzeko ez da nahikoa titulartasuna duten pertsonen borondatea) aurkako argudioek ez dute soilik adierazten horiek ez datozela bat konstituzio eskubide subjektiboaren kontzeptu zehatzarekin, ez askatasun negatiboaren kontzeptuarekin. Doktrinaren atal handi batek, batez ere, inguru anglosaxoniarrekoak, beste argumentu ez juridiko batzuk adierazi ditu, eskubide horiek giza eskubide moduan har ez daitezen. Argumentu erraz eta ohikoenak dio ez dela zentzuzkoa herritarrei eskubide horiek aintzat hartzea, baldintza ekonomiko nagusiek —aberastasun edo garapen maila— eskubideak egikaritzea ezinezko egiten dutenean; ikuspuntu moraletik ere ez dago konpromiso hori hartzeko beharrik. Kasu hori planetako herri gehienetan gertatzen da, baita teknikari dagokionez aurreratuenak direnetan ere11. Adituek esan dutenez, «gizarte batzuek eskubide ekonomikoak eragingarri bihur ditzaketen arren, beste eskubide batzuetan aurreikusi gabeko eraginak izan ditzake horrek. [Adibidez,] estatuak gizabanakoei bermatzen badizkie merkatuan irabaz ditzaketen errentak baino handiagoak, [dudarik gabe, horixe gertatzen da benetako langabezia kasu guztietan] etorkin gehiago etorriko dira (…), eta, horren ondorioz, immigrazioaren inguruan onetsiko diren legeak ez dira hain liberalak izango. Era berean, estatuak medikuak trebatzen lagundu badu zergen bidez lortutako diruarekin, gerta daiteke medikuoi diru gehiago irabazteko atzerrira joatea galaraztea. Adibide horiek erakusten dute eskubide ekonomikoek oztopa dezaketela mugimendu eta joan-etorri askerako eskubidea»12. Azaldutakoak erakusten du agian bateraezinak direla gizabanakoaren eskubide klasikoak ekonomia eta gizarte eskubideekin eta antzeko beste eskubide batzuekin. Hala eta guztiz ere, estatu sozialetan bi eskubide mota horiek modu partzialean batera ager daitezke —modu partzialean diot, berbarako, langabezi sorospena ez baitzaie ematen behar duten guztiei, eta etxebizitzarako eskubideak itxaropen hutsa izaten jarraitzen

11 Hemen ez dut agertuko zer duen eztabaidagarri sistema ekonomiko kapitalistak —gaur egun, zoritxarrez, ez du aurkako ofizialik, Marxen kritikak modu harrigarrian indarrean egon eta baliagarri izan arren—, ez sistema hori gainditzeko dagoen beharra, baliabide naturalak eta giza baliabideak modu arrazionalean —ez ekonomikoan!— ustiatu eta banatu ahal izateko. Azken horrek bakarrik gutxiengo existentzialaren eskakizunak eskubide gisa aldarrikatzeko beharra deuseztatuko luke. 12 Norman P. Barry, Modern Political Theory, 2. argitaraldia. (Londres, McMillan, 1989), 243.

213

baitu, askatasun negatiboei kalte handirik egin gabe—. Egia da horretan eragin handia izan dutela jabetza pribatua izateko eskubide hautsezina erlatibizatzeak eta estatuaren zerga ahalmena handitzeak. Dena den, horrek ez du erakusten borroka konponezina dagoenik, baizik eta eskubideak ez direla absolutuak, garrantzi txikiagoko interesei edo botere publikoen jarduerei aurre egiten dietenean absolutuak balira bezalaxe agertu arren. Azken urteotan, jarraitzaile asko irabazi ditu jarrera batek, hain zuzen ere, «askatasun» eskubide klasikoetan eta eskubide berrietan —«estatuko helburuen zehaztapen» bilakatuetan— asmo bakar baten aurrea eta atzea ikusten dituen jarrerak: gizakia eta gizartea osorik eta harmoniaz garatzea da asmo hori. Bateraezintasunaz baino, osagarritasunaz hitz egin beharko litzateke, arrazoiz gainera. Airey kasuko 1979ko irailaren 11ko ebazpena dela eta, Giza Eskubideak Defenditzeko Europako Auzitegiak esan zuen, «ez dagoela inongo banaketarik ekonomia eta gizarte eskubideen eta hitzarmenak arautzen duen eremuaren artean», eta «hitzarmenak batez ere eskubide zibil eta politikoak jasotzen dituen arren, gehienek ekonomia eta gizarte izaerako ondorioak dituztela». Bestalde, ez da beharrezkoa organo judizial batera jotzea sen onak dioena onesteko; berbarako, nola banan ditzakegu bizitza eskubidea eta bizitza maila egokirako eskubidea —elikagaiak, jantziak eta etxebizitza izatea—? Zein neurritan da baliagarria ezer ez duenarentzat egoitzaren bortxaezintasuna edo lauzpabost urterik behin botoa emateko eskubidea? Julia Hausermannek, Rights and Humanity elkarteko (giza eskubideak sustatzeko nazioarteko mugimenduko) lehenengo idazkari nagusiak adierazitakoaren arabera, bi eskubide multzo horiek, hots, eskubide zibil eta politikoak eta ekonomia eta gizarte eskubideak berdinak eta elkarren mendekoak dira; horrela, «mota bateko eskubideak urratzean, oro har, beste mota bateko eskubideez gozatzeari oztopoak jartzen zaizkio (edo, bestela esanda, beste eskubideak esanguraz husten dira)»13. 5. Eskubideen bermeak «Berme» hitzak esan nahi du «norbaitek edo zerbaitek gauza jakin bat gertatu edo egongo dela edo gertatu edo egon dagoela ziurtatzeko tresna». Era berean, «norbaiten betebeharra edo konpromisoa beteko dela bermatzeko edo norbaiti eskubideren bat bermatzeko tresna ere bada»14.

13 Julia Hausermann, «Myths and Realities», Human Rights, Peter Daviesen argitaraldia. (Londres eta New York, Routledge), 136-137. 14 María Moliner, Diccionario del uso del español (Madril, Editorial Gredos, 1981), 373.

214

Herri bakoitzak ekoizpen indarren â&#x20AC;&#x201D;eskubide jakin batzuk gauzatu edo atzeratzeko baldintza materialenâ&#x20AC;&#x201D; bidez erdietsitako garapen ekonomikoaren maila alde batera utzi eta juristaren ikuspuntua hartuz gero, sei konstituzio tresna bereiz ditzakegu, oinarrizko eskubideen aintzatespenak testuetan jasotako formula erretorikoak gaindi ditzan. Dena den, beharbada aldez aurretik esan beharko litzateke eskubideen berme nagusi eta onena dela, konstituzio eta demokrazia izaerako ordenamendua modu orokorrean hartzea. Ordenamendu horrek tradizioa izan behar du, gizartean konstituzio sentimenduak sorrarazteko beste. Sentimendu horiek oso sustraituta eta hedatuta egon behar dute, eta, beraz, oinarrizko eskubide bat urratzen den bakoitzean, gizarte osoak horren aurka egin behar du. Baina horrelakorik egon ezean, edo bestela esanda, horri eratzen eta finkatzen laguntzeko, beste mekanismo batzuk daude, apalagoak horiek. Mekanismo horien funtzionamendua hain da ona, arduratsuenak ere lasaituko bailituzkete. Hauek dira aipatu tresnak: botere-banaketaren printzipioa; lege erreserba, beharrezko denean oinarrizko eskubideak arautzeko; eskubideak arautzen dituzten manuei aplikatutako konstituzio zurruntasuna; botere judiziala; konstituzio jurisdikzioa; Ombudsmana; eta barne Zuzenbideak baimendutako nazioarteko organoak. Horrez gain, gizarte esferatik, irabazi asmorik gabeko erakundeak jar daitezke abian. Erakunde horiek kontzientzia kolektibo bailiran jardun behar dute, kanpora begira, eskubideak urratzea saihesteko. Azken horiek ez ditut hemen aztertuko; horien adibide nagusia Amnistia Internazionala da. Horrekin batera, mementoz ez dut nazioarteko babesa jorratuko, hurrengo zenbakian aztertuko baitut, baina, hori bai, Europako 1950eko Hitzarmenari dagokiona bakarrik. 1. Botere-banaketari dagokionez, esan behar da garrantzi handia duela hori erakundetzeak, herritarren askatasunak bermatzen dituelako. Horren bidez, ez da aldarrikatzen organo eta funtzioen banaketa zorrotza, gobernatzea ezinezkoa egingo bailuke horrek; gaur egungo estatu demokratikoetan ere eguneroko praktikak baztertu egiten du (nahikoa da gogoan izatea lege proiektuak eta arauak emateko ahala); gobernu eragingarrirako egokiena elkarlana da, indirizzo politico bakarraren menpe. Dena den, botere bakar baten kontrolik gabeko hegemoniari oztopoak jarri nahi zaizkio, horrek arrisku handiak baititu. Botere-banaketaren bertsio modernoa gobernu eta oposizio bikoteak osatzen du. Eta, botere-banaketari buruzko printzipio horren telosa gauzatzeko, lagungarri dira, erakundeen esparrutik kanpo bada ere, ekonomia eta gizarte indarrak, bai eta komunikabideak ere. 2. Lege erreserbaren bermearen helburua da oinarrizko eskubideak arautzeko tenorean â&#x20AC;&#x201D;jarduera hori beharrezkoa da konstituzioek askata215

sunak eta eskubideak zehaztasunik gabe ematen baitituzte— legegintza prozedurari jarrai dakion, hau da, agerian eta jendaurrean egin dadin hori, herri subiranotasuna biltzen duen organoan. Beraz, ezin zaio eginkizun horri uko egin, eta gobernuari gaitasuna eman eskubideen egikaritza arau dezan. Gainera, herri batzuetan, legegileari berariaz agintzen zaio arautzen duen eskubidearen oinarrizko edukia errespeta dezan, botere desbideraketak saihestuz. 3. Konstituzio zurruntasunak agerian jartzen du ukiezina dela konstituzioaren alde dogmatikoa, eskubide eta askatasunen zerrenda duena. Atal hori aldatzeko gogoeta prozesua egin behar da, ohiko legegintza prozedura arrunta baino geldoagoa; prozesu horretan esku hartuko dute, zuzenketa tramitearen garrantzia dela eta, berriztatutako edota indartutako biltzarrek, beste konstituzio organo batzuek eta hauteskunde kidegoak berak. 4. Botere judizial independentea oinarrizko eskubideen bermerik onena da, baita lortzeko eta mantentzeko zailena ere. Epaileak eta auzitegiak legearen menpe, konstituzioaren menpe, egon behar dira bakarrik. Horrela bada, independentzia dute botere politikoaren aurrean, baita hierarkikoki euren gainetik dauden organoen —beste jurisdikzio organoen— aurrean ere. Horrela, arauak independentzia osoz aplikatu ahal izango dituzte eta, beraz, oinarrizko eskubideak babestu. Botere judizialaren eta, ondorenez, Zuzenbideko estatuaren jarduera egokia hurrengo hauen araberakoa izango da: epaileak aukeratzeko sistema, horien mugiezintasun eta bateraezintasuna eta autogobernurako erakundeak sortzearen araberakoa. 5. Konstituzio jurisdikzioa berme gehigarria da konstituzioa legearen gainekoa den sistemetan, konstituzio testuarekin bat ez datozen arau edo manuak ordenamendu juridikotik kanporatzen baititu behin betiko edo kasu konkretu batean. Oinarrizko eskubideak ordenamendu juridikoaren atal direnez gero, horiek urratzen dituen edozein xedapen indargabetuko da edo ez da aplikatuko. 6. Ombudsman edo herri defentsaria lege organiko zehatzak arautzen du Espainian. Honela definitzen du: «Gorte Nagusien goi komisionatua da. Gorteek izendatuko dute, konstituzioko I. tituluko eskubideak defenditzeko; horretarako, Administrazioaren jarduera ikuskatu ahal izango du». 6. Eskubideak europako eremuan babestea Naziek Bigarren Mundu Gerran egindako gehiegikerien eraginez, gerra osteko lehenengo urteetan, Europako Kontseiluko potentzia aliatuen agintariak (ikus 2. ikasgaia, 7. atala), giza eskubideen babesa bultzatzen 216

hasi ziren Europa mendebaldean. Helburu hori lortzeko, erregioetan eragina zuen nazioarteko sistema ezarri zuten. Horiek guztiak adierazpen hutsak izan ez zitezen, prestatze lanetan ere adierazi zen beharrezkoa zela jurisdikzio erakunde bat sortzea, aintzatetsitako eskubideak urratzen ziren aztertzeko. 1950eko azaroaren 4an Giza Eskubideak eta Oinarrizko Askatasunak Babesteko Europako Hitzarmena sinatu zen. 1953ko irailaren 3an sartu zen indarrean. Babestutako askatasun eta eskubideek izaera zibil eta politikoa dute, eta horien artean hurrengo hauek bereiz ditzakegu: bizitza eskubidea, eta intimitatea, egoitza eta posta errespetatzeko eskubidea; norberaren askatasun eta segurtasuna; pentsamendu, kontzientzia eta erlijio askatasuna; adierazpen askatasuna, eta biltzeko eta elkartzeko askatasuna; zirkulatzeko askatasuna eta eta egoitza askatasuna; ezkontzeko eta familia izateko askatasuna; epai-bermeak izateko eskubidea; eta askatasun eta eskubide horiez gozatzean bereizkeriarik ez jasateko eskubidea. Eskubide horiek ez dira esangura guztizkoenean hartzen. Hori dela eta, eskubide horiek egikaritzeko murrizketak ezar daitezke, erakunde demokratikoen jarduera askea bermatzeko. Testu hau idatzi arte (1998ko uztaila) erabilitako babes sistemaren arabera, aurkeztutako demandak batzorde batek aztertu behar ditu; batzorde horrek erabakitzen du demandak onartzeko modukoak diren ala ez. Bigarren fasean, Europako Auzitegiak edo ministroen batzordeak hartzen du esku. 1998ko azaroaren 1ean, hitzarmenean protokolo berria —11 garrena— jarriko da indarrean, eta, horren eraginez, prozedura aldatuko da. Hurrengo arrazoia eman da horretarako: «beharrezko eta premiazkoa zen kontrol mekanismoa berregituratzea, eskubide eta askatasunen babesaren eragingarritasuna zaindu eta indartzeko, batez ere, babes eskariak gehitu direlako eta Europako Kontseiluko kideak gero eta gehiago direlako». Giza Eskubideak Defenditzeko Europako Batzorde eta Auzitegiaren ordez, Auzitegi iraunkorra ezarriko da, epaitu behar dituztenek zuzenean jo dezaten horretara. «Auzitegia osatuko duen epaile kopurua eta goi alderdi kontratugileen kopurua (40 gaur egun) berdina izango da. Auzitegi horrek jardungo du hiru epailez osatutako batzorde, zazpi epailez osatutako sala edota hamazazpi epailez osatutako sala handi baten bidez. Auzitegiak hurrengo kasuotan izango du eskumena: a) goi alderdi kontratugile batek beste alderdi kontratugile bati ezarritako hitzarmenak eta horren protokoloek xedatzen dutena bete ez dela jakiteko; b) goi alderdi kontratugile batek hitzarmen edo protokoloetan aintzatetsitako eskubideak urratzean, pertsona fisikoak, gobernuz kanpoko erakundeak edo partikularren taldeak aurkeztutako demanda ezagutzeko; c) Ministroen kontseiluak eskatuta, hitzarmen eta pro217

tokoloen interpretazioari buruzko iritziak emateko. Auzitegiari ezingo zaio errekurtsorik egin barne errekurtsoen bideak agortu arte [窶ｦ] eta behin betiko barne erabakia eman denetik sei hilabeteko epeanﾂｻ15. Bibliografia CASCAJO CASTRO, Josﾃｩ Luis, La tutela constitucional de los derechos sociales, Madril, CEC, 1988. PECES BARBA, Gregorio, et al., Curso de derechos fundamentales, Madril, Tecnos, 1986. PECES LUﾃ前, A., Los derechos fundamentales, Madril, Tecnos, 1986. PRIETO SANCHIS, L., Estudios sobre los derechos fundamentales, Madril, Debate, S.A. argitaletxea, 1990.

15 11. zenbakiko protokoloaren testu osoa EAOren 1998ko ekainaren 26ko alean dator, 152. zk.

218

XIII. ikasgaia

Gobernu motak Pilar Mellado Prado

1. Botere-banaketari buruzko teoria Aristotelesek, bere Politika izeneko horretan, hiru eginkizun bereizi zituen garai hartako antolaketa politikoan: «guztion intereserako diren gaien inguruan eztabaidatzea», «karguak antolatzea» eta «eginkizun judiziala». Bereizketa hori gorabehera, ezin esan daiteke Aristotelesen lan horrek botere-banaketaren teoria sortarazi zuenik. Aristotelesek ez zizkien eginkizun horiek eratxiki organo edo pertsona desberdinei. Aitzitik, Aristotelesek ez zuen inolako oztoporik jarri, pertsona berberak biltzar eztabaidatzailean, botere betearazlean eta auzitegietako zereginetan parte har zezan. XVII. mendean, J. Lockeren lana, Gobernu Zibilari buruzko Bi Eskuliburu izenekoa, izugarrizko ahalegina izan zen, garai hartako Ingalaterran Orangeko Etxeak zuen boterea azaltzeko; zinez, botere horren agerpenei buruzko azalpen teorikoa izan zen harako lana. Lockeren ustez, estatuak hiru eginkizun betetzen ditu: batetik, eginkizun legegilea, erkidegoaren gainean gorengo boterea duena; bestetik, eginkizun betearazlea, legegilearen borondatea betetzeaz arduratzen dena; eta, azkenik, federazio-eginkizuna, atzerriarekin izandako harremanak zuzentzen dituena. Lockeren doktrina, oinarrian, eginkizunak bereizteko teoria besterik ez zen. Lockek uste zuen eginkizun horietatik batzuk bereiztea oso onuragarria zela. Horregatik, Locke bada izan botere-banaketaren teoria sortarazi zuena. XVIII. mendean, Montesquieuk teoria hori azaldu zuen modu koherente eta itxian. Montesquieu Baroia bi urtean bizi izan zen Ingalaterran (1729. urtetik 1731. urtea arte); horregatik, «frantziarren artean ingelesena bera zela» entzun ohi da ironiaz. Montesquieu Baroiak garai hartako errealitate politi219

koa aztertu zuen, eta hori interpretatzen saiatu zen. Gogoratzekoa da 1688ko Iraultza Gloriatsuaren ondorioz, Jakob II Estuardoak boterea galdu zuela, eta haren oinordekoak, Gilem Orangekoak, bere burua behartuta ikusi zuela, 1689. urtean Bill of Rights izenekoa sinatzera. Harrezkero, Britainia Handiko egoera politikoa goitik behera aldatu zen. Data horretaz geroztik, Ingalaterran botere-banaketa ezarri zen. Erregeak legeak betearazi besterik ez zituen egiten. Legegintzaren esparruan, Erregearen esku-hartzea asko mugatu zen. Esku-hartze horren bitartez, Erregeak lege berriak proposa zitzakeen eta, era berean, Parlamentuaren ekimenak geldiarazi ahal zituen, haren ustez ekimen horiek herriarentzat arriskutsuak baziren. Alabaina, Erregeak ezin zuen inola ere legeen betearazpena eten, ezta horien betepena eragotzi ere. Montesquieuk Legeen Espiritua izeneko lanean islatu zuen konkista hori; lan hori 1748. urtean argitaratu zen. Egia esateko, eta historian zehar hamaika aldiz gertatu den bezala, Montesquieuk islatutako konkista hori, politikaren ikusmiratik, ustekabekoa izan zen, beste ezer baino gehiago. Gilem II Orangekoak eginkizun desberdina bete zuen Ingalaterran eta bere jaioterrian. Jaioterrian, absolutismorik sutsuena ezarri zuen, haren obsesio bilakatu baitzen Luis XIV umiliatzea. Ingalaterrako Parlamentuari, ordea, jarduteko askatasuna eman zion. Askatasuna emateko arrazoia izan zen, hain zuzen ere, Batasuneko Probintzien arazoetan arreta berezia jartzea. Gillem II Orangekoak Britainia Handia gobernatu nahi izan zuen, Frantziaren zabalkundearen aurka borrokatu ahal izateko. Montesquieuk egindako azterketa horretan, askatasuna ulertzeko modu berezia islatzen da: «Libertate politikoa ez datza norberak nahi duena egitean. Estatu batean, hau da, legeak dituen gizarte batean, libertatea ezin izan hauxe besterik: egin behar dena egin ahal izatea, eta egin behar ez dena egitera behartua ez izatea»1. Argi dagoenez, Montesquieuren iritziz, «betidanikoa da boterea duen gizon orok hura gehiegikeriaz erabiltzera jotzen duela; mugak aurkitu arte iristen da (…). Boterea gehiegikeriaz erabiltzerik ez izateko, zera behar da: (…) botereak boterea geldiaraztea»2. Arazo horri aurre egiteko, estatuaren eginkizunak (legegilea, betearazlea eta judiziala) banatu behar dira eta, zehatzago, horien banaketa organikoa burutu behar da, hori baita herritarren askatasunerako berme bakarra: «Botere legegilea eta botere betearazlea pertsona beragan edo magistratura-gorputz berean batuta daudenean, ez da libertaterik; pentsatzekoa baita erregeak berak edo senatuak lege tiranikoak egingo dituztela, modu tiranikoan betearazteko.

1 2

220

Montesquieu, Legeen espirituaz I (Bilbo, Klasikoak, 1999), 194. or. Montesquieu, ibid., 194 eta 195. orr.

Ez da libertaterik, halaber, epaitzeko boterea botere legegiletik eta betearazletik bereizita ez badago. Botere legegilearekin bat eginda balego, herritarren biziaren eta libertatearen gaineko boterea arbitrarioa litzateke, zeren eta epailea bera bailitzateke legegilea. Botere betearazlearekin bat eginda balego, epaileak zapaltzaile baten indarra izan lezake. Galdua litzateke dena, baldin eta pertsona berak, edo nagusien nahiz nobleen nahiz herriaren gorputz berak, hiru botereak balitu»3. Ordezkaritzako sistemarekin batera, Montesquieuren doktrinak, botere-banaketa definitzean, konstituzioetako liberalismo klasikoaren oinarriak finkatu zituen. Horren erakusgarri dira, besteak beste, Ipar Amerikako Konstituzio Federala (1787), Gizakiaren eta Herritarraren Eskubideei buruzko Adierazpena (1789), eta Frantziako Konstituzioa (1791). Urte batzuk geroxeago, B. Constantek, Montesquieuren ikasle trebeak, honako joera hau atzeman zuen: boterearen berezko joera da boterearen beraren mugak gainditzea eta, ondorenez, herritarren eskubideei eta askatasunei dagokien esparruan sartzea. Hori kontuan izanik, Constantek bere lehendabiziko proposamena egin zuen: boterea organo desberdinetan banatu beharra dago, organo horiek elkarri traba egingo baitiote, hau da, organook elkarren jarduera mugatuko baitute. Constantek boterearen ohiko banaketa hirukoitza hautsi egin zuen: «Nik bost (botere) bereiziko nituzke: errege boterea, botere betearazlea, jarraitutasuna ordezkatzeko boterea, iritzia ordezkatzeko boterea eta botere judiziala (…). Botere betearazlea ministroei dagokie. Jarraitutasuna ordezkatzeko boterea Jaraunsleen Biltzarrari dagokio. Iritzia ordezkatzeko boterea Hautatuen Biltzarrari dagokio. Botere judiziala auzitegiei dagokie. Errege boterea erdigunean dago, beste lau botereen gainetik; batetik, gorengo agintea da; eta, bestetik, bitartekari gisa dihardu. Errege boterearen asmoa ez da oreka oztopatzea; aitzitik, berebiziko interesa du orekari eusteko»4. Errepublikazale sutsu horren pentsamoldea Direktorioaren garaian kokatu beharra dago. Denborak aurrera egin ahala, errepublikazale hori erregezale amorratu bilakatu zen. Haren iritzirako, errege boterea gorengo boterea da eta, aldi berean, botere neutrala ere bada; errege botere hori «nahitaezko gertatzen da askatasun normalizatua erdiesteko». Herri askeetan, Erregea «aparteko gizakia da, iritzi desberdinen gainetik dagoena, ordenari eta askatasunari eusteko interesa besterik ez duena»5. Bistan denez, Constantek bereizi egin zituen jarraikoak: batetik, errege boterea,

Montesquieu, ibid., 196. or. B. Constant, Principios de Política (1. argitaraldia, Paris, 1815, maiatza), in Escritos Políticos de Benjamin Constant, (Madril, CEC, 1989), 22. 5 B. Constant (op. cit.), 29. 4

221

botere moderatzaile eta neutro gisa; eta, bestetik, botere betearazlea, ministroei dagokiena. Ministroek, berebat, erantzukizuna dute, botere horren kudeaketa politikoari begira. Horrela, Constant, bere garaian, aitzindari gertatu zen. XIX. mendearen hastapenetan, orduko, Koroaren izaera, eginkizunak eta mugak aztertu zituen, eta geroago halakoak jaso ziren konstituzio-monarkietan. Constantek argiro-argiro azaldu zuen estatuburuak zein eginkizun bete behar duen parlamentu-sistemetan, sistema horiek monarkikoak zein errepublikanoak izan. Estatuburuak ez du erantzukizun politikorik izan behar, eta gobernuko eginkizunetatik kanpo geratu behar da; ministerioetako organoari dagokio botere betearazlea, eta ez beste inori. 1.1. Gaur egungo botere-banaketa: gehiengoaren eta oposizioaren arteko dialektika Alderdi politikoak garatu ahala, botere-banaketaren eskema klasikoa aldatu egin da, gaur egun ezin baita aplikatu jatorrian ezarritako eskema berbera. Aldaketa hori gertatu da, orobat, botere betearazlearen eta botere legegilearen arteko antinomia edo aurkatasunaren inguruan. Ildo horretatik, Vergottinik hauxe azpimarratu du: antolaketaren ikusmiratik, halakoak organo desberdinak badira ere, eginkizunaren ikusmoldetik, euren zereginak elkarri trukatzen dizkiote6. Alderdi politiko batek edo alderdi politikoen koalizio batek Parlamentuan gehiengoa duenean, Gobernua alderdi edo koalizio horren isla besterik ez da. Halakoetan, zertan datza botere-banaketa? Zinez, kasu horietan, alderdi politikoak gehiengoa du Parlamentuan eta, ondorenez, alderdi horren esku geratzen da boterea; are gehiago, boterea alderdi horretako buruzagi nagusien esku geratzen da. Esangura horretan, gaur egun, parlamentu-sistema batzuetan, ÂŤbotereak bateratzeko sistemaÂť ezartzen da legegintzaldian zehar, alderdi batek, aldi berean, Parlamentua eta Gobernua kontrolatzen dituelako. Horrek aspalditik onarturiko ideia tradizionala hautsi du; ideia horren arabera, botereak bateratzeko sistemetan, tirania eta diktadura nagusitzen dira7.

G. de Vergottini, Derecho Constitucional Comparado (Madril, Espasa-Calpe, 1983), 256. Botere-banaketari buruzko printzipio liberala indarrik gabe gera daiteke, berebat, eta salbuespenez bada ere, estatu demokratikoetan. Halakoetan, boterea estatuko organo bati bakarrik eratxiki dakioke, eta oinarrizko eskubideen konstituzio-bermeak etenda gera daitezke. Salbuespeneko egoera horiek onartuta daude, gerraldietan edota barneko krisialdietan. Egin-eginean ere, halako egoerek arrisku larrian jartzen dute estatuaren beraren edo konstituzio-antolamenduaren existentzia. 7

222

Printzipio horri «gehiengoaren gobernu» deritzo. Estatu demokratikoaren barruan, printzipio horrek begi-bistako kontraesana sortarazten du Konstituzioaren eta errealitate politikoaren artean. Konstituzioaren arabera, estatuko organoak bananduta daude. Baina, errealitate politikoaren arabera, Parlamentuan gehiengoa duen alderdiak parlamentu horren osaera erabaki dezake eta, horrekin batera, horren jarduna baldintza dezake; are gehiago, alderdi politiko horrek uki ditzake beste konstituzio-organo batzuen osaera eta jarduna ere (Gobernua, epaitegiak, Konstituzio Auzitegia…)8. Ondorio gisa, García Pelayok adierazitakoa ekar daiteke hizpidera: formaren ikuspuntutik, Parlamentua eta Gobernua independenteak dira; hala ere, «bi-biok alderdi baten edo alderdien koalizio baten mendeko izan daitezke, alderdi edo koalizio horretan baitago erabakiak hartzeko gunea. Horrela, Konstituzioak, esanbidez nahiz isilbidez, boterearen banaketa horizontala ezarri badu ere, banaketa horizontal hori malgutu egin da. Alderdi batek edo batzuek, euren programen arabera, erabakiak hartzen dituzte, eta Parlamentua eta Gobernua erabaki horiek betearazteko azpiegiturak besterik ez dira. Ondorenez, botere-banaketa tradizionalaren ordez, honako zatiketa hau ezarri ohi da: batetik, Gobernua eta Parlamentuan gehiengoa duen alderdia; eta, bestetik, oposizioa eta Parlamentuan gutxiengoa duten alderdiak»9. Hala eta guztiz ere, eta itxura harrigarri horiek gorabehera, Montesquieuren oinarrizko ideiak oraindik indarrean dirau gaur egungo estatu demokratikoetan. Izan ere, botere desberdinen artean, oreken sistema ezarri da, gehiengoaren eta gutxiengoaren arteko aurkatasunaren ondorioz. Aurkatasun horrek, zenbait kasutan, istiluak eta gatazkak sortarazten ditu; beste kasu batzuetan, aldiz, negoziazio edo transakzio dinamikoak eta etengabekoak erakartzen ditu10.

2. Sistema politikoen arteko sailkapen tradizionala Gobernuaren inguruko sistema politiko desberdinak sailkatzeko, botere-banaketari buruzko teoria erabili ohi da. Esan bezala, estatuko hiru botere klasikoak hurrengoak dira: betearazlea, legegilea eta judiziala. Bada, hiru botere horiek bananduta daude: batzuetan, banaketa hertsia eta zorrotza

E. García, Inmunidad parlamentaria y Estado de partidos (Madril, Tecnos, 1989), 100. M. García Pelayo, El Estado de partidos (Madril, Alianza, 1986), 113 eta 114. orr. 10 Ikus J.F. López Aguilar, Minoría y oposición en el parlamentarismo (Madril, Diputatuen Kongresua, 1991). 9

223

da; beste batzuetan, berriz, banaketa malgua da eta botereen artean lankidetza gertatzen da; beste hainbatetan, azkenik, botere horiek nahasi egiten dira. Hori guztia kontuan izanik, honako sistema politiko hauek bereiz daitezke: lehendakari-sistemak, parlamentu-sistemak eta zuzendaritza-sistemak edo biltzarreko sistemak. Zernahi gisaz, gaur egun irizpide hori bakarrik erabiltzea askieza izan daiteke. Egin-eginean ere, sistema batzuk kategoria berean sartu beharko genituzke eta, benaz, euren jardunbidea oso desberdina da. Esate baterako, Britainia Handiko sistema politikoa eta Italiakoa parlamentu-sistemak dira; baina bakoitzaren egiazko jardunbidea oso desberdina da, batik bat, Britainia Handian eta Italian dauden alderdi-sistemak oso desberdinak direlako. Horren ondorioz, sistema politiko desberdinak aztertzeko orduan, aintzakotzat hartu behar dira bestelako faktoreak ere, nahiz eta faktore horiek estatuko botereen arteko harremanekin zerikusirik izan ez.

3. Parlamentu-sistema Sistema demokratikoen artean, parlamentu-sistema da zaharrena eta egungo demokrazietan gehien hedatu dena. Britainia Handian, Alemanian, Italian, Japonian, Eskandinaviako herrietan, Beneluxeko herrietan eta Espainian, parlamentu-sistemak daude. Hori gorabehera, zenbait Ăąabardura egin behar dira: a) Parlamentua izatea besterik gabe ez da nahikoa, sistema hori parlamentu-sistema dela esateko. b) Parlamentu-sistemen artean, benetako ÂŤfamiliaÂť dagoela esan daiteke, ez baitago parlamentu-sistema bakarra. c) Parlamentu-sistemaren ezaugarri nagusia da botere betearazlea eta legegilea elkarlanean aritzea. Botere betearazlea botere legegilearen gain lokabea da; baina erantzukizun politikoa du horri begira.

3.1. Parlamentu-sistemaren osagaiak Aztergai dugun sistema horretan, botere betearazlearen eta botere legegilearen arteko banaketa ez da zorrotza. Haatik, bi-biok elkarlanean aritu behar dira eta, gainera, botere legegileak botere betearazlea kontrolatu behar du. Hortaz, gobernuaren inguruko parlamentu-sistemetan, boterebanaketa ezarri arren, Konstituzioak zenbait mekanismo ezarri ditu, banaketa hori malgua izan dadin eta, beraz, botere betearazlearen eta botere legegilearen arteko komunikazioa estu-estua izan dadin. 224

Historian zehar, parlamentu-gobernua eta konstituzio-monarkia bide bertsutik garatu dira. Nahitaezkoa zen monarkiaren gobernua eta Parlamentua elkarrekin lotzea, eta lotura hori iraunkorra izatea. Horregatik, ministroek, Erregearen fiduziario ziren horiek, Parlamentuaren konfiantza ere erdietsi behar zuten. Parlamentu-sistemetan, estatuburuak izendatzen du beti, formaz behinik behin, gobernuburua. Horrez gain, parlamentu-sistemetan, Gobernuaren eta Parlamentuaren artean konfiantza-harremanak daude; horixe da, hain zuzen ere, sistema horien bereizgarria. Halako harremanak hasten dira, beren beregi, «inbestidurako botazio» izenekoarekin. Isilbidez ere has daitezke, konfiantza egon badagoela uste izanik; kasu horretan, Gobernuak botere betearazlea erabiliko du, Parlamentuak konfiantza kentzen ez dion bitartean. Horren truk, eta bi botereen arteko oreka berrezartzeko, Parlamentuaren konfiantza galtzen denean (eta, beraz, Gobernua kargutik kendu behar denean), organo betearazleari dagokio Parlamentua desegiteko eskubidea, hau da, ganberen bizitza aurreraturik bukarazteko ahalmena. Jarraian azter ditzagun, bada, parlamentu-sistemaren osagaiak, eurok baitira sistema horren oinarri. a) Buru biko botere betearazlea eta berronespenaren erakundea Parlamentu-sistemaren lehenengo ezaugarria da estatuburuaren eginkizunak (hori Erregea izan nahiz Errepublikako lehendakaria izan) eta gobernuburuaren eginkizunak bereizi eta eginkizunok organo desberdinen esku uztea. Parlamentu-sistemaren bigarren ezaugarria da, bestalde, gobernuburuari eskualdatzea tradizioaren arabera estatuburuari zegozkion eskumenak. Hori gogoan izanik, «itxuraz buru biko botere betearazlea» dagoela adieraz daiteke, baina itxuraz bakarrik. Egiatan, organo batek —Gobernuak— du botere betearazlea, eta estatuburuak estatuaren jarraitutasuna besterik ez du islatzen, ez baitu inolako parterik hartzen botere betearazlearen erabilera horretan. Parlamentu-sistema Ingalaterran agertu zen XVIII. mendean eta, horrekin batera, gobernuburuaren edo Lehen Ministroaren erakundea ezarri zen. Bi gertaerok, neurri handi batean, unean unekoak izan ziren. Gilem Orangekoa 1702. urtean hil eta gero, Ingalaterrako tronua eskuratu zuen Ana Estuardok. Ana Estuardo hil egin zen 1714. urtean, ondorengorik utzi gabe. Horregatik, abian jarri zen, berez, 1701eko Act of Settlement izeneko horretan ezarritako mekanismoa. Mekanismo horren ondorioz, Hannover-ko Etxeak eskuratu zuen oinordetza eta, ondorenez, dinastia-aldaketa gertatu zen. Hannover-ko Jorge I (1714-1727) eta Jorge II (1727-1760) txepelak izan ziren oso (ingelesez ere ez zekiten) eta, horregatik beharbada, Britai225

nia Handiko herriak onartu egin zituen, 1688ko Iraultza Liberalaren oinordeko izan eta Estuardotarren itzulerarako oztopo zirelako. Bi errege horiek euren burua alemaniartzat jotzen zuten, britainiartzat baino gehiago, eta Hannover-en ematen zuten denbora gehiena. Hannover-ko Etxearen lehenengo bi ordezkari horiek, beraz, ez ziren kargurako gauza izan, eta horrek berebiziko bultzada eman zion parlamentu-sistema jaioberriari. Erregeek ez zutenez ingelesez ulertzen, joan ere ez ziren egiten Kontseilu Pribatuko eta ganberetako bileretara. Horregatik, azkenean bilerak erregerik gabe egiten ziren. Horrek Hannovertarrentzat ez zuen inolako garrantzirik izan; konfiantza osoa zuten whig (lurjabe handi eta liberal) horien fideltasunarekin, eta ez zuten inolako ardurarik hartu Ingalaterrako arazoengatik. Ezari-ezarian, Erregearen Kontseilu Pribatuko ministroek11 Kabinetea eratu zuten. Kabinete horretan, whig alderdiko kideak bakarrik sartu ziren. Toriak nekazaritzako jaunak ziren eta, tradizioaren arabera, Eliza eta Erregearen alde egiten zuten. 1688ko Iraultzaz geroztik, toriak txundituta geratu ziren, eta horrek berez ekarri zuen liberalek abantaila handia hartzea. Esan bezala, Hannover Etxeko lehenengo ordezkariek ez zuten inolako ohiturarik izan, Kabinetearen bileretara joateko eta, bertan, ministroen eztabaidak eta erabakiak entzuteko. Egin-eginean ere, Hannover Etxeko haiek ministro batekin bakarrik izan zituzten harremanak. Ministro horrek Erregeari aurkezten zion Kabinetean izandako eztabaida eta erabakien laburpena, eta, noiz edo noiz, ministro horrek Erregearen jarraibideak jasotzen zituen. Ministro hori, beraz, Erregearen eta Kabinetearen arteko bitartekaria zen eta, azkar-azkar, egundoko eragina eskuratu zuen. Horregatik, ministro horri Premier (Lehen Ministro) titulua eratxiki zitzaion, sasoi batean titulu hori ofiziala izan ez arren. Aldi berean, baina geldiro-geldiro, Gobernuari eskualdatu zitzaizkion Erregeak tradizioaren arabera izan ohi zituen ahalmenak. Ahalmenen eskualdaketa horrekin batera, erantzukizunak ere eskualdatu ziren, berronespenaren erakundearen bitartez. Parlamentu-sistemetan, gobernuburuak edo, hala denean, ministro batek, berronetsi behar ditu estatuburuaren egintza guztiak; horrela, egintzon gaineko erantzukizuna bereganatzen du Parlamentuari begira. Jatorrian, berronespenak berarekin zekarren Gobernuak estatuburuaren erabakia onartzea. Gaur egun, ordea, estatuburuaren sinadurak egiaztatzen du Gobernuak hartutako erabakia.

11 Ingalaterrako Enrique III.aren agintealdiaren hasieran sortu zen, sortu ere, Kontseilu Pribatua.

226

b) Gobernuak Parlamentuan erantzukizun politikoa izatea. Erantzukizun hori ezartzen duen printzipioa Badira bi mende baino gehiago, konstituzio-doktrinak aho batez jarraiko printzipioa ezarri zuenetik: parlamentu-sistemetan, Gobernuak erantzukizun politikoa du. Printzipio hori aplikatuta, sistema politikoa parlamentu-sistema izan dadin, sistema horren osagai eratzaileetako bat izan behar da Gobernuak Parlamentuan erantzukizun politikoa izatea. Parlamentu-sistema eta erantzukizun politikoari buruzko printzipioa, beraz, estu-estu lotuta daude. Lotura horri eutsi izan zaio, bai Parlamentuaren subiranotasunari zegokion garai historikoan, bai bigarren mundugerraren ostean Europan ezarritako konstituzioetan ere. Lotura horri so eginez, duda-mudarik gabe baiezta daiteke Gobernuak Parlamentuan erantzukizun politikoa duela eta erantzukizun hori parlamentu-sistemaren uztarria dela12. Buru biko botere betearazlearen eraketarekin gertatu den bezala, Gobernuaren erantzukizun politikoak ere Ingalaterran du jatorria, eta ustekabean gertatu zen. Impeachment izeneko zigor-prozedura desbideratu egin zen, ausaz baina egokiro; prozedura hori ohitura gisa ezarri zen Ingalaterran XIV. mendearen bukaeran, eta sendotu egin zen XVII. mendean, Estuardotarrekin. 1376. urtean orduko, Ingalaterran honako hau onartu zen: Komunen Ganberak salaketa egin zezakeen ministro baten aurka edo Koroaren goi funtzionario baten aurka, Lorden Ganberak ministro edo funtzionario hori epai zezan13. Impeachment izenekoak pertsona bera uki zezakeen edo, bestela, horren ondasunak uki zitzakeen, nahiz eta lege zehatzak salaketapeko egitateak zigortu ez. XVII. mendean, 1688. urtea arte, Parlamentuaren eta Erregearen artean, etengabeko liskarrak izan ziren. Sasoi horretan, Komunen Ganberak etenik gabe erabili zuen impeachment izenekoa, Erregearen ofizialen aurka. 1640. urtearen bukaeran, Eskoziako erlijio-matxinadak Ingalaterrako Carlos I behartu zuen Parlamentu berrirako deialdia egitera. Horri Long Parliament edo «Parlamentu Luze» izena eman zitzaion. Parlamentuak adierazpen solemnea idatzi eta horren gaineko botazioa egin zuen 1641eko azaroaren 22an. Adierazpen horren bitartez, Erregeari hauxe eskatu zion:

12 Ikus P. Mellado, La responsabilidad política del Gobierno en el Ordenamiento español (Madril, Diputatuen Kongresua, 1988). 13 Komunen Ganbera, Ingalaterran, Epaimahai Handia zen. Ingalaterrako Zuzenbideak pertsekuzio kriminalerako ahalmena eman zien Erresumako konderrietako epaimahaiei, eta Komunen Ganberak ere ahalmen hori erabili zuen. Bestalde, Lorden Ganberak eskumen judiziala zuen, Magnum Concilium izenekoaren zuzeneko jaraunslea zelako eta horrengandik eskuratu zuelako harako eskumena.

227

Erregeak bere kontseilariak eta ministroak aukeratzen zituenean, Parlamentuarentzat konfiantzazkoak zirenen artean egin behar zuen aukera hori. Horrela, impeachmentaren erabilera saihestu nahi zen, hori ez baitzen prozedura egokia, kasuan kasuko ministroa kargutik kentzeko. Dena den, ehun bat urte igaro arte, eta orduan ere ustekabean, Komunen Ganberak ezin zituen bere ahalmenak erabili, helburu politikoekin auzi kriminalak eragiteko, hau da, bere konfiantza ez zuten ministroak kargutik kentzeko, heriotza-zigorra alboratuz. 1742. urtean, whig batzuek taldea osatu zuten; taldeburu izan zen William Pitt. Talde horrek bat egin zuen toriekin, Robert Walpole kargutik kentzeko. Robert Walpole Premier izan zen hogei urte luzetan. Komunen Ganberak hartutako erabakiaren ondorioz, salaketa-batzordea eratu zen Robert Walpoleren aurka, eta batzorde horrek haren lana balioetsi zuen. Walpolek jakin bazekien zeintzuk izango ziren ondorioak, impeachment izenekoak aurrera eginez gero. Horregatik, Walpolek egoki â&#x20AC;&#x201D;eta, batez ere, zuhurâ&#x20AC;&#x201D; iritzi zion kargua uzteari. Kargua Erregearen esku uztearekin batera, Komunen Ganberan hasitako ikerketak bertan behera geratu ziren. Walpolek, beraz, Erregearen esku utzi zituen kargua bera eta horri datxezkion eginkizunak. Hala ere, Walpoleren ministroek euren karguei eutsi zieten. Haien ustez, ministro bakoitzak, bere kabuz, erantzukizuna zuen Erregeari eta Komunen Ganberari begira; baina erantzukizun hori ez zen solidarioa, ez baitzen beste ministroekin batera izan behar. Nolanahi den ere, garai hartako ohitura zen Erregeak ministroak aukeratzea, Premier-ek hala proposatuta; horrela ziurtatu nahi zen ministro guztiek politika eraberekoarekin bat egitea. Horregatik, ministroek erantzukizun solidarioa zuten Komunen Ganberan, eurek hala nahi zein nahi ez. Ondorenez, 1782. urtean, Lord Northek, Jorge III.aren Premier-ek, komunen aurkatasuna ikusita kargua utzi zuenean, haren ministro guztiek ere kargua utzi zuten. Gauzak horrela, Gobernuko kideen erantzukizun politiko solidarioari buruzko printzipioa sortu zen. Printzipio horren ondorioz, Gobernuaren erabakiek porrot eginez gero, ministroek ezin dute euren burua aldendu erabaki horien porrotetik. Azken finean, Gobernuaren erantzukizun politikoa ez da legezkotasun printzipioan oinarritzen, hots, ez da arau-hauste penaletan edo falta zibiletan oinarritzen. Aitzitik, printzipio horren oinarriak, batik bat, osagai subjektiboak dira, eta osagai subjektibo horiek atzematea Parlamentuari bakarrik dagokio. Gobernuak, beraz, erantzukizun politikoa du, eta erantzukizun horren uztarriak dira Parlamentuan izandako eztabaida eta, hala denean, Parlamentuak berak ezarritako zehapena ere (Gobernuak kargua utzi beharra duelako). Parlamentuak erabakitzen du Gobernuren jarduna egokia edo aproposa izan den, legearen aurkakoa edo Konstituzioaren aurkakoa izan den. 228

Parlamentuak bi bide hauek erabil ditzake, Gobernuari erantzukizun politikoa eskatzeko: bata, zentsura-mozioa; eta, bestea, konfiantza-arazoa14. c) Gobernuak Parlamentua desegitea Herriaren ordezkariek agintea jaso badute ere, botere betearazleak eskubidea du, agintealdi hori aurreraturik bukarazteko. Horrela, beste parlamentu bat aukeratu beharko da. Parlamentua desegitea, beraz, konponbide bat izan daiteke, Gobernuaren eta Parlamentuko gehiengoaren arteko tirabirei amaiera emateko. Halakoetan, herritarrak bitartekari bihurtzen dira, euren esku geratzen baita tirabira edo gatazka konpontzea, gehiengo berria aukeratuz edo lehengo bera berraukeratuz. Parlamentu-sistemetan, esan bezala, Parlamentuak eskubidea du Gobernuari erantzukizun politikoa eskatzeko eta, erantzukizun horren ondorioz, Gobernua kentzeko. Eskubide horren beste aldea da, hain zuzen ere, Gobernuak Parlamentua desegiteko duen eskubidea. Eskubide horrekin, Gobernuak arma bat du, botereen arteko nahitaezko oreka bermatzeko15. Historian zehar, Parlamentua desegitea Erregearen onurabidea zen; horren oinarria Erregearen subiranotasunari buruzko printzipioa zen. Konstituzio-monarkietan ere, Erregeak onurabide horri eutsi zion eta, eskuarki, Gobernuak hala eskatuta erabiltzen zuen hura. Gobernuak Parlamentuaren astinduak igartzen zituenean, kargua utzi beharrean, Erregeari eskatzen zion Parlamentua desegiteko. Gaur egun, Parlamentua deseginez gero, hautesleek bi politika hauetatik bat aukera dezakete: Gobernuak proposaturiko politika edo oposizioak proposaturikoa. Horrela, gaur egun, Parlamentua desegitea ez da Gobernuak bere politika Parlamentuan ezartzeko duen baliabidea. Aitzitik, Parlamentua deseginez, hautesleek erabakia har dezakete estatu osoarentzat garrantzitsu diren eta eztabaidan dauden arazo nagusietan. 3.2. Parlamentu-sistemen artean, mota garrantzitsuenak Hemeretzigarren mendean zehar, konstituzio-monarkia zuten estatu europar guztietan, bikoiztasuna igar zitekeen botere betearazlearen barruan. Bikoiztasun hori, antolaketaren ikuspuntutik gertatzeaz gain, eginkizunen

Ikus liburu honetako XIX. gaia. Ikus A. Bar.: La disoluciĂłn de las CĂĄmaras legislativas en el Ordenamiento constitucional espaĂąol (Madril, Diputatuen Kongresua, 1989). 15

229

gaineko titulartasunean ere atzeman zitekeen; zenbait eginkizun Erregearen eta Gobernuaren artean banatzen ziren eta, beraz, Hautatuen Ganberaren kontrolpetik kanpo geratzen ziren. Garai horretan, Parlamentuak nagusitasuna zuen Gobernuari begira; Gobernuak interpretatu eta betearazi besterik ez zuen egiten Parlamentuko gehiengoaren orientazioa. Alabaina, denboraren poderioz, sistema horrek barne-barnetiko aldakuntzak izan zituen. Batetik, estatuburuaren eragina txikitu egin zen, estatuburu hori Erregea izan zein Errepublikako lehendakaria izan. Bestetik, Parlamentuko gehiengoak eta Gobernuak osaturiko bikote horretara bildu zen botere gehiena. Bilakaera horrekin batera, testuinguru politikoan ere, alderdiek hainbat aldaketa izan zituzten. De Vergottinik idatzi duenez16, sufragio-eskubidea zabaldu eta unibertsalizatzearen ondorioz, alderdi politikoak masen alderdi bilakatu ziren, eta estatu osoan antolaketa zabala erdietsi zuten. Diputatuak halako alderdietan sartzen hasi ziren, eta Parlamentuan alderdien jarraibideak betetzeari ekin zioten. Parlamentu-sistema, ezari-ezarian, alderdien sistema bihurtu zen. Sistema hori behin betiko ezartzeaz geroztik, jadanik ezin esan daiteke Gobernua eta Parlamentua elkarren arerio direnik. Aitzitik, alderdi edo koalizio batek gobernatzen du eta, aldi berean, alderdi edo koalizio horrek gehiengoa du organo legegilearen barruan. Horrela, arian-arian, Parlamentuak bere jatorrizko eta lehentasuneko eginkizuna galdu du eta, gaur egun, berretsi besterik ez ditu egiten Parlamentutik kanpo hartutako erabakiak. Hori gogoan izanik, jarraikoa baiezta daiteke: Gobernuaren eta Parlamentuaren artean, konfiantzazko harremanak daude. Baina, gaur egun, harreman horiek ezin dira irizpide tradizionalekin interpretatu, alderdi politikoek, egitez eta zuzenbidez, harreman horiek baldintzatzen dituztelako. Estatuko antolaketaren barruan, beraz, alderdiek dute nagusitasuna, eta nagusitasun hori berehala atzeman daiteke Gobernuan nahiz Parlamentuan: Parlamentuak esku hartu egiten du, formaz behinik behin, aurretiaz parlamentu horretatik kanpo landutako fiduzia-harremanak berresteko. Hori dela eta, Parlamentua jadanik ez da gorengo tokia, Gobernuarekin izandako fiduzia-harremanak eratu, egiaztatu eta behin betiko azkentzeko. Parlamentuaren jardunbidean, aldakuntza sakonak gertatu dira, eta azken aldi honetan, estatuaren antolaketaren barruan, alderdi politikoek dute erabateko nagusitasuna. Horregatik, Gobernuari erantzukizun politikoa eskatzeak gero eta esanahi edo garrantzi txikiagoa du. Egia esateko, gaur egun ere, Gobernuari erantzukizun politikoa eska dakioke; baina, zalantzarik gabe, eskakizun hori ez da agortzen Gobernuari zehapena ezarriz eta hori kargutik kenduz, Parlamentuko gehiengoaren laguntza galtzen

230

G. de Vergottini, Derecho Constitucional Comparado (Madril, Espasa-Calpe, 1984), 307.

duenean. Azken hamarkadetan, erantzukizun politikoaren inguruko eskakizun hori zabaldu egin da. Orain, mekanismo bikaina izan daiteke, Parlamentuko egoera nahasgarriak edo egoera politiko nahasgarriak argitzeko; eta, era berean, behin-behinean eta hauteskundeak egin arte, Parlamentuko impasse-arazoak konpontzeko bidea izan daiteke17. Ondorenez, Gobernuari erantzukizun politikoa eskatzeko orduan, kontuan izan behar dira erakunde izaerarik ez duten aldagai politikoak ere. Aldagai horiek alderdien sistemari lotuta agertzen dira. Horrek ez du esan nahi, inondik ere, erantzukizun-printzipioa bera desagertu denik. Edozelan ere, erantzukizun politikoa eskatzeko mekanismoek beherakada izan dute. a) Eite bikoitzeko eta eite bakarreko parlamentu-sistemak Parlamentu-sistema eite bikoitzekoa denean, Gobernuak Parlamentuaren eta estatuburuaren konfiantza izan behar du, estatuburuak ere partaidetza aktiboa baitu boterea erabiltzeko orduan. Halako parlamentu-sistema erabili zen Britainia Handian, 1837. urtea arte; Frantzian ere, «Uztaileko Monarkia» bitartean; eta Espainian, XIX. mendean zehar, bai eta II. Errepublika bitartean ere. Gaur egun, Gobernuaren erantzukizun bikoitz horrek indarrean dirau sistema misto batzuetan bakarrik, adibidez, Frantziako sisteman. Gainerako kasuetan, parlamentu-sistema eite bakarrekoa da. Horrek esan nahi du Gobernuak erantzukizuna duela, sufragio unibertsalaren bitartez hautatutako biltzarrean bakarrik; eta, salbuespenez, bi ganberetan, Italian gertatzen den bezala. b) Parlamentu-sistema klasikoa eta parlamentu-sistema arrazionalizatua Lehenengo mundu-gerraren aurreko urteetan, Britainia Handiko sistema eta Europako beste sistemak parlamentu-sistema klasikoak ziren, ez baitzegoen prozedura berezirik Gobernuari erantzukizun politikoa eskatzeko. Britainia Handian, alderdi bi izateak (two-party system) berarekin dakar hauteskundeko lehian bi joera nagusietatik bat irabazle gertatzea; beraz, erantzukizun politikoaren larria ez da gordin-gordin azaltzen. Arean bere, alderdi irabazleak kontrolatuko ditu, aldi berean, botere betearazlea (alderdi horretako buruzagiek osatuko baitute Gobernua) eta botere legegilea (gehiengoa izango baitute Komunen Ganberan). Horrela, eta

17 J. R. Montero, «Las relaciones entre el Gobierno y las Cortes Generales…», in El Gobierno en la Constitución española (Bartzelona, UCB, 1985), 225.

231

taldeak diziplina betetzen duen heinean, ezin da ustekaberik izan, eta Gobernuarentzat ziurra da legegintzaldi osoan zehar botereari eutsi ahal izatea. Gobernuari Parlamentuak ez dio erantzukizun politikorik eskatuko, salbu eta Gobernuko alderdi politiko horretan zatiketa gertatzen denean edota diziplina hausten denean; baina halako gertaerak oso bitxiak izaten dira. Hortaz, Britainia Handiko sistema horretan (eta antzekoetan ere), ez dira mekanismo bereziak edo prozedura bereziak ezarri behar, Gobernuari erantzukizun politikoa eskatu ahal izateko. Zentsura-botoak berez dakar Gobernuak kargua utzi beharra; baina ez dago desberdintasun argirik zentsura-botoaren eta ezezko botazio hutsaren artean. Gakoa ez da prozedura bera, baizik eta eztabaidatutako gaia, eztabaida bera edota Gobernuak nahiz Komunen Ganberak adierazitako borondatea. Haatik, Europako kontinenteko sistemetan, gobernuaren inguruko parlamentu-sistemarik ohikoena parlamentu-sistema arrazionalizatua da. Sistema horretan, Gobernua indartsu eta egonkorra da. Parlamentuari dagokionez, gerren arteko garaiaren ostean, Parlamentuak galdu egin ditu, pixkanaka-pixkanaka, bere kontrol-eginkizunak eta, zehatzago, ministerioei erantzukizun politikoa eskatzeko eginkizunak. Izan ere, konstituzioantolaketak zenbait kautela ezarri ditu, erantzukizun hori eskatu ahal izateko; kautela horien bitartez, Konstituzioak organo betearazlearen gehieneko egonkortasuna bermatu nahi du. Lehenengo mundu-gerraren ostean, konstituzioetako testuek ezariezarian aitortu zuten Gobernuaren existentzia autonomoa; horrela, Gobernua nagusiarazi zen, estatuko konstituzio-organo gisa. Une horretatik aurrera, botere betearazlea indartu egin zen Parlamentuari begira. Beste modu batera esateko, Gobernuaren ahalmenak indartzeko joera nagusitu zen. Joera hori begi-bistakoa da Europako Mendebaldeko demokrazietan, hogeita hamargarren hamarkadaren ondoren. Sasoi horretan, orokortu egin zen Gobernuari legegintza-eskuordetza egiteko ohitura. Ohitura horrek islatu zuenez, nahitaezkoa zen Gobernuak boterearen lokarriak hartzea Parlamentutik. Botere betearazlea, ondorenez, indartu egin zen. Horrekin batera, eta aldi berean, gertaera garrantzitsuak izan ziren ekonomiaren historiarentzat. Izan ere, lehenengo ahaleginak gauzatu ziren, 1929ko krisialdia gainditzeko. Dena den, bestelako arrazoiak ere baziren, botere betearazlea indartzeko; beste horiek, begi-bistakoak izan ez arren, haiek bezain garrantzitsu gertatu ziren: boterea pertsonalizatzeko joera eta Gobernuaren egonkortasuna bilatzea. Gobernuaren nagusitasuna eta egonkortasuna, beraz, ziurtatu beharrekoak ziren. Kezka hori areagotu egin zen bigarren mundu-gerraren ostean, eta hori da, hain zuzen ere, egun Europako konstituzio-sistema guztietan azaltzen den ezaugarria. 1945. urteaz geroztik, Kontinente Zaharreko konstituziogileek borroka sutsua egin dute, Parlamentu ahalguztidunaren 232

mamuaren aurka. Horretarako, gero eta gogorragoak dira gerren arteko sasoian sortutako kautela arrazionalizatzaileak. Kautela horiekin saihestu nahi da bidegabe eta maiz-sarri Gobernuari erantzukizun politikoa eskatzeko prozedurak abian jartzea. Egin-eginean ere, konstituziogileek ez dute ahaztu bigarren mundu-gerraren aurreko urteetan Gobernuaren desegonkortasuna iraunkorra zela; gomuta horrek ekarri du, ekarri ere, kautela arrazionalizatzaileak gogortzea. Parlamentu-sistemak, bistan denez, «arrazionalizatu» egin dira. Horren ondorioz, konstituzioen testuetan, hamaika traba jarri zaizkio erantzukizun politikoa eskatzeko prozedura klasikoari18. Arrazionalizazio-prozesu horrek goia jo zuen zentsura-mozio eraikitzailea ezarri zenean. Mozio hori Bonngo 1949ko Oinarrizko Legeak agindu zuen lehendabizikoz19, eta, 1978. urtean, Espainiako Konstituzioak barneratu zuen20. Edozein modutan ere, ondorioak atera behar dira Europako Kontinenteko herriek 1920. urteaz geroztik izan duten eskarmentu historiko horretatik. Eskarmentu horrek ageri-agerian jartzen du konstituzioetako teknika horiek guztiak askiezak direla, eta ez direla eragingarriak Gobernuaren egonkortasuna benetan ziurtatzeko, nahiz eta ahalegin guztien jomuga hori berori izan. Denboraren poderioz, beste behin ere begi-bistan geratu da Gobernuaren egonkortasuna ez dela ziurtatzen konstituzioetan prozedura murrizgarriak ezarriz; aitzitik, egonkortasun hori alderdien sistema zehatza ezartzearen ondorioa da. 4. Lehendakari-sistema Maiz-sarri, Ipar Amerikako sistema aurkeztu ohi da, lehendakari-sistemen edota botere-banaketadun sistemen eredu gisa. Lehendakari-sistemetan, hitzez hitz aplikatzen dira Argien Mendeko filosofoek azaldutako ideiak eta, zehatzago, botere-banaketaren ideiak.

18 Traba edo eragozpen horiek, besteak beste, hurrengoak izan ohi dira: 1) Parlamentuko kide bakoitzak bere kabuz ezin dio Gobernuari erantzukizunik eskatu, hori ez baita banakako eskubidea, eskubide kolektiboa baino. 2) Zentsura-mozioa aurkezten denetik eztabaida edo botazioa izan arte, gutxieneko epe bat igaro behar da. 3) Zentsura-mozioari buruzko botazioa egin aurretik, biltzarrean batzorde bat eratu behar da, eta batzorde horrek aztertuko du zentsura-mozioaren inguruko proposamena. 4) Gehiengo kualifikatuak onartu behar du zentsura-mozioa, gehiengo horrek benetan erakutsiko baitu estatuko ordezkari gehienek mesfidantza dutela Gobernuarekin. 5) Gobernuaren egonkortasuna ezin da kolokan jarri, elkarren artean oso hurbil dauden denboraldietan. 19 Ikus «Alemania» S. Sánchez eta P. Melladoren lan honetan: Sistemas políticos actuales (aip.), 139. or. eta ondorengoak. 20 Ikus P. Mellado, La responsabilidad política (aip.), 275. orrialdetik 329.erakoak.

233

Jakina denez, Montesquieuk landu zuen botere-banaketaren teoria, eta Filadelfiako konstituziogileek sakon ezagutzen zuten Montesquieuren lana, Blackstoneren idazkien bitartez. Lehendakari-sistemaren bereizgarri nagusia da boterearen arazoari buruz hausnarketa berezia egitea. Ipar Amerikako 1787ko Konstituzioaren lehenengo hiru artikuluek hori berori erakusten dute argiro-argiro; artikulu horiek estatuko hiru botere klasikoen eraketa independentea ezarri dute. Arean bere, lehendakari-sistemaren ezaugarria da botere betearazlea botere legegilearen gain lokabe izatea. Azalpen teorikoan bederen, horrek berarekin dakar botereak isolaturik egotea. Baina, praktikan, berehala geratu zen argi erabateko banaketa ezinezkoa dela eta estatua geldiaraztea ekar dezakeela. Horregatik, zenbait autorek adierazi zuten botereak banatzeko sistemak aipatzea alferrekoa dela, hots, kategoria horrek ez duela edukirik, ez baitago sistema bat ere botereak guztiz, erabat eta zorrotz banatzen dituenik. Politikaren arloan, zenbait eginera garatu dira, botere-titular desberdinen artean loturak ezarri eta errazteko. Eginera horiekin batera, aintzakotzat hartu behar dira alderdi politikoen sorrera eta gerogarreneko nagusitasuna, alderdiok botereen arteko elkarguneak baitira. Bi datu horiek gogoan izanik, gaur egun lehendakari-sisteman ere, nolabaiteko malgutasuna atzeman daiteke. Historian zehar, lehendakari-sistema sortu da, Britainia Handiko sistemaren printzipioak errepublika federalari egokitzearen ondorioz. Zernahi gisaz, Estatu Batuetako konstituziogileek zorrotzegi interpretatu zuten botere-banaketaren teoria eta, ondorenez, eurek sorturiko sistemak ez du zerikusi handirik parlamentu-sistemarekin; are gehiago, guztiz desberdinak direla esan daiteke. Estatu Batuetako sistema behar bezala ibil dadin, baldintza jakinak bete behar dira eta, horregatik, sistema horrek ez du lortu parlamentu-sistemak izan duen zabalkundea. Frantzian entsegua egin zen 1848. urtean, eta Iberoamerikako errepublika batzuek ere nolabaiteko egokitzapenak egin zituzten; baina hortik kanpo, lehendakari-sistemak ez du beste zabalkunderik izan.

4.1. Lehendakari-sistemaren osagaiak a) Botere betearazle monista Parlamentu-sistemetan, botere betearazlea buru bikoa edo dualista da. Lehendakari-sistemetan, aldiz, botere betearazleak ez ditu bi osagai â&#x20AC;&#x201D;estatuburua eta gobernuburuaâ&#x20AC;&#x201D;. Aitzitik, botere guztia pertsona baten esku geratzen da. Pertsona hori, aldi berean, estatuburu eta ÂŤgo234

bernuburua» da, eta aginte handia du, herritarrek aukeratzen dutelako: lehendakaria sufragio unibertsalaren bitartez aukeratzen da, salbuespenak salbuespen21. Lehendakari-sistemetan, ez dago Gobernurik, kide anitzeko organo gisa eta organo solidario gisa. Lehendakariak idazkarien laguntza du bere zereginak burutzeko; idazkariok lehendakariaren hur-hurreko laguntzaileak dira, baina organo aholku-emaile besterik ez dira, ez baitute erabaki kolektiborik hartzen. Esangura horretan, ezaguna da A. Lincolnek, Ipar Amerikako lehendakariak, behin bere idazkarien aurrean esan zuen esaldia: «Zazpi ezetz; bakarra baietz. Hortaz, onartu da». b) Botere betearazlea eta botere legegilea elkarren gain lokabe izatea Lehendakariak eta beraren idazkariek ez dute behar ganbera legegileen konfiantzarik; herritarrek eurek aukeratzen dituzte zuzenean ganberak. Hortaz, lehendakaria eta ganberak elkarren gain lokabe dira. Legebidezkotasun demokratiko horrek berarekin dakar alde batera uztea, bai botere betearazleari erantzukizun politikoa eskatzeko printzipioa, bai eta ganberak desegiteko ahalmena ere. Esangura horretan, organo boteredun bakoitzarentzat beraren existentzia ziurra da, agintealdiak dirauen bitartean22. 5. Sistema mistoak Parlamentu-sistema batzuk lehendakari-sistematik hurbil daude eta, horregatik, duda-mudarik gabe esan daiteke sistema batzuk mistoak direla. Frantziako V. Errepublika sistema mistoen eredua da; baina sistema mistoen artean sar daitezke, orobat, Portugal, Austria, Islandia, Irlanda eta Finlandia. Harritzekoa bada ere, sistema misto izeneko horiek sortu dira, parlamentu-sistemetan neurri zuzentzaileak aplikatu direlako, parlamentu-sistema horiek lehendakari-sistemara hurbiltzeko. Egin-eginean ere, ez da alderantzizkoa gertatu. Sistema mistoetan, parlamentu-sistemen osagai nagusiak azaltzen dira (botere betearazle dualista, Gobernuak biltzarrean erantzukizun

21 Ikus «El sistema político norteamericano», in S. Sánchez eta P. Mellado, Sistemas políticos actuales, aip. 22 Zehatzago, eta botere betearazlearen agintealdia ziurtatzeko asmoarekin, lehendakariordetza sortu zen. Lehendakariordea lehendakariarekin batera hautatzen da eta, horrela, lehendakariaren agintealdia bukatu baino lehen hori hiltzen bada edo kargua uzten badu, ez da beharrezkoa herritarrei hauteskundeetara deitzea.

235

politikoa izatea eta Gobernuak Parlamentua desegiteko eskubidea edukitzea) eta lehendakari-sistemaren osagai batzuk ere badira: —Herritarrek hautatzen dute zuzen-zuzenean estatuburua. —Nahiz eta botere betearazlea buru bikoa izan, estatuburuak gobernuburuak baino indar handiagoa du, eta berak erabiltzen ditu benetako eta berezko ahalmenak, ministerioen berronespenik gabe. —Estatuburuak ez du erantzukizun politikorik Parlamentuan, nahiz eta eragingarritasunez zenbait ahalmen izan. Sistema mistoen beste ezaugarri bat da parlamentu-sistema dualisten printzipio eratzaileetako bat. Printzipio horri «orleanista» deritzo, eta honako hau da: Gobernuak konfiantza bikoitza lortu behar du, bai estatuburuaren konfiantza, bai Parlamentuarena. Bestalde, sistema mistoek, berez, ez dute kategoria homogeneorik eratzen; horien jardunbidean, hainbat eta hainbat desberdintasun daude. Berbarako, Austrian, Portugalen eta Islandian, Errepublikako lehendakaria zuzeneko sufragio unibertsalaren bitartez hautatzen da. Hala eta guztiz ere, hiru herri horiek Frantzia baino hurbilago daude parlamentu-sistemetatik. Frantziako sisteman, lehendakari-sistemaren ezaugarri nabariak daude, batik bat, lehendakariak ez diolako aurre egin behar Parlamentuko gehiengoari, hori haren arerio denean. 6. Hitzarmenezko sistema edo biltzarreko sistema Suitza da sistema horren eredua eta, izenak berak dioenez, honako osagai hauek ditu: a) Biltzarrak nagusitasuna du, gainerako botereei begira. b) Botere betearazlea ez dago pertsona baten esku, baizik eta zuzendaritza edo kide anitzeko talde baten esku. Botere betearazle hori biltzarraren mendeko agintaritza da, eta haren aginduetara dago. Zuzendaritzako edo hitzarmenezko sistema horretan, ez dago estatubururik, pertsona bakarreko organo gisa behintzat (burutza hori Kontseilu Federalari dagokio eta hori kide anitzeko organoa da). Era berean, ez dago Lehen Ministrorik, parlamentu-sistemetan dagoenaren antzekoa. c) Botere betearazleak ez du erantzukizun politikorik biltzarrean. Eta ezin du biltzar hori desegin. Hitzarmenezko sistema bigarren mailako sistema da, eta Konfederazio Helbetikoan baino ez du islarik izan. Jatorri historikoa aintzat hartuta, sistemaren oinarrian Rousseauren ideia zaharra igar daiteke: herria, Parla236

mentuaren bitartez, boterearen titular bakarra izan behar da. Hautatuak, beraz, ez dira ordezkariak, eskuordeak baino; eskuorde horiek hautesleekin lotuta daude, aginduzko mandatua jaso dutelako. Ordezkaritzak mesfidantza sortarazten du, nazioaren subiranotasuna «konfiskatzeko» sistema delako. Azken batean, hitzarmenezko sistemak bi uztarri ditu: bata, botereak nahastea, botere legegilearen mesederako; eta, bestea, botere legegilearen eta botere betearazlearen artean, eginkizunak banatzea. Gaur egun, Suitzan, boterearen egitezko itxuraketa ez dator bat zehatz-mehatz «biltzarreko gobernu» izeneko horrekin. Izan ere, Kontseilu Federalak egiazko nagusitasuna du Federazioaren ibileran, eta ez da biltzarraren komisio-hartzaile hutsa. Bibliografia COLLIARD, J. C., Los regímenes parlamentarios contemporáneos, Bartzelona, Ariel, 1981. CONSTANT, B., Escritos Políticos, Madril, CEC, 1989. GARCÍA PELAYO, M., El estado de partidos, Madril, Alianza, 1986. KAUTSKY, K., Parlamentarismo y Democracia, Madril, Editora Nacional, 1982. LOEWENSTEIN, K., Teoría de la Constitución, Bartzelona, Ariel, 1979. MONTESQUIEU, El Espíritu de las Leyes, Madril, Tecnos, 1972.

237

XIV. ikasgaia

Gobernu moten gaur egungo sailkapena Santiago Sánchez González

1. Gobernuaren kontzeptua Ezaguna denez, ubi societas ibi ius, hau da, gizartea den tokian, Zuzenbidea ere bada. Modu berean, eta okerrik egin gabe, gizartea den tokian, Gobernua ere badela baiezta daiteke; gobernu hori edozein motatakoa izan daiteke —gutxienekoa, nahasia, gehiago edo gutxiago igartzen dena, eta indar handiagoa edo txikiagoa duena—. Gobernua, beraz, gizarte-bizitzari datxekio. R. M. MacIver-ek idatzi zuenez, «gizakia lurrean bizi denez geroztik, gizarte-ordena bada izan, haren existentzia-maila edozein izanik ere; eta, gizarte-ordena horri lotuta, nolabaiteko gobernua ere bada izan»1. Hori zergatik gertatzen da? Gobernua gizarte-bizitzaren nahitaezko osagaia dela jakinik, zein da horren arrazoia? Zalantzarik gabe, Gobernua sortu edo jaio da, gizarteak bizirik irauteko joera duelako. I. ikasgaian azaldu dugun bezala, gizarte-bizitzan, hamaika harreman eratzen dira, berez desberdinak diren pertsonen artean; harreman horien ondorioz, hierarkiak eta mailak agertzen dira eta, horiekin batera, neurri desberdinetako gatazkak ere. Gobernuaren bitartez, gizarteko kideen jokabideak kontrola daitezke eta, horrela, gizartearen beraren iraunarazpena ziurta daiteke, desberdintasunak eta gatazkak jasateko modukoak diren heinean. Esangura horretan, Gobernua giza erkidego guztietan azaltzen da, erkidego hori antolatzeko printzipioa baita. Esangura hertsiagoan, Gobernua pertsonen edota erakunde nahiz organoen multzoa da; multzo horrek giza erkidegoa edo giza taldea zuzentzen du, berak duen boterearen bitartez.

R. M. MacIver, Teoría del Gobierno (Madril, Tecnos argitaletxea, 1966), 31.

239

Aro modernoan, Gobernua oraindik estatuarekin parekatuta zegoen eta, esangura hertsiagoan oraindik, Gobernua botere betearazlearen titular nagusiekin identifika zitekeen, hots, ministroen kontseiluarekin edo ministroen kabinetearekin; horien burua lehendakaria edo «premier» izenekoa zen. Nolanahi den ere, ez da luze hausnartu behar Gobernuaren eta estatuaren artean begi-bistako desberdintasunak daudela atzemateko. Desberdintasun horiek, besteak beste, jarraikoak dira: batetik, Gobernua giza bizitzaren edo, hobeto esanda, gizarte-bizitzaren egitura-ezaugarria da —ezaugarri iraunkorra da— eta estatua, aldiz, unean uneko errealitatea da eta, beraz, gainditzeko modukoa izan daiteke; bestetik, Gobernua estatuaren azpiko, estatuaren gaineko eta estatutik kanpoko esparruetan ere ager daiteke; eta, azkenik, estatuak, Gobernuaz aparte, beste hainbat osagai ditu; gobernuak, dakigunez, giza taldea zuzendu eta antolatzeko eginkizuna betetzen du. Estatua eta Gobernua, hala ere, nahasi egin dira. Anarkistek eta komunistek bultzatu dute, bultzatu ere, nahaste hori; ideia komunista horiek Karl Marx eta Friedrich Engelsen pentsalmodeari lotuta agertzen dira. Izan ere, bi autore horiek honako ideia hau zabaldu zuten: proletarioen iraultza irabazle ateraz gero —eta iraultza hori mundu osoko gizarte-iraultza beharko luke izan—, estatua desagertu egingo litzateke; «eginkizun publikoek euren izaera politikoa galduko lukete eta administrazio-eginkizun huts bilakatuko lirateke». Zernahi gisaz, arrazoibidearen ikusmiratik, eta bilakaera historikoaren ikusmoldetik ere, estatua desagertu edo gainditzeak ez dakar eta ez du ekarriko Gobernua desagertzea, Gobernua ezinbestekoa baita gizarte-bizitza antolatu eta bideratzeko. Gertaerak nola jazotzen ari diren kontuan hartuta, ziur asko, nazioez gaineko konpainia edo erakunde bateko administrazio-kontseiluak bereganatuko du jarduera hori. Bestalde, ez du ematen onartzeko modukoa denik «administrazioeginkizun hutsak» gauzatzea, norbaitek horiek programatu, bultzatu eta egokitzen ez baditu. Ildo horretatik, gogoratu beharra dago liberalismo ekonomikoaren ideia nagusia laissez faire, laisser passer, le monde va de lui-même esaldiak barneratzen duela. Bada, esaldi hori ezin da politikaren esparruan aplikatu. Gizarteetan edo giza taldeetan, horiek txikiak edo bakunak izan arren, ez da inoiz eta berez elkarbizitza baketsurik lortu. 2. Gobernu motei buruzko azalpen laburra, historian zehar Historian zehar izan diren gobernu-motak ez datoz bat, zehatz-mehatz, politikaren filosofoek eta teorialariek egin dituzten hausnarketekin. Zinez, filosofo eta teorialari horiek historia hartu dute kontuan, euren gobernu-motak definitzeko. Hala eta guztiz ere, kasurik gehienetan, haiek 240

aukeratu izan dituzten izenek (timokrazia, monarkia, errepublika, printzerria, demokrazia etab.) ez dute zehaztasun osoz islatu aztertutako herrian edo herrietan izandako gobernu-mota. Ondorio orokorrak atera nahi izan dituzte eta, gainera, euren asmoa izan da errealitatea euren nahiei egokitzea. Horrek azaltzen du, zati batez behintzat, halako desegokitzapenak izatea. Baina, horrekin batera, izan dira beste faktore batzuk ere, hala nola, jarraikoak: bata, eginkizun taxonomikoa betetzeko, irizpide bakarra aukeratzea; eta, bestea, izen berberaren baitan, mota oso desberdinak barneratzea. Esandakoaren erakusgarri gisa, Europako monarkien arteko desberdintasunak azter daitezke, eta, horretarako, ez da beharrezkoa garai desberdinetara jotzea. Egiatan, Espainiako Errege Joan Karlos I.aren monarkiak, zalantzarik gabe, ez du zerikusirik Filipe V.aren monarkiarekin. Era berean, izenak eta aldiberekotasunak bazter utzita, Ingalaterrako eta Frantziako monarkiak parekatu al dira XVIII. mendeari dagozkionez? Gaur egungo azterketak zorrotzak izan ohi dira eta, halakoetan, zenbait argibide ezarri, eta sailkapen tradizionalak ñabartu egiten dira. Gure egunotan oso gutxitan hitz egiten da monarkiaz huts-hutsean. Sarriago gertatzen da, ostera, monarkia horren izaera mugatzea, hari izenlagun egokia jarriz, berbarako, «monarkia absolutua», «monarkia mugatua», «konstituzio-monarkia», «parlamentu-monarkia» etab. Antzeko zerbait gertatzen da errepublikarekin; hitz horrek ere beti darama aldamenean azalpena: «Erromako errepublika», «lehendakari-errepublika», «herriaren errepublika», «errepublika sozialista» eta beste horrenbeste. Hori guztia gorabehera, herritar arruntari esamolde horiek ezezagun egiten zaizkio, ez baitu inolako ohiturarik legelari eta politologoen hizkera ulertzeko. Egineginean ere, esamolde horiek ez dute adierazten sistema horietan nork duen botere politikoa eta nola erabiltzen duen. Ikus dezagun, bada, hori egia den ala ez. Horretarako, eta labur-labur bada ere, historia politikoari buruzko eskuliburuetan jaso ohi diren gobernu-motak azalduko ditugu. —Antzinako inperioak. Egipto, Sumeria, Babilonia eta Asiria, dudaizpirik gabe, inperioen adibide dira. Euren ezaugarri nagusiak, besteak beste, hurrengoak dira: botere politikoak, espiritualak eta ekonomikoak bateratuta daude; hartutako ekonomia-eredua dela eta, zentralizatzea ezarri da, eta ureztatze-nekazaritza da, hain zuzen ere, eredu horren euskarria; burokraziak administrazio-eginkizunak betetzen ditu eta oso talde garrantzitsua da; herritarrak manupeko hutsak besterik ez dira2.

2 Ikus Manuel García Pelayo, Las formas políticas en el Antiguo Oriente (Caracas, Monte Ávila Editores), 1969.

241

Dena den, inperio horiek ba al dute zerikusirik Erromako Inperioarekin? Eta Erromatar-Germaniar Inperio Santuarekin edota beste batzuekin, adibidez, Otomandar Inperioarekin edo Britainia Handiko Inperioarekin? Eta hogeigarren mendeko Ipar Amerikako Inperioarekin? Benaz, antzekotasun batzuk badira izan: lur handien gainean dute agintea, jurisdikzio unibertsala izateko joera dute eta euren jatorria konkista izan da. Zernahi gisaz, datu historikoek desberdintasun nabariak erakusten dituzte, konparazio baterako, boterearen egiazko norainokoari dagokionez, erabilitako botere politikoaren egiturari dagokionez, euren bultzagarri den koakzioari dagokionez, mendekotasun-mailari dagokionez edota azpiratuta dauden nazio edo herrien kopuruari dagokionez. —Greziako demokrazia. Demokrazia-mota hori aipatze hutsak berarekin dakar Kristo aurreko V. mendeko Atenasko agintariak herritarrekin identifikatzea. Jakin badakigu herritar askok parte hartu zutela gobernueginkizunetan, bai herritarren biltzarreko kide izanik —hau da, Ecclesia izeneko horren partaide—, bai zozketa bidez Bostehunen Kontseiluan sarturik. Hala eta guztiz ere, herritar asko eta asko jarduera politiko guztietatik kanpo geratu ziren. Horregatik, Gobernua ez zen herri osoaren gobernua izan. Eta, ondorenez, gobernu-mota hori behar bezala izendatzeko, zuzeneko demokrazia murriztua edo partziala izan zela esan beharko genuke. —Erromako errepublika. Jatorrian, Erroma hiri bat besterik ez zen izan; gerogarrenean, inperio bilakatu zen. Bien bitartean, eta ondoz ondo, monarkia, errepublika, konstituzio-diktadura eta erregimen despotikoa izan zen. Behin eta berriz, eta lehentasunez gainera, Erromako errepublika aipatu izan da. Zinez, Erromako historiaren sasoi horretan, erromatarren sistema politikoa eredugarri izan zen, aristokraziaren eta herriaren osagaiak konbinatu egin zituelako. Konbinazio hori SPQR laburdurarekin adierazi ohi zen (Senatus Populusque Romanus), alegia, Erromako Senatua eta herria. Kasu horretan, eta itxuraz bederen, prozesu demokratizatzailea gertatu zen. Egia esateko, Erromak garai oligarkikoa izan zuen, baina ez zen harago joan. —Gobernu feudala. III. ikasgaian azaldu dugu zeintzuk izan ziren antolaketa politiko feudalaren ezaugarriak. Hemen berriro gogoratuko dira horietatik batzuk. Botereak izaera pertsonala zuen, eta gizabanako askoren artean banatuta zegoen. Gizabanako horiek elkarrekin lotuta zeuden, elkarri prestazioak egiten baitzizkioten, eta fideltasunaren eta ohorearen ondoriozko uztardurak baitzituzten. Gainera, botere bikoiztasuna antzeman zitekeen, Erregearen boterea eta tokiko botereak bereizi zirelako; horietatik bakoitzak bere gudarosteak, antolamenduak eta auzitegiak zituen. Kasu horretan, sistema politikoa oso bitxia zen, boterea sakabanatuta zegoelako eta, ondorenez, aniztasun juridikoa gertatu zelako. 242

—Monarkia absolutuak. «Absolutu» hitza erabiltzean, badirudi adierazi nahi dela gobernu-mota horiek mugarik gabekoak eta independenteak izan zirela, eta ez zutela inolako murrizketarik izan. Hori ez da egia, ez teorian, ez eta praktikan ere. Subiranotasunaren inguruko lehenengo teorialariak honetara definitu zuen subiranotasun hori: estatuari berezko zaion botere erabatekoa eta betikoa. Alabaina, teorialari horrek, orduko, aitortu zuen subiranoak ere mugak bazituela: «Botere absolutua izateak esan nahi badu botereduna ez dagoela legeen menpe, orduan munduan ez dago printze subiranorik; lurreko printze guztiak Jainkoaren eta izadiaren legeen menpe daude eta, gainera, herri guztientzat erkide diren giza lege batzuen menpe ere badaude»3. Izan ere, «maiestate subiranoaren eta botere absolutuaren ezaugarri nagusia hauxe da: herritarrei orokorrean legeak ematea, euren adostasunik gabe»4. Egia esateko, «Erregearen boterea absolutua edo erabatekoa denean (hau da, botere hori ez dagoenean inoren edo ezeren menpe), orduan horrek berarekin dakar (zekarren) Erregea legearen iturri izatea eta, beraz, legearen menpe ez egotea»5. —Erregimen liberalak. Ipar Amerika eta Frantziako iraultzen ondorioz, Amerika osoan eta Mendebaldeko Europa osoan mugimendu orokorra gertatu zen, boterea konstituzioetan barneratzeko. Konstituzioak onestea begi-bistako aurrerapausoa izan zen, aurreko gobernu-motei begira, gobernu-mota horien egitura monokratikoa aldatu egin zelako. Edonola ere, Gobernuaren esparruetara eta aldameneko esparruetara iristeko, kontuan hartu ziren jaiotza, sexua, arraza, egoera ekonomikoa eta gaitasuna. Bestalde, eta XIX. mende osoan zehar, monarkiek traba handiak jarri zituzten, euren botere politikoa biltzar legegileekin banatzeko; halako biltzarrak, sortu, sortu ziren, baina ordezkaritza urrikoak izan ziren. Zernahi gisaz, eskubide eta askatasun batzuk, adibidez, askatasun pertsonala, adierazpen-askatasuna eta elkartzeko askatasuna, konstituzioetan jaso ziren, eta horrek erraztu egin zuen XX. mendeko demokrazia liberaletara jauzia egitea. 3. Gobernu moten gaur egungo sailkapena Orain gutxi arte, formula, erregimen edo sistema politiko desberdinak sailkatzeko orduan, ohikoa izan da oinarrizko dikotomia edo bikoiztasun hau erabiltzea: batetik, demokrazia liberalak edo klasikoak eta, bestetik,

3 J. Bodin, Los seis libros de la república (Madril, Aguilar, 1973), 51. Hauxe argitu beharra dago: Bodinentzat, «monarkia errepublikaren forma bat da; forma horretan, printzeak bakarrik du subiranotasun absolutua» (ikus 80. or.). 4 Ibid., 57. 5 Gianfranco Poggi, The State. Its nature, development and prospects (Kalifornia, Stanford University Press, 1990), 45.

243

estatu komunistak eta sozialistak. Horien ondoan, eta mota zehatz gisa, erregimen autoritarioak aipatu izan dira eta, gaingiroki bada ere, hirugarren munduko gobernu-motak ere aztertu izan dira. Sobietar Batasuna desegiteaz batera, horren inperiopeko blokea ere ezerezean geratu da. Modu berean, hogeigarren mendeko azken hamarkadetan, mugimendu demokratizatzaileak gertatu dira. Ondorenez, gobernumotak sailkatzeko modua ere transformatu egin da eta, gaur egun, sailkapen hori jarraitua dela esan daiteke. Batetik, kasuan kasuko herriaren jatorrizko erregimen politikoa aipatu behar da; eta, bestetik, erregimen horrek duen jomuga aipatu beharra dago, hori nolabait demokrazia-modu bat izango delako. Hori dela eta, gaur egun diktadura gisa identifikatzen direnak alde batera utzita, sailkapen guztiak sar daitezke sistema demokratiko-liberalen barruan edota konstituzio-sistema demokratikoen barruan. Hori kontuan izanik, eta Mellano irakasleak aurreko ikasgaian azaldu duenez, jarraikoak bereizi behar dira: lehendakari-sistemak, parlamentu-sistemak, bi horien arteko konbinazioak eta biltzarreko sistema. Hori guztia osatzeko, zenbait Ăąabardura sar daitezke, estatu bakoitzak zein eredu duen (estatu baterakoia edo federala) eta zenbat alderdi dauden (bi edo anitz) aintzakotzat hartuta. Eskema horri buru emateko, beste osagai bat izan behar da gogoan. Badira bi kategoria nagusi, eta bi horien baitara biltzen dira hainbat sistema. Bi kategoria horiek dira, hain zuzen ere, demokrazia eta diktadura. 4. Demokrazia 4.1. Zuzeneko demokrazia Zuzeneko demokrazia, gobernu-mota bat izanik ere, desideratuma da, beste edozer baino gehiago. Gure garaiaren aurretik, Greziako eskarmentua gertatu zen eta, jakina dugunez, hori mugatua izan zen, herritar askok ez zutelako horretan inolako partaidetzarik izan. Partaidetza ezaren datu hori ahaztu beharko litzateke, Greziako eredua bete-betean aintzakotzat hartu ahal izateko. Dena den, horrek ez du esan nahi greziarrek demokraziaren lehenengo zantzuak ezagutu ez zituztenik. Ildo horretatik, Aristotelesek azpimarratu zuen erregimen demokratikoen oinarria askatasuna dela eta askatasun horren oinarria, berriz, berdintasuna dela. Hori adierazi eta gero, honako azalpen hau eman zuen: ÂŤHerritar guztien artean aukeratu behar da magistratura oro; guztiek izan behar dute agintea norberaren gainean eta norbe244

rak, berari dagokion txanda horretan, agintea izango du guztien gainean; zozketa bidez aukeratu behar dira magistratura guztiak edo, behintzat, esperientzia edo gaitasun berezirik behar ez dutenak; magistraturen oinarria ezin da jabetza izan eta, hala izatekotan, jabetzarik txikiena izan behar da haien oinarri; pertsona berak ezin du bi aldiz magistratura izan edo, behintzat, hori oso kasu gutxitan gertatu behar da edo magistratura gutxitan gertatu behar da, gerrari lotuta daudenak kenduta; magistratura guztiek edo gehienek iraupen laburra izan behar dute; herritar guztiek administratu behar dute justizia, herritarrek eurek aukeratuko dituzte justizia administratu behar duten horiek, eta gai guztietan edo gehienetan, eta gairik garrantzitsuenetan eta gai nagusietan hartuko dituzte erabakiak (…); biltzarrak subiranotasuna izan behar du, arazo guztietan edo garrantzitsuenetan bederen, eta magistratuek, aldiz, ezin dute inolako subiranotasunik izan, edo bigarren mailako arazoetan bakarrik izan dezakete halako subiranotasuna»6. Nondik-nahi begiratuta ere, halako sistema bat ezarri ahal izateko, nahitaezkoa da bi baldintza hauek betetzea, eta baldintzok, bistan denez, gauzagaitzak dira: 1.) herritar gutxi izan behar dira; eta 2.) herritarrek lan handia egin behar dute eginkizun politikoetan, eta horrek esan nahi du horretarako behar den besteko denbora izan behar dutela. Giza erkidego batzuetan, gerta daiteke biztanle gutxi izatea eta biztanleok baliabide ekonomiko nahikoa izatea, euren beharrizan guztiak asetzeko. Halakoetan, zuzeneko demokrazia izan daiteke; baina, bestelakoetan, ezinezkoa da. G. Sartorik orduan idatzi zuenez, kasu horren inguruan, bi proposamen egin daitezke. Lehendabizikoari helduta, «autogobernuaren aplikazio-esparrua zenbat eta zabalagoa izan, orduan eta txikiagoa da autogobernu horrek lor dezakeen indarra». Bigarrenari eutsiz, «autogobernuak zenbat eta gehiago iraun, orduan eta txikiagoa izango da autogobernu horrek lor dezakeen indarra»7. Zuzeneko demokrazia gobernu-mota bat dela aintzat hartuta, horretatik bereizi behar dira demokrazia zuzen-zuzenean gauzatzeko mekanismoak edo prozedurak8; mekanismo eta prozedura horiek, maiz-sarri, konstituzioen testuetan barneratzen dira. Halakoak dira, besteak beste, eskatzeko eskubidea, herriaren legegintzarako ekimen edo konstituzio-ekimena, erreferenduma eta hautatutako karguak ezeztatzea. Herri (gutxi) batzuetan9, mekanismo horiek sarritan erabiltzen dira. Beste batzuetan, 6

Aristoteles, Política (Madril, Instituto de Estudios Políticos, 1970), 250 eta 251. orr. Giovanni Sartori, Teoría de la Democracia, I (Madril, Alianza Editorial, 1987), 92 eta 94. orr. 8 Ikus, V. ikasgaian, «Estatu demokratikoa» izeneko galdera. 9 Suitzan eta Ipar Amerikako Estatu Batuetan. 7

245

ostera, oso gutxi erabiltzen dira, bi arrazoi hauek direla medio: batetik, mekanismook erabiltzeko, baldintza jakin batzuk bete behar dira; eta, bestetik, herriak ez daki zehatz-mehatz zeintzuk diren tresna horien ondorioak. Zinez, ez da behar den beste azpimarratu mekanismo horiek zernolako garrantzia duten; ez da egokiro nabarmendu zer dakarren tresnok erabiltzeak. Gobernuan zuzeneko parte-hartzea izateko balio dute, eta hori besterik ez da adierazi. Zehatz-mehatz, mekanismo horiek erabiliz gero: a) legegintzazko organoek arreta handiagoa izango dute, herritarren sentimenduetan eta pentsamoldeetan; eta b) mekanismo horiek osatu egiten dute ordezkaritzako organoen gobernu-ekintza, eta sistemaren izaera demokratikoa azpimarratzen dute. Gainera, ezeztapena edo recall izenekoa kontrolerako arma indartsua da; gai publikoez arduratzen diren herritarrek gaitzesteko moduko jokabideak izan ditzakete eta, halako arma izanez gero, kontu handiarekin ibiliko dira, halako jokabideak ez burutzeko. 4.2. Ordezkaritzako demokrazia Agerikoa denez, ÂŤgobernu batek estatu sozialaren eskakizunak betebetean ase ditzan, nahitaezkoa da herritar guztiek gobernu horretan parte hartzea (â&#x20AC;Ś). Edonola ere, erkidegoa hiri txiki bat baino handiagoa denean, herritar guztiek ezin dute euren kabuz parterik hartu gai publikoetan; gutxi batzuek baino ezin dute halako aukerarik izan. Hortik atera daiteke gobernu perfektuaren eredua ordezkaritzako gobernua izan behar delaÂť. John Stuart Millen hitzak dira horiek. Horiek azpimarratu egiten dute gorago adierazi duguna eta errealitatearen inguruabarrek eurek zalantzarik gabe erakusten dutena; hau da, herritarren kopurua txikia ez denean, eta taldea konplexua eta indartsua denean, gizarte horretako kide heldu eta gai guztiek ezin dituzte burutu zuzendaritzako eginkizunak eta orientazio politikorako eginkizunak. Aitzitik, nahitaezkoa da ordezkari batzuk izendatzea10, ordezkariok, haien izenean, eginkizun horiek bete ditzaten. Ordezkaritzako demokrazia horrek baditu beste izen batzuk ere; adibidez, demokrazia liberal eta konstituzio-demokrazia deitu izan zaio. Demokrazia mota hori ezari-ezarian sortu da, erregimen liberal deitu izan dugun horren barruan. Horretarako, mailaz maila, sufragio-eskubidea zabaldu da. Dakigunez, eskubide hori, hasieran, gizabanako gutxi batzuei aitortu zitzaien, zenbait aldagailu kontuan izanik. Bilakaera horren azken

246

Ikus XVI. ikasgaia eta, bereziki, ikasgai horretako 5. atala.

urrats gisa, boto-eskubidea oso-osorik aitortu zaie, inolako Ăąabardura, bereizketa eta trabarik gabe, erkidegoa osatzen duten pertsona heldu eta gai guztiei. Ordezkaritzako demokrazian, beraz, berdintasun politikoa ezarri da herritar guztien artean, herritarrok hauxe jakin dezaten: kasuan kasuko gizartea gobernatzeko, borondatea eratu behar da, eta borondate horretan herritar guztiek hartu behar dute parte. Ezaugarri hori oso garrantzitsua da, eta azpimarratu beharra dago; nahiz eta batzuek kontrako iritzia izan, demokraziak ez dakar berdintasuna politikaren esparrutik kanpo edo hortik at aintzatestea. Gauza bat da gobernu batzuen eta antolamendu batzuen ametsezko helburua izatea gizarte, kultura eta ekonomiaren arloko desberdintasun larriak gainditzea. Eta beste gauza bat da herritar guztiak parekatzea, guztiok berdinak izango bagina bezala; horretarako, bidegabeko eta okerreko arrazoia izango litzateke herritarrok sistema demokratikoan bizi garela adieraztea. Gure artean, hamaika desberdintasun daude, fisikoak, adimenekoak, ideologikoak, erlijioaren ingurukoak, sentimenduen gainekoak, esparru desberdinetako gaitasunari buruzkoak, bai eta gure ekintzek eurek eratortzen dituztenak ere. Desberdintasun horien ondorioz, hain zuzen ere, gu guztiok eta gutako bakoitzak berezko bizitza eta borondatea dauzkagu eta, bereziak garenez gero, eta duintasuna dugunez gero, ezin da gure modukorik izan. Horrela, ordezkaritzako demokrazia berari dagokion esparru horretara mugatu dugu, esparru politikora, alegia. Ondoren, ikus dezagun zeintzuk diren ordezkaritzako demokrazia hori definitzeko ezaugarriak. Horretarako, espezialisten azalpenetara joko dugu. Norberto Bobbiok, besteak beste, honako ezaugarri hauek azpimarratu zituen: ÂŤ1. Gorengo organo politikoari legegintzazko eginkizuna esleituko zaio. Herritarrek eurek hautatuko dituzte, zuzenean nahiz zeharka, organo horretako kideak. 2. Organo horretaz gain, beste erakunde batzuk izan behar dira, esate baterako, toki-administrazioko erakundeak edo estatuburua. Horien zuzendariak ere hautatu behar dituzte herritarrek. 3. Herritar adindun guztiak hautesle izango da, arraza, erlijioa, aberastasuna eta sexua kontuan hartu gabe. 4. Botoa berdina izan behar da. 5. Hautesle guztiek botoa emateko askatasuna dute; euren iritziaren arabera emango dute boto hori, eta iritzia, ahal den neurrian, askatasunez eratuko da (â&#x20AC;Ś). 6. Hautesleek, berebat, askatasuna izan behar dute, egiazko aukeren artean bat hautatu ahal izateko (beraz, demokraziaren aurkakoak izateagatik, baztertu beharrekoak dira zerrenda itxi batekin bakarrik egiten diren hauteskundeak). 247

7. Hauteskundeetan ordezkariak aukeratzeko, edota gorengo organo politikoan erabakiak hartzeko, gehiengoaren printzipioa aplikatuko da, eta gehiengo hori kopuruari begira finkatuko da. 8. Erabakiak gehiengoz hartzen badira ere, erabaki horiek ezin dituzte gutxiengoaren eskubideak mugatu; zehatz esateko, gutxiengoak eskubidea du, baldintza berdinetan, gehiengo bilakatzeko, eta eskubide hori ezin da inola ere mugatu. 9. Gobernu-organoek Parlamentuaren konfiantza izan behar du edo, bestela, botere betearazlearen buruaren konfiantza; kasu horretan, botere betearazlearen burua ere herritarrek eurek hautatuko dute»11. Robert A. Dahlek, bestalde, poliarkiari buruzko ideia azaldu zuen. Beraren ustez, poliarkia hori osatzen dute demokraziarentzat nahitaezkoak diren erakunde politikoek. Haren iritzirako, ondokoak dira erakunde horiek: «1. Karguak hautatu beharra dago, kargu horiek Gobernuaren erabakiak kontrolatu behar dituztenean. 2. Hauteskundeak askeak eta garbiak izan behar dira. 3. Sufragio aktiboa unibertsala izan behar da. 4. Sufragio pasiboa ere unibertsala izan behar da; alabaina, kargu batzuetarako, nahitaezkoa da gutxieneko adina izatea. 5. Adierazpen-askatasuna izan behar da. 6. Informazio-iturri anitz izan behar dira, eta horietara heltzeko eskubidea aitortu beharra dago. Eta, bukatzeko, 7. Elkartzeko eskubidea izan behar da»12. Espainian, G. Jauregi irakasleak «demokraziaren gutxieneko osagaiak» identifikatu ditu; «horien bitartez, sistema demokratikoak eta demokratiko ez direnak bereiz daitezke». Gutxieneko horiek betetzeko, jarraikoa bete behar da: «Oinarrizko askatasunei dagokienez, nahitaezkoak dira elkartzeko askatasuna, elkarlehia politiko askea, alderdi-aniztasuna, adierazpenaskatasuna eta informaziorako askatasuna nahiz berdintasuna. Botere politikoa hautatzeari dagokionez, nahitaezkoak dira askatasunez eta aldiro-aldiro egindako hauteskundeak, sufragio-eskubide unibertsala, bai aktiboa, bai pasiboa, boto-berdintasuna, ordezkaritza-berdintasuna (botoen eta eskainuen arteko proportzioa). Sistemaren antolaketari eta jardunbideari dagokienez, barnean ez dira izan behar demokratikoak ez diren kontrolak —gudarostea edo horren antzekoak—, eta kanpoan ere

11 12

248

N. Bobbio, «Democrazia», Dizionario di Politica (Turin, UTET, 1976), 303 eta 304. orr. R. A. Dahl, Democracy and its critics (New Haven, Yale University Press, 1989), 221.

ez da halakorik gertatu behar —esate baterako, atzerriko gudarosteak egindako okupazioa—; gehiengoaren printzipioa aplikatu behar da; boterea goitik behera eta alboetara banatu behar da; botere legegilearen eta betearazlearen artean, oreka izan behar da; (…); botere judiziala independentea izan behar da; botere publikoak eta herritarrak antolamendu juridikoaren menpe egon behar dira»13.

Ikuspuntu horiek guztiak eta antzekoak aztertu eta gero, ondorio gisa atera daiteke ordezkaritzako demokraziak honako baldintza hauek bete behar dituela: a) Ordezkaritzako demokrazia izan dadin, askatasun jakin batzuk —oinarrian, adierazpen-askatasuna eta elkartzeko askatasuna— eta eskubide jakin batzuk —sufragio unibertsal aktiboa eta pasiboa— izan behar dira gutxienez. b) Ordezkaritzako demokrazia eragingarria izan dadin, alderdi politiko anitz izan behar dira, eta euren arteko elkarlehia askea izan behar da, hauteskunde-garaiaren aurretik, bitartean eta gero ere; gainera, erabakiak hartzeko, gehiengoaren erregela aplikatu behar da, gutxiengo(ar)en eskubideak errespetatuz. Eta c) ordezkaritzako demokraziak iraun dezan, jarduna burutu behar da, legezkotasunarekin bat etorriz, botere judizialari independentzia emanez eta mota desberdineko kontrolak ezarriz. Espainian eta Mendebaldeko beste herri batzuetan ere, ordezkaritzako demokrazia ezarri da. Horixe izan da, hain zuzen ere, gizakiak, elkarbizitzaren antolaketa politikoari dagokion esparruan, lortu duen konkistarik handiena. Ordezkaritzako demokrazia ezartzean, «bake zibila erdietsi eta, horrekin batera, indarkeria politikoa txikitu egin da». Ordezkaritzako demokrazia horrek «zenbait eskubide eta askatasun aitortzea dakar, eta eskubide eta askatasun horiek, berez, oso baliotsuak dira». Ordezkaritzako demokrazian, «herriak ez du bere burua gobernatzen eta, beharbada, gobernua ez da herriarentzat ere. Zernahi gisaz, Gobernuak, aldiro-aldiro behinik behin, erantzukizuna du herritarrei begira»14. 4.3. Demokraziaren beste eredu batzuk Mundu osoan, korronte demokratizatzaileak berebiziko indarra hartu du eta, horren ondorioz, demokraziarekin lotuta, hamaika ikerketa egin dira, bai enpirikoak, bai teorikoak. Ikerketa horietan aztertu dira, besteak

13 Gurutz Jauregi, La democracia en la encrucijada (Bartzelona, Anagrama argitaletxea, 1994), 30 eta 31. orr. 14 J. J. Linz, «Some thoughts on the victory and future of democracy», Democracy’s victory and crisis, Axel Hadeniusen argitaraldia (Cambridge University Press, 1997), 418 eta 419. orr.

249

beste, diktaduretatik demokrazietara egindako ibilbideak, demokrazia ezarri eta sendotzeko baldintzak, horren osagaiei buruzko azalpena, esangura, ordezkaritzaren inguruan izandako krisia, teoriak, etorkizuna etab. Gure kultur eremuaren barruan, demokraziari buruzko ikerketak egin dira, sistema demokratikoa abiapuntu izanik edo, bestela, demokraziatik hurbil dagoen sistema abiapuntu izanik. Egin-eginean ere, halako ikerketak ez dira berriak. Lehenengoen artean kokatu behar da, kokatu ere, Joseph A. Schumpeter-ek 1942. urtean egindakoa; lanaren izena Kapitalismoa, sozialismoa eta demokrazia izan zen. Lan horretan, autoreak tresna gisa definitzen du demokrazia. Ikusmira horri helduta, demokrazia «erabaki politikoak hartzeko erakunde-sistema da. Sistema horretan, gizabanako batzuek erabakiak hartzeko boterea dute; botere hori lortzeko, herritarren botoa behar dute eta, horretarako, elkarlehian ari dira»15. 1956 eta 1957. urteetan, Georges Burdeauk, Konstituzio zuzenbideko irakasle frantziarrak, bere lanaren bi liburuki idatzi zituen, demokraziaren oinarri filosofikoei, gizarte-oinarriei eta gobernu-formulei buruz. 1957. urtean, Giovanni Sartorik Democrazia e definizioni izeneko lana argitaratu zuen. 1962. urtean, lan horrek beste argitaraldi bat izan zuen; argitaraldi horri Democratic Theory izenburua jarri zitzaion, eta zenbait aldaketa izan zituen. Geroago, eransketa batzuekin, frantsesera itzuli zen 1973. urtean, eta Théorie de la Démocratie izenburuarekin plazaratu zen. Bertan, Sartorik honetara definitzen du demokrazia: «sistema politikoa da eta, sistema horretan, gehiengoaren eragina ziurtatuta dago, horren gaineko ardura ematen baitzaie gutxiengo hautesle eta leihakorrei»16. Mila bederatziehun eta hirurogeita hamargarren urteetako hamarkadan, hainbat ekarri garrantzitsu gertatu ziren. Arend Lijphartek gizarte zatituen demokraziari buruz eta Westminster-ko demokraziari buruz edo gehiengoaren demokraziari buruz idatzi zuen. Bestalde, Robert A. Dahlek poliarkiaren gaia jorratu zuen17. Eta C. B. Macphersonek ikusmolde kritikoa

J. A. Schumpeter, Capitalismo, socialismo y democracia (Madril, Aguilar, 1971), 343. G. Sartori, Théorie de la Démocratie (Paris, Librairie Armand Colin, 1973), 107. Sartorik luze eta zabal jorratu zuen demokraziaren gaia, urte batzuk geroxeago ere. Orduan, honetara definitu zuen demokrazia: «prozedura da, eta prozedura horrek a) poliarkia irekia sortarazten du; poliarkia horrek, hauteskunde-merkatuan parte hartzen duenean, b) herriari ematen dio agintea; eta c) buruzagiek herritarrei begira erantzukizun zehatza dute». Teoría de la Democracia, 1. El debate contemporáneo (Madril, Alianza Editorial, 1988), 202. Lanaren jatorrizkoa 1987. urtean argitaratu zen Estatu Batuetan. 17 Robert A. Dahl, Poliarchy. Participation and Opposition. Gaztelaniazko itzulpena: La poliarquía. Del autoritarismo a la democracia (Madril, Guadiana de Publicaciones, S.A.), 1974. Dahlek demokraziaren gaia landu du berriro, beste lan honetan: Democracy and its critics (Yale University Press, 1989); horren gaztelaniazko itzulpena 1992. urtean argitaratu zen. 16

250

azaldu zuen, demokrazia liberaletan ekonomiak eta politikak dituzten baldintzei buruz18. Azken lan horren ikuspuntua kontuan hartuta, eta desberdintasunak gorabehera, lan horrek nolabaiteko loturak ditu Sobietar Batasuneko eta Ekialdeko Europako teorialari ofizialek egindako lanarekin; gauza bera esan daiteke, Ingalaterrako, Frantziako eta Italiako intelektual askoren lanei buruz, batik bat, ezkerrekoak ziren horien kasuan. Arean bere, jarrera marxistek, maiz-sarri, kritikak egin zizkieten ordezkaritzako demokraziei eta, zehatzago, horien askatasun formalei; haien aburuz, jabeek bakarrik izan zitzaketen halako askatasunak. Errealitate horri aurre eginez, jarrera marxistek hainbat espekulazio egin zituzten egiazko demokraziaren inguruan, nahiz eta horrek oraindik benetako izaterik izan ez; demokrazia horretan, ekoizpen-baliabideak gizarteratu beharko lirateke eta, horrekin, berdintasun materiala lortuko litzateke. Horren eretzean eta horren bila dabiltza, hain zuzen ere, herri komunistak. Arestian, demokraziari buruzko teoria berriak plazaratu dira. Horietan ere halako kritikak igar daitezke, neurri batean behintzat, oinarri berberak dituztelako eta haien ideiak eguneratzeko sortu direlako. Teoria horien guztien oinarria, zalantzarik gabe, hauxe izan daiteke: demokraziaren inguruko interpretazio batzuk ez dira egokiak izan. Halako interpretazioetan, demokrazia prozedura bat besterik ez da; prozedura horrekin ziurtatzen da, aldiro-aldiro, eta askatasunez eta modu antolatuan, gobernu desberdinak izatea. Teoria berriek eurei berezko zaien esparrua —politikaren esparrua— gainditu nahi dute eta, ondorenez, gizarte «demokratikoa» sortu nahi dute, hots, balioen sistema «demokratikoa»19, bizimodu «demokratikoa», sortu nahi dute. Alain Touraineren hitzak erabiliz, «erregimen autoritarioek atzera egin dute eta “herriaren demokraziak”20 ere desagertu egin dira; demokrazia horiek, izatez, diktadurak ziren, alderdi bakarrak herriaren gaineko agintea zuelako. Behin bi gertaera horiek jazoz gero, konstituzioetako bermeek eta berme juridikoek ezin gaituzte asebete; oraindik, oligarkiek kontrolatzen dituzte bizitza ekonomikoa eta gizarte-bizitza, eta horiek gure kontroletik gero eta urrunago daude». Hori dela eta, «liburu honen helburua da —Tourainek

C. B. Macpherson, La democracia liberal y su época (Madril, Alianza Editorial, 1981). Adibidez, gero eta gehiago aipatzen dira jasankortasuna, aniztasuna eta elkartasuna, demokraziari berezko zaizkion ekarrien artean. 20 Egun, behin eta berriz errepikatzen da «herriaren demokrazia» adierazmoldea. Esamolde hori Stalinek asmatu zuen, eta Ekialdeko Europako herrietan ezarri zen bigarren mundu-gerra bukatutakoan, herri horiek Sobietar Batasuneko diktadura totalitarioaren menpe geratu zirenean. Herriok dira, besteak beste, Albania, Ekialdeko Alemania, Bulgaria, Txekoslovakia, Hungaria, Polonia, Errumania eta Jugoslavia. 19

251

idazteari ekiten dio—, gizartearen ikusmiratik eta kulturaren ikusmoldetik, demokraziak gaur egun zein eduki duen galdetzea»21. Filosofo, politologo eta konstituzionalisten ekarrietan ere, antzeko proposamenak aurki daitezke, euren ardurak baitira, besteak beste, pertsonaren garapen osoa ziurtatzea, ekonomiaren eta gizartearen arloko harremanetan desberdintasunik ez izatea, erabaki politikoak hartzeko orduan gardentasun handiagoa lortzea eta, orobat, sexuaren eta arrazaren ondoriozko bereizkeriak baztertzea. Azken finean, galdera da ea demokrazia ezartzearekin arazo horiei guztiei konponbide egokia eman dakiekeen. 5. Demokratikoak ez diren gobernu-motak Mendebaldeko Europako eredua aintzat hartuta behintzat, munduko nazio gehienek ez dute gobernurako sistema demokratikorik. Nazio horietatik gehienek badute izan oinarrizko arau politikorik, eta horri konstituzio deitzen diote. Alabaina, euren bizitza politikoa ez doa konstituzio-bideetatik, ezta hurrik eman ere. Azken batean, horrek esan nahi du nazio gehienetako buruzagiek ez dutela inolako erantzukizunik euren herritarrei begira, eta botere politikoa kontrolpetik kanpo dagoela, hori ondorio desegokia bada ere. Hortaz, nazio horietan, diktadurak edo bestelako gobernumotak daude, herritarren borondateari kasurik egin gabe. Horrek guztiak ondorio kaltegarriak eragiten ditu, halako herrietan. 5.1. Diktadura: horren esanahiak izan duen bilakaera Diktadura, izatez, antzinako erromatarrek sortutako erakundea da. Erromatar horien asmoa izan zen, hain zuzen ere, larrialdiei edo krisialdiei aurre egitea, horiek arriskuan jartzen baitzuten Errepublika. Carl Schmittek, aparteko magistratura hori definitzeko, «batzordeko magistratura» zela adierazi zuen. Izan ere, aparteko magistratura hori batzorde bat besterik ez zen; batzorde horren agintea berariazko, aldi baterako eta mugatua zen. Erromako diktadura horretan, beraz, boterearen eskuordetza gertatu zen behin-behinean; eskuordetza egiteko prozedura aldez aurretik ezarrita zegoen, salbuespeneko eginkizunak betetzeko ematen baitzen. Esangura horretan, eta duda-mudarik gabe, Erromako diktadura

21 Alain Touraine, Qu’est-ce que la démocratie? (Paris, Librairie Arthème Fayard, 1994), 20.

252

konstituzio-erakundea izan zen; erakunde horretara bildu zen botere politikoa, baina behin-behinean bakarrik eta, betiere, Errepublika babesteko. Horregatik, Erromako Inperioaren gainbehera gertatu zenetik, Erromako diktadurak ez zuen inolako loturarik izan boterearen legebidezko forma autoritarioekin. Egiatan, tradizio juridiko-politikoan, XX. mendearen lehenengo herena arte, beste esamolde batzuk erabili ziren gobernu autoritarioak aipatzeko, alegia, eginkizunaren gainean mugarik ez zuten gobernuak aipatzeko. Monarkia absolutuaz aparte, besteak beste, honako adierazmolde hauek erabili ziren: «zesarismoa», «tirania», «despotismoa» eta «bonapartismoa». Geroago azalduko ditut horietatik batzuk. Hizkera arruntean, bai eta hizkera zientifikoan ere, «diktadura» hitza ez da zabaldu eta sendotu, hogeigarren mendearen lehenengo laurdena arte; harrezkero, hitz horrek gobernu-mota endekatu eta maltzurra adierazi ohi du. Esangura, beraz, erromatarren garaiko esanguratik oso urrun dago, erromatarren artean diktadura konstituzio-organoa baitzen. Hortaz, hogeigarren mendearen lehenengo laurdena baino lehen, edozein «diktadura» Konstituzioaren aurkako botereekin, indarkeriazko botereekin edo botere ustelduekin parekatuz gero, parekaketa horrek okerreko ondorioak ekarriko lituzke. Bistan denez, «diktadura» hitzak jatorrizko esangura galdu du, zati batez bederen, eta egun gutxiespena dakarrela adieraz daiteke. Arean bere, diktadura orotan, botereak bateratu egiten dira eta baterakuntza hori, historian zehar, ez da gertatu Konstituzioaren aginduz, ezpada indarkeriaren ondorioz. Zenbait kasutan, egia da indarreko arauak errespetatu izan direla; baina, kasu horietan ere, diktadura ezartzearen aurka zeuden guztiek jakin izan dute euren kontra indarkeria erabil zitekeela. Hortaz, ez da harritzekoa «diktadura» hitzarekin esangura kaltegarriak lotzea eta, are gehiago, diktadura hori eta Konstituzioaren aurkako gobernu pertsonala bete-betean identifikatzea. Gure ingurumari geopolitikoan, hala gertatu da Primo de Rivera eta Mussoliniren diktadurekin eta, geroago, Salazar eta Francoren diktadurekin ere. Diktadura guztiak definitzeko, ezaugarri jakina bilatu izan da, eta badirudi adibide horiek baieztatu egiten dutela ezaugarri hori. Diktadura guztiak definitzeko ezaugarria da, hain zuzen ere, pertsona berberak botere politiko osoa eskuratzea, eta pertsona horrek bere nahierara erabiltzea botere hori. Boterea pertsonalizatzeko moduen artean, diktadura eredugarria da. Baieztapen horren erakusgarri gisa adieraz daiteke diktaduretan oinordetzaren arazoa ezin dela inola ere konpondu. «Horren inguruan, diktadurak honetara defini daitezke: sistema politikoak dira, eta sistema horiek noizbehinkakoak dira, hau da, ez dira iraunkorrak. Sistema horietan, oinordetzari buruzko printzipioak ezar daitezke, baina oinordekoek ez dute inola ere uste 253

printzipio horiek eurentzat lotesleak direnik. Ondorenez, jarraitutasunak ez du inolako bermerik eta, beraz, ez da batere ziurra»22. Baina hori egia ote da? Eta, egia izatekotan ere, nola kalifika daitezke boterearen baterakuntza dakarten erregimen horiek? Halako erregimenak ezarri dira, boterea legearen aurka eta bortxa erabiliz eskuratu izan delako; kasu horietan, buruzagiak batza militarrak edo oligarkia murriztuak izaten dira. Kasu horietan, ez litzateke hobe izango kide anitzeko diktadurak aipatzea? Esangura hertsian, diktadura izena erregimen jakin bati eratxikitzeko, beharrezkoa da pertsona batek bakarrik izatea erabakiak hartzeko botere politikoa. Aitzitik, kide anitzeko botereak daudenean, horrek berez dakar taldearen ideia; beste modu batera esanda, horrek berez dakar buruzagiek elkar kontrolatzea. Eta kontrolak oztopoak jartzea dakar, eta nolabait boterearen zatiketa ere badakar. Horrek guztiak esan nahi du pertsona batek ez dituela botere guztiak eskuratzen edo erabiltzen. Dena den, kontzeptuen ikuspuntutik bereizketa hori egiteak praktikan ez du inolako garrantzirik. Kidegoan, zuzendaritzan edo batzan, kide anitz izan arren, horrek ez du nahitaez zatiketarik eragin behar; eta, gainera, horrek ez du esan nahi botere politikoa herritarren mesederako mugatuko denik. Errusia Sobietarraren kasua, bai eta Erdialdeko Amerikako eta Hego Amerikako batza militarren gobernuak ere, adibide gisa jar daitezke kontrakoa defendatzeko. Edozein modutan ere, kasu horietan, gero ikusiko dugun bezala, beste hitz batzuk erabili behar dira, kasuan kasuko erregimen politikoak definitzeko. 5.2. Absolutismoa, despotismoa eta tirania Absolutismo hitza erabiltzen da, garai historiko luzea aipatzeko, alegia, XVI eta XVIII. mende bitarteko garaia aipatzeko. Sasoi horretan, Europako monarkia batzuek eta, batik bat, Frantziako monarkiak, eginkizun zentralizatzaile eta burokratizatzailea burutu zuten. Horretarako, zenbait kasutan, indarkeria erabili zuten; beste batzuetan, aldiz, teoriak erabili zituzten, adibidez, erregeek eskubide jainkotiarra izatea eta subiranotasuna erregearen boterea izatea. Absolutismoa zer izan zen ulertzeko, nahikoa da Luis XIV.aren esaldi ospetsua gogoratzea: «Neu naiz estatua». Gauza bera esan behar da Luis XV.ak adierazitakoaz: «Neuregan baino ez dago aginte subiranoa». Esan bezala, monarkia absolutuak, esangura hertsian, ez dira autokraziak, ezta diktadurak ere. Batetik, oinordetzari buruz arauketa

22 Giovanni Sartori, Elementos de teoría política (Madril, Alianza Editorial, S.A., 1992), 81.

254

zehatza izateak jarraitutasuna bermatzen zuen. Eta, bestetik, monarkia horiek muga garrantzitsuak zituzten, hala nola, erresumaren oinarrizko legeak eurak23. Areago oraindik, eguneroko bizimoduak hainbat muga zituen, honako egitate hauek direla medio: Elizak, nobleek eta kargu publiko batzuek euren pribilegioei eutsi zieten; gizarte-maila desberdinetako eta parlamentuetako biltzarrek eginkizun aholku-emaileari eutsi zioten; tokiko erakundeek ez zituzten bete nahi gobernuaren neurri batzuk; Zuzenbidearen lan bateratzailearen aurka, foru eta ohitura jakin batzuei eutsi egin zitzaien. Tradizioaren arabera, despotismoa Ekialdeko Inperioari eta herri «barbaro»ei lotuta agertu ohi da. Despotismoa, izatez, gobernatzeko modu bat da. Modu horrek ez du inolako mugarik barnetik: idatzizko nahiz ohiturazko arauek ez dute halako mugarik ezartzen, eta ez dago egiazko aurkatasunik. Despotismoan, agintari batek botere guztia bereganatu eta bere nahierara erabiltzen du. Gobernu despotikoa noraino hel daitekeen jakiteko, nahikoa da jarraikoa azaltzea: zenbait autoreren ustez, parekatzeko modukoak dira gobernu despotikoa, eta ugazabaren eta esklaboen arteko lotura24. Montesquieuk bereizi egin zituen Errepublikako gobernua, monarkiaren gobernua eta gobernu despotikoa. Bada, honetara definitu zuen gobernu despotikoa, beharbada horren primitibismoa azpimarratzeko: «bakar batek, ez lege ez arau, bere borondate hutsaz eta bere apetez darama dena». Horrekin batera, hauxe gaineratu zuen: «Louisianako basatiek fruituak nahi dituztenean, zuhaitza ondo-ondotik ebaki eta fruitua hartzen dute. Horra gobernu despotikoa»25. Ikertzaile batzuen iritziz, eta tiranoarekin gertatu aldera, despotak boterea eskuratu du, indarreko legeriaren arabera. Zernahi gisaz, bai tiranoak, bai despotak, modu berean erabiltzen dute boterea. 23 «Antzina, Frantzian ondokoak bereizi ziren: batetik, erregeen legeak, beti eraldatu edo ezeztatu ahal zirenak; eta, bestetik, erresumaren legeak. Azken horiek aldaezin eta santuak dira, idatzi ez den tradizioa osatzen baitute; nazio osoaren ondare ukiezina osatzen dute. Horregatik, erresumaren legeek Ohiturazko Konstituzioa eratzen dute, eta lotesleak dira erregeentzat, gizarte-maila guztientzat eta herritarrentzat […]. Oinarrizko legea da, besteak beste, Lege Salikoa; horrek arautzen du koroaren oinordetza, eta bertan ezartzen du erregea gizonezkoa izan behar dela […]. Erregearen nagusitasuna ezin da besterendu […]. Independentziari buruzko Legearen aginduz, Aita Santuak eta Enperadoreak ez dute aldi baterako subiranotasunik Koroari begira […]. Koroaren batasunari buruzko printzipioak horren zatiezintasuna gogorarazten du […]. Ohitura da erregeak »par conseil« gobernatzea, horrela bere burua ilustratu ahal izateko […]. Ohitura da, berebat, herritar orok erregearengana jotzeko eskubidea izatea […]». Hubert Méthivier, L’Ancien Régime (Paris, PUF, 1983), 41. orrialdetik 43.erakoak. 24 Aristotelesen Política izeneko horretan, orduko, ideia hori azaldu zen. 25 Montesquieu, Legeen espirituaz I (Bilbo, Klasikoak, 1999), 55 eta 103. orr.

255

XVIII. mendean, «despotismo ilustratu» adierazmoldea asmatu zen, korronte eraldatzaile jakin bat deskribatzeko. Europako koroa batzuek eta kultura handiko gutxiengoek korronte hori bultzatu zuten. Korrontearen begibistako protagonistak izan ziren, hain zuzen ere, Frantziako Luis XIV.a, Prusiako Frederiko Handia eta Errusiako Katalina II.a. Euren «espiritua laburtzeko, honako ideia hauek aipa daitezke: berrikuntza, eraldaketa, arrazoizko antolaketa, zientziaren zabalkundea eta gizarte-pedagogia»26. Mugimendu iraultzaile hori goitik behera gertatu zen eta, Jovellanosen hitzetan, honetara labur daiteke: «dena herriarentzat, baina herriaren parte-hartzerik gabe». Harritzekoa bada ere, mugimendu horren ondorioz, iraultzak «behetik gora» gertatu ziren. Tirania aipatzea, besterik gabe, kontraesanekoa izan daiteke, gobernu-moten gaur egungo sailkapena jaso nahi duen gai honetan. Egiatan, tirania hitza oso adierazgarri eta antzinakoa da, baina gaur egun ez da ia inoiz erabiltzen. Edonondik begiratuta ere, eta despotismoarekin gertatzen den bezala, tirania definitzea lagungarri izan daiteke, egungo gobernu-sistema maltzurrak modu negatiboan definitzeko. Izan ere, despotismoarekin gertatzen den bezala eta, neurri batean behintzat, diktadurarekin gertatzen den bezala, tirania gobernu-mota bat da, eta gobernu-mota hori gizabanako zehatzaren arabera definitu behar da. Jatorrizko esangurari helduta eta, beraz, Grezian hitz horrek zuen esanahiari helduta, tiranoa eta agintaria, erregea, buru militarra edo subiranoa parekoak ziren, tirano hitzak ez baitzekarren inolako gutxiespenik. Geroago, tirano hitza erabili zen, boterearen usurpatzailea identifikatzeko, usurpatzaile horrek bere nahierara eta denbora-mugarik gabe erabiltzeko asmoarekin bereganatzen zuenean boterea. Greziako hiri batzuetan, tirano asko izan ziren, batez ere, Kristo aurreko VII. mendearen erdialdetik VI. mendearen bukaera arte. Nolanahi den ere, tirano horiek, kasu frankotan, «zubilana bete zuten gobernu oligarkiko eta aristokratikoaren, eta nolabaiteko demokraziaren artean»27. Hori dela eta, boterea herriaren mesederako erabili zuten. XIV. mendea arte, tiranoaren ideiak berarekin zekarren boterea legearen aurka eta indarkeriaz eskuratzea. Hortaz, tiranoak ez zuen inolako titulurik, botere hori erabiltzeko. Bartolo de Sassoferratok, alabaina, De regimine civitatis izeneko lana idatzi zuen, XIV. mendean. Lan horretaz geroztik, bi tirano mota bereizi ziren: batetik, ex defectu tituli izenekoa,

26 Luis Sánchez Agesta, El pensamiento político del despotismo ilustrado (Sevillako Unibertsitatea, 1979), 8. 27 Carlos García Gual, «La Grecia Antigua», Historia de la Teoría Política, 1 (Madril, Alianza Editorial, 1990), 72. orrialdetik 75.erakoak.

256

hau da, titulurik gabeko tiranoa; eta, bestetik, tyrannus quoad exercitium. Bigarrenak botereaz abusatzen du edo, beste modu batera esanda, bistan dago botere hori bidegabe erabiltzen duela. Azkenik, XV. mendearen bukaeran eta XVI. mendearen hasieran, Espainiako doktrinak (Suárez, Molina, Mariana) tiranoari aurre egiteko gaia jorratu zuen; are gehiago, doktrina horrek tiranoa hiltzea ere justifikatu zuen. 5.3. Erregimen autokratikoak Gobernu-mota berri batzuei, maiz-sarri, diktadura deitzen zaie, boterea pertsonalizatuta dagoelako, botere hori indarkeriaren bitartez eskuratu delako eta botere horri zapalkuntza politikoaren ondorioz eutsi zaiolako. Hala eta guztiz ere, nire ustez, kasu horietan egokiagoa da gobernu-mota horiei «erregimen autokratiko» deitzea. Diktadurak organoaren ideia dakar; erregimen autokratikoak, ordea, gobernu-sistema osoaren ideia erakartzen du. Diktaduretan, pertsona bakarra izaten da; erregimen autokratikoetan, aldiz, erakundea antzeman daiteke. Gainera, erregimenaren ideia, historian zehar, mugimendu ideologiko jakin batzuei lotuta agertu izan da. Mugimendu horiek —batik bat, faxismoak eta faxismo gisakoak— sistema liberalaren eta komunismoaren aurka egin dute. Bestalde, zenbait autorek «autoritario» izenlaguna erabiltzen dute, autokraziaz ari direnean. Bada, izenlagun hori baztertu beharra dago. Autoreok, hori egitean, aukera semantikoa egiten dute, ingeleseko authoritarian gaztelaniara itzultzen dutenean. Alabaina, «aginte» hitza da, hots, «autoritate» hitza da, bi-bion jatorria; hitz horrek ez dakar inola ere gutxiespenik eta, beraz, ez da zuzena hitz horri esangura edo kutsu negatiboa eratxikitzea. Haatik, autokrazia —edo autokratiko— hitza erabiltzeak badu abantailarik. Abantaila da hitz horrek «printzipio eratzaile hau islatzea: boteredunak sortzeko metodoa, botere horren legebidezkotasuna oinarri gisa hartuta»28. Autokratak, beraz, bere kabuz —eta berarentzat— bereganatzen du boterea, eta ez ditu kontuan hartzen botere horren menpe geratuko diren guztiak. Zein da erregimen autokratikoen ezaugarri nagusia? Agidanez, erregimen demokratikoen aurkakoak izatea. Argiago esateko, erregimen autokratikoek ukatu egiten dituzte ordezkaritzako sistema demokratikoen ezaugarri eratzaileak. Demokrazietan, alderdi politikoek elkarlehian dihardute, eta herritar guztiek politikan parte hartzen dute. Erregimen autokratikoetan, berriz, elkarte politikoak ezin dira askatasunez

G. Sartori, op. cit., 7. oharrean, 267. orrialdean.

257

eratu, eta hauteskundeak ere ez dira askeak eta aldizkakoak. Demokrazietan, boterea bide baketsuetatik eskuratzen da; bide horiek aldez aurretik araututa daude, eta aldiro-aldiro erabiltzen dira. Erregimen autokratikoetan, ostera, boterea konkistatzen da, gerraren, estatu-kolpearen edo bestelako bortxa-egintzen ondorioz. Demokrazietan, adierazpen-askatasuna aitortu eta babestu egiten da, gizarte anitzaren barruan. Erregimen autokratikoetan, ordea, argitalpen oro zentsuratuta dago, baldin eta berariazko baimenik ez badu; garaipen ofizialen inguruan, aldiz, egundoko propaganda egiten da. Demokrazietan, oposizioa onartuta dago eta, are gehiago, oposizioarekin etengabeko elkarrizketak izaten dira. Erregimen autokratikoetan, aitzitik, disidenteak eta erregimenaren aurkako guztiak zapaldu egiten dira; are gehiago, batzuetan, delitu gisa hartzen dira jarduera politiko hutsak direnak. Azkenik, demokrazietan, botereak banatuta daude eta, bereziki, botere judiziala independentea da. Erregimen autokratikoetan, botere politiko guztia pertsona berberek eskuratu eta erabiltzen dute. Erregimen autokratikoaren osagaiak horiek guztiak izanik, argi dago halakoetan boterea kontrolik eta erantzukizunik gabekoa dela, nahierarakoa eta usteldua. Botere horrek ez du iraupen zehatzik eta, obedientzia eragin beharrean, mendekotasuna dakar. Gainera, kalte konpongaitzak sortarazten ditu, hori jasan behar duten biztanleengan. Nolanahi den ere, ezin uka daiteke erregimen autokratikoetan gizaki arruntak «nolabaiteko askatasuna izatea, bere gizarte-jarduerak eta familiajarduerak burutzeko. Hala izan dadin, baldintza bakarra da gizaki horrek politikan eskurik ez sartzea —zentzuzkoa denez eta, zehatzago esateko, ezin du eskurik sartu, politika ofizialetik kanpoko jarduera politikoetan—. Gauzak horrela, autokrazietan, herritarrak bizitza pribaturako eremu zabala du eta, eremu horretan, nolabaiteko duintasunari eta autonomiari euts diezaieke»29. Zoritxarrez, erregimen autokratikoak nagusi izan dira, hogeigarren mendean zehar. Horren erakusgarri dira, besteak beste, jarraikoak: Turkian, Kemal Atatürk —1923 eta 1938. urte bitartean—; Portugalen, Oliveira Salazar —1932 eta 1968. urte bitartean—; Brasilen, Getulio Vargas —1937 eta 1945. urte bitartean—, Argentinan, Juan Domingo Perón —1946 eta 1955. urte bitartean—; eta, Txilen, Augusto Pinochet —1973 eta 1990. urte bitartean—. Espainian ere, erregimen autokratikoen adibide argi eta hurbila gertatu zen, 1939 eta 1975. urte bitartean. Dakigunez, Franco jeneralak boterea eskuratu zuen, gerra zibilean garaile ateratzearen ondorioz; gerra zibil hori

29 William Ebenstein, El totalitarismo (Buenos Aires, Paidós argitaletxea, 1965), 36 eta 37. orr.

258

1936. urtean hasi zen. Bada, Francok bere erregimen politikoa ezarri zuen, eta erregimen horren oinarri izan ziren «boterearen batasuna eta eginkizunen koordinazioa». Hitz horiek aurki daitezke, aurkitu ere, «Oinarrizko Lege» deituriko horietatik azkenekoan30. Legeok emateko arrazoia izan zen, hain zuzen ere, Espainiari konstituzio bat ematea. Baina, egia esateko, lege-multzo hori Konstituzioaren ihakin kaskarra baino ez zen izan. 5.4. Erregimen totalitarioak Esan bezala, hogeigarren mendean, erregimen autokratiko anitz izan dira. Horien artean, batzuk erregimen horren aldaki astunduak izan dira, eta horiek osatzen dute, hain zuzen ere, totalitarismo izenekoa. Totalitarismo horrek minik larriena eta luzeena eragin dio gizateriari. Erregimen totalitarioek antzekotasun handiak dituzte erregimen autokratikoekin, bibion osagaiak berdintsuak direlako. Berdintasun horien artean, berbarako, hurrengoak nabarmen daitezke: boterearen baterakuntza, askatasun politikorik eza, komunikabideen gaineko kontrola, erregimenaren aurkako oposizioa zapaltzea, eta estatuaren eta Gobernuaren buruzagia bakarra izatea. Hala eta guztiz ere, erregimen totalitarioen gobernu-mota hori historian zehar bitxia izan da, beraren helburua izan delako gizaki berria eta gizarte berria sortzea. Hori lortzeko, erregimen totalitarioak herritarren jarduera politikoak kontrolatzen ditu; gauza bera egiten dute erregimen autokratikoek ere. Baina, horrez gain, erregimen totalitarioaren jomuga da gizartearen eta gizabanakoaren bizitza osoa kontrolatzea, bizitza horren alde guztiak kontrolatzea, bai eta barne-barnekoenak ere. Gobernu totalitarioak ez du inolako mugarik, gizartea plan jakin bati egokitzeko. Plan horretan, gizakiak lehengaiak besterik ez dira; hau da, pertsona bera, eta horren askatasuna eta autonomia, ez dira benetako balioak, ezpada erregimenaren eskura dauden tresnak. Hannah Arendtek ohartarazi zuen moduan, erregimen autokratikoek askatasuna mugatzen dute; erregimen totalitarioek, aldiz, askatasuna ezabatu nahi dute eta, lortu ere, hori lortzen dute. Esangura horretan, erregimen totalitarioek hitzez hitz betetzen dituzte aldez aurretik finkatutako ideiak. Esate baterako, Mussolinik, 1924. urtean, hurrengoa adierazi zuen: «Norbaitzuk ez badira dogmaren biktima bihurtu, orduan eurentzat egia ukaezina da gizateria askatasunarekin gogaituta egotea. Gizakiak orgia egin du askatasunarekin. Askatasuna jadanik ez da birjina garbi eta xumea; hori zen, ordea, aurreko mendearen hasierako belaunaldiaren xedea,

Lege hori Estatuari buruzko 1967ko Lege Organikoa izan zen.

259

eta belaunaldi horrek xede hori iristeko borrokatu zuen, eta horren ondorioz hil zen. Gazte ausart, adoretsu eta nekaezinek aurrera egin behar dute historiaren aro berri honetan. Gazte horiek jakin badakite beste hitz erakargarriago batzuk daudela: ordena, obedientzia, diziplina». Bistan denez, hori banakako askatasunaren aurkako matxinada izan zen. Berori izan da, hain zuzen ere, faxismoaren muina eta, ezkerretik ikusita, bai eta komunismo sobietarraren muina ere. Zinez, hamaika desberdintasun antzeman daitezke nazismoaren, faxismoaren, Sobietar Batasuneko komunismoaren eta Txinako komunismoaren artean. Dena den, euren arteko antzekotasunak ere begi-bistakoak dira. Zeintzuk dira erregimen totalitarioaren ezaugarri nagusiak? Hasteko, esan beharra dago, erregimen totalitarioa ezartzeko, nolabaiteko garapen teknologikoa izan behar dela. Autore batzuek uste dute totalitarismoa XX. mendeko asmakuntzarik beldurgarriena izan dela, eta nik iritzi horrekin bat egiten dut. Italiak, Alemaniak eta, are gehiago, Errusiak, biztanle asko eta lurralde zabalak dituzte. Nazio horietan, bizitza araupetu eta kontrolatzeko, nahitaezkoa da komunikabide eta garraiobide eragingarriak izatea. Osterantzean, ezinezkoa izango litzateke zuzendaritza eta kontrol zentralizatuak ezartzea masen gainean. Ezaugarri nagusiei berriro so eginez, doktrinak31 hurrengoak azpimarratu ditu: —Masen alderdi bat bakarrik dago, eta alderdi horrek buruzagi bat besterik ez du. Masen alderdi hori estatuko organoen gainetik dago, eta berak du botere osoa. Alderdiak herriaren gaineko zuzendaritza du, eta biztanleak mugiarazten ditu, herritarroi laguntza aktibo eta sutsua eskatuz. Gainera, alderdiak lan nekaezina burutzen du propaganda egiteko. —Erregimenaren arerioek, bai egiazkoek, bai ustezkoek, indarkeria eta beldurra jasan behar dituzte etenik gabe. —Alderdiak ideologia zehatza landu du, eta ideologia horrek giza existentziaren alde guztiak ukitzen ditu. Ideologia, erregimenarentzat, tresna bat da. —Komunikabideen eta armen gaineko monopolioa ezarri da. —Ekonomiaren gaineko kontrola zentralizatuta dago.

31 Lehenengo lana eta, beharbada, onena, Hannak Arendtek idatzi zuen; horren izenburua Los orígenes del totalitarismo izan zen. Egileak 1948. urtean bukatu zuen lana, baina ez zen 1951. urtea arte argitaratu. Egia esateko, «sindrome totalitario»aren lehenengo aztarnak C. J. Friedrichen lanean aurki daitezke: «The Unique Character in Totalitarian Society», Totalitarianism, Ipar Amerikako Arte eta Zientzien Akademian emandako hitzaldiaren zirriborroa, 1953, Cambridge, Mass., 1954.

260

Bibliografia BOBBIO, N., La teoría de las formas de gobierno en la historia del pensamiento político, Mexiko, FCE, 1987. JÁUREGUI, G., La democracia en la encrucijada, Bartzelona, Anagrama, 1994. SARTORI, G., Elementos de teoría política, Madril, Alianza Editorial, 1992. SHAPIRO, L., El totalitarismo, Mexiko, FCE, 1981.

261

XV. ikasgaia

Estatuaren lurralde egitura Santiago SĂĄnchez GonzĂĄlez

1. Botere politikoaren lurralde banaketa Estatu modernoetan, lurralde jakinaren gaineko botere politikoa monopolizaturik agertzen da eta, ondorenez, erakunde bakarrak ematen ditu lurralde horretan aplikatu beharreko arau orokorrak. Antolaketa horren irudi grafikoa piramide batek erakusten du zehatz-mehatz: gailurrean, botere subiranoa egongo litzateke, eta hortik behera, modu hierarkikoan antolaturiko organo nahiz agente betearazleak. Halako estatu antolaketari estatu baterakoi deitu zaio, boterea lurraldean banatzeko beste antolaketa modu batzuetatik bereizteko, hain zuzen ere, erregio-estatu, autonomien estatu edo estatu federal deritzenetik bereizteko. Nazioarteko Zuzenbidean aditu direnek Estatu Batasunekin eta Konfederazioekin osatuko lukete sailkapen hori, ezbairik gabe. Guztiarekin, arras erabilgarria izan arren, errealitate politiko askoz aberatsago eta konplexuagoaren abstrakzio edo arrazionalizazioa baino ez da sailkapen hori, eta hitzetan nekez sar daiteke. Arean bere, estatu forma horien jardunbidea arretaz aztertuz gero, aurki ikus daiteke ez datozela bat estatu eredua edo ereduak eta ohiko gobernu jarduerak. Ekar dezagun hizpidera, esaterako, Espainiako sistema, batasuna eta eraberekotasuna kontuzkoak zirenean, alegia, frankismoan; bada, orduan ere, baziren antolamendu juridiko erkidetik bazter zeuden sistema eta erakunde juridikoak â&#x20AC;&#x201D;Foru zuzenbide osoaâ&#x20AC;&#x201D;. Antzeko zerbait gertatzen da Eskoziaren kasuan: Britainia Handiko estatu baterakoiaren zati izan arren, Eskoziak bere elizari, lege nahiz hezkuntza sistemei, edota poliziari eutsi die. Horrez landa, bestelako esparru politikoetako zenbait osagaik ere ohartarazten digute formula horiek tentuz erabili behar direla. Hainbatez, estatu 263

deszentralizatu, konfederazio edo federazioen eredu historikoak aztertuz gero, egiazta daiteke horietako bakoitza kasu berezia dela, eta beroriek imitatzeko ahaleginek erreka jo dutela ezinbestean. Are gehiago: estatu bakoitzaren ibilbidean, hamaika gorabehera eta jazokizun gertatu ohi dira, horren eraketa aldaraziz. Hori dela eta, federazioen kasuan, berbarako, joera zentralizatzaileek goitik behera uki dezakete lurralde banaketa (Estatu Batuetan gertatu bezala), eta, kontrara, estatu baterakoietan gero eta ugariagoak dira korronte autonomiazaleak (Italia edo Portugalgo kasuak). Azken buruan, azaldutakoarekin azpimarratu nahi da estatuaren lurralde antolaketa bakoitzak bere ideologia duela, eta, boterearen lurralde banaketari dagokionez, horren ezaugarriak unean unekoak direla.

2. Boterearen lurralde banaketari lotutako kontzeptu juridikoak Izan badira estatu mota horietako antolaketa hobeto ulertzeko kontzeptu erabilgarriak, doktrinak eta esperientziak berak landutakoak. Halakoak dira, besteak beste, zentralizatze, deszentralizatze, deskontzentrazio, autonomia, autodeterminazio edota subiranotasunaren kontzeptuak. Zentralizatze teknikaren bidez, ahalmen erabakitzaile oro estatuaren eta Estatu administrazioaren esku geratzen da. Udalerriak, probintziak eta gainerako toki taldeak, ostera, «Administrazio bakarraren mugabarruak dira [...], eta bertan, Administrazioak bere ingurualdeko agenteak jartzen ditu; agente horiek erdiko edo estatuko agintaritzaren menpe daude hierarkiazko loturen bidez»1. Egungo egunean, zentralizatzeak ospea galdu du, ahalmenen pilaketak dakartzan ondore kaltegarrien ondorioz; gisa bertsuan, nork bere burua kudeatzearen aldekoek eta parte-hartzearen zale amorratuek teknika hori gutxietsi dute. Hala ere, Frantziako Iraultzaren ostean, hori berori izan zen gobernu-lanak nahiz zerbitzu publikoa arrazionalizatu eta antolatzeko modu bakarra2. Teknika hori osatzeko, eta administrazio jardueraren probetxugarritasuna, eragingarritasuna nahiz azkartasuna erdietsi nahian, deskontzentrazioa sartu zen. Jatorrian, organo zentralei lana kentzeko sortu zen teknika hori, kasuan kasuko ahalmen erabakitzaileen titulartasuna eta egikaritza azpiko

Ramón Parada, Administrazio zuzenbidea II (Bilbo, Deustuko Unibertsitatea, 1997), 38. Horren inguruan, ikus E. García de Enterríaren Revolución Francesa y Administración Contemporánea izeneko lana (1972); lan horretan, García de Enterríak berriro ekin die Tocquevillek azaldutako ideiei, batik bat, El Antiguo Régimen y la Revolución lanean (1856) azaldutakoei. 2

264

organoren bati eskualdatuz, organo hori zentrala zein periferikoa izan. Estatu baterakoian, dena den, eskualdatze horrek ez dakar agintari zentralek euren eskumenak behin betiko uztea, eta, beharrezkoa izanez gero, agintariok eskualdaketa ezezta dezakete. Deszentralizatzea, berriz, zentralizatzearen kontrako antolaketa printzipioa da. Printzipio horren ildotik, botere gune eta ahalmen erabakigarri bat baino gehiago aintzatesten dira. Hortaz, Estatu administrazioak zenbait eskumen lagatzen dizkie beste erakunde batzuei, hain zuzen ere, nortasun juridikoa izateagatik, modu lokabean jardun dezaketen erakundeei. Horiek kudeatu beharreko lurralde esparrua txikiagoa izanik, ulertzen da erakundeok gobernatu-administratuengandik hurbilago daudela, eta euren arazoak zeintzuk diren hobeto jakitean, errazago izango dela erantzukizunak eskatzea. Zenbaitetan, deszentralizatze funtzionala eta politikoa bereizi dira. Deszentralizatze funtzionalaren edo zerbitzu bidezkoaren kasuan, «herri administrazio bakoitzak bere erakunde instrumentalak ditu, nortasun juridikodun erakundeak, hain zuzen; halakoak dira, besteak beste, autonomiadun erakundeak, sozietate publikoak eta abar». Deszentralizatze politikoaren edo lurralde deszentralizatzearen bitartez, aldiz, «estatua baino txikiagoak diren lurralde taldeei (autonomia erkidego, probintzia zein udalerriei) ahalmenak ematen zaizkie, autonomiaren eraentzapean»3. Deszentralizatze politikoak berarekin dakarren autonomiak, berriz, esan nahi du, zenbait taldek estatuari begira erabateko independentziarik izan ez arren, euren burua gobernatu eta administratzeko barne askatasuna dutela. Espainiako Konstituzio Auzitegiaren esanetan, autonomia botere mugatua da, kasuan kasuko interesak bakarrik kudea daitezkeelako, betiere, batasun printzipioari kalterik egin gabe. Autodeterminazioa, bestalde, printzipioa eta eskubide kolektiboa da aldi berean, eta batzuetan ez da erraza bi alde horiek bereiztea. Lehenengo ulerkerari helduta, autodeterminazioak identitate berezia duen taldearen autonomia eta independentzia bidezkotzen ditu; gehienetan, hizkuntza, tradizio nahiz ezaugarri berberak izatearen ondorioz sortzen da identitate hori. Nazio Batuen 1945eko urriaren 24ko Agiriaren 1. artikuluak dioenez, erakunde horren helburuetarik bat da «nazioen artean adiskidetasun harremanak suspertzea, eskubide berdintasunaren eta herrien autodeterminazioaren printzipioari zor zaion begirunean oinarrituz (…)». Edu berean, Giza Eskubide, Eskubide Zibil nahiz Politikoei buruzko Nazioarteko Itunaren eta Ekonomia, Gizarte zein Kultura Eskubideei buruzkoaren

3 Alfonso Santamaría Pastor, Fundamentos de Derecho Administrativo, I (Madril, CERA, 1988), 244.

265

1. artikuluak —itunok 1966ko abenduaren 10 eta 16koak dira, hurrenez hurren— honela dihardu: «Herri orok du autodeterminazio-eskubidea. Eskubide horri esker, herriek, euren status politikoa askatasunez zehazteaz gain, ahaleginak egiten dituzte beren ekonomia, gizarte eta kulturaren garapena askatasunez erdiesteko». Azkenik, subiranotasunaren aspaldiko kontzeptua estatu modernoaren eredu baterakoiari lotzen zaio. Kontzeptu horrek antolamendu juridikoak lurralde zehatzaren gain duen nagusitasuna azpimarratzen du. Horrenbestez, subiranotasuna estatu boterearen ezaugarrietako bat da, azken buruan estatuak bere borondatea ezartzen duelako berori osatzen duten pertsonen eta erakundeen gain. 3. Kontzeptu juridikoak eta botere politikoa eratzeko moduen errealitatea Aintzatetsi behar da kontzeptu horiek guztiak erabilgarriak izan daitezkeela, prozesu zein errealitate politikoak baloratu eta zehazteko. Hala ere, kontzeptuok berez ez dute balio horretarako, eta batzuetan zailago bihur dezakete teorialariak erdietsi nahi duen ulermena. Har dezagun, esate baterako, subiranotasunaren ideia, eta, estatu federalaren izaera zehazterakoan, kontzeptu horrek sortarazi zuen eztabaida antzu eta luzea. Arean bere, jarrerarik muturrekoenak azaldu ziren autu horren inguruan: batzuen aburuz (Heller) federazioa bakarrik zen subiranoa; haatik, beste batzuen iritzirako (Calhoun), estatu kideak bakarrik ziren subiranoak; eta, azkenez, baziren subiranotasun elkarbanatua aipatzen zutenak ere. Adibide horri ekinez, iritzi guztiak dira eztabaidatzeko modukoak. Lehenengoei esan dakieke halako estatua estatu baterakoiaren aldagaia baino ez dela. Bigarrenei, ostera, hurrengo galdera egin behar zaie: zergatik uzten dira botere federalaren esku talde osoarentzat garrantzitsuak diren erabaki militar, ekonomiko zein juridikoak? Halaber, tesi horren defendatzaileei gogorarazi behar zaie estatu subiranoak elkartzean, konfederazioa sortzen dela. Hirugarrenei, azkenez, galdetu ahal zaie nola zati daitekeen subiranotasuna bezalako kontzeptua, alegia, zatiezina eta erabatekoa den kontzeptua. Arazo horiek guztiak sortzen dira ikusmolde estatista bati ekiteagatik (alegia, Frantziako estatu baterakoi, erabereko eta zentralista bezalako batean azpimarra jartzen duen tesiari ekiteagatik); ikusmolde horren ariora, errege absolutuen botere mugagabe eta nahierarakoari lotutako subiranotasunaren kontzeptua erabili ohi da, erregeok estatuarekin parekatuz. Ziur aski ahaztu egin da subiranotasunaren inguruko jatorrizko teoria. Teoria horrek onartu zuen subiranotasuna ez zela gerogarrenean aldarrikatu zen «be266

zain» erabateko eta mugagabea. Bodinek honela idatzi zuen: «Baieztatzen badugu erabateko boterea duela legeen menpe ez dagoenak, orduan ez dugu aurkituko printze subiranorik mundu osoan barrena, lurreko printze guztiak Jainkoaren nahiz naturaren legeri lotuta daudelako, baita herri guztietan berdinak diren zenbait giza legeri ere»4. Agian, espekulazio hutsean murgilduta, bazter utzi dugu historia bera; bestela esanik, bazter utzi ditugu Britainiako eta Ipar Amerikako inperialismoek ekarritako aldaketak, Errusiako eta Ipar Amerikako blokeen sistema edota XX. mendearen azken aldeko aldaketak5. Hainbatez, antolaketa politiko boteretsuenek grosso modo 1648 (Westfaliako Bakearen data) eta XIX. mendearen azken aldea bitartean osaturiko ikuskera alboratu behar da. Ikuskera horren araberako estatu sistema elkarren gain jarritako unitate subiranoez osatzen da. Arean bere, federazioen edo estatu federalen (Estatu Batuen, Suitza, Alemania, Kanada eta abarren) eraketa prozesua ez ezik, horien bilakaera eta egokitzapenak ere ahaztu egin dira, eta bilakaera horrexek erakusten du, esamolde juridikoen zurruntasuna ez datorrela bat eguneroko bizitza politikoarekin. Horrenbestez, tentuz eman eta jaso behar ditugu subiranotasuna bezalako kontzeptuak, hau da, historia zein politikaren aldetik kontuzko esangura dutenak. Kontzeptuok, beraz, cum grano salis hartu behar dira, boterearen lurralde banaketari buruzko alorrean erabiltzen direnean. Antzeko zerbait esan behar da gorago aipaturiko kontzeptu horien inguruan —deskontzentrazioa salbu, hori gehienbat administrazio kontzeptua baita—. Hizpidera ekar daitezkeenen artean beste adibide bat aipatzearren, gogora dezagun Hans Kelsenen kasua eta horrek estatu federalaren inguruan emaniko azalpena. Horren ustetan, zentralizatze edo deszentralizatze mailak bakarrik bereizten ditu federazioa eta estatu baterakoia edo nazioarteko konfederazioa. Kelsenen aburuz, estatu federala «estatu anitzez osaturiko estatu subirano» gisa definitzeak ez dio behaztopa egiten tesi horri ondokoagatik: «subiranotasuna Konstituzio federalari bakarrik eratxikitzean, estatu federala deszentralizatze mota bat baino ez da». Horrekin, Kelsenek adierazi nahi du estatu federalaren antolamendua osatzen dutela «hala lurralde osoan baliozkoak diren arauek, nola lurralde horretako alde batzuetan bakarrik indarrean daudenek, eta estatu arauek arautzen dituzten gaiak toki arauek arautzen dituztenak baino garrantzitsuagoak direla»6.

J. Bodin, Los seis libros de la república, I. lib., 8. kap. (Madril, Aguilar S.A., 1973), 51. Egun, XX. mendea amaitzear dagoenean, esan daiteke nagusitasun militarra duen botere subirano bakarra dagoela munduan (Ipar Amerika); ekonomiaren alorrean, aldiz, osatzeke dagoen Europar Batasun Ekonomikoa eta Japonia ditugu, guztiarekin sistema hirukoitza osatuz; sistema horrek argiro bereizitako eragin guneak ditu. 6 Hans Kelsen, Teoría General del Estado (Mexiko, Editora Nacional S. A., 1979) 273 eta 255. 5

267

Hortaz, behin kontzeptu juridiko-politikoen nahasgarritasuna argitu eta gero —eta zenbaitetan kontzeptuak lagungarriak izan daitezkeela aintzatetsita—, jarraian zehatz-mehatz jorratu behar ditugu botere politikoaren lurralde banaketa gauzatzeko moduak. Hari berari segiz, ohartarazi behar da hemen ez dela aztertuko estatu baterakoia (horren eraketa, euskarri ideologikoa eta oinarrizko ezaugarriak jadanik azaldu ditugulako), ezta erregio estatua (Italia) edota estatu federala ere (Alemania eta Suitza), azken bi estatu mota horiek Pilar Mellado Prado irakasleak jorratu dituelako, Sistemas políticos actuales izeneko lanean. 4. Autonomien estatu deritzona Denboraldi labur batzuk kenduta, azken hiru mendeetan Espainiako estatuaren antolaketa ez zetorren bat horren azpian zegoen gizarte euskarriarekin; azken buruan, antolaketa hori kanpotik ekarritako eredua zen, zentralismoan oinarritutakoa. Horrela, Frantzian abantaila izan zirenak (administrazio antolaketaren arrazionalizazio, berdintasun, erregulartasun nahiz egonkortasuna), Espainian disfuntzio huts bihurtu ziren (agintekeria, bidegabekeria, berdintasuna desberdinen artean eta desberdintasuna berdinen artean, eragingarritasun-eza, geldotasuna etab.). Zernahi gisaz, Administrazioari nahiz gobernariei egotzi ezin zitzaizkien arrazoiak zirela bide, batzuetan sistema hori ibili zen, baina gaizki, eta zebilenean ere «aldaketak gorabehera, izaki bizidunek —gizakiek barne— orekari eusteko duten prestutasunari esker» zebilen7. Espainiako konstituziogileek ondo ezagutzen zuten Espainiako historia eta, ondorenez, 1978an estatuaren eraketa eztabaidatu behar zenean, herri, hizkuntza, naziotasun eta erregio aniztasuna jarri zuten hizpidean, horien guztien elkarbizitza politikoa ahalbidetzeko. Zeregin horren emaitza autonomien estatua izan zen. Izan ere, autonomien estatua botere politikoaren lurralde banaketa antolatzeko modu berria da, eta horren ezaugarri bereizle gisa ondokoak aipa daitezke: batetik, erregio estatuaren eta estatu integralaren ereduak gainditzen ditu (hurrenez hurren, Italiako 1947ko kasua eta Espainiako Bigarren Errepublikarena); eta, bestetik, hautabide berria da, beste herri batzuetan aplikaturiko eredu federalei begira. Edozein kasutan ere, gauza

7 «Homeostasi» deritzon fenomeno horrek egokitzearekin du zerikusia, eta biologian nahiz psikologian printzipio azaltzaile moduan erabiltzen da. Horrelaxe deskribatzen du The Fontana Dictionary of Modern Thooght deritzonak, 288. orrialdean (Bungay, Suflolk, Allan Bullock eta Oliver Stallybrass, 1977).

268

berriak egin ahala ikasten direnez gero, Espainiako estatu eredu berri horrek ere, berritasunaren ondoriozko eragozpenak jasan behar izan ditu; are gehiago, sistema hori Konstituzioaren arabera sortu zenetik gaurdaino iraun dute eragozpenok. Zernahi gisaz, ezin esan daiteke Espainian federalismoa entsegu historiko hutsa izan denik edo denik. 1873ko Konstituzio proiektua alboan utzita, XIX. mendetik aurrera federalismoa izan da politikari onenen irrika, besterik ez bada, antolaketa mota hori bat datorrelako betidanik aniztasunagatik bereizi izan den estatuarekin. Egin-eginean ere, Espainiako federalismoa, Europakoaren antzera eta Amerikakoa ez bezala, dimentsio anitzekoa zen: lurraldeaz gain, federalismo horrek historia, ekonomia, kultura, filosofia edota ideologia bezalako osagaiak ere barneratu zituen. Hortaz, bada, autonomien estatua izan da dimentsio aniztasun horri erantzuna emateko asmatu den irtenbidea —egia esan, berandu asmatutakoa—. Egon ere, ia agortuta zeuden aniztasun horren konstituzio aintzatespena lortzeko bide guztiak. Zertan datza, beraz, Espainiako irtenbidea? Labur-zurrean azaltzeko, honexetan: deszentralizatze politikoa dakarren sistema ezarri da, eta sistema horren euskarriak dira, bai naziotasun eta erregioentzako aukerazko autonomiaren printzipioa, bai eskumenaren eta lankidetzaren printzipioak. Baina has gaitezen hasieratik. Espainiako Konstituzioaren testua ez da oso argia, autu horri dagokionez. Eliseo Ajak idatzi duenari ekinez, «konstituzio adostasunaren bidez, autonomi sistema gehiengoz onetsi zen, baina, hori lortzeko, eredu berria gaingiroki definitu ez ezik, zenbait arazoren konponbidea ere geroko prozesu politikorako utzi zen. Horren ildotik, Konstituzioak ez ditu zehaztu hainbat atal: autonomia erkidegoen kopurua, bertako erakundeen izaera, edota erkidego horien eta estatuaren arteko harremanak»8. Horretarako, itxaron behar izan da: aurren-aurrenik, kasuan kasuko autonomi estatutuak egin eta onetsi dira; gero, lehendabiziko autonomi hauteskundeak egin dira; eta, azkenez, autonomia erkidegoek zenbait eskumen bereganatu dituzte eta, edu berean, hainbat funtzionario zein baliabide ekonomiko transferitu zaizkie erkidego horiei. Hori guztia ezari-ezarian gauzatu da, hamazazpi autonomia erkidego dituen egungo mapa osatu arte. Aniztasuna aniztasunean dioen printzipioari men eginez —printzipio hori Tomas y Valientek aipatu zuen, autonomien estatua definitzean—, erkidegook ez dituzte eskumen berberak, ezta zertan izanik ere.

8 Eliseo Aja, «Balance Polémico. La España de las Autonomías», Historia 16, 200. zk. (1992), 51.

269

Autonomiaren aldeko prozesu konstituziogilea, alabaina, irekita dago egun ere, eskumenen eta diruaren inguruko hainbat gatazka konpontzeke baitaude. Hasteko, estatuak eta autonomia erkidegoek makina bat auzi azaldu dituzte Konstituzio Auzitegian. Edu berean, 1992. urtearen hasiera arte erabilitako finantzaketa sistemak defizit esanguratsuak ekarri ditu; sistema horren arabera, estatuko Ogasuna zerga-bilketaz eta banaketaz arduratzen da (horrek dakartzan ondorio politikoekin), eta autonomia erkidegoei, aldiz, gastuen banaketa dagokie. Nolanahi den ere, arazorik larriena ez da izan gehiegi gastatu dela (batzuetan handikeria hutsagatik gainera). Haatik, estatuaren eta autonomia erkidegoen arteko elkarlana izan da gaizki ibili dena, eta oraindik ere autu hori konpontzeke dago. Hark zentralismoaren alde egin du, hala nahita edo inertzia hutsez; beste hauek, berriz, euren identitatea sendotu dute, zenbaitetan estatuen aurrean zorrotz agertuz. Antza denez, bi-biek ahaztu dute edo, hobeto esanda, bi-biek ikasi behar dute helburu bera lortzeko lankidetza edo talde-lana zer den, Konstituzioan zirriborraturiko estatu eredua gauzatu nahi badute. Zein ote da eredu hori? Nire aburuz, horren ezaugarriak hurrengoak dira: —Hasteko, nazio subiranotasuna adierazten duen subjektu bakarra dago. Subiranotasuna egikarituz, subjektu horrek diktadurari buru eman eta Konstituzioa egitea erabaki du, besteak beste, bertako herri eta erregio guztiak bakean eta elkar ulertuz bizi daitezen. —Bigarrenez, Konstituzioan ezarritako naziotasun eta erregioen autonomiari buruzko printzipioa9 sartzen da, bertan xedaturiko aginduen menpe. Konstituzio Auzitegiaren hitzetan: «autonomia ez da subiranotasuna, eta autonomiadun lurralde antolaketa bakoitza osotasunaren zati denez gero, autonomiaren printzipioa ezin daiteke sekula izan batasun printzipioaren aurkakoa; aitzitik, batasun horren barne gauzatzen da zinezko autonomia» (4/1981 KAE). «Erkidegoaren interesak (…) kudeatzeko autonomia (…) administrazio autonomia baino zerbait gehiago da (…), legegintza eta gobernu ahalmenak ere barneratzen dituelako; hortaz, autonomia horrek izaera politikoa du» (25/1981 KAE).

9 Printzipio hori elkartasun printzipioarekin osatzen da. Egin−eginean ere, J. J. González Encinarrek baieztatu duenez, «Konstituzioak autonomi eskubidearen eta elkartasun printzipioaren arteko mendekotasuna edo lotura banaezina ezarri du 2. artikuluan; horregatik, 138. artikuluan elkartasuna “ekonomiaren oreka egoki eta zuzen” moduan definitu da, alegia, homogeneotasun gisa». El Estado Unitario-Federal (Madril, Tecnos 1985), 165.

270

—Bestalde, Konstituzioa autonomi estatutuen gainetik dago, eta, gatazkarik izanez gero, estatuaren zuzenbideak du lehentasuna, «autonomia erkidegoetako arauen gain, horien eskumen esklusibokoak ez diren gaietan» (ibidem). Arean bere, estatutuak Konstituzioarekin bat etorriz interpretatu behar dira (18/1982 KAE). Gainera, 150.3 eta 155. artikuluen ariora, estatuak nagusitasun hori baieztatzeko harmonizazio eta kontrol ahalmenak ditu. —Amaitzeko, elkarlana agertzen da. Elkarlan hori gauzatzeko moduaren gaineko eztabaida bazter utzita (koordinazioa, lankidetza ala biak batera), begi-bistakoa da «autonomismo bikoitzak edo elkarren ondoan jarritakoak» esperimentuaren porrota ekar dezakeela. Aurren-aurrenik, estatuaren eta autonomia erkidegoen arteko eskumen banaketa ez da batere argia, eta horrexek sortarazi ditu arazorik gehienak. Horrez gain, banaketa hori nekez gauza daiteke estatuaren esku-hartzea gero eta handiagoa denean, ekonomia zein gizarte harremanetan. Ezinezkoa da estatuari edo autonomia erkidegoei adjudikatzeko botere esparru bananduak bereiztea. Har dezagun, berbarako, hezkuntza arloko eskumenen gaia: alor horretan ez ote dira nahasten herri-lan, ogasun, garraio, hezkuntza eta abarreko arazoak? Non koka daiteke muga? Eskumen esparruak bereizteko modukoak direnean eta beren beregi titular bati adjudikatu zaizkionean, ez dago arazorik, baina eremu konplexuen gaineko eskumen elkarbanatuen kasuan, elkarlanean jardun behar da, eragingarritasuna eta arrazoi politikoak direla bide. Horrenbestez, Espainiako sistemak aurrera egitea nahi izanez gero, aurreiritzi eta esklusibotasunik gabeko elkarlan aparta burutu behar da, sistemaren zati desberdinak espainiar guztien beharrizanak asetzeko gobernu-makina bakarraren osagai moduan ulertuz. 5. Federalismoa eta federazioa Gehienetan, ikusmolde juridikoek ez dituzte bi alde horiek bereizten, alegia, ez dituzte bereizten doktrina (horren barruan izen ospetsuak dira Althusius, Kant, Proudhon edota Alexandre Marc) eta erakunde juridiko zehatza. On izango litzateke, ostera, bereizketa hori egitea. Arean bere, federalismoaren teoriak berarekin dakartza aniztasuna, independentzia, autonomia eta deszentralizatzea; bestela esanik, federalismoak batasunaren barneko aniztasuna bultzatu edo errespetatzen du. Federazioa ere sor daiteke boterea modu bertikalean zatituz, botere hori kontrolatu eta deszentralizatze handiagoa ziurtatzeko (esaterako, Alemaniako Errepublika Federala 1949an). Baina kontrakoa ere gerta daiteke, 271

hau da, estatu federala zentralizatze sendoagoa lortzeko eratzea (Estatu Batuen kasua), eta, behin abian jartzean, estatu horrek zentralismo handiagoa gauzatzea. Edonondik begira dakiola ere, «federazioaren gakoa —erakunde gisa— ez datza deszentralizatze, zentralizatze nahiz botereen oreka bultzatze horretan (…). Federazioa da estatu subiranoaren itxura hartzen duen erakunde-konponketa, horren ezaugarri bereizlea hauxe izanik: erabakiak hartzeko prozesuan (prozesu politikoan), gobernu zentralak kontuan hartzen ditu erregio unitateak (edo lurralde erakundeak), betiere konstituzio oinarri zorrotzaren gain (…)»10. Estatu federaletako lege edo egiturako osagaiei dagokienez, J.L. Quermonnek hurrengoak bereizi ditu: —Autonomiaren legea. Horren ariora, estatu federatu bakoitzak berari erreserbaturiko esku-hartze esparrua du, eta esparru horretan estatuak berak gauzatzen ditu gobernu, legegintza nahiz epai zereginak. Eskuarki, Konstituzioak formula negatiboen bidez mugatzen du esparru hori (hots, botere zentralaren eskumenekoa ez dena estatu federatu bakoitzaren eskumenekoa izango da). —Parte-hartzearen legea. Lege horri helduta, estatu federalaren erakunde zentralek (botere legegileek, behintzat) herritarrak eta estatu kideak ordezkatu behar dituzte. Eta, azkenik, —Tartekaritzaren edo adiskidetzearen legea. Horren arabera, sor daitezkeen eskumen gatazkak konpontzeko organo berezia eratu behar da11. Esan daiteke estatu federal orok dituela ezaugarri horiek guztiak. Hala eta guztiz ere, kontuan izan behar da estatu mota horrek izaera dinamikoa duela eta, ondorenez, okerreko ulerkerak saihesteko, lurraldean oinarritutako gobernu mailen arteko botere-banaketa aldian-aldian berrikusi behar dela. Irtenbide federala prozesu gisa azaltzen duen ikuskera horretatik, hobeto uler daiteke doktrinak federalismo bikoitzaren eta lankidetzako federalismoaren artean egin duen bereizketa. Esamolde horien bitartez prozesu horren fase desberdinak adierazi dira: fase batean, estatu nazional-federalaren eta horren osagai diren estatu kideen eskumenak zorrotz mugatzen dira, eta bestean, berriz, mugak malguagoak dira —edo ez dago mugarik—. Lehenengo kasuan, bi esparruen arteko independentzia

Preston King, Federalism and Federation (Londres, Croom Helm, 1982), 146 eta 77. Jean-Louis Quermonne, Les régimes politiques occidentaux (Paris, Editions du Seuil, 1986), 269-271. 11

272

azpimarratu nahi da, lege arrunten bitartez aldarazi ezin den independentzia, hain zuzen. Hainbatez, fase horretan eskumen banaketa zorrotza da, eta norberarenak ez diren eskumenak hartzeko ahaleginak Konstituzioaren aurkakotzat jotzen dira. Ipar Amerikakoek pisu biko pastelaren metafora erabilita deskribatu dute lehenengo fase hori (two-layer cake izenekoa erabilita). Bigarren fasean, aldiz, elkarbanatzen den esparruaren gain jartzen da azpimarra, eta ez, ordea, zatiketaren beraren gain. Kasu horretan erabili ohi den metafora marble cake edo pastel jaspetuarena da: «pastela nonahi ebakita ere, ateratzen den zatiak kolore desberdinetako osagaiak ditu nahasturik. Ez dago geruza horizontal hutsik. Lerro bertikalek eta diagonalek ia ezabatu egin dituzte lerro horizontalak (…)»12. Amerikaren kasuan, bada, lankidetzako federalismoak ekarri du gobernu federalaren esku-hartzea handiagoa izatea estatu kideen eskumeneko gaietan. Edozein prozesutan bezala, «gobernuarteko harremanek» —bi gobernu maila horien arteko elkarlana izendatzeko beste modu bat da hori— aldiak edo zikloak dituzte; horrez gain, herri bakoitzeko beharrizan bereziek dakartzaten aldaketen eragina jasan ohi dute harremanok. Horregatik, gaur egun oraindik ez dago argi estatuek euren botereak berreskuratuko dituzten ala, aitzitik, estatu zentralaren joera zabaltzailea indartuko den (Reaganen politikak aldi baterako hautsi zuen joera hori), estatu baterakoi deszentralizatu deritzona sortaraziz. 6. Ipar Amerikako estatu federala 1787. urtean, konstituziogile gehienek uste zuten hamahiru estatuen gainetik zegoen gobernu zentrala behar zela, Konfederazioak konpondu ezin zituen arazoei aurre egiteko. Edonola ere, den-denek zekiten gobernu nazionala arriskutsua izan zitekeela herritarren eskubideei begira, eta konfiantza handiagoa zuten, toki gobernuen gain. Horrenbestez, estatu federalaren zeregina mugatu eta kontrolatzeko bide egokiak aurkitu behar ziren. Helburu horren eretzean, konstituziogileek hainbat neurri hartu zituzten. Hasteko, eta zentzuzkoa zenez, estatuak berdintasunez ordezkatzeko goi ganbera (Senatua) eratu zen botere legegilearen barruan. Edu berean, estatu kideen esku utzi zen boto-eskubidea egikaritzeko baldintzak zehaztea, baita lehendakaria hautatzeko hauteslekuaren kideak aukeratzeko

12 Morton Grodzins, «The Federal System», Goals for Americans: The Report of the President’s Commission on National Goals (New York, Columbia University Press, 1960), 265.

273

baldintzak finkatzea ere. Hari berari segiz, III. artikuluaren 2. atalak adierazi zuen Auzitegi Gorenaren eskumenekoak zirela estatu federalaren eta estatu kideen arteko gatazkak. Halaber, 1791n lehenengo hamar zuzenketak edo Bill of Rights zeritzona onetsi zen. Auzitegi Gorenak 1833an Barron versus Baltimore izeneko kasuan baieztatu zuen bezala, testu horretara biltzen ziren gobernu federalari jartzeko moduko murrizketak. Azkenik, estatu federalari eratxikitako ahalmenen zerrenda zehatza ezarri zen —ahalmen gutxi eta jakinekin—, gainerako guztiak estatu kideei zegozkiela (I. art.aren 8. atala eta X. zuzenketa). Nondik-nahi begira dakiola ere, denborak aurrera egin ahala, jardun esparru baztertzaile eta zehatz horien arteko mugak ez ziren hasieran bezain argiak, batez ere, Auzitegi Gorenak Kongresuaren eskumenei buruz eginiko interpretazio zabalaren ondorioz. McCulloch versus Maryland izeneko kasuaren epaiak (1819koak) ireki zuen bide hori. Arean bere, Banku Nazionala (federala) eratu zen, eta horrek ez zuen ordaindu nahi Marylandeko estatuak bertako lurraldean gauzaturiko eragiketen gain ezartzen zuen zerga. Auzitegi Gorenak —Marshall epailearen bidez— onetsi zuen Konstituzioak eratxikitako ahalmenak bakarrik zituela Kongresuak, eta bertan ez zela bankuen inguruko aipamenik egiten. Hala ere —gaineratu zuen epaileak—, I. artikuluak xedatzen zuenez, Kongresuari eratxikitako eskumenek berez zekarten ahalmena, eskumenok betearazteko lege «egokiak eta beharrezkoak» onesteko. Magistratuaren iritzirako, «beharrezko» esamoldeak «egoki» adierazi nahi zuen, eta Estatu Batuetako Bankua gobernua kontrolatzeko modu «egokia» zenez gero, banku hori eratzea Konstituzioarekin bat zetorren. Interpretazio horri ekinez, ulertu zen eskumen federalak gobernu zentral sendoari laguntzeko tresnak zirela eta, horren ondorioz, zabaldu egin zen gobernu horrek estatu kideen barne esparruan zuen zeregina. 1930eko hamarkadaz geroztik hori berori izan da joera, duda-izpirik gabe Ipar Amerikakoen barne mendekotasunak eta herri horren eskariek bultzatuta. Egin-eginean ere, horrexek ekarri du gobernu zentralaren esku-hartzea, dela ekonomian (merkataritzan, zergetan), dela eskubide zibilen esparruan. Federazioak estatuen gain duen nagusitasun horren oraintsuko adibidea da García versus San Antonio Metropolitan Transit Authority deritzon kasuaren epaia. Horren arabera, toki nahiz estatu agintariek gutxieneko alokairuaren eta eguneko lansaioaren inguruko irizpide federalak aplikatu behar dizkiete euren enplegatuei. Hortaz, konstituzio esamoldeen anbiguotasuna eta Ipar Amerikakoen pragmatismoa kontuan hartuta, baiezta daitekeen baliozko ondorio bakarra hauxe da: federalismoak, Estatu Batuetan behintzat, ez dakar ahalmen zein erantzukizunen banaketa aldaezinik gobernu zentralaren eta erregio gober274

nuen artean. Ez dago, beraz, behin betiko erantzun edo konponbiderik. Zernahi gisaz, egoera hori ezerosoa izan daitekeen arren, badira horren ondoriozko abantailak ere: «belaunaldi berri bakoitzak bere arazo politikoak konpon ditzake, bihar-etziko belaunaldiei konponbide zaharkituak ezarri gabe» (Thomas J. Anton). 7. Bestelako estatu federalak: Kanadaren kasua Esperientzia federalak hasieran uste zitezkeenak baino ugariagoak dira. XIX. mendearen erdialdetik gaurdaino ia berrogeita hamar adibide aipa daitezke, eta, egungoak hizpidera ekarriz gero, hamalau zenba daitezke guztira: Alemania, Argentina, Australia, Austria, Brasil, Kanada, Estatu Batuak, India, Malaysia, Mexiko, Nigeria, Pakistan, Suitza eta Venezuela. Kanadako federazioa 1867koa da. Urte horretan aldarrikatu zen Ipar Amerika Britainiarrari buruzko Legea (British North-america Act izenekoa). Lege hori Westminsterko Parlamentuak onetsi zuen, orduko hiru koloniek hala eskatuta, alegia, Kanada Batuak —Ontario eta Quebecek osatzen zuten hori—, Eskozia Berriak eta Brunswick Berriak hala eskatuta. Legeak bi berezitasun zituen: lehenik eta behin, metropoliak onetsitako lege arrunta zen, kolonia horietan bakarrik aplika zitekeena; bigarrenik, legearen izaera kontuan hartuta, lege hori Kanadako Konstituzioaren lehendabiziko testu bihurtu zen, eta testu horri ondoz ondoko eraldaketak gehitu zitzaizkion, harik eta Konstituzioa deskolonizatu arte. Deskolonizazioa 1982an gertatu zen, Konstituzioa aberriratu zenean. 1867ko Legeak ezarri zuenez, Kanadako probintziak modu federalean batu nahi ziren Erresuma Batuko Koroaren menpe, eta bertako gobernua monarkia britainiarraren antzera antolatu zen. 1870 eta 1949 bitartean, lurralde berriak sartu ziren antolaketa horretan, egungo Federazioa osatu arte. Federazio horretako probintziak ondokoak dira, gaur egun: Ontario, Quebec, Eskozia Berria, Brunswick Berria, Manitoba, Britainiar Colunbia, Eduardo Printzearen Uhartea, Albert, Saskatchewan eta Ternua, baita Yukoneko lurraldeak eta ipar-mendebaldeko lurraldeak ere. Ikuspegi juridiko-politikotik abiatuta, beraz, federazioa hamar probintziak eta bi lurraldek osatzen dute. Soziologiaren ikuskeratik begiratuta, ostera, hizkuntzak, erlijioak eta Zuzenbide pribatuaren sistemak bereizitako kolonizatzaileen bi gizarte-talde daude: batetik, frantsesez diharduen Quebec eta, bestetik, ingelesez mintzatzen den Kanada —Ontario horren buru izanik—. Horrez landara, bizirik dirauten herri indigenak daude: indio inuitak eta metisak. 1867ko eraketa legeak joera zentralizatzaile argia zuen sistema federala ezarri zuen, bertan xedaturiko eskumen banaketa ikusita. Izan ere, 275

91. artikuluak eskumen multzo garrantzitsua eratxiki zion Kanadako Komunen Ganberari, batik bat, arlo ekonomikoan; horrez gain, bazterreko ahalmen hau eman zion ganbera horri: «Kanadako bake, ordena nahiz gobernu onari ekiteko legeak onestea, probintzietako biltzar legegileen eskumen esklusibokoak ez diren gaietan». Hala eta guztiz ere, hasierako asmo horrek epe luzera erreka jo zuen, Kanadako federalismoak deszentralizatzerantz jo baitzuen, zati batean Kontseilu Pribatuko Batzorde Judizialaren —Judicial Committee of the Privy Council izenekoaren— jarduerari esker. 1949. urtea arte, batzorde hori zen goreneko epai agintaria, Kanadako Auzitegi Gorenaren epaiak berrikusteko ahalmena zuen agintaria, hain zuzen. Batzorde horrek modu hertsian interpretatu zituen gorago aipatu bazterreko klausula nahiz botere federalari eratxikitako eskumenak eta, kontrara, eskuzabaltasunez interpretatu zituen 92 eta 93. artikuluetan probintziei eratxikitako eskumenak. Hortaz, bada, Estatu Batuetan gertatutakoaren aurkakoa gauzatu zen Kanadan. Estatu Batuen kasuan, Konstituzioak botere federala murriztu eta bazterreko ahalmena estatuei eratxiki zien (X. zuzenketa), baina gobernuaren eguneroko zereginak kontrako norabidea hartu du: gobernu zentrala izugarri hazi eta zabaldu da. Britainiarren nagusitasuna 1982an amaitu zen, Kanadako Gobernuaren eskaera onartu zenean; gobernu horrek Konstituzioa aberriratzeko eskatu zuen. Eskaera horren alde egin zuten hala probintzia guztiek —Quebecek izan ezik—, nola Parlamentuak. Egin-eginean ere, Kanadak 1867ko Konstituzioa eraldatzeko legea onetsitakoan, lege hori Parlamentu britainiarraren onespenaren menpe jarri zen eta, azkenez, erregeak horren gaineko sendespena eman zuen. Horretara, aurretiaz kolonia zenari buruzko legeak emateko ahalmena abolitu zen eta, aldi berean, Kanadako Konstituzioan eraldaketa esanguratsuak sartu ziren, besteak beste, Eskubide eta Askatasunen Agiria. Bide bertsutik, Konstituzioa Kanada osoan aplikatzeko moduko testua izan arren, Quebecek ezetza eman zion testu hori sinatzeari 1982an, eta artean ere ez du halakorik egin. Izan ere, gaur gori-gorian dagoen autua da gizarte-talde bien arteko harmonizazioa, Konstituzioa eraldatzeko proiektuak 1992ko urriaren 26ko erreferendumean izandako porrotak erakutsi duen bezala; proiektu horren helburua zen sistema arrazionalizatzea. Proposamenak, besteak beste, ondokoak izan ziren: —Senatu eredu berria ezartzea. Testua ikusita, argi dago Senatua eratu nahi zela erregioak eta jabeen klasea ordezkatzeko ganbera gisa. Hori gorabehera, Ottawako Gobernu zentralak izendatzen zituenez senatariak eta, bestetik, kabineteak ordezkaritza eginkizuna de facto bereganatu zuenez, Kanadako Senatua hasiera-hasieratik bihurtu 276

zen eragin ganbera hutsa, probintzia eta lurraldeen benetako ordezkaria izan behar bidean. Eraldaketak proposatu zuen senatariak hautagarriak izatea —probintziek sei senatari hautatuko zituzten, eta lurralde bakoitzak beste bat—. Horrez landara, senatarien eskumen esparrua zabaldu zen, batik bat kulturari eta natura erreserbei buruzko arazoetan; halaber, handitu egin ziren senatarien legegintzarako ekimena eta legegintza-prozesuaren kontrola. —Quebecen izaera berezia aintzatestea. Aintzatespen horrek ondorioak izan behar zituen, bai Komunen Ganberako ordezkaritzan —gutxienez eskainuen laurdena eskatu zen—, bai eta Auzitegi Gorenaren osaketan ere —hiru kide behintzat Quebeceko Zuzenbide zibilaren tradiziotik etorritakoak izan behar ziren—. —Federazio eta erregioen arteko lankidetza instituzionalizatzea, lehen ministroek urtero hitzaldiak egiteko betebeharra ezarriz. —Kanadako hizkuntz bikoiztasuna eta bertako hizkuntzak aintzatetsi eta babestea. Hainbatez, Quebecen independentziaren aldeko asmoen ondorioz, beste erreferendum bat egin zen 1995eko urriaren azken aldean. Erreferendum horretan boto-emaileei aurkeztutako formula bitxiak aurrera egin izan bazuen, ondorio esanguratsuak gertatuko ziratekeen: Quebecen subiranotasuna aintzatestea, Kanadarekin (edo, hobeto esanda, Kanadako gainerako zatiarekin) elkarte ekonomikoa eta politikoa ezarriz. Zernahi gisaz, proposamenak ez zuen aurrera egin, nahiz eta joera baten eta bestearen arteko aldea oso txikia izan —baiezko erantzuna, %49,4; ezezkoa, berriz, %50,6—. Horrela, 1995eko abenduaren 11n Quebeceko berezitasunari buruzko ebazpena eman zuen Komunen Ganberak, eta legegintzan ebazpen hori hartu behar zen oinarritzat. Hala ere, ebazpenak ez ditu inoren nahiak bete. Hauxe da ebazpenaren hitzez-hitzezko edukia: «Quebeceko herriak nahi du bere berezitasuna aintzatetsia izan dadin, eta halaxe adierazi du. Hori kontuan hartuta: »1. Ganberak aintzatesten du Quebec gizarte-talde berezia dela, Kanadaren barruan. »2. Ganberak aintzatesten du talde berezi horretan sartzen direla, hala frantsesez mintzatzen den gehiengoa —hori kultura bakarra izanik—, nola Zuzenbide zibileko tradizioa. »3. Ganberak errealitate horren ariora jarduteko konpromisoa hartzen du. »4. Ganberak botere legegilearen eta betearazlearen organo guztiei eragiten die, aintzatespen hori kontuan izan eta horren arabera jardun dezaten.» 277

Bibliografia FERRANDO BADÍA, J., El Estado unitario, el federal y el Estado regional, Madril, Tecnos, 1978. FRIEDRICH, Carl J., Gobierno constitucional y democracia, Madril, Ikerlan Politikoen Institutua, 1975. GONZÁLEZ ENCINAR, J. J., El estado unitario-federal, Madril, Tecnos, 1985.

278

XVI. ikasgaia

Ordezkaritza politikoa Santiago Sánchez González

1. Ordezkaritza: aurretiazko oharbideak Ordezkaritzak kontuzko lekua du ideia politikoen alorrean, bai eta ordezkaritzakotzat jo izan diren sistema politikoetan ere, zentzuzkoa denez. Hori gorabehera —edo, agian, horren ondorioz—, ez da erraza esamolde horren esangura argitzea. Ordezkaritza hitzaren esparru semantikoan arras ugariak dira horren pareko esamoldeak (eskuordetza, komisioa, zeinua, agindua edo diputazio izenekoa), edota ordezkaritzatik hurbil dauden adierazmoldeak (hautespena, buruzagien aukeraketa zein partaidetza). Guztiarekin ere, honela defini daiteke ordezkaritza, J. Roelsen hitzak erabilita: «matematiketako terminologia hizpidera ekarriz, ordezkaritza konposizio bikoitza da, alegia, elkarren artean antzekotasun edo loturazko harreman juridikoak eta soziologikoak dituzten bi osagaiez edo bi osagai multzoez eratutako konposizioa»1. Ordezkaritzaren kontzeptua Zuzenbide pribatuaren esparruan eratu zen lehendabizi, hots, norbanakoen arteko harremanak arautzen dituen Zuzenbidearen esparruan. Erakunde hori erabili zen, nahiko arrunta zen fenomenoa definitzeko: egintza jakin bat inoren izenean eta kontura gauzatzea. Giza harremanen eremuan oso garrantzitsua izan arren, badirudi erromatarrek ez zutela onartu ordezkaritzaren erakundea, nemo alteri stipulare potest printzipioan jarri baitzuten azpimarra. Beraz, denbora tarte luzea

1 Jean Roels, Le concept de représentation politique au dix-huitième siècle français (Lovaina, Éditions Nauwelaerts, 1969), 1.

279

igaro behar izan zen, erakunde hori sortu arte. De Castro irakasle ospetsuak idatzi bezala, «elizaren bikario-antolaketak eta antolaketa horretan usu erabili ohi zen eskuordetzak eragin zuten Zuzenbide kanonikoaren erregeletan erromatar erregelaren kontrakoa lantzea: [horren arabera] inoren bitartez egin dezaket neure kabuz egin ezin dudana, eta horrek egindakoa neuk egindakotzat joko da; erregela hori, berebat, bat zetorren merkataritzako beharrizan berriekin»2. Ikusmolde iuspribatista horri ekinez, honela deskribatu da ordezkaritzaren teknika: «pertsona baten [ordezkariaren] esku uzten da, [muga batzuen barruan] inoren [ordezkatuaren] interesean nahiz kontura jardun eta erabakitzeko ahalmena»3. Zuzenbide pribatuko ordezkaritza juridiko horren adibideak indarreko Kode Zibilera bildu dira; halakoak ditugu, besteak beste, ezkontideen arteko ordezkaritza (71. art.), seme-alaben lege ordezkaritza (162 eta 163. art.ak), absentzi (184.etik 188.erako art.ak) zein tutoretza (267. art.) kasuetako ordezkaritza, kontratu ordezkaritza (1269. art.), mandatua (1709. art.) edota inoren negozioen kudeaketa (1888. art.). Bestalde, Zuzenbide publikoaren alorrean ere ordezkaritza kasu ugari aurki ditzakegu, hala nola, erregeak nazioarteko harremanetan gauzatzen duena, diplomatikoen bidezko ordezkaritza, edota parlamentukoa; azken horretan, esaterako, diputatuak bere alderdiaren izenean dihardu, eta alderdiak, orobat, hautesleak ordezkatzen ditu. Halaber, ordezkaritzako gobernua aipa dezakegu; halakoetan herriari egotzi ahal zaizkio agintarien ekintzak, azken finean herriak hautatu dituelako agintariok. Kasu horietan guztietan, ordezkaritzaz hitz egiten da; guztiarekin, ideia horren oinarria Zuzenbide pribatuko ordezkaritza juridikoa izan arren, bi horiek ez dute gauza bera adierazten. 2. Ordezkaritza politikoaren bilakaera historikoa Esan bezala, ordezkaritzaren fenomenoa elizaren eta ordena erlijiosoen eremuan sortu omen zen. Alor hori bazter utzita, doktrinak adostasunez baieztatu du, gobernu zibil edo politikoetako lehendabiziko ordezkaritza erakundeak Erdi Aroan sortu zirela. Gisa bertsuan, ia autore guztiek diotenez, erregeen diru beharrizanek ekarri zuten elizgizon eta nobleziarekin batera hiribildu, hiri nahiz zaldunen mandatariak ere deitu behar izatea,

2 Federico de Castro y Bravo, Temas de Derecho Civil (Madril, MARISAL, Artes Gráficas, 1972), 106. 3 Ibid., 108.

280

noizean behin egiten ziren dieta, biltzar, gorte edo parlamentu bileretara. Duda-izpirik gabe arrazoi hori esanguratsua izan zen, baina ez bakarra, eta Espainiako erresumen kasuan, ezta garrantzitsuena ere. Berri fidagarrietara joz gero, lehenengo parlamentu biltzarra Leongo 1188ko Gorteetakoa izan zen (Alfontso IX.aren erregealdian), eta hirietako ordezkariei biltzar horretan modu iraunkorrean sartzeko deia egin zitzaien. Zernahi gisaz, dei hori ez zen egin arrazoi ekonomikoen ondorioz bakarrik. J. A. Maravallek frogatu duen bezala, «osagai herrikoi hori ez zen sartu kontseiluaren onerako bakarrik; horrez landara, interesatuen parte-hartze eskubidea ere aipatu zen»4. Egon ere, garai hartan —eta Espainiako Erdi Aro osoan barrena— oso sustraituta zegoen hurrengo ideia: gobernu zeregina behar bezala burutzeko, behar-beharrezkoa zen talde edo estamentu ukituek ere zeregin horretan parte-hartzea. Horrenbestez, harako osagai herrikoia sartzean, quod omnes tangit… (ab omnibus approbetur) zioen araua sendotu baino ez zen egin, alegia, guztiok ukitzen gaituen autuetan, guztiok parte hartu behar dugula dioen araua (parte-hartze hori gauzatzen zen batzuek esan beharrekoa besteek entzunda, aholkuak emanez edota erabakiak hartuz). Hori horrela zela erakusteko, printzipio horren bertsio bikaina gogoratuko dugu, hain zuzen ere, bi mende igarota ere, López de Ayala kantzilerrak bere Rimado de Palacio izeneko lanean jasotako bertsioa: E sean con el Rey al consejo llevados Perlados, cavalleros, dotores e letrados, Buenos omes de villas, que hay muchos honrados; E pues a todos attanne, todos sean llegados. Hainbatez, Iberiar Penintsulako erresumetan behinik behin, arrazoi ekonomikoez landa (zergak biltzeko beharrizana), arrazoi demokratikoek (gobernu zeregina aldez edo moldez guztien adostasunean oinarritu behar zelako usteak) eragin zuten, herriaren interesak eta sektore desberdinak ordezkatzeko erakunde eztabaidatzaileak agertzea. Dena dela, baziren parte-hartze hori azaltzeko beste arrazoi batzuk ere, berbarako: tronu oinordetza, kexa edo eskaeren aurkezpena, gerrak —halakoetan, talde armatuen edo osteen laguntza behar zen— edo, besterik gabe, erregeen ospe eta agintea (erregeek nahi zuten herritarrak zenbait egintzatan agertzea, haien boterearen norainokoa goraltzeko). Ingalaterran, nazio mailako ordezkaritza 1254an sortu zen, Henrike III.aren erregealdian; hasieran, horratik, ordezkaritza horrek nazioa

4 José Antonio Maravall, Estudios de Historia del Pensamiento Español. Serie Primera. Edad Media, 3. arg., I. lib. (Madril, Cultura Hispánica Ed., 1983), 170.

281

baino oinarri txikiagoa zuen. Urte horretan, sheriff5 izenekoei eskatu zitzaien kasuan kasuko konterrietan hautaturiko lau zaldun bidaltzeko, Westminsterren egingo zen kontseilu handi batera. Horren helburua ez zen errege aginduei men egitea bakarrik, ezpada Koroarentzako funtsak lortzea. Aurrerantzean, 1265. urteaz geroztik ohitura moduan ezarri zen, prelatu eta baroiei ez ezik, hiri nahiz hirigune txikiagoetako (boroughetako) ordezkariei ere dei egitea. Frantzian, «estatu orokorretarako deialdia egin zen 1302. urtetik aurrera —dei hori hirietako ordezkariei ere luzatuz—, garai horretan Filipe IV.ak bere herriaren laguntza behar zuelako, Aita Santu Bonifazio VIII.aren kontrako gatazkan aurrera egin ahal izateko. Estatu orokor horiek hamahiru aldiz bildu ziren XIV. mendean, zortzi aldiz XV.ean, bost XVI.ean eta behin bakarrik XVII. mendean (1614an, hain zuzen)»6. Herritarrek Behe Erdi Aroko Gorteen bileretan zuten parte-hartzea prokuradore edo ordezkarien bitartez gauzatu zen. Gaztelako Gorteetan (eta gauza bera Aragoi, Katalunia nahiz Valentziako Gorteetan) prozedura hauxe zen: deialdia erregeak egiten zuen, elizgizonei, nobleziari eta auzo biltzarrei edo hiribildu zein hirietako kontzejuei gutunak bidaliz. Gutun horietan batzarraren data, tokia eta aztergaien zerrenda zehazten ziren. Jarraian, bizpahiru ordezkari izendatzen ziren hautespen bidez, zozketaz edo txanden sistema erabilita. Ordezkariok ahalorde bereziak jaso ohi zituzten kasuan kasuko Kontzejuaren eskutik; «ahalordeok baliozkoak ziren Gorteek zirauten bitartean, eta agiri batean edo prokurazio gutunean agertarazi behar ziren (…). Ahalorde horietan, jarraibide zehatz-zehatzak eman ohi zitzaizkien ordezkariei, hain zuzen ere, erregeak Gorteei jakinarazi nahi zizkien autuei edota hiriak erregeari egiten zizkion eskaerei buruzko jarraibideak. Ordezkariek goitik behera bete behar zituzten jarraibideok, eta ezin zuten hortik kanpo jardun. Hortaz, ordezkariek aginduzko mandatua jasotzen zuten euren hiriarengandik, eta mandatua beteko zutela zin egin behar zuten. Gorteetan ahalordeok aipatu gabeko gaiak aztertzen baziren, ordezkariek jarraibide eta ahalorde berriak eskatu behar zizkieten euren kontzejuei»7.

5 Sheriff adierazmoldea sortzen da shire eta reeve hitzak batzean. Lehenengoak konterri zeritzen lurralde-administrazioko zatiketa adierazten zuen; reeve izenekoa, aldiz, Koroako funtzionarioa zen, konterri bakoitzean, epai, administrazio eta polizi zereginak betetzen zituena. 6 André Hauriou, Derecho Constitucional e Instituciones Políticas (Bartzelona, Ariel Ed., 1971), 226-227. 7 Luis. G. de Valdeavellano, Curso de Historia de las Instituciones Españolas. De los orígenes al final de la Edad Media (Madril, La Revista de Occidente izenekoaren argitaraldia, 1970), 474-475.

282

Nondik-nahi begira dakiola ere, absolutismo monarkikoaren ondorioz, Europako erresumetan emeki-emeki galdu egin zen herritarren ordezkaritza izateko ohitura goresgarri hori. Arean bere, agintekeria â&#x20AC;&#x201D;eta batzuetan indarkeriaâ&#x20AC;&#x201D; erabilita, absolutismoak estamentu desberdinen aholku zein adostasuna bazter utzi, Zuzenbidearen eraketa monopolizatu eta erabaki politikoak zentralizatu zituen. Ingalaterrako kasuan, Tudorren dinastiaren agintealdia oso luzea izan bazen ere, Erdi Aroan sortutako parlamentuak bizirik iraun zuen. Are gehiago, gerogarrenean erregeari aurre egiteaz gain, Iraultza Gloriatsuaz geroztik parlamentu horrek gobernu zereginetan parte hartu zuen: ordutik aurrera, beraz, subiranotasuna erregearen, lorden eta komunen gain zetzan. Ordezkaritza politikoaren historia modernoa hasten da ordezkaria ordezkatuarengandik emantzipatzen denean, eta hori Frantziako Iraultzaren aurreko jazokizunetan gertatu zen. 1789ko Iraultza eragin zuten gertakizunen jatorria ondokoa zen: Frantziako estatuak diru-sarrera berrien premia zuen, errege finantzak saneatu eta defizitari aurre egin ahal izateko. 1783 eta 1788 bitartean Herri Ogasuna kudeatu zuten Finantza Kontrolatzaile Nagusiek (Calonne, Brienne eta Neckerrek) eraldaketa ekonomikoa proposatu zuten, ondoz ondo. Eraldaketa horren muina hauxe zen: lurraren balioaren gaineko kontribuzioa lur horren emankortasunaren arabera ezartzea, jabearen status edo egoera kontuan hartu gabe (ordu arte, ostera, status horixe zen kontribuzioa zehazteko irizpidea). Eraldaketa gauzatu izan balitz, bertan behera geratuko zatekeen elizgizonei eta nobleziari aplikatu ohi zitzaien zerga sistema pribilegiatua, gizarte ordena berria ezarriz. Horregatik, eraldaketaren gaineko adostasuna eskatu zitzaionean Parisko Parlamentuari (nobleziak eta aberatsek osatzen zuten parlamentu hori, hots, zerga berriaren kontra zeudenek)8, horrek ez zuen erantzunik eman; horren ordez, Parlamentuak adierazi zuen halako kasuetan estatu orokorren aurretiazko adostasuna behar zela, erresumako oinarrizko legeen arabera; kidego hori ez zen batzen 1614. urtetik.

8 Ezin ahantz daiteke 1278an erakunde bihurtu zen Parisko Parlamentuak aholku eta epai eginkizunak betetzen zituela batik bat, ez, ordea, eginkizun eztabaidatzaileak. Ildo berari segiz, XIV. mendeaz geroztik erakunde horren zeregin nagusia zen errege ediktuei â&#x20AC;&#x201D;ordonances izenekoeiâ&#x20AC;&#x201D; ikusonespena ematea eta horiek erregistratzea; halakorik gabe, ediktuok ez ziren indarrean jartzen. Behin baino gehiagotan, ediktuak erresumako legeak urratzen zituela ikusita, Parlamentuak horren kontrako iritzia azaldu zion erregeari; hala ere, ediktuok erregistrora heldu zirenetan, Parlamentuak bere kexa formala adierazi zuen, edo erregistro hori derrigortuta egiten zuela argitu zuen. Autoreren batek baieztatu duenez, Parisko Parlamentuaren ahalmen hori Estatu Batuetan Marshall epaileak eginiko judicial review izeneko doktrinaren aurrekaria da.

283

Zentzuzkoa zenez, Parlamentuaren inhibitze horrek ekarri zuen eraldaketa bertan behera geratzea, estatu orokorretarako deialdiari buruzko ediktuak honako argibidea zuelako amaieran: «1614an bezala». Horrek esan nahi zuen estamentu guztiek ordezkaritza bera izango zutela, eta estamentuko boto bat zenbatuko zela —vote par ordre—. Azken buruan, aristokrazia nagusitu zitzaion erregeari. Edozein kasutan ere, gizarte maila pribilegiatuen eta erregearen arteko elkarjotze hori bestelako zerbait bihurtu zen. Oinarrian, estatu orokorretarako deialdiak ekarri zuen kasuan kasuko ordezkariak hautatzea eta cahiers de doléances izenekoak —laido koadernoak— idaztea. Parrokia, bailego, udalerri nahiz hiri bakoitzak kexa eta eskakizunen zerrenda egin ohi zuen, gero estamentuek zerrenda horiek aurkez zitzaten. Zenbait ñabardura egin behar badira ere, esan daiteke eskakizunok ondokoak zirela: ordezkaritzako gobernua izendatzea, prentsa askatasuna aintzatestea eta lettres de cachet zeritzenak9 zein zerga zama batzuk abolitzea. Erregeak, bestalde, Neckerren aholkuari ekinez, 1788ko abenduaren 27an erabaki zuen hirugarren estatuaren ordezkari-kopurua bikoiztea, estamentu pribilegiatuen jarduera neutralizatzeko; boto sistemaren inguruan, ordea, ez zen deusik aipatu. Botoa emateko sistemaren autua erabakitzeke zegoenez gero, ezinezkoa zen estatu orokorren bilera bakez gauzatzea: burgesiak botoa buruko ematea nahi zuen bitartean, elizgizonek zein nobleziak botoa estamentuka ematea defendatu zuten10. Nolabaiteko presioa egiteko, hirugarren estatuak biltzarra eratzeari uko egin zion, harik eta kasuan kasuko hauteskunde egiaztagutunak ziurtatu arte. Noblezia, aldiz, bere aldetik batu zen. Nobleziaren trikimailu horren asmoa begi-bistakoa zen: ohiko boto sistemari eustea. Aste batzuk igaro ondoren, beraz, hirugarren estatuak deia egin zien beste bi estamentuei, ahalordeak egiaztatu eta denen artean biltzarraren lanak hasteko. 1789ko ekainaren 17an hirugarren estatuak Nazio Biltzarra eratzen zuela adierazi zuen11, zergak bildu ahal izateko, batzarraldiei ekin behar zitzaiela baieztatuz. Gero, elizgizon ugari eta nobleziako zenbait ordezkari sartu ziren biltzar horretan. Uztailaren 7an Nazio Biltzarrak aldarrikatu zuen biltzar hori Biltzar Konstituziogile bihurtzen

9 Errege zigilua zeramaten eskutitzak ziren. Halakoetan, nahierara eta inolako bermerik gabe agintzen zen pertsonaren bat kartzelatzea edo deserriratzea. 10 Autu horrek izugarrizko garrantzia zuen; arean bere, 1.139 diputatutik 578 hirugarren estatuko ordezkariak eta gainerako 561 estamentu pribilegiatuen ordezkariak zirela kontuan izanda, botazioa estamentuka egin beharrean buruko egitea onartu izan balitz, emaitza burgesiaren aldekoa izango zen. 11 Sieyèsek ñabartu zuen bezala: «Esango da hirugarren estatuak ezin dituela Estatu Orokorrak eratu, baina askoz hobe!, Biltzar Nazionala osatuko du eta».

284

zela, erregearen absolutismoari amaiera eman eta errege subiranotasunaren ordez nazio subiranotasuna ezarriz. Hartara, biltzarra hasieran Nazio Biltzar gisa eratu zen, gerogarrenean Biltzar Konstituziogile bihurtzeko; hori berori izan zen aginduzko mandatutik aske geratzeko bidea, nazio ordezkaritza herrikoia ex mero motu hartu baitzen. Hortaz, ordezkaritza politikoaren aldaketa kualitatiboa hasi zen, eta aldaketa hori argi eta garbi ikusi zen biltzarrak 1790eko urtarrilaren 8an emandako jarraibidean. Bertan xedatu zenez: «Aginduzko mandatuak Kidego Legegilearen izaeraren kontrakoak dira, erakunde hori eztabaidatzailea baita oinarrian; mandatuok, berebat, sufragio askatasunaren aurkakoak dira, eta kide bakoitzak askatasun hori izan behar du, interes orokorraren mesederako; azkenez, aginduzko mandatuak kidego horretako kideen izaeraren kontrakoak dira, kideok ez baitira departamenduaren ordezkariak, nazioarenak baizik. Izan ere, nazioko sektoreak nazio osoaren menpe egon behar dira politikari begira, eta mandatuok ez datoz bat ideia horrekin. Hori guztia dela eta, hautesleen biltzarrak ezingo du aginduzko mandaturik jaso hautespen aktan, ezta modu bereizian halakorik idatzi ere. Are gehiago, biltzarrak ezingo die koaderno edo agindu berezirik eman berak izendaturiko ordezkariei». 3. Ordezkaritzako mandatuaren eraketa teorikoa Loturarik gabeko ordezkaritzaren beharrizana aipatu zuen lehenengo pentsalari ospetsua Montesquieu izan zen. «Estatu libre batean arima librekotzat jotzen den gizon orok bere burua gobernatu behar duenez, herriak bere osoan eduki behar luke botere legegilea; baina estatu handietan hori ezinezko denez gero, eta txikietan eragozpen asko daudenez gero, herriak bere ordezkarien bidez egin behar du berez egin ezin duen guztia». Bide beretik, hauxe gaineratu zuen pentsalariak: «Ez da beharrezko ordezkariek, hautatu dituztenengandik argibide orokorrak jaso dituztelarik, arazo bakoitzaren gaineko argibide partikularrak jasotzea, Alemaniako dietetan egin ohi den bezala. Egia da, horrela eginez gero, diputatuen hitza nazioaren ahotsaren adierazpide beteagoa litzatekeela; baina horrek luzamendu amaiezinak ekarriko lituzke, diputatu bakoitza beste guztien ugazaba bihurtuko litzateke eta, presa handieneko uneetan, apetatxo batek geldiaraziko luke nazioaren indar guztia»12. Urte gutxiren buruan, Ingalaterran Edmund Burkek ere ordezkaritzako mandatua defendatu zuen eta, horretarako, arrazoi tekniko edo proze-

Montesquieu, Legeen espirituaz I (Bilbo, Klasikoak, 1999), 198. or.

285

durakoez landara, zerbait gehiago ere aipatu zuen Bristolgo hautesleei zuzendutako hitzaldian (1774): «Egin-eginean ere —zioen berak—, ordezkariarentzat pozgarria izan beharko litzateke (…) bere hautesleekin batasunik estuenean bizitzea (…) eta euren artean komunikaziorik handiena izatea. Horien nahiak esanguratsuak izan beharko lirateke ordezkariarentzat, eta euren iritziak, berebat, kontuan hartzeko modukoak (…). Zernahi gisaz, gobernu eta legegintza zereginetan arrazoia eta adimena sartzen dira (…): eta zein arrazoi motak dakar erabakia eztabaidaren aurretik hartzea, edota gizaki talde batek eztabaidatu eta beste batek erabakitzen duen bitartean, azken erabakia hartzen dutenak eztabaidatzen eta argudiatzen dutenengandik [hain] urrun egotea? »Denok dugu geure iritzia azaltzeko eskubidea; [eta] hautesleen iritzia da ordezkariak (…) zinez aintzat hartu beharreko iritzi kontuzkoa. Haatik, parlamentuko kide batek aginduzko jarraibide nahiz mandatuak itsuitsuan bete behar dituela uste izatea oinarrizko oker baten ondorio da, bai eta jarraibide horien kontrako iritzi eta kontzientzia izan arren euren aldeko argudioak azaldu zein botoa eman behar duela ulertzea ere. Hori horrela ulertzeak esan nahi du gure Konstituzioaren hitzez-hitzezkotasuna ez dela behar bezala interpretatu. Izan ere, Parlamentua ez da elkarren kontrako interesak dituzten enbaxadoreen kongresua (…), ezpada nazioko biltzar eztabaidatzailea; biltzar horrek zaindu beharreko interesa guztion interesa da, eta bertako (…) abiaburua, berriz, guztion onura izan behar da (…).» Bestelakoak dira, ostera, Enmanuel Sieyèsek 1789. urtean iraultzari buruzko hizka-mizkan gobernuaren eta ordezkaritzako mandatuaren alde azaldu zituen argudioak. Sieyèsen arrazoinamendua ulertzeko, horrek —garaikide zituen Adam Fergusonek eta Adam Smithek bezala— gizarte modernoaren inguruan zuen ideia azaldu behar da. Horren ustetan, gizartea oinarrian merkataritzako eraketa da, alegia, merkatugaiak ekoitzi eta kontsumitzeko gizartea, eta horren ardatza lanaren banaketa da. Sieyèsen aburuz, beraz, lanaren banaketa da «aberastasuna hazi eta oro har merkataritzako jarduerak hobetzearen arrazoia; (…) banaketa hori politika zereginetan nahiz orotariko lan ekoizlean ager daiteke. Guztion interesa gogoan izanik —gaineratu du pentsalari horrek— gobernatzea lanbide berezi bihurtu behar dugu. Sieyèsen hitzei ekinez, gizarteak aurrera egitea nahi izanez gero, eginkizunen espezializazioa bultzatu behar da, horretara errentagarritasun handiago eta hobea erdiesten baita. Beraz, zergatik ez dira uzten politika nahiz gobernu zereginak profesionalen esku? Halakoek hobeto gauzatuko dituzte lan horiek, buruan beste kezka batzuk dituztenek baino; gainera, gizarte eginkizuna betetzen duten heinean, profesional horiek gizartea bera ordezkatuko dute… gainerako esparruetan zenbait gi286

zakik beste gizaki batzuk ordezkatzen dituzten bezala. Asmo beretik ere, P. Pasquinok hauxe idatzi du: «ikuskera horretatik abiatuta bat datoz zibilizazioa, lan banaketa eta ordezkaritza (…), eta Konstituzioaren arlo politikoari dagokionez, Sieyèsek defendaturiko ordezkaritzako gobernu modua ez da biztanle asko dituzten estatu handietako irtenbide tekniko hutsa edo bigarren mailako gobernu modu legebidezkoa; aitzitik, gobernu modu horixe da gizarte modernoari hobeto egokitzen zaiona edo, bestela esanda, commercial society13 deritzonaren etorrerari ondoen egokitzen zaiona». Edonola ere, lanaren banaketak —Sièyesen aburuz, aurrerapenaren bultzatzaile den horrek— zekarren, politika autuez beren beregi arduratuko ziren pertsona gutxi batzuk izendatzea. Horrez gain, badira gauza bera gomendatzeko beste arrazoi batzuk ere: «Gure herritarkiderik gehienek —esan zuen Sièyesek Nazio Biltzarrean 1789ko irailaren 7an— ez dute nahiko heziketarik ez astirik, Frantzia gobernatzeari buruzko legeez zuzenean arduratzeko; horien iritzia azalduko da, ordea, ordezkariak izendatzen dituztenean (…). Hori horrela izanik, on izango litzateke zeregin horietarako pertsonarik prestatu eta trebeenak hautatzea, alegia, gainerako guztien izenean nahita jardungo duen gobernu-elitea izendatzea». Horiek guztiak ziren, bada, Sieyèsek ordezkaritzako gobernuaren alde, hots, gaitasunean oinarritutako gobernu baten alde, aipatu zituen arrazoiak. Halaber, aginduzko mandatuaren gainetik ordezkaritzako mandatua defendatzeko, Burkeren tesiari ekin zion. Zernahi gisaz, Frantziaren kasuan gaia lehendik landuta zegoen, Luis XVI.ak berak, 1789ko ekainaren 23an eginiko adierazpenean, hauxe ezarri baitzuen: «Erregeak hurrengo ahalmen murrizketak kasaziopean jarri eta deuseztatzen ditu, Konstituzioaren, deialdi gutunen eta estatu interesen aurkakoak izateagatik: diputatuen askatasuna ukituz, estatu orokorretan eztabaidak gauzatzeko bideak oztopatzen dituzten murrizketak (…). Maiestate horrek honakoa adierazten du: estatu orokorren hurrengo bileretan, koaderno nahiz mandatuak ez dira aginduzkoak izango; haatik, diputatu hautatuen uste eta iritzi onaren menpe jarritako jarraibide hutsak izango dira». Sieyèsek ordezkariaren eta nazio batasunaren ideiak batu zituen, ondokoa baieztatuz: «Bailego baten biltzarrean, ez zenukete nahi izango hautatu berria den pertsona gutxiengoaren bozeramaile izatea, gehiengoaren aurrean; gisa bertsuan, ez duzue nahi izan behar erresumako herritar guztien diputatuak bailego edo udalerri bateko herritarren botoa bakarrik aintzat hartzea, nazio osoaren borondatearen aurka. Horrenbestez, diputatuak bete

13 Pasquale Pasquino, «Emmanuel Sieyès, Benjamin Constant et le Gouvernement des Modernes», Revue Française de Science Politique (37. lib., 2. zk., 1987ko apirila).

287

beharreko aginduzko mandatu bakarra nazio botoa da: diputatuak bere zuzeneko komisio-emaileen agindua bete beharko du, agindu hori nazio botoaren araberakoa den heinean bakarrik». Ordezkaritza politikoaren ikuskera horri helduta, beraz, bete-betean apurtzen dira ordezkariaren eta horren hautesleen edo mugabarruaren arteko loturak, ordezkari hori (beste batzuekin batera) nazio politikaren egile bihurtuz. Garai berean, aldiz, ideia zeharo desberdina agertu zen; horren ariora, subiranotasuna herrian datza eta ezin besterendu daiteke. Orduan, zer-nolakoak dira herri horren ordezkari gisa dihardutenak? Herriaren fideikomisodun edo agente hutsak direla esan ohi da. Ordezkaritza ulertzeko modu horren erakusbidea da Virginiako Eskubide Adierazpenaren (1776koaren) bigarren artikulua; artikulu horrek honetara dihardu: «Botere oro herrian datza eta, ondorenez, herriak eratortzen du botere hori; magistratuak, beraz, boterearen administratzaile eta zerbitzariak baino ez dira, eta herriak edozein unetan eskatu ahal die kontuak azaltzea». Ulerkera horrek —nahi edo ez— ekiten dio Rousseauk 1762an argitaraturiko Gizarte-hitzarmena izeneko lanean agertarazten den teoriari. Rousseauren aburuz, «potentzia exekutiboa eskuetan dutenak ez dira populuaren nagusiak, haren mandatariak eta zerbitzariak baizik; honek kargu hori plazer duenean eman edo berdin ken ahal diezaieke»14. Rousseauren ustetan, bada, ezin daiteke eskuordetu herriaren borondatea (edo subiranotasuna). Teoria horri ekinez, ordezkaria autonomiarik gabeko kudeatzailea da, eta, karguan iraun ahal izateko, ordezkari horrek beraren gain jarritako konfiantzari eutsi behar izango dio. Frantziako 1793ko Konstituzioari erantsitako Eskubideen Adierazpenak —konstituzio hori ez da sekula aplikatu— Rousseauren ulerkera berridatzi zuen 25 eta 29. artikuluetan. Hauxe xedatu zuten artikuluok, hurrenez hurren: «Subiranotasuna herrian datza; subiranotasun hori bakar, zatiezin, preskribaezin eta besterenduezina da» eta «Herritar guztiek dute legearen eraketan parte hartzeko eskubidea, bai eta euren mandatari nahiz agenteak izendatzeko eskubidea ere». 4. Ordezkaritzako mandatua modu juridikoan gauzatzea Ordezkaritzako mandatuaren lege oinarriak Gizaki eta Herritarraren Eskubideen Adierazpenean nagusiarazi ziren lehenengoz, bertan ondokoa xedatu baitzen: «subiranotasun ororen jatorria nazioan datza, batik bat. Organo zein gizabanakoek ezin dute egikaritu nazioak beren beregi eratorri

288

J. J. Rousseau, Gizarte-hitzarmena (Bilbo, Klasikoak, 1999), 130. or.

ez duen aginterik» (3. art.). «Horretara ulertutako subiranotasuna ez dagokio erregeari —Antzinako Erregimenean uste zen bezala—, ezta gizartea osatzen duten gizabanakoei ere —Rousseauk zioen moduan—, ezpada nazioari, nazio hori bertako herritarrengandik bereizitako izakunde moduan ulertuta»15. Ildo berari segiz, Frantziako 1791ko Konstituzioak hasierako esparru juridiko hori osatu zuen, 7. artikuluan aginduzko mandatua debekatuz; horrela, goitik behera hautsi zen ordezkaritzaren jatorrizko ideia iuspribatistarekin egon zitekeen lotura. Subiranotasun herrikoiaren gainetik nazio subiranotasuna aintzatesten denetan, eskuarki Konstituzioan bertan jasotzen da aginduzko mandatuaren debekua. Egin-eginean ere, Frantziako ereduari ekinez, Europan XIX. mendean eta XX. mendearen lehenengo erdialdean onetsi diren hainbat konstituziotan jaso da debeku hori, besteak beste: Belgika (1831), Italia (1848 eta 1948), Prusia (1850), Suedia (1866), Austria (1867), Alemania (1871 eta 1949); Suitza (1847), Holanda (1887) edota Danimarkako konstituzioetan (1915). Britainia Handian, aldiz, ez dago Europakoen antzeko gorengo araurik; gainera, diputatuak zein barrutitan hautatu eta barruti horretako arazoak Komunen Ganberan azaltzeko ahaleginak egiten dira; hala ere, hitzarmenez aintzatetsi da Parlamentuko kideei ezin zaiela jarraibide zehatzik eman. Ipar Amerikako 1787ko Konstituzioak, bestalde, aipatu ere ez du egin mandatuaren izaera, eta badirudi konstituziogileen asmoa izan zela errepublika eratzea —eta ez demokrazia—. Errepublika hori zuzendu behar zuen «herritar hautatuen kidegoak; herritar horien jakituriak ahalbidetuko zuen herriaren benetako interesa bereiztea eta, horrez gain, herritarron abertzaletasuna nahiz justizi zaletasuna, ziur aski, aldian aldiko edo zatikako ulermenei gailenduko zitzaien». Hortaz, bada, erabat bazter utzi dira aginduzko jarraibideak. Edozein kasutan ere, ahulduta izan arren, ordezkari eta ordezkatuaren arteko loturak indarrean dirau nolabait, hurrengo inguruabarrek erakusten duten bezala: alderdi politikoen barruko diziplinak, Ordezkarien Ganberako diputatuen agintealdiaren iraupen laburrak (bi urte), edota estatu bakoitzeko hautesleei begira diputatuok erakutsitako sentikortasunak. Espainian, nazio subiranotasuna eta ordezkaritzako mandatua 1812ko Konstituzioan sortu ziren. Subiranotasuna, esaterako, 3. artikuluan sendetsi zen. Ordezkaritzako mandatuari dagokionez, ostera, 100. artikuluak jaso zuen diputatu hautatu bakoitzari emandako boterearen formula: «(…) ahalmen zabalak ematen zaizkie guztiei zein bakoitzari banan-banan, euren aginduen araberako eginkizun ohoregarriak betetzeko, eta Gorteetako

Maurice Duverger, Les Constitutions de la France (Paris, PUE 1971), 39.

289

gainerako diputatuekin batera, nazioaren onerako erabakiak hartu ahal izateko, Espainiako nazioaren ordezkari moduan (…)». Halaber, 27. artikuluak hauxe ezarri zuen: «Gorteak dira nazioa ordezkatzeko diputatuen biltzarrak». Antzeko zerbait adierazi zuten 1859ko Konstituzioaren 40. artikuluak eta 1931koaren 53.ak. Azkenez, Espainiako 1978ko Konstituzioak 67.2. artikuluan dioenez, «Gorte Nagusietako kideak ez dira aginduzko mandatupean egongo».

5. Ordezkari politikoaren eginkizunak izandako bilakaera Bilakaera horretan, argiro bereiz daitezke bi aldi, bai eta horien osteko hirugarren fase bat ere, egungoa, arazotsua eta ordezko irtenbiderik gabekoa. Lehenengo aldia aginduzko mandatuarena da. Fase horretan, ordezkariak ordezkatuaren jarraibideak jaso, eraman eta haren bozeramaile gisa jardun besterik ez du egiten. Hortaz, nonzerberri hutsa izanik, bitartekari horren zeregina ezeztatu nahiz ordeztu ahal da, ezer hautsi gabe. Bestela esanik, ez du axola nor den mezularia, eta horregatik maiz-sarri zozketaren sistema erabili ohi da, berori izendatzeko. Beste alde batetik, estamentu guztiek eta hiribildu nahiz hiri ororen ordezkariek taldea osatzen dute, eta talde horrek eta erregeak kidegoa osatzen dute vis- à-vis, hain zuzen ere, botere politikotik kanpo dagoen kidegoa. Arean bere, kidegoak botere horri azaltzen dizkio bere laido zein demandak eta, aldi berean, horren eskariak entzun ohi ditu. Ildo bertsutik, ordezkarien taldea kidego iragankorra edo aldian aldikoa zen: erregeak idatzitako deialdiaren aztergaien zerrendako autuak aztertu eta konpondu bezain pronto desegin behar zen kidego hori. Absolutismoaren kontrako iraultzek, ordea, beste zerbait onartu zuten: politikan estamentu loturak desegitea eta, Zuzenbideari zegokionez, gizabanako guztiak parekatzea —betiere, salbuespen esanguratsuekin—. Horrekin bigarren fasea hasi zen, alegia, ordezkaritzako mandatuarena. Fase horretan: —Hautatua izandakoan, ordezkariak hautesleekin zuen zilborrestea hausten du; horrela ordezkari horrek independentzia eskuratzen du, «nazio interes»aren edukia zein den eta horren araberako jarduna nolakoa izan behar den bere arioz erabakitzeko. —Behin bildutakoan, sufragio-pribilegioa duten gizarte sektoreen ordezkariek biltzar eztabaidatzaile, legegile eta autonomoa osatzen dute. Estatuaren barneko organo horrek, nolabaiteko iraunkortasu290

na ez ezik, gizarteko beste kideen16 gaineko erabakiak hartzeko ahalmena ere badu. Gauzak horrela, ordezkatuentzat oinarrizko arazo bihurtzen da ordezkaria nor izango den erabakitzea. Horrenbestez, fase horretan garrantzitsuena izango da ordezkariaren hautespena edo izendapena. Bigarren Mundu Gerra amaitu eta sufragioa orokor bihurtu zenean, politikaren munduan indarrez sartu ziren masa-alderdiak. Alderdiok XIX. mendearen amaieran eta XX.aren hasieran sortu ziren, hala langileak mugiarazteko, nola biztanle gehienak politikan parte hartzera bultzatzeko. Halako alderdiak ibil zitezen, iraganean pentsaezinak ziren antolaketa, dedikazioa eta baliabideak behar ziren. Halaber, alderdi horiek gobernuan edo oposizioan eragingarriak izango zirela ziurtatzeko, parlamentukideen boto diziplina zorrotza ezarri zen. Halako zerbait gertatzen da gaur egun alderdi «oro-harrapatzaile» edo catchall-parties izenekoekin. Egungo fase hau hautespeneko mandatu deitu ahal da17. Fase horretan, hautatua izatea nahi duen ordezkarigaiak kale egingo du, bakarrik badihardu; are gehiago, ordezkarigai horrek ez badu baliabide ekonomiko esanguratsurik, jendeak ezagutu ere ez du egingo. Horrenbestez, hautatua izateko gutxieneko aukera nahi izanez gero, hautagaia alderdi politiko batera afiliatu beharko da —edo halako alderdi batean sartu beharko da, ageriko zein ez hain ageriko modu batean—; arean, erakunde kolektiboak diren heinean, alderdi horiek hautesleei aurkeztu behar diete gobernatzeko programa. Hautatua izanez gero —gehienetan, alderdiari atxikitzearen ondorioz—, ordezkaria bere parlamentu-taldeko boto jarraibideen menpe geratzen da eta, erregela baieztatzeko salbuespenak bazter utzita, ordezkari horrek agintealdi osoa agortuko du eragiketa bereko batugai huts moduan, hots, parlamentuko boto zenbaketaren batugai moduan. Ordezkaria taldea da. Hori gorabehera, legearen hitzez-hitzezkotasunari helduz gero, diputatuak —gizabanako gisa— nazioa edo herria ordezkatzen du, oraindik ere. Ulerbidez, Espainiako 1978ko Konstituzioaren 66. artikuluak dioenez, Gorte Nagusiak Espainiako herriaren adierazgarri dira; eta 67. artikuluak

16 G. Sartorik zuzen ohartarazi zuen bezala: «Erdi Aroko ordezkaritza kidegoak aginduen eta agintarien arteko loturak ziren: ordezkari horiek norbait ordezkatzen zuten beste inoren aurrean. Hala ere, parlamentuaren (edo biltzar legegilearen) ahalmenak hazi zirenean eta erakunde hori estatu antolaketaren ardatz bihurtu zenean, ordezkaritza kidegoek beste eginkizun bat bereganatu zuten: herritarrak ordezkatzeaz gain, horien gaineko gobernua gauzatzea», Elementos de Teoría Política (Madril, Alianza Ed., 1992), 230. 17 Fase horri hautespeneko mandatu deitu izan zaio ondokoagatik: ordezkaritzako demokrazien ordez, gehiengoaren printzipioan oinarritutako hautespen demokraziak agertzen direlako. Horren adibiderik argiena izan daiteke Westminsterko demokrazia, baina baita Espainiako demokrazia ere, 1982 eta 1993. urteak bitartean.

291

xedatu duenez, ostera, Gorte Nagusietako kideak ez dira aginduzko mandatupean egongo. Nola uler daiteke hori? Konstituzio adierazpen horiek bateraezinak diren ideia eta errealitate politikoa nagusiarazi dituzte: batetik, ordezkari guztiak —batera zein banan-banan— nazioaren edo herriaren ordezkariak dira; baina, bestetik, alderdi politikoek errealitatean duten nagusitasunak erakusten du hautespena ez dela banakakoa, eta diputatua ez dela loturarik gabeko ordezkaria. Konstituzio adierazpen horien bat ez-etortzea dela eta, aspaldi sortu ziren ordezkaritza teknika berriak; aldi berean, hausnarketa kritikoa hasi zen. Teknika berriekin hasteko, sobiet izenekoak ekar daitezke hizpidera, hots, Errusian 1905eko iraultza bitartean sortu ziren langileen kontseilu ospetsuak. Kontseiluok kontuak azaldu behar zituzten egindakoaren gain, eta edozein unetan ezezta zitezkeen halakoak. Halaber, talde berean sar daitezke —kooperatibismo faxistaren ikuspegitik, betiere— estatuaren mendekoak izanik, lanbide oinarriaren gain eratu ziren teknikak; teknika horien bidez, ordezkaritza politikoaren ordez, eginkizun edo interesen araberako ordezkaritza jartzea proposatu zen. Espainian Francoren diktadura zegoen garaian, ordezkaritza mota horri ordezkaritza organiko deitu zitzaion, horren «berezko» izaera azpimarratzeko. Orduan esan ohi zen sistema horrek erakunde zehatz batzuen inguruan batzen zuela herria, hain zuzen ere, herri horren bizitzari eta lanari lotutako erakundeen inguruan. Erakundeok ziren, batetik, familia nahiz udalerria eta, bestetik, sindikatu bertikal zeritzona. Edonondik begira dakiola ere, begiak demokrazien esparrura irauliz, bi oharbide egin behar dira. Aurren-aurrenik, eta Rubio Llorente irakasleak adierazi duen bezala: «Zergatik ez da onartzen zinezko ordezkaritza politikoa parlamentuko taldeek dutela (…), eta taldeok direla hautesleen agindu juridikoetatik aske diharduten ordezkariak? (…) Ez dut ulertzen zein den hori onartzeko eragozpena; argi dago, egon ere, ulerkera horretatik ezin daitekeela honako ondorioa atera: alderdiaren borondatea horren izenean hautaturiko ordezkariei ezarri ahal izatea»18. Beste alde batetik, ordezkaritzak politikari begira egun duen alderik garrantzitsuena —banakako edo taldeko eraketa bazter utzita— hauxe da: ordezkariari zein kudeaketa lan egotzi eta horiek gauzatzean, zin-zinez erakutsi behar dituen sentikortasun eta erantzukizuna. Egineginean ere, ordezkaria sentikorra izan behar da, ordezkatuen eskari eta arazoak kontuan hartu eta behar bezala konpontzeko. Orobat, herritarrek hautatzen dute ordezkaria, eta, horien begietarako, ordezkariak arduratsuak

18 Francisco Rubio Llorente, «El Parlamento y la representación política», Jornadas de Derecho Parlamentario, I. lib. (Madril, Diputatuen Kongresua, 1985), 162-163.

292

izan behar dira, euren jardueren gaineko kontrola eta erantzukizuna izanik. Hari bertsutik, gaurko doktrinak ordezkaritza politikoaren inguruan emaniko definizioak bat datoz ulerkera horrekin. Maurizio Cottak, esaterako, hauxe adierazi du: «Ordezkaritza politikoa erantzukizun politikoa instituzionalizatzeko sistema moduan defini daiteke; instituzionalizazio hori gauzatzen da, erakunde politiko garrantzitsu batzuk askatasunez izendatzen direnean»19. Oraintsuago, N. Bobbiok honetara idatzi du: «(…) jendea ordezkaritzako demokraziaz mintzatzen denean, ordezkari esamoldeak bi ezaugarri berezi dituen pertsona adierazi nahi du: a) pertsona horrek hautesleen konfiantza du, beroriek hautatu baitute eta, ondorenez, horiei begira bakarrik izango du erantzukizuna, alegia, beste inork ezingo du ordezkaria bere kargutik kendu; b) erantzukizun hori, alabaina, ez da zuzeneko erantzukizuna izango, ordezkari horrek gizartearen interes orokorrak zaindu behar dituelako, eta ez talde baten interes bereziak»20. Bibliografia BIRCH, A. H., Representation, Londres, The MacMillan Press Ltd., 1979. PITKIN, H. F., El concepto de representación, Madril, Konstituzio Ikerlanen Zentroa, 1985. SARTORI, Giovanni, Elementos de Teoría Política, Madril, Alianza S. A. PORRAS NADALES, Antonio J. (arg.), El debate sobre la crisis de la representación política, Madril, Tecnos S. A., 1996.

19 Maurizio Cotta, «Rappresentanza Politica», Dizionario di Politica (Turin, UTET, 1976), 844. 20 Norberto Bobbio, The Future of Democracy (Cambridge, R. Bellamyren argitaraldia, Polity Press-Basil Blackwell, 1987), 48.

293

XVII. ikasgaia

Sufragioa eta hauteskunde-prozesuak Pilar Mellado Prado

1. Sufragio-eskubidea lortzea Sistema politiko demokratikoetan, sufragioaren bitartez hautatzen dira erantzukizun politikoa izan behar duten horiek. Herritarrek, beraz, euren agintariak hautatzen dituzte. Alabaina, nortzuk dira hautesleak? Eta sufragio hori zer da? Agintariak hautatzeko eskubide orokorra ala herritar gutxi batzuei dagokien eginkizun hutsa? Sufragioari buruzko teoriek lotura estu-estuak dituzte subiranotasunari buruzko teoriekin. Horrela, herriaren subiranotasunari buruzko teoria onartuz gero, herritar orok eskubidea du, guztion borondatea eratzeko orduan. Horixe da, hain zuzen ere, Rousseauren aspaldiko teoria: herritar orok parte hartu behar du biltzarrak hautatzeko orduan; beraz, herritar orok sufragio-eskubidea du (eskubide-sufragioari buruzko teoria). Haatik, nazioaren subiranotasunari buruzko teoria onartuz gero, gauzak goitik behera aldatzen dira. Kasu horretan, Nazioa berezko erakunde juridikoa da, nazio hori osatzen duten gizabanakoen gain lokabe. Inork ezin du nazioaren izenean hitzik egin, Konstituzioak ez badio horretarako titulurik ematen. Konstituzioaren aginduz, hautatutako biltzarrari badagokio nazioaren izenean hitz egiteko eskubidea, orduan biltzar horrek erabakiko du zein herritarri dagokion biltzarra bera hautatzeko eginkizuna. Esangura horretan, Konstituzioak eginkizun hori eman diezaieke euren aberastasun oparoa dela-eta gobernu-erabakien pisua beren gain har dezaketenei; halakoek, aberatsak izanik, badute behar besteko denborarik, nazioari axola zaizkion gaietan hausnarketa egiteko (eginkizun-sufragioari buruzko teoria). 295

Bistan denez, sufragioa eginkizuna dela uler daiteke; Frantziako 1791ko Konstituzioak teoria hori jaso zuen lehendabizikoz. Bestalde, sufragioa eskubidea dela uler daiteke; hala egin zuen, berbarako, Frantziako 1793ko Konstituzioak. Bereizketa horrek egundoko garrantzia izan du historian zehar, baina gaur egun inork ere ez du zalantzan jartzen sufragioa eskubidea denik. Zinez, herritar guztiak ez dira hautesle eta hautagai; baina horren arrazoia ez da sufragioa gutxi batzuei eratxikitako eginkizuna izatea. Aitzitik, horren arrazoia da, besterik gabe, herritar horiek baldintza jakin batzuk ez betetzea (erroldan ez agertzea, gutxieneko adina ez izatea…) edo, osterantzean, beren ezgaitasun edo jokabidearen ondorioz, judizio bidez eskubide hori erabiltzeko aukera galdu izana. Ordezkaritzako demokraziaren historia, aldi berean, borroka baten historia izan da, alegia, sufragio unibertsalaren eskubidea lortzeko borrokaren historia. 1.1. Sufragio murriztua Sufragio murriztuaren kasuan, herritarrak hauteskundeetan parte hartzeko gauza izango dira, baldintza jakin batzuk betetzen badituzte, aberastasun edo gaitasunari buruzkoak, hain zuzen ere. Esandakoaren ariora, sufragio murriztua bi motatakoa izan daiteke: a) Aberastasunaren araberako sufragioa Kasu horretan, herritarrak hautesle izan daitezen, nahitaezkoa da herritar horiek aberastasun pertsonala edukitzea eta, aberastasun horrekin, zuzeneko zerga zehatza egiteko gauza izatea. Zuzeneko zerga horri «hauteskunde-zentsu» deritzo; hemeretzigarren mendean, Frantziak eta Espainiak sistema hori izan zuten. Beste batzuetan, hautesle izateko, nahikoa da zenbait ondasun higiezinen jabe izatea; horixe izan zen, alegia, Britainia Handiko sistema, 1832. urtea arte. René Rémondek idatzi bezala, «eskubide politiko guztiak oso-osorik eskuratzeko, nahitaezkoa zen aberastasun-maila jakin bat izatea; aberastasun hori bi modutara egiazta zitekeen: urteko zerga ordainduz edo lurretatik hainbat errenta eskuratuz»1. Nabari denez, sufragio mota hori aberastasunaren araberakoa zen. Burgesek arma gisa erabili zuten sufragio hori, aristokratei kendutako botere politikoari eusteko. Horren ondorioz, bi herri bereiz zitezkeen: «legezko herria» (hori zergadunek eta lur-jabeek osatzen zuten, eurek baitzuten

296

R. Rémond, La vie politique en France, 1789-1848, (Paris, A. Colin, 1965), 105.

botoa emateko eskubidea) eta «egiazko herria» (gainerako herritarrek osatzen zuten hori, ez baitzuten botoa emateko gaitasunik). Hori dela eta, burgesek monopolioa eskuratu zuten, ordezkariak hautatzeko orduan2. Espainian, aberastasunaren araberako sufragioak bi aldi izan zituen: 1836. urtetik 1868. urtea arte, eta 1877. urtetik 1890. urtea arte. Europako gainerako herrietan, aberastasunaren araberako sufragioa desagertu egin zen XIX. mendearen bigarren erdian. Estatu Batuetan, aldiz, «hauteskunde-tasa» (poll-tax) izeneko sistemak indarrean iraun zuen, 1963. urtean XXIV. konstituzio-zuzenketa onetsi arte. b) Gaitasunaren araberako sufragioa Gaitasunaren araberako sufragioak eta aberastasunaren araberakoak oinarri berbera dute: sufragioa kendu behar zaie jakite zehatz batzuk ez dituztenei, hots, hezkuntza-maila jakina ez dutenei; adibidez, irakurtzen eta idazten ez dakitenei (Frantziako III. urteko Konstituzioa). Estatu Batuetan, gaitasunaren araberako sufragioaren baitan, formula berezia asmatu zen, XV. konstituzio-zuzenketa (1870. urtean onetsitakoa) bete zedin eragozteko; zuzenketa horrek debekatu egin zuen kolore edo arrazaren arabera boto-eskubidea murriztea. Arean bere, zenbait estatutan, «beltzen sufragio» izenekoa murrizteko, hauteskunde-legerian klausula umiliagarri eta diskriminatzailea barneratu zen. Klausula horri «aitonen klausula» zeritzon. Klausula horren bitartez, aberastasunean edo jakiteetan oinarritutako baldintzak ezarri ziren; alabaina, beltzak baldintza horietatik salbuetsita geratu ziren, 1867. urtea baino lehen botoa emanez gero edo botoa eman zutenen zuzeneko ondorengoa izanez gero. Auzitegi Gorenak, 1915. urtean, klausula hori Konstituzioaren aurkakoa zela adierazi zuen. 1.2. Sufragio unibertsala Sufragio unibertsalak berez dakar herritar guztiak hautesle eta hautagai izatea, euren aberastasun pertsonala, hezkuntza, arraza, kolorea, sexua, erlijioa eta abarrekoak kontuan hartu gabe. Edozein modutan ere, sufragioa ez da sekula ere guztiz unibertsala. Beste modu batera esateko, une eta toki guztietan, mugapen materialak edo juridikoak ezartzen dira, eta, mugapen horien ondorioz, herritar batzuk hauteskunde-kutxetatik eta kargu publikoetatik baztertuta geratzen dira. Herritar horien kopurua aldakor eta zehaztugabea da.

Ph. Ardant, Institutions Politiques et Droit Constitutionnel (Paris, LGDJ, 1992), 193.

297

Mugapenik ohikoenak jarraikoak dira: a) Naziotasuna Naziotasuna, izatez, gizabanakoa estatu jakin batekin batzen dituen lotura juridikoa da. Orokorrean, sufragio-eskubidea eskubide guztiz politikoa denez gero, naziokoei bakarrik ematen zaie. Nolanahi den ere, Maastrichteko 1992ko Hitzarmenak, «herritartasun europarra» ezartzean, bigundu egin du naziotasunaren eskakizuna, Europar Batasuneko kide diren herrien artean. Horrela, Maastrichteko Hitzarmenaren aginduz, herri horietako herritarrek botoa eman dezakete eta hautagai izan daitezke, euren legezko bizilekua zein herritan egon eta herri horretako udal hauteskundeetan. b) Sexua Emakumezkoei boto-eskubidea ez emateko arrazoiak era askotakoak izan dira; argiago esateko, herrian herrikoak izan dira. Alabaina, bi sexuak desberdinak direla uste izateak eragin du, orokorrean, emakumezkoek boto-eskubiderik ez izatea. Zenbait pentsalarik, besteak beste, Condorcetek eta J. S. Millek, emakumezkoen sufragioaren alde egin zuten. Zernahi gisaz, sufragio hori ez zen Europako hauteskunde-legerietan jaso, harik eta Lehenengo Mundu Gerra bukatu arte3. Emakumezkoei sufragioa ukatzeko, orotariko argudioak plazaratu dira: emakumezkoak arimarik ez izatea (Niceako Kontzilioa, 325. urtean); emakumezkoaren botoa kontserbadoreagoa izatea; emakumezkoek irudiari garrantzi handiagoa ematen diotenez gero, euren botoak boterea pertsonalizatzea ahalbidetzea… Emakumezkoei botoa ukatzeko izan dira beste argudio batzuk ere, konparazio baterako, jarraikoak: —gizonezkoak, antza, emakumezkoak baino azkarragoak izatea; —emakumezkoak familiaren baitan eginkizun garrantzitsua betetzea; —gizonezkoek emakumezkoen botoaren gain eragin handia izatea; —emakumezkoak berak botoa emateko interesik ez izatea4.

3 Estatu Batuetan, Wyomingo estatuak emakumeei sufragioa aitortu zien 1869. urtean. Estatu Batuetako federazio osoan, sufragio hori 1920. urtean ezarri zen; Britainia Handian, 1928. urtean; Espainian, 1931. urtean; eta Frantzian, 1944. urtean. Suitzako federazioan, 1971. urtean, horren inguruko erreferenduma egin zen, eta erreferendum horretan emakumeei sufragioa aitortu zitzaien; kantoiei dagokienez, ordea, azpikantoi batek sufragio hori ukatu zuen erreferendum bidez. 4 Capezzuoli y Capablanca, Historia de la emancipación femenina (Buenos Aires, Futuro argitaletxea, 1966), 24.

298

c) Adina Sufragio-eskubidea erabiltzeko, gutxieneko adina izan behar da; munduko hauteskunde-legeria guztiek ezarri dute betekizun hori. Herri askotan (ulerbidez, Espainian), hauteskundeetarako adina bat dator adinduntasun zibilarekin; beste batzuetan, ostera, botoa emateko adin handiagoa izan behar da. Egungo joera da, halaber, gutxieneko hauteskunde-adina 18 urtekoa izatea (Espainia, Italia, Frantzia, Britainia Handia, Suedia). Adinaren araberako mugapen horrek azalpen argia du: nahitaezkoa da eskubide politikoaren titularrak gutxieneko kontzientzia izatea, herritar gisa, politikaren arloan. Aipatzekoa da, bestalde, zenbait kasutan botoa emateko adina ez datorrela bat hautagai izateko adinarekin. Esate baterako, Italian, 25 urte izan behar dira Errepublikako Senaturako hauteskundeetan botoa emateko; 40 urte izan behar dira, ordea, hautagai izateko. d) Ezgaitasunak Orokorrean, hauteskunde-legeriek sufragio-eskubidea kentzen diete nolabaiteko ezgaitasuna dutenei. Ezgaitasunik ohikoenak hurrengoak dira: —psikiatriako ospitalean egotea; —askatasunaz gabetzeko zigorrarekin kondenatua izatea; —hauteskunde-delituaren ondorioz zehapena jasotzea; —Ogasunari iruzur egitea (adibidez, Britainia Handian); —Indar Armatuetako jarduneko kidea izatea (hala nola, Frantziako III. Errepublikan; horrekin saihestu nahi izan zen armadak politikan eskua sartzea). e) Hauteskunde-erroldan agertzea Hauteskunde-errolda jendaurreko erregistroa da, eta bertan azaltzen dira boto-eskubidea duten herritar guztiak. Errolda horretan ez agertzeak berarekin dakar sufragio-eskubidea erabili ezin izatea.

2. Botoa: ezaugarriak eta motak Botoa borondate politikoko egintza da. Egintza horren bitartez, hautesleak bere nahia azaltzen du; izan ere, hauteslearen nahia da pertsona jakin bat edo aukera zehatz bat (erreferendum batean) hautatua izatea. Botoaren ezaugarriak, besteak beste, hurrengoak dira: 299

2.1. Botoa unibertsala da Gorago esan dugun bezala, gaur egun botoa unibertsala da, eta boto horri ezin zaio murrizketarik ezarri, arraza, kolore, sexu, gizarte-maila, erlijio eta abarrekoen ondorioz. 2.2. Botoa berdina da Sistema demokratikoetan, hautesle orok boto bat du (one man, one vote). Horrez gain, boto guztien balioa berbera da. J.S. Millek, orduko, sufragio-berdintasuna aldarrikatu zuen, baina historian zehar ez da beti hori onartu. Zenbait alditan, sufragioa desberdina izan da. Sufragio desberdin horren motarik ohikoenak jarraikoak izan dira: a) Boto anizkoitza. Horren bitartez, hautesle berberak botoa eman zezakeen mugabarru desberdinetan. Boto anizkoitza indarrean egon zen, adibidez, Britainia Handian, 1951. urtea arte; hautesleak botoa eman zezakeen bere egoitzari zegokion tokian, bere negozioari zegokion barrutian, eta gradua zein unibertsitatetan lortu eta unibertsitate horri zegokion tokian ere. b) Boto anitza. Horren bitartez, zenbait hauteslek boto bat baino gehiago zuten; dena den, askoz jota, hiru boto izan zitzaketen. Horretarako, hautesleok baldintza jakin batzuk bete behar zituzten (lur-jabeak, zergadun handiak, jabeak, familiako buruak edota unibertsitatekoak izateaâ&#x20AC;Ś) Sistema hori indarrean egon zen Belgikan eta Frantzian; Britainia Handian ere hala izan zen 1968. urtea arte, Ipar Irlandako Parlamentuko Behe Ganbera hautatzeko. 2.3. Botoa askea da Boto askea konstituzioetan agertu zen lehendabizikoz, Europako zenbait testutan (besteak beste, Alemania, Italia eta Espainiakoetan). Dena den, kontzeptuaren ikusmiratik, ez da batere erraza azaltzea zer den ÂŤboto askeaÂť. Dirudienez, boto-askatasunak adierazi nahi du hautesleak botoa eman dezakeela, kanpotik inolako presiorik edo derrigortzerik jaso gabe; baina, aldi berean, boto-askatasunak berarekin dakar hautagaien arteko elkarlehia askea izatea, hauteskundeen garai horretan. Ez dira nahasi behar boto askea eta aukerazko botoa. Azken horren bitartez, hautesleak hautaketa ez egiteko erabakia har dezake eta, beraz, boto-eskubidea erabiltzeko aukerari uko egin diezaioke. Egin-eginean ere, botoa eskubidea dela onartzeak abstentzioa dakar. Abstentzio larregia 300

saihesteko, zenbait herritan, botoa herritarren eginbeharra da eta, ondorenez, nahitaezko botoa ezarri dela adieraz daiteke (Belgika, Herbehereak, Italia, Grezia). Botoa ematea, beraz, betebeharra da eta, betebehar hori hautsiz gero, zehapenak ezar daitezke. Zehapenok aldatu egiten dira herriaren arabera: Herbehereetako legerian ez da inolako zehapenik ezartzen; Greziakoan, aldiz, atzipenaldi txikiarekin zigortzen da abstentzioa. 2.4. Botoa zuzenekoa da Botoa zuzenekoa denean, hautesleak bere ordezkariak hauta ditzake, inolako bitartekorik gabe; hau da, kanpoko borondateek ez dute eskurik sartzen prozesu horretan. Haatik, sufragioa zeharkakoa denean, hautesleak eskuorde edo konpromisario batzuk izendatzen ditu, eta eskuorde edo konpromisario horiek, beste hautaketa baten bitartez, ordezkariak izendatuko dituzte. Zeharkako sufragioaren barruan, maila desberdinak izan daitezke (berbarako, Espainiako 1812ko Konstituzioaren arabera, Gorteetako diputatuak zeharkako sufragioaren bitartez hautatzen ziren, eta sufragio horrek lau maila zituen). Duverger-ek adierazi zuenez5, zeharkako sufragioaren teknikak ordezkaritzan desberdintasunak izatea ahalbidetzen du. Gainera, teknika horrek malgutu egiten ditu sufragio unibertsalaren ondorioak: lehen mailako hautesleei baldintza zehatzak ezarri ez arren, bigarren mailako hautesleei halakoak ezartzen bazaizkie (adibidez, aberastasun pertsonala izatea), orduan sufragioa unibertsala izango da oinarrian, baina aberastasunaren araberakoa izango da gailurrean. Nondik-nahi begiratuta ere, oinarrian dauden hautesleek konpromisarioak hautatzen badituzte, eta konpromisario horien betebeharra bada hautagai jakin bati botoa ematea, orduan urteetako eskarmentuak erakutsi du, zeharkako sufragioaren eta zuzeneko sufragioaren emaitzak berdintsuak direla. Horren erakusgarri da, besteak beste, Ipar Amerikako lehendakaria konpromisarioen bitartez hautatzea. 2.5. Botoa isilpekoa da Montesquieuk eta J. S. Millek botoari publizitatea ematea aldarrikatu zuten; euren iritziz, publizitate horrek herritartasuna eta erantzukizuna sustatzen zituen eta, iritziak iritzi, botoa isilpekoa izateak boto-askatasuna

5 M. Duverger, Instituciones polĂticas y Derecho Constitucional (Bartzelona, Ariel, 1970), 150.

301

bermatzen du; horixe da, hain zuzen ere, kanpoko presio edo mehatxuei lepo emateko bide bakarra. Isilpeko botoa edo boto sekretua bermatzeko, hauteskunde-kabinak erabili eta txartelak gutun-azaletan sartzen dira. Hauteslearentzat, isilpeko botoa ez da nahitaez bete behar den araua; berak hala nahi badu, zein boto eman duen adieraz dezake. Alabaina, bermatu behar da, botoa emateko unean hori isilpekoa izan daitekeela; aukera hori bermatzea bada nahitaezkoa. Bestalde, botoak mota hauek izan ditzake: a) Banakako botoa eta taldeko botoa. Bigarren hori ekonomia, gizarte eta lan arloko erakundeen bitartez ematen da; boto mota hori berezko zaie gerra arteko erregimen faxistei. b) Onarpen-botoa eta lehentasun-botoa. Onarpen-boto izenekoaren bitartez, hautesleak baietz edo ezetz bakarrik esan dezake, hauteskundeetara aurkeztu izan diren hautagaiei buruz. Lehentasun-botoaren bitartez, hautesleak hobeto zehaztu dezake bere borondatea, hautagaien artean aukeraketak eginez. c) Boto pertsonala eta posta bidezko botoa. Boto pertsonal deritzo hautesleak berak hauteslekuko kutxan uzten duenari; horretarako, aldez aurretik Hauteskundeko Mahaiak hautesle hori identifikatu behar izan du. Posta bidezko botoaren kasuan, berriz, hauteslearentzat ezinezkoa da hautesleku egokira joatea, gaixorik dagoelako, edo botoa zein herritan eman behar izan eta herri horretatik kanpo dagoelako.

3. Hauteskunde-mugabarruak Hauteskunde-mugabarruak edo -barrutiak lurraldearen arabera finkatutako guneak dira; mugabarru edo barruti horietan, hautesle batzuek, beren boto-eskubidea erabiliz, ordezkari-kopuru jakin bat hautatzen dute. Hauteskunde-mugabarruak bi motatakoak izan daitezke: â&#x20AC;&#x201D;Izen bakarrekoak. Kasu horretan, ordezkari bat baino ez da hautatzen. â&#x20AC;&#x201D;Izen anitzekoak. Kasu horretan, bi ordezkari edo gehiago hautatzen dira. Eskuarki, izen bakarreko mugabarruak erabiltzen dira hauteskundeformula gehiengodunetan; adibidez, Britainia Handiaren kasuan. Dena den, gerta daiteke sistema gehiengodunak izen bakarreko mugabarruak 302

eta izen anitzekoak aldi berean erabiltzea; horixe gertatu zen, esaterako, Espainiako II. Errepublikan. Halaber, ohikoena da proportziozko formulak eta izen anitzeko mugabarruak aldi berean agertzea. Lurraldea hauteskunde-mugabarruetan zatitzeko, irizpide desberdinak erabil daitezke: irizpide historikoak, administrazio-irizpideak, irizpide demografikoak, bai eta irizpide politiko hutsak ere. Irizpiderik ohikoena irizpide demografikoa da. Ordezkaritza politikoan berdintasuna lortuko da, irizpide hori ondo aplikatuz gero; eta desberdintasuna gertatuko da, ordea, irizpide demografikoa okerretara aplikatuz gero. Berebat, irizpide hori ondo aplikatuz gero, proportzio berberari eutsiko zaio hautesle-kopuruaren edo biztanle-kopuruaren eta hautatu beharreko ordezkarien artean. Egin-eginean ere, biztanleria irizpide aldakorra da. Nahitaezko gertatzen da, beraz, mugabarruen neurria etenik gabe biztanleriaren gehikuntzei edo urripenei egokitzea; horregatik, aldiro-aldiro, barruti horien mugak berrikusi beharra dago. Zinez, gaur egun ezin du inork sufragio-berdintasuna ukatu, ezta boto guztiek balio berbera dutenik ere. Alabaina, errealitatea bestelakoa da: hauteskunde-prozedura jakin batzuek zuzeneko loturak dituzte mugabarruen mugaketarekin, mugaketa hori lurraldearen araberakoa izan edo zatiketa administratiboaren araberakoa izan; bada, prozedura horiek ageriko desberdintasunak sortarazten dituzte ordezkaritza politikoan. a) Mugabarru desberdinak ezartzea Mugabarruak, berdinak izan beharrean, desberdinak badira, orduan horrek esan nahi du eskainu-kopuru berbera eratxikitzen zaiela biztanleria desberdina duten hauteskunde-mugabarruei. Adibidez, demagun bi mugabarru ditugula, A eta B, eta diputatu bana hautatzen dutela; alabaina, A mugabarruak 100.000 biztanle ditu eta B mugabarruak, aldiz, 50.000 biztanle bakarrik. Formaren ikusmiratik, B mugabarruko hautesle bakoitzak boto bat besterik ez du; praktikan, ordea, bi izango lituzke, hautesle horren botoak A mugabarruko hauteslearenaren bikoitza balio duelako. Bistan denez, kasu horretan, ordezkaritzako desberdintasunak sortzen dira, eta hala gertatzen da Espainiako hauteskunde-sisteman. Arean bere, Diputatuen Kongresua hautatzeko, hauteskunde-mugabarrua probintzia da, eta probintzia bakoitzari, hasiera-hasieratik eta aldaketarik gabe, bi diputatu eratxikitzen zaizkio, batzuen eta besteen biztanleria guztiz desberdina dela aintzakotzat hartu gabe. Sistema horrekin, beraz, 32 probintziatan gainordezkaritza gertatzen da; eta Madril eta Bartzelonako hirigune handietan, ordea, azpiordezkaritza larria gertatzen da. 303

b) Mugabarruak kasuan-kasuan egokitzea Hauteskunde-mugabarruak mugatzeko irizpideen artean, alderdikeria ere erabil daiteke; alderdikeria horren helburua izango da, izan ere, ahalik eta eskainu gehien lortzea. Esangura horretan, gerrymandering izeneko sistema aipa daiteke. Sistemak bere sortzailearen izena hartu zuen, Gerry baitzen hura, 1812. urtean Massachusettsko gobernadorea. Sortzailearen izenaz gain, gogoan izan behar da Gerryk Bostongo hirian bere nahierara mugatu zuela mugabarru bat, eta mugabarru horri arrabioaren itxura eman ziola. Hortik ere badator, etorri ere, sistemaren izena. Gerrymandering izenekoak berarekin dakar hauteskunde-mugabarruen mugak nahita manipulatzea; manipulazio hori burutzeko, kontuan hartzen da zein kokaera geografiko duten hautagai edo alderdi politiko jakin baten hautesleek. 1962. urteaz geroztik, Estatu Batuetako Auzitegi Gorenak gerrymandering horren aukerak mugatu ditu. Frantzian ere, mugabarruen murrizketa artifiziala erabili zen, maiz-sarri, II. Inperio bitartean; III eta IV. Errepubliketan ere berori erabili zen, salbuespen gisa izan bazen ere.

4. Hauteskunde-formulak Hauteskunde-formulak definitzeko, ondokoa esan daiteke: hauteskunde-formulak kalkulu matematikoko prozedurak dira; prozedura horien bitartez, hautesleen nahien arabera banatzen dira eskainuak, alderdi politikoetako hautagaiak eskainu horiek lortzeko lehian ibili direnean. Botoak hautagaiei eratxikitzeko eta, ondorenez, hautagaien artean eskainuak banatzeko, hainbat irizpide erabil daitezke. Irizpiderik soilenak honako hauek dira: gehiengo soilaren formula eta erabateko gehiengoaren formula. Lehendabizikoan, boto gehien lortzen duen hautagaiak lortzen du eskainua; bigarrenean, berriz, botoen erdia baino gehiago lortzen duenak. Bi-biotan, baliozkotasunez emandako botoak bakarrik hartzen dira kontuan. Gehiengoei buruzko irizpideekin batera, proportziozko formulak ageri dira. Horien bitartez, eskainuak banatzen dira, hautagai bakoitzak edo hautagaien zerrenda bakoitzak lortu duen boto-kopuruaren arabera. 4.1. Gehiengoei buruzko formulak Gehiengoei buruzko formulen bitartez, ÂŤindartsuenaren legeaÂť da nagusi, hauteskundeen ikuspuntutik behinik behin; izan ere, boto gehien dutenek bakarrik lortzen dituzte eskainuak. Formula horien bitartez, alderdi 304

handiek gainordezkaritza izango dute; eta gutxiengoak zeharkako eta gutxieneko ordezkaritza besterik ez du izango. Ikus ditzagun, jarraian, gehiengoei buruzko formula-motak: a) Gehiengo soilaren formula edo buelta bakarreko formula, izen bakarreko mugabarruetan Formula hori Britainia Handian erabiltzen da batik bat; dena den, 1832ko eraldaketa gertatu baino lehen, izen biko mugabarruak erabili ohi ziren. Formula horretan, eskainua lortzen du boto gehien duen hautagaiak bakarrik. Ez da kontuan hartzen, ordea, zenbat boto izan dituzten gainerako hautagaiek, hots, harekin elkarlehian ibili diren horiek. Adibidea: Eskainu-kopurua: 1. Baliozko botoak: 84.000. HAUTAGAIAK (boto-kopurua) A

38.000

40.000

6.000

B hautagaiak lortzen du eskainua. b) Erabateko gehiengoaren formula edo buelta biko formula Buelta biko zenbaketa erabiltzen da, esaterako, Frantzian. Formula horretan, hautatua izateko nahitaezkoa da baliozkotasunez emandako botoen erabateko gehiengoa lortzea (hau da, botoen erdia baino gehiago lortzea). Hori lortu ezean, bigarren buelta edo ballotage izenekoa egin behar da; bigarren horretan, hautatua izateko nahikoa da gehiengo soila lortzea. Eskuarki, sufragio-kopuru jakin bat lortu duten hautagaiek bakarrik hartzen dute parte, bigarren buelta horretan (horrela gertatzen da, berbarako, Frantziako Nazio Biltzarrerako hauteskundeetan) edo boto gehien lortu duten biek (hala da, esaterako, Frantziako Errepublikako lehendakaria hautatzeko). Adibidea: Eskainu-kopurua: 1. Erroldako hautesleak: 95.000. Lehenengo buelta; baliozko botoak: 79.000. 305

HAUTAGAIAK (boto-kopurua) A

31.000

19.000

14.700

2.000

12.300

Erabateko gehiengoa lortzeko, 39.501 boto lortu behar dira gutxienez. Hautagaietatik batek ere ez duenez halakorik izan, orduan bigarren buelta egin behar da. Frantziako Nazio Biltzarrerako hauteskundeetan, bigarren buelta horretan parte hartzeko, nahitaezkoa da erroldako hautesleen %12,5ek zenbat boto izan eta gutxienez beste horrenbeste lortu izana. Horrela, D hautagaia bigarren bueltatik kanpo geratuko da. C hautagaiak, ostera, ez du bere burua aurkeztu nahi bigarren buelta horretan, eta uko egiten dio aukera horri, B hautagaiaren mesederako. Bigarren buelta; baliozko botoak: 81.000. HAUTAGAIAK (boto-kopurua) A

33.000

37.000

11.000

B hautagaia izango da irabazle, gehiengo erlatiboa lortu duelako (hau da, boto gehien berak lortu duelako). c) Formula gehiengoduna, hautabidezko botoarekin Formula horrek hautespen bakarrera bildu nahi ditu aurreko formularen bi eragiketak: hautesleak txartelean bere lehenengo hautagaiari ematen dio botoa; baina aldi berean adierazten du zein hautagairi emango liokeen botoa, lehenengo hautagai horrek ez balitu behar besteko botorik lortuko, hau da, ez balu erabateko gehiengoa lortuko. Hautagai batek ere ez badu gehiengo hori lortzen, orduan kanpoan geratuko da boto gutxien lortu duen hautagaia, eta kontuan hartuko dira hautesleek kasu horretarako adierazi dituzten lehentasunak. Hala egin behar da behin eta berriz, hautagaietako batek, gutxienez, gehiengo soila lortu arte. Horixe da, konparazio baterako, Australiako Parlamentuko Behe Ganbera hautatzeko sistema. d) Formula gehiengoduna, boto mugatuarekin Formula horren bitartez, mugabarruari dagozkion eskainuak zenbatu behar dira. Horrek ez du esan nahi hautesleak beste horrenbeste boto izan306

go dituenik; aitzitik, eskainuak zenbat izan eta boto bat gutxiago izango du hautesleak. Adibidez, lau eskainu badira tartean, orduan hautesleak hiru hautagairi bakarrik eman diezaieke botoa. Horrela, alderdi gutxiengodunek nolabaiteko ordezkaritza izan dezakete; botoak ÂŤguztiak bateraÂť emanez gero, ez lukete halako aukerarik izango. Horixe da, berbarako, Espainiako Senatu gehiena hautatzeko sistema. 4.2. Proportziozko formulak Proportziozko formulen bitartez, eskainuak banatzen dira, hautagaien zerrenda bakoitzak lortu duen boto-kopuruaren arabera. Formula horien ondorioz, gutxiengoak bere boto-kopuruaren araberako ordezkaritza lor dezake mugabarru bakoitzean. Proportziozko sistemaren helburua da, izatez, ÂŤhauteskunde-justiziaÂť lortzea, herriko fisonomia politikoaren inguruan ikuspegi egiazkoagoa eskainiz. Proportziozko formulek hainbat aldaki edo mota izan ditzakete, besteak beste, hurrengoak: a) Proportziozko formula, gerakinik handienak kontuan hartuta Formula hori izen anitzeko mugabarruetan aplikatzen da; mugabarru horietan, hautagaiek taldeak osatzen dituzte, eta taldeok zerrenda bana aurkezten dute hauteskundeetan. Formula hori honetara aplikatzen da: lehenengo eta behin, kalkulatu beharra dago alderdiek zenbat boto beharko lituzketen eskainu bat lortzeko (hori hauteskunde-kuota edo -zatidura izango da). Kuota hori kalkulatzeko, emandako boto guztiak eskainu-kopuruaren artean zatitu behar dira: Baliozko botoak: 400.000. Eskainu-kopurua: 8. Hauteskunde-kuota:

400.000 = 50.000. 8

Behin hauteskunde-kuota edo -zatidura kalkulatutakoan, zerrenda bakoitzari eskainuak eratxiki behar zaizkio: zerrenda horrek lortu dituen boto guztiak zenbatu behar dira; emaitza horretan hauteskunde-kuota zenbat aldiz sartzen den ikusi behar da; eta beste horrenbeste eskainu izango ditu zerrendak. 307

HAUTAGAIAK (boto-kopurua) A zerrenda

B zerrenda

C zerrenda

D zerrenda

E zerrenda

126.000

94.000

88.000

65.000

27.000

Eskainuen banaketa hurrengoa izango da: A zerrenda: 126.000 : 50.000 = 2 eskainu (gerakina: 26.000 boto) B zerrenda: 94.000 : 50.000 = eskainu 1 (gerakina: 44.000 boto) C zerrenda: 88.000 : 50.000 = eskainu 1 (gerakina: 38.000 boto) D zerrenda: 65.000 : 50.000 = eskainu 1 (gerakina: 15.000 boto) E zerrenda: 27.000 : 50.000 = 0 eskainu (gerakina: 27.000 boto) Begi-bistan dagoenez, zortzi eskainu genituen banatzeko, eta bost besterik ez ditugu banatu. Nola banatu behar dira beste hiru horiek? Horretarako, gerakin indartsuenaren sistema aplikatu behar da. Horri eutsiz, B, C eta E zerrendak dira gerakinik handienak dituztenak (ikus gorago). Hortaz, banaketa osoa honetara egin behar da: A zerrenda: 2 eskainu B zerrenda: 2 eskainu C zerrenda: 2 eskainu D zerrenda: eskainu 1 E zerrenda: eskainu 1 Gerakinik handiena aintzakotzat hartuta, alderdi txikienek ere ordezkaritza lor dezakete, ez baita beharrezkoa gerakin hori hauteskunde-zatiduraren bestekoa izatea (horixe da, esaterako, E zerrendaren kasua). b) Proportziozko formula, batez bestekorik handienak kontuan hartuta Eskainuak banatzeko, batez bestekorik handienaren formula erabiltzen bada, orduan honako eragiketa hauek burutu behar dira: Lehenengo eta behin, hauteskunde-zatidura kalkulatu behar da, aurreko adibidean egin dugun moduan: Baliozko botoak: 400.000 = Hauteskunde-zatidura: 50.000 boto Eskainuak: 8 Behin zatidura kalkulatutakoan, eskainuak banatzeko lehenengo fasea bete behar da. Lehenengo fase hori aurreko adibidean bezala gauzatu behar da, gerakinik handienaren formula aplikatuz: 308

A zerrenda: 126.000 : 50.000 = 2 eskainu (gerakina: 26.000 boto) B zerrenda: 94.000 : 50.000 = eskainu 1 (gerakina: 44.000 boto) C zerrenda: 88.000 : 50.000 = eskainu 1 (gerakina: 38.000 boto) D zerrenda: 65.000 : 50.000 = eskainu 1 (gerakina: 15.000 boto) E zerrenda: 27.000 : 50.000 = 0 eskainu (gerakina: 27.000 boto) Berriro ere, hiru eskainu daude banatzeke. Zernahi gisaz, kasu horretan, zerrenda bakoitzeko botoak zatitu behar dira lehenengo fasean lortutako eskainu-kopuruaren artean, betiere, eskainu-kopuruari bat gehituz. Horrela jakin daiteke zein den botoen batez bestekoa eskainu bakoitzeko. Ondorenez, eskainuak eratxikiko zaizkie batez bestekorik handienak dituzten zerrendei: A zerrenda: 126.000 : 3 (2 + 1) = 42.000 B zerrenda: 94.000 : 2 (1 + 1) = 47.000 C zerrenda: 88.000 : 2 (1 + 1) = 44. 000 D zerrenda: 65.000 : 2 (1 + 1) = 32.500 E zerrenda: 27.000 : 1 (0 + 1) = 27.000 Eskainu guztien banaketa hurrengoa izango da: A zerrenda: 3 eskainu B zerrenda: 2 eskainu C zerrenda: 2 eskainu D zerrenda: eskainu 1 E zerrenda: 0 eskainu Batez besteko handienaren formulak, orobat, zenbait aldaki izan ditzake. Aldaki horietatik garrantzitsuenak ondokoak dira: D’Hondt aldakia, Espainiako Diputatuen Kongresua hautatzeko erabiltzen dena; Sainte-Laguë aldakia, Eskandinaviako herrietan aplikatzen dena; eta Hagenbach-Bichot aldakia, Suitza eta Austrian aplikatzen dena6. c) D’Hondt aldakia Sortzaileak eman zion izena aldaki horri. Arean bere, D’Hondt irakasle belgikarrak asmatu zuen aldakia 1882. urtean. Irakasle horren asmoa zen proportziozko sistema erraztea, sistema horrek batez besteko handienaren bitartez banatzen dituenean gerakinak. 6 Sainte-Laguë eta Hagenbach-Bichot aldakiei buruz, ikus S. Rokkan, «Elecciones: sistemas electorales», in Enciclopedia Internacional de las Ciencias Sociales, 4. liburukia (Madril, Aguilar, 1974), 171. or. eta ondorengoak.

309

Hortaz, proportziozko sistemak Dâ&#x20AC;&#x2122;Hondt aldakia erabiltzen duenean, lehenengo eta behin, hautagaien zerrenda bakoitzak lortu duen boto-kopurua zenbatu behar da. Ondoren, emaitza hori zenbaki kardinalen (1, 2, 3, 4â&#x20AC;Ś) artean zatitu behar da zenbaki jakin bat lortu arte, alegia, mugabarru horretan hautatu beharreko eskainu guztiak adierazten dituen zenbakia. Eskainuak banatuko dira, beraz, zatidura handienak lortzen dituzten hautagai-zerrenden artean: Eskainu-kopurua: 8 A (168.000 boto) B (104.000) C (72.000) D (64.000) E (40.000) F (32.000) Zatiketa

A zerrenda B zerrenda C zerrenda D zerrenda E zerrenda F zerrenda

168.000 104.000 72.000 64.000 40.000 32.000

84.000 52.000 36.000 32.000 20.000 16.000

56.000 34.666 24.000 21.333 13.333 10.666

42.000 26.000 18.000 16.000 10.000 8.000

33.600 20.800 14.400 12.800 8.000 6.400

28.000 17.333 12.000 10.666 6.666 5.333

24.000 14.857 10.285 9.142 5.714 4.571

21.000 13.000 9.000 8.000 5.000 4.000

4.3. Formula mistoak Formula mistoetan, sistema gehiengoduna eta proportziozko ordezkaritza aldi berean aplikatzen dira. Hainbat eta hainbat formula misto daude. Guk bat besterik ez dugu azalduko, geure iritziz hauxe delako esanguratsuena: Alemaniako boto bikoitzeko sistema; edo, beste modu batera esanda, proportziozko hautespen-sistema, zati batez pertsonalizatua. Sistema horren bitartez, Bundestag (Alemaniako Parlamentuko Behe Ganbera) horretako eskainu guztiak proportzioz banatzen dira, hauteskundeetan parte hartu duten hautagai-zerrenden artean. Zernahi gisaz, diputatuak identifikatzeko orduan, hautagaiek akta eskuratuko dute, baldin eta eurok izan badira hauteslekuetan boto gehien eskuratu dutenak; horretarako, nazioko lurraldea hauteslekuetan zatitzen da. Hautesle bakoitzak, beraz, hauteskunde-txartel bikoitza erabiltzen du: alde batean, berak nahiago duen zerrenda aukeratzen du; eta, beste aldean, berak nahiago duen hautagaia izeneztatzen du. 4.4. Hauteskunde-formulak eta alderdien sistemak Jakina denez, alderdien sistemek eragin erabakigarria dute, herri bateko erakunde politiko guztien ibilbidean. 310

Hainbat faktore izan daitezke kontuan, alderdien sistema itxuratzeko orduan. Faktore horietatik garrantzitsuena, beharbada, hauteskunde-sistema da. Nolanahi den ere, Duverger-ek dioen moduan, hauteskundeko arauen eta alderdien sistemaren artean lotura estua dago, baina lotura hori ez da berehalako eta zuzenekoa. Beste era batera adierazteko, hauteskunde-erregimen jakina izateak ez dakar nahitaez alderdien sistema jakin bat. Hala ere, hauteskunde-sistema zehatza izateak presioa egiten du, joera zehatz bat izan dadin. Hauteskunde-sistema, beraz, indar bat besterik ez da, eta beste indar batzuekin batera ager daiteke; hala ere, indar guztiek ez dute joera berbera izango7. Ildo horretatik, Duverger-ek, 1945. urtean, soziologiako hiru lege nagusi hauek azaldu zituen8: 1. legea: Buelta bakarreko zenbaketa gehiengodunak bi alderdi izatea erakartzen du. Zenbaketa gehiengoduna buelta bakarrekoa denean, sinplifikagarria da oso. Sistema horrekin, antzeko ideiak dituztenak elkarrekin batuko dira; bestela, desagertzeko zorian izango dira. 2. legea: Buelta biko zenbaketa gehiengodunak alderdi anitz izatea erakartzen du eta, horrekin batera, alderdiek aliantzak egitea. Buelta biko formula gehiengodunak alderdi anitz izatea ahalbidetzen du. Izan ere, bigarren bueltaren bitartez, alderdiek, nahiz eta ahulak izan, aukera dute lehenengo bueltan aproba egiteko, azpiratuak izateko beldurrik gabe. Bigarren bueltan, ordea, bi talde handi osatu ohi dira (Frantzian, eskuin eta ezkerreko taldeak daude; guztira, lau alderdi). Duverger-en hitzak erabiliz, horrek bi muturreko alderdianiztasuna erakartzen du. 3. legea: Proportziozko ordezkaritzak alderdi anitzen sistema erakartzen du, eta alderdiok independenteak izan ohi dira bata besteari begira. Proportziozko formulekin, alderdi anitz izaten dira, formula horiek gutxiengoaren ordezkaritza bermatzen dutelako, nahiz eta ordezkaritza hori lekukotza hutsa izan. Edonondik begiratuta ere, Duverger-ek onartzen du soziologiako lege horiek ÂŤez direla aldaezinak, ezta zehatzak ereÂť. Horregatik, zenbait kasutan 7 M. Duverger eta G. Sartori, Los sistemas electorales (Costa Rica, Cuadernos de Capel, 1988), 14. 8 M. Duverger, Instituciones polĂticas y Derecho constitucional (Bartzelona, Ariel, 1970), 171 eta 172. orr.

311

gerta daiteke, proportziozko formulak erabili arren, herri batzuetan bi alderdi izateko joera nagusitzea; hori da, esaterako, Irlanda eta Alemaniaren kasua. Irlandaren kasuan, bi alderdi izateko joera horrekin batera, azpimarratzekoa da independentzia eta batasuna lortzeko borroka. Alemaniaren kasuan, ostera, lehenengo botoak (buelta bakarreko zenbaketa gehiengoduna) herritarren bigarren botoan eragin handia du (proportziozko sistema, Dâ&#x20AC;&#x2122;Hondt aldakiarekin). Sartorik, bide bertsutik, joerako bi lege proposatu ditu: 1. legea: Gehiengoei buruzko formulek bi alderdi izatea errazten dute eta, alderantziz, alderdi anitz izatea oztopatzen dute. 2. legea: Proportziozko ordezkaritzako formulek alderdi anitz izatea errazten dute, eta nekez bultzatzen dute bi alderdiko sistema. 5. Hauteskunde-prozesua Hauteskunde-prozesuaren barruan, zenbait fase bereiz daitezke: 5.1. Aldez aurretiko fasea a) Hauteskundeetarako deialdia egitea Deialdiaren bitartez zehazten da zein datatan egingo diren hauteskundeak. Espainian, hauteskundeetarako deialdia Ministroen Kontseiluak onetsitako dekretuaren bitartez egiten da. Dekretu hori ÂŤEstatuko Aldizkari OfizialÂťean argitaratu eta egun horretan bertan jartzen da indarrean. b) Hauteskunde-errolda Hauteskunde-erroldan agertzen dira hautesle izateko baldintzak betetzen dituzten guztiak, baldin eta ez bazaie sufragio eskubidea kendu, behin betiko edo aldi baterako. Errolda erregistro publiko iraunkorra da, eta urtero-urtero eguneratzen da. c) Mugabarruak. Hauteskunde-atalak Gorago esan dugun bezala, mugabarruak zehazteko, hainbat irizpide erabil daitezke (lurraldearen araberakoak, demografikoak, politikoakâ&#x20AC;Ś). Mugabarru horiek hauteskunde-ataletan zatitzen dira. Atal ba312

koitzaren barruan, hautesle-kopuru jakin bat sartzen da. Adibidez, Espainian, atal bakoitzak, gehienez jota, 2.000 hautesle ditu eta, gutxienez, 500 (Hauteskundeko Araubide Orokorrari buruzko Lege Organikoaren 23. art.). Atal bakoitzaren barruan, hauteskundeko mahai bat dago. Lehendakariak eta mahaikideek osatzen dute mahai hori; horiek hautatzeko, jendaurreko zozketa egiten da, erroldaren arabera atal horretakoak direnen artean. Espainiako hauteskunde-legeari helduta, norbait hauteskundeko mahaiaren kide izateko, 65 urtekoa baino gazteagoa izan behar da, eta irakurtzen eta idazten jakin behar du. Gainera, lehendakariak batxiler-titulua edo bigarren mailako lanbide-heziketako titulua izan behar du edo, bestela, eskola-gradua edo horren baliokidea (HAOLOren 26. art.). d) Hautagaien zerrendak Hauteskunde-legeriak erregela zehatzak ezartzen ditu, hautagai izan daitezkeenei buruz, hautagaien zerrendak aurkezteko moduari buruz, aurkezpena egiteko epeari buruzâ&#x20AC;Ś Hautagaien zerrendek mota hauek izan ditzakete: â&#x20AC;&#x201D;Zerrenda pertsonalak. Kasu horretan, zerrendak hautagai baten izena baino ez du jasotzen. â&#x20AC;&#x201D;Izen anitzeko zerrendak. Kasu horretan, alderdiak, alderdien koalizioak edota hautesleen batasunak hautagai bat baino gehiago izeneztatzen ditu, eta guztiak ere zerrendan agertzen dira. Izen anitzeko zerrendak, era berean, itxiak eta blokeatuak izan daitezke; kasu horretan, hautagaien arteko hurrenkera ezin da aldatu, eta ezin dira beste zerrenda batzuetako hautagaiak tartean sartu. Halaber, izen anitzeko zerrendak itxiak eta blokeatu gabekoak izan daitezke; kasu horretan, hautagaien arteko hurrenkera alda daiteke eta, are gehiago, izenen bat ezaba daiteke. Azkenik, izen anitzeko zerrendak irekiak izan daitezke. Kasu horretan, hautesleak hautagaien arteko hurrenkera alda dezake eta, gainera, zerrenda desberdinetako hautagaiekin hurrenkera berri bat egin dezake; areago oraindik, izen berriak sar ditzake berak osaturiko zerrenda horretan. Hautagaien zerrenda edozein izanik ere, zerrenda horretako kidea izateko, nahitaezkoa da tartean hautaezintasun karirik ez izatea. Hautagai izateko, zenbait murrizketa izan daitezke, besteak beste, adinaren arabera (hau da, hautagai izateko, hautesle izateko baino adin handiagoa edukitzea), naziotasunaren arabera, bizilekuaren arabera, kargu publiko jakin batzuen araberaâ&#x20AC;Ś 313

e) Hauteskunde-kanpaina Denboraldi hori lege bidez finkatzen da. Denboraldi horretan, hautagaiek zenbait jarduera buru ditzakete, hautesleen botoak erakartzeko. Mendebaldeko herri gehienetan, hauteskunde-kanpainak funts publikoekin finantzatu ohi dira, muga batekin: kanpaina horren %50. Komunikabideek egundoko eragina dute hauteskunde-kanpainetan. 5.2. Botoa emateko fasea Behin Hauteskundeko Mahaia eratu eta gero, hauteslekua irekitzen da; hauteslekua, jakinekoa denez, hauteskundeko atal desberdinen egoitza fisikoa da. Hautesleek hautesleku horretan ematen dute botoa; horretarako, aldez aurretik, mahaikideek egiaztatu beharko dute nortzuk diren hautesle horiek. Legeak berak ezartzen ditu hauteslekuak ireki eta ixteko orduak. 5.3. Botoak zenbatzeko fasea Botoak emateko fasea bukatu eta jarraian, boto horien zenbaketa egin behar da. Zenbaketa jendaurrekoa da eta bi fase ditu. Lehenengo eta behin, hauteslekuetan egiten da zenbaketa. Egun gutxi batzuk igaro ondoren, zenbaketa orokorra egingo da, zenbaketa partzialen datuak aintzat hartuta. Behin zenbaketa orokorra egin eta gero, organo eskudunak (hala nola, Espainian, Hauteskundeko V. Batza Zentralak) hautagai hautatuei buruzko aldarrikapena egingo du. 5.4. Hauteskundeei buruzko auzibidea Hautagai hautatuei buruzko aldarrikapena aurkara daiteke. Hiru bide daude horretarako: lehenengoa, ganbera hautatura jotzea (horrek bere kideen aktak ikuskatzeko); bigarrena, jurisdikzio arruntera jotzea; eta, hirugarrena, organo berezi batera jotzea (organo horri ganberek halako erreklamazioak aztertzeko eskumena ematen diote). Bibliografia CARRERAS, F., eta VALLĂ&#x2030;S, J. M., Las elecciones, Bartzelona, Blume, 1977. COTTERET, J. M. eta EMERI, C., Los sistemas electorales, Bartzelona, Oikos Tau Ed., 1973. 314

DE ESTEBAN, J., ETA BESTE BATZUK, El proceso electoral, Bartzelona, Politeia, Labor, 1977. DUVERGER, M., Instituciones políticas y Derecho Constitucional, Bartzelona, Ariel, 1970. NOHLEN, D., Sistemas electorales del mundo, Madril, CEC, 1981. VALLÉS, J. M., eta BOSCH, A., Sistemas electorales y gobierno representativo, Bartzelona, Ariel, 1997.

315

XVIII. ikasgaia

Parlamentua (I) Pilar Mellado Prado

1. Ganbera bakarrekotasuna eta bitasuna Parlamentua organo politikoa da. Bertara batzen dira herriaren ordezkariak, eta bertan dago estatuaren hiru botereetatik bat, botere legegilea, hain justu ere. Ganbera bakarrak (ganbera bakarrekotasunak) edo bikoitzak (ganbera bitasunak) osa dezake botere hori. Biltzarren kanpo-antolaketarako bi mota horiek abantaila eta oztopoak dituzte. Hala ere, ganbera bakarrekotasuna ez da ohikoa gaur egun, eta ganbera bitasunaren tradizioa nagusitu egin da. 1.1. Ganbera bitasuna: motak Ganbera bitasunak bi ganbera bereiz eta independente dakartza. Horien izenak ohi dira, besteak beste, ÂŤLehen eta Bigarren GanberakÂť edota ÂŤGoi Ganbera eta Behe GanberaÂť. Historiaren ikuspegitik, ganbera bitasunaren baitan, mota desberdinak nabari daitezke. a) Ganbera bitasun aristokratikoa Parlamentua bi ganberatan zatitzea XIV. mendeko Ingalaterran gertatu zen, aldian aldiko arrazoiak tartean zirela. Hasieran, ganbera bakarra zen, aristokrata lurjabeek eta apaizen ordezkariek osatua. Apurka-apurka, bazterturik geratu ziren horiek, gizarte-maila berriek (burgesek, gizabanako ospetsuekâ&#x20AC;Ś) zokoraturik. 317

XIV. mendearen erditik aurrera, ordezkari berri horiek bananduta batzen hasi ziren, aparteko ganbera batean: Komunen Ganberan. Behe ganbera zen hori, ganbera herritarra; aurrez aurre, Lorden Ganbera zegoen, aristokratikoa, eta oinordetzaren bidez osatzen zena. XIV. mendetik XVIII. mendea arte, Ingalaterrako bizitza politikoa menderatu ostean, Lorden Ganberak ahalmenak galdu zituen ezari-ezarian, batik bat, 1832. urteko hauteskunde-eraldaketaren ostean. Egun, leinuzko bigarren ganbera hori tradizioaren izenean gorde da, eta Komunen Ganberakoak, hau da, hauteskundeen bidezko ganberakoak dira, botere eragingarria dutenak.

b) Ganbera bitasun politikoa edo gizabanako ospetsuena Ganbera bitasun horrek eragin kontserbadorea du: hautaketa unibertsalaren bidez osaturiko biltzarraren aldamenean, hain zuzen ere, herri osoa ordezkatzen duen horren aldamenean, bada beste ganberarik, herriaren gizarte-maila boteretsuak ordezkatzen dituena. Bigarren ganbera horren kideak hauteskunde-mugabarru desberdinetan eta zeharkako sufragioaren bidez aukeratzen dira. Ganbera bitasun horren adibidea izan daiteke, hala nola, Frantziako III. Errepublikaren legeetan arautu zena (1875). c) Ganbera bitasun ekonomiko eta gizartekoa Halakoetan, bigarren ganberak ziurtatzen du talde ekonomikoen eta gizarteko taldeen ordezkaritza. Ganbera korporatibo horiek erregimen faxistenak (Portugal, Salazarren diktadurapean) edota komunistenak (Titoren Jugoslavia) izan ohi dira. d) Ganbera bitasun federala Estatu federaletan, Behe Ganbera sufragio unibertsal eta zuzenekoaren bidez osatzen da, eta ganbera horrek herriaren esparru osoa ordezkatzen du, Goi Ganberak Federazioko estatu kideak ordezkatzen dituen bitartean (Estatu Batuak, Suitza). Ildo horretatik, Alemaniako Errepublika Federalaren ganbera bitasunak ezaugarri berezia du: Bundesrat edo Goi Ganberak ez ditu lĂ¤nder edo estatu federatuak ordezkatzen, euren gobernuak baizik. Gaur egun, erregio-estatuek edo ÂŤautonomien estatuekÂť (Italiak, Espainiak) eutsi egin diote Parlamentuaren egitura bikoitzari. Hortaz, Behe Ganberak nazioa eta Goi Ganberak, teorian behinik behin, erregioen edo autonomia-erkidegoen eskualde-interesak ordezkatzen ditu. 318

1.2. Ganbera bitasunaren bidezkoketa eta kritika Loewensteinen esana da ganbera bitasunak berez dakarrela «organoen barruko kontrola, egitura legegileari atxiki zaiona, horixe baita politikaren ikuspegitik garrantzitsuena eta eginkizunaren aldetik ere eragingarriena»1. Arrazoi batzuk badira ganbera bitasunaren alde: a) Konstituzio-monarkiaren garaian, bigarren ganbera lotura-gunea zen, Erregearen eta herritarrek hautatutako ganberaren artean; hartara, botere betearazlearen eta legegilearen arteko harremanak errazten ziren. Esanahi horretan, B. Constantek Goi Ganberaren alde egin zuen, «jarraitutasun» horren ordezkaritza-ganbera gisa; Behe Ganberak, aldiz, iritzi publiko aldakorra ordezkatzen zuen. b) Bigarren Ganbera izateak legeen azterketa lasaiago eta gogoetatsuagoa ahalbidetzen du, legeen kalitatea hobetzearekin batera. c) Bigarren Ganberak balazta gisa jardun dezake, biltzar hautatu eta herritarraren aurrean; hau da, Bigarren Ganberak oztopa dezake parlamentuaren subiranotasunik erabatekoenaren tentaldia. d) Estatu sozialaren esparruan, Goi Ganbera izan daiteke, orobat, gizarte nahiz lanbideko interesak prozesu ekonomikoan barneratzeko gunea. e) Estatu federaletan, Goi Ganbera da Federazioko estatu kideen ordezkaritza osatzeko modu berezkoa. Beraren bitartez, estatu kideok estatu zentralaren erabaki politiko pisutsuenetan parte har dezakete. Ganbera bitasunaren aurka, zernahi den ere, ahots franko eta esanguratsuak aldarrikatu dira: a) Kritika klasikoa Sieyèsek egin zion. Horren irudiz, legea borondate orokorraren adierazpena bada, eta borondate hori bakarra bada une bakoitzean, orduan bi ganbera izatea onartezina da: bi ganbera horiek bat badatoz, soberakoak dira eta, horren ondorioz, eurotako bat alferrikakoa da; bat ez badatoz, ordea, gatazka sortu da. Horrelakoetan, nazioaren ordezkaritza zein ganberak izan eta horri dagokio lehentasuna. b) C. Schmittek ere zorrotz astindu zuen ganbera bitasuna; berak uste zuen demokraziaren logika politikoak kontrakoa dioela: «demokraziak zimentarri du herri batuaren nortasuna». c) Aspalditik ere esan ohi da goi ganberak kontserbadoreak direla. Hari berari segiz, goi ganberei egotzi zaie, iraganean batez ere,

K. Loewenstein, Teoría de la Constitución (Bartzelona, Ariel, 1979), 246.

319

apaizei eta leinuzko aitoren semeei bide ematea, horiek ganbera hautatuen ekimen aurrerazaleen aurka jardun zezaten. d) Halaber, azaldu ohi da bigarren ganbera horiek geldiarazten dutela legegintza-prozedura, legezko testua bi ganberek ikertu behar dutelako. Azkenez, bi hauek bereiz daitezke: ganbera bitasun parekoa (ganbera biek ahalmen berberak dituztenean) eta ganbera bitasun desberdina (ganbera biek ahalmen berberak ez dituztenean, ganbera hautatuaren mesederako). 2. Ganberen autonomiari buruzko printzipioa Parlamentuaren autonomia zer den zehazteko, bertara bildu behar ditugu biltzar legegileek izan ditzaketen ahalmen guztiak (ahalmen arauemaileak zein administrazio-izaerakoak). Biltzarroi ahalmen horiek dagozkie, herri-borondatearen ordezkariak diren aldetik, euren barne-antolakuntza eta ibilbidea arautu eta kudeatzeko. Konstituzioak Parlamentuaren autonomia aitortzen duenean, aitorpen horren xedea da haren independentzia bermatzea eta, horrela, botere legegilearen ibilbidean beste organoen esku-sartze ez-legezkoak baztertzea. Historiari dagokionez, badirudi lehen aitorpena Ingalaterrako Parlamentuan eta Frantziar Iraultzaren biltzarretan gertatu zela; gero ere, XIX. mendeko konstituzionalismoak ideia bera jaso du. DĂez-Picazoren aburuz, Parlamentuaren autonomiaren ezaugarri batzuk zerrenda daitezke2: a) Autonomia bera ez da Parlamentuaren zeregina, Parlamentuari atxiki zaion aginpidea baino; Parlamentuak aginpide hori erabiliko du, konstituzioak aitortzen dizkion zereginak betetzeko. b) Parlamentuaren autonomiak egitasmoan ditu ganberen interes berezkoak, eta ez beste organo batzuen edo gizartearen interesak. c) Parlamentuaren autonomia ezin daiteke sekula ere azaldu, nagusitasun orokorraren ahalmen gisa (norbanakoei begira, behintzat); bai, ostera, lehentasun berezi moduan (norbanako zehatz batzuei begira, norbanako horiek ganberarekin harreman bereziak badituzte; esaterako, bertako langileak). d) Parlamentuko autonomia, sarritan, ganberaren kanpoko aldera plazaratzen da, estatuaren beste organoekin dituen harremanetan. 2 L.M. DĂez-Picazo, La autonomĂa administrativa de las CĂĄmaras Parlamentarias (Zaragoza, Studia Albornotiana-ren Koadernoak, 1985), 34-35.

320

Bestalde ere, Parlamentuaren autonomiak adierazpide batzuk ditu: a) Arauak egiteko autonomia: Parlamentu erregelamenduak Parlamentuak ahalmena du, bere barruko antolakuntza eta ibilbiderako, eta, halaber, bere kideen estatutu juridikoa arautzeko eta konstituziozereginetan jarduteko. Parlamentu erregelamenduak Parlamentuaren autonomia arauemailearen adierazpiderik jatorrenak dira. Autonomia hori lehen mailako arauen bidez azalarazten da. Arau horiek, zeharka edo zuzenean, konstituzioaren mendekoak dira. Parlamentu erregelamenduen izaera juridikoari buruz, ez dago baterako irizpiderik, doktrinaren barruan: —Autore batzuentzat, hitzarmenezko erregelak eta Parlamentu usadioen bildumak dira, Parlamentuko ohitura baino maila xumeagokoak. —Beste batzuentzat, interna corporis acta dira, hau da, ganberen barne ebazpenak, kanporako eraginik izan ez eta auzitegietan erabili ezin direnak. —Hirugarrenik ere bada, zenbait autorek Parlamentu erregelamenduei estatutuen izaera ematen baitiete, hain zuzen ere, Korporazio zuzenbidekoena; ganberakideak soil-soilean behartu eta barne arazoak arautzen dituzte, besterik gabe. —Doktrinaren talde batek legeak ikusten ditu bertan, esangura materialean —ez formalean—, estatuburuak berronetsi ez eta «Aldizkari Ofizial»ean argitaratzen ez direlako. —Lege-indarra duten egintzak direla esan ohi da, Konstituzio Auzitegian errekurtsopean izan daitezkeen horietakoak (Italia eta Espainia). b) Barne gobernurako autonomia Ganberek hautatzen dituzte, askatasun osoz, euren organo artezkariak edo barne gobernurako organoak: Parlamentuko lehendakaria eta mahaikideak. Horrela bermatzen da Parlamentuko lanaren zuzendaritza eta barne arazoak Biltzarraren konfiantza dutenen esku egotea. c) Finantza-autonomia Ganbera legegileek badituzte, euren erakunde-xedeetan jarduteko, baliabide materialak eta finantza-baliabideak. Ildo horretatik, Parlamentuak bere aurrekontua onesten du, autonomia osoz; Mahaiak aurrekontu hori 321

prestatzen du eta, ondoren, horren betearazpena kontrolatzen du. Gainera, Parlamentuak bere baliabide ekonomikoak administratzen ditu. Funts horiek ez daude inolako kanpo-kontrolaren menpe (kontabilitate-autonomia). d) Autonomia administratiboa Ganberek ahalmena dute, euren zerbitzupeko egitura burokratikoa antolatzeko, hau da, izaera laguntzailea duten norbanakoak atontzeko. Bestalde, Ganberaren lehendakariak administrazio-ahalak eta poliziako ahalak ditu, Parlamentuaren egoitzan (ukiezintasun erreala edo egoitzaren ukiezintasuna); horiek guztiak Parlamentu erregelamenduak ematen dizkio.

3. Parlamentukideen estatutu juridikoa ÂŤParlamentukideen estatutu juridikoÂť esamolde horren baitan, badira parlamentukideen pribilegio klasikoak batzen dituztenak, bai eta horien eskubide, betebehar eta bateraezintasunak bilbatzen dituztenak ere. Oro har, lehendabizikoak (bortxaezintasuna, ukiezintasuna eta foru judizial berezia) konstituzioek barneratzen dituzte; enparauak, ordea, Parlamentu erregelamenduek arautzen dituzte3. 3.1. Parlamentukideen eskubide eta betebeharrak Parlamentukideei aitortu zaizkien eskubideen artean, jarraikoak aipa daitezke: a) Boto eta guzti parte hartzea, bai Ganberaren osoko bilkuretan, bai eta eurak partaide diren batzordeen bileretan ere. b) Gutxienez, Ganberako batzorde batean partaide izatea. c) Ganberaren aldetik, diru-hornikuntza jasotzea, horrek ahalbidetzen baitie euren zeregina duintasunez eta eragingarritasunez egitea. Bestalde ere, eginbeharren artean honako hauek ditugu: a) Ganberaren osoko bilkuretan eta beraiek partaide diren batzordeen bileretan parte hartzea.

3 Ikus A. M. AbellĂĄn, El Estatuto de los parlamentarios y los derechos fundamentales (Madril, Tecnos, 1992).

322

b) Euren jokabidea Parlamentu erregelamenduari egokitzea, eta Parlamentuaren ordena, begirunea eta diziplina betetzea. c) Ezin Parlamentu jarduna zabaldu izatea, baldin eta hori, erregelamenduaren arabera edo Ganberaren erabakiz, isilpekoa bada. d) Bateraezintasunei buruzko arauak betetzea. Bateraezintasunak berarekin dakar goi kargu jakin batzuk ez izatea edo jarduera batzuetan aritu ezin izatea, ordezkaritza-agindua dagoen bitartean. Parlamentuko bateraezintasunek xede dute Parlamentuaren zeregina modu independentean egikaritzen dela bermatzea, estatuaren beste organoei begira, bai eta indar politiko, gizarte-indar edo indar ekonomiko zehatz batzuei begira ere.

3.2. Parlamentu-onurabideak Parlamentu-onurabideek, alegia, bortxaezintasunak eta ukiezintasunak, aurrekaririk apartekoena dute pribilegio jakin batzuetan. Arean bere, hiri batzuek, Gaztelan nahiz Aragoin, euren prokuradore eta sindikoei ematen zizkieten halako pribilegioak, Gorteak batzen zirenean. Gorte horietara joateko, bidaia luze eta arriskutsuak egin behar ziren, eta, horregatik, prokuradore eta sindikoen segurtasuna bermatu beharra zegoen. Bidaietan ez ezik, Gorteen bilera bitartean ere, beharrezkoak ziren onurabide horiek4. Esangura sakonagokoak dira, edozelan ere, Ingalaterrako aurrekariak (XIV eta XV. mendeak), hots, bortxaezintasuna —freedom of speech (hitz egiteko askatasuna)— eta ukiezintasuna —freedom from arrest or molestation (atxilo edo mehatxuetatik libre izateko askatasuna)—. Geroago azalduko ditugu horiek. Parlamentu-onurabideak ez dira parlamentukideen pribilegio berezkoak, ezta eskubide subjektiboak ere. Horiek ez dira ematen norbanakoen arabera, ezpada Ganbera Legegilearen kide izateagatik, ganbera hori herri borondatearen adierazle delako. Horrexegatik, parlamentukideak ezin ditu

4 García de Valdeavellanok esana: «Gorteetara bidaltzen ziren ordezkariek, batzuetan, salaketa, larderia, lapurreta eta atxiloketak jasan behar zituzten. Horregatik, lege batzuek, bereziki Valladolideko Gorteenek —1371— bortxaezintasun-berme batzuk agindu zituzten ordezkarientzat, hiriek emandako agintealdiak iraun bitartean». Orobat, «Hiriek (Aragoin eta Katalunian) sindikoei ematen zieten txartel berezia, euren banakako bortxaezintasuna bermatzeko, joan eta etorriko bidaietan, eta Gorteek iraun bitartean», Curso de Historia de las Instituciones Españolas. De los orígenes al final de la Edad Media (Madril, Eds. Revista de Occidente, 1970), 475-476.

323

horiek xedatu, eta ezin die horiei ukorik egin, «ez baitaude gizabanako onuradunaren ondarean; horiek eman egiten dira, Biltzarraren eta Parlamentuaren zereginaren mesederako»5. Parlamentu-onurabideen aitorpena parlamentukideak babesteko premiatik dator. Egin-eginean ere, parlamentukideak babestu behar dira, estatuaren beste botereen (betearazle eta judizialaren) ekintza errepresiboen aurka, horiek behaztopa baitezakete botere legegilearen zeregina. Hortaz, botere legegilearen autonomia eta independentzia bermatu behar dira, batik bat, estatuaren beste botereei begira diharduenean, ez, ordea, parlamentukideen banakako interesak faboratzeko aldartean. a) Bortxaezintasuna Horren jatorria Ingalaterrako freedom of speech edo hitz egiteko askatasuna da. Ingalaterrako Erregeak hori ematen zien estamentuetako ordezkariei, Parlamentuko bileretara zihoazenean, euren iritziak zirela eta, mehatxatu eta bortxatuak izan ez zitezen. Bortxaezintasuna (irresponsabilité, Frantziako Zuzenbidean) harrezkero ere aitortua izan da Frantziako Nazio Biltzarraren Dekretuan, 1798. urteko ekainaren 20an, eta hortik etorri da Espainiako 1812ko Konstituziora. Bortxaezintasuna onurabide penala da. Horren bidez, parlamentukidea ezin da atxilotua izan edo ezin da prozedurapean jarri, bere zereginetan diharduela, iritziak eta botoak azaltzeagatik. Egin-eginean ere, bortxaezintasuna erantzukizun penal eza erabatekotzat jotzen da. Erantzukizun hori betierekoa ere bada, parlamentukidea babesten baitu, beraren agindua utzi eta gero ere, jardunean ari bitartean zer esan edo botoa nola eman zuen aintzat hartuta. Arazoa sortzen da, parlamentukideak bere zereginetan noiz diharduen zehazteko. Iritzi askoren arabera, parlamentukideak babesturik daude, bortxaezintasunaren bidez, osoko bilkuretan eta batzordeen bileretan daudenean, Ganberaren organo artezkarien bileretan (Mahaia, Bozeramaileen Batza), Parlamentuko taldeen bileretan eta, oro har, ekintza guztietan, Parlamentuaren egoitzatik kanporakoetan ere, Ganberaren ordezkaritzan ari badira. Esanahi horretan, parlamentukidea ez dago bere zereginetan, Ganberaren korridoreetan dabilenean, ez eta mitina ematen edo prentsaurrekoan ari denean, edota egunkarirako artikulu bat idazten edo irratiko nahiz telebistako programa batean parte hartzen duenean ere.

324

N. Pérez Serrano, Tratado de Derecho Político (Madril, Civitas, 1976), 779.

Espainiako Konstituzio Auzitegiaren jurisprudentziari helduta, bortxaezintasunaren «helburua da kritikaren barruan askatasun-esparru kualifikatua bermatzea; hori gabe, parlamentukideen zeregina betetzea baldintzaturik legoke eta, hori dela eta, organoaren borondatea askatasun osoz eratzeko prozesua zapuzturik geratuko litzateke»6. b) Ukiezintasuna Horren jatorria Ingalaterrako beste askatasun bat da, hain zuzen ere freedom from arrest —atxilotzetik aske izatea—. Askatasun horrek parlamentukideari bermatzen zion, auzibide zibilak zirela eta, atxilotua izateko arriskutik salbu egotea, Parlamentuko bilerak bitartean, bai eta berrogei egun arinago eta geroago ere. Ukiezintasuna prozesu-izaerako onurabidea da. Horren arabera, eta agintealdiak dirauen bitartean, parlamentukideak ezin dira atxilotuak izan, ageriko delituan baino, eta ezin dira prozesupean jarri, zein ganberako kide izan eta horren baimenik gabe. Horratio, ukiezintasunak Parlamentuaren eskuetan jartzen du bere kideen erantzukizun penala, denbora zehatz baterako (Parlamentuaren agintealdirako, hain zuzen). Ganberek, beraz, baimena eman behar dute euren kidea atxilotu eta auzitaratu ahal izateko. Baimena emateak, ordea, ez du esan nahi Parlamentuak gaiaren edukiari heltzen dionik. Era berean, horrek ez dakar erruduntasunaren aldeko epairik, ezta errugabetasunarena ere, baimen hori ematen ez bada7. Edonola ere, Parlamentu ukiezintasuna, askotan, abusuz erabili izan da, eta horren bidezkoketa klasikoa ere okertu egin da erabat. Horrek guztiak berarekin ekarri du onurabide horren gainbehera, nekez kokatzen baita onurabide hori XX. mende-hondarretako estatu demokratikoetan. Gaur egun, egiaztatu ezina da, Parlamentuaren ibilbidea asaldatzeko helburuarekin, botere judizialak eskua sartzeko gogoa izatea.

6 Apirilaren 10eko 51/1985 epaia, BJC-n (49. zenbakia, 1985. urteko maiatza, Gorte Nagusiak), 545. 7 Espainiako zuzenbidean, Prozedura Kriminalari buruzko Legea, eta Diputatu eta Senatarien aurkako 1912ko Prozedurari buruzko Legea direla eta, eskabide horri uko egiteak berarekin dakar, eguneroko jardunean, aske geratzea, alegia, auzibidearen artxibatzerik erabatekoena eta berori zabaltzeko ezintasuna, agintealdia amaitu ostean bada ere. Hitz batez esateko, diputatu edo senatariaren errugabetasunik guztizkoena. Horren ondorio dira, batetik, onuraren makurtze eta abusua, eta, bestetik, legeari begira berdintasun-printzipioa haustea (Espainiako 1978ko Konstituzioaren 14. art.). Aske geratzeko auto judizial horren kontra, ez dago besterik Konstituzio Auzitegian babes-errekurtsoa jartzea baino. Halaber, Espainian, Parlamentuaren agintealdia zenbatzen da delituaren preskripziorako. Ikus E. García, Inmunidad parlamentaria y Estado de partidos (Madril, Tecnos, 1989).

325

Santaolallak gogoratu duenez, polizia epaileen menpe dago, nahierarako atxilotzeak debekatuta daude eta auzitegiek autonomia dute. Bada, horiek guztiak bermerik egokienak dira, Ganberaren independentzia horren aurkako erasoetatik babesteko. Horiek erdietsiz gero, ukiezintasuna alferrekoa da8. c) Foru judizial berezia Foru judizial berezia hurrengoa da: parlamentukideen aurkako prozedurak epaitzen dituen goi mailako organo judiziala edo horrekin berdinetsitakoa (Ganbera auzitegi bihurtuta) izatea. Espainian, Konstituzioaren 71.3 artikuluak hauxe dio: «Auzitegi Gorenaren Zigor Auzietarako Sala» eskuduna da, diputatu edo senatarien kontrako auzibide kriminaletan. 4. Parlamentuko taldeak XIX. mendeko parlamentu-giroaren barruan, banakako diputatua zen protagonista. Horren aurrean, gaur egungo parlamentu-giroan, taldea da oinarrizko, taldeak baitira Parlamentuko bizitzaren ardatz zinezkoak9. Europako antolamenduek, mende horretako hasiera arte, berariaz hala aitortu ez arren, talde horiek hasiera dute parlamentukideak elkartzeko gertaera batzuetan. Gertaera horiek XIX. mendeko biltzar legegileetan jazo ziren. Parlamentuko taldeak ideia politiko berberak dituzten diputatu edo senatarien bileretatik sortzen dira. Euren burua antolatzen dute horiek, organo legegilean batera jarduteko. Esangura horretan esan daiteke Parlamentuko taldeak alderdi politikoen transposizio direla, Parlamentuaren barruan. Parlamentuko taldeen eraketa baldintzaturik dago, eta honako hauek dira baldintzak:

a) Kide-kopuru esanguratsua lortu behar da (30, Frantziako Nazio Biltzarrean; 15, Espainiako Diputatuen Kongresuan; 5, Suitzako Biltzar Federalean…). Sarritan, kopuru esanguratsuaren betekizuna hausten da, bestelako baldintzak betetzen badira. Esate baterako, Diputatuen Kongresuaren Erregelamenduak talde berezia osatzeko baimena ematen du, alderdi politiko baten edo batzuen diputatuek taldea osa dezaten, nahiz eta gutxieneko kopurua, hau da, 15 eskainu, eskuratu ez. Hala ere, horretarako nahitaezkoa da

8 9

326

F. Santaolalla, Derecho Parlamentario español (Madril, Edersa, 1984), 87. Ikus A. Saiz Arnáiz, Los Grupos Parlamentarios (Madril, Diputatuen Kongresua, 1989).

5 eskainu baino gehiago eta hautagaiak zein herrialdetan aurkeztu eta bertako botoen %15 edota estatu osoan emandako botoen %5 lortzea (DKE, 23. art.). b) Taldekideen arteko lotura edo hurbiltasun ideologikoa, ÂŤTalde MistoÂť deiturikoan izan ezik (horren eraketarako, dena den, ez da beharrezkoa kopuruaren betekizuna). Talde horrek ahalbidetzen du diputatu guztiak talde batean sartzea, diputatuok talderik gabekoak edo bakartuak badira ere. Bestalde, Parlamentuko taldeak desegin egiten dira, jarraiko arrazoiak direla medio: a) Legegintzaldia bukatzean, aldez aurretik Parlamentua desegin delako, edota Parlamentuaren agintealdia bukatu delako. b) Parlamentuko taldeak bere burua desegiten duenean, hau da, taldekideak ados daudenean, talde horren izateari amaiera emateko, arrazoi batzuk tartean direla. c) Taldekideen kopurua gutxitzen denean; hartara, Diputatuen Kongresuaren Erregelamenduak taldea desegiteko agintzen du, baldin eta taldekideen kopurua berori eratzeko beharrezkoa denaren erdia baino txikiagoa bada; salbuespena, bistan denez, Talde Mistoa da. Parlamentuko taldeen zereginen artean, besteak beste, hurrengoak azal ditzakegu: a) b) c) d)

Ganberaren Mahaia eratzea. Bozeramaileen Batzan parte-hartzea. Batzordeak osatzea, euren kideak izendatuz. Eztabaidetan parte hartzea, bozeramaile edo parlamentukide baimenduaren bidez. e) Jabeldurak eta ez-legezko proposamenak aurkeztea. f) Diputazio iraunkorren kideak izendatzea (Espainian). g) Lege-proiektuei edo proposamenei osoko zuzenketak aurkeztea. 5. Parlamentuaren barne antolakuntza Parlamentuak erakunde konplexuak dira garaiotan. Euren organo batzuk konstituzioak ezartzen ditu, eta beste batzuk, aldiz, parlamentuen erregelamenduetan daude araututa. Parlamentuaren barne organoak sortzen dira, Parlamentuko lanaren garapena errazteko asmoarekin, ahalik eta erosoen izan dadin lan hori. Barne organo horiek zuzendaritzako ahalmenak dituzte, batez ere, Parlamentuaren jardunak bultzatzaile berezia behar duenean. Horiei Par327

lamentuko «organo artezkari» deritze (Lehendakaria eta Mahaia), eta euren zereginak betetzen dituzte, interes orokorrari buruzko irizpidearen arabera, betiere, gutxiengoen eskubideei eta erregelamenduetako manuen aplikazio orekatsuari kasu eginez. Badira, bestalde, Parlamentuko taldeak ordezkatzeko organoak (Bozeramaileen Batza). Horien bidez lortu nahi da Parlamentuko jarduna arinagoa egiteko lan-giroa10. Bestalde, batzordeen xede nagusia da Ganbera Legegilearen Osoko Bilkuraren lana prestatzea. Eta, bukatzeko, diputazio iraunkorrek Parlamentuaren jarraitutasuna bermatzen dute, berori bilduta ez dagoenean, desegin denean edota agintealdia bukatu denean. 5.1. Ganberaren Lehendakaritza Erakunde horren jatorri historikoa, gaur ezagutzen dugun moduan behinik behin, Europako kontinentean loturik dago Frantziako Iraultzaren ondorioz sortu zen lehenengo biltzar modernoarekin. Kasu batzuetan, estatuburuak edo gobernuburuak horren izendapenean parte hartu arren, Parlamentuaren subiranotasuna eta botere-banaketaren printzipioa estuesturik aplikatzeak behaztopatu egin zuen, ia beti, Ganberako lehendakaria Parlamentuaz besteko organo batek izendatzea. Ordutik hona, Parlamentuko lehendakaria Ganberaren agintari gorena da, eta bertako kideek aukeratzen dute zuzen-zuzenean (adibidez, Frantzian, Italian, Alemanian, Espainian…). Gaur egun, Parlamentuko Lehendakaritzak bere agintea eta autonomia indartu ditu, estatuaren beste botereei begira eta, bereziki, Parlamentuko indarrei begira, parlamentuburuaren jarduerak inpartzialtasuna behar baitu. Hori zor zaio, hein handi batean, Komunen Ganberako Speaker deiturikoari. Ospe zabalekoa da hark bere jardunean duen oreka11. Parlamentuko lehendakariaren zereginak jarraikoak dira: a) Ganberaren goi ordezkaritza du. b) Parlamentuaren erregelamendua betearaztea, zalantza kasuetan hori interpretatuz eta arauetan hutsunea dagoenean horiek ordeztuz. c) Parlamentu-begirunea eta usadioak bete daitezen zaintzea.

10 Organo horiek eta «organo artezkari» izenekoen inguruan, ikus I. Torres Muro, Los órganos de gobierno de las Cámaras (Madril, Diputatuen Kongresua, 1987). 11 S. Sánchez, «El sistema político británico», in S. Sánchez eta P. Mellado, Sistemas políticos actuales (Madril, CERA, 1993).

328

d) Parlamentuko lanen ibilbide ona ziurtatzea. e) Eztabaidak zuzentzea: hitza eman eta kentzea, gaira edo ordenara etortzeko dei egitea, parte-hartze horietan denbora neurtzea etab. f) Ganberaren gai-zerrenda finkatzen denean, horretan parte hartzea. g) Parlamentuko diziplina-ahalak erabiltzea. h) Parlamentuaren egoitzan ordena izan dadin zaintzea.

5.2. Mahaia Mahaia da Ganberaren beste organo artezkaria. Kide anitzeko organoa da. Kopuru aldakorraz bada ere, lehendakariak, lehendakariordeek eta idazkariek osatzen dute organo hori. Kopuru horrek bermatu behar du, bateko, organoaren eragingarritasuna eta, besteko, Parlamentuan diren indar politikoen ordezkaritza. Mahaikideak Ganberak berak aukeratzen ditu zuzen-zuzenean. Mahaiaren zereginen artean azpimarra daitezke, besteak beste, hurrengoak: a) Europako herri batzuetan, Mahaia organo administratibo hutsa da, eta aholkuak emateko zeregina du, lehendakariari dagozkion erabakietan. b) Erabakiak eta neurriak hartzen ditu, horiek beharrezkoak badira Ganberaren lana antolatzeko, eta Ganberaren barne araubidea eta gobernua ziurtatzeko. c) Erregelamenduaren arabera, parlamentu izaerako idatzi eta agiriak kalifikatzen ditu, eta horien onargarritasuna edo onartezintasuna adierazten du. d) Parlamentu izaerako idatzi eta dokumentu guztien tramitazioa erabakitzen du. e) Ganberaren Osoko Bilkuraren eta batzordeen ekintza-egutegia finkatzen du, bilkuraldi bakoitzean.

5.3. Bozeramaileen Batza Bozeramaileen Batza Parlamentuko taldeak ordezkatzeko organoa da; horren bitartez, Parlamentuko taldeek parte hartzen dute, Ganberaren lana antolatu eta koordinatzeko. Torres Murok organo horren hasikinak bildu zituen. Izan ere, sarritan, lehendakariak ezin zituen bere kabuz bete erregelamenduak berari bakarrik esleitzen zizkion zereginak. Horregatik, XIX. mendean bertan, lehen329

dakariak Ganberen gizabanako ospetsuekin aldian aldiko harremanak izaten zituen; harreman horien helburua zen gizabanako ospetsu horiek Parlamentua zuzentzeko lanetan parte-hartzea12. Bozeramaileen Batza organo politikoa da, Parlamentuko taldeen bozeramaileek osatua. Ganberaren lehendakariaren burutzapean egiten ditu bilerak. Bilera horietara doaz —botorik gabe— mahaikideak eta Gobernuaren ordezkariak. Oro har, Bozeramaileen Batzari bi zeregin mota egozten zaizkio: 1. Aholku-emaileak. Bozeramaileen Batzak esan beharrekoa nahitaez entzun behar da, horren iritzia loteslea ez bada ere, Mahaiak edo lehendakariak erabaki jakin batzuk hartu behar dituenean. 2. Erabakitzaileak. Horien artean funtsezkoena da eguneko gai-zerrenda finkatzea. Zeregin hori dela eta, Bozeramaileen Batzari organo zentralaren izaera eratxikitzen zaio; izan ere, eguneko gai-zerrenda zehaztea «da, egitez, ekintza politikoaren edukia zehaztea»13. Bozeramaileen Batzak erabakiak hartuko ditu aho batez edo, bestela, boto haztatuko sistemaren bidez. Sistema hori dela medio, Parlamentuko talde bakoitzak ordezkari bat du Bozeramailearen Batzan; taldeak Osoko Bilkuran zein pisu izan eta pisu berbera izango du ordezkari horren botoak Bozeramaileen Batzan. Irizpide horiek zehaztasun osoz islatu nahi dute Ganberako indar politikoen garrantzia. Horrek, nolanahi ere, badu arriskurik, gehiengoaren eta gutxiengoen arteko desberdintasunak areagotu baitaitezke. Izan ere, gutxiengo horiek arazo larriak izango dituzte eguneko gai-zerrendan interesekoak dituzten gaiak sartzeko, baldin eta gai horiek deseroso edo kaltegarriak badira, Gobernuaren aldeko gehiengoarentzat.

5.4. Osoko Bilkura eta batzordeak Osoko Bilkura ganberakide guztien bilkura da. Horren geldotasunak eta formalismo larregiak ekarri zuten, XIX. mendean jada, organo txikiagoak sortzea, osoko bilkuraren lana prestatu eta arintzeko. Egun, batzordeen zeregina ez da Osoko Bilkuraren lana prestatzea bakarrik; aitzitik, ezari-ezarian, batzordeek euren zereginak berrindartu

12 I. Torres Muro (aip. art.), 231. Ikus, berebat, L. Rebollo, La Junta de Portavoces (Madril, Estudios de la UNED, 1998). 13 L. Grange, «La fixation de l’ordre du jour des Assemblées Parlementaires», Études sur le Parlement de la Vème Republique (Paris, Guichard-Ayoub, 1965), 175.

330

dituzte. Horrela, herrialde batzuetan, Espainian, esaterako, lege-proiektuak onets ditzakete, gerogarrenean Osoko Bilkurak parte hartu gabe14. Denborazko irizpideak eta eginkizunei buruzko irizpideak aintzakotzat harturik, batzordeak izan daitezke: a) Iraunkorrak: legegintzaldi osorako eratzen dira, eta legegileak eta ez-legegileak izan daitezke. Batzorde iraunkor legegileen zeregin nagusia da lege-proiektu eta proposamenerako ikerketa eta azterketak egitea. Gainera, batzorde horiek —estatuaren ekintzaarlo ezberdinetan espezializatuek— argibideetarako bilerak egiten dituzte gobernukideekin, ez-legezko proposamenak eta mozioak eztabaidatzen dituzte, horien gaineko botoak eman… Bestaldetik, batzorde iraunkor ez-legegileek tramitazio legegilearekin zerikusirik ez duten arazoak aztertzen dituzte. Adibide gisa aipa daitezke, berbarako, Erregelamendu batzordea, Diputatuen Estatutuaren batzordea… b) Iragankorrak: lan zehatz baterako sortzen dira eta, lan horiek amaitutakoan eta, betiere, legegintzaldiaren bukaeran, desegiten dira. Batzuk arruntak dira, gai zehatza arakatzen dutelako. Beste batzuk, berriz, ikerketakoak dira. Ikerketa batzordeak sortzen dira, sortu ere, interes publikoko gaiak ikertzeko15. 5.5. Diputazio iraunkorrak Botere legegilearen iraunkortasuna beharrezkoa da, konstituzio-sistemaren orekari eusteko. Loewensteinen hitza erabiliz, iraunkortasun hori ezinbestekoa da «organoen arteko kontrolak» iraunarazteko. Horiek ezin dira hautsi, Parlamentu-sistemaren oinarrizko oreka urratu gabe, nahiz eta organo hori, hots, Parlamentua, bildurik edo hautaturik egon ez. Frantziako Iraultzaz geroztik, Parlamentua erakunde iraunkorra da, aldioro izan behar baita. Beharrezkoa da, horren ondorioz, irtenbidea asmatzea, organo horren jarraitutasuna bermatzeko. Jarraitutasun hori premiazkoa du hark bizitzeko, berez izaera etena baitu, ekintza-garaiak (bilkuraldiak) eta ekinik gabekoak txandakatzen dituelako. Organoaren jarraitutasuna hausten da, beraz, bilkuraldi arruntean ez dagoenean. Horren aurrean, irtenbide desberdinak erabili dira, hala nola,

14 Espainiako Konstituzioaren 75.2. artikuluak «batzorde-lege» izenekoak ezarri ditu: «Ganberek batzorde legegile iraunkorrei eskuorde diezaiekete lege-proiektuak edo proposamenak onestea». 15 Ikus liburu honetako XIX. gaia.

331

Ganberaren organo artezkariak euren zereginetan iraunaraztea, Ganberaren ahalmenak zaintzeko eta «organoen arteko kontrola» badela ziurtatzeko. Kasu horietan, gainera, bada aparteko bilkuren irtenbidea ere; bilkura horiek egiteko dei dakioke jardunean ez dagoen Ganberari. Ez dago arazorik, ordea, iraunkortasunik eza Parlamentuko oporraldian gertatzen bada —hori bitartean biltzarkideen agindua indarrean baitago—. Egiazko arazoa, ostera, besteetan dago, hau da, legegintzaldi baten amaiera eta hurrengoaren hasiera bereizten dituzten aldi bitarteotan. Zuzenbide konparatuak irtenbide batzuk ematen ditu horietarako. Frantzia eta Belgikako konstituzioek, adibidez, halako bat onetsi dute. Irtenbide horrek mugatu egiten du gobernu-zeregina kudeaketa-egintzetara; horrekin batera, Ganberaren izatea berreraikitzeko betebeharra ezartzen dute, egoera larrien ondorioz hori nahitaezkoa baldin bada. Beste irtenbide bat da prorogatio sistema, Italiako 1947ko Konstituzioak arautzen duena. Prorogatio izeneko hori Erromako Zuzenbidetik datorren erakundea da. Horren harira, aurreko legegintzaldiaren azkena eta hurrengoaren hasiera lotuta daude, teorian bederen. Prorogatio horren sustraia izango litzateke, agian, Gobernuaren ekintza kontrolatzeko premia; kontrola izan ezean, Gobernuak berez dituen ahalmenak nahierara erabiliko lituzke, hauteskundeen ibilbide askeari kalte egiteko. Parlamentuaren iraunkortasuna bermatzeko, beraz, Zuzenbide Konparatuan sistema horiek erabiltzen dira. Horiei begira, Espainiako Konstituzio zuzenbideak, alegia, indarrean dagoenak, bere tradizio historikoari eutsi dio, eta beste irtenbide bat eman dio organo legegilearen jarraitutasunari. Irtenbide hori organo berezi baten sorrera izan da; organo hori Parlamentutik bertatik sortu da, bilera eta legegintzaldien artean dihardu, eta ganberen botereak zaintzen ditu. Hortaz, Diputazio Iraunkorra Parlamentuaren jarraitutasunerako organoa da. Parlamentuaren ordezkaritza du; horren ahalmenak mugatuak dira; esanahi hertsian, ez du Ganbera ordezkatzen, horren egiteko nagusietan subrogatu egiten baita, zeregin horiek bermatzeko, Ganberak bildu gabe daudenean edota horien agintealdia amaitu denean16. 6. Ganberen barne jardunbidea Behe Erdi Aroan, estamentu-biltzarrak aldian aldiko eta iragankorrak ziren; egoitza finkorik ere ez zuten. Egunotako parlamentuak, aldiz,

16 Ikus, A. L. Alonso de Antonio, La Diputación Permanente en la Constitución española de 1978 (Madril, Facultad de Derecho Universidad Complutense, 1992).

332

erakunde iraunkorrak dira, Konstituzioak ezartzen baititu estatuaren antolakuntzaren barnean, organo erregular eta ohiko gisa. Garaiotako parlamentuen iraunkortasun horrek ez dakar, alabaina, euron jardunbidea iraunkorra izatea. Herri Administrazioan gertatu aldera, parlamentuek etenak dituzte euren ibilbidean, jarduera-aldiak eta oporraldiak tartekatuz. Alde batetik, Parlamentua osatzen duten ganberak â&#x20AC;&#x201D;bakarra izan zein bi izanâ&#x20AC;&#x201D; berriztatu egiten dira aldian-aldian. Horrek ziurtatzen du, alegia, boterea aldi baterako bakarrik erabiltzea; horrela, subiranotasunaren titularrei baimena ematen zaie, biltzar berriaren osaera askea edo, parlamentu-sistemetan, Gobernuaren osaera askea erabakitzeko. Argiago esateko, Parlamentua etengabe egokitu behar zaio hautesleen sentimendu politikoari. Bada, Biltzarren ordezkaritza-agintealdiak dirauen bitartean, horri legegintzaldi deritzo, eta lauzpabost urtetan luzatzen da. Bestalde, eta legegintzaldiaren barruan, erakundeen jardunbide ohikoak ez dakar Parlamentuaren ekintzak etenik gabekoak izatea. Kontrara, badira Parlamentuaren ekintzetarako baliodun ez diren denbora-tarteak ere, Parlamentuaren jarduna aldi zehatz batzuetan gauzatzen baita. Azken horiek dira, hain zuzen ere, bilkuraldiak, gero eta luzeagoak direnak. 6.1. Barne jardunbiderako arauak a) Publizitatea Publizitatea arau orokorra da, Parlamentuko lan guztietan. Parlamentuaren jarduera kanporatu egiten da, iritzi publikoa jakinaren gainean egon dadin, herriaren ordezkaritza-organoan eztabaidatzen diren aukera horiez. Ondorio horretarako, ganberek bileren egunkariak argitaratzen dituzte. Bertan jasotzen dira, hitzez hitz, diputatu eta senatarien parte-hartzeak, gertaerak eta onetsitako erabakiak. Halaber, publizitate-printzipioa moldatzen da, jendearen presentzia tribunetan gauzatuz eta, batez ere, komunikabideen bitartez. Horiek dira Parlamentuko lanaren publizitaterako lanabesik egokienak, eta, iritzi publikoa itxuratzeko tenorean, zuzeneko eragina dute. Dena den, Osoko Bilkuraren edo batzordeen bilerak, salbuespen moduan, isilpekoak izan daitezke: a) Ganberari edo horren kideei dagozkien kontuak aztertzen direnean, edota parlamentukidea atxilo edo prozesupean jartzeko baimena eztabaidatu behar denean. b) Gehiengo kualifikatuaren bidez, Osoko Bilkurak edo gai horri dagokion batzordeak hala erabakitzen duenean. 333

b) Eguneko gai-zerrenda Eguneko gai-zerrenda Parlamentuaren organoaren —Osoko Bilkuraren zein batzordearen— bilera bitartean eztabaidatu beharreko gaien hurrenkera da. Bozeramaileen Batzak finkatzen du, lehendakari edo Mahaiarekin batera. c) Quoruma Quorum hori da Ganberak balio osoz erabakiak onesteko beharrezkoa den parlamentukide-kopurua. Quorum hori aldakorra da, herri batetik bestera. Adibidez, Lorden Ganberan, nahikoa da euren kideetatik hiru. Espainian, aldiz, Konstituzioaren 79.1. artikuluak hauxe xedatu du: «Ganberek, erabakiak onetsi ahal izateko, erregelamenduarekin bat etorriz egin behar dute bilera eta, bertan, euren kideen gehiengoa izan behar da». Quorum horri iuris tantum erako presuntzioa aplikatzen zaio; ondorenez, egiaztatu beharko da, hori beren beregi eskatzen denean bakarrik. Horrela eragozten da tresna hori jokaera oztopatzaile gisa erabiltzea. Quoruma zenbatzen da, Ganberaren kide-kopuru zinezkoaren gainean, ez, ostera, legezko kopuruaren gainean. d) Eztabaidak Ganberen akordio eta erabakiek aurretiaz izan behar dute eztabaida, parlamentukideek euren jokaera azal dezaten. Eztabaidak zuzendu eta bideratzea Ganberako lehendakariaren zeregina da; horrek hitza eman eta kendu, gaira (parlamentukideen eztabaidaren gaitik desbideratzen denean) eta ordenara etortzeko deitzen du (parlamentukide horrek modu ez-zuzenean jokatzen duenean edo Parlamentu-begirunearen arauak urratzen dituenean), eztabaidak ixten ditu… Batzuetan, oposizioko parlamentukideek taktika bereziak erabiltzen dituzte —formaren aldetik behintzat, erregelamenduarekin bat datozenak—, eztabaidak atzeratu edo geldiarazteko. Praktika oztopatzaileak dira, besteak beste, jarraikoak: etengabe quoruma egiazta dadin eskatzea; lege-proiektuei behin eta berriro zuzenketak aurkeztea; botoa emateko deiak, diputatuek banan-banan egiteko, eskatzea. Praktika horiek saihesteko, erregelamenduek prozedura berezi batzuk arautzen dituzte. Usuenak britainiar zuzenbidetik datoz eta ondokoak dira: gillotina, parte hartzeko txanda bakoitzerako, aldi zehatz eta luzaezinak jartzen dituena; kangurua, zuzenketa pisuzkoenak aukeratuta, horiek soil-soilik botaziopean jartzen dituena; eta, itxiera, eztabaida ixteko, eta 334

arazoa behar beste eztabaidatu izan delako ustean, gai hori botaziopean berehala jartzen duena. e) Botazioak Botazioaren bidez, biltzar legegileak bere borondatea azaltzen du, erabakiaren onespenarekin. Botazioak egiteko, sistema desberdinak daude: —Lehendakariak egindako proposamenari baietza emanez, hau da, kontrakorik edo aurkatasunik ez dagoenean. —Arrunta, bi forma izan ditzakeena: lehendaurrez, onespena ematen dutenak zutitu egiten dira, gero aurkakoak eta, azkenean, abstentziodunak; eta prozedura elektronikoaz, parlamentukide bakoitzaren botoa egiaztatzen duena. —Publikoa, dei eginda: parlamentukideek, euren eskainutik, «bai», «ez» edo «abstentzioa» erantzuten dute, izenez izen horretarako deitzen zaienean. —Isilpekoa: prozedura elektronikoaz egin daitekeena, botazioaren azken emaitza orokorra egiaztatzen duena, boto-emaileen nortasuna aintzat hartu gabe; eta, bestelakoa, txartelen bidez. OHARRA: Bibliografia hurrengo ikasgaian dator.

335

XIX. ikasgaia

Parlamentua (eta II) Pilar Mellado Prado

1. Legeak egiteko eginkizuna Legeak egiteko eginkizuna Parlamentuak dituen ahaletatik bat da; ahal hori erabiliz, Parlamentuak legeak egin, aldarazi eta indargabetu egiten ditu. Eginkizun hori mekanismo zehatz batzuen bitartez burutzen da. Mekanismo horiek osatzen dute, hain zuzen ere, legegintza-prozedura. Prozedura hori, izatez, arauen multzoa da; multzo horrek arautzen ditu Parlamentuan gertatu behar diren jarduketa eta egintza guztiak, legea akatsik gabeko egintza izan dadin1. Legegintza-prozeduran, hiru fase bereiz daitezke: a) Legegintzarako ekimena Nork has dezake legegintza-prozedura? Oro har, bi legegintza-ekimen onartzen dira: 1. Kanpokoa, Konstituzioak halakoa eratxikitzen die Parlamentutik kanpoko organoei, hala nola, Gobernuari, hautesleei eta, Espainiako estatuan, autonomia erkidegoen biltzar legegileei ere. Gobernuak legegintza-ekimena gauzatzen du, lege-proiektuak aurkezten dituenean —Ministroen Kontseiluan aurretiaz adostuak—. Proiektu horiek edozein gairi buruzkoak izan daitezke, eta tramitazioan lehentasuna dute, beste ekimen batzuen gainetik, Parlamentuarena ere barne.

A. García Martínez, El procedimiento legislativo (Madril, Diputatuen Kongresua, 1987).

337

Gobernuaren legegintza-ekimena Parlamentuarena baino goragokoa da, kopuruaz zein esanahiaz. Horretarako arrazoia da Gobernuak bestelako konstituzio-organoek baino osoago eta sakonago jakitea zeintzuk diren herriaren premiak eta lehentasunaz onetsi beharreko lege-xedapenak ere. Hautesleek ere legegintza-prozedura has dezakete. Zernahi gisaz, konstituzioek beti eskatu ohi dute, ekimen horretarako, sinadura egiaztatuen kopuru zehatza (Espainian, 500.000 gutxienez; eta, Italian, 50.000); gainera, konstituzioek gai batzuk salbuetsi ohi dituzte ekimen horretatik (aurrekontuak, zergen alorrekoak, nazioartekoakâ&#x20AC;Ś). 2. Barnekoa, hau da, organo legegilearena, lege-proposamenen bitartez gauzatzen dena, Ganberak berak horiek aintzakotzat hartu eta gero. b) Batzordean egin beharreko eztabaida Lege-proiektu eta proposamenak, behin horiek aintzakotzat hartu eta gero, Batzorde Legegilera igortzen dira, bertan horiek aztertzeko eta, orobat, horiei buruz aurkezturiko zuzenketak aztertzeko. Zuzenketak lege-testua aldatzeko ekarriak dira. Bitakoak izan daitezke horiek: â&#x20AC;&#x201D;Osokoa, lege-proiektuaren egokierari, printzipioei eta espirituari buruzkoa. Horren bitartez eska daiteke proiektua berriro ere Gobernuari igortzea edo beste testu oso bat proposatzea. â&#x20AC;&#x201D;Artikuluei egindakoa, horren helburua baita artikuluak ezabatu, gehitu edo aldaraztea. Lege-testua artikuluz artikulu eztabaidatu ostean, Batzordeak irizpena ematen du. Gerokoan, irizpen hori Osoko Bilkuran eztabaidatuko da. c) Osoko bilkuran eztabaidatu eta onestea Osoko Bilkurak lege-proiektua edo proposamena eztabaidatzen du eta, ondoren, horren gaineko botazioa egiten du. Horrela, Ganberak proiektu edo proposamen horri begira duen borondatea adierazten du. d) Goi Ganberan eztabaidatu eta onestea Bi ganberako sistemetan, Behe Ganberak onetsitako testua Goi Ganberara igortzen da; eta, bertan, berriro aztertu beharra dago, Lehen Ganberan erabili den antzeko prozedurarekin. Bi ganberen artean desadostasuna badago, Zuzenbide konparatuak irtenbide batzuk ematen ditu, desadostasun hori konpontzeko. Bi ganberak pare-parekoak badira (ad., Italia), bi ganberen arteko liskarrak euren 338

arteko itunen bidez konpontzen dira. Haatik, bi ganbera horiek desberdinak badira (ad., Espainia), bi ganberen arteko liskarrak konpontzen dira, eurotariko bati lehentasuna emanez. e) Berronestea, aldarrikatzea eta argitaratzea Tradizioaren arabera, berronestea izan da Erregeak adostasuna ematea Biltzarrak onetsitako lege-testuari. Hartara, 1812ko Konstituzioak xedatu zuen Erregeak berronespena ematen zuela halako esamolde batez: «Argitara bedi legearen indarrez». Eta beste honekin berronespena ukatzen zuela: «Itzul bedi Gorteetara». Erregearen adostasuna ezinbestekoa zen, arauak aginduzko izaera izan zezan, eta lege moduan gauza zedin. Berronespena ukatzea beto-eskubidea zen; hori erabatekoa izan zitekeen (legeari ezezkoa ematea eta Biltzarrak ezezko hori gainditu ezin izatea) eta etengarria ere (Parlamentuak ezezko hori gaindi zezakeen, baldintza batzuk betez gero). Oraingo parlamentu-monarkietan, berronespena iraunarazi ohi da inertzia historiko soilaz, legea lege baita Parlamentuak bera onetsia duenetik. Egun, bestalde, errege-erreginek ez dute beto-eskubiderik, eta behartuta daude legeak berronestera, epe zehatz baten barruan (Espainiako 1978ko Konstituzioaren 91. art.). Aldarrikatzea, bestalde, berronestearekin nahasten bada ere, sarri-sarritan osterantzeko egintza da. Aldarrikatzeak eginkizun ziurtatzailea du, eta hori ere estatuburuari dagokio. Aldarrikatzearen bidez, estatuburuak lege-testu berria badela fede ematen du, eta estatuaren organo guztiei jakinarazten die hori. Azkenez, argitaratzea ezinbesteko osagaia da, legea sor dadin. Argitaratzearen bidez, legea bete beharrekoa eta betearazteko modukoa da. Legegintza-prozeduraren azken unea Gobernuaren erantzukizuna da, ez, ordea, estatuburuarena. Estatuburuak eginkizun mugatua du, ez baitu besterik egiten legeak «Estatuko Aldizkari Ofizial»ean argitaratzeko agindua ematea baino. 2. Finantza-eginkizuna Finantza-eginkizunak barne-barnetiko loturak ditu lehenengo ordezkaritza-biltzarrekin. Behe Erdi Aroan, biltzar horiek beraientzat eskatu zuten errege-erreginek galdaturiko zerga edo diru-laguntzak onestea. Horretarako, «No taxation without representation» printzipioa aldarrikatu zuten. Egun, parlamentuen finantza-eginkizuna bi esparrutan koka daiteke: 339

a) Aurrekontuak Gobernuari dagokio, bakar-bakarrik, estatuaren aurrekontu orokorrak prestatzea; ez da zalantzan jartzen organo betearazleak herriaren finantzapremiak hobeto ezagutzen dituenik. Parlamentuari dagozkio, aldiz, aurrekontu horien ikerketa, aldaketa eta onespena. Aurrekontuak egiteko, kontuan hartzen dira honako printzipio hauek: unibertsaltasuna (urte zehatz baterako aurreikusten diren diru-sarrerak eta gastuak jaso behar dira); batasuna (aurrekontu bakarra dago, gastu zehatz baterako aparteko aurrekontua onetsi arren); eta, era berean, urterokotasuna (aurrekontua ekitaldi ekonomiko baterako onesten da; ekitaldi hori egutegiko urtearekin bat dator). b) Zerga-kontuak Parlamentuari dagokio zergak onetsi eta aldatzea; horretarako, zerga bakoitzari dagozkion lege bereziak onetsiko ditu.

3. Gobernuaren gaineko kontrol-eginkizuna Parlamentuen oinarrizko eginkizuna da Gobernuaren jardueraren gain kontrol politikoa egitea. Legeak egiteko eginkizunarekin eta finantzaeginkizunarekin gertatu aldera, beste hori, alegia, kontrol-eginkizuna, korapilatsua da azaltzeko. Doktrinaren aldra batek Parlamentuaren kontrol-eginkizuna eta Gobernuari eska dakiokeen erantzukizun politikoa parekatzen ditu. Hortaz, Parlamentuak Gobernuaren gainean izan ditzakeen kontrol-egintza bakarrak dira, hain zuzen ere, konfiantza-arazoa eta zentsura-mozioa. Nolanahi ere, Parlamentuaren kontrola eta erantzukizun politikoa euren artean estekaturik egon arren, ez dira gauza bera. Parlamentuaren kontrola Gobernuaren egintzak fiskalizatzeari buruzkoa da; hau da, kontrol horrek Gobernuaren jardunean eta horren egiaztapenean du oinarri, eta horren egokiera Parlamentuak jarritako ardatzen barruan dago, fiduzia-harremanak hasten direnean2. Esanahi horretan, kontrol-egintzak dira galderak, jabeldurak, mozioak eta ikerketa-batzordeak. Aldiz, erantzukizun politikoa eska daiteke, baldin eta zalantzan badago Gobernuaren jarduna Parlamentuak ezarritako ardatzei egokitzen zaien ala ez, eta parlamentu-sisteman bi organo horiek lotzen dituen

2 J. R. Montero eta J. M. GarcĂa Morillo, El control parlamentario (Madril, Tecnos, 1984), 126.

340

konfiantza-lotura urratzen bada. Halakoetan, zehapena ezarri behar da, hots, ondorio zehatzailea gertatzen da (Gobernuaren dimisioa). Herri borondatearen ordezkariek, beraz, euren iritzia adierazten dute, eta aurretiazko iritzi subjektibo hori da, hain zuzen ere, erantzukizun politikoaren jatorria. Erantzukizun politikorako tresnak dira, hala nola, konfiantza-arazoa eta zentsura-mozioa. 3.1. Parlamentu-kontrolaren prozedurak Bagehot idazleak estatuburuarentzat asmatu zuen formula berbera Parlamentuari ezarrita, hauxe dio Burdeauk: ÂŤjakin, eragin eta ohartarazteko eskubidea da kontrolatzeaÂť. Hortaz, hiru mekanismo klasiko agertzen dira eskubide horren egikaritzan: galderak, jabeldurak eta ikerketa batzordeak. Beste autore batzuen aburuz, ostera, prozedura horiek ez dira kontrolegintzak, informaziorako lanabes hutsak baino. Horien bidez, Parlamentuak Gobernutik edo norbanako publiko edo pribatuengandik jasotzen du informazio zehatza (ikerketa-batzordeen kasuan)3. Edozein modutan ere, begi-bistakoa da Parlamentuko informazio-jardueraren eta kontrol-jardueraren arteko desberdintasuna: galdera, jabeldura, mozio eta ikerketa-batzordeen bidez, informazioa lortzea ez ezik (Ganberak hori lortzeko bide asko ditu), gatazka ere sortzen da, botere betearazlearen jarreraren eta Parlamentuak zehazturiko orientazio politikoaren artean. Jakina, gatazka horrek beti dakar Gobernuaren jarduera irizpean jartzea; baina, egundo ere ez, erantzukizun politikoak dakarren ondorio zehatzailea. a) Galderak Horien aurrekaririk antzinakoena Behe Erdi Aroan aurki daiteke, estamentu-biltzarrek informazioa eskatzeko zuten eskubide horretan. Hori gorabehera, Parlamentuko galderek jatorria dute britainiar parlamentuaren ezaugarri berezienetako batean. Horri Question Time deritzo; horixe da, alegia, ministroei astero egin beharreko galderen aldia. Hori berori izan da, 1832. urtetik hona, despotismo burokratikoaren aurkako bermerik zinezkoena4.

3 Ikus F. Santaolalla, El parlamento y sus instrumentos de informaciĂłn (Madril, Edersa, 1982). 4 Badirudi astealdi horren jatorria, Britainiar Parlamentuan bederen, 1721. urtean hasi zela, Lorden Ganberako kide batek parte hartu zuenean, Gobernuari ohiko prozeduratik kanpo informazioa eskatzeko. Harrezkero, 1783. urtean, Komunen Ganberaren Speaker zenak parlamentukideei aitortu zien Gobernuari galderak egiteko eskubidea.

341

Galdera da parlamentukideek duten biderik zuzenekoena eta soilena, informazioa eskuratzeko. Lanabes horren bitartez, edozein parlamentukidek, norbanako gisa, Gobernuari edo horren kideei zuzen diezaieke bere eskaria, labur-labur eta zehatz, egitateren bat egiazkoa den egiaztatzeko, botere betearazleak horren berri duen jakiteko eta egitate horri buruz haren jarduketa zein izango den jakiteko. Galderak, bistan denez, hautsi egiten du egungo parlamentarismoaren nagusitasuna, diputatu bakanei baimena ematen baitie, euren ahotsa Ganberaren baitan entzunarazteko. Gaur egun, galderen bitartez egiazta daitezke Gobernuaren edo Herri Administrazioaren jarduketen akatsak. Galderak idatziz egin behar dira. Erantzuna, aldiz, ahozkoa (hala eskatzen bada) edo idatzizkoa (kontrakoa esaten ez bada) izango da. Orokorrean, diputatuek eskubidea dute, Osoko Bilkuran edo batzorde egokian ahozko erantzuna eskatzeko. Hala azaltzen ez badute, orduan ulertzen da erantzuna batzordean emango dela. Frantziako sistema salbu, ahozko erantzuna duten galderek ez dute eztabaidarik sortuko; aitzitik, diputatu galdegilearen eta ministro erantzulearen artean, berba-trukatze laburra eta motza baino ez da gertatuko. Galderek Parlamentu-begirunearen arauak bete behar dituzte. Ez dira onartzen galdegilearen edo beste norbanako baten interes larregia erakusten dutenak, ezta izaera juridiko huts-hutsa dutenak ere. b) Jabeldurak Burdeauren aburuz, jabeldura Parlamentu-kontrola gauzatzeko biderik gogorrena da. Oposizioaren borroka-tresna da eta, beraren bitartez, saihestu egiten da Parlamentuko erakundeen jardunbidea eratu beharko lukeen lankidetzaren ideia5. Esan ohi da, larregi iritzita, jabeldura Gobernuaren ezegonkortasun-faktorea dela, ministro-taldearen ahulezia baitakar. Horren jatorri historikoak Frantziako parlamentarismora garamatza, gailurra III eta IV. errepubliken garaian jo bazuen ere. Jabelduran bi norbanako ari dira: jabeldura-egilea, parlamentukide bakarra izan nahiz Parlamentuko taldea izan, eta jabeldura-hartzailea, Gobernua edo horren ministroetako bat gerta daitekeena. Jabeldurak galderetatik bereizteko, irizpide hauek erabil daitezke: a) Jabelduraren objektua galderarena baino zabalagoa da, eta Botere Betearazlearen jokaera du helburu, politika orokorraren kontuetan.

342

G. Burdeau, TraitĂŠ de Science Politique, IX. lib. (Paris, LGDJ, 1976), 124.

b) Jabeldurak eztabaida sortzen du Osoko Bilkuran. Hori buka daiteke, mozioa aurkeztu eta horren gaineko botazioa eginez (ÂŤjabelduraren ondoriozko mozioaÂť). Horren bitartez, Ganberak bere jokaera finkatzen du, eztabaidapeko autuari buruz edo, bestela, Gobernuaren kudeaketa arbuiatzen du. Botazioaren emaitzak gaitzespena ekar dezake, baina ezin du inola ere erantzukizun politikoaren eskabidea eragin. c) Mozioak edo ez-legezko proposamenak Espainiako Diputatuen Kongresuaren Erregelamenduak ez-legezko proposamen deritze mozioei. Mozio horiek kontrol-egintzak dira eta, euren bidez, Parlamentuko taldeek ebazpen-proposamenak egiten dizkiete ganberei. Mozioek eztabaida sortzen dute. Eztabaida horretan parte hartzen du, talde proposatzaileen ostean, Ganberan diren parlamentu-taldeen ordezkari banak. Eztabaida hori botazioarekin ixten da; botazio horretan, Ganberak mozioan dagoen proposamena onartu edo arbuiatzen du. d) Ikerketa-batzordeak Parlamentuek batzorde iragankorrak era ditzakete, interes orokorreko autu baten gainean ikerketak egiteko. Ikerketa-batzordeak galdera, jabeldura eta mozioetatik bereizteko, irizpide hauek erabil daitezke: a) Haien sorkuntza Ganberaren gehiengoaren borondatepean dago. Horrekin mugatu egiten da ikerketa-batzordeen eragina: Gobernuak, batzuetan, horien sorkuntza oztopatuko du; eta, besteetan, batzordea Parlamentuko talde gehiengodunaren esku dagoen tresna izango da, ikerketapeko kontua gerarazteko edo luzatzeko. b) Organo kontrolatzailea kide anitzekoa izatea. Parlamentuko taldeek izendatzen dituzte ikerketa-batzordeko kideak, euren kopuruen arabera. Gerta daiteke batzordea talde bakoitzaren ordezkari batez osatzea; halakoetan, erabakiak boto haztatuaren bidez hartuko dira. c) Edozein norbanakori, funtzionario nahiz subjektu pribatu, deitzeko ahalmen eta eskumenak ditu. Deitutako horri zehapena ezar dakioke, baita zehapen penala ere, desobedientzia-kasuetan. Halaber, ikerketa-batzordeak autuari dagokion informazioa eska dezake. Terminologia anglosaxoniarrean esan ohi da ÂŤthe power to send for persons, papers and recordsÂť. 343

d) Ikerketa-taldearen bilerak isilpekoak dira herri batzuetan (berbarako, Espainian), Parlamentuko lanetan publizitatearen erregela nagusi bada ere. e) Ikerketa-taldearen ondorioak ez dira lotesleak auzitegientzat, eta Ganberaren Osoko Bilkuran eztabaidatzen dira. Batzorde horiek egiten duten kontrolaren eragingarritasuna zin-zinez loturik dago, batetik, haien osaketarekin eta, bestetik, batzorde horiek zernolako ahalmenak izan eta ikerketak egiteko moldearekin.

3.2. Gobernuaren erantzukizun politikoa Aurreko gai batean azaldu genuen bezalaxe, erantzukizun politikoa garbi desberdintzen da, ministro-erantzukizunak izan ditzakeen beste arlo horietatik (penala, zibila eta administratiboa). Izan ere, Gobernuari ezin zaio erantzukizun politikorik eskatu beste erantzukizunak bezala, hots, auzitegietan; haatik, Parlamentuan eskatu behar zaio. Parlamentuak bere iritzia emango du, Gobernuak harturiko neurrien egokiera eta eragingarritasunari buruz, Gobernuak halako neurriak har baititzake, Konstituzioak ematen dion zeregina betetzean. Mendebaldeko egineretan behinik behin, erantzukizun politikoak dakarren zehapena «karguaz gabetze» deritzona da; argiago esateko, Gobernuak kargua uzteko betebehar juridikoa du, Ganberaren konfiantzarik ez badu. Bi dira, beraz, Parlamentuak Gobernuari erantzukizun politikoa eskatzeko dituen bideak: konfiantza-arazoa eta zentsura-mozioa. a) Konfiantza-arazoa Blondelek esan du konfiantza-arazoa dela «Gobernuak bere buruaz beste egingo duelako mehatxua»6. Izan ere, konfiantza-arazoa prozedura berezia da. Prozedura horren bitartez, Gobernuak bere erantzukizun politikoa eskaintzen dio Parlamentuari, xede jakin batzuekin. Xedeok, besteak beste, jarraikoak izan daitezke: lege-proiektu bat —eztabaidarik gabe— onets dadin erdiestea; Parlamentuaren konfiantza duen egiaztatzea; edota Gobernuak bere egoera politikoa berrindartzea. Horren erabilera biderkatu egiten da, Gobernuaren egoera Biltzarrean ahula denean. Konfiantza-arazoak ministro-krisia ekar dezake, eta krisi

6 J. Blondel, Introducción al estudio comparativo de los gobiernos (Madril, Revista de Occidente, 1972), 427.

344

hori teknika egokia da, ideia hau aintzat hartuz gero: Ganberak ez du egingo Gobernuak nahi duena, salbu eta Gobernuak Ganberari jakinarazten dionean, hala egiten ez badu, kargua utziko duela. Horrela, Gobernuari konfiantza ukatzeak ekar ditzakeen ondorio larrien aurrean, Parlamentuak haren kontrako jokaera bigun dezake, eta Gobernuaren nahikundeei men egin diezaieke. Idazle batzuentzat, konfiantza-arazoak bere egitekoa galdu du gaur egun, Gobernuaren eta Parlamentuaren arteko harremanen egoera ikusita. Nolanahi ere, botere betearazlearentzat tresna baliotsua izan daiteke, esaterako, helburu politiko hauek erdiesteko: a) Gobernuak konfiantza-arazoa erabil dezake, bere egoera politikoa berrindartzeko gogoarekin. Horretarako, Ganberari laguntza eskatzen dio. Arean bere, herri-ordezkari gehienen laguntza izateak ahalbidetuko du neurri politiko esanguratsuak onestea. b) Konfiantza-arazoa bide egokia izan daiteke, gehiengoaren indarrak berriro elkartzeko, gehiengo hori hautsi bada lerrakera desberdinetan. c) Konfiantza-arazoak ministerioen arteko krisia sor dezake. Krisi horren erantzulea Ganbera izango da eta, horrela, gobernu-koalizio berria osatu beharko da. d) Konfiantza-arazoaren bitartez, egiazta daiteke Gobernuak Parlamentuan behar adinako euskarria duen, bere programa eraldatzeko, berregiteko edo indarrean dagoena beste batekin ordezteko. e) Konfiantza-arazoa erabil daiteke, berebat, unean uneko oposizioari aurre egiteko, tartean Gobernuak lehentasunekotzat jotzen dituen gaietatik bat baldin badago, gai hori ÂŤkabinete-gaiÂť bihurtu nahi duelako. b) Zentsura-mozioa Zentsura-mozioa da Parlamentuak duen biderik astunen eta zuzenekoena, Gobernuari mesfidantza erakusteko. Aldi historiko jakin batean, prozedura hori larregi erabili izanak agerian utzi du horren erabilera gerarazi behar dela, Gobernuaren gutxieneko egonkortasuna bermatzeko. Hori dela eta, Lehen Gerra Handiaren ostean, parlamentu-sistema ÂŤarrazionalizatzekoÂť ahaleginak egin ziren; horretarako zentsura-mozioaren erabilera klasikoari prozedura-oztopo batzuk ezarri zitzaizkion: 1. Gobernuari erantzukizun politikoa eskatzea ezin da izan parlamentukide baten banakako eskubidea, Ganberako kideen portzio zehatz baten eskubide kolektiboa baino. 345

2. Gutxieneko epea izan behar da, zentsura-mozioa aurkeztu denetik horren gaineko botazioa egin arte (izozte-epea edo gogoeta egiteko epea). 3. Zentsura-mozioa gehiengo kualifikatuak onetsi behar du. 4. Gobernuaren izatea ezin da behin eta berriro eztabaidapean jarri, epe laburretan behinik behin; hori eginez gero, zentsura-mozioaren sinatzaileek zigorra izango dute. Parlamentua «arrazionalizatzeko» joera hori Bigarren Mundu Gerraren ondokoan sendotu zen. Europako konstituzioek barneratu egin zituzten zentsura-mozioa aurrera eramateko prozedura murrizgarriak. Eta, areago oraindik, prozedura berriak asmatu zituzten, adibidez, Bonngo Oinarrizko Legearen 67. artikuluko zentsura-mozio eraikitzailea, Espainiako konstituziogileak Oinarrizko Arauaren 113. artikuluan jasoa. Horren izena ministerioen arteko krisia saihesteko gogotik dator; izan ere, mozioa aurkezten duenak gobernuburu izateko hautagaia proposatu behar du, mozioa bera aurkeztearekin batera. Hori gorabehera —eta gerren arteko aldiaren eskarmentuak hala erakusten du—, Gobernuaren egonkortasunak erroak ditu, kanpoko osagai batzuetan, erantzukizun politikoa eskatzeko lanabesen arauketa juridikoetatik at. Gaur egun, Gobernuaren egonkortasuna ahalbidetzen du, hain zuen ere, alderdien sistema sendo eta osoak. Sistema horren sustraiak dira, bestalde, Parlamentuko taldeen diziplina eta barne-loturak. Bistan denez, Gobernuaren aldeko gehiengoa tinkoa bada, zentsura-mozioek porrot egingo dute, eta horien aurkezpena aldian-aldian luzatuko da. Esku artean ditugun datuen arabera, gaur egun gobernuen ezegonkortasuna gertatzen da, alderdien antolakuntzatik datozen eta Parlamentutik kanpokoak diren faktoreen ondorioz, hauteskunde-sistemen ondorioz eta koalizioen hausturen ondorio. Colliardek esan duenez, kontrolerako mekanismoen zorroztasun juridiko «gehiegi goraipatu da, parlamentu-sistema arrazionalizatuaren ametsezko sinesteak direla eta; alabaina, zorroztasun horrek garrantzi txikia du, alderdi-sistemaren jokoaren baitan»7. Azken finean, horrek berarekin ekarriko ditu Parlamentu-sistemaren egonkortasunerako erabakigarri diren aldakiak. Ondorenez, Konstituzioan ezarritako mekanismo juridikoen eragina gero eta txikiagoa izango da. Horrexegatik, Loewensteinek idatzi zuen bezala, «nekerik gabe ibil gaitezke formula magikoaren bila, formula horrek krisirik gabeko sistema ezartzea bermatuko digulakoan; bilaketa hori, itxuraz behinik behin, Gabonetan gereziak batzea bezalakoa da»8. 7

J. C. Colliard, Les Régimes parlementaires contemporains (Paris, PFNSP, 1975), 280. K. Loewenstein, «Réflexions sur la valeur des Constitutions dans une époque revolutionaire», Révue Française de Science Politique (1952), 314. 8

346

Bibliografia GARCÍA MARTÍNEZ, A., El procedimiento legislativo, Madril, Diputatuen Kongresua, 1987. MELLADO PRADO, P., La responsabilidad política del Gobierno en el Ordenamiento español, Madril, Diputatuen Kongresua, 1988. MONTERO, J. R., eta GARCÍA MORILLO, J., El control parlamentario, Madril, Tecnos, 1984. PÉREZ SERRANO, N., Tratado de Derecho Político, Madril, Civitas, 1976. SANTAOLALLA, F., Derecho Parlamentario español, Madril, Editora Nacional, 1984. TORRES MURO, I., Los órganos de gobierno de las Cámaras, Madril, Diputatuen Kongresua, 1987.

347

XX. ikasgaia

Botere judiziala Santiago Sánchez González

1. Botere-banaketa eta botere judiziala Frantzia eta Espainian, absolutismoa nagusi izan zen mendeetan, justizia egiteko boterea, beste botere batzuekin batera, Erregearen menpe zegoen: Erregea edo monarka zen justizia ororen iturburua, eta justiziaren administratzaileak Erregearen agente edo mandatari soilak ziren. Errege-erreginenganako mendekotasun hori Ingalaterran hautsi zen lehenengoz, bertan absolutismoa nagusi zelarik, 1701. urtean. Urte horretan, Act of Settlement onetsi zen. Horren testuan epaileen mugiezintasuna ezarri zen, euren jokaera egokia izan bitartean. Testuak berak murriztu egin zuen Erregeak epaileak aldatzeko zuen gaitasuna, bi ganbera legegileen aurretiazko eskabidea ezinbestekoa eginez. Zuzenbideko estatu liberalak bere burua egituratu zuen, botere-batasunaren aurkako abiapuntu batzuen arabera. Absolutismoak, aitzitik, boterebatasun horretan zuen oinarri. Botere-banaketak, ostera, Locke eta Montesquieuren azalpenak zituen zimentarri. Montesquieuren arabera, «zuzenbide zibilari dagozkion gauzen botere betearazlea» da botere judiziala, eta «delituak zigortzen ditu, edo norbanakoen arteko gorabeherak epaitzen». Hori beste botereetatik banaturik egon behar da, askatasun politikoa izan dadin. Botere judiziala «botere legegilearekin bat eginda balego, herritarren biziaren eta askatasunaren gaineko boterea arbitrarioa izango litzateke, zeren eta epailea bera izango bailitzateke legegile. Botere betearazlearekin bat eginda balego, epaileak zapaltzaile baten indarra izan lezake»1. Beste hitz

Montesquieu, Legeen espirituaz I (Bilbo, Klasikoak, 1999), 195etik 197ra.

349

batzuetan esanda: «Justizia Administrazioa ez da botere politikoaren adierazpen huts-hutsa izan behar, ezta botere hori egikaritzen duten estatu-organo horien mendekoa ere; hartara, alferrekoa izango litzateke gobernatzaileen jarduera mugatzen duten arauak ematea, baldin eta, harrezkero ere, Zuzenbidearen aplikazio kontentziosoan, organo horiek auzien ebazpenean eragina izango balute»2. Montesquieuk, beste alde batetik, hauxe dio: «Epaitzeko boterea ez zaio eman behar senatu betiraunkor bati, baizik eta, urteko zenbait sasoitan eta legeak agintzen duen bezala, herritarren artetik hartutako pertsonek erabili behar dute epaimahaia eratzeko, premiak eskatzen duen bitartean eta ez luzeago irauten duen epaimahaia. Hartara, epaitzeko boterea, hain izugarria gizakien artean, ez egoera bati ez lanbide jakin bati atxikia izanik, ikusezin eta deusez bihurtzen da, nolabait esanda». Botere judizialaren izaera hori ere badator, Montesquieuren ustez, botere horrek gauzatu duen jardueratik. Horretan botere horrek bat egiten du bere nortasunarekin eta, horren ondorioz, botere hori ez da besterik, «legearen hitzak esaten dituen ahoa»3 baino. Horren arabera, epaileek ez dute zuzenbiderik sortzen; are estuago, epaile horiek mugatuta daude, egitatea bera arauaren esparruan sartzera, adimenaren eragiketa baten bidez, betiere, arauaren aplikazioa ahalbidetuz. Botere judiziala beste botere batzuetatik bereizteko printzipioak zutoina du herritarren askatasun politikoa jagoteko nahian. Izan ere, esangura horretan badu horrek, oraindik ere, berebiziko indarra, zenbait politikoren iritziz Montesquieuren pentsamoldea gaindituta egon arren. Osterantzekoa da, ezin bestelakorik izan, botere judizialak mendeetan zehar eskuratu duen izaera, herri-hazkundea, estatuaren esku-hartzea eta gizarte harremanen aniztasunak ere tartean direla. Gatazkak areagotzeak bideratu du gatazka horiek konpontzeko erakundeak ugaltzea, hau da, auzitegiak gehitzea eta, garrantzitsuagoa dena, horiek erakunde bihurtzea. Bide beretik ere, gaur egun jarduera judiziala eta inguruko jarduerak ez dira iragankorrak, iraunkorrak baino; eta epaile, auzitegi eta Justizia Administrazioaren laguntzaile mota batzuk, herrialde latindarretan behinik behin, funtzionarioak dira. Bada, ordea, beste desberdintasun azpimarragarririk ere: epaileak ez dira jada legearen letraren interprete soilak, berez zuhurrak eta kodeen gaztelu-gotorrean gordeak. Bestalde, botere judizialaren ustezko izaera deuseza ere, botere politikoa den aldetik, ezin daiteke gaur egun defendatu,

2 Luis M.ª Díez-Picazo, «Sobre la independencia judicial: notas de Derecho Comparado», La protección jurídica del ciudadano I, Civitas, Madril, 1993, 161. 3 Montesquieu, Legeen espirituaz I (Bilbo, Klasikoak, 1999), 202.

350

ezta auzitegiak euren izatea jendearen begiradatik gorde nahi dituzten herrietan ere. Herrialde horietan, argi dagoenez, auzitegiek euren egitekoa mugatzen dute, kasuan-kasuan zein zuzenbide aplikatu behar den adierazteko bakarrik.

2. Eginkizun judiziala Eginkizun judiziala gizartearen bakea eta ordena zaintzea da. Zuzenbideak bake eta ordena horiek ordezkatzen ditu, gizarte-bizitza antolatzen duen araubide moduan ulertuz gero. Eginkizuna, hortaz, epaileei dagokie, eta eginkizun hori jarduera jakin batzuen bidez gauzatzen da. Zeintzuk dira jarduera horiek? Botere Judizialari buruzko Lege Organikoak (BJLO) ezarritako hurrenkera onartuz gero, jarraikoak izango lirateke: «arauak alderdikeriarik gabe betearazi eta aplikatzea (…); botere publiko guztiak legepean jartzea; administrazio-jardunaren legezkotasuna kontrolatzea; eta norbanako guztiei babes eragingarria eskaintzea, euren eskubide eta legezko interesak egikari ditzaten»4. Nola gauzatzen da eginkizun hori? Epaile eta auzitegiek osaturiko egitura organikoaren zeregina, orokorrean bada ere, gizarte jakin batean indarrean dauden arauak aplikatzea da. Lehen esan dugun moduan, hasieran hauxe ulertu zen: arauaren aplikazioa eragiketa erraza zen, silogismo hutsa; horren premisa nagusia araua bera zen; premisa txikia, aldiz, prozedurapean zegoen egitatea; eta epaia edo ebazpena, azkenik, ondorioa. Ikuskera horrek zeregin jurisdikzionala mugatu zuen, gutxienekoan jarriz. Gainera, oinarri eztabaidagarriak zituen, antolamendu juridikoa multzo oro-hartzaile eta zentzudun bezalaxe ikusten zuela, hutsune eta kontraesanik gabekoa. Bestalde ere, legearen hitzak bidebakarreko edo monosemikotzat hartzen zituen, adiera bakunekoak. Epaile edo auzitegiak, baldintza horiek zirela eta, Zuzenbidea adierazi besterik ez zuen egin behar. Nolanahi ere, gaur egun badakigu ez dela sistema juridikorik —arau multzo bezalaxe ikusita— oro-hartzailea denik. Badakigu, berebat, (arlo juridikoan terminologia zehatz eta zorrotza izan arren) hitzek interpretazio anitz izan ditzaketela, hitzak eurak adiera frankodunak baitira. Horren guztiaren ondorioz, araua aplikatzeko zeregina gaitz eta zaila da, ikuskera horrek nahi zuen baino gaitzago eta zailagoa behintzat. Eta, edozein modutan

4 1985eko uztailaren 1eko Legea, Botere Judizialari buruzko Lege Organikoa, zioen azalpena.

351

ere, askatasunerako aukera mugatua ematen dio organo epai-emaileari. Horra hor, erabaki judizialen izaera mekanikoa zalantzan jartzen duena. Askatasunez jarduteko aukera hori edo iritzi askea izateko aukera hori, beraz, ez da mugarik gabekoa edo nahieraren araberakoa. Aitzitik, epaileak edo auzitegiak ere baditu bere bideak. Bide horiek dira, hain zuzen ere, antolamendu juridikoa bera eta aplikaziorako erregela batzuk. Horiek guztiak Kode Zibilaren 3. artikuluan ditu: «1. Arauak — manuak hala dio— euren hitzez-hitzezko esanguraren arabera interpretatuko dira, betiere, testuinguruari, aurrekari historikoei eta legegintzazko aurrekariei, eta arau horiek aplikatu behar diren garaiko gizarte-errealitateari lotuta eta, batik bat, arauen espiritua eta xedea kontuan hartuta»5. Bestaldetik ere, 1978. urteko Konstituzioa indarrean dagoenetik, jurisdikzio-organoak Konstituzioari loturik daude —ikus Konstituzioaren 9. artikulua— eta, geroago ere, horixe aintzatetsi da legeetan: «Epaileek eta auzitegiek legeak eta erregelamenduak interpretatu eta aplikatuko dituzte, Konstituzioaren arau eta printzipioen arabera, eta Konstituzio Auzitegiak prozedura mota guztietan emandako ebazpenetatik ateratzen den interpretazioa aintzakotzat hartuz» (Botere Judizialari buruzko 1985eko uztailaren 1eko Lege Organikoaren 5. artikulua). Hori bada egoera Espainian eta erromatar-germaniar tradizioaren herrialde batzuetan, bestelakoetan ere, hau da, case law edo Auzitegien zuzenbidea mendeetan zehar iturburu —nagusia ez bada ere— izan duten horietan, jurisdikzio-eginkizunaren egikaritza mugaturik dago, «stare decisis» edo stare decisis et quieta non movere printzipioaren ondorioz. Printzipio horrek hitzez hitz esan nahi du jada erabaki izan den horren menpe egon edo horri kasu eginda ibili behar dela. Zehatzago esateko, printzipio hori stare rationibus decidendis izan beharko litzateke, ratio decidendi edo lege-justifikazioa baita aintzat hartzekoa edo loteslea. Ez, ordea, obiter dicta izenekoak edo gaingiroki egindako baieztapenak, auzitegien iritzi hutsak azaltzen baitituzte horiek. Zer esan nahi du printzipio horrek? Bada, aurrekaria loteslea eta bete beharrekoa dela. Horrela, gertaera zehatza epaitu behar denean, epaileak edo auzitegiak ez du soil-soilean ikusi behar antzeko kasu edo erabakietako irtenbidea. Areago, inguruabar jakin batzuetan, aurreko epaien ibilbideari heldu behar zaio gertu-gertutik. Printzipio horren eragingarritasuna baieztatzeko, hurrengoa esan ohi da: a) Zuzenbidea aurretiaz igartzeko modukoa dela ematen du horrek — eta, ondorenez, segurtasun juridikoa bermatzen da—; b) antzeko

5 4 eta 5. artikuluek badituzte bestelako aplikazio-arauak (hots, aplikazio analogikoa), tokian-tokian eta unean-unean lege batzuek izan ditzaketen indar-mugak, Kode Zibilaren ordeztailetasuna eta epeen zenbaketa.

352

kasuetan legea aplikatzeko eraberekotasuna bermatzen du —eta Justizia Administrazioari ere barne koherentzia ematen dio—; eta c) epaileak aurrekoen jakituriaz baliatuko direla ziurtatzen du horrek. Stare decisis printzipioa, hala ere, ez da beti eta erabat loteslea; haatik, hortik aldentzeko aukerarik ere bada. Goragoko auzitegi batek (Ipar Amerikako Auzitegi Gorena horren adibiderik egokiena da) irizpidea alda dezake, modu oinarridun eta arrazoidunez, aurrekaria baztertu eta beste bat ezarriz. Espainian, Konstituzio Auzitegiak bertako izaera eman dio stare decisis printzipio anglosaxoniarrari, Konstituzioaren 14. artikuluan ezarritako berdintasun-printzipioa urratzeagatik auzi batzuk ebatzi dituenean. Printzipio hori, bistan denez, botere publikoentzat muga da legearen aplikazioan. Printzipioak berak hurrengoa agintzen du: «Organo batek ezin du nahierara aldatu bere erabakien joera, kasuak oso antzekoak direnean. Hala ere, organo horrek uste badu aurrekari horietatik aldendu behar dela, orduan aurrekari horietatik desbideratzeko oinarri nahiko eta arrazoiduna eskaini beharko du» (KAE 49/82, 2. oin. jur.). Ebazpen judizialaren kasuan, «organo judizialen gogokeria, adiskidekeria edo nahikeria baztertu gura da, justizia eskatzen dutenak berdin tratatuak izan daitezen, eta euren artean bereizkeriarik sor ez dadin» (KAE 200/90, 2. oin. jur.). 3. Botere judizialaren independentzia Boterea zatitzeko edo banatzeko proposamena ez da adimenaren nahikeria. Aitzitik, horrekin saihestu nahi da esku bakar batean boterea monopolizatzeak ekar dezakeen kontrolik eza. Botere judizialari dagokionez, horrek independentzia izan behar du beste bi botereei begira. Independentzia hori ulertzeko, nahikoa da botere judizialaren izaera berezia gogoratzea, batez ere, antolamenduari buruzko interpretazio eta betearazpen inpartzial eta zuzenetik abiatuta, antolamendu horren aplikazio unean. Interpretazio hori ez litzateke inpartzial eta zuzena izango, eginkizun judizialaren gainean presio politikoak askatasunez gauzatuko balira. Epaileak, botere politikoari begira, independentzia izan behar du. Independentzia hori ez da, soil-soilean, botere-banaketaren ondorio arrazoiduna, ezpada printzipio horren eskakizun zehatza. Bestalde ere, epaileen independentzia justiziaren ezinbesteko baldintza da —nahikoa izan ez arren—. Independentziak autonomia esan nahi du. Independentziak, orobat, epaileen askatasuna esan nahi du, euren zereginean dihardutenean, edozein botere edo agintariri begira. Zinezko ondorioa dakar horrek, eta horra joan dira justiziaren aldeko ahalegin guztiak. Botere judizialaren historia, 353

besteak beste, justizia administratzen duen organoen emantzipazio-historia da, hain zuzen ere, Errege, Gobernu, presio-talde, erakunde edo izaera aniztuneko pertsona publiko edo pribatuen mendetasunetik ihes egiteko historia. Beste botere horienganako mendetasun eta eraginetik askatzeko ahalegina, batik bat. Helburu hori, alabaina, ez da oso-osorik gauzatu, ezta independentzia judiziala bera eskuratu duten estatuetan ere, nahiz eta horretarako autogobernu judizialeko formulak asmatu. Hortik dator, etorri ere, gure sistema demokratikoetan independentzia hori ziurtatzeko bermeak moldatu eta ezarri beharra. Epailea —epaile oro— legepean —ez beste ezeren pean— dago. Espainiaren kasuan, Konstituziopean ere. Epailea legearen mendekoa da, lege hori herriaren subiranotasunaren adierazlea delako. Helburu hori lortzeko egundaino asmatu direnak —lehen aipatu autogobernua salbu, gero azalduko dugun bezala— jarraikoak izan dira: a) Beste botere publikoen esku-sartze eta eraginei begira eta, beren beregi, botere betearazleak egin ditzakeenei begira. Zuzenbideko estatu guztietan botere-banaketa hasierako printzipioa dela bazter utzita, hartutako neurri zehatzak hauexek izan dira: —Legeak jaso du independentzia judizialari zor zaion begirunea. —Jurisdikzio-batasuna aldarrikatu da, jurisdikzio bereziak debekatzearekin batera. —Lege-agindua da botere judizialeko kideak legepekoak edo konstituziopekoak huts-hutsean izatea. —Lege-erreserba ezarri da, antolakuntza eta eginkizun judizialak arautzeko. —Botere judizialeko kideek bateraezintasun-araubidea bete behar dute, beste kargu batzuetan jarduteko. —Legeak berak epaileen mugiezintasuna aitortu du; hau da, kargutik aldendu, karguaz gabetu, lekuz aldatu edo jubilatuak izateko, legez ezarritako arrazoi eta bermeak bete beharko dira. b) Barneko esku-sartzeei begira hartutako neurriak: —Legeak jaso du epaile eta magistratuen independentziari zor zaion begirunea. —Legeak jaso du botere judizialeko kideak legepekoak edo konstituziopekoak soil-soilean izatea. —Legez aitortu da epaile eta magistratuen independentzia, beste organo judizialei begira eta botere judizialaren gobernuari begira. Debekua, beraz, edozein esku-sartzerentzat ezarri da —hori jarraibide, aholku edo zuzenketa izanik—, legeetan ezarritako errekurtsoetatik kanpo. 354

—Epaileak, norbanako gisa, eskubidea du gehiengoaren pentsamenduarekin bat ez etortzeko, epai eta autoen gaineko botoa ematean; horretarako, boto berezia erabiliko du. Lege-agindu horiek bermatzen al dute epaileen independentzia? Ukaezina da helburu horretarako lagungarri izan direla, baina ez dute hori erabat lortu. Horren errua botere betearazleak eta legegileak dute. Orobat, komunikabide-botereek. Horiek guztiek oztopatu dute, legearen esanari muzin eginez, jurisdikzio-eginkizunaren jarduera objektibo eta zuzena izatea. Espainiaren kasuan, desakatu-delitua desagertzea eta BJLO horren 14. artikuluak6 arauturiko babes-erakundearen eragingarri ez izatea ez dira lagungarri izan, independentzia judiziala eragozten duten jokaerak desagerrarazteko bidean. Espainian bezala, beste herri batzuetan ere, bada osterantzeko eraginik, jurisdikzio-eginkizunaren autonomia ukitzen duena. Epailea eta karrera judiziala funtzionario egiteko joeraz ari naiz: «Epailea ez da profesional jakitun eta ospetsua (…), hain zuzen ere, jurisdikzioaren jarduerarako deitua izan dena, Zuzenbide arloko lizentziaduna baino (…); horren asmoa da kidegoan gora egitea, eta minbera da, xede hori eskuratzeko oztopo den ororen aurrean (…). Eredu horren barruan, burokraziako pentsamendua nagusi da eta, hortik abiatuta, Konstituzioaren inguruko jardunak, independentzia judiziala dela eta, jatorrian du oinarrigabekotasun-ukitua: funtzionarioa botere politikoaren gain lokabe bihurtu da, eta funtzionario-kidegoa estatuaren botere bihurtzea ez da ondo uztartzen printzipio liberal-demokratikoekin»7. Epaile-funtzionarioaren arriskutik alde egiteko edo berori gutxitzeko, karrera horrekin zerikusia duten horiek guztiak (sarreratik igoera arte, gora joateak, diziplina-araubidea, lekuz aldatzeak etab.) botere betearazletik kanpo egon behar dira. Beste horrenbeste esan daiteke, Justizia Administrazioaren zerbitzupeko baliabide material eta pertsonalen kudeaketari buruz (berbarako, polizia judizialarena). Esangura horretan, baieztatu beharra dago ez dela nahiko epaileen autogobernua, berori gauzatzen denean epaileek eurek aukeratu ez duten organo baten aldetik, ezta ministerio baten mendekoa denean ere, ekonomiaren ikuspegitik behinik behin.

6 «Epaileek eta magistratuek —manuak hala dio— euren zereginetan artegaturik edo nahasturik ikusten badute euren independentzia, Botere Judizialaren Kontseilu Nagusia jakinaren gainean jarriko dute, epaile edo auzitegi eskudunari parte emanez, prozedura egokia gauza dadin; hori ere eurenez beharrezko diren eginbideak gauzatuta, horiek beharrezkoak badira justiziaren egitekoa eta ordena juridikoa berrantolatzeko. Fiskaltzak, berez edo haien eskabidez, beharrezko ekintzak bultzatuko ditu, independentzia judizialaren alde» (14. art.). 7 Op. cit., 2. oharrean, 169-170.

355

4. Botere judizialaren gobernua «Magistraturaren Kontseiluak (Frantziako 1946ko Konstituzioan, Italiako 1948ko Konstituzioan eta, harrezkero ere, Portugal eta Espainiako konstituzioetan) formula gisa agertzen dira (…) auzitegien independentzia bermatzeko, botere judiziala estatuaren bestelako botereetatik babestuz. Independentzia horretan jarri ohi da indarra, eta horrek maiz-sarri ekarri du Magistraturaren Kontseilua botere judizialaren autogobernurako organo moduan eratzea (…). Autogobernu horrek bi ondorio ditu: bata, kontseiluaren kide guztiak edo gehienak epaile izatea eta, bestea, kide horiek (edo euretatik gehienak) epaileek eurek aukeratzea»8. Zati batez bada ere, horixe da 1978. urteko konstituziogile espainiarrek eta 1/1980 Lege Organikoaren egileek uste zutena; lege horrek arautu du Botere Judizialaren Kontseilu Nagusia (aurrerantzean, BJKN), eta horixe da, hain zuzen ere, botere judizialaren gobernurako organoa. Zati batez diot, BJKN osatu behar zuten hogei kide horietatik hamabi bakarrik baitziren aukeratzekoak epaile eta magistratuen artean, eta eurek eginiko hautaketaren bidez. Beste zortziak abokatuen eta juristen artean aukeratu behar ziren, betiere, Gorteek proposatuta, hau da, Botere Legegilearen bidez. Autogobernuaren eskakizuna, horratik, zati batez bakarrik babestu zen, independentzia judiziala bermatzeko tenorean9. Urte batzuk geroago, irizpide hori aldatu zen. 2/1985 Lege Organikoak Gorteei eratxiki zien jatorri judizialeko hamabi kideen hautaketa. Horrela, izaera demokratikoa eman zitzaion Botere Judizialaren Kontseilu Nagusiari. BJKN hori estatuaren botere baten gobernurako organoa da. Botere hori, estatuaren beste botere guztiak bezalaxe, herri subiranoaren emaitza da. 2/1985 Lege Organikoaren irtenbideak, oraindik indarrean dagoenak, galdera pisutsu batzuk sortzen ditu. Horiek azpimarratu behar dira.

8 Luis López Guerra, «La legitimidad democrática del juez», Cuadernos de Derecho Público, I, 1997, 71. 9 Horren aurka idatzi zuen —kontrako hau erabat betegarri ez bada ere— Pérez Tremps irakasleak: «Hasteko, kontrakarrekoa omen da, botere judizialaren independentzia eta autogobernuaren ideiarekin, botere horren kide ez diren norbanakoak botere legegileak izendatzea. Hala ere, independentziak ezin du egundo ere bakardadea ekarri; askoz gutxiago, korporatibismoa eta pribilegioak. Komeni da, beraz, botere judizialeko ez diren batzuk, herriaren ordezkariek hautatuak, alegia, Gorteek aukeratuak, antolakuntza jurisdikzionalaren jakitun izatea. Justizia estatuaren zeregina da eta, neurri batean behintzat, zerbitzu publikoa ere bada. Horretan gizarteak badu zeresanik, eta argibideak jaso behar ditu. Horrek ahalbidetzen du magistraturaren kideak gehienekoak izatea euren gobernu-organoan eta, aldi berean, bertan aipamen handiko pertsonak izatea, botere judizialaren kide ez direnak», J. De Esteban eta L. López Guerra (J. García Morillo eta P. Pérez Tremps irakasleen laguntzarekin), El Régimen Constitucional Español, I, Ed. Labor, Madril, 1980, 241.

356

Lehendaurrez galdetu behar da ea demokratikoagoa den BJKN horrela hautatzea, alegia, ganbera legegileek horren hautaketa egitea, epaile eta magistratuek eurek baino. Bigarrenez ere, galdetu beharra dago zer gerta daitekeen, epaileen gobernurako organo horren hautaketan, botere legegilea eta betearazlea nahasten badira, Parlamentuaren gehiengoa eta Gobernuarena batera datozelako. Ez al zen sortu Kontseilu Nagusia, «boterea deuseztatzeko, botere betearazleari botere judizialaren gainean zituen eskumen guztiak ezabatzeko»10? Lehen kontuari dagokionez, demokratikoago ikusten dut epaile eta magistratuek euren gobernu-organoa aukeratzea, batez ere, kontuan hartzen badugu BJKN moduko erakundeak sortzeko helburua edo asmoa dela botere judizialaren independentzia bermatzea. Interpretazio hori egin beharra dago, nire iritziz, Zuzenbideko estatuaren ardatz bermatzaileen baitan. Halakoetan sartzen da, hain zuzen ere, edozein konstituzio mota. Interpretazio horren ondorioa, Espainian behintzat, hauxe izango litzateke: hamabi ez ezik, botere judizialaren gobernu-organoko hogei kideak ere aukeratu beharko lituzkete epaileek. Oso-osorik beteko litzateke, orduan, jatorrizko legebidezkotasun demokratikoaren printzipioa11. Askok eusten diote horri, horren ondorio guztiak onartu gabe. Hartara, noraino esan daiteke epaileen ordezkaria dela botere judizialaren organoa —euren gobernuarena, hain justu ere—, organo horren kideak estatuaren beste botere batean herriak dituen ordezkariek hautatzen badituzte? Bigarren mailako ordezkaritza izango genuke hori, ikuspegi demokratikotik kritikatzeko modukoa eta, botere-banaketaren oinarria gogoan izanik, kontrakarrekoa ere. Gerta daiteke, hala ere, gu okerretara ibiltzea. Konstituzio Auzitegiak ebatzi duenez —45/1986 KAE eta 108/1986 KAE—, Botere Judizialaren Kontseilu Nagusia ez da judikaturaren ordezkaritza-organoa; askoz gutxiago ere, botere judizialarena. Aitzitik, epaile eta auzitegien jardunbide hobea ziurtatzeko gobernu- edo kudeaketa-erakundea da»12. Ez gaude, hortaz, autogobernurako organo baten aurrean, gobernu hutserako baino. Ez da gauza bera. Hori horrela izanik ere, ezin espero Kontseiluaren ekintza independenterik. Arriskua, beraz, hortxe dago:

10 Kakotxen arteko hitzak Fernando Ledesmarenak dira, «Relaciones entre el C.G.P.J. y el Poder Ejecutivo», Jornadas de Estudio sobre el Consejo General del Poder Judicial, Ed. Nacional, Madril, 1803, 502. 11 Jarduerarako legezkotasunetik bestelakotua, horixe baita epaileak legea aplikatzea, legea demokratikoa zein herri subiranotasunaren ordezkariek onetsitakoa izanda ere. 12 Iñigo Cavero, «Art. 122. La estructura organizativa del poder judicial», Comentarios a las Leyes Politícas. Constitución española de 1978, T. IX, Ed. Revista de Derecho Privado-EDERSA, Madril, 1987, 545.

357

BJKN horretara, besterik gabe, Parlamentuko indarren arteko norgehiagoka ekartzea, gehiengoak egin ahal izateko, botere legegilearen barruan egiten den bezala. Are harrigarriago ere, gehiengo horrek Botere Betearazle bera duela aintzat hartuta! Argi dagoenez, jatorrizko legebidezkotasun demokratikoa zalantzazkoa da, baldin eta hala izendatzen bada epaileek eurek osorik nahiz zatika aukeratzen ez dituzten judikatura-kontseiluek dutena. Nabarmenago, oraindik, euren eskumen batzuk erabiltzeko, ministerio baten edo batzuen, edota botere betearazlearen beste agentzia batzuen menpe badaude. Demokratikotasun hori eskuratu omen da, kontseiluko kideak hautatzeko orduan botere legegileak egiten duen eragiketaren bidez. Egin-eginean ere, hala lortutako demokratikotasuna botere-banaketaren aurkako erasoa da. Okerragoa da, nolanahi ere, Parlamentuko eta Gobernuko gehiengoak gauza bera direnean, botere politikoa esku batean batzea alderatzen baitu horrek. Esan gabe doa, orobat, horrek ezabatzen duela Gobernua konstituzioaren araberakoa izatea edo konstituzio-gobernua gauzatzea. 5. Justizia administrazioan, herriak parte hartzea Herria aipatzea demagogoen baliabide zaharra da, irudi aurrerazalea emateko. Aipamen hori egiteko, legeetan edo konstituzioetan oinarria izan daiteke, «Justizia Administrazioan, herriak parte hartzea» lelo errepikatua baita. Horregatik, tentaldiari aurre egitea zaila da oso. Espainiako 1978ko Konstituzioaren 125. artikuluak Justizia Administrazioan herritarrek izan ditzaketen ustezko parte-hartze mota batzuk aipatzen ditu, besteak beste, herri-akzioa egikaritzea, zinpekoen erakundea, eta ohiturazko eta tradiziozko auzitegiak. Hiruotatik jakin-minik zabalena zinpekoenak sortu du, konstituzio-tradiziotik zetorrena berreskuratu duelako (1812, 1837, 1869 eta 1931. urteetako konstituzioetan agerikoa zen, konstituzio horiek aurreratuenak izanik) eta, batez ere, justizia-herri bikoiztasun horren erdian, beste behin ere, herria kokatzen duelako, arauketa horren ustiapen politikoa ere bazter utzi gabe. Horrek ez du inondik ere esan nahi sistemaren oinarria hori denik. Hala erakusten du horren berreskuraketa eta berrezarketa hamazazpi urte luzetan zain egoteak. Justiziaren ibilbidean zinpekoenak, herri-akzioak edota ohiturazko auzitegienak duten pisua ikusita, «Justizia Administrazioan, herriak parte hartzea» aipatzen denean, ikusmolde demokratikotik behinik behin, hauxe esan nahi da: ea epaileak aukeratzeko orduan, herriaren parte-hartzerik dagoen ala ez eta, halakorik badago, zein modutan gauzatzen den hori. L. López Guerra irakasleak idatzi duenez, «epailea legebidezkotasun de358

mokratikoarekin lotzeko formularik zuzenekoena da, hain zuzen ere, sufragio unibertsalaren bidez epaileen hautaketa egitea. Modu horretan, epailea da, Zuzenbidearen sortzaile den neurrian, herri-borondatearen adierazlea, hautatutako Biltzar edo Botere Betearazlearen antzekoa (…) Epailea, estatuaren boterea izanda, lekuturik dago, legezkotasunari dagokionez, beste botereekin batera, pare-parean»13. Zergatik, beraz, halako sistemarik Espainian onartu ez? Zergatik ez eutsi, BJKN horren barruan, epaile eta magistratuen artean hamabi kide horiek izendatzeko orduan, 1/1980 Lege hartan ezarritako prozedura jatorrizkoari? Irakasle berberak dioskun moduan, zuzeneko bide demokratikoak «akats larriak ditu (hala nola): jarduteko legezkotasuna urri daiteke, jatorrizko legezkotasunaren indarra ikusita; herriaren borondatea —formaren ikuspegitik, legea horren adierazpena izanik— azpiraturik gera daiteke, epaileak unean-unean hautesleen artean nabari ditzakeen lehentasunen aurrean; epaileak bere hautaketa nori zor dion edo zor diezaiokeen eta horren mesederako lerrakeraren azpian ere gera daiteke herriaren borondate hori; halaber, independentzia eta inpartzialtasuna uki dezake lehen aipatu bide horrek; bestela ere, hautaketa horrek ez ditu bermatzen kalitate teknikoa eta zuzenbidearen ezaupidea; eta, (azkenez), herriaren eta alderdien oniritziaren menpe egoteak ekar dezake, zuzenbidea aplikatzeko garaian, talde boteretsu eta indartsuen nahietara larregi men egitea14. Epaileak zuzenean hautatzeak oztopo horiek erakar ditzake; baina zergatik ez dira aipatzen abantailak eta, horien artean ere, botere judizialaren independentzia dudagabekoa? Eta, ororen gainetik, estatuaren botereak demokratizatu behar badira, zergatik ez oso-osorik? Ordezkaritzako demokrazia zuzeneko demokrazia baino demokratikoagoa ote da? Galdera berberak egiten baditugu, Espainiako Magistraturaren Kontseiluaren eta BJKN horren inguruan, ezin ditugu ulertu, bateko, botere judizialaren gobernu-organoa demokratizatzeko ahaleginak —Gorteek hautatua eta horren euskarri diren arrazoi-kontuak— eta, besteko, horren zinezko demokratizazioa uxatzea. Doktrinan izandako eztabaidak gorabehera, praktikak hauxe erakusten digu: Magistraturaren Kontseilua sortzeak ez du ekarri, geroenean, botere judizialaren independentzia, estatuaren beste botereei begira, behinik behin. Egoera hori aldatzen ez den bitartean, herritarrak ez gaude guztiz seguru, gure askatasun horien gozamenean.

13 14

Op. cit., 8. oharrean, 64. or. Ibid., 64 eta 65.

359

Bibliografia BACHOF. O., Jueces y constitución, Madril, Civitas, 1985. DÍEZ PICAZO, L. M., Régimen constitucional del poder judicial, Madril, Civitas, 1991. MONTERO AROCA, J., Independencia y responsabilidad del juez, Madril, Civitas, 1990. NAVARRO ESTEVAN, J., Manos sucias: el poder contra la justicia, Madril, Temas de Hoy, 1995. OTTO Y PARDO, I. DE, Estudios sobre el poder judicial, Madril, Justizia Ministerioa, 1989.

360

Hiztegia*

* OHARRA: Euskaratzaileok zerrenda honetara bildu ditugu liburuan zehar agertzen diren termino eta esamolde garrantzitsuenak; horiek Zientzia politikoari, Konstituzio zuzenbide konparatuari eta Espainiako Konstituzio zuzenbideari dagozkie.

Euskara-Gaztelania

A Aberastasunaren araberako sufragioa Sufragio censitario Aberrigabekoa Apátrida Absolutismoa Absolutismo Adierazpen(-)askatasuna Libertad de expresión Administrazio Publikoa Administración Pública Adostasuna Consentimiento Aginduzko mandatua Mandato imperativo Agintaria Autoridad (pertsona) Agintaritza Autoridad (erakundea) Agintea Autoridad (agintariak duena) Agintealdia Mandato (epea) Ahobatekotasuna Unanimidad Aire gunea Espacio aéreo Aldarrikatu Promulgar Alderdi askotako sistema Sistema pluripartidista Alderdi politikoa Partido político Alderdi sistema Sistema de partidos Alderdi(-)aniztasuna Multipartidismo Alderdiaren diziplina Disciplina de partido Alderdien estatua Estado de partidos Aliantza Alianza Alienazioa Alienación Anarkia Anarquía Aniztasun politikoa Pluralismo político Antzinako Erregimena Antiguo Régimen Aristokrazia Aristocracia Argitalpena Publicación (emaitza) Argitaratzea Publicación (ekintza) Askatasun negatiboa Libertad negativa Askatasun pertsonala Libertad personal Askatasun politikoa Libertad política Askatasun publikoak Libertades públicas Aurrekontu orokorrak Presupuestos generales Autarkia Autarquía Autodeterminazio(-)eskubidea Derecho de autodeterminación Autodeterminazioa Autodeterminación Autogobernua Autogobierno Autokrazia Autocracia Autonomi Estatutua Estatuto de Autonomía Autonomia Autonomía

Autonomia(-)erkidegoa Comunidad Autónoma Autonomien estatua Estado autonómico Autoritarioa Autoritario Auzo gizartea Sociedad comunal

B Bandera Bandera Batzordea Comisión Behe Ganbera Cámara Baja Bereizpen Gerra Guerra de Secesión Berretsi Ratificar Berronetsi Sancionar Beto(-)eskubidea Derecho de veto Bi alderdiko sistema Sistema bipartidista Bilkura Sesión Bilkuraldia Período de sesiones Biltzar konstituziogilea Asamblea constituyente Biltzar legegilea Asamblea legislativa Biltzeko askatasuna Libertad de reunión Bizitza eskubidea Derecho a la vida Biztanleria Población Botere banaketa División de poderes Botere betearazlea Poder ejecutivo Botere judiziala Poder judicial Botere Judizialaren Kontseilu Nagusia Consejo General del Poder Judicial Botere Judizialari buruzko Lege Organikoa Ley Orgánica del Poder Judicial Botere konstituziogilea Poder constituyente Botere legegilea Poder legislativo Botere politikoa Poder político Botere publikoa Poder público Botere subiranoa Poder soberano Botere-banaketa Separación de poderes Botere-banaketaren printzipioa Principio de la separación de poderes Boterea Poder Botereaz abusatzea Abuso del poder Boto emateko gaitasuna Capacidad electoral Boto(-)eskubidea Derecho al voto Botoa Voto Bozeramaile(en) Batza Junta de portavoces Bozeramailea Portavoz Burgesia Burguesía Burokrazia Burocracia

365

D Defentsarako Europako Erkidegoa (DEE) Comunidad Europea de Defensa (CED) Deialdia Convocatoria Dekretua Decreto Demokrazia Democracia Deskontzentrazioa Desconcentración Despota Déspota Despotismo Ilustratua Despotismo Ilustrado Deszentralizazioa Descentralización Diktadorea Dictador Diktadura Dictadura Dinastia Dinastía Diputatua Diputado Diputatuen Kongresua Congreso de los Diputados Diputazio Iraunkorra Diputación Permanente Diputazioa Diputación Diziplina-araubidea Régimen disciplinario

E Egoitza askatasuna Libertad de residencia Ekoizkin producto Ekoizpen sistema Sistema de producción Ekonomia eta gizarte eskubideak Derechos económicos y sociales Ekonomia, Gizarte eta Kultura Eskubideei buruzko Nazioarteko Ituna Pacto Internacional de Derechos Económicos, Sociales y Culturales Elitea Elite Elkarlehia Competencia Elkartea Asociación Elkartzeko askatasuna Libertad de asociación Enbaxada Embajada Energia Atomikoaren Europako Erkidegoa (EAEE) Comunidad Europea de la Energía Atómica (EURATOM) Epaimahaia Jurado Erabateko gehiengoa edo buelta bikoa Mayoría absoluta o a dos vueltas Erakundea Institución Erantzukizun politikoa Responsabilidad política

366

Erkidego politikoa Comunidad política Erreferenduma Referéndum Errefuxiatua Refugiado Errege/erreginaren boterea Poder regio Erregea Rey Erregimen absolutista Régimen absolutista Erregimen autokratikoa Régimen autocrático Erregimen despotikoa Régimen despótico Erregimen errepublikanoa Régimen republicano Erregimen monarkikoa Régimen monarquico Erregimen politikoa Régimen político Erregimen totalitarioa Régimen totalitario Erregina reina Erregio(-)estatua Estado regional Erregioa Región (esangura hertsian) Errepublika República Erresuma Reino Errugabetasun presuntzioa Presunción de inocencia Eskainua Escaño Eskatzeko eskubidea Derecho de petición Esku(-)hartzea Intervención Eskualdea Región (orokorrean) Eskubide eta Askatasunen Agiria Carta de Derechos y Libertades Eskubide kolektiboak Derechos colectivos Eskubide politikoak Derechos políticos Eskubide publikoak Derechos públicos Eskubide Zibil eta Politikoei buruzko Nazioarteko Ituna Pacto Internacional de Derechos Civiles y Políticos Eskubide zibilak Derechos civiles Eskumen banaketa Distribución de competencias Eskumen gatazka Conflicto de competencias Eskumena Competencia Estamentua Estamento Estatu absolutista Estado absolutista Estatu absolutua Estado absoluto Estatu arrazoia Razón de Estado Estatu baterakoi deszentralizatua Estado unitario descentralizado Estatu baterakoia Estado unitario

Estatu deszentralizatua Estado descentralizado Estatu federala Estado federal Estatu Idazkaria Secretario de Estado Estatu kidea Estado miembro Estatu liberala Estado liberal Estatu nazionala Estado nacional Estatu Orokorrak Estados Generales Estatu sozialista Estado socialista Estatu-kolpea Golpe de estado Estatu-nazioa Estado-nación Estatua Estado Estatuaren lurralde egitura Estructura territorial del Estado Estatuburua Jefe de Estado Estatuko Burutza Jefatura del Estado Estatutua Estatuto Estatuz gaindiko erakundea Instancia supraestatal Etorkina Inmigrante Europako Agiri Bakuna Acta Unica Europea Europako Erkidego Ekonomikoa (EEE) Comunidad Económica Europea (CEE) Europako Erkidegoen tratatu eratzaileak Tratados Constitutivos de las Comunidades Europeas Europako Gizarte Agiria Carta Social Europea Europako Kontseilua Consejo de Europa Europako Merkatu Batua Mercado Común Europeo Europako Parlamentua Parlamento europeo Europar Batasuna Unión Europea Europar Batasuneko Tratatua Tratado de la Unión Europea Ezeztapena Revocación Ezkontzeko eta familia izateko eskubidea Derecho a contraer matrimonio y fundar una familia

F Faxismoa Fascismo Federalismoa Federalismo Federazioa Federación Feudalismoa Feudalismo Finantza ahala Potestad financiera Finantzaketa publikoa Financiación pública

Funts publikoa Fondo público Funtzionarioa Funcionario

G Gaitasunaren araberako sufragioa Sufragio capacitario Ganbera bakarrekotasuna Monocameralismo Ganbera bitasuna Bicameralismo Ganbera legegilea Cámara legislativa Ganberaren Mahaia Mesa de la Cámara Garatze bidean dagoen herria País en vías de desarrollo Gastu publikoa Gasto público Gehiengo kualifikatua Mayoría cualificada Gehiengo soila edo buelta bakarrekoa Mayoría simple o a una vuelta Gehiengoa Mayoría Giza Eskubideak Defendatzeko Europako Auzitegia Tribunal Europeo de Derechos Humanos Giza eskubideak Derechos humanos Giza Eskubideei buruzko Adierazpen Unibertsala Declaración Universal de los Derechos Humanos Giza Eskubideen Europako Batzordea Comisión Europea de Derechos Humanos Gizaki eta giza talde oroko osotasunean garatzeko duen eskubidea Derecho a un desarrollo integral de todo ser y grupo humano Gizarte aldaketa Cambio social Gizarte egitura Estructura social Gizarte klasea Clase social Gizarte indarren kritika politikorako askatasuna Libertad de crítica política de las fuerzas sociales Gizarte mailaketa Estratificación social Gizarte mugimendua Movimiento social Gizarte zibila Sociedad civil Gobernatzeko programa Programa de gobierno Gobernu zentrala Gobierno central Gobernu(-)mota Forma de gobierno Gobernua Gobierno Gobernuburua Jefe del Gobierno Goi Ganbera Cámara Alta Gorte Nagusiak Cortes Generales Gutxiengoa Minoría

367

H Hautaezintasun karia Causa de inelegibilidad Hautagaia Candidato Hautagaien zerrenda Candidatura Hauteskunde erregimena Régimen electoral Hauteskunde eskubidea Derecho electoral (subjektiboa) Hauteskunde galdekizuna Encuesta electoral Hauteskunde garaia Período electoral Hauteskunde Legea Ley electoral Hauteskunde sufragioa Sufragio electoral Hauteskunde zuzenbidea Derecho electoral (objektiboa) Hauteskunde(-)errolda Censo electoral Hauteskunde(-)kanpaina Campaña electoral Hauteskunde(-)kutxa Urna electoral Hauteskunde(-)legeria Legislación electoral Hauteskunde(-)prozesua Proceso electoral Hauteskunde(-)zentsua Censo electoral Hauteskunde(ko) mahaia Mesa electoral Hauteskunde-adina Edad electoral Hauteskunde-barrutia Distrito electoral Hauteskunde-delitua Delito electoral Hauteskunde-formula Fórmula electoral Hauteskunde-mugabarrua Circunscripción electoral Hauteskunde-sistema Sistema electoral Hauteskunde-txartela Papeleta electoral Hauteskundeak Elecciones Hauteskundeetako Batza Zentrala Junta Electoral Central Hauteskundeko Araubide Orokorrari buruzko Lege Organikoa Ley Orgánica de Régimen Electoral General Hauteslea Elector Hautesleak Electorado Hauteslekua Colegio electoral Herri Administrazioa Administración Pública Herri Administrazioen Eraentza Juridikoari eta Administrazio Prozedura Erkideari buruzko Legea Ley del Régimen Jurídico de las Administraciones Públicas y del Procedimiento Administrativo Común

368

Herri defentsaria Defensor del pueblo Herri Ogasuna Hacienda Pública Herri subiranotasuna Soberanía popular Herri(aren) borondatea Voluntad popular Herria Pueblo Herritarra Ciudadano Herritarrak Ciudadanía (biztanleria) Herritarren eskubide eta askatasunak Derechos y libertades de los ciudadanos Herritartasuna Ciudadanía (izatea) Hizkuntza ofiziala Lengua oficial

I Ideologia Ideología Informazio(rako) askatasuna Libertad de información Ikatz eta Altzairuaren Europako Erkidegoa (IAEE) Comunidad Europea del Carbón y el Acero (CECA) Ikerketa Batzordea Comisión de Investigación Indargabetu Abrogar, derogar Independentzia Independencia Informatzeko eskubidea Derecho a informar Ingurumen osasuntsua izateko eskubidea Derecho a un medio ambiente saludable Inperioa Imperio Interes taldea Grupo de interés Ipar Atlantikoko Tratatuaren Erakundea (IATE) Organización del Tratado del Atlántico Norte (OTAN) Iraultza Revolución Iritzi publikoa Opinión pública Isilpeko botoa Voto secreto

J Jabeldura Interpelación Jabetza pribatua izateko eskubidea Derecho a la propiedad privada Jaurerria Señorío Jendeen zuzenbidea Derecho de gentes Judizio zuzena izateko eskubidea Derecho a un juicio justo Justiziarako eskubidea Derecho a la justicia

K Kanpo politika Política exterior Kapitalismoa Capitalismo Kargutik kendu Destituir Klase kontzientzia Conciencia de clase Koalizioa Coalición Komunen Ganbera Cámara de los Comunes Komunikabideak Medios de comunicación Konbentzioa Convención Konfederazioa Confederación Konfiantza-arazoa Cuestión de confianza Kongresua Congreso Kongresuaren Mahaia Mesa del Congreso Konpromisarioa Compromisario Konstituzio adostasuna Consenso constitucional Konstituzio Auzitegia Tribunal Constitucional Konstituzio Auzitegiari buruzko Lege Organikoa Ley Orgánica del Tribunal Constitucional Konstituzio begirunearen araua Norma de cortesía constitucional Konstituzio bermea Garantía constitucional Konstituzio eskubidea Derecho constitucional (subjektiboa) Konstituzio jurisdikzioa Jurisdicción constitucional Konstituzio manua Precepto constitucional Konstituzio zuzenbidea Derecho constitucional (objektiboa) Konstituzioa Constitución Konstituzioa mudatzea Mutación constitucional Konstituzioaren eraldaketa Reforma constitucional Konstituzioaurkakotasun arazoa Cuestión de inconstitucionalidad Konstituzioaurkakotasun prozesua Proceso de inconstitucionalidad Konstituzioaurkakotasuna Inconstitucionalidad Konstituziodun estatua Estado constitucional Konstituziodun monarkia Monarquía constitucional Konstituziogilea Constituyente Konstituzionalismoa Constitucionalismo

Konstituziotasun blokea Bloque de constitucionalidad Kontratatzeko askatasuna Libertad de contratar Kontseilaria Consejero Kontseilua Consejo Kontzejua Concejo Kontzientzia-askatasuna Libertad de conciencia Koroa Corona Kultura nortasunerako eskubidea Derecho a la identidad cultural

L Lan askatasuna Libertad laboral Lankidetza Ekonomikorako Europako Erakundea (LEEE) Organización Europea de Cooperación Económica (OECE) Lankidetza eta Ekonomiaren Garapenerako Erakundea (LEGE) Organización para la Cooperación y el Desarrollo Económico (OCDE) Laugarren belaunaldiko eskubideak Derechos de cuarta generación Lege(-)erreserba Reserva de ley Lege(-)proiektua Proyecto de ley Lege(-)proposamena Proposición de ley Legeak egiteko ahala Potestad legislativa Legearen arabera berdinak izateko eskubidea Derecho a la igualdad ante la ley Legebidezkotasuna Legitimidad Legeen konstituziotasun kontrola Control de constitucionalidad de las leyes Legegintza prozedura Procedimiento legislativo Legegintza(rako) ekimena Iniciativa legislativa Legegintzaldia Legislatura Legezkotasun printzipioa Principio de legalidad Lehen Ministroa Primer Ministro Lehendakari-sistema Sistema presidencial Lehendakaria Presidente Liberalismoa Liberalismo Lorden Ganbera Cámara de los Lores Lurralde itsasoa Mar territorial Lurraldea Territorio

369

Manupekoa Súbdito Marxismoa Marxismo Masa gizartea Sociedad de masas Masak Masas Masen alderdi politikoa Partido político de masas Masen demokrazia Democracia de masas Militantea Militante Ministroa Ministro Ministroen Kontseilua Consejo de Ministros Monarka Monarca Monarkia absolutista Monarquía absolutista Monarkia absolutua Monarquía absoluta Monarkia autoritarioa Monarquía autoritaria Monarkia Monarquía Monarkia mugatua Monarquía limitada Mozioa Moción Mugabarrua Circunscripción

Oinarrizko Askatasunak eta Giza Eskubideak Babesteko Europako Hitzarmena Convención Europea para la Protección de los Derechos Humanos y de las Libertades Fundamentales Oinarrizko eskubideak Derechos fundamentales Oligarkia Oligarquía Ongizate estatua Estado de bienestar Oposizioa Oposición Ordezkaria Representante Ordezkaritza politikoa Representación política Ordezkaritzako demokrazia Democracia representativa Ordezkaritzako mandatua Mandato representativo Ordezkatua Representado Osasunerako eskubidea Derecho a la salud Osoko bilkura Sesión plenaria

Naturazko egoera Estado natural Nazio Batuen Erakundea (NBE) Organización de las Naciones Unidas (ONU) Nazio biltzarra Asamblea nacional Nazio subiranotasuna Soberanía nacional Nazioa Nación Nazioarteko hitzarmena Convenio internacional Nazioen Elkartea Sociedad de Naciones Nazionalismoa Nacionalismo Nazionalitatea Nacionalidad (lurraldea) Nazionalizazioa Nacionalización Nazioarteko harremanak Relaciones internacionales Nazioaz gaindikoa Supranacional Naziotasuna Nacionalidad (izatea) Nazismoa Nazismo Norbanakoaren askatasuna Libertad individual Norbanakoen eskubideak Derechos individuales Norberaren askatasun eta segurtasun eskubidea Derecho a la libertad y seguridad personales Norberaren askatasuna Libertad personal

Parlamentu diziplina Disciplina parlamentaria Parlamentu-kontrola Control parlamentario Parlamentu-monarkia Monarquía parlamentaria Parlamentu-onurabidea Prerrogativa parlamentaria Parlamentu-sistema Sistema parlamentario Parlamentu(aren) erregelamendua Reglamento parlamentario Parlamentua Parlamento Parlamentua desegitea Disolución del Parlamento Parlamentuaren konfiantza Confianza parlamentaria Parlamentuaren Mahaia Mesa del Parlamento Parlamentukideen bortxaezintasun eta ukiezintasuna Inviolabilidad e inmunidad parlamentaria Parlamentukideen estatutu juridikoa Estatuto jurídico de los parlamentarios Parlamentuko gehiengoa Mayoría parlamentaria

370

Parlamentuko oposizioa Oposición parlamentaria Parlamentuko taldea Grupo parlamentario Parte-hartze politikoa Participación política Pentsamendu, erlijio eta adierazpen askatasuna Libertad de pensamiento, religión y expresión Pertsonek askatasunez mugitzeko eta zirkulatzeko duten eskubidea Derecho al libre movimiento y circulación de las personas Plebiszitua Plebiscito Poliarkia Poliarquía Posta bidezko botoa Voto por correo Potentzia Potencia Prentsa askatasuna Libertad de prensa Presidentzialismoa Presidencialismo Presio(-)taldea Grupo de presión Printzea Príncipe Printzerria Principado Probintzia Provincia Programa politikoa Programa político Propaganda politikoa Propaganda política Proportziozko ordezkaritza Representación proporcional

S Segurtasun fisiko eta juridikorako eskubidea Derecho a la seguridad física y jurídica Sekretu ofiziala Secreto oficial Senataria Senador Senatua Senado Sexua edo arrazagatiko bereizkeria Discriminación por razón de sexo o raza Sindikatua Sindicato Sistema politikoa Sistema político Sozialdemokrazia Socialdemocracia Sozialismoa Socialismo Subiranoa Soberano Subiranotasuna Soberanía Sufragio aktibo eta pasiborako eskubidea Derecho al sufragio activo y pasivo Sufragio murriztua Sufragio restringido Sufragio(-)eskubidea Derecho de sufragio Sufragioa Sufragio

T Talde mistoa Grupo Mixto Teokrazia Teocracia Timokrazia Timocracia Tirania Tiranía Tiranizidioa Tiranicidio Tiranoa Tirano Totalitarismoa Totalitarismo Trantsizioa Transición Tratatua Tratado

U Udala Ayuntamiento Udalerria Municipio Ukiezintasuna Inmunidad Utopia Utopía

Z Zeharkako sufragioa Sufragio indirecto Zehatu Sancionar Zenbaketa Escrutinio Zentralizatzea Centralización Zentsura Censura Zentsura(-)botoa Voto de censura Zentsura(-)mozio eraikitzailea Moción de censura constructiva Zentsura(-)mozioa Moción de censura Zerbitzu publikoa Servicio público Zinpekoa Jurado Zirkulatzeko askatasuna Libertad de circulación Zuzenbide politikoa Derecho político Zuzenbideko estatu sozial eta demokratikoa Estado social y democrático de Derecho Zuzenbideko estatua Estado de Derecho Zuzendaritza Dirección Zuzeneko demokrazia Democracia directa Zuzeneko sufragioa Sufragio directo Zuzeneko sufragio unibertsala Sufragio universal directo Zuzenketa Enmienda

371

Gaztelania-Euskara

A Abrogar Indargabetu Absolutismo Absolutismoa Abuso del poder Botereaz abusatzea Acta Unica Europea Europako Agiri Bakuna Administración Pública Herri Administrazioa, Administrazio Publikoa Alianza Aliantza Alienación Alienazioa Anarquía Anarkia Antiguo Régimen Antzinako Erregimena Apátrida Aberrigabekoa Aristocracia Aristokrazia Asamblea constituyente Biltzar konstituziogilea Asamblea legislativa Biltzar legegilea Asamblea nacional Nazio biltzarra Asociación Elkartea Autarquía Autarkia Autocracia Autokrazia Autodeterminación Autodeterminazioa Autogobierno Autogobernua Autonomía Autonomia Autoridad 1. Agintaria (pertsona). 2. Agintaritza (erakundea). 3. Agintea (agintariak duena) Autoritario Autoritarioa Ayuntamiento Udala

B Bandera Bandera Bicameralismo Ganbera bitasuna Bloque de constitucionalidad Konstituziotasun blokea Burguesía Burgesia Burocracia Burokrazia

C Cámara Alta Goi Ganbera Cámara Baja Behe Ganbera Cámara de los Comunes Komunen Ganbera Cámara de los Lores Lorden Ganbera Cámara legislativa Ganbera legegilea Cambio social Gizarte aldaketa

Campaña electoral Hauteskunde(-)kanpaina Candidato Hautagaia Candidatura Hautagaien zerrenda Capacidad electoral Boto emateko gaitasuna Capitalismo Kapitalismoa Carta de Derechos y Libertades Eskubide eta Askatasunen Agiria Carta Social Europea Europako Gizarte Agiria Causa de inelegibilidad Hautaezintasun karia Censo electoral 1. Hauteskunde(-)errolda. 2. Hauteskunde(-)zentsua Censura Zentsura Centralización Zentralizatzea Circunscripción electoral Hauteskundemugabarrua Circunscripción Mugabarrua Ciudadanía 1. Herritarrak (biztanleria). 2. Herritartasuna (izatea) Ciudadano Herritarra Clase social Gizarte klasea Coalición Koalizioa Colegio electoral Hauteslekua Comisión Batzordea Comisión de Investigación Ikerketa Batzordea Comisión Europea de Derechos Humanos Giza Eskubideen Europako Batzordea Competencia 1. Eskumena. 2. Elkarlehia Compromisario Konpromisarioa Comunidad Autónoma Autonomia(-)erkidegoa Comunidad Económica Europea (CEE) Europako Erkidego Ekonomikoa (EEE) Comunidad Europea de Defensa (CED) Defentsarako Europako Erkidegoa (DEE) Comunidad Europea de la Energía Atómica (EURATOM) Energia Atomikoaren Europako Erkidegoa (EAEE) Comunidad Europea del Carbón y el Acero (CECA) Ikatz eta Altzairuaren Europako Erkidegoa (IAEE) Comunidad política Erkidego politikoa Concejo Kontzejua Conciencia de clase Klase kontzientzia Confederación Konfederazioa Confianza parlamentaria Parlamentuaren konfiantza

375

Conflicto de competencias Eskumen gatazka Congreso Kongresua Congreso de los Diputados Diputatuen Kongresua Consejero Kontseilaria Consejo Kontseilua Consejo de Europa Europako Kontseilua Consejo de Ministros Ministroen Kontseilua Consejo General del Poder Judicial Botere Judizialaren Kontseilu Nagusia Consenso constitucional Konstituzio adostasuna Consentimiento Adostasuna Constitución Konstituzioa Constitucionalismo Konstituzionalismoa Constituyente Konstituziogilea Control de constitucionalidad de las leyes Legeen konstituziotasun kontrola Control parlamentario Parlamentu-kontrola Convención Konbentzioa Convención Europea para la Protección de los Derechos Humanos y de las Libertades Fundamentales Oinarrizko Askatasunak eta Giza Eskubideak Babesteko Europako Hitzarmena Convenio internacional Nazioarteko hitzarmena Convocatoria Deialdia Corona Koroa Cortes Generales Gorte Nagusiak Cuestión de confianza Konfiantza-arazoa Cuestión de inconstitucionalidad Konstituzioaurkakotasun arazoa

D Declaración Universal de los Derechos Humanos Giza Eskubideei buruzko Adierazpen Unibertsala Decreto Dekretua Defensor del pueblo Herri defentsaria Delito electoral Hauteskunde-delitua Democracia Demokrazia Democracia de masas Masen demokrazia Democracia directa Zuzeneko demokrazia Democracia representativa Ordezkaritzako demokrazia

376

Derecho a contraer matrimonio y fundar una familia Ezkontzeko eta familia izateko eskubidea Derecho a informar Informatzeko eskubidea Derecho a la identidad cultural Kultura nortasunerako eskubidea Derecho a la igualdad ante la ley Legearen arabera berdinak izateko eskubidea Derecho a la justicia Justiziarako eskubidea Derecho a la libertad y seguridad personales Norberaren askatasun eta segurtasun eskubidea Derecho a la propiedad privada Jabetza pribatua izateko eskubidea Derecho a la salud Osasunerako eskubidea Derecho a la seguridad física y jurídica Segurtasun fisiko eta juridikorako eskubidea Derecho a la vida Bizitza eskubidea Derecho a un desarrollo integral de todo ser y grupo humano Gizaki eta giza talde oroko osotasunean garatzeko duen eskubidea Derecho a un juicio justo Judizio zuzena izateko eskubidea Derecho a un medio ambiente saludable Ingurumen osasuntsua izateko eskubidea Derecho al libre movimiento y circulación de las personas Pertsonek askatasunez mugitzeko eta zirkulatzeko duten eskubidea Derecho al sufragio activo y pasivo Sufragio aktibo eta pasiborako eskubidea Derecho al voto Boto(-)eskubidea Derecho constitucional 1. Konstituzio eskubidea (subjektiboa). 2. Konstituzio zuzenbidea (objektiboa) Derecho de autodeterminación Autodeterminazio(-)eskubidea Derecho de gentes Jendeen zuzenbidea Derecho de petición Eskatzeko eskubidea Derecho de sufragio Sufragio(-)eskubidea Derecho de veto Beto(-)eskubidea Derecho electoral 1. Hauteskunde eskubidea (subjektiboa). 2. Hauteskunde zuzenbidea (objektiboa) Derecho político Zuzenbide politikoa Derechos civiles Eskubide zibilak

Derechos colectivos Eskubide kolektiboak Derechos de cuarta generación Laugarren belaunaldiko eskubideak Derechos económicos y sociales Ekonomia eta gizarte eskubideak Derechos humanos Giza eskubideak Derechos fundamentales Oinarrizko eskubideak Derechos individuales Norbanakoen eskubideak Derechos políticos Eskubide politikoak Derechos públicos Eskubide publikoak Derechos y libertades de los ciudadanos Herritarren eskubide eta askatasunak Derogar Indargabetu Descentralización Deszentralizazioa Desconcentración Deskontzentrazioa Déspota Despota Despotismo Ilustrado Despotismo Ilustratua Destituir Kargutik kendu Dictador Diktadorea Dictadura Diktadura Dinastía Dinastia Diputación Diputazioa Diputación Permanente Diputazio Iraunkorra Diputado Diputatua Dirección Zuzendaritza Disciplina de partido Alderdiaren diziplina Disciplina parlamentaria Parlamentu diziplina Discriminación por razón de sexo o raza Sexua edo arrazagatiko bereizkeria Disolución del Parlamento Parlamentua desegitea Distribución de competencias Eskumen banaketa Distrito electoral Hauteskunde-barrutia División de poderes Botere banaketa

Encuesta electoral Hauteskunde galdekizuna Enmienda Zuzenketa Escaño Eskainua Escrutinio Zenbaketa Espacio aéreo Aire gunea Estado Estatua Estado absolutista Estatu absolutista Estado absoluto Estatu absolutua Estado autonómico Autonomien estatua Estado constitucional Konstituziodun estatua Estado de bienestar Ongizate estatua Estado de Derecho Zuzenbideko estatua Estado de partidos Alderdien estatua Estado descentralizado Estatu deszentralizatua Estado federal Estatu federala Estado liberal Estatu liberala Estado miembro Estatu kidea Estado nacional Estatu nazionala Estado natural Naturazko egoera Estado regional Erregio(-)estatua Estado social y democrático de Derecho Zuzenbideko estatu sozial eta demokratikoa Estado socialista Estatu sozialista Estado unitario descentralizado Estatu baterakoi deszentralizatua Estado unitario Estatu baterakoia Estado-nación Estatu-nazioa Estados Generales Estatu Orokorrak Estamento Estamentua Estatuto Estatutua Estatuto de Autonomía Autonomi Estatutua Estatuto jurídico de los parlamentarios Parlamentukideen estatutu juridikoa Estratificación social Gizarte mailaketa Estructura social Gizarte egitura Estructura territorial del Estado Estatuaren lurralde egitura

Edad electoral Hauteskunde-adina Elecciones Hauteskundeak Elector Hauteslea Electorado Hautesleak Elite Elitea Embajada Enbaxada

Fascismo Faxismoa Federación Federazioa Federalismo Federalismoa Feudalismo Feudalismoa Financiación pública Finantzaketa publikoa

377

Fondo público Funts publikoa Forma de gobierno Gobernu(-)mota Fórmula electoral Hauteskunde-formula Funcionario Funtzionarioa

Junta de portavoces Bozeramaile(en) Batza Junta Electoral Central Hauteskundeetako Batza Zentrala Jurado 1. Epaimahaia. 2. Zinpekoa Jurisdicción constitucional Konstituzio jurisdikzioa

G Garantía constitucional Konstituzio bermea Gasto público Gastu publikoa Gobierno central Gobernu zentrala Gobierno Gobernua Golpe de estado Estatu-kolpea Grupo de interés Interes taldea Grupo de presión Presio(-)taldea Grupo Mixto Talde mistoa Grupo parlamentario Parlamentuko taldea Guerra de Secesión Bereizpen Gerra

H Hacienda Pública Herri Ogasuna

I Ideología Ideologia Imperio Inperioa Inconstitucionalidad Konstituzioaurkakotasuna Independencia Independentzia Iniciativa legislativa Legegintza(rako) ekimena Inmigrante Etorkina Inmunidad Ukiezintasuna Instancia supraestatal Estatuz gaindiko erakundea Institución Erakundea Interpelación Jabeldura Intervención Esku(-)hartzea Inviolabilidad e inmunidad parlamentaria Parlamentukideen bortxaezintasun eta ukiezintasuna

J Jefatura del Estado Estatuko Burutza Jefe de Estado Estatuburua Jefe del Gobierno Gobernuburua

378

L Legislación electoral Hauteskunde(-)legeria Legislatura Legegintzaldia Legitimidad Legebidezkotasuna Lengua oficial Hizkuntza ofiziala Ley del Régimen Jurídico de las Administraciones Públicas y del Procedimiento Administrativo Común Herri Administrazioen Eraentza Juridikoari eta Administrazio Prozedura Erkideari buruzko Legea Ley electoral Hauteskunde Legea Ley Orgánica de Régimen Electoral General Hauteskundeko Araubide Orokorrari buruzko Lege Organikoa Ley Orgánica del Poder Judicial Botere Judizialari buruzko Lege Organikoa Ley Orgánica del Tribunal Constitucional Konstituzio Auzitegiari buruzko Lege Organikoa Liberalismo Liberalismoa Libertad de asociación Elkartzeko askatasuna Libertad de circulación Zirkulatzeko askatasuna Libertad de conciencia Kontzientzia-askatasuna Libertad de contratar Kontratatzeko askatasuna Libertad de crítica política de las fuerzas sociales Gizarte indarren kritika politikorako askatasuna Libertad de expresión Adierazpen(-)askatasuna Libertad de información Informazio(rako) askatasuna Libertad de pensamiento, religión y expresión Pentsamendu, erlijio eta adierazpen askatasuna Libertad de prensa Prentsa askatasuna Libertad de residencia Egoitza askatasuna

Libertad de reunión Biltzeko askatasuna Libertad individual Norbanakoaren askatasuna Libertad laboral Lan askatasuna Libertad negativa Askatasun negatiboa Libertad personal Norberaren askatasuna, askatasun pertsonala Libertad política Askatasun politikoa Libertades públicas Askatasun publikoak

Monarquía constitucional Konstituziodun monarkia Monarquía limitada Monarkia mugatua Monarquía parlamentaria Parlamentumonarkia Monocameralismo Ganbera bakarrekotasuna Movimiento social Gizarte mugimendua Multipartidismo Alderdi(-)aniztasuna Municipio Udalerria Mutación constitucional Konstituzioa mudatzea

M Mandato Agintealdia Mandato imperativo Aginduzko mandatua Mandato representativo Ordezkaritzako mandatua Mar territorial Lurralde itsasoa Marxismo Marxismoa Masas Masak Mayoría Gehiengoa Mayoría absoluta o a dos vueltas Erabateko gehiengoa edo buelta bikoa Mayoría cualificada Gehiengo kualifikatua Mayoría parlamentaria Parlamentuko gehiengoa Mayoría simple o a una vuelta Gehiengo soila edo buelta bakarrekoa Medios de comunicación Komunikabideak Mercado Común Europeo Europako Merkatu Batua Mesa de la Cámara Ganberaren Mahaia Mesa del Congreso Kongresuaren Mahaia Mesa del Parlamento Parlamentuaren Mahaia Mesa electoral Hauteskunde(ko) mahaia Militante Militantea Ministro Ministroa Minoría Gutxiengoa Moción Mozioa Moción de censura Zentsura(-)mozioa Moción de censura constructiva Zentsura(-)mozio eraikitzailea Monarca Monarka Monarquía Monarkia Monarquía absoluta Monarkia absolutua Monarquía absolutista Monarkia absolutista Monarquía autoritaria Monarkia autoritarioa

N Nación Nazioa Nacionalidad 1. Nazionalitatea (lurraldea). 2. Naziotasuna (izatea) Nacionalismo Nazionalismoa Nacionalización Nazionalizazioa Nazismo Nazismoa Norma de cortesía constitucional Konstituzio begirunearen araua

O Oligarquía Oligarkia Opinión pública Iritzi publikoa Oposición parlamentaria Parlamentuko oposizioa Oposición Oposizioa Organización de las Naciones Unidas (ONU) Nazio Batuen Erakundea (NBE) Organización del Tratado del Atlántico Norte (OTAN) Ipar Atlantikoko Tratatuaren Erakundea (IATE) Organización Europea de Cooperación Económica (OECE) Lankidetza Ekonomikorako Europako Erakundea (LEEE) Organización para la Cooperación y el Desarrollo Económico (OCDE) Lankidetza eta Ekonomiaren Garapenerako Erakundea (LEGE)

P Pacto Internacional de Derechos Civiles y Políticos Eskubide Zibil eta Politikoei buruzko Nazioarteko Ituna

379

Pacto Internacional de Derechos Económicos, Sociales y Culturales Ekonomia, Gizarte eta Kultura Eskubideei buruzko Nazioarteko Ituna País en vías de desarrollo Garatze bidean dagoen herria Papeleta electoral Hauteskunde-txartela Parlamento Parlamentua Parlamento europeo Europako Parlamentua Participación política Parte-hartze politikoa Partido político Alderdi politikoa Partido político de masas Masen alderdi politikoa Período de sesiones Bilkuraldia Período electoral Hauteskunde garaia Plebiscito Plebiszitua Pluralismo político Aniztasun politikoa Población Biztanleria Poder Boterea Poder constituyente Botere konstituziogilea Poder ejecutivo Botere betearazlea Poder judicial Botere judiziala Poder legislativo Botere legegilea Poder político Botere politikoa Poder público Botere publikoa Poder regio Errege/erreginaren boterea Poder soberano Botere subiranoa Poliarquía Poliarkia Política exterior Kanpo politika Portavoz Bozeramailea Potencia Potentzia Potestad financiera Finantza ahala Potestad legislativa Legeak egiteko ahala Precepto constitucional Konstituzio manua Prerrogativa parlamentaria Parlamentuonurabidea Presidencialismo Presidentzialismoa Presidente Lehendakaria Presunción de inocencia Errugabetasun presuntzioa Presupuestos generales Aurrekontu orokorrak Primer Ministro Lehen Ministroa Principado Printzerria Príncipe Printzea Principio de la separación de poderes Botere-banaketaren printzipioa

380

Principio de legalidad Legezkotasun printzipioa Procedimiento legislativo Legegintza prozedura Proceso de inconstitucionalidad Konstituzioaurkakotasun prozesua Proceso electoral Hauteskunde(-)prozesua Producto ekoizkin Programa de gobierno Gobernatzeko programa Programa político Programa politikoa Promulgar Aldarrikatu Propaganda política Propaganda politikoa Proposición de ley Lege(-)proposamena Provincia Probintzia Proyecto de ley Lege(-)proiektua Publicación 1. Argitalpena(emaitza). 2. Argitaratzea (ekintza) Pueblo Herria

R Ratificar Berretsi Razón de Estado Estatu arrazoia Referéndum Erreferenduma Reforma constitucional Konstituzioaren eraldaketa Refugiado Errefuxiatua Régimen absolutista Erregimen absolutista Régimen autocrático Erregimen autokratikoa Régimen despótico Erregimen despotikoa Régimen disciplinario Diziplina-araubidea Régimen electoral Hauteskunde erregimena Régimen monarquico Erregimen monarkikoa Régimen político Erregimen politikoa Régimen republicano Erregimen errepublikanoa Régimen totalitario Erregimen totalitarioa Región 1. Eskualdea (orokorrean). 2. Erregioa (esangura hertsian) Reglamento parlamentario Parlamentu(aren) erregelamendua Reina erregina Reino Erresuma Relaciones internacionales Nazioarteko harremanak

Representación política Ordezkaritza politikoa Representación proporcional Proportziozko ordezkaritza Representado Ordezkatua Representante Ordezkaria República Errepublika Reserva de ley Lege(-)erreserba Responsabilidad política Erantzukizun politikoa Revocación Ezeztapena Revolución Iraultza Rey Erregea

Sufragio capacitario Gaitasunaren araberako sufragioa Sufragio censitario Aberastasunaren araberako sufragioa Sufragio directo Zuzeneko sufragioa Sufragio electoral Hauteskunde sufragioa Sufragio indirecto Zeharkako sufragioa Sufragio restringido Sufragio murriztua Sufragio universal directo Zuzeneko sufragio unibertsala Supranacional Nazioaz gaindikoa

T S Sancionar 1. Zehatu. 2. Berronetsi Secretario de Estado Estatu Idazkaria Secreto oficial Sekretu ofiziala Senado Senatua Senador Senataria Señorío Jaurreria Separación de poderesBotere-banaketa Servicio público Zerbitzu publikoa Sesión Bilkura Sesión plenaria Osoko bilkura Sindicato Sindikatua Sistema de producción Ekoizpen sistema Sistema de partidos Alderdi sistema Sistema bipartidista Bi alderdiko sistema Sistema electoral Hauteskunde-sistema Sistema parlamentario Parlamentu-sistema Sistema pluripartidista Alderdi askotako sistema Sistema político Sistema politikoa Sistema presidencialLehendakari-sistema Soberanía Subiranotasuna Soberanía nacional Nazio subiranotasuna Soberanía popular Herri subiranotasuna Soberano Subiranoa Socialdemocracia Sozialdemokrazia Socialismo Sozialismoa Sociedad civil Gizarte zibila Sociedad comunal Auzo gizartea Sociedad de masas Masa gizartea Sociedad de Naciones Nazioen Elkartea Súbdito Manupekoa Sufragio Sufragioa

Teocracia Teokrazia Territorio Lurraldea Timocracia Timokrazia Tiranía Tirania Tiranicidio Tiranizidioa Tirano Tiranoa Totalitarismo Totalitarismoa Transición Trantsizioa Tratado de la Unión Europea Europar Batasuneko Tratatua Tratado Tratatua Tratados Constitutivos de las Comunidades Europeas Europako Erkidegoen tratatu eratzaileak Tribunal Constitucional Konstituzio Auzitegia Tribunal Europeo de Derechos Humanos Giza Eskubideak Defendatzeko Europako Auzitegia

U Unanimidad Ahobatekotasuna Unión Europea Europar Batasuna Urna electoral Hauteskunde(-)kutxa Utopía Utopia

V Voluntad popular Herri(aren) borondatea Voto Botoa Voto de censura Zentsura (-) botoa Voto por correo Posta bidezko botoa Voto secreto Isilpeko botoa

381