Doktrina - Konstituzio Zuzenbidea (2)

Hirugarren zatia

Oinarrizko eskubideak eta eginbeharrak (1978ko Konstituzioaren atal dogmatikoa)

Konstituzio zuzenbidearen.indd 245

5/12/07 11:44:04

Konstituzio zuzenbidearen.indd 246

12/11/07 11:49:41

10. ikasgaia

1978ko konstituzioan definitutako araubide politikoaren oinarriak, balioak eta printzipioak: hitzaurrea eta atariko titulua

1. Konstituzioaren hitzaurrea 1978ko Konstituzioaren hitzaurrean testuan definitutako araubide politikoaren funtsezko oinarriak jaso dira. Testuaren arabera, Espainiako nazioak, justizia, askatasuna eta segurtasuna ezarri, eta hura osatzen duten guztien ongia sustatu nahi du, eta, bere subiranotasuna erabiliz, hurrengo borondatea aldarrikatu du: a) Bizikidetasun demokratikoa bermatzea, Konstituzioaren eta legeen barruan, ekonomia- eta gizarte-ordena zuzenaren arabera. b) Zuzenbideko estatua indartzea, lege-agintea herri-nahiaren azalpen bezala ziurtatuz. c) Espainiar guztiak eta Espainiako herri guztiak babestea giza eskubideen egikaritzan, baita beraien kultura eta tradizioak, hizkuntzak eta erakundeak ere. d) Kultura eta ekonomiaren garapena sustatzea, guztiei bizi-maila duina ziurtatzeko. e) Gizarte demokratiko aurrerakoia ezartzea. f) Elkarlanean aritzea lurreko herri guztien artean harreman baketsuak izan daitezen eta lankidetza eragingarria sendo dadin. Hitzaurre horren eragingarritasun juridikoari dagokionez, doktrinaren arabera, ez du xedapen-izaerarik, eta ez du jasotzen benetako arau juridikorik, hau da, ezin da oinarria izan jurisdikzio-organoen aurrean zuzenean 247

Konstituzio zuzenbidearen.indd 247

5/12/07 11:44:04

alegatzeko moduko uziei begira. Baina zuzenean aplikatzeko moduko arau juridikorik izan ez arren, arau programatikoak ditu eta garrantzi handiko erabaki politikoak modu ospetsuan islatzen ditu. Hori dela bide, Konstituzioaren interpreteak konstituzio-arauen esangura interpretatzeko irizpideak ditu eta partikularrek eta botere publikoek jokabide- eta erreferentzia-jarraibideak dituzte jarduteko eta Konstituzioaren eduki desberdinak garatzeko. Konstituzio Auzitegiak legeen hitzaurreei buruz hitz egitean esandakoaren parafrasia eginez, balio arau-emailerik ez duela baina Konstituzioa interpretatzeko balio duela esan dezakegu (KAE hauek: azaroaren 12ko 36/1981, urtarrilaren 28ko 1/1982, azaroaren 4ko 62/1982, ekainaren 26ko 82/1986). 2. Espainia, zuzenbideko estatu sozial eta demokratikoa Konstituzioaren 1.1 artikuluan hurrengo hau esaten da: Espainiak zuzenbideko estatu sozial eta demokratikoa eratzen du, eta, bere antolamendu juridikoaren balio nagusi bezala, askatasuna, justizia, berdintasuna eta aniztasun politikoa aldarrikatzen ditu. Lehengo eta behin, Espainia zuzenbideko estatu sozial eta demokratikoa izateari aipamen egin behar diogu. Zuzenbideko estatuaren adierazpena Robert von Mohlek ezarri zuen XIX. mendearen hasieran, zuzenbide publikoaren dogmatika alemanaren barruan, modu arrazionalean antolatutako estatuari buruz hitz egiteko. Kontzeptu horrek doktrina frantsesak emandako osagaiak biltzen ditu, hots, legearen nagusitasuna borondate orokorraren adierazpen gisa, eta antz handia du Rule Of Law kontzeptu anglosaxoiarekin, botere politikoa mugatzeko helburu argia baitu. Beraz, hurrengo ezaugarri hauek izango dituela jotzen da: legearen inperioa, zuzenbidearen nagusitasuna, legezkotasun-printzipioaren indarraldia, boterebanaketa, botere betearazletik eta legegiletik indenpendentea den botere judiziala bereziki azpimarratuz eta, nola ez, oinarrizko eskubide eta askatasunen aitorpena eta horiek modu eragingarrian bermatzea. Behin XX. mendearen lehen herena igarota, zuzenbideko estatu klasikoaren kontzeptuak, erregimen liberalarekin identifikatuak, aurrerapausoa eman zuen: eskubideen aitorpen juridikoaren eta horiek guztien artean modu eragingarri eta benetakoan praktikan ipintzearen artean dagoen desberdintasuna gainditu nahi zen, botere publikoen zuzeneko esku-hartzea sustatuz. Botere publiko horiek ez zuten zaintze-eginkizun hutsa egingo (ÂŤEstatu jendarmearenÂť edo ÂŤestatu abstentzionistarenÂť ildo klasikoan); horren ordez, estatuak gizartean eta ekonomian modu aktiboan esku hartuko du, prozesu ekonomikoa eta horren protagonista nagusiak arautuko ditu, gizarte-desberdintasunak zuzentzeko eta banakako eskubideak eta es248

Konstituzio zuzenbidearen.indd 248

12/11/07 11:49:41

kubide politikoak, eta eskubide ekonomikoak eta gizarte-eskubideak aitortu eta modu eragingarrian babesteko. Eredu berri hau ez da zuzenbideko estatua «besterik gabe», Herman Heller-ek lehenengoz zuzenbideko estatu sozial izendatu zuena baino. Eredu berritzailea, konstituzio zuzenbidean Mexikoko 1917ko Konstituzioaren eta Alemaniako Weimar-en 1919ko Konstituzioaren bidez bidea irekitzen hasi zena eta Bigarren Mundu Gerraren ostean gure inguruko konstituzio demokratiko gehienetan orokortu zena (adibidez, Bonneko 1949ko Oinarrizko Legean, Frantziako 1958ko Konstituzioan, Italiako 1947ko Konstituzioan, etab.). Espainiako 1978ko Konstituzioan, konstituziogilea urrunago joan da: Espainia zuzenbideko estatu sozial gisa definitzeaz gain, osagai berria gehitu dio, demokratiko kontzeptua; modu horretan, zuzenbideko estatu sozial eta demokratiko gisa kalifikatu du Espainia. Azken osagai horrek berrikuntza garrantzitsuak ditu: estatu sozialari bermea ematen dio burokratizazioaren eta teknokraziaren aurrean, herritarren parte-hartzea sustatzen da gizarte-erakundeen eginkizunetan (Gizarte Segurantza, bizi-kalitatean edo ongizate orokorrean zuzeneko eragina duten erakunde publikoak, etab.), jarduera politiko edo legegilean (erreferenduma, herritarren legegintzaekimena, etab.); alderdi politikoei, sindikatuei, enpresaburuen elkarteei, etab. beren beregi eskatzen zaie barne egitura eta funtzionamendu demokratikoak izateko, «hirugarren belaunaldiko» eskubide izenekoak aitortzen dira (osasuna babesteko eskubidea, ingurumenerako eskubidea, kulturarako eskubidea...), eta enplegu betera, gazteen garapenera, desgaitasunak dituzten pertsonen integraziora, etab. bideratutako politikak egitea eskatzen da. GARRIDO FALLAk idatzi duen bezala, Espainiako Konstituzioan, 9.1 artikuluaren edukia (Konstituzioa eta gainerako antolamendu juridikoa herritarrentzat eta botere publikoentzat lotesleak izatea) zuzenbideko estatuaren konstituzio-adierazpenaren baliokidea da, 1.1 artikuluan ezarritakoa osatzen du eta Konstituzioak gainerako arau juridiko guztien aurrean nagusitasuna duela argi uzten du. Konstituzio Auzitegiaren arabera, zuzenean aplikatzeko moduko gorengo araua da (ekainaren 15eko 21/1981 KAE), auzitegietan alegatzeko modukoa (apirilaren 28ko 16/1982 KAE), loteslea bai partikularrentzat (ekainaren 22ko 55/1983 KAE) bai botere publikoentzat, nola ez, botere legegilea barruan dela (abuztuaren 5eko 76/1983 KAE). Baina Konstituzioan zuzenbideko estatuari buruz egiten diren adierazpenez gain, oinarrizko arauak estatu sozialaren berezko edukiak ere baditu, Konstituzio Auzitegiak berak adierazitakoak: herritarrek estatuaren antolaketan parte hartzea, estatuak gizarte-izaerako jarduerak antolatzea jarduera horrek interes publiko garrantzitsua duenean (otsailaren 7ko 18/1984 KAE). Horrek guztiak, aurretik ere ikusi dugun bezala, botere publikoen jarduera positiboa eskatzen du, eta ez abstentzionista hutsa, modu horretan, Konsti249

Konstituzio zuzenbidearen.indd 249

12/11/07 11:49:41

tuzioaren 9.2 artikuluan jasotako «Konstituzioaren aldatze-funtzio» izenekoa bete ahal izateko, Italiako Konstituzioaren 3.2 artikuluaren aurrekariari jarraituz. Konstituzioko artikulu horren arabera, botere publikoei dagokie inguruabar zehatzak sustatzea, gizabanakoaren eta berak osatzen dituen taldeen askatasuna eta berdintasuna benetakoak eta eragingarriak izan daitezen; oztopoak kentzea, oztopo horiek haien osotasuna eragotzi edo zailtzen badute; eta herritar guztien parte-hartzea erraztea, bai bizitza politikoan, baita ekonomia-, kultura- eta gizarte-bizitzan ere. Horrek guztiak eskatzen du, adibidez, legearen aurreko berdintasun hutsa gainditzea, hau da, berdintasun formala baino harago joatea, berdintasun materiala erdietsi ahal izateko (uztailaren 20ko 27/1981, abenduaren 6ko 114/1983, urtarrilaren 31ko 19/1989, eta azaroaren 14ko 216/1991 KAE); eskubide ekonomiko eta sozialak aitortu behar dira, eta horietako batzuek babes indartua dute, oinarrizko eskubideek eta askatasun publikoek bezala (hezkuntzarako eskubidea —27. art.—, sindikatu-kide egiteko eskubidea, greba-eskubidea —28. art.—); beste batzuek ondasun jakin batzuk babestea eskatzen dute (osasuna, etxebizitza, kultura, ingurumena, aisialdia, etab.), eta aurretik aipatutakoak baino babes gutxiago duten arren, herritar guztientzat esparru egokia bermatu nahi dute, batez ere, bereziki sentikorrak diren gizarte-sektore batzuei begira (gazteak, urrituak, langabeak, emigranteak, etab.); jarduera ekonomikoan esku-hartze publikoa ezarri behar dira, estatuak jarduera ekonomikoa planifikatuta (131. art.), langileek enpresan parte hartzea sustatu behar da (129. art.), etab. Zuzenbideko estatu demokratikoari buruz Konstituzioan egindako adierazpenei dagokienez, hurrengo hauek aipatu behar dira nahitaez: subiranotasuna herrian dago (1.2 art.), aniztasun politiko eta soziala adierazten dute alderdi politikoek (6. art.), langileen sindikatuek eta enpresaburuen elkarteek (7. art.), herritarrek arazo publikoetan parte hartzeko eskubidea dute, zuzen-zuzenean nahiz ordezkarien bidez (23. art.), edo demokrazia erdi-zuzeneko erakundeak erabiltzeko eskubidea dute, besteak beste: herriekimena (87.3 art.), erreferenduma (Konstituzioaren araberakoa, nahitaezkoa —168. art.— zein fakultatiboa —167.art.— izan; kontsulta-izaerakoa —92. art.—, autonomia-erkidegoak eratzeko ekimen-izaerakoa edo autonomia-estatutuak onetsi edo aldatzekoa —151. eta 152. art.—), eskariak egiteko eskubidea dute (29. art.), «herri-akzioa» egikaritu eta Justizia Administrazioan parte hartu ahal izango dute, zinpeko epaimahaiaren bidez (125. art.). Bada, Konstituziora bildutako estatu sozial eta demokratiko horretako antolamendu juridikoaren funtsezko balioak dira askatasuna, justizia, berdintasuna eta aniztasun politikoa. Doktrinaren arabera, balio horiek estatuak gauzatu nahi dituen ideal etikoak eta oinarrizko nahiak dira. 1.1 artikuluan garrantzi berezia eskaintzen zaie, nagusi gisa definitzen baitira, 250

Konstituzio zuzenbidearen.indd 250

12/11/07 11:49:42

eta horiek aldarrikatzeari buruz hitz egiten baita. Horren arabera, ez dira modu enfatikoan aldarrikatu behar soilik, modu eragingarrian bultzatu behar dira. Zer diren definitzean eta Konstituzioan agertzen diren antzeko erakundeetatik bereiztean, doktrinan klasikoa den bereizketa planteatzen da: batetik, 1.1 artikulura bildutako balioak eta, bestetik, printzipio orokorrak, esaterako 9.3 artikuluan agertzen direnak (legezkotasuna, arauen arteko hierarkia, segurtasun juridikoa, etab.). Ñabardurak gorabehera, autore gehienek uste dute balioek eduki abstraktua dutela eta printzipioen formulazio juridikoa zehatzagoa dela. Horren eraginez, autore batzuek, eragingarritasun juridikoari helduz, hurrengoa adierazi dute: printzipioak zuzenean aplikatu daitezke; balioek, aldiz, arauei esangura ematen diete baina arau zehatzen beharra dute aplikatu ahal izateko. Espainiako konstituzio-jurisprudentziak printzipioei eta balioei buruzko polemika ez du ukitu nahi izan; bi kontzeptuak Konstituzioa interpretatzeko tresna gisa erabili eta lege-arau batzuk Konstituzioaren aurkakoak direla adierazteko aplikatu ditu (uztailaren 18ko 132/1989 KAE eta ekainaren 16ko 179/1994 KAE). Izatez, jurisprudentziak horien garrantzia argi utzi nahi izan du, eta horretarako, adierazi du antolamendu juridikoaren balio nagusi bat edo konstituzio-printzipio bat urratzea nahikoa dela konstituzio-aurkakotasun errekurtsoa edo arazoa planteatzeko (uztailaren 7ko 116/1987 KAE). Horrez gain, jurisprudentziaren arabera, arau juridiko guztiak interpretatzerakoan, ez da oinarrizko printzipio edo balioekin aurkakotasunik sortu behar; are gehiago, horiek modu eragingarrian gauzatzea lortu behar da. 3. Subiranotasuna Konstituzioaren 1.2 artikulua subiranotasunari buruzkoa da. Horren arabera, Nazioaren subiranotasuna Espainiako herrian dago, eta herri horretatik sortzen dira estatuaren botereak. Formula hori Frantziako Konstituziotik hartuta dago, eta badirudi teoria politikoan «nazioaren subiranotasun» eta «herriaren subiranotasun» deitzen dena aipatzen duela. «Herri» eta «Nazio» hitzen arteko ohiko aurkakotasuna dela bide, eta iraganean nazioaren subiranotasunari edo herriaren subiranotasunari buruz hitz egitean sortzen ziren ondorio desberdinen eraginez (esaterako, sufragio-eskubideari lotuta), pentsa daiteke 1.2 artikuluan erabilitako formulak interpretazioarazoak eragin ditzakeela. Hala ere, gaur egun, doktrinaren ustez, nazioaren subiranotasunaren eta herriaren subiranotasunaren arteko bereizketak ez du inolako birtualtasun praktikorik, eta sufragioa herrialde demokratiko guztietan unibertsala denez, «nazio» kontzeptua eta «herri» kontzeptua ez dira bereizi behar. Horrenbestez, 1.2 artikulua interpretatzeko giltzarria ez 251

Konstituzio zuzenbidearen.indd 251

12/11/07 11:49:42

da nazioaren subiranotasuna eta herriaren subiranotasuna bereiztea, gaur egun horrek ez baitu oinarririk; horren ordez, Espainiako nazioa bakarra den eta estatuaren subiranotasuna ere bakarra eta zatiezina den edo, bestela, beste subiranotasun eta nazio batzuei buruz hitz egitea ere posible den zehaztu behar da (gogoan izan, adibidez, «nazio», «erkidego», «erkidego nazional» edo «herri» kontzeptuen inguruan sortutako polemika, subiranotasunaren titular diren heinean. Gai horrek lerro asko eta asko idaztea eragin du, esaterako Kataluniatik edo Euskaditik datozen proposamen ezagunei lotuta). Doktrinaren gehiengoaren ustez, 1.2 artikulua hitzez hitz irakurriz gero, egon dagoen nazio bakarra Espainiakoa da eta, beraz, subiranotasuna ere bakarra eta zatiezina da (hau da, ez dago Espainiakoa ez den subiranotasunik), nazioa bakarra baita, eta subjektuak Espainiako herritar guztiak dira, Espainiako herri bateratu gisa ulertuta, 2. artikuluko nazionalitateen eta erregioen aitorpenari kalterik egin gabe, eta Konstituzioak horien eskubideak babestu eta errespetatzeko egin dezakeenari kalterik egin gabe (horixe gertatzen da, esaterako, foru-lurraldeen eskubide historikoekin, Konstituzioak babestu eta errespetatu egiten baititu, lehenengo xedapen gehigarrian ezarritakoaren arabera). Amaitzeko, gaur egun, subiranotasunari buruzko problematika nazioarteko harremanen esparruan kokatu behar da, horretan estatuen subiranotasuna gero eta baldintzatuago dago eta. Estatuen subiranotasuna nazioz gaindiko erakundeen mesedetan mugatzearen adibide nabarmena Europar Batasuneko kide izateak ematen du. Europako Erkidegoetako Justizia Auzitegien epai ospetsuak oinarri hartuta (1963ko otsailaren 5ekoa —Van Gend & Loos— eta 1964ko uztailaren 15ekoa —Costa v. ENEL—), estatu kideek Europar Batasunaren mesedetan arlo jakin batzuetan duten eskubide subiranoen automugaketari buruz hitz egin izan da. Subiranotasunari buruzko ohar hauek amaitzeko, Konstituzio Auzitegia bera aipatuko dut. Abenduaren 13ko 1/2004 Adierazpenean adierazi zuen ez zegoela kontraesanik Europarentzat Konstituzioa eratzen duen Tratatuko (Erroman sinatu zen 2004ko urriaren 29an) artikulu batzuen eta Espainiako Konstituzioaren artean, eta esanbidez aitortu zuen «...eskumenak gauzatzea Europar Batasunari lagatzeko eragiketak eta, ondorioz, Europako Erkidegoko zuzenbidea gure zuzenbidearen barruan sartzeak muga saihestezinak ezartzen dizkiote Estatuko ahalmen subiranoei, eta onargarriak dira bakar-bakarrik Europako zuzenbidea Konstituzioan ezarritako zuzenbideko estatu sozial eta demokratikoaren oinarrizko printzipioekin bateragarria den heinean. Hori dela eta, EKren 93. artikuluak ahalbidetzen duen konstituzio-lagapenak muga materialak ditu, eta horiek lagapen horri ezartzen zaizkio. Konstituzioan muga material horiek ez dira esanbidez ezarri, baina Konstituziotik eta manuaren beraren funtsezko esanguratik 252

Konstituzio zuzenbidearen.indd 252

12/11/07 11:49:42

eratorri dira modu inplizituan; hurrengo hauek izango lirateke: Estatuaren subiranotasuna errespetatzea, Estatuko oinarrizko konstituzio-egiturak eta Konstituziora bildutako balioen sistema eta oinarrizko printzipioak errespetatzea, testuan oinarrizko eskubideek berezko izaera lortzen baitute...». 4. Parlamentu-monarkia Honela dio 1.3 artikuluak: «Espainiako estatuaren eredu politikoa parlamentu-monarkia da». Artikulu horrek doktrinan polemika handia sortu du; autore batzuek adierazpen hori gogor kritikatu dute, gobernu-era eta estatu-era nahasten dituela ulertzen baitute. Bestalde, autore batzuek adierazi dute formula berritzaile horrek kategoria desberdinetako osagaiak biltzen dituela: monarkia (estatu-buruzagitzaren modu bati egiten dio aipamen: monarkia edo errepublika) eta parlamentu-izaera (gobernu-sistemako balizko eredu bat aipatuz: parlamentu-sistema, lehendakari-sistema, biltzar-sistema, etab.). Zernahi gisaz, 1.3 artikuluaren arabera parlamentu-monarkia Espainiako estatuaren eredu politikoa da. Doktrinaren polemika alde batera utzita, 1978ko Konstituzioan aldarrikatutako parlamentu-monarkiaren ezaugarriak Oinarrizko Arauan bertan ezarritako manu juridikoen bidez zehaztu dira, beste sistema politiko batzuetan ez bezala; horietan, koroaren indarreko onurabideak konbentzio eta ohiturek eratzen dituzte, konstituzio-manu zehatzek baino gehiago. Esangura horretan, 1978ko Konstituzioak Thiers-en adierazpen ezaguna islatzeaz gain, «erregeak erreinatu egiten du, baina ez gobernatu», koroa erakunde sinboliko, tartekaritzako eta oro-hartzaile bihurtzen du. Izatez, koroa «parlamenturatzea» Carta Magnan esanbidez jasotako osagai batzuek ematen dute: adibidez, erregeak Gorteen saioak eteteko edo Gorteak desegiteko ezintasuna du, aurretiaz Gobernuko lehendakariak halakorik proposatzen ez badu, Ministroen Kontseiluak aurretik eztabaidatu ondoren; horrez gain, erregeak Gobernuko presidentziarako proposatutako hautagaia juridikoki lehendakari bihurtzen da soil-soilik Kongresuan inbestidura lortzen badu, eta Gobernua, boterean jarraitzeko, parlamentukonfiantzaren mende dago modu esklusiboan, ez erregearen konfiantzaren mende, ondore hauetarako horrek ez baitu garrantzirik. 1978ko Konstituzioan ezarritako ereduan, erregeak ez du botere inplizitu edo berezirik, eta, gainera, parlamentu-ganberek koroari atxikitako eginkizunetan esku hartzen dute askotan: adibidez, erregearen eta printze oinordekoaren zina hartzen dute; erregea bere karguan aritzeko desgaitzen dute 59.2 artikuluan ezarritako kasuan; koroan oinordetza-eskubidea duten pertsonen ezkontza debekatu dezakete, eta debeku horren gainetik ez253

Konstituzio zuzenbidearen.indd 253

12/11/07 11:49:42

konduz gero, pertsona horiek eta oinordekoak koroaren oinordetzatik kanpo geratuko ziren; 59. artikuluan ezarritako kasuan erregeordetza izango zuten pertsonak izendatuko ziren, baita erregearen tutorea ere 60. artikuluan ezarritakoaren arabera; koroaren oinordetzari buruz erabakiko zuten oinordetza-lerroak agortuz gero, 57.3 artikuluan ezarritakoaren arabera, eta abdikazioen, uko-egiteen edo koroaren oinordetzari buruzko zalantzen inguruko guztia ebazteko eskudunak ziren, lege organiko baten bidez. Azken buruan, Konstituzioan Espainiako estatuaren eredu politikoa «parlamentu-monarkia» dela esaten denean, bi kategoria desberdin adierazpen bakarrean bateratu dira, eta monarkia-estatuaren buruzagitzari eta parlamentu bidezko gobernu-sistemari buruz ari dela esan dezakegu. 5. Nazioaren batasuna eta nazionalitate eta erregioen autonomiaeskubidea Konstituzioaren 2. artikuluan, Espainiako nazioaren batasuna jaso da (Konstituzioa Espainiako nazioaren batasun zatiezinean oinarritzen da, hura baita espainiar guztien aberri erkide eta banaezina) eta Espainia osatzen duten nazionalitate eta erregioen autonomia-eskubidea aitortu eta bermatu da, bai eta horien guztien arteko elkartasuna ere. Espainiako nazioaren batasuna zer den ulertzeak ez ditu interpretazio-arazo handiak planteatzen, nahiko argi baitago zer esan nahi izan zuen konstituziogileak; hala ere, nazionalitate eta erregioen autonomia-eskubidea ez zen behar den moduan zehaztu, eta horren eraginez, askotariko interpretazioak egin dira, eta gaur egun ere eztabaida bizi-bizi dago. Adibide batzuk ipintzearren, gaur egun oraindik hainbat alderdiren inguruan eztabaidatu egiten da, besteak beste: Espainiako estatuaren barruan «nazioei» buruz hitz egin daitekeen edo ez, edo nazio bakarra dagoen; zer esangura eta ondorio dituen konstituziogileak nazionalitateak eta erregioak bereizteak, horrek tratamendu bereziak eragin behar ote dituen kalifikazio horren arabera, lurralde-ereduak simetrikoa edo «asimetrikoa» izan behar duen, gaur egun puri-purian dagoen terminologia erabiliz..., «autodeterminazio-eskubide» eztabaidatua nazionalitateetatik edo nazioetatik atera daitekeen, terminologia bata edo bestea erabiliz. Azken gai horri dagokionez, gaia konstituzio-testuari buruzko eztabaidan planteatu zen, eta testuan eskubide hori sartu nahi izan zuten zuzenketak bertan behera utzi ziren eta, horrenbestez, eskubide hori ez zen Konstituziora bildu. Era berean, ez zen argi geratu ea nazionalitateak tradizioz «historiko» deitutakoak bakarrik ziren, hau da, euskalduna, katalana eta gailegoa, edo kontzeptua beste erkidego batzuei buruz hitz egiteko ere erabili zitekeen. Konstituzioan nazionalitate eta erregioen izenak ere ez ziren sartu (izatez, gaur egungo go254

Konstituzio zuzenbidearen.indd 254

12/11/07 11:49:42

bernu sozialistak proposatutako konstituzio-eraldaketaren edukietako bat Espainiako estatuko autonomia-erkidego guztien izenak konstituzio-testuan sartzea da), etab., etab. Azken buruan, autonomia-eskubidearen inguruko guztia, Konstituzioaren 2. artikuluan aldarrikatu eta Konstituzioaren VIII. tituluan garatutakoa, konstituzio-eztabaidaren garirik zailenetakoa izan zen, eta gaur egun ere gairik polemikoenetakoa da. Horrela ulertzen da konstituziogileak gai hori irekita uztea, garai historiko haietan adostasun ahalik handiena lortzeko. Horren eraginez, Konstituzioaz gain, autonomia-erkidegoetako autonomia-estatutuek, «konstituziotasun-bloke» izenekoak, Konstituzio Auzitegiaren jurisprudentzia garrantzitsuak eta, bizitza honetan ohikoa denez, denboraren joan-etorriak zehaztu dituzte eskubide horren edukiak, mugak eta gaur egungo izaera. Hala ere, eredua ez dago itxita oraindik, eta autonomia-estatutuen eraldaketak erabat itxita ez dagoen eztabaida abian jarriko du berriro. 1978ko konstituziogilea ez zen ausartu Oinarrizko Arauan zehaztutako lurralde-ereduari izen bat ematen. Argi dago II. Errepublikan indarrean egon zen 1931ko Konstituzioko herrialde-ereduaz harago joan nahi izan zuela —eredu hori ez zen eredu federalera iritsi, I. Errepublikako Konstituzio Proiektukoa ez bezala—, eta eredua itxi gabe utzi zuela. Baina konstituzioa hogeita bost urtez baino gehiagoz indarrean egon denez, gaur egun «autonomia-estatu» gisa ezagutzen denak, gutxi gorabehera, printzipio eta giltzarri batzuei erantzuten die, besteak beste: hautazko printzipioa, hau da, autonomia ez zen ezartzen, eskubide bat zen, nazionalitate eta erregioek egikaritu zezaketena edo ez; hala ere, azkenean guztiek egikaritu dutela esan behar da. Nazionalitate eta erregioen arteko bereizketa hurrengoa izango litzateke: lehenengoen kasuan, autogobernu-eskakizunaren oinarria berezitasun historikoak, linguistikoak, kulturalak, geografikoak, etab. ziren, baita nazio «kontzientzia» deitu izan den hori ere (hain zuzen ere, «nazionalitate» terminoa erabili zen Espainiaren barruan «nazio» desberdinak zeuden edo ez alde batera uzteko); erregioak berezitasun horiek ez zituzten gainerakoak ziren. Hasieran, bereizketa horren bidez autonomia-erkidegoen bi mota bereizi ziren, autonomia erdiesteko prozedurari begira («bide azkarreko» erkidegoak, gutxi gorabehera nazionalitateekin identifikatu daitezkeenak, eta «bide geldoko» erkidegoak, «grosso modo» erregioekin identifikatu daitezkeenak), eta autonomiaren edukiari dagokionez (nazionalitateek eskumenen gorengo maila lor zezaketen hasieratik, eta erregioen kasuan trantsizio-aldia igaro behar zen eskumenen maila hori erdiesteko). Amaitzeko, ez da ahaztu behar autonomia-erkidego batzuek eskumen bereziak zituztela ezaugarri bereizleak zirela eta (hizkuntza eta kultura bereziak, «eskubide historikoak», uharte-eraketa, etab.). 255

Konstituzio zuzenbidearen.indd 255

12/11/07 11:49:42

Hala ere, gaur egun, nazionalitateen eta erregioen arteko bereizketa horrek garrantzia galdu du. Izatez, Konstituzioaren 148.2 artikuluan ezarritako trantsizio-aldia igaro denez, erdietsi zitekeen autonomiaren gorengo maila berdin-berdina da nazionalitateentzat zein erregioentzat (foru-erkidegoen berezitasunak alde batera utzita, hau da, Euskal Autonomia Erkidegoa eta Nafarroako Foru Erkidegoa, eta uharte-eraketatik eratorritako berezitasunak). Hautazko printzipioa gorabehera eta autonomiaren edukiak nahitaez homogeneoa izan behar ez zuela kontuan hartuta (autonomia-erkidego bakoitzeko autonomia-estatutuan ezarritakoaren arabera zehazten zen), nazioko bi alderdi politiko nagusiek 1981an eta 1992an egindako ÂŤAutonomia ItunÂť izenekoek nolabaiteko homogeneotasuna sortu zuten ‘bide geldoko’ erkidegoetan, eta beraz, gaur egun bereizketa horrek garrantzi praktikoa galdu du; izan ere, une honetan, autonomia-erkidego guztien eskumenak oso antzekoak dira, foru-erkidegoen eta uharte-erkidegoen kasuan izan ezik, eta horrek nazionalitate historikoen haserrea pizten du, horien ustez, nazionalitateen eta erregioen arteko konstituzio-bereizketa gaur egun guztiz lausotuta baitago eta praktikan ez baitu inolako desberdintasunik. Horrek, berriro ere, Espainiako lurralde-ereduari buruzko eztabaidara garamatza. Hain zuzen ere, horixe dago gaur egun hain ohikoa den ereduaren simetriari edo asimetriari buruzko eztabaidaren oinarrian. Eztabaida hori areagotu egin da autonomia-erkidegoen estatutuak eraldatzeko prozesuarekin. Modu grafikoan esanda, Espainiako lurralde-ereduaren inguruan, hau da mila ogerleko baino gehiago balio dituen galdera: nola bateratu batzuen berezitasunak eta guztien berdintasuna? Ikusi berri dugunez, Konstituzioan ez zen zehaztu zein ziren nazionalitateak eta zein erregioak, ezta bereizketa horrek praktikan zuen esanahia ere. Lurralde-eredua beren beregi irekita uztean, Espainiako mapa autonomikoa ere ez zuen irudikatu; 143. artikuluan, mapa zehazteko irizpide batzuk baino ez ziren eman (mugakide izan eta historia, kultura- eta ekonomia-ezaugarri berdintsuak zituzten probintziak, uharteetako lurraldeak, herrialde-nortasun historikoa zuten probintziak, etab. izan behar ziren). Baina argi geratu zena hau izan zen: modu nagusian administrazioizaera duen toki autonomiak ez bezala (udalerriek eta probintziak dute), autonomia-erkidegoek politika-izaerako autonomia dute eta, beraz, Konstituzioak eta Autonomia Estatutuek aitortutako arloetan berezko politika diseinatzeko eta betearazteko gaitasuna dute. Arlo horietan, betearazteko eta garatzeko eskumenez gain, legegintza-eskumenak ere badituzte, eta estatuarekin dituzten harremanetan, eskumen-printzipioa da nagusi, eta ez hierarkia-printzipioa. Hau da, benetako autogobernua dute. Amaitzeko, esan behar da autonomia-erkidegoen autonomiarako eskubideak ahalmenen eta botereen sorta bat jaso arren, horiek nahitaez mu256

Konstituzio zuzenbidearen.indd 256

12/11/07 11:49:43

gatuak direla, Espainiako nazioaren batasunaren barruan sartzen direlako. Autonomia-erkidegoen ahalmen eta botere horiek ez ditu Konstituzioak zuzenean esleitzen. Horren ordez, Konstituzioak autonomia-erkidegoek euren gain har ditzaketen eskumenen esparrua eta mugak ezartzen ditu. Batez ere, autonomia-erkidegoetako autonomia-estatutuetan ezarri ohi da zein diren autonomia-erkidegoek euren gain hartutako eskumenak Konstituzioan ezarritako esparruaren barruan, betiere, aipatu autonomia-erkidegoen artean printzipio hauek errespetatuta: elkartasuna (EKren 2. eta 138. art.), berdintasuna (138.2 art.), Espainiar guztiek eskubide eta eginbehar berberak izatea estatuko lurraldearen edozein tokitan (139.1 art.), eta, amaitzeko, ekonomia-batasuna (139.2 art.). 6. Alderdi politikoen lekua Konstituzioan Alderdi politikoak Konstituzioan aitortzea nahiko berria da; hain zuzen ere, XX. mendearen erdialdean egin zen. Lehenengo zeharka aitortu ziren: hauteskundeen finantzaketa publikoa arautu zen, eta hauteskunde-taldeei funts jakin batzuk esleitu zitzaizkien. Bigarren Mundu Gerraren ostean, alderdi politikoek sistema demokratikoan duten garrantzi handia beren beregi jaso nahi izan zen —autore batzuek «alderdien demokrazia» gisa definitu dute—, eta horregatik, gure inguruko konstituzio-testuetan aitortu ziren, irismen desberdinekin bada ere: adibidez, Frantziako eta Italiako Konstituzioetan aitorpena nahiko neurritsua da, Alemaniako eta Portugaleko Konstituzioetan oso indartsua, eta Espainiako Konstituzioan aipatzeko modukoa. Espainiako 1931ko Konstituzioan alderdiak ez ziren beren beregi aipatu (parlamentuko taldeei buruz hitz egin zen, Gorteetako araudietan bezala), baina 1978ko Konstituzioan, atariko tituluan, artikulu bat eskaini zaie. Alderdioi eginkizun aipagarriak eman zaizkie, besteak beste: a) aniztasun politikoa adieraztea, ideologia desberdinak eta politika-, gizarte-, ekonomia-eredu desberdinak jasoz, beste erakunde batzuekin batera (elkarteak, sindikatuak, enpresaburuen elkarteak, etab.; hala ere, alderdiak izango dira aniztasun politiko horren «adierazpena»). b) herri-borondatea eratzen lagundu eta adieraztea (gizartearen eta estatuaren arteko lotura direlako). Horretarako, hauteskundeetarako hautagai-zerrendak prestatzen dituzte, hauteskundeetan parte hartzen dute, gobernuko edo oposizioko eginkizunak egiten dituzte, gizarteak erakundeetan parte hartzeko bide dira eta gizartea erakundeetan ordezkatzen dute). c) parte-hartze politikorako funtsezko tresna dira. Parte-hartze horren monopolioa izan ez arren, horretarako tresnarik egokienak direla jotzen da 257

Konstituzio zuzenbidearen.indd 257

12/11/07 11:49:43

eta, horregatik, mota guztietako onurabideak ematen zaizkie zeregin horretarako: alderdi politikoek hauteskundeetako parte-hartzearen monopolio ia osoa daukate, hauteskunde-prozesuko fase guztietan esku hartzen dute —hauteskunde-administrazioan parte hartzen dute, hauteskunde-errekurtsoak aurkezten dituzte, etab.—, legegintza-eginkizunean ere parte hartzen dute —arau-proposamenak eginez—, parlamentuko taldeen zutabe dira eta euren gastuei aurre egiteko diru-laguntzak eta komunikabideetan parte hartzeko erraztasunak jasotzen dituzte, etab.). TORRES DEL MORAL irakasleak honela definitu du alderdi politikoa Espainiako antolamendu juridikoan: «elkarte berezia da (eratxiki zaizkion eginkizunak direla-eta), modu horretan eratua eta erregistratua herri-borondatea adierazteko erakundeetan parte hartzeko, erakundeotan parte hartzen du eta trukean zenbait onurabide lortzen ditu, besteak beste alderdiko gastuak finantzatzeko ekarpen publiko oso handia». Hau da, elkarteak dira (hori dela eta, borondatezkotasun-printzipioa dute oinarri, bai sortzeko, bai afiliatzeko zein bertan irauteko), pribatuak, eginkizun publikoak dituzte, Konstituzioan garrantzia dute, eta Estatuko organoak izan ez arren, Konstituzioan erakunde-bermea dute eta, gainera, beste elkarte batzuek ez dituzten berezitasunak dauzkate —esan dugunez, eginkizun publikoak eta hauteskundeetan, finantzaketan, etab. dituzten onurak eta pribilegioak direla bide—. Hori guztia dela eta, araubide juridiko desberdina dute eta gainerako elkarteei ezartzen ez zaizkien betekizunak eta baldintzak ezartzen zaizkie (KAE hauek: otsailaren 2ko 3/1981, otsailaren 21eko 10/1983, ekainaren 25eko 85/1986 eta martxoaren 12ko 48/2003). Konstituzioan 6. artikuluan araututa daude, atariko tituluan. Horrek garrantzi berezia ematen die alderdi politikoei. Elkarte bereziak diren aldetik, 22. artikulura bildutako elkartze-eskubideak ere ukitzen ditu. Hain zuzen ere, artikulu hori lehenengo tituluaren bigarren kapituluko lehenengo atalean dagoenez, babes indartua du, Konstituzioaren 53. artikuluan ezarritakoaren arabera. Konstituzioan alderdi politikoen inguruan jasotako arauketari, 2002. urtea arte, Alderdi Politikoen abenduaren 4ko 54/1978 Legearen arauketa gehitu beharko litzaioke, baita Elkartze Politikorako Eskubideari buruzko ekainaren 14ko 21/1976 Legetik indarrean geratzen ziren artikuluak ere. Bi lege horiek indargabetu egin dira gaur egun indarrean dagoen Alderdi Politikoen ekainaren 27ko 6/2002 Lege Organikoa dela bide (aurrerantzean APLO). Lege hori oso polemikoa izan da, nahiz eta horren konstituziotasuna Konstituzio Auzitegiak martxoaren 12ko 48/2003 epaiaren bidez bermatu. Hala ere, epaian bertan argi utzi da artikulu batzuk (zehatz esanda, 3.1, 5.1., 9.2. eta 3. artikuluak eta xedapen iragankor bakarra) konstituzioaren araberakoak direla 10., 11., 12., 13., 16., 20. eta 21. oinarri juridikoetan adierazitakoaren arabera interpretatzen badira. 258

Konstituzio zuzenbidearen.indd 258

12/11/07 11:49:43

Alderdiek Konstituzioan duten arauketara itzuliz, EKren 6. artikuluan hiru printzipio aipatu dira: Konstituzioa eta Legea errespetatzea, alderdien sorrera eta jarduera askea eta barne-egitura eta jardunbide demokratikoak. Printzipio horiek gaur egun indarrean dagoen APLOk garatzen ditu. Legearen 6. artikuluan printzipio demokratikoa eta legezkotasun-printzipioa berretsi dira eta alderdi politikoen jardunbidea eta barne-egitura demokratiko gisa kalifikatzeko gutxieneko parametro batzuk finkatu dira. Zehatz esanda, alderdion barne-egituran eta jardunbidean benetako demokrazia bermatzea egiteko dago gure sistema demokratikoetan, hain zuzen ere, horietan alderdien barne-aniztasuna ez baitago beti guztiz bermatuta. Edonola ere, ikusi berri dugunez, Legeak horren inguruan gutxieneko betekizun batzuk ezarri ditu. Antolaketari eta jardunbideari dagokienez, Legearen 7. artikuluan hurrengo hauek beren beregi aipatu dira: kideen Batzar Nagusia egon behar dela, bai zuzenean bai konpromisarioen bidez aritu daitekeena, eta Batzar horri dagokiola alderdiko akordiorik garrantzitsuenak hartzea, baita alderdia desegitea ere; estatutuetan zuzendaritza-organoak zehaztea, sufragio aske eta sekretuaren bidez bete behar direnak; estatutuetan eta horiek garatzen dituzten barne araudietan hurrengo hauek finkatzea: eztabaidagaiak prestatzeko beharrezko deialdi-epeak, gai-zerrendan gaiak sartzeko eskatzen den kide kopurua, eztabaidarako erregelak, akordioak hartzeko gehiengoen araubidea —normalean, eskatutako gehiengoa soila izango dela zehaztu da—, eta hautatutako buruzagien kontrol demokratikorako prozedurak). Afiliatuen eskubide eta eginbeharrei dagokienez, 8. artikuluaren arabera, afiliatuek adin nagusikoak izan behar dute eta eskubide berberak izan behar dituzte. Estatutuek jasoko dute afiliatuen eskubideen zerrenda zehaztua; zerrenda horretara honako eskubideak bilduko dira beti: alderdiaren jardueretan eta gobernu- eta ordezkaritza-organoetan parte hartzea, boto-eskubidea egikaritzea, biltzar orokorrera joatea, alderdiko karguetarako hautesle eta hautagai izatea, informazioa jasotzea zuzendaritza-organoen osaeraren inguruan, gauzatu diren jardueren gainean eta egoera ekonomikoaren gainean, eta alderdiko organoen erabakiak aurkaratzea. Dena den, kanporatzea eta gainerako neurri zehatzaileak aurkakotasun-prozeduren bidez bakarrik ezarri ahal izango dira, eta horietan, ukituei bermatu behar zaizkie neurri horiek oinarritzen dituzten egitateen gaineko informazioa jasotzeko eskubidea, neurriok hartu aurretik eurek esan beharrekoak entzunarazteko eskubidea, zehapena ezartzen duen erabakia zioduna izateko eskubidea, eta, hala denean, barne-errekurtsoa jartzeko eskubidea. Betebeharrei helduz, afiliatuek estatutuetako xedapenek ezarri betebeharrak beteko dituzte, eta ondoko betebeharrak beti: alderdiaren xedeekin bat etortzea eta xede horiek bete daitezen laguntzea, estatutuetan eta legeetan xedatutakoa errespetatzea, alderdiko zuzendaritza-organoek baliozkotasunez 259

Konstituzio zuzenbidearen.indd 259

12/11/07 11:49:43

hartutako erabakiak ontzat hartu eta betetzea, eta estatutuen arabera afiliatu bakoitzak egin beharreko beste ekarpen batzuk ordaintzea. Alderdiak sortzeko askatasunari dagokionez, Legearen 1.1. artikuluan berretsi da, eta eginkizunak gauzatzeari erreparatuz, 9.1. artikuluan ezarri da alderdi politikoek askatasunez gauzatuko dituztela euren jarduerak, printzipio demokratikoetan eta giza eskubideetan azaldutako konstituziobalioak errespetatuz. Alderdi politikoek Konstituzioak eratxiki dizkien eginkizunak gauzatuko dituzte, modu demokratikoan eta aniztasuna betebetean errespetatuz. Amaitzeko, alderdi politikoaren barruko gaien inguruko auzi guztiak (estatutuen, akordioen, barruko hauteskunde-prozesuen, diziplina-neurrien, eta abarren aurkaratzeak) jurisdikzio zibilaren eskumenekoak izango dira, horixe baita eskuduna elkarteen arloan, eta ondore horretarako, ikusi dugunez, alderdiak elkarte bereziak dira. Alderdien sorrera, osaera eta nortasun juridikoa eskuratzea kontuan hartuz gero, APLOren arabera, alderdi politikoen sortzaileak hurrengo hauek izan daitezke: espainiarrak, adin nagusiko pertsona fisikoak, euren eskubideak bete-betean egikaritzeko ahalmena dutenak, eskubideok egikaritzeko inolako lege-baldintzarik bete beharrik ez dutenak eta zigor-kondenarik ez dutenak elkartze ez-zilegiaren ondorioz, edo Zigor Kodearen XXI. titulutik XXIV.erakoetan jasotako zigor astun baten ondorioz (hots, Konstituzioaren aurkako delituak, ordena publikoaren aurkakoak, traizioa, bakearen edo estatuaren independentziaren aurkakoak, nazioaren defentsari buruzkoak edo nazioartearen aurkakoak). Era berean, federazioak, konfederazioak eta alderdien arteko batasunak eratzea baimenduta dago. Horietan afiliatzea askea eta borondatezkoa da, eta eraketa sortze-aktan jasotako akordio bidez egiten da. Akta hori agiri publikoan jaso behar da, eta horretara bildu beharko dira, kasu guztietan, sustatzaileen identifikazio pertsonala, eratu nahi den alderdiaren izena, behin-behineko zuzendaritza-organoak osatzen dituzten pertsonak, alderdiaren egoitza eta eratu nahi den alderdia eratzeko estatutuak. Alderdiak nortasun juridikoa hartzen du Barne Ministerioaren mendeko Alderdi Politikoen Erregistroan izena ematen duen unetik aurrera. Izen-emate hori eskatutako dokumentazioa aurkeztu eta hurrengo hogei egunen barruan egin behar da. Epe hori igaro eta Erregistroak izena ematen ez badu, alderdiak nortasun juridiko osoa hartzen duela ulertuko da, salbu eta epe hori Legearen 5. artikuluan ezarri arrazoiengatik —jarraian aztertuko ditut— eteten denean. Epe horretan, Ministerioak aurkeztutako dokumentazioa aztertzen du, eta kontrola Legean ezarritako betekizun formalak egiaztatzera mugatuko da. Bestelako gaiak ezin dira baloratu, esaterako ideologia, aldarrikatutako helburuak, etab., hau da, betekizun formalen egiaztapena deitu izan dena egiten da. Horrenbestez, Barne Ministerioak aurkeztutako dokumentazioan ez-zilegitasun penalaren arrazoizko zantzurik ikusten ez badu, alderdia erre260

Konstituzio zuzenbidearen.indd 260

12/11/07 11:49:43

gistroan jasoko du. Dokumentazioan akats formalak edo proposatzaileen gaitasun gabezia hautemango balu, interesdunei jakinaraziko die, horiek akatsak konpon ditzaten, eta bitartean, izena emateko epea eten egingo da. Baina dokumentazioa aztertzean delituaren arrazoizko zantzuak ondorioztatuko balira, Ministerioak Fiskaltzari jakinaraziko dio, eta kasu horretan ere izena emateko epea eten egingo da. Fiskaltzak hogei egun ditu dokumentazioa aztertzeko. Zantzu horiek ez daudela jotzen badu, dokumentazioa Erregistrora itzuliko du izen-ematea egin dadin. Aitzitik, zantzuak badirela jotzen badu, kasuan kasuko akzioak egingo ditu zigor-jurisdikzioan, eta bertan erabakiak zilegitasun edo ez-zilegitasun penala dagoen erabakiko da; erabaki horrek Erregistroan dagokion ondorioa izango du. Edozelan ere, Barne Ministerioak kasuan kasuko alderdiaren izen-ematearen inguruan egindako jarduketa guztien aurka errekurtsoa aurkez daiteke administrazioarekiko auzietako jurisdikzioan. Lehenengo kontrol hori, alderdi politiko baten izen-ematearen inguruan egindakoa, «aurreneurrizko» edo «a priori» kontrola da. Amaitzeko, APLOn ezarri da ez-legezkotzat jo edo desegin den alderdi baten jarduera jarraitu nahi duen alderdi baten izen-ematea iruzurra dela eta ez dela baimenduko. Kasu horretan, Legearen 12. artikuluan —aurrerago aztertuko dut— ezarritakoa aplikatuko da. Alderdi politiko bat eteteari dagokionez, alderdi politiko bat sortu eta inskribatzen denean, erabaki judiziala dela bide baino ezin da eten. Etete judiziala egin behar du bai zigor-organo judizial eskudunak zigor-araudian ezarritakoarekin bat etorriz (bide penala aplikatzen bada) —erabaki hori kautela-neurri moduan har daiteke—, bai Auzitegi Goreneko Sala Bereziak, gero aipatuko dugun Botere Judizialaren Lege Organikoaren (aurrerantzean BJLO) 61. artikuluan ezarritakoak, ofizioz edo alderdiak hala eskaturik, alderdi politiko baten desegite judizialaren izapideak egiten ari denean (administrazio-bide izenekoari jarraituz); etete horrek alderdiko jarduerak ukitzen ditu desegitearen inguruan behin betiko epaia eman arte, interes orokorra gordetzeko organo judizial horrek egokitzat dituen irismen eta ondoreekin. Alderdi politiko bat desegiteari erreparatuz, alderdi politiko bat sortu eta inskribatu ondoren, kideek erabakita soilik desegin daiteke, estatutuetan ezarritako arrazoiak eta prozedurak aplikatuz edo erabaki judiziala dela bide (bai bide penala bai administrazio-bidea erabiliz). Desegiteak Alderdien Erregistroan inskribatzen denetik ditu ondoreak, aldez aurretik alderdiak berak (kideen borondatez desegin bada) edo desegitea dekretatzen duen agintari judizialak jakinarazi ondoren. Adierazi berri dudanez, Legean, kideek erabakitako desegiteaz gain, erabaki judiziala dela bide egindako desegitea ezarri da (soil-soilik erabaki judiziala dela bide, hau da, inoiz ez Gobernuak edo organo judiziala ez den beste edozein organok erabakita). Alderdien Lege berria indarrean sar261

Konstituzio zuzenbidearen.indd 261

12/11/07 11:49:43

tu ondoren, erabaki judiziala dela bide alderdi politiko bat desegiteko bi bide daude: bide penala (zigor-auzitegien eskumen esklusiboa) eta ÂŤadministrazio bideÂť izenekoa, Auzitegi Goreneko Sala Berezi bati, Botere Judizialaren Lege Organikoaren 61. artikuluan araututakoari, modu esklusiboan dagokiona. Bide penalari dagokionez, eta Zigor Kodean ezarritako zehapenaren larritasuna kontuan hartuta, Zigor Kodearen 520. artikuluan zilegi ez den elkartea desegitea ezarri da (eta, hala denean, 129. artikuluaren ondorio erantsiak ezartzea), soil-soilik Zigor Kodearen 515. artikuluan zilegi ez den elkarte gisa tipifikatutako kasuetan (delituren bat egitea helburu dutenak edo, eratu ondoren, delituren bat egitea sustatzen dutenak, bai eta, modu antolatu eta koordinatuan, behin eta berriz, faltak egitea edo egin daitezen sustatzea helburu dutenak ere; banda armatu, antolakunde edo talde terroristak; helburu zilegia badute ere, helburu hori lortzeko indarkeriazko bideak edo nortasuna aldarazteko nahiz kontrolatzeko bideak erabiltzen dituztenak; izaera paramilitarreko antolakundeak eta pertsona, talde edo elkarteen aurkako bereizkeria, gorrotoa edo indarkeria sustatzen dutenak, horien ideologia, erlijio edo sinesmenen zioz, edo horien kideen edo horietako baten etnia, arraza edo nazio, sexu, sexu-joera, familia-egoera, gaixotasun edo elbarritasunaren zioz). Desegite hori zigor-jurisdikzioaren eskumen esklusiboa izango da. ÂŤAdministrazio-bideÂť izenekoan, BJLOren 61. artikuluan ezarritako Auzitegi Goreneko Sala Bereziaren eskumena dira alderdi politiko bat erabaki judiziala dela bide desegiteko legean ezarri beste bi kasuak, hots: alderdiak barne egituraren eta funtzionamendu demokratikoaren betekizuna modu jarraitu eta larrian, behin eta berriz, hausten duenean eta alderdiaren jarrerak modu larrian, behin eta berriz, printzipio demokratikoak hausten dituenean edo askatasunen araubidea hondatu edo suntsitu nahi duenean edo sistema demokratikoa ezindu edo suntsitu nahi duenean Legearen 9.2 artikuluan zabal deskribatutako jokaerak modu sistematiko eta larrian eginda. Hona hemen jokaerok: oinarrizko askatasun eta eskubideak modu sistematikoan urratzea, pertsonen bizitza edo osotasunaren aurkako atentatuak sustatuz, justifikatuz edo errugabetuz, edo pertsonak baztertu edo jazartzea horien ideologia, erlijio, sinesmen, naziotasun, arraza, sexu edo sexu-joeraren zioz; indarkeria sustatu, lagundu edo legitimatzea helburu politikoak lortzeko edo demokrazia, aniztasuna eta askatasun politikoak gauzatzeko baldintza zehatzak desagerrarazteko; antolakunde terroristen ekintzak osatu eta bide politikotik babestea konstituzio-ordena edo herribakea modu larrian aldarazteko helburuarekin, botere publikoak, gizarteko pertsona edo talde jakin batzuk eta herritarrak ikaratzeko edo indarkeria terroristaren ondorioak eta indarkeriak sortutako beldurra eta larderia biderkatzen laguntzea. 262

Konstituzio zuzenbidearen.indd 262

12/11/07 11:49:43

9.3. artikuluan ezarritakoaren arabera, 9.2 artikuluan aipatutako jokaerak daudela ulertuko da jokaera hauek pilatzen edo errepikatzen direnean: a) Terrorismoari laguntza politikoa ematea, esanbidez nahiz isilbidez, ekintza terroristak legitimatuz, bide baketsu eta demokratikoez landa helburu politikoak lortzeko, edota terrorismoa edo horren ondorio diren oinarrizko eskubideen urratzeak errugabetuz eta batari zein besteei garrantzia kenduz. b) Indarkeria-ekintzak laguntzea, programa edo jarduera jakin batzuekin. Programa edo jarduera horiek xede dute, terroristen jarduerarekin bat datorren liskar eta borroka zibilaren kultura suspertzea, edo indarkeriaren aurka egiten dutenak ikaratzea, atzera egitera behartzea, neutralizatzea edo gizartean isolatzea. Aurrekoaren ondorioz, lortu nahi da indarkeriaren aurka egiten dutenak egunero bizitzea derrigorturik, izuturik, bazterturik edo askatasunez oinarrian gabeturik, eta, bereziki, gai publikoen inguruan iritzia emateko eta modu aske eta demokratikoan parte hartzeko askatasunik gabe. c) Ohikotasunez alderdiaren zuzendaritza-organoetan edo hauteskunde-zerrendetan sartzea terrorismo-delituen ondorioz kondenatuak izan eta jendaurrean xede eta bide terroristak ezetsi ez dituzten pertsonak, edo afiliatu askok bigarren militantzia izatea talde terrorista edo indarkeriazko talde bati lotutako erakundeetan, salbu eta alderdiak afiliatu horien aurka diziplina-neurriak hartu dituenean, horiek alderditik kanporatzeko. d) Alderdiaren jardueraren tresna gisa erabiltzea, alderdiaren tresnekin batera edo horien ordez, terrorismoaren edo indarkeriaren eta horren inguruko jokabideen irudi diren edo horiekin identifikatzen diren ikur, mezu edo osagaiak. e) Terroristei edo horiei laguntzen dietenei lagatzea antolamendu juridikoak, eta zehatzago hauteskunde-legeriak, alderdi politikoei eratxikitako eskubide eta onurabideak. f) Ohikotasunez elkarlanean aritzea, behin eta berriro erakunde terrorista edo indarkeriazko erakunde batekin bat etorriz jarduten duten erakunde edo taldeekin, edo terrorismoa nahiz terroristak babestu edo laguntzen dituztenekin. g) Gobernu-erakundeetatik aurreko idatz-zatiko erakundeak laguntzea, neurri administratibo, ekonomiko edo beste edozein motatakoen bidez. h) Ekintza terroristak edo indarkeriazkoak edo halakoak egiten dituztenak nahiz laguntzaile direnak saritu, omendu edo goraipatzeko jarduerak sustatzea, babestea edo jarduera horietan parte hartzea. i) Gizarte-izaerako desordena-, larderia- edo derrigortze-ekintzak babestea, ekintza horiek terrorismoari edo indarkeriari lotutakoak badira. 263

Konstituzio zuzenbidearen.indd 263

12/11/07 11:49:44

Deskribatutako jarduerak eta alderdi baten ibilbidean, nahiz eta alderdi horrek izena aldatu, jarduera horiek irauten dutela edo errepikatzen direla atzeman eta balioesteko, APLOren 9.4. artikuluaren arabera, kontuan hartuko dira alderdiaren, horren organoen eta parlamentuko nahiz udalerrietako taldeen ebazpenak, agiriak eta komunikazioak, alderdiaren ekitaldi publikoen eta herritarrei egindako deialdien nondik norakoak, alderdiko zuzendarien eta alderdiaren parlamentuko nahiz udalerrietako taldekideen adierazpen, jardun, eta konpromiso publikoak, erakundeetan edo erakundeetatik kanpo aurkeztutako proposamenak, eta alderdiko afiliatu nahiz hautagaien jarrerak, modu esanguratsuan errepikatutakoak. Halaber, aintzat hartuko dira alderdi politikoari edo horren kideei ezarritako administrazio-zehapenak, eta Zigor Kodeko XXI. titulutik XXIV.erakoetan tipifikatutako delituen ondorioz, alderdiko agintariei, hautagaiei, kargu hautetsiei edo afiliatuei ezarritako zigor-kondenak, horien aurkako diziplina-neurriak hartu ez badira, alderditik kanporatzeko. Botere Judizialaren Lege Organikoaren 61. artikuluan ezarritako Auzitegi Goreneko Sala Bereziaren eskumeneko bi kasuetarako ezarri den prozedura, hau da, ÂŤadministrazio-biderakoÂť ezarri dena, APLOren 11. artikuluan araututa dago. Sala Berezia osatzen dute Auzitegi Goreneko lehendakariak (Salako burua da), Auzitegi Goreneko bost Saletako (arlo zibilekoa, zigor arlokoa, administrazioarekiko auzietakoa, lan arlokoa eta arlo militarrekoa) lehendakariak, kiderik zaharrenak eta kiderik modernoenak. Bestalde, Gobernuak eta Fiskaltzak alderdi politiko bat legez kanpo uztea eta, beraz, desegitea eskatzeko legitimazioa dute. Kongresua eta Senatua Gobernuarengana zuzen daitezke horrek alderdia legez kanpo uztea eska dezan, eta azken horrek betebeharra du, Ministroen Kontseiluak eztabaidatu ondoren, legez kanpo uztea eskatzeko Legearen 9. artikuluan ezarritako arrazoiak direla bide. Akzioa Auzitegi Goreneko Sala Berezi horretan demanda aurkeztu ondoren abiatzen da. Horrekin batera, legez kanpo uzteko arrazoiak egiaztatzen dituzten kasuan kasuko agiriak gehituko dira. Salak alderdi politikoa epatzen du zortzi eguneko epean ager dadin, eta demanda helarazten dio. Horren ostean, Salak erabakitzen du demandaren izapidetza onartzen duen edo ez. Izapidetza onartzen badu, alderdi politiko demandatuak hogei eguneko epea du erantzuteko, eta frogak egin eta alderdiek kasuan kasuko alegazioak egingo dituzte. Azkenean, Salak epaia emango du, eta hori betearazlea izango da jakinarazten den une beretik. Epaiak demandari oniritzia edo gaitziritzia eman ahal dio. Demandari on iritziz gero, alderdi politikoa deseginda dagoela adierazi eta legez kanpoko alderdi politikoak Alderdien Erregistroan duen inskripzioa ezeztatzea agintzen du. Epai horren aurka ezin da errekurtsorik aurkeztu auzitegi arruntetan, baina babes-errekurtsoa aurkez daiteke Konstituzio Auzitegian. 264

Konstituzio zuzenbidearen.indd 264

12/11/07 11:49:44

Alderdi politiko bat bide judizialetik desegiteak dituen ondoreak Legearen 12. artikuluan jaso dira: epaia alderdi politikoari jakinarazi ondoren, alderdiaren jarduera guztiak bat-batean eteten dira, alderdiaren ondare-likidaziorako prozedura abiatzen da eta legearen xedapenak ez aplikatzeko lege-iruzurrak saihesteko neurriak hartzen dira. Iruzurtzat hartuko dira alderdi politiko berri bat sortzea edo honezkero Alderdien Erregistroan inskribatuta egon eta legearen aurkakotzat eta desegintzat jotako alderdi baten jardueraren jarraitzaile edo oinordeko dena erabiltzea. Bi alderdien arteko lotura zehazteko (legearen aurkakoaren eta horren jardueren jarraitzailearen artekoa), kontuan hartuko dira bi alderdien arteko funtsezko antzekotasunak, hurrengo hauei begira: horien egitura, antolaketa eta funtzionamendua, kide, buru, ordezkari edo administratzaileak, finantza-bideen edo bide materialen jatorria, indarkeriaren edo terrorismoaren aurrean duten jarrera. Datu horiek guztiak alderdiak legearen aurkako prozesuko datuekin aldaratuko dira. Bestalde, Legearen 2. xedapen gehigarriak ekainaren 19ko 5/1985 Lege Organikoa, Hauteskunde Araubide Orokorrari buruzkoa (aurrerantzean HAOLO), aldatu du eta hautagai-zerrendak aurkezteko debekua ezarri die baita ere legearen aurkakotzat eta desegintzat jotako alderdi baten jardueraren jarraitzaile edo ondorengo diren hauteskunde-taldeei (ikusiko dugunez, ez dira alderdi politikoak, baina hauteskundeetara aurkez daitezke). Hauteskunde-taldeen kasuan, hautagai-taldeek aurkeztutako hautagai-zerrendak aldarrikatu edo baztertzeari dagokionez Legean ezarritako errekurtsoak aplikatuko dira, eta hautagai-zerrenda horiek aurkaratzeko legitimazioa dute alderdi bat legez kanpo uztea eskatzeko legitimazioa duten erakunde berdinek. Auzia epaitzeko eskuduna alderdi politikoak legez kanpo uzteko eskumena duen organo berbera izango da, hau da, BJLOren 61. artikuluan ezarritako Auzitegi Goreneko Sala Berezia. Amaitzeko, APLOren 10.6 artikuluak ezarri du zigor arloko auzitegietako eta Botere Judizialaren Lege Organikoaren 61. artikuluko Sala Bereziko prozedurek denboran bat egin dezaketela. Alderdi politiko bera legez kanpo uzteko bide ÂŤpenalakÂť eta ÂŤadministrazioÂť bideak bat egiten dutenean, prozedura biak amaitu arte jarraituko dira, eta horietako bakoitzak kasuan kasuko ondoreak sortuko ditu. Espainiako antolamendu juridikoan alderdi politikoei buruz egin den arauketa horren guztiaren ondorioak muturreko euskal ezker independentistaren inguruko talde politiko edo hauteskunde-talde batzuetan nabaritu da, eta horiei ETArekin elkar hartuta egotea leporatu zaie. Bide penalari dagokionez, Audientzia Nazionaleko Instrukzioko 5. zk.ko Epaitegiaren Autoak, 2002ko abuztuaren 26koak, Herri Batasuna, Euskal Herritarrok eta Batasuna taldeen jarduerak kautelaz etetea agindu zuen. APLO berriak sartutako administrazio-bideari dagokionez, Auzitegi Goreneko Sala Bereziaren jarduketak hurrengo hauek izan dira: 265

Konstituzio zuzenbidearen.indd 265

12/11/07 11:49:44

Alderdi politikoei dagokienez, Auzitegi Goreneko Sala Bereziak, 2003ko martxoaren 27ko epaiaren bidez, Herri Batasuna, Euskal Herritarrok eta Batasuna alderdiak legez kanpo utzi zituen, Lege hori aplikatuz. Erabaki hori Konstituzio Auzitegiak berretsi zuen urtarrilaren 16ko 5/2004 eta 6/2004 epaien bidez. Epai horietan, Auzitegi Goreneko epaiaren aurkako babes-errekurtsoak baztertu ziren. Bestalde, Auzitegi Goreneko Sala Bereziak Araba, Bizkaia eta Gipuzkoako Sozialista Abertzaleak Eusko Legebiltzarreko taldea desegiteko hartu zuen erabakiak (goian aipatutako desegindako alderdi politikoen jarraitzailea zela jotzeagatik) gatazka instituzional larria eragin zuen Auzitegi Gorenaren eta Eusko Legebiltzarraren artean. Azken horrek ez zuen erabaki hori betearazi Euskal Ganberako Araudiak horrelakorik onartzen ez zuela ulertu zuelako, eta horren eraginez Eusko Legebiltzarraren Mahaiko hiru kide auzipetu zituzten (lehendakaria, lehendakariorde bat eta bigarren idazkaria). Hauteskunde-plataformei erreparatuz (hau da, hautesleen taldeak), Auzitegi Goreneko Sala Bereziak, 2003ko maiatzaren 3ko epaiak direla bide, EAEko udal eta foru-hauteskundeetara aurkeztu nahi zuten hauteskunde-plataforma gehienak deuseztatu zituen, legez kanpo utzitako alderdi politikoen jarraitzaileak zirela jo zuelako. Deuseztapen hori kasurik gehienetan Konstituzio Auzitegiak berretsi zuen maiatzaren 8ko 85/2003 epaian, Auzitegi Goreneko aipatu epaiaren aurka hauteskunde-plataforma horiek aurkeztutako babes-errekurtso gehienei gaitziritzia eman zien eta. Auzitegi Goreneko Sala Bereziak Nafarroako kontzeju jakin batzuetarako hauteskundeetara aurkeztu nahi zuten hauteskunde-talde batzuei ere heldu zien 2003ko urriaren 5eko epaietan: batzuei aurkezteko baimena eman zien, eta beste batzuei ez. Auzi berberaren inguruan, Konstituzio Auzitegik urriaren 10eko 176/2003 epaia eman zuen, Auzitegi Gorenaren 2003ko urriaren 5eko epaiaren aurkako babes-errekurtsoa ebatziz. Bestalde, ÂŤHerritarren ZerrendakÂť Europako Parlamenturako 2004ko ekaineko hauteskundeetarako aurkeztutako hautagai-zerrenda deuseztatu egin zen Auzitegi Goreneko Sala Bereziaren 2004ko maiatzaren 21eko epaiak zirela bide, legez kanpo utzitako alderdi politikoen jarraitzailea zela jo zutelako. Deuseztapen hori Konstituzio Auzitegiaren maiatzaren 27ko 99/2004 epaiaren bidez berretsi zen. Epai horrek Auzitegi Gorenaren epaiaren aurkako babes-errekurtsoak baztertu zituen. ÂŤAukera GuztiakÂť taldeak Eusko Legebiltzarrerako 2005eko apirileko hauteskundeetara aurkeztu nahi izan zuen, baina Auzitegi Gorenak hautagai-zerrendak deuseztatu zituen, 2005eko martxoaren 25ean Sala Bereziak emandako epaiaren bidez, aurreko kasuetan erabilitako oinarrien antzekoak aplikatuz. Deuseztapen hori Konstituzio Auzitegiak berretsi zuen martxoaren 31ko 68/2005 epaian. Epai horretan, Auzitegi Goreneko epaiaren aurka aurkeztutako babes-errekurtsoari gaitz iritzi zitzaion. 2007ko udal eta foru hauteskun266

Konstituzio zuzenbidearen.indd 266

12/11/07 11:49:44

deetan beste horrenbeste gertatu zen, hauteskunde-plataformak («Sozialista Abertzaleak») eta EAEko (Eusko Abertzale Ekintza) hautagai-zerrenda gehienak deuseztatu baitziren, Auzitegi Gorenaren Sala Bereziko 2007ko maiatzaren 4ko eta 5eko autoak (EAEko zerrendei buruzkoak) eta 2007ko maiatzaren 5eko epaia (hauteskunde-taldeei buruzkoa —Abertzale Sozialistak—) zirela bide (BJLOren 61. art.). Aurreko horiek Konstituzio Auzitegiak baieztatu zituen maiatzaren 10eko 110/2007 epaian, deuseztatutako plataformek («Sozialista Abertzaleak») Auzitegi Goreneko Sala Bereziaren autoaren aurka sustatutako babes-errekurtsoa ebazten duen horretan, eta maiatzaren 10eko 112/2007 epaian, EAEk Auzitegi Goreneko Sala Bereziak 2007ko maiatzaren 4an eta 5ean emandako autoen aurka aurkeztutako babes-errekurtsoa ebazten duen horretan. Amaitzeko, esan behar da Alderdi Politikoen Legeari buruzko polemika bizirik dagoela eta lege hori aplikatuta alderdiak legez kontra uztearen eta hautagai-zerrendak deuseztatzearen aurkako errekurtsoen bidea irekita dagoela oraindik, Giza Eskubideen Europako Auzitegian (aurrerantzean GEEA) demandak aurkeztu dira eta. Lehenengo demanda Eusko Jaurlaritzak aurkeztu zuen APLOren aurka, baina horren izapidetza ez zen onartu, GEEAren laugarren atalak 2004ko otsailaren 4an egindako onargarritasunik ezaren adierazpenak ezarritakoaren arabera. Auzitegiak auziaren edukia ez zuen aztertu eta demandaren izapidetza arrazoi formalengatik ez zuen onartu, haren ustez Eusko Jaurlaritzak ez baitzuen horrelakorik planteatzeko legitimaziorik. Zernahi gisaz, lerro hauek idazten ditudanean, Estrasburgoko Auzitegiak ez du erabakirik hartu legez kanpo utzitako alderdiek eta lehen aipatu hauteskundeetara aurkezteko baimena izan ez zuten taldeek aurkeztutako gainerako demanden inguruan. Espainiako zuzenbidean, alderdi politikoen arauketaren inguruan, finantzaketaren gaia nabarmentzeko modukoa da. Finantzaketa uztailaren 4ko 8/2007 Lege Organikoan, Alderdi Politikoen Finantzaketari buruzkoan, araututa dago (aurrerantzean APFLO). Alderdi politikoak finantzatzeko sistema espainiarrak sistema mistoa du oinarri, hau da, finantzaketa publikoa eta pribatua. Legearen Zioen Azalpenean esanbidez esaten den moduan, xedea da finantzaketan herritarren ekarpenak zein botere publikoek emandako baliabideak egotea, alderdien ordezkagaitasunarekin modu proportzionalean, sistemaren independentzia zein nahikotasuna bermatzeko. Hori dela eta, finantzaketa publikoaren iturriez gain, ekarpen pribatuak ere arautzen dira. Horiek Herri Administrazioekin kontraturik ez duten pertsona fisiko edo juridikoengandik jaso behar dira, publikoak izan behar dira (hau da, ekarpen anonimoak debekatzen dira), eta muga jakin batzuk errespetatu behar dituzte. Izan ere, finantzaketa-formula moduan erabateko liberalizazioaren eredua onartuko balitz, zalantzan jarri ahal izango litzateke beti erabaki politiko jakin batean finantzaketa-iturri jakin batetik iritsitako 267

Konstituzio zuzenbidearen.indd 267

12/11/07 11:49:44

ekarpenak izandako eragina, eta hori alderdi politikoen konstituzio-eginkizunaren aurkakoa izango litzateke, herri-nahia bideratzen duten erakundeak diren neurrian. Finantzaketa publikoari dagokionez, APFLOn ezarri da alderdi politikoen baliabide ekonomikoak hurrengo hauek osatuko dituztela: a) dirulaguntza publikoak hauteskunde-gastuetarako, HAOLOn eta hauteskunde autonomikoak edo lurralde historikoetako Batzar Nagusietarako hauteskundeak arautzen dituen legerian ezarritakoaren arabera; b) Diputatuen Kongresuan ordezkaritza duten alderdi politikoei Estatuak urtero emandako diru-laguntzak funtzionamendu-gastuetarako, baita alderdi politikoek euren jarduerari eusteko egiten dituzten segurtasun-gastuetarako ere; diru-laguntza horiek Kongresuko hauteskundeetan lortutako aulki eta boto kopuruaren arabera banatuko dira; c) autonomia-erkidegoek, lurralde historikoek edo toki erakundeek funtzionamendu-gastuetarako urtero emandako dirulaguntzak; d) propaganda-kanpainak egiteko aparteko diru-laguntzak, erreferendum-modalitateak arautzeko legerian ezar daitezkeenak; e) alderdi politikoek Gorte Nagusietako, autonomia-erkidegoetako biltzarretako, lurralde historikoen Batzar Nagusietako parlamentu-taldeetatik eta toki-administrazioko organoetako ordezkarien taldeetatik jasotzen dituzten ekarpenak. Amaitzeko, alderdi politiko bat legez kanpo uzteko prozedura abiatzen den kasuan, APLOren 11.2 artikuluan ezarritakoaren arabera, agintaritza judizialak, Barne Ministerioak proposatuta, alderdi horri finantzaketa publikotik datozen baliabideak ematea kautelaz eten dezake. Finantzaketa pribatuari dagokionez, baliabide hauek onartzen dira: a) afiliatuen, kideen eta jarraitzaileen kuotak eta ekarpenak; b) alderdiko jardueren emaitzak eta alderdiko ondarearen etekinak, sustapen-jardueretatik lortutako onurak eta euren xede zehatzeri lotuta eman ditzaketen zerbitzuetatik lor daitezkeenak —kasu hauetan, jasotako ondare-eskualdaketa 300 eurokoa edo handiagoa denean, funts horien eskualdatzailea identifikatu egin behar da—; c) dirutan edo gauzatan egindako dohaintza pribatuak. Kasu horretan, dohaintzak helburu zehatz batera bideratu gabeak dira, izendunak, dirutan edo gauzatan egindakoak, Espainiako edo atzerriko pertsona fisiko edo juridikoengandik datozenak —inoiz ez atzerriko gobernuenak, erakundeenak edo enpresa publikoenak edo horiekin zuzenean lortutako enpresenak—. Era berean, dohaintzak ezin dira etorri organismo edo erakunde publikoetatik, ezta enpresa pribatuetatik ere, betiere, indarreko kontratuaren bidez Herri Administrazioetarako, organismo publikoetarako edo kapital publikoa duten enpresetarako zerbitzuak edo lanak egiten badituzte. Dohaintza horiek xede horretarako irekitako banku-kontuetan sartu behar dira, eta ezarpenaren data, horren zenbatekoa eta dohaintza-egilearen identifikazio fiskala jaso behar dituzte. Dohaintza anonimoak guztiz debekatuta daude, eta pertsona fisiko edo juridiko batengandik jasotako dohain268

Konstituzio zuzenbidearen.indd 268

12/11/07 11:49:44

tzen muga 100.000 eurokoa izango da urtean. Era berean, debekatu egiten da hirugarren pertsonek zuzenean edo zeharka ondasun, lan edo zerbitzuen kostua edo alderdiaren beste gastu guztiak euren gain hartzea, eta alderdi politikoak merkataritza-izaerako jarduerak egitea; d) itundutako mailegu edo kredituetatik eskuratutako funtsak; e) jasotako jarauntsiak edo legatuak. Legearen III. tituluan alderdi politikoen tributu-araubidea eta pertsona fisiko eta juridikoek horien finantzaketarako emandako kuota, ekarpen eta dohaintzei aplikatzeko moduko araubidea aztertu dira; IV. tituluan, alderdi politikoek euren kontrolerako dituzten kontabilitateko betebeharrak ezarri dira; kontrol horrek bi modalitate ditu: barrukoa (alderdiaren barruan egiten dena) eta kanpokoa (Kontuen Auzitegiaren ardurapean). VI. tituluan zehapen-araubidea arautu da. Ondorio gisa esan daiteke alderdi politikoak finantzatzeko eredu espainiarra batez ere publikoa dela eta hauteskunde-irizpideei estu-estutik lotuta dagoela (horrek mesede egiten die sisteman kokatutako alderdiei eta berriei kalte egiten die), eta gainera, Kongresuko ordezkaritzari lehentasunez begiratzen diola (besteak beste, Senatuko ordezkaritzaren kaltetan). Nire ustez, alderdi politikoek gastu gero eta handiagoak dituztenez, esperientziak diru-xahuketa nola edo hala geldiarazi behar dela gomendatzen du. Nabarmena da finantzaketa publikoa (Espainiako alderdiak horren mendekotasun handiegia dute) ezin dela infinitua izan, eta ÂŤestablishmentÂť izenekoan kokatutako eta erakunde publikoek diruz lagundutako alderdi politikoen eredua sortzen duela. Alderdi politiko horiek, nola edo hala, sistema monopolizatu dezakete, eta herritarren interesak ordezkatu beharrean antolaketa politikoen interesak ordezkatzen dituzten interes-talde bihurtzeko arriskua dute, herritarren artean desengainu eta arrozte handia eraginez. Edozelan ere, orain arte argi eta garbi ikusi da finantzaketa publikoa ez dela nahikoa alderdien gastu gero eta handiagoei aurre egiteko, eta finantzaketa pribatuak ia ez duela pisurik (alderdietako afiliazioa oso txikia delako eta alderdiei egindako dohaintzak mugatuak direlako). Hala ere, Lege berriak alderdien autofinantzaketa eta finantza-nahikotasuna bultzatu nahi ditu, sistemari gardentasun, publizitate eta kontrol handiagoa eman nahi dizkio horrenbeste eskandalu eragin dituen finantzaketa irregularraren kasuak saihesteko, eta alderdien jardueraren gain kontrol handiagoak egin nahi ditu alderdi politikoak herri-nahia eratzeko eta ordezkaritza politikorako oinarrizko tresna gisa sendotu daitezen, gure sistema demokratikoan eginkizun publiko garrantzitsua daukate eta. Atal hau amaitzeko, alderdi politikoen sistema espainiarra baloratu beharko balitz, nire ustez, kontraste argiak dituela esan beharko litzateke: irekia da oro har alderdiak sortu eta erregistratzeko erraztasunak ematen direlako, baina era berean murriztailea da, batez ere hauteskunde-arautegia eta finantzaketa-sistema kontuan hartzen baditugu, horiek, praktikan, al269

Konstituzio zuzenbidearen.indd 269

12/11/07 11:49:45

derdi eta formazio berriei Parlamentuko eta tokiko erakundeetara sartzea mugatzen baitie. Horren guztiaren ondorioz, nazioko alderdi gutxik dute ordezkaritza indartsua Parlamentuan eta izaera nazionalistako formazio politikoek, kasuan kasuko autonomia-erkidegoetan errotze handia dutenek, Espainiako hauteskunde-sistemaren proportziozko izaera dela bide, Estatuan ordezkaritza duten alderdi handien politikan eragin handia izan dezakete gobernatzeko orduan, betiere, estatuko alderdi handi horietakoren batek Gorteetan gehiengo absolutua ez badu. Gai horrek iritzi asko sortzen ditu indar politiko desberdinetan, bereziki, noizean behin hauteskunde-ereduari buruzko eztabaida pizten denean, izan ere, ikusi berri dugunez, eragin handia du alderdi politikoen sistema espainiarrean. 7. Langile-sindikatuen eta enpresaburuen elkarteen lekua Konstituzioan EKren 7. artikuluan sindikatuek eta enpresaburuen elkarteek estatu demokratiko batean duten eginkizuna beren beregi nabarmendu nahi izan da, eta horregatik, Oinarrizko Arauaren atariko tituluan aitortu ditu. Sindikatuei dagokienez, artikuluaren hitzez hitzekotasunari erreparatuz gero, doktrinak «sindikatuen defentsa-alderdia» izenekoa nabarmendu du (lagundu egiten dute beraiei dagozkien ekonomia- eta gizarte-interesak babestu eta sustatzeko), baina gaur egun euren gain duten eginkizunaren beste eduki garrantzitsu batzuk ez ditu hain argi jaso, besteak beste, ordezkaritza-eginkizunak, gizarte- eta ekonomia-politika egiten parte hartzea, etab. Garapen-legerian jaso dira hoberen sindikatuen beste eduki horiek (horixe gertatu da, esaterako, Sindikatu Askatasunari buruzko abuztuaren 2ko 11/1985 Lege Organikoan —aurrerantzean SALO—, Herri Administrazioen Araubide Juridikoaren eta Administrazio Prozedura Erkidearen azaroaren 26ko 30/1992 Legean —aurrerantzean AJAPEL—, martxoaren 24ko 1/1995 Legegintzako Errege-Dekretuaren bidez onetsitako Langileen Estatutuan —aurrerantzean LE—, Herri Administrazioko ordezkaritzaorganoei eta langileen lan-baldintzen eta parte-hartzearen zehaztapenari buruzko ekainaren 12ko 9/1987 Legean eta erkidego mailako enpresetako langileen informazio- eta kontsulta-eskubideei buruzko apirilaren 24ko 10/1997 Legean). Legeria honetan, Konstituzio Auzitegiaren hitzak erabiliz, sindikatuak «konstituzio-garrantzia duten gizarte-elkarteak» dira eta ordezkaritza-eginkizuna dute, ez bakarrik kideei dagokienez, gizarte osoa eta, zehatz esanda, langileak ukitzen ditu (KAE hauek: azaroaren 29ko 70/1982, urtarrilaren 28ko 4/1983, otsailaren 7ko 18/1984, ekainaren 11ko 99/1987). Modu horretan, erakunde-izaerako ordezkaritza gauzatu eta hainbat organismotan parte hartzen dute, esaterako Gizarte Segurantzan, Enpleguko Institutu Nazionalean, etab. 270

Konstituzio zuzenbidearen.indd 270

12/11/07 11:49:45

Enpresaburuen elkarteei dagokienez, horien eginkizuna beraiei dagozkien interes ekonomiko eta sozialak babestu eta sustatzea baino gehiago da. Horrela, sindikatuekin gertatzen den bezala, iritzi publikoan presioa egiten dute, kideak ordezkatzen dituzte eta gizarte- eta ekonomia-politika egiten parte hartzen dute. Horrenbestez, sindikatuen moduan, afiliatuak ordezkatzen dituzten elkarte pribatuak baino askoz gehiago dira. Nabarmentzekoa da konstituziogileak sindikatuen eginkizunak zehatz nabarmendu nahi izan dituela, babes indartuko esparruan sartu duelako 28.1 artikulua, sindikatu-askatasunari buruzkoa, EKren 7. artikuluarekin modu korrelatiboan ulertuta. Hala ere, ez dago antzeko artikulurik enpresaburuen elkarteetarako, eta Konstituzio Auzitegiak argi utzi du horiek ez dituela EKren 28.1 artikuluak babesten, horretan langileen sindikatuak soilik aipatzen baitira (apirilaren 23ko 59/1992 KAE eta maiatzaren 14ko 75/1992 KAE). Zernahi gisaz, Konstituzio Auzitegiak adierazi du EK-k enpresaburuen elkarte horiei ukiezintasuna bermatzen diela botere publikoen jardunaren aurrean; horrela, langileen askatasunaren antolaketa-ahalmenen antza dute. Edozelan ere, eta elkarte diren neurrian, EKren 22. artikuluak babesten ditu beti, artikulu horrek ere babes indartua du eta. Sindikatuei eta enpresaburuen elkarteei emandako ordezkaritzaeginkizunak gauzatzeko eta LANEko ordezkaritza-ereduari jarraituz, legegileak «ordezkaritza handiena» kontzeptua sartu du gure antolamendu juridikoan. Sindikatuei erreparatuz, horietako batzuei emandako ordezkaritza handienaren izaera dela bide, kokapen juridiko berezia dute, bai erakundeetan parte hartzeko zein sindikatu-jardunerako. Hori dela bide, SALOren 6. eta 7. artikuluetan ezarritakoaren arabera, «ordezkaritza handieneko sindikatuek» (mota horretakoak dira betekizun eta faktore jakin batzuk betetzen dituztenak, besteak beste, sindikatu-hauteskundeetan lortutako emaitzak) ahalmen bereziak izango dituzte, sindikatu arruntek ez dituztenak. Horri esker, adibidez, Herri Administrazioetan erakunde-ordezkaritza izan dezakete, Herri Administrazio horietan lan-baldintzen inguruko kontsulta- edo negoziazio-prozeduretan parte har dezakete, lan-gatazkak konpontzeko sistema ez-jurisdikzionaletan parte har dezakete, langile-ordezkariak, enpresabatzordeak eta Herri Administrazioko kasuan kasuko organoak hautatzeko hauteskundeak susta ditzakete, higiezin publikoak erabiltzeko aldi baterako lagapenak lor ditzakete euren eginkizunak garatzeko, etab. Enpresaburuen elkarteen kasuan, sindikatuen kasuan ez bezala, ordezkaritza handienaren zehaztapena «eragingarritasun irizpide» izenekoak ematen du. Horrek zenbait arazo planteatzen ditu izaera hori zehazteari dagokionez: adibidez, ordezkaritza enpresaburuen elkarteak berak afiliazio mailari buruz ematen dituen datuetara murriztea, kideen kopurua nork eta nola kontrolatzen duen argi izan gabe; edo izaera hori izateko erabilitako irizpideari dagokionez (enpresa handiei lehentasuna eman ahal die 271

Konstituzio zuzenbidearen.indd 271

12/11/07 11:49:45

txiki eta ertainen aurretik, edo alderantziz). Arazo horiek saihesteko, legegileak, ordezkaritza handiena zehazteko, afiliatutako enpresen kopuruaz gain enpresa horietako langileen kopurua ere hartu du kontuan; hala ere, esan behar da kritikatzeko modukoa dela elkarte horien izaera publikoa kontuan ez hartzea edo faktore objektibo eta neurgarriagoak kontuan ez hartzea, esaterako errendimenduaren maila edo lortutako onurak. EKren 7. artikuluko beste eduki garrantzitsu bat da, EKren 6. artikuluan alderdi politikoekin gertatzen den bezala, sindikatuen eta enpresaburuen elkarteen sorrera eta jarduera askeak direla, betiere, Konstituzioa eta legeak errespetatuz. Sindikatuen kasuan, hori guztia sindikatu-askatasunarekin estu-estutik lotuta dago. Konstituzio Auzitegiak emandako definizioaren arabera, sindikatu-askatasuna da modu askean sortutako sindikatu-erakundeek EKren 7. artikuluak langileen sindikatuei aitortzen dizkien eginkizunak gauzatzea, langileen interesen defentsan eta sustapenean parte hartuz (KAE hauek: azaroaren 29ko 70/1982, martxoaren 13ko 40/1985, eta uztailaren 29ko 98/1985). Horrek proiekzio bikoitza duela esan dezakegu: banakakoa (eskubide hauek biltzen dira: sindikatuak eratzea, hautatzen den sindikatuan afiliatzea, inon ez afiliatzea eta afiliatuek sindikatu-jarduera askatasunez garatzea) eta kolektiboa (eskubide hauek biltzen dira: sindikatuek konfederazioak eratzea, nazioarteko sindikatu-antolaketak sortzea edo horietan afiliatzea). Horrez gain, sindikatuei eskubide hauek esleitzen dizkie: norbere burua antolatzea, federazioak eratzea, botere publikoen tratu-berdintasuna eta bereizkeriarik eza, baita sindikatu-jarduera aske garatzea eta Administrazioak eskurik ez sartzea ere. EKren 7. artikulua zein horren korolarioa, 28.1 artikulua (sindikatuaskatasuna aipatzen du modu esklusiboan), direla bide, Espainiak 1977an LANEren hitzarmenak berretsi zituen, 87. zenbakikoa (1948ko uztailaren 9koa), sindikatu-askatasunari buruzkoa, eta 98. zenbakikoa (1949ko uztailaren 1ekoa), sindikatze-eskubideari eta negoziazio kolektiborako eskubideari buruzkoa. Ildo horretatik, ez da ahaztu behar Espainiak berretsitako LANEren hitzarmenetako printzipioak eta arauak Espainiako antolamendu juridikoaren osagai direla (EKren 96. artikulua aplikatuz) eta Oinarrizko Arauaren 10.2 artikulua dela bide, sindikatu-askatasunerako eskubidea Giza Eskubideen Adierazpen Unibertsalarekin eta Espainiak berretsitako nazioarteko gainerako tratatu eta akordioekin bat etorriz interpretatu behar dela. Edonola ere, bereziki babesten dute EKren 28.1 artikuluak, SALOk (12. art. eta h.), Zigor Kodeak (117 bis artikulua), Langileen Estatutuak (95. eta 96. art.) edo Lan Prozedurari buruzko Legeak (175. art. eta h.). Azkenean, EKren 6. artikuluan alderdi politikoekin gertatzen den moduan, 7. artikuluak sindikatuei eta enpresaburuen elkarteei barne-egitura eta jardunbidea demokratikoak izan ditzatela eskatzen die. Horrek eskatzen du gutxienez kide guztiek gobernu-organoen eraketan eta erabakiak hartzean 272

Konstituzio zuzenbidearen.indd 272

12/11/07 11:49:45

parte hartu ahal izatea eta sindikatuaren edo enpresaburuen elkartearen gorengo agintea afiliatuen edo horiek askatasunez hautatutako ordezkarien batzar baten esku egotea; hala ere, garrantzi gutxiago duten erabakiak hartzea afiliatuek edo batzarrak askatasunez hautatutako pertsona bakarreko edo askoko organoetan eskuordetu daiteke, eta kasu guztietan, adierazpenaskatasuna, hautaketa-askatasuna eta hautagai-zerrendak aurkezteko askatasuna bermatuta egon behar dira. 8. Espainiako Konstituzio antolamenduko printzipio orokorrak, EKren 9.3 artikulura bildutakoak Konstituzioaren 9.3 artikulura Espainiako antolamendu juridikoaren printzipio orokor gehienak bildu dira (horietakoren bat artikulu horretatik kanpo dago, baina artikuluan agertzen direnekin zuzenean lotuta, esaterako eskumen-printzipioa), eta hori berria da Espainiako konstituzio-historian. 9.3 artikuluko printzipio orokor horiek 1.1. artikuluan aldarrikatutako balioetatik bereizten dira, zehatzagoak direlako eta izaera juridikoagoa dutelako (balioek abstrakzio eta orokortasun handiagoa izan ohi dute; hain zuzen ere, balioetara erkidego batek antolamendu juridikoaren gorengo helburu gisa proposatzen dituen ideal etikoak, nahiak, etab. biltzen dira). HERNĂ NDEZ GIL irakasleak idatzi duen bezala, bi kategorien eragingarritasun juridikoa desberdina da: printzipioek antolamendua eratzen dute, horren urritasunak ordezten dituzte eta, oso orokorrak izan arren, zuzenean aplikatzeko moduko arauak dira. Aitzitik, balioek arauei esangura ematen diete, baina horien beharra dute, horien bidez adierazten baitira aplikatu ahal izateko. Kode Zibilaren 1.1 eta 1.4 artikuluetan ezarritakoaren arabera, printzipio orokor horiek zuzenbidearen iturri dira eta legerik eta ohiturarik ez dagoenean aplikatzen dira, antolamendu juridikoaren osagai izateari kalterik egin gabe. Kode Zibilaren aipatu artikuluek jasotzen dituzten printzipio orokor horietako batzuk EKren 9.3 artikuluan beren beregi jasota daude, eta horrela konstituzio-lerruna lortu dute. Nolanahi den ere, garrantzitsuak izan arren, ez dira EKren 53.2 artikuluak bereziki babestutako edukien taldekoak, baina bai Konstituzioaren I. tituluko II. kapituluaren II. ataleko oinarrizko eskubideak (hau da, Konstituziora bildutako printzipio bat urratuz gero, ezin da lehenespenezko errekurtso sumariorik egin jurisdikzio arruntean ez babes-errekurtsoa Konstituzio Auzitegian); hala ere, errekurtsoek zein konstituzio-aurkakotasun arazoek emandako babesa dute (hots, horiek urratuz gero, lege baten edo lege-lerruneko arau baten konstituzioaurkakotasuna aitor dezake Konstituzio Auzitegiak), horiek aldatu nahi izanez gero konstituzio-eraldaketarako prozedura areagotuaren bermea dute 273

Konstituzio zuzenbidearen.indd 273

12/11/07 11:49:45

eta, nola ez, legea baino lerrun txikiagoko edozein arauren konstituzioaurkakotasun adierazpena, auzitegi arruntek ebatzia, oinarritu dezakete. Hona hemen konstituzio-printzipio horiek: 1. Segurtasun juridikoaren printzipioa: Ziurrenik, printzipio honek du irismenik orokorrena eta horretatik eratorri dira ondoren aztertuko ditugun gainerako printzipioetako batzuk, 9.3. artikuluan aitortutako gainerako printzipioen sintesia da eta. Konstituzio Auzitegiaren esanetan, printzipio honek hurrengo hauek egotea eskatzen du: ziurtasuna eta legezkotasuna, arauen hierarkia eta publizitatea, onuragarria ez denaren atzeraeraginik eza eta nahierakeriaren debekua, ordena juridikoan justizia eta berdintasuna askatasunean ahalbidetzeko moduan orekatuta, printzipio gisa berez duen balioari kalterik egin gabe (apirilaren 13ko 104/2000, urriaren 5eko 235/2000 eta apirilaren 25eko 96/2002 KAE). Segurtasun juridikoa da erregulartasuna edo zuzenbidearekin bat etortzea eta kasuan kasuko arauaren ondoreak, jarduera edo egoera baten ondorio juridikoak eta zuzenbidea interpretatu eta aplikatzean botere publikoen jarduna aurretik ezarri ahal izatea. Konstituzio Auzitegiak azpimarratu du segurtasun juridikoa aplikatzeko moduko antolamendu juridikoari eta juridikoki babestutako interesei buruzko ziurtasun moduan ulertu behar dela, argitasunaren alde eta araunahastearen aurka egin behar duela. Horrez gain, agintariek zuzenbidea aplikatzerakoan duten jarduna herritarrek arrazoiz oinarritutako igurukimenaren araberakoa izan behar da. ÂŤ... arau-testu baten edukiak edo hutsuneek zuzenbidean onargarriak diren interpretazio-erregelak kontuan hartuta antolamendu juridikoan nahastea edo zalantzak sortuko balituzte eta hartzaileengan horiek betetzeko eskatzen den jokabideari eta horien ondoreak aurretik ezartzeari buruz ziurgabetasun gaindiezina sortuko balute, arauek segurtasun juridikoaren printzipioa urratzen dutela ondoriozta daitekeÂť (KAE hauek: martxoaren 15eko 46/1990, otsailaren 14ko 36/1991, urriaren 4ko 150/1990, apirilaren 22ko 142/1993, abenduaren 19ko 212/1996, eta apirilaren 25eko 96/2002). Hori dela eta, segurtasun juridikoaren mesedetan, debekatuta dago botere publikoek aurretik dauden egoera juridikoak nahierakeriaz aldatzea, eta bermatuta egon behar da antolamendu juridikoa osatzen duten arauak zein antolamendua aplikatzeko egintzak ezagutzeko aukera. Hau da, botere publikoek indarreko antolamendu juridikoa aplikatzerakoan emango duten erantzuna zein izango den aurretiaz esateko segurtasuna izanda planifikatu behar ditugu gure egintzak. Hori funtsezko eskakizuna da zuzenbideko estatuan eta loteslea da botere publiko guztientzat, botere legegilea barne hartuta. Modu horretan, segurtasun juridikoa bermatzen ez duen lege-lerruneko arau bat konstituzioaren aurkakoa dela esan daiteke (KAE hauek: azaroaren 25eko 147/1986, urriaren 30eko 174/1989, uztailaren 4ko 274

Konstituzio zuzenbidearen.indd 274

5/12/07 11:44:08

150/1991, azaroaren 15eko 273/2000, abenduaren 13ko 234/2001, apirilaren 25eko 96/2002, urtarrilaren 16ko 3/2003). Segurtasun juridikoaren printzipioaren barruan beste printzipio orokor batzuk ere sartu behar ditugu, besteak beste, botere publikoen egintzen legitimazio-presuntzioa, sistemaren funtzionamendurako oinarrizkoa dena (maiatzaren 23ko 66/1985 KAE), eta egintza juridikoen kontserbazio-printzipioa. Azken horren arabera, egintza juridikoei eutsi egin behar zaie horien akatsak direla-eta antolamendu juridikoarekin bateraezinak ez baldin badira. Printzipio hori askotan aplikatu da parlamentuko egintzetan, egintza judizialak zein hauteskundeen arlokoak izan (martxoaren 28ko 48/1985 KAE). Amaitzeko, segurtasun juridikoari buruz hitz egitean, nahitaezkoa da sistema juridiko kontinentalak («Civil Law») eta sistema juridiko anglosaxoiak («Common Law») horren inguruan dituzten ikuspegi desberdinak kontuan hartzea. Sistema kontinentalean segurtasun juridikoak justizia materialaren gain lehentasuna duela esan ohi da, sistema anglosaxoian ez bezala. Bi sistemen jatorri historikoak eta ulerkerak kontuan hartuta ulertuko genuke sistema anglosaxoian zuzenbidearen interpretazio judizialak ekitatezko konponbideak bilatzeko joera izatea, segurtasun juridikoa ukitu arren. Sistema kontinentalean, aldiz, legea «borondate orokorraren» eta Parlamentuaren gorentasunaren adierazpena denez, epaileen eginkizun bakarra legea aplikatzea izango litzateke, zuhurtziarakotasun-tarterik gabe, hau da, Montesquieuren hitzak erabiliz, «legea ahoskatzen duen ahoa» izango litzateke. Horrenbestez, azken kasu horretan, epaileen epaia aurretik ezar daiteke segurtasun juridikoaren mesedetan, aplikatu beharreko arauaren hitzez hitzekotasuna baino harago doan konponbide zuzenagoa bilatzeko aukera nola edo hala sakrifikatuz. Nire ustez, sistema bakoitzean legearen interpretazioa eta aplikazioa jorratzeko oinarriko eredu teorikoan horrelako zerbait egon daitekeen arren, praktikan bi sistemak puntu erkideetara iristen ari dira: epaile anglosaxoiak ezin du nahi duena egin aplikatu beharreko arauarekin eta epaile kontinentala ere ez dago arauaren hitzez hitzekotasunari estu-estutik lotuta, araua nolabaiteko malgutasunez interpretatzeko aukerarik gabe. 2. Arau-hierarkia eta eskumen printzipioak: Espainiako antolamendu juridikoaren egiturari begira konstituzio-printzipiorik garrantzitsuenetakoa, segurtasun-juridikoari estu-estutik lotua eta EKren 9.3. artikuluan jasoa, arauen hierarkia da. Printzipio hori eskumen-printzipioarekin batera aztertu behar da beti. Azken hori Konstituzioko artikulu horretan beren beregi aipatzen ez den arren, gure antolamendu juridikoan ezin da lehenengo printzipiotik bereizi. Hierarkia-printzipioaren arabera, goi lerruneko arauak lehentasuna du behe lerruneko arauaren aurrean, baina eskumen275

Konstituzio zuzenbidearen.indd 275

5/12/07 11:44:08

printzipioaren arabera, gure antolamenduko arau juridiko bakoitzak indar loteslea soil-soilik proiektatu dezake Konstituzioak emandako esparru materialean, inoiz ez harago. Hierarkia-printzipioari dagokionez, gure antolamendu juridikoa piramide juridikoaren eredura antolatuta dago, eta arau juridiko bakoitzaren balioa arau horrek piramidean duen lekuak emango du. Espainiako estatuan, estatu zentralari dagokion eskumen-esparruan, arau-piramidea modu honetan antolatuta dago, goitik behera begiratuz gero: lehenengo Konstituzioa (gainerako arau juridiko guztien gainetik); ondoren, lege-lerruneko arauak (nazioarteko tratatuak, lege organikoak, lege arruntak, legegintzako errege-dekretuak, errege lege-dekretuak, etab.), eta ondoren, erregelamenduak (errege-dekretuak, ministro-aginduak, etab.). Hierarkia-printzipioa aplikatuz, arau guztiak Konstituzioaren mende daude, eta horrek lehentasuna du kasu guztietan. Bestalde, lege-lerruneko arauak Konstituzioaren mendekoak dira eta hierarkiaren arabera erregelamendu-lerruneko arauen gainetik daude; horregatik, erregelamendu bat ezin da lege-lerruneko arau baten aurkakoa izan. Nolanahi den ere, lege-lerrunaren barruan, lerrun horretako arau guztiek balio bera dute. Esaterako, lege organiko batek eta lege arrunt batek lerrun bera dute, hau da, hierarkiaren arabera lege organiko bat ez da lege arrunt bat baino gehiago, eta alderantziz. Nola jakin, orduan, lerrun bereko arauen artean zein den aplikatzeko modukoa? Hemen aplikatu behar da eskumen-printzipioa: Konstituzioan arau bakoitzerako esparru material bat finkatu da; modu horretan, arau mota bakoitzak Konstituzioak gaitutako esparruaren barruan soilik proiektatu dezake arau-indarra. Planteatutako kasu zehatzean, hau da, lege organikoaren eta lege arruntaren artean gatazka hipotetikoa dagoenean, Konstituzioan beren beregi ezarri da zer gai arautu behar diren lege organikoaren bidez; horrenbestez, legearen bidez arautu behar diren gainerako guztiak eta Konstituzioak lege organikoari erreserbatutako kasu zehatzetatik kanpo geratzen direnak, lege arruntaren bidez arautu behar dira. Hori dela eta, lege arrunt batek lege organikoari erreserbatutako gaiak arautzen baditu, konstituzioaren aurkakoa da. Modu berean, lege organikoak erreserbatuta ez dituen gaiak arautzen baditu, konstituzioaren aurkakoa da, lege arruntaren esparrua inbaditzen duelako. Ikus daitekeenez, hemen hierarkia-printzipioak ez du parterik hartzen, bi arauek lerrun bera daukatelako; hemen eskumenprintzipioa agertzen zaigu, hain zuzen ere, arau mota bakoitzari zein esparru egokitzen zaion adierazten duena. Gatazka lerrun bereko bi arauren artean eta eskumen-esparru berean gertatzen bada, adibidez, bi lege arrunten artean, bi lege organikoren artean, etab., orduan gatazka gainditzen ahalegindu beharko dugu, modu bateratu eta integratuan interpretatuz, biak ala biak bateragarri egiteko. Bien arteko kontraesana gaindiezina balitz, Kode Zibilaren irizpide orokorrera 276

Konstituzio zuzenbidearen.indd 276

12/11/07 11:49:46

jo beharko litzateke, horren arabera geroko arauak aurrekoa indargabetzen du eta. Hierarkia-printzipiora itzuliz, arauen piramidea goitik behera aztertzen jarraitzen badugu, agertzen zaigun hurrengo lerruna erregelamenduena da. Erregelamendu guztiak lege-lerrunekoen mendekoak dira eta, nola ez, Konstituzioaren mendekoak. Hau da, esaterako, Errege Dekretu bat inoiz ezin da izan legearen aurkakoa, eta halakoa balitz, errotik deuseza izango litzateke, eta deuseztasun hori agerikoa izango litzateke baita ere Dekretua Konstituzioaren aurkakoa izango balitz. Baina lege-lerruneko arauak ez bezala (guztiek maila bera daukate hierarkiari dagokionez), erregelamenduen kasuan, lerrun bereko arau guztiek ez daukate balio bera, hierarkia-printzipioak haien artean ere funtzionatzen baitu, horiek eman dituen organoaren kokapenaren arabera ordenatuta daude eta: adibidez, Gobernua ministro bakoitza baino gehiago da, eta hori bat-batean islatzen da organo bakoitzak ematen dituen arauen balioan. Horregatik, biak erregelamenduak diren arren, Errege Dekretu batek (Gobernuak emandakoa) ministroen agindu batek (ministro batek emandakoa) baino lerrun handiagoa du, eta horrela etengabe; gorengo agintariek emandako erregelamenduek lehentasuna dute behe mailako agintariek emandakoen gainean, hierarkiaprintzipioaren aplikazioa dela bide. Baina atal honen hasieran iruzkindu dudan moduan, Espainiako antolamendu juridikoa anizkuna eta konplexua da, antolamendu horretan eskumen bereziak dituzten erakundeak daudelako eta haien arteko harremanetan eskumen-printzipioak agintzen duelako, eta ez hierarkia-printzipioak: batetik, Estatu zentralari buruz ari naiz, eta bestetik, autonomia-erkidegoei buruz. Estatu zentralak eta autonomia-erkidego bakoitzak legeak ematen dituzten legegintza-organoak eta erregelamendu-lerruneko arauak ematen dituzten organo betearazleak dituzte. Bada, Estatuko arauak ez daude autonomia-erkidegokoen gainetik, hau da, hemen ez dihardu hierarkia-printzipioak, eskumen-printzipioak baizik. Horregatik, Estatuko lege bat ez da autonomia-erkidegoko legea baino goragokoa. Gatazkarik egonez gero, eskumena norena den ikusi beharko da eta erakunde eskudunaren araua aplikatu beharko da. Modu berean, Errege Dekretu bat (Gobernu zentralarena) ez da autonomia-erkidego bateko Gobernuaren dekretua baino goragokoa; kasu horretan ere erakunde eskuduna zein den ikusi eta eskumenaren erakunde titularrak emandako araua aplikatu beharko da. Are gehiago, Estatuko lege baten eta autonomia-erkidego bateko Gobernuaren dekretu baten artean gatazka hipotetikoa sortuz gero, ez da hierarkia-printzipioa aplikatzen, eta baliteke autonomia-erkidegoko dekretua aplikatu behar izatea eta ez Estatuko legea (legea izan arren), kasu horretan eskumena autonomia-erkidegoarena baita, eta ez Estatu zentralarena. Kasu horretan, giltzarria eskumena da eta ez hierarkia. Arlo bakoi277

Konstituzio zuzenbidearen.indd 277

12/11/07 11:49:46

tzean eskuduna nor den jakiteko, Konstituzioko, Autonomia Estatutuetako eta Konstituzioa interpretatu eta garatzen duten gainerako arauetako eskumen-banaketari erreparatu beharko zaio, hots, Espainiako antolamendu juridikoan «konstituziotasun-bloke» deitzen den horri. Modu berean, horren inguruan Konstituzio Auzitegiak duen jurisprudentzia kontuan hartu beharko da, auzitegi horrek Estatuaren eta autonomia-erkidegoen arteko eskumen-gatazken inguruan eginkizun garrantzitsua egiten du eta. Baina antolamendu bakoitzaren barruan (Estatukoa edo autonomia-erkidegoetakoa), hierarkia-printzipioak funtzionatzen du: adibide bat ipintzearren, Estatuko antolamenduan Konstituzioa gainerako arauen gainetik dagoen moduan, legeak Errege Dekretuen gainetik daude, eta Errege Dekretuak Ministroen Aginduen gainetik (hau da, lehenengo Konstituzioa, ondoren lege-lerruneko arauak eta gero, erregelamenduak). Autonomia-erkidego bakoitzean, lehenengo Konstituzioa dago (ikusi dugunez, gorengo araua da guztientzat), ondoren Autonomia Estatutua, gero lege-lerruneko arauak eta, amaitzeko, erregelamenduak. Adibideari jarraituz: Konstituzioak lehentasuna du Autonomia Estatutuaren gainetik, Autonomia Estatutuak lege autonomikoaren gainetik, lege autonomikoak autonomia-erkidegoko Gobernu Kontseiluaren dekretuaren gainetik, eta autonomia-erkidegoko Gobernu Kontseiluaren dekretuak kasuan kasuko autonomia-erkidegoko kontseilari baten aginduaren gainetik. Ondorio moduan, eskumen-printzipioari erreparatu behar diogu gai zehatz bat arautzeko eskubidea nork duen jakiteko (hori Konstituzioak, autonomia-erkidegoetako estatutuek eta «konstituziotasun-bloke» izenekoaren gainerako arauek esango digute, guztiak Konstituzio Auzitegiak interpretatuta). Zein antolamendu aplikatu behar dugun dakigunean, hau da, Estatukoa edo autonomia-erkidego batekoa, antolamendu horren barruan hierarkia-printzipioa aplikatu beharko dugu (legezko arauek lehentasuna dute erregelamenduen gainetik, etab.). Behin printzipio horiek aplikatuta, bi arau homologoren artean gatazka planteatzen bada (jo dezagun eskumena Estatuarena dela, Estatuaren bi arauk lerrun bera dutela, adibidez, bi lege arrunt direla; orduan, horiek interpretatzen eta integratzen ahalegindu beharko dugu, biak bateragarri eginez. Hori ezinezkoa balitz, geroko arauak aurrekoa indargabetzen duela ulertu beharko da). 3. Legezkotasun-printzipioa: Segurtasun juridikoaren printzipioari zuzenean lotuta legezkotasun-printzipioa ere badago. Legezkotasunari buruz hitz egitean, hori esangura zabalean uler daiteke, «antolamendu juridikoaren» baliokide moduan, Konstituzioa sistemaren buruan dela, hau da, eredu kontinentalean «Legearen inperio» deitzen duguna eta eredu anglosaxoian «Rule of Law». Horixe dio EKren 9.1 artikuluak: «Herritarrak eta botere publikoak Konstituzioaren eta antolamendu juridikoaren gainerako 278

Konstituzio zuzenbidearen.indd 278

5/12/07 11:44:09

arauen mende daudeÂť. Baina, normalean, ÂŤlegezkotasun-printzipioariÂť buruz hitz egitean, legeari buruz ari gara esangura hertsian, hau da, Parlamentuak emandako arauari buruz. Esangura horretan, Konstituzioaren ondoren, legea da gure antolamendu juridikoan lerrunik handiena duen araua, eta gainerako arau guztiak horren mendekoak dira eta Estatuko botereek bete egin behar dute. Modu horretan, legegilea Konstituzioaren mende egongo da eta ezin du legearen aurka egin edo legea errespetatzeari utzi (izan ere, hala egiten badu, legegileak emandako legea konstituzioaren aurkakoa izango da eta, beraz, deuseztatu egingo da). Parlamentuan herriaren borondatea ordezkatuta dagoenez, Parlamentua ez dago bere legeen mende, hau da, askatasunez alda ditzake, muga bakar batekin: Konstituzioa errespetatzea. Zernahi gisaz, gainerako botereak legearen mende daude eta legea indarrean dagoen bitartean bete egin behar dute. Botere betearazleak legea aurkaratu dezake (adibidez, Konstituzio Auzitegian konstituzio-aurkakotasun errekurtso bat aurkeztuta), baina legea indarrean dagoen bitartean, errespetatu egin behar du eta administrazio-jarduna legean ezarritakora egokitu behar du (maiatzaren 17ko 39/1983, otsailaren 17ko 22/1984, eta maiatzaren 16ko 61/1984 KAE). Botere betearazleak erregelamenduak emateko duen aukerari dagokionez (erregelamenduak emateko ahala), legearen mendekoa da beti (uztailaren 26ko 1086/1986 KAE). Botere betearazleak legearekin duen lotura hori EKren 97., 103.1. eta 106.1 artikuluetan esanbidez jasota dago. Botere Judizialari dagokionez, epaileak eta auzitegiak legearen mende daude, bai prozedura judizialari begira, bai aplikatu beharreko arauei dagokienez. Indarreko legea aplikatzea beste konponbiderik ez dute, legearen mendekoak dira-eta, EKren 117.1 artikuluak dioen bezala (otsailaren 23ko 23/1988 KAE). Konstituzioak gainerako antolamendu juridikoaren gainetik lehentasuna duenez (legea barne hartuta), epaile edo auzitegien ustez lege bat Konstituzioaren aurkakoa bada, legea Konstituzio Auzitegian aurkaratu dezakete konstituziotasun-arazo baten bidez, baina legea indarrean dagoen bitartean aplikatu egin behar dute (Estatu Batuetan ez bezala; bertan konstituzioa kontrolatzeko sistema lausoa dago) eta hala jokatu behar dute, bestela legezkotasun-printzipioaren urratze gori-goria izango litzateke eta. Legezkotasun-printzipioaren esparruan lege-erreserba izenekoa ere sartzen da, hau da, Konstituzioak adierazitako gai jakin batzuk Parlamentuak onetsitako legeen bidez arautu behar dira, bai lege arrunten bidez (gogoan izan, adibidez, Konstituzioaren I. tituluko II. kapituluaren bigarren ataleko eskubide eta askatasunak), bai lege organikoen bidez (adibidez, Konstituzioaren I. tituluko II. kapituluaren lehenengo ataleko oinarrizko eskubide eta askatasunak, autonomia-estatutuak, etab.). Horrek esan nahi du erregelamendu bat Konstituzioak lege arruntari edo lege organikoari erreserba279

Konstituzio zuzenbidearen.indd 279

12/11/07 11:49:46

tutako esparruan sartzen bada, deuseza dela lege-erreserbaren printzipioa urratzeagatik, azken batean, legezkotasun-printzipioa urratzeagatik. Ildo horretatik, esan behar da legegileak ez duela mugarik legearen bidez arautu daitezkeen gaiei dagokienez. Frantzian ez bezala (herrialde horretan erregelamendu-erreserba dago eta, beraz, legea ezin da sartu erregelamendu-esparruari erreserbatutako gaietan), Espainian legegileak ez du inolako mugarik esangura horretan: gai batzuetarako lege-erreserba du bere alde (gai horiek legez arautu behar dira nahitaez), baina legegilea beste edozein gaitan sar daiteke. Hala jokatzen badu, gai hori legez arautzen duen unetik aurrera gai hori ezin da erregelamenduaren bidez arautu, gaiaren «lerruna» «izoztuta» geratu baita, eta aurrerantzean legez arautu beharko da. Fenomeno horri «lerruna izoztea» esaten zaio. Horrenbestez, legegileak legez arautu badu Konstituzioaren arabera nahitaez legearen erreserbapekoa ez den gai bat, legegileak gai horren «lerruna izoztu egiten du», eta aurrerantzean legez baino ez da arautuko. Berriro ere erregelamenduaren bidez arautzea nahi bada, legegileak «lerruna desizozteko» beste lege bat eman beharko du, eta orduan erregelamenduaren bidez arautu ahal izango da. Hain zuzen ere, legezkotasun-printzipioaren zehaztapen bat zigor zein administrazio arloko zehatzeko zuzenbideari aplikatzeko modukoa da (nullum crimen sine lege eta nulla poena sine lege adierazpen entzutetsuei erantzuten die), EKren 25.1 artikuluak jasotzen duena: «Ezin dakioke inori egite edo ez-egiteen ondorioz kondena edo zehapenik ezar, baldin eta, egite edo ez-egite horiek gertatzeko unean, halakoak delitu, falta edo arau-hauste administratiboak ez badira, une horretan indarrean dagoen legeriaren arabera». Horregatik esaten da gure antolamenduan jaso egin direla legezkotasun penalaren printzipioa (azaroaren 2ko 89/1993 eta otsailaren 23ko 25/1984 KAE) eta legezkotasun-printzipioa administrazio-zehapenen kasuan (ekainaren 8ko 18/1981, ekainaren 11ko 93/1992, martxoaren 17ko 52/2003 KAE). Legezkotasun-printzipioari estu-estutik lotuta, tipikotasunprintzipioa ere aipatu behar da. Auzitegi Gorenaren esanetan, printzipio horrek legegileari ezarri dio «arauak zehatz eta arretaz deskribatzea jokabide ez-zilegiaren osagai guztiak eta horiei kasuan-kasuan dagozkien zehapenak, formula irekiak eta hedapen-klausula analogikoak alde batera utzita» (1982ko otsailaren 15eko KAE). Hori ere segurtasun juridikoaren printzipioaren aurkakoa izango litzateke. Amaitzeko, legezkotasun-printzipioari buruz hitz egitean, ezinbestean hitz egin behar da egitate bera dela-eta birritan zehatzearen bazterketaprintzipioari buruz (non bis in idem ezaguna). Printzipio hori Konstituzioan modu esplizituan jaso ez den arren, Konstituzio Auzitegiaren arabera legezkotasun penal eta administratibo zehatzaileari modu inplizituan lotuta dago (KAE hauek: urtarrilaren 30eko 2/1981, otsailaren 23ko 21/1984, 280

Konstituzio zuzenbidearen.indd 280

12/11/07 11:49:46

maiatzaren 23ko 66/1986, uztailaren 8ko 94/1986, otsailaren 19ko 21/1987, uztailaren 4ko 150/1991, urriaren 17ko 270/1994, urriaren 16ko 2/2003). 4. Arauen publizitate-printzipioa: EKren 9.3. artikulura jasotako printzipio hau Kode Zibilaren (aurrerantzean Kz) 2.1 artikuluan araututa zegoen, eta segurtasun juridikoaren printzipioaren berehalako ondorioa da; izan ere, arau juridiko guztiak jendaurrean ezagunak izan behar dira horiek betetzea eskatu aurretik eta, gainera, nola ez, zuzenbideko estatuan ezin dira xedapen sekretuak onartu. Kzren 2.1 artikuluaren arabera, Espainian legeak indarrean jarriko dira Estatuko Aldizkari Ofizialean (aurrerantzean EAO) oso-osorik argitaratu eta hogeigarren egunean, legeetan euretan besterik xedatu ez bada. Gaur egun, arauen publizitate-printzipioak eskatzen du arauak Espainian indarrean egon ahal izateko kasuan kasuko Aldizkari Ofizialean argitaratu behar direla (ez bakarrik EAOn). Beraz, Estatuko arauak edo Espainiak berretsitako nazioarteko tratatuak EAOn argitaratuko dira (izan ere, EKren 96. artikuluaren arabera, baliozkotasunez egindako nazioarteko tratatuak, behin Espainian modu ofizialean argitaratu eta gero, barne-antolamenduaren osagai izango dira; Kzren 1.5 artikuluaren arabera, argitalpena EAOn egin behar da), arau autonomikoak autonomia-erkidegoetako aldizkari ofizialetan, Europako Erkidegoko arauak Europako Erkidegoen Aldizkari Ofizialean, Parlamentuko araudiak Legegintza Ganberen Aldizkari Ofizialetan, etab. Azken buruan, eta Paloma BIGLINO irakaslearen adierazpen ospetsuaren parafrasia eginez, argitaratu gabeko arau bat ez da existitzen. Konstituzio Auzitegiak adierazi duenez, arauen publizitatea «antolamendu juridikoaren oinarrizko printzipioa da, eta horren arabera, arauak jendaurrean ezagutarazi behar dira kasuan kasuko aldizkari ofizialetan argitaratuta (...); berme hori Espainia zuzenbideko estatu aldarrikatzearen ondorioa da eta EKren 9.3. artikuluan jasotako segurtasun juridikoaren printzipioari estu-estutik lotuta dago; izan ere, herritarren nortasun juridikoak, horiek euren eskubideak gauzatu eta defendatzeko duten aukera eta herritarrak eta botere publikoak antolamendu juridikoaren mende egotea bermatuko da soil-soilik arauen hartzaileek arau horiek ezagutzeko aukera eragingarria badute, arauon izatearen eta edukiaren fede ematen duen zabalkunde orokorreko tresna orokor baten bidez. Hori dela eta, publizitate-printzipioaren aurkakoak izango dira ezagutzeko zailak edo ezinezkoak diren arauak» (azaroaren 2ko 179/1989 KAE, ekainaren 11ko 93/1992 KAE, urtarrilaren 16ko 3/2003 KAE). Horrekin batera, esan behar da, segurtasun juridikoak eskatutakoaren arabera, arauak eragingarritasunez aplikatzea ezin dela egon zuzenbideko subjektu guztiek horiek eragingarritasunez ezagutzearen mende («Legeak ez ezagutzeak ez du legeok ez betetzetik desenkusatzen», dio Kzren 6.1 281

Konstituzio zuzenbidearen.indd 281

5/12/07 11:44:09

artikuluak), baina bai horiek ezagutzeko aukeraren mende. Arauok ezagutzeko eta, beraz, horiek betetzeko modu bakarra arauok jendaurrekoak izatea da eta, horretarako, argitaratu egin behar dira. 5. Xedapen zehatzaileen atzeraeraginik ezaren printzipioa, xedapenok banakako eskubideei begira onuragarri izan ez edo eskubideok murrizten dituztenean: aurretik aztertu dugun guztiari estu-estutik lotuta, printzipio hau agertzen zaigu. Konstituzioan bi atal ditu, eta nik banaka aztertuko ditut. a) Lehenengo eta behin, onuragarri ez diren xedapen zehatzaileen atzeraeraginik ezaren printzipioa. Printzipioz, arauek indarrean sartzen direnetik dituzte ondoreak (pro futuro), eta atzera begira, hau da, indarrean sartu aurreko egoeretan ez dute ondorerik sortzen. Kzren 2.3 artikuluak dioenez, arauek ez dute atzeraeraginezko ondorerik izango, eurek aurkakoa xedatzen dutenean izan ezik. Horrenbestez, normalean arauek indarrean sartzen direnetik ondoreak sortzen dituzte, baina kontrakoa xedatu dezakete, hau da, legegileak atzeraeraginezko ondoreak eman ahal dizkie eta araua indarrean sartu aurreko egoeretan ondoreak izan ditzakete. Hori bai, baldintza batekin: atzeraeraginezko eragingarritasuna legean bertan ezarri behar da. Beraz, ohikoa ez den arren, arauen atzeraeraginezko aplikazioa posible dela esan daiteke, muga batzuekin. Konstituzioaren arabera, muga horiek ezin dira gainditu: ezin da atzeraeraginezko aplikazioa egin ez legegintzarako eskuordetzaren kasuan (Oinarri Legeak organo betearazleari ezin diolako inola ere eman atzeraeraginezko arauak egiteko ahalmenik, EKren 83.b) artikuluak ezarritakoaren arabera), ez zehapen penal edo administratiboen kasuan (EKren 9.3 art.). Konstituzio Auzitegiak argi utzi du hori hainbat epaitan (martxoaren 4ko 8/1992, otsailaren 4ko 6/1983, apirilaren 10eko 42/1986, ekainaren 11ko 99/1987, uztailaren 16ko 126/1987, azaroaren 15eko 273/2000 KAE). Zigor- edo administrazio-izaerako xedapen zehatzaileak atzeraeraginez aplikatzeko debekuaren kasuan, horretarako arrazoiak justizia materiala eta zentzua dira. Jar dezagun adibide bat (aurretik adieraziko dut ez naizela ari benetako kasu bati buruz, hipotesi huts bati buruz baino): demagun jokabide jakin bat egitea ez dagoela delitu gisa tipifikatuta 2004ko abenduan, baina ondoren Zigor Kodea aldatzen dela eta eraldaketa hori indarrean sartu ondoren —esaterako 2005eko abenduan—, jokabide hori delitua izango dela. Bada, onartezina izango litzateke jokabide bat egiteagatik zigor bat aplikatzea jokabide hori egin zenean (2004ko abenduan) delitua ez bazen. 282

Konstituzio zuzenbidearen.indd 282

5/12/07 11:44:09

Beste horrenbeste gertatzen da administrazio-zehapenekin. Eta horixe da, hain zuzen ere, oinarrizko printzipio honek debekatzen duena: geroko lege baten arabera lege hori indarrean sartu aurretik zehatzeko modukoa ez zena zehatzea edo jarduera bat arau-haustea egin zenean indarrean zeuden arauak baino gogorragoak erabiliz zehatzea. Debeku horrek zehapen penalak edo administratiboak ezartzen dituzten mota guztietako arauak ukitzen ditu. Aurkakoa ere gerta daiteke: aurreko adibideari jarraituz, demagun 2004ko abenduan delitua zen jokabidea, orduan indarrean zegoen Zigor Kodearen arabera lau urteko giltzapealdiarekin zigortuta zegoena, 2005eko abenduko eraldaketaren ostean ez dela delitu, edo 2004ko abenduan indarrean zegoen Zigor Kodearen arabera lau urteko giltzapealdiarekin zehatzen zen delituari 2005eko eraldaketaren ondoren bi urteko espetxealdia dagokiola. 2004an delitua egin zuenari zein arau aplikatuko genioke, delitua egin zuen unean indarrean zegoena edo gerokoa, onuragarriagoa dena? Erraz ikus daitekeenez, bata edo bestea aplikatzearen ondoreak oso desberdinak dira: X jaunak 2004an zuen jokabidearengatik, lau urteko zehapena ezarriko litzaioke, eta Y jauna, 2005ean jokabide berbera egiteagatik, ez litzateke zigortuko, lehenengo kasuan zigorra kendu egin delako, edo bi urteko espetxealdia ezarriko litzaioke eta ez laukoa, bigarren kasuan zigorra murriztu egin delako. Adibide berbera administrazio-zehapenei aplikatu ahal zaie. Administrazio-zehapenei buruz hitz egiten dugunean, ez gara ari zigor askatasun-gabetzaileei buruz, isunei buruz baino. Kasu horietan zer aplikatuko genuke, delitua egiten den unean indarrean dagoen arau zehatzailea edo geroko administrazioko arau-hauste edo arau zehatzaile onuragarriena? Nola ez, geroko arau onuragarriagoa aplikatzea zuzenago dirudi eta, beraz, arau zehatzaile penal edo administratibo onuragarrien atzeraeraginezko aplikazioa onartu daiteke. Eta horrela, Konstituzio Auzitegiak, justizia materialeko arrazoiak direla bide, a contrario sensu argumentua hasiera-hasieratik aplikatu du, EKren 9.3. artikulua hala interpretatu duelako, eta ondokoa ondorioztatu du: EKren 9.3 artikuluak debekatzen duena arau zehatzaile ez-onuragarrien atzeraeraginezko aplikazioa da; beraz, onuragarri direnak atzeraeraginez aplikatu daitezke. Azken finean, ez dirudi zuzena arau zehatzaile gogorragoak ondoreak sortzea arau hori beste arau onuragarriago batek ordeztu duenean (KAE hauek: martxoaren 30eko 8/1981, maiatzaren 7ko 15/1981, apirilaren 10eko 51/1985, urriaren 29ko 131/1986, martxoaren 12ko 34/1987, uztailaren 14ko 122/1987 KAE). 283

Konstituzio zuzenbidearen.indd 283

12/11/07 11:49:47

b) Bigarren, banakako eskubideak murrizten dituzten xedapenen atzeraeragintasunik ezaren printzipioa aipatu behar da. Behin onuragarri ez diren xedapen zehatzaileen atzeraeraginezko aplikazioa baztertu ondoren (zigor edo administrazio arlokoak), bigarren kasua planteatzen da: zer egin gainerako xedapenekin, hau da, zehatzaile ez direnekin? Bada, printzipio honek gainerako xedapenetarako ezartzen duena da horien atzeraeraginezko aplikazioa debekatuta dagoela banakako eskubideak murrizten dituzten xedapenak direnean. Bigarren kasu horrek interpretazio-arazo askoz gehiago planteatzen ditu: banakako eskubideak murrizten dituzten xedapenei buruz hitz egiten denean, zer eskubideri buruz ari da konstituziogilea?, banakako edozein eskubideri edo banakako eskubide jakin batzuei buruz? Konstituzio Auzitegia hasiera-hasieratik ohartu zen printzipio horren interpretazio hedatzailea eginez gero arauak aldatzeko ulerkera kontserbadoreegia ezar zitekeela, legegilearen eginkizuna zailduz eta antolamendu juridikoa «zurrunduz»; izan ere, arau-berrikuntza ororen aurrean norbaitek beti esan zezakeen arau berriak berak «eskuratutako eskubideak» ukitzen zituela, banakako eskubideak murrizten zituzten arauen atzeraeragintasunik ezaren printzipio hau alegatuz (hau da, arau berria indarrean sartu arte eskubide batzuk zituen eta arau berriarekin eskubide horiek txikiagoak izango ziren eta, beraz, arau berriak banakako eskubideak ukitzen zizkion eta ezin zen aplikatu; hori dela eta, aurreko araua aplikatu beharko litzaioke aurrerantzean ere). Arazoa zein den ikusteko ad absurdum argumentua erabiliz: interpretazio hori muturrera eramanez gero, absurdua izango genuke: arautegi fiskalean aldaketa bat onesten bada (esaterako, tributu-salbuespenak edo -hobariak gozatzeko epea mugatzen duen arau berria), horrek argi eta garbi esan nahi du zergadunak Ogasunari gehiago ordaindu beharko diola eta, orduan, norbaitek alegatu dezake eraldaketa horrek, adibidez, bere jabetza-eskubidea ukitzen duela eta, beraz, banakako eskubideak murrizten dituzten xedapen zehatzaileen atzeraeraginik ezaren debekuaren printzipioa oinarri hartuta —kasu honetan jabetza-eskubidea— aurreko arautegia aplikatu beharko litzaiokeela, harekin gutxiago ordaindu behar zuen eta. Modu horretan, triburu-arauak inoiz ezingo lirateke eraldatu. Ipini dudan adibidea gehiegizkoa den arren, horrelako zerbait gerta daiteke, horixe da lehen aipatutako antolamendu juridikoa «zurruntzearen» arriskua, nola edo hala saihestu behar dena. Horregatik, argi dago, adibidez, ez dagoela atzeraeraginezko tributu-legeriaren debeku orokorrik Konstituzioan, baina horrek ez du esan nahi tributu-arauak atzeraeraginezkoak izan daitezkeenik beti eta muga284

Konstituzio zuzenbidearen.indd 284

12/11/07 11:49:47

rik gabe. Izan ere, kasuren batean, atzeraeraginez aplikatzea Konstituzioko beste printzipio batzuen aurkakoa izan daiteke, esaterako kontribuzio-ahalmenaren printzipioaren aurkakoa (uztailaren 26ko 126/1987 KAE). Konstituzio Auzitegiak erabat baztertu duena da printzipio horrek Konstituzioko «eskuratutako eskubideen» teoria aitortzea dakarrenik, eta gainera, atzeraeragintasun mota guztien debekuak EKren 9.2 artikuluko ulerkeraren aurkako ondorioak izango lituzke Auzitegiaren arabera (KAE hauek: uztailaren 20ko 27/1981, martxoaren 4ko 8/1982, uztailaren 16ko 126/1987). Bestalde, Auzitegiaren esanetan, printzipio hori ezin da aurkeztu antolamendu juridikoaren «zurruntze» onartezinaren defentsa moduan (KAE hauek: uztailaren 20ko 27/1981, otsailaren 4ko 6/1983, eta ekainaren 11ko 99/1987). Atzeraeragintasun-printzipioa urratu gabe, legegileak banakako eskubideen araubide juridikoa murriztu dezake, betiere, Konstituzioko gainerako eskakizunak betetzen baditu (azaroaren 29ko KAE). Edonola ere, Konstituzio Auzitegiaren arabera, eskubideak murrizten dituzten xedapenen atzeraeragintasunik ezaren printzipioak sartutako muga gaindiezina da mugak gehitzen dituzten xedapenen atzeraeraginezko aplikazioa ezin dela egin «...oinarrizko eskubideen eta askatasun publikoen esparruan edo pertsonaren babes-eremu orokorrean» (apirilaren 10eko 42/1986 KAE), baina maiatzaren 24ko 97/1990 KAEn esan den moduan, uztailaren 21eko 134/1987 eta apirilaren 19ko 70/1988 KAEn ezarritakoari jarraituz, atzeraeragintasunaren konstituzio-debekua subjektuaren ondorean kontsolidatuta, asumituta eta integratuta dauden eskubideei soilik aplikatu ahal zaie, eta ez etorkizunekoei edo baldintzatuei, ezta igurikimenei ere. Epai horietako batean aztertutako adibidea ipiniko dut, pentsioei dagokiena: Gizarte Segurantzako afiliatuek ez dute artean sortu gabeko etorkizuneko pentsioen (hau da, pentsio horietarako kotizatzen jarraitzen dugu) zenbateko jakin bat jasotzeko eskubide subjektiborik, eta, beraz, pentsioen araubidearen etorkizuneko aldaketa batek ez ditu interesdunen eskubide subjektiboak ukitzen, eta ez litzateke EKren 9.3 artikuluaren kontrakoa izango. 6. Botere publikoen nahierakeriazko jarduna debekatzen duen printzipioa: zuzenbideko estatuan onartezina da botere publikoek zuzenbidearen aurka jokatzea edo jokatu behar dutenean ez jokatzea, hau da, nahierakeriaz jokatzea, eta ez zuzenbidearen arabera. Printzipio honek botere publikoek justifikaziorik gabe jokatzea edo ez jokatzea debekatzen du, eta justifikazio hori hurrengo hauei lotuta egon behar da, besteak beste: interes publikoa, botere publikoen eskumen-esparrua, legean ezarritako proze285

Konstituzio zuzenbidearen.indd 285

5/12/07 11:44:10

dura eta Konstituzioko balio eta printzipioak errespetatzea. Bada, lehen aipatutako parametro horietako edozein ez badago edo urratzen bada (jardun bat justifikatzeko interes publikoa ez egotea, legean ezarritako prozedura ez egitea, Konstituzioko printzipioak urratzea, eskumen-esparrutik kanpo jardutea, etab.), botere publikoek nahierakeriaz jokatzen dutela ulertuko da, eta hain zuzen ere, horixe debekatzen du EKren 9.3 artikuluak (horri egiten dio aipamen botere publikoen nahierakeriaren —hau da, arauen kontra jokatzearen— gaineko debeku adierazpenak. Adierazpen hori GARCÍA DE ENTERRÍA irakasleak sortu eta administrazio-zuzenbidearen doktrinak duela urte asko bereganatu zuen). Botere publikoen nahikeriazko egite edo ez-egiteek erantzukizuna sortuko dute haiengan, ondoren aztertuko dugun printzipioa dela bide —printzipio honekin lotuta dago—. Gai horren inguruan, Konstituzio Auzitegiak argi hitz egin du KAE hauetan: maiatzaren 23ko 66/1985, uztailaren 26ko 108/1986, ekainaren 29ko 181/2000, eta apirilaren 25eko 96/2002 (legegileari buruz hitz eginez), abenduaren 1eko 151/1986 eta azaroaren 28ko 227/1991 KAE (Administrazioari buruz hitz eginez) eta ekainaren 6ko 130/1991 KAE (Botere Judizialari helduz). 7. Botere publikoen erantzukizun-printzipioa: Aurreko printzipioarekin bat etorriz, botere publikoek Konstituzioaren eta gainerako antolamendu juridikoaren arabera jokatu behar badute (EKren 9.1. art.) eta hala egiten ez badute, betebehar hori ez betetzeak zehapena dakar arau-hauste horien erantzuleentzat eta, nola ez, kasuan kasuko kalte-ordaina sortzen da jardun horrek kaltetu dituenenen alde. Horretan datza botere publikoen erantzukizun-printzipioa. Hasieran, Administrazioaren edo epaile eta auzitegien jardunak partikularrak zuzen-zuzenean ukitzen ditu (askoz gutxiagotan botere legegilearen jardunak, horrekin ez baitituzte harremanak zuzenean). Izatez, gure antolamendu juridikoak partikularrei ez die ematen legeak aurkaratzeko baimenik, Herri Administrazioek eta epaile eta auzitegiek Legearen inguruan egiten dituzten aplikazio-egintzak baino. Administrazioari dagokionez, EKren 106.2 artikuluaren arabera, subjektu pribatuek, legeak ezarritakoaren arabera, eskubidea izango dute, kalte-ordainak jasotzeko, beren ondasun eta eskubideetan izandako lesio guztien ondorioz, ezinbesteko kasuetan izan ezik, eta kalte horiek zerbitzu publikoen jardunbidearen ondorioz gertatu diren neurrian. Ildo beretik, AJAPELren 139-146. artikuluetan kasuan kasuko prozedura ezarri da Administrazioari erantzukizunak eskatzeko. Epaile eta auzitegien erantzukizunari helduz, EKren 117.1 artikuluan horien erantzukizuna ezarri da, eta 121. artikuluaren arabera, errakuntza judizialaren ondorioz edo Justizia Administrazioaren jardunbide akastunaren ondorioz kalteak gertatzen badira, estatuaren kontura kalte-ordaina jasotzeko eskubidea egongo da, legearekin bat etorriz. BJLOn epaile eta magis286

Konstituzio zuzenbidearen.indd 286

5/12/07 11:44:10

tratuen erantzukizun zibil, penal eta diziplinazkoa arautzeaz gain (405-427. art.), Estatuak Justizia Administrazioaren jardunbide akastunaren ondorioz duen ondare-erantzukizuna ezarri da (292-297. art.). Bestalde, Konstituzio Auzitegiak printzipio hori bere gain hartu du, esaterako, uztailaren 17ko 128/1989 KAEn (kalte-ordaina errakuntza judizialarengatik) eta martxoaren 14ko 36/1984 KAEn (kalte-ordaina Justiziaren jardunbide akastunarengatik). Amaitzeko, esan behar da botere publikoen erantzukizunaren printzipio orokorrak duen salbuespen bakarra Erregeari dagokiola. Erregeak ez du inolako erantzukizunik bere egintzengatik, EKren 56.3 artikuluaren arabera. Erantzukizun hori egintza horiek berresten dituztenek dute (hau da, Gobernuko lehendakariak, ministroek edo, hala denean, Kongresuko lehendakariak), baina berrespen hori gabe, estatuburuaren egintzak ez dira baliozkoak. 9. Bibliografia Konstituzioaren hitzaurrea MORODO LEONCIO, R. eta LUCAS MURILLO DE LA CUEVA, P. «Comentario al Preámbulo». In ALZAGA VILLAAMIL, O. (zuz.). Comentarios a la Constitución Española de 1978. Madril: Gorte Nagusiak / EDERSA, 1996, I. lib., 43-75. or. TAJADURA TEJADA, J. El Preámbulo constitucional. Granada: Comares, 1997.

Konstituzioaren atariko titulua LUCAS VERDÚ, P. «Comentario al Título Preliminar». In ALZAGA VILLAAMIL, O. (zuz.). Comentarios a la Constitución Española de 1978. Madril: Gorte Nagusiak / EDERSA, 1996, I. lib., 77-94. or. ZZ.AA. Jornadas de Estudio sobre el Título Preliminar de la Constitución. Madril: Secretaría General Técnica del Ministerio de Justicia, 1988.

Espainia zuzenbideko estatu sozial eta demokratiko gisa definitzea eta antolamendu juridikoaren balio nagusiak CASCAJO CASTRO, J. L. «La voz Estado Social y Democrático de Derecho: materiales para un léxico constitucional español». Revista del Centro de Estudios Constitucionales. 1992, 112. zk. DÍAZ REVORIO, F. J. Valores superiores e interpretación constitucional, Madril: Centro de Estudios Políticos y Constitucionales, 1997. 287

Konstituzio zuzenbidearen.indd 287

12/11/07 11:49:47

GARRORENA MORALES, A. El Estado español como Estado social y democrático de Derecho. Madril: Tecnos, 1984. GARRORENA MORALES, A. «Valores superiores y principios constitucionales». Estudios de Dereho Público. Homenaje a Juan José Ruiz Rico. Madril: Tecnos, 1997. I. lib. LUCAS VERDÚ, P. «Comentario al art. 1». In ALZAGA VILLAAMIL, O. (zuz.). Comentarios a la Constitución Española de 1978. Madril: Gorte Nagusiak / EDERSA, 1996, I. lib., 95-164. or. PECES-BARBA MARTÍNEZ, G. Los valores superiores. Madril: Tecnos, 1984. SANTAMARÍA IBEAS, J. J. Los valores superiores en la jurisprudencia del Tribunal Constitucional, Madril: Dykinson, 1997. VILAS NOGUEIRA, J. «Los valores superiores del ordenamiento jurídico». Revista Española de Derecho Constitucional. 1984, 12. zk.

Subiranotasuna BALAGUER CALLEJÓN, F. «Soberanía popular y democracia en la Constitución española de 1978». Revista de Derecho Político. 1988, 27-28. zenbakiak.

Parlamentu-monarkia, Estatu buruzagitza aztertzen duen gaira bildutako bibliografia zehatzaz gain ARAGÓN REYES, M. «La monarquía parlamentaria». In PREDIERI, A. eta GARCÍA DE ENTERRÍA, E. La Constitución Española de 1978. Estudio sistemático. Madril: Civitas, 1981. ARAGÓN REYES, M. Dos estudios sobre la monarquía parlamentaria en la Constitución Española. Madril: Civitas, 1990. FERRANDO BADÍA, J. «La monarquía parlamentaria actual española». Revista de Estudios Políticos. 1980, 13. zk. GARCÍA CANALES, M. La monarquía parlamentaria española, Madril: Tecnos, 1991. SÁNCHEZ AGESTA, L. «La monarquía parlamentaria en la Constitución española de 1978». Revista Española de Derecho Constitucional. 1986, 18. zk.

Nazioaren batasuna eta nazionalitate eta erregioen autonomia CORCUERA ATIENZA, J. «La distinción constitucional entre nacionalidades y regiones en el decimoquinto aniversario de la Constitución». Documentación Adminstrativa. 1992-1993. 232-233. zenbakiak. ESCORIAZA CEBALLOS ESCALERA, N. «Reflexiones sobre el artículo segundo de la actual Constitución Española». Revista General del Derecho. 1984, 472-473. zenbakiak. 288

Konstituzio zuzenbidearen.indd 288

12/11/07 11:49:47

RUIPÉREZ ALAMILLO, J. La protección constitucional de la autonomía. Madril: Tecnos, 1994. SÁNCHEZ AGESTA, L. eta GOIG MARTÍNEZ, J. M. «Comentario al artículo 2». In ALZAGA VILLAAMIL, O. (zuz.). Comentarios a la Constitución Española de 1978. Madril: Gorte Nagusiak / EDERSA, 1996, I. lib., 165-240. or. SOLOZÁBAL ECHEVARRÍA, J. J. Las bases constitucionales del Estado autonómico. Madril: Mc Graw Hill, 1998.

Alderdi politikoek Konstituzioan duten lekua BLANCO VALDÉS, R. L. Los partidos políticos. Madril: Tecnos, 1990. GONZÁLEZ ENCINAR, J. J. (koord.). Derecho de partidos, Madril: Espasa-Calpe, 1992. GONZÁLEZ VARAS, S. La financiación de los partidos políticos. Madril: Dykinson, 1995. MELLA VÁZQUEZ, M. Curso de Partidos Políticos. Madril: Akal, 1997. MORODO LEONCIO, R. eta LUCAS MURILLO DE LA CUEVA, P. «Comentario al artículo 6». In ALZAGA VILLAAMIL, O. (zuz.). Comentarios a la Constitución Española de 1978. Madril: Gorte Nagusiak / EDERSA, 1996, I. lib. PRESNO LINERA, M. A. Los partidos políticos en el sistema constitucional español. Prontuario de jurisprudencia constitucional 1980-1999. Iruñea: Aranzadi, 2000. ZZ.AA. «La financiación de los partidos políticos». Cuadernos y Debates. Madril: Centro de Estudios Constitucionales, 1994. ZZ.AA. «Régimen jurídico de los partidos políticos y Constitución». Cuadernos y Debates. Madril: Centro de Estudios Constitucionales, 1994.

2002ko APLOk alderdi politikoen araubidea aldatu ondoren, argitaratu den bibliografia ÁLVAREZ CONDE, E. eta CATALÁ BAS, A. H. El Derecho de partidos. Madril: Colex, 2005. ECHARRI CASI, F. J. Disolución y suspensión judicial de partidos políticos. Madril: Dykinson, 2003. ESPARZA OROZ, M. La ilegalización de Batasuna. El nuevo régimen jurídico de los partidos políticos. Iruñea: Aranzadi, 2004. MARTÍNEZ CUEVAS, M.ª D. Régimen jurídico de los partidos políticos. Madril: Marcial Pons, 2006. MONTILLA MARTOS, J. A. (koord.). La prohibición de partidos políticos. Almeria: Almeriako Unibertsitatea, 2004. TAJADURA TEJADA, J. Partidos políticos y Constitución. Madril: Civitas, 2004. Era berean, gai horren inguruan aldizkari honetara bildutako artikuluak ere kontsultatzea komeni da: Teoría y Realidad Constitucional. 2002ko 2. hiruhilekoa-2003ko 1. hiruhilekoa, X/XI liburukiak, eta 2003ko 2. hiruhilekoa-2004ko 1. hiruhilekoa, XII/XIII. lib. 289

Konstituzio zuzenbidearen.indd 289

28/12/07 09:54:18

Langile-sindikatuek eta enpresaburuen elkarteek Konstituzioan duten lekua CASAS BAAMONDE, M.ª E. «Participación de los sindicatos en los órganos de control y seguimiento de las elecciones sindicales y mayor representatividad sindical». Revista Española de Derecho del Trabajo. 1991ko maiatza/ekaina, 47. zk. CASAS BAAMONDE, M.ª E. «Las asociaciones empresariales, su exclusión del derecho de libertad sindical y su representatividad. Los diferentes sistemas de medición de la representatividad empresarial. (Comentario a la Sentencia del Tribunal Constitucional 52-1992, de 8 de abril)». Revista Española de Derecho del Trabajo. 1993. 58. zk. ESCUDERO RODRÍGUEZ, R. La representatividad de los sindicatos en el modelo laboral español. Madril: Tecnos, 1990. FERNÁNDEZ LÓPEZ, M.ª F. El sindicato. Naturaleza jurídica y estructura. Madril: Civitas, 1982. JIMÉNEZ DE PARGA, M. eta PÉREZ-UGENA COROMINA, M. «Comentario al artículo 7». In ALZAGA VILLAAMIL, O. (zuz.). Comentarios a la Constitución Española de 1978. Madril: Gorte Nagusiak / EDERSA, 1996, I. lib. OJEDA AVILÉS, A. Compendio de Derecho sindical. 8. argit. Madril: Ed. Tecnos, 2003. SALA FRANCO, T. eta ALBIOL MONTESINOS, J. Derecho sindical. 9. argit. Valentzia: Tirant lo Blanch, 2003.

Espainiako antolamendu juridikoaren printzipio nagusiak ARCE Y FLÓREZ-VALDES, J. Los principios generales del Derecho y su formulación constitucional. Madril: Civitas, 1990. GARCÍA CANALES, M. «Principios generales y principios constitucionales». Revista de Estudios Políticos. 1989, 64. zk. GAYA SICILIA, R. El principio de irretroactividad de las leyes en la jurisprudencia constitucional. Madril: Montecorvo, 1987. GORDILLO CAÑAS, A. Ley, principios generales y Constitución. Madril: Centro de Estudios Ramón Areces, 1990. GARCÍA DE ENTERRÍA, E. Reflexiones sobre la ley y los principios generales del Derecho. Madril: Civitas, 1984. HERNÁNDEZ GIL, A. El ordenamiento jurídico en la Constitución española de 1978. Erroma, 1982. PÉREZ LUÑO, A. E. La seguridad jurídica. Bartzelona: Ariel, 1991. SUÑÉ LLINAS, E. eta VILLAR PALASÍ, J. L. «Comentario al artículo 9». In ALZAGA VILLAAMIL, O. (zuz.). Comentarios a la Constitución Española de 1978. Madril: Gorte Nagusiak / EDERSA, 1996, I. lib., 467-582. or.

290

Konstituzio zuzenbidearen.indd 290

20/11/07 16:49:25

11. ikasgaia

Konstituzioko eskubide eta eginbeharren teoria orokorra

1. Konstituzio-eskubideak 1.1. Kontzeptua, izaera juridikoa eta arauketa Konstituzioaren atal dogmatikoan, I. tituluan, eskubideen adierazpena jaso da. Eskubide horiek konstituzio-sistema demokratikoaren oinarrizko osagaia dira, horiek gabe ezin da-eta demokraziari buruz hitz egin eta, gainera, boterearen muga dira. Konstituzio Auzitegiak uztailaren 14ko 25/1981 epaian adierazi duenez, eskubideak ikuspuntu bikoitzetik azter daitezke: batetik, gizarte demokratikoaren balioak islatzen dituzte («...nazio erkidegoaren antolamendu objektiboaren funtsezko osagaiak, erkidego hori elkarbizitza zuzen eta baketsurako esparrua den heinean, historian zuzenbideko estatuan islatua eta, geroago, zuzenbideko estatu sozialean edo zuzenbideko estatu sozial eta demokratikoan...») eta, bestetik, herritarren eskubide subjektiboak dira («...eskubide subjektiboak, gizabanakoen eskubideak, baina ez herritarren eskubide hutsak esangura hertsian, baizik eta status juridiko jakin bat edo existentzia-esparru baten askatasuna bermatzen duten neurrian»). Eskubideon izaerari dagokionez, aipatutako teoria ugarien artean, hurrengo hauek azpimarratuko genituzke: a) tesi iusnaturalista: oinarrizko eskubideak Konstituzioaren eta antolamendu juridikoaren aurrekoak direla defendatzen du, giza izaeratik eta duintasunetik eratorri baitira; b) tesi positibista: eskubideak antolamendu juridikoak jasotzen dituen neurrian soilik existitzen dira; eta c) tesi mistoa: eskubideen jatorria antolamendu juri291

Konstituzio zuzenbidearen.indd 291

5/12/07 11:44:11

dikoaren aurreko balioen ordena da, baina benetako eskubideen izaera lortzen dute soil-soilik antolamendu juridikoak jasotzen dituenean. Bestalde, Konstituzio Auzitegiak betidanik defendatu du oinarrizko eskubideek irismen unibertsaleko balioen eta printzipioen sistema bati erantzuten diotela eta sistema hori Adierazpen Unibertsalaren eta Espainiak berretsitako giza eskubideei buruzko nazioarteko hitzarmenen mendekoa dela. Eskubideok oinarrizko konstituzio-erabakiak dira, eta beraz, antolamendu juridiko osoak kontuan hartu behar ditu (ekainaren 15eko 21/1981 KAE). Modu honetan arautu dira eskubideak Konstituzioaren lehenengo tituluan: lehenengo tituluko lehenengo artikulua 10.a da, pertsonaren duintasuna eskubide guztien iturri dela dioena; Espainiako doktrinak eta konstituzio-jurisprudentziak etengabe azpimarratu dute ulerkera hori, eredu alemanari jarraituz (otsailaren 28ko 57/1994 eta uztailaren 6ko 113/1995 KAE). Horregatik artikulu hori ez dago kapitulu batean sartuta, hain zuzen ere, lehenengo titulu osoaren oinarria da eta. Ondoren, lehenengo kapituluan (11-13. art.) oinarrizko eskubideak egikaritzeko baldintzak arautu dira, nahiz eta baldintza horietako batzuetara eskubideak eurak bildu; bigarren kapituluan («Eskubideak eta askatasunak» izenburupean) eskubideen adierazpena jaso da. 14. artikuluan berdintasun-printzipioa ezarri da. Ondoren, bi atal daude: lehenengo atalean, «Oinarrizko eskubideak eta askatasun publikoak» izenekoan (15-29. art.), eskubide garrantzitsuenak agertzen dira, Konstituzioarentzat eskubide-sistemaren erdigune direnak. Eskubide horiek babes berezia dute, auzitegi arruntetan horien babesa lehentasun-prozedurak erabiliz eska baitaiteke, Lege Organikoaren bidez garatu behar dira, ezin dira izan EKren 82. artikuluan ezarritako legegintzarako eskuordetzaren objektu, dekretu-legearen bidez ezin dira arautu, Konstituzio Auzitegian babes-errekurtsoa jar daiteke horiek babesteko, eta horiek eraldatzeko EKren 168. artikuluko prozedura areagotua erabili behar da. Bestalde, bigarren atalean (30-38. art.), «Herritarren eskubideak eta eginbeharrak» izenekoan, eskubide garrantzitsuak jaso dira, baina konstituziogileak horiei ez dizkie ematen lehenengo atalekoei emandako berme berberak. Konstituziogilearen arabera, azken horiek lege arruntaren bidez garatu behar dira, eta horiek eraldatzeko EKren 167. artikuluan ezarritako prozedura arruntari jarraitu behar zaio. Behin puntu honetara iritsita, terminologiaren ikuspuntutik zerbait argitu behar dugu: batzuetan, «oinarrizko eskubideak» aipatzen direnean, lehenengo tituluaren bigarren kapituluko lehenengo ataleko edukiei buruz soilik hitz egiten da, eta ez bigarren atalekoei buruz, horiei «oinarrizko» izaera ukatzen baitzaie. Hala ere, beste batzuetan, bigarren kapitulura bildutako guztiei «oinarrizko eskubide» esaten zaie, lehenengo atalekoak zein bigarren atalekoak izan. Kontraesan horren azalpena hurrengo hau izan daiteke: batetik, EKren I. tituluaren izenburua «Oinarrizko es292

Konstituzio zuzenbidearen.indd 292

12/11/07 11:49:48

kubide eta eginbeharrak» da. Modu horretan, titulu horren barruan dauden guztiak «oinarrizkoak» direla dirudi. Ondorio bera atera daiteke EKren 10.2 artikulua irakurriz gero: Konstituzioak aitortzen dituen oinarrizko eskubide eta askatasunei buruzko arauen interpretazioaz hitz egiten duenean, badirudi guztiak barnean hartzen dituela. Zernahi gisaz, bestetik, Konstituzioaren lehenengo titulua kapituluetan eta ataletan sailkatzean, eskubide batzuk «oinarrizko eskubide eta askatasun publiko» moduan agertzen dira (bigarren kapituluaren lehenengo atalean daudenak), eta beste batzuk «herritarren eskubide eta eginbehar» moduan bakarrik (bigarren kapituluaren bigarren atalean daudenak). Horregatik, ez da harritzekoa nolabaiteko nahastea sortzea doktrinak eta jurisprudentziak «oinarrizko eskubide» esapidea erabiltzen dutenean; izan ere, batzuetan bigarren kapituluko guztiak aipatzen dira eta beste batzuetan bigarren kapituluko bigarren atalekoak soilik. Hirugarren kapituluan («Gizarte- eta ekonomia-politikaren printzipio artezkariak»), 39-52. artikuluak biltzen dituen horretan, ez dira eskubide subjektiboak aitortzen, botere publikoen jarduera gidatu eta legeriak eta eginera judizialak kontuan hartu behar dituzten «printzipio artezkariak» baino. Horiek auzitegi arruntetan alegatu daitezke, printzipio artezkariok garatzen dituzten legeetan xedatutakoaren arabera. Laugarren kapituluan (53-54. art.), eskubideen eragingarritasun osoaren bermeak arautu dira, eta bosgarren kapituluan (55. art.), eskubideak eta askatasunak salbuespenedo krisi-egoeretan etetea aipatu da. Azkenik, kontuan izan behar da eskubide-adierazpenak Konstituzioaz gain autonomia-erkidegoetako autonomia-estatutuetan ere agertzen direla. Estatutu horien jatorrizko idazketan eskubide-adierazpen zehatzak agertzen ez ziren arren, geroko eraldaketetan (2006tik aurrera), autonomiaestatutuetan eskubide eta askatasunei buruzko titulu bat sartzea orokortu egin da. 1.2. Sailkapena Konstituziora bildutako eskubideak sailkatzeko modu asko daude, baina doktrinak hauek azpimarratu ditu: a) lehenengo eta behin, bermearen irizpidea erabili du: hain zuzen ere, eskubide horiek lehenengo tituluan duten kokapenaren arabera, babes desberdina jasotzen dute, ikusi berri dugunez. Horrela, eskubide batzuek bereziki indartutako babesa jasotzen dute (14. artikuluko berdintasun-printzipioa eta bigarren kapituluaren lehenengo atalera bildutakoak —15-29. art.—), EKren 53.2 artikuluak ezarritakoari jarraituz. Ondoren, eskubide 293

Konstituzio zuzenbidearen.indd 293

12/11/07 11:49:48

jakin batzuek babes-sistema arrunta dute (bigarren kapituluaren bigarren atalean jasotakoek). Bestalde, hirugarren kapitulura bildutako printzipio artezkariek eskubideei emandako babesaz bestelakoa dute; izan ere, legeriak, eginera judizialak eta botere publikoen jarduerak printzipiook kontuan hartu behar dituzten arren, auzitegi arruntetan soilik alegatu daitezke, horiek garatzen dituzten legeetan ezarritakoaren arabera. b) bigarren, «askatasun-eskubideak» eta «prestazio-eskubideak» ere bereizi dira. Lehenengoek botere publikoen abstentzio-jokabidea dakarte, ezartzen dituzten esparruetan inor ezin da-eta sartu. Konstituzionalismoaren lehen faseko eskubide eta askatasun publikoak dira (bilerak egiteko eta elkartzeko eskubideak, egoitzaren bortxaezintasuna, adierazpen-askatasuna eta gainerako askatasun pertsonalak). Bigarrenetan botere publikoek modu aktiboan parte hartzen dute, hau da, ez da nahiko horiek egikaritzea bermatzeko botere publikoek zerbait ez egitea, baizik eta horiek eragingarri egiteko ekintza zehatzak egitera behartuta daude: adibidez, hezkuntza-eskubidea egikaritzeko, botere publikoek ikastetxeak eta irakaskuntza-baliabideak egotea bermatu behar dute. Hala ere, bi kategoria horiek ez dira konpartimentu iragazgaitzak, elkarri lotuta daude: adierazpen-askatasuna aldarrikatuz gero, horrekin batera, adibidez, zentsuraren debekua etorriko da (hau da, botere publikoak ez sartzea), baina baita jokabide aktiboa ere, estatuak komunikabideak egoteko neurriak hartu beharko baititu (adibidez, irrati-telebistako instalazioak jarri, igorpen-frekuentziak ezarri eta arautu, etab.). Horri doktrinak bi zuzenbide motaren arteko «jarraitutasuna» esan dio, EKren 9.2 artikuluaren esanguran. Artikulu horren arabera, botere publikoei dagokie inguruabar zehatzak sustatzea, gizabanakoaren eta berak osatzen dituen taldeen askatasuna eta berdintasuna benetakoak eta eragingarriak izan daitezen; oztopoak kentzea, oztopo horiek haien osotasuna eragotzi edo zailtzen badute; eta herritar guztien parte-hartzea erraztea, bai bizitza politikoan, baita ekonomia-, kultura- eta gizarte-bizitzan ere. c) hirugarren, edukiari erreparatuz, eskubideen zenbait fase edo belaunaldiri buruz hitz egin da: eskubide pertsonalak, gizabanakoa pertsona giza eratzen dutenak (askatasun pertsonalak, bizitza-eskubidea, intimitaterako eskubidea, etab.); eskubide zibilak, herritarrek estatuari herritar-izaera errespetatzea eskatzea ahalbidetzen dutenak (prozesuko bermeak, etab.); eskubide politikoak, herritarrei gai publikoetan parte hartzeko baimena ematen dietenak (sufragio aktibo eta pasiborako eskubidea eta, zabalago, politikan parte hartzeko eskubidea); eta ekonomia-, gizarte- eta kultura-eskubideak, eskubide eta beharrizan materialak, kulturalak, etab. dituen herritar moduan dagozkionak (lanerako eskubidea, etxebizitza izateko eskubidea, kultura-eskubidea, etab.), gero eta gehiago zabaltzen ari direnak apurka-apurka eskubide berriak sortzen direlako; horren eraginez, botere publikoak modu 294

Konstituzio zuzenbidearen.indd 294

12/11/07 11:49:48

aktiboagoan inplikatu behar dira, horiek bermatzeko (ingurumenerako eta aisialdirako eskubidea, osasuna babesteko eskubidea, etab.). 1.3. Eragingarritasuna EKren 53.1 artikuluak konstituzio-eskubideen eragingarritasun orokorra bermatzen du; izan ere, lehenengo tituluko bigarren kapituluan jasotako eskubide eta askatasunak lotesleak dira botere publiko guztientzat. Egia esan, EKren 53.1 artikuluak EKren 9.1 artikuluaren printzipio orokorra berretsi egiten du, hots: herritarrak eta botere publikoak Konstituzioaren eta antolamendu juridikoaren gainerako arauen mende daude. Printzipio hori zehaztu egiten da, konstituzio-eskubideei dagokienez eta botere publikoentzat lotesleak direla esanda. Modu horretan, konstituzio-eskubide horiek benetako eskubideak dira, botere publikoei osorik eta zuzenean eskatu ahal zaizkie, baina, ikusi dugunez, horiek duten babesa desberdina da kapitulu horretako lehenengo atalean edo bigarrenean dauden kontuan hartuta. Aitzitik, hirugarren kapituluko gizarte- eta ekonomia-politikaren printzipio artezkariak ez dira benetako eskubide subjektiboak, botere publikoei eskatu ahal zaizkienak, baina antolamendu juridikoa osatzen dute eta legegilearentzako benetako manuak eta mugak dira. Konstituzio-eskubideek botere publikoen aurrean duten eragingarritasuna bermatuta dago, euren jatorriarekin bat etorriz: izatez, eskubide horiek estatuaren boterearen aurreko muga moduan sortu ziren, botere publikoaren aurreko askatasun-esparruaren berme moduan. Arazoa partikularren aurrean ere eragingarritasuna bermatu behar denean planteatzen da. Azken kasu horretan, gauzak desberdinak dira: egia da EKren 9.1 artikuluan guztiak (herritarrak eta botere publikoak) antolamendu juridikoaren mende daudela ezarri dela, eta horrek konstituzio-eskubideak eta -askatasunak barruan hartuko lituzke. Hala ere, Konstituzioak eskubideak eta askatasunak 53.1 artikuluan zehatz aipatzen dituenean (ÂŤTitulu honen bigarren kapituluan aitortutako eskubide eta askatasunak lotesleak dira botere publiko guztientzatÂť), botere publikoentzat lotesleak direla esaten da, partikularrak aipatu gabe. Bestela esanda: botere publikoek konstituzio-eskubideekiko duten lotura (eragingarritasun juridiko bertikala) berehalakoa edo zuzena da, baina partikularrena (eragingarritasun juridiko horizontala) askoz Ăąabartuago dago eta zeharkakoa edo bitartekoa dela esan izan da (izan ere, zenbaiten esanetan, partikularrentzat loteslea da botere publikoek eragingarri egiten dituzten heinean, batez ere, legegintza-jardunaren eta auzitegien eginkizunaren bidez). Konstituzio-eskubideek partikularren aurrean duten eragingarritasuna zeharka aplikatzen da: lotura juridiko-pribatu batean konstituzio295

Konstituzio zuzenbidearen.indd 295

12/11/07 11:49:49

eskubide bat urratu denean, kaltea partikular batek egin arren, epaileak kaltea konpontzen ez badu, berak ere kasuan kasuko eskubidea kaltetu egiten du, eta bigarren mailako urratze judizial horrek zabaltzen du babes-errekurtsoaren bidea Konstituzio Auzitegian, urratutako eskubidea errekurtso horrek babesteko modukoen artean badago. Modu horretan, esaterako, langilearen eta enpresaburuaren arteko lan-harremanetan enpresaburuak langilearen adierazpen-askatasunerako eskubidea urratzen badu, langileak lan arloko auzitegietara jo behar du, eta horiek langilea babesten ez badute, langileak Konstituzio Auzitegira jo dezake babeserrekurtsoaren bidez, EKren 20.1.a) artikulura bildutako oinarrizko eskubidea urratu delako, eta hala denean, EKren 24. artikuluan jasotako benetako babes judiziala lortzeko oinarrizko eskubidea urratu delako. Egia esan, egitura hori Konstituzioko ingeniaritza prozesala izendatu dezakegu, eta horren helburua partikular batek urratutako oinarrizko eskubide bat babestea da; eskubide hori zeharka babesten da urratzearen erantzukizuna eskubide hura bere garaian behar den moduan babestu ez zuen organo judizialari leporatuta. Edonola ere, partikularren aurreko babesa botere publikoen aurrean dagoena baino askoz lausoagoa izango da beti; lotura pribatuek (kontratuak, etab.) konstituzio-eskubideen egikaritzan eragina izan dezakete, baina eragin horrek mugak ditu. Modu horretan, Konstituzio Auzitegiak ez du baimendu partikularren arteko lotura pribatuak arautzen dituzten printzipioek konstituzio-eskubide edo —askatasunen egikaritza erabat saihestea (urtarrilaren 18ko 14/1993 KAE, maiatzaren 9ko 13/1994 KAE, ekainaren 19ko 94/1995 KAE, etab.); Auzitegiak konstituzio-eskubideen aurkako kontratu-hizpaketak (otsailaren 13ko 19/1985 KAE) edo eskubide horien aurkako hizpaketak dituzten hitzarmen kolektiboak (urriaren 10eko 177/1998 KAE, martxoaren 9ko 28/1992 KAE, etab.) deusezak direla ezarri du. Konstituzio Auzitegiak konstituzio-eskubideak partikularren aurrean sakon babesteari ekin dio, bereziki esparru soziolaboralean. Adibidez, greba legitimoaren erantzuna ugazaben itxiera izatea ez-zilegitzat jo du (abenduaren 2ko 72/1982 KAE), enpresa barruan adierazpen-askatasuna babestu du (uztailaren 19ko 88/1985 KAE), kaleratzeari dagokionez langilearen errugabetasun-presuntzioari eutsi dio (martxoaren 8ko 37/1985 KAE, otsailaren 14ko 21/1992 KAE, etab.), printzipio hauek urratzen dituzten kaleratzeak erabat deusezak direla aitortu du: berdintasuna (azaroaren 23ko 38/1981 KAE, azaroaren 22ko 69/1982 KAE, etab.), sindikatu-askatasuna (abenduaren 23ko 38/1981 KAE, eta gerokoak), oinarrizko beste eskubide batzuk (martxoaren 27ko 47/1985 KAE, uztailaren 19ko 88/1985 KAE, ekainaren 17ko 104/1987 KAE, irailaren 26ko 166/1988 KAE, ekainaren 22ko 114/1989 KAE, etab.) eta benetako babes judiziala lortzeko eskubidea urratzen denean (urtarrilaren 18ko 14/1993 KAE, 296

Konstituzio zuzenbidearen.indd 296

12/11/07 11:49:49

otsailaren 24ko 54/1995 KAE). Eta jurisprudentzia hori esparru soziolaboralean bereziki ugaria den arren, beste esparru batzuetan ere sartu da, esaterako zuzenbide zibilean, berdintasun-printzipioa testamentua egiteko askatasunaren muga moduan erabiltzen baita (maiatzaren 24ko 25/1982 KAE). Dena den, argi dago konstituzio-eskubideek botere publikoen aurrean duten eragingarritasuna ondo bermatuta dagoen arren, bide luzea egin behar dela oraindik eskubide horiek partikularren aurrean duten babesari dagokionez. 1.4. Titulartasuna Konstituzio-eskubideen titulartasuna kasu guztietan pertsona fisikoei dagokie. Pertsona juridikoek horien titular izateko duten gaitasunari dagokionez, eskubideen artean bereizi behar da, hau da, ezin da erantzun bakar bat eman eskubide mota guztientzat (martxoaren 14ko 19/1983 KAE). Batzuetan, berez baztertuta dago pertsona juridiko bat titularra izateko aukera (bizitza-eskubidea, osotasun fisikorako eskubidea, etab.); beste batzuetan, pertsona juridikoek protagonismo berezia dute (erlijioerkidegoek erlijio-askatasunari edo ikastetxeak sortzeko askatasunari dagokionez, sindikatuek sindikatu-askatasunari dagokionez, etab.). Oro har, erakunde kolektiboaren izaerarekin bateragarriak diren eskubide guztien titularrak dira, esaterako jabetza-eskubidearena eta benetako babes judiziala lortzeko eskubidearena (urriaren 17ko 137/1985 KAE eta urriaren 22ko 141/1985 KAE). Beste kasu batzuk ez dira hain argiak, baina konstituzio-jurisprudentziak zehaztu egin ditu, pertsona juridikoak beste eskubide batzuen titularrak ere badirela ezarri baitu, besteak beste, etxearen bortxaezintasuna eta ohorerako eta norberaren irudirako eskubidea (irailaren 26ko 139/1995 KAE, abenduaren 11ko 183/1995 KAE). Oinarrizko eskubide horiek normalean estatuaren eta botere publikoen aurrean babesten diren arren, Konstituzio Auzitegiak, salbuespen moduan, pertsona juridiko-publikoak horien titularrak izatea onartu izan du, esaterako benetako babes judiziala lortzeko eskubidearekin gertatu den moduan (urriaren 16ko 237/2000 KAE). Baina, edozelan ere, eskubide batzuk pertsona fisikoek zein juridikoek egikaritu ahal izateak ez du esan nahi babes maila berdina dutenik. Izatez, eskubide horietako bakoitzaren egikaritza titulartasunaren arabera (pertsona fisikoena edo juridikoena) aldatuko da. Ildo horretatik, Konstituzio Auzitegiak berak esan du pertsona fisikoen eskubide jakin batzuen inguruan sortutako doktrina ezin zaiela pertsona juridikoei oso-osorik aplikatu, adibidez, benetako babes judiziala lortzeko eskubidearen aipatu kasuan (urriaren 24ko 197/1988 KAE). 297

Konstituzio zuzenbidearen.indd 297

12/11/07 11:49:49

1.5. Egikaritza-baldintzak Lehenengo tituluaren I. kapituluan, batez ere, titulu horretan jasotako eskubideak egikaritzeko baldintzak ezarri dira, baina salbuespen moduan, eskubide bereziren bat jaso da, esaterako asilo-eskubidea (EKren 13.4 art.). Kapitulu honetan ez da arlo horren arauketa agortzen eskubideen egikaritzari dagokionez, baina egikaritza horri buruzko gidalerro batzuk finkatzen dira, bi araubide desberdin erabiliz naziotasun espainiarra duen edo ez kontuan hartuta eta eskubideak erabat egikaritzeko baldintza orokorretako bat argi eta garbi ezarriz: adin-nagusitasuna. Zernahi gisaz, gai horren arauketa ez da Konstituzioan agortzen, testu horretan oinarrizko printzipio batzuk soilik zehaztu baitira. Printzipio horiek legeria arruntean zehazten dira, batez ere Kode Zibilean (eta, zehatzago, I. liburuan, pertsonei buruzkoan). Eskubideen egikaritzari buruz hitz egitean, ezinbestekoa da gaitasun juridikoaren eta jarduteko gaitasunaren arteko bereizketa klasikoa aipatzea. Gaitasun juridikoa antolamendu juridikoak eskubide eta betebeharren titular izateko eskatzen duen baldintza da. Pertsona guztiek berezkoa dute hori. Bestalde, jarduteko gaitasuna egozten zaizkion eskubide eta betebeharrak egikaritzeko edo praktikan ipintzeko eta egintzak eragingarritasun juridikoarekin egiteko gaitasunari dagokio. Konstituzio-eskubideen arloan, gaitasun juridikoa eskubide horiek egikaritzeko nahitaezko baldintza da, baina ez behar den bestekoa; izan ere, batzuetan, gaitasun juridikoaz gain jarduteko gaitasuna behar da: esaterako, adingabeek ezin dituzte eskubide guztiak egikaritu (adibidez, boto-eskubidea), gaitasun juridikoa duten arren ez baitute jarduteko gaitasunik. Hain zuzen ere, EKren lehenengo tituluaren lehenengo kapituluan eskubideak egikaritzeko baldintza horietako batzuk jaso dira. EKren 12. artikuluan adin-nagusitasuna aipatu da, Espainian hamazortzi urte betetzean erdiesten dena. Adin-nagusitasun hori eskubideak egikaritzeko, hau da, jarduteko gaitasun osoa eskuratzeko baldintzetako bat da, baina gure antolamendu juridikoan, salbuespen moduan, eskubide batzuk adin horren aurretik egikaritu daitezke (adingabe bat hamazortzi urte bete aurretik ezkondu daiteke edo testamentua egin baldintza jakin batzuetan, hezkuntza-zentroetan organoak hautatzen parte har dezake, etab.); era berean, adin horren aurretik erantzukizun juridikoak eskatu ahal zaizkio (izatez, delitu-egintzengatik erantzukizunak eskatu ahal zaizkio adin-nagusitasuna erdietsi aurretik, zigor-legerian eta adingabeen legerian ezarritakoaren arabera). Oinarrizko eskubideak osorik egikaritzeko beste baldintza bat naziotasuna da. EKren 11. artikulua monografikoa da horren inguruan, eta horren arauketa lege arruntera igorri arren (11.1 artikuluaren arabera, Espainiako 298

Konstituzio zuzenbidearen.indd 298

12/11/07 11:49:49

naziotasuna legeak ezarritakoaren arabera eskuratu, gorde eta galtzen da, kasu honetan, Kode Zibilaren lehenengo liburuko lehenengo tituluak ezartzen duen eran), edonola ere, baldintza argi batzuk ezarri ditu, eta legegileak horiei men egin behar die: lehenengo eta behin, jatorriz espainiarra denari ezin izango zaio bere naziotasuna kendu (EKren 11.2 art.), hau da, Espainiako naziotasuna eskuratzen dutenei naziotasun hori kendu ahal zaie, baina inoiz ez jatorriz espainiar direnei —azken horiek naziotasun horri uko egiten badiote soilik gal dezakete—. Bigarren, EKren 11.3 artikulua dela bide naziotasun bikoitzaren erakunde juridikoa Konstituziora bildu da. Horren bidez, pertsona batek naziotasun-lotura estatu batekin baino gehiagorekin izan dezake. Konstituzioan, naziotasun bikoitza Iberoamerikako herrietara edo Espainiarekin lotura berezia duten edo izan duten herrietara mugatu da. Horrez gain, espainiarrei baimena ematen zaie herri horietako naziotasuna eskuratzeko sorterriko naziotasuna galdu gabe, baita herri horiek beren herritarrei elkarrekiko antzeko eskubiderik aitortzen ez dietenean ere. 1.5.1. Atzerritarrek konstituzio-eskubideak egikaritzea Bestalde, EKren 13. artikuluan, besteak beste, eskubideen egikaritza naziotasunaren arabera jaso da. Modu horretan, espainiarrek soilik dituzte eskubide jakin batzuk, hala nola izaera politikoa dutenak, eta horretatik kanpo geratzen dira espainiar ez direnak, sufragio aktibo eta pasiborako eskubideei dagokienez izan ezik; azken horietan, elkarrekikotasuna badago eta tratatu bidez edo lege bidez ezartzen bada, kasu batzuetan espainiar ez diren herritarrek egikaritu ditzakete (gogoan izan dezagun Europar Batasuneko estatu kideetako herritarren kasua: udal-hauteskundeetan eta Europako Parlamenturako hauteskundeetan parte har dezakete Espainian egoitza izanez gero). 13.2 artikuluaren gaur egungo idazketak 1992ko konstituzio-eraldaketa du oinarri. Eraldaketa hori behar-beharrezkoa izan zen Maastrichteko Tratatua berretsi ahal izateko. Konstituzioaren jatorrizko testuan sufragio aktiboaren kasua soilik ezarrita zegoen, eta testua aldatu behar izan zen, sufragio pasiboa ere sartzeko. Izatez, Europako Erkidegoaren Tratatuko 17-22. artikuluetan erakunde berri bat jaso da, naziotasunaren parekoa, Europar Batasuneko herritartasun izenekoa. Erakunde horrek ez du naziotasunaren erakundea aldatzen, osatu baino, eskubide eta eginbehar berriak gehitzen baititu, besteak beste, Europar Batasunean zirkulatzeko eta bizitzeko askatasuna; sufragio-eskubidea udal-hauteskundeetan eta Europako Parlamenturako hauteskundeetan Europar Batasuneko zein estatu kidetan bizilekua izan eta estatu horretan, naziotasuna gorabehera; Europar Batasuneko estatu kideek hirugarren estatuetan duten babes diplomatiko eta kontsularra; Europako 299

Konstituzio zuzenbidearen.indd 299

12/11/07 11:49:49

Parlamentuan eskariak egiteko eskubidea; Europako Arartekoarengana jotzeko eskubidea, Tratatuko 314. artikulura bildutako hizkuntzetako edozein erabiliz Europako erakundeetara jotzeko eskubidea, etab. Ildo beretik, Europarako Konstituzioa ezartzen duen Tratatuak —indarrean jarriko balitz— estatu kide bateko naziotasuna duen oro Europar Batasuneko herritarra dela berresten du, ezer berritu gabe; herritartasun hori nazioko herritartasunari gehitzen zaio, batak bestea ordeztu gabe, eta horrela, pertsona hori testu horretan ezarritako eskubide eta eginbeharren subjektu da. Hain zuzen ere, eskubide horiek testuaren I-10 artikuluan arautu dira (aurrerago, eskubide horiek II-99.-106. artikuluetan arautu dira zehatzago). Bestalde, EKren 13.1 artikuluan ezarritakoaren arabera, atzerritarrek titulu honek bermatzen dituen askatasun publikoak —lehenengo tituluari buruz ari da— izango dituzte Espainian, tratatuek eta legeek ezartzen dutenaren arabera. Tratatuetara eta Legeetara igortzeak ez du esan nahi legegileak jarduteko esparru mugagabea duenik: EKren 13.1 artikuluan ezarritakoak ez du esan nahi atzerritarrek tratatuetan eta legeetan ezarritako eskubideak eta askatasunak soilik dituztenik, baizik eta eskubide eta askatasun jakin batzuen edukia nazioarteko tratatuen eta Espainiako barruko legearen arabera egokituko dela (irailaren 30eko 99/1985 KAE). Baina eskubide eta askatasun horiek interpretatzerakoan ezin izango dira desagerrarazi edo desitxuratu. Ildo horretatik, eskubide batzuen titularrak pertsona guztiak dira, horiek naziokoak zein atzerrikoak izan (nortasunari eta giza duintasunari dagozkionak). Konstituzioak argi utzi nahi du mota honetako formulak erabiltzen dituenean: «Guztiek dute bizitza eta osotasun fisikorako nahiz moralerako eskubidea» (EKren 15. art.), «Pertsona guztiek dute askatasun eta segurtasunerako eskubidea» (EKren 17. art.), «Pertsona guztiek eskubidea dute, eta auzitegien babes eragingarria lortzeko» (EKren 24. art.). Aitzitik, beste batzuk naziokoen eskubide esklusiboak dira, eta atzerritarrak horietatik salbuetsita daude, besteak beste, politikan parte hartzeko eskubidea edo funtzio eta kargu publikoetara heltzeko eskubidea, hain zuzen ere, EKren 23. artikuluan jasota daudenak («herritarrek arazo publikoetan parte hartzeko eskubidea dute, zuzen-zuzenean nahiz ordezkarien bidez; ordezkariok askatasunez hautatuko dira, sufragio unibertsalaren bidez, aldizka egindako hauteskundeetan»). Baina eskubide horiei dagokienez ere, EKren 13.2 artikuluak berak estatuko mugak gainditzea kontuan hartu du, eta Espainian bizi diren atzerritarrek ere, baldintza jakinetan (tratatuen bidez edo lege bidez ezarritakoaren arabera, elkarrekikotasunaren baldintzapean), udal hauteskundeetan parte har dezakete, hasieran hautesle moduan (sufragio aktiboa) eta 1992ko konstituzio-eraldaketaren ostean, baita hautetsi moduan ere (sufragio pasiboa), Maastricht-eko Tratatuan Europar Batasuneko herritarrentzat ezarritakoarekin bat etorriz. 300

Konstituzio zuzenbidearen.indd 300

20/11/07 16:49:26

Amaitzeko, eskubideen hirugarren multzo bat dago, eta hori atzerritarrei aitortu ahal zaie zein ez, horiek arautzen dituzten lege eta tratatuetan ezarritakoaren arabera. Hain zuzen ere, EKren 13.1 artikuluan ezarritakoa, Espainiako barne legerian, urtarrilaren 11ko 4/2000 Lege Organiko polemikoaren bidez (Atzerritarrek Espainian dituzten Eskubide eta Askatasunei buruzkoa, eta Atzerritar horiek Gizarteratzeari buruzkoa) garatzen da, hots, Atzerritarrei buruzko Lege izenekoaren bidez. 4/2000 LO sakon aldatu zuen abenduaren 22ko 8/2000 LOk, lehenengoa baino murriztaileagoa denak, eta ondoren modu partzialean eraldatu da hurrengo hauen bidez: irailaren 29ko 11/2003 Lege Organikoa eta azaroaren 20ko 14/2003 Lege Organikoa; era berean, legea abenduaren 30eko 2393/2004 EDk aldatu du. Arlo horretako nazioarteko tratatuez eta barne legeriaz gain, atzerritartasun-eskubidearen inguruan Konstituzio Auzitegiak eta Auzitegi Gorenak emandako epai garrantzitsu batzuk ere kontuan hartu behar dira (azaroaren 23ko 107/1984 KAE, irailaren 30eko 99/1985 KAE, ekainaren 7ko 115/1987 KAE, 2003ko martxoaren 23ko AGE, etab.). Atzerritarrei buruzko Legearen 3. artikuluan ezarri da atzerritarrek Espainian Konstituzioaren I. tituluan aitortutako eskubide eta askatasunak izango dituztela, nazioarteko tratatuetan, legean bertan eta eskubide eta askatasun horietako bakoitza arautzen duten gainerako legeetan ezarritakoaren arabera. Interpretaziorako irizpide orokor moduan, hurrengo hau ezarri da: atzerritarrek aipatu legeak aitortutako eskubideak espainiarren baldintza berberetan egikaritzen dituzte. Beraz, tratu-desberdintasuna salbuespena izango da, eta Legean bertan ezarri behar da; izatez, legearen atal handi batean zehaztu dira eskubide batzuk egikaritzean atzerritarrek izan ditzaketen berezitasunak. Zernahi gisaz, naziokoen eta atzerritarren artean tratu-berdintasunerako joera bereziki nabarmena da Europar Batasuneko estatukideei dagokienez. Ikusi dugunez, Europar Batasuneko Tratatuak (eta are gehiago Europarako Konstituzioa ezartzen duen Tratatuak, indarrean jartzen bada), Europako herritartasun-statusa ezarri du. Horretan, naziotasunaren ondoriozko bereizkeriarik ezaren printzipioak oihartzun handia izan du; hori dela bide, Europako Erkidegoko herritar guztiak berdinak dira hainbat eta hainbat eskubideri dagokienez, herritar horien bizilekua gorabehera. Izatez, Atzerritarrei buruzko Legearen 1.3 artikuluak ezarri du Europar Batasuneko estatu kideetako naziokoak eta Europako Erkidegoko araubidepean dauden gainerako guztiak Europar Batasuneko legeriaren arabera arautuko direla eta Atzerritarrei buruzko Legea soil-soilik aplikatuko zaiela onuragarri egiten zaizkien alderdiei dagokienez. Era berean, ez da ahaztu behar Espainiak 1985eko ekainaren 14ko Schengen-eko Akordioa sinatu zuela, hain zuzen ere, Europar Batasuneko estatu jakin batzuetako muga erkideetan kontrolak apurka-apurka kentzea ezarri zuena; horrekin batera, Europar Batasuneko estatu kideetako eta Europako Esparru Ekonomikoari buruzko 301

Konstituzio zuzenbidearen.indd 301

20/11/07 16:49:26

Akordioa osatzen duten beste estatu batzuetako naziokoak Espainian sartu eta bertan irautea otsailaren 16ko 240/2007 Errege Dekretuaren bidez araututa dago. 1.5.2. Estradizioa Amaitzeko, EKren 13. artikuluak, azken bi paragrafoetan, bi erakunde juridiko aipatzen ditu: 13.3 artikuluan estradizioa aipatzen da, eta 13.4 artikuluan, asilo-eskubidea. Estradizioaren bidez, estatu batean delitu bat egin eta beste estatu batean bizi den pertsona lehenengo estatuak kondenatu edo erreklamatzen badu, bertara bidal daiteke. Kontzeptu hori Espainiako kasuari aplikatuz, bi estradizio mota aipa ditzakegu: batetik, estradizio aktiboa (Espainiako estatuak Espainiatik kanpo dagoen pertsonaren bat erreklamatzen duenean Espainian delitua egin duelako) eta, bestetik, estradizio pasiboa (beste estatu batek Espainiari eskatzen dio delitu bat egiteagatik estatu hartan erreklamatu edo kondenatutako pertsona bat, orain Espainian dagoena, atxilotzeko eta bidaltzeko). EKren 13.3 artikuluan estradizio pasiboaren araubide juridikoari aipamen egiten zaio. Erakunde juridiko hori Estradizio Pasiboari buruzko martxoaren 21eko 4/1985 Legean (aurrerantzean, EPL) eta Espainiak arlo horren inguruan sinatu dituen nazioarteko tratatu ugarietan araututa dago. Estradizioaren azken xedea zigorgabetasuna galaraztea da. Horren bidez, estatuak lankidetzan aritzen dira jokabide ez-zilegiak epaitu eta zigortzeko, bestela zigorrik gabe geratuko lirateke-eta, jokabide horien erantzuleak jokabide horiek zein estatutan egin eta estatu horretatik kanpo daudelako. Edonola ere, prozesu horrek zenbait berme eskatzen ditu, estatu batek pertsona batek delitu bat egin duela esate hutsa pertsona horren estradizioa lortzeko nahikoa izan ez dadin, modu horretan pertsona horren oinarrizko eskubideak hautsi daitezke-eta fikziozko akusazioak eginda. Hori saihesteko, Konstituzioak, nazioarteko tratatuek eta Espainiako arau osagarriek kautela eta muga jakin batzuk ezarri dituzte. Lehenengo eta behin, elkarrekikotasun-printzipioa (pertsona bat estatu batera estraditatzeko, estatu horrek, antzeko kasuan, jazarria edo kondenatua Espainiara estraditatzea onartu behar du). Bigarren, «delitu politiko» izenekoak estradiziotik kanpo gelditzen dira, baina Konstituzioan argi utzi da terrorismoekintzak ez direla multzo horretan sartzen; hala ere, egia da askotan ez dela erraza zehaztea zer den «delitu politikoa», ezta «terrorismo-egintzak» zein diren esatea ere. 4/1985 Legean estradizioa zein kasutan eman daitekeen eta zein muga dituen ezarri da, baita prozesuak dituen bermeak ere, oinarrizko eskubide eta askatasunak bermatzeko xedearekin. Modu horretan, estradizio-eskaria benetako delituengatik egiten dela eta oinarrizko eskubideen egikaritzak 302

Konstituzio zuzenbidearen.indd 302

12/11/07 11:49:50

babestutako jokabideak ez direla zapaltzen ziurtatuko da; era berean, delituak pertsegitu arren, gizabanakoaren oinarrizko eskubideak, bereziki giza duintasunari datxezkionak, errespetatzen direla ziurtatuko da. Esaterako, Espainiak ez du estradizio-eskaririk onartzen estraditatzen den pertsonari heriotza-zigorra ezarri ahal bazaio; horrez gain, Konstituzio Auzitegiak, Giza Eskubideen Europako Auzitegiaren doktrinari jarraituz (1985eko otsailaren 12ko epaia —Colozza kasua— eta 1992ko urriaren 12koa —T.C. Italia kasua—), jatorriko estatuan delitu larriak egiteagatik auzi-iheslaritzat kondenatutako pertsonen estradizioa ukatu du, erabilitako prozedurak egotziaren eskubideak bermatzen ez zituela ulertu duenean (martxoaren 30eko 91/2000 KAE). Espainiako naziokoen estradizioari dagokionez, tradiziozko printzipioa naziokoak atzerriko estatuetara ez estraditatzea eta horiek Espainian epaitzea zen. Zernahi gisaz, nazioarteko tratatu batzuk direla bide, Espainiako herritarrak hirugarren estatuetara estraditatzea posible da, betiere, estatu horiek Espainiako bermeekin homologatu daitezkeen bermeak dituztenean, eta kasuan kasuko estradizio-tratatuan hala ezarrita dagoenean (martxoaren 23ko 87/2000 KAE). Bestalde, Europar Batasunaren esparruan, normalean oso luze eta konplexuak diren estradizio-prozesuak asko sinplifikatu dira hurrengo hauek direla bide: Europar Batasuneko estatu kideen artean estradizioari buruz dagoen hitzarmena, Dublinen irailaren 27an sinatu zena; Europar Batasuneko Tratatuaren K.3 artikuluaren inguruan ezarritako hitzarmena, Europar Batasuneko estatu kideen arteko estradizioprozedura sinplifikatuari buruzkoa, Bruselan 1995eko martxoaren 10ean egindakoa; eta, batez ere, euro-agindu izenekoa, martxoaren 14ko 3/2003 Legeak, atxilotzeari eta emateari buruzko Europako aginduari buruzkoak, arautua. Lege hori dela bide, pertsonak ia berehala ematen dira, Europar Batasuneko estatuetako epaileek delitu jakin batzuei dagokienez emandako aginduak aitortuta. 1.5.3. Asilo-eskubidea Amaitzeko, EKren 13.4 artikuluan asilo-eskubidea aipatu da. Artikulu horren arabera, «Legeak ezarriko du beste herrialdeetako herritarrek eta aberrigabeek nola erabili ahal izango duten asilo-eskubidea Espainian». Gaur egun, Lege hori martxoaren 26ko 5/1984 Legea da, asilo-eskubidea eta errefuxiatu-izaera arautzen dituena. Espainiako legeen arabera, asilo-eskubidea da Espainiak Errefuxiatuen Estatutuaren arabera errefuxiatu-izaera aitortuta duen atzerritarrari ematen dion babesa. Errefuxiatuen Estatutua 1951ko uztailaren 28ko Genevako Konbentzioan eta gai berari buruzko 1967ko urtarrilaren 31ko New Yorkeko Protokoloan araututa dago (Espainia 1978an atxiki zitzaien horiei). Hau da, asilo-eskubidea du arra303

Konstituzio zuzenbidearen.indd 303

12/11/07 11:49:50

za, erlijioa, naziotasuna eta iritzi politikoa dela bide edo gizarte-talde jakin bateko kide izateagatik pertsegitua izateko beldur oinarriduna izanda bere naziotasuneko herritik kanpo dagoen pertsonak, herri horretako babespean jarri ezin denak edo jarri nahi ez duenak, beldur hori dela eta; edo, naziotasunik izan gabe («aberrigabeen» kasua da) eta ohiko egoitza izandako herritik kanpo egonda, bertara joan ezin duenak edo joan nahi ez duenak, beldur hori dela eta. Asiloaren azken helburua da jokabide politiko edo ideologikoei zuzenean lotutako arrazoiak direla-eta beste estatu batean pertsegitua edo zehatua den eta, ondorioz, oinarrizko eskubideak (arraza, erlijio, naziotasun, ideologia politiko, gizarte-talde bateko kide izatea, etab. arrazoiak direla bide pertsegitzea edo pertsegitua izateko beldurra) ukituta dituen pertsona oro babestea. Errefuxiatu-izaera objektiboa da, eta ezarritako betekizunak betetzen direnean estatuak aitortu behar du, asilo-eskaeraren izapideak egitean. Asilo-eskaera onartzen bada, pertsona hori ezin da bota ez itzuli pertsegitua den estatura, pertsona hori Espainian bizitzea baimendu behar da, beharrezko bidaia- eta nortasun-agiriak eman behar zaizkio, lan-, lanbide- edo merkataritza-jarduerak garatzeko beharrezko baimenak eman behar zaizkio, eta, hala denean, arauetan zehaztutako gizarte- eta ekonomiababesa eman ahal izango zaio (Legearen 2. art.). Zernahi gisaz, Espainiako Legean jasotako asmoak eskuzabalak izan arren, beti ez da erraza horiek eta horien aplikazio praktikoa bateratzea. Batetik, beti ez da erraza bereiztea zein diren benetako asilo-eskaerak eta egoitza lortzeko eta, hala denean, lan-baimena lortzeko asiloaren bidea erabili nahi duten eskaerak; izan ere, pertsona batzuek euren estatuetatik emigratu egiten dute txirotasun- eta miseria-egoeretatik ihes egiteko, hau da, benetako «errefuxiatuak» izan beharrean immigrante ekonomikoak dira. Bestetik, estatuek atzerritarrei dagokienez politika gero eta murriztaileagoa dute —ezin dituzte hartu estatuan sartzen ahalegintzen diren legearen aurkako emigrante guztiak—, eta horrek zuzeneko eragina du asiloaren inguruko guztian, eta kasu batzuetan, asilo-eskaeren izapideak modu masibo eta azkarrean egiten direnez, «arinkeriaz» ukatu egiten dira. Gai horri dagokionez, kontuan hartu behar da baita ere pertsona lekualdatuen oldearen kasurako ezarritako behin-behineko babesaren araubidea, urriaren 24ko 1325/2003 EDk arautua; aberrigabeen arazo zehatzari dagokionez, nabarmendu behar da Espainiak 1954ko uztailaren 28ko New Yorkeko Konbentzioa, Aberrigabeen Estatutuari buruzkoa, 1997an berretsi zuela, eta Aberrigabeen Estatutuaren aitorpena uztailaren 20ko 865/2001 Errege Dekretuan araututa dagoela. Amaitzeko, eta gai hori bukatzeko, asilo-eskubidearen inguruko arauketa guztian atzerritarrei buruzko barne arauek eta Europar Batasuneko estatu kideek gai horretan dituzten koordinazio-eskakizunek eragin handia dute304

Konstituzio zuzenbidearen.indd 304

12/11/07 11:49:50

la hartu behar da kontuan; izan ere, emigrazioaren eta asiloaren fenomenoek estatuaren mugak askogatik gainditzen dituzte eta Europar Batasuneko kide guztientzat irizpide erkideak erabiliz arautu behar dira. 1.6. Mugak Konstituzio-eskubideak, eskubide subjektibo guztien moduan, ez dira eskubide absolutuak, Konstituzio Auzitegiak hasiera-hasieratik esan duen bezala (apirilaren 8ko 11/1981 KAE). Izan ere, horiek egikaritzean mugak daude, eta horiek gainditzea ez-legitimoa edo gehiegizkoa da. Muga horien motari dagokionez, barruko eta kanpoko mugei buruz hitz egin ohi da. Barruko mugen bidez, eskubidearen edukia definitzen da, eskubidea eratzeko balio dutelako eta barru-barrukoak direlako. Adibidez, nazioaren lurraldean askatasunez ibiltzeko eskubidea ezin da alegatu beste ibilgailu batekin nahita talka egitea justifikatzeko, askatasunez zirkulatzeko eskubideak ez baitu zerikusirik jokabide horrekin. Xede horrekin eskubide horretara jotzea eskubide-abusua izango litzateke argi eta garbi, eta hori Kode Zibilaren 7.2 artikuluan debekatuta dago. Bestalde, kanpoko mugak eskubidearen izaerari ez datxezkionak dira; kanpotik ezartzen zaizkio eskubidearen egikaritza legitimoari. Kanpoko mugen barruan esanbidezko mugei eta muga inplizituei buruz hitz egin ohi da, eta Konstituzio Auzitegiak berak bereizketa hori jaso du; izan ere, Konstituzio Auzitegiaren arabera, oinarrizko eskubideen egikaritzak Konstituzioak eskubide bakoitza definitzean esanbidez ezarri dituen mugak errespetatu behar ditu, edo bestela, Konstituziotik zeharka edo modu bitartezkoan ondorioztatzen direnak, Konstituzioak babestu dituen beste eskubide batzuk gordetzeko beharra dela-eta justifikatuta daudenak (ekainaren 27ko 120/1990 KAE). Kanpoko muga batzuk antolamendu juridikoan esanbidez jaso dira, izaera orokorrarekin (gainerakoen eskubideen egikaritza oinarrizko eskubide baten egikaritzaren muga moduan, EKren 10.1 artikuluan ezarritakoaren arabera), edo, bestela, izaera zehatzarekin (esaterako, ohorerako, norberaren eta familiaren intimitaterako eta norberaren irudirako eskubidea adierazpen, ekoizpen eta sormen literario, artistiko, zientifiko eta teknikorako askatasunei dagokienez, edo informaziorako eskubidea, EKren 20.4 artikuluan ezarritakoaren arabera). Esanbidezko muga horiez gain, beste batzuk ere badira, eta esanbidez jasota egon ez arren, eskubideen egikaritzaren logikak eta antolamendu juridikoak ezartzen ditu, betiere, Konstituzioak babestutako ondasunak oinarri dituztenean (ez da nahiko printzipio orokor zehaztugabeak soilik oinarri hartuta egitea). Konstituzio Auzitegiak argi utzi duen moduan, argi dago gizarte-xede batzuk eskubi305

Konstituzio zuzenbidearen.indd 305

20/11/07 16:49:27

de batzuen gainetik daudela pentsa daitekeela, gizarte-xede horiek berez Konstituzioan babestutako balioak direlako, baina betiere, lehentasun edo nagusitasun hori Konstituziotik bertatik ondorioztatzen denean (otsailaren 17ko 22/1984 KAE). Dena den, kontuan izan behar da eskubide horiek zabaltze-indarra dutela, horien mugen interpretazioa modu murriztailean egin behar dela beti (odiosa sunt restringenda) (maiatzaren 23ko 66/1985 KAE, urtarrilaren 13ko 3/1997 KAE, etab.), eta murrizketa hori behar den moduan justifikatu behar dela proportzionaltasun-printzipioarekin bat etorriz; hau da, aztertu egin behar da mugak xede legitimo bat duen, xede horretarako egokia eta proportziozkoa den, beharrezkoa den eta legezkoa den (martxoaren 28ko 55/1996 KAE eta abenduaren 16ko 207/1996 KAE). Modu horretan, Konstituzio Auzitegiaren jurisprudentzia eta Giza Eskubideen Europako Auzitegiaren jurisprudentzia bat datoz askotan oinarrizko eskubideek izan ditzaketen mugei dagokienez; izan ere, eskubideak legez onartu behar dira, horien beharrizana gizarte demokratikoaren ikuspegitik neurtu behar da, gizartearen oinarrizko balioak edo printzipioak errespetatu behar dira, aplikazio-prozedurak botere judizial independente eta inpartzialak kontrolatu behar ditu, aurretik ezarritako prozedura erabili behar da, eta eskubide eta askatasunen murrizketak inoiz ez dira aplikatu behar ezarritako xedeak baino harago (1976ko abenduaren 7ko GEEAE —Handysidede kasua—, 1978ko irailaren 6ko GEEAE —Klass kasua—, 1979ko apirilaren 26ko GEEAE —Sunday Times kasua—, 1983ko martxoaren 25eko GEEAE —Silver kasua—, etab.). Amaitzeko, EKren 53.1 artikuluak, eredu alemanari jarraituz, I. tituluaren II. kapituluan aitortutako eskubide eta askatasunak legearen arabera garatu behar direla eskatzen du, baina, lege horrek, edozein kasutan, haien oinarrizko edukia errespetatu beharko du. Horrek muga berri bat ezarri du eskubide horien inguruan, kasu honetan legelariarentzat. Konstituzio Auzitegiak ezarri du zer ulertu behar den eskubide horien «funtsezko edukiari» buruz ari garenean, bi irizpide desberdin erabiliz: a) kasuan kasuko eskubidearen izaera juridikoa: irizpide honen arabera, eskubidearen izaera juridikoari erreparatu behar zaio, legelariek horren inguruan duten ulerkera orokorrari, arauketa juridiko zehatza gorabehera; horretatik ondorioztatu behar dira eskubidea identifikatzen laguntzen duten ahalmen edo aukerak, horiek gabe guztiz desnaturalizatuko litzateke eta; b) juridikoki babestutako interesen irizpidea: «eskubidea berpizten duten» eta juridikoki babestuta dauden interesak zein diren aztertu nahi da, hau da, eskubidearen oinarrizko edukia gainditu egiten da berori murriztu eta ez egikaritzeko moduan uzten denean, egikaritzea arrazoizkoa dena baino harago zailtzen denean edo beharrezko babesik gabe uzten denean (apirilaren 8ko 11/1981 KAE, hauetan errepikatua: martxoaren 26ko 37/1987 KAE eta abenduaren 306

Konstituzio zuzenbidearen.indd 306

20/11/07 16:49:27

11ko 196/1987 KAE). Zernahi gisaz, nabarmena da ez dagoela «oinarrizko edukiaren» adigai orokorrik eskubide guztietarako, eta eskubide bakoitza eta horien inguruabarrak aztertzean ezarriko dela legeriak «oinarrizko edukia» errespetatzen duen edo ez. 1.7. Interpretazioa Konstituzio-eskubideak interpretatzean, kontuan hartu beharreko lehen irizpidea askatasunari mesede egiten dion interpretazio-printzipioa da; hau da, eskubideen eragingarritasunari eta horien egikaritzari mesederik handiena egiten dion interpretazioa hautatu behar da (pro libertate printzipioa). Horrenbestez, erabateko eragingarritasuna murriztu edo horri aurka egiten dioten interpretazioak eskubideen lesioak dira, eta gure antolamenduan ez dira onartzeko modukoak, Konstituzioa Auzitegiak behin eta berriro adierazi duen moduan (KAE hauek: maiatzaren 6ko 34/1983, uztailaren 21eko 64/1983 eta 65/1983, abenduaren 26ko 126/1984, abenduaren 26ko 126/1984, urtarrilaren 18ko 4/1985, ekainaren 3ko 73/1986, urtarrilaren 21eko 2/1987, ekainaren 8ko 112/1988, otsailaren 15eko 24/1990, otsailaren 14ko 32/1991, etab.). Baina irizpide orokor horrekin batera, Konstituzioak beste interpretazio-irizpide bat sartu du esanbidez 10.2 artikuluan, hurrengoa ezarri baita: «Konstituzioak aitortzen dituen oinarrizko eskubideei eta askatasunei buruzko arauak interpretatuko dira Giza Eskubideen Adierazpen Unibertsala eta gai berberen inguruan Espainiak berretsi dituen nazioarteko tratatuak eta akordioak kontuan hartuta». Horrek bide berria ireki du; izan ere, eskubideak interpretatzean Giza Eskubideen Adierazpen Unibertsala eta gai horren inguruan Espainiak berretsi dituen nazioarteko tratatuak eta akordioak kontuan hartzean, Konstituzio Auzitegiak horietara jo ahal izan du, batez ere, eskubide baten edukia zabaldu eta osatu nahi denean, barne esparruan aitortu eta aplikatu ohi den moduan. Baina, horrez gain, beste urrats bat egin da: EKren 10.2 artikuluaren bidez Espainiak berretsitako nazioarteko tratatuen babesean (batez ere, Giza Eskubideen Europako Hitzarmena, 1950ekoa) sortutako organoek eta, zehatzago, Europako Kontseiluko Giza Eskubideen Europako Auzitegiak (egoitza Estrasburgon duenak) eskubideak interpretatzeko egindako lanari esker, hitzarmena aplikatu eta interpretatzearen inguruko jurisprudentzia aberats eta ugariak eragin erabakigarria izan du Espainiako Auzitegien jurisprudentzian. Izatez, Espainiak GEEAren jurisprudentzia horretara jo dezake, EKren 10.2 artikulua dela bide, eta Espainiako auzitegiek asko erabili dute, batez ere, Konstituzio Auzitegiak, Espainiako antolamendu juridikoan araututako eskubideak interpretatzeko. Konstituzio Auzitegiak berak adierazi du 307

Konstituzio zuzenbidearen.indd 307

12/11/07 11:49:50

Estrasburgoko Auzitegiak Europako Hitzarmenera bildutako eskubideren bat urratu dela esanez gero, nola edo hala, Espainiako Konstituzioan aitortutako kasuan kasuko eskubidea urratu dela esaten da; urratze hori konpondu egin behar da eta, horretarako, babes-errekurtsoaren bidea ere erabiltzen da (abenduaren 16ko 245/1991 KAE). Konstituzio Auzitegiak onartu du Europako Erkidegoko Zuzenbideak oinarrizko eskubide eta askatasunak interpretatzeko irizpide moduan ere balio duela, EKren 10.2 artikuluak ezarritako esanguran (martxoaren 22ko 64/1991 KAE). Eta harago joz, juridikoki indar loteslerik ez duen Europako testu bat ere erabili du (Europar Batasuneko Oinarrizko Eskubideen Agiria, Nizan 2000. urtean onetsia) oinarrizko eskubideen interpretaziorako osagai laguntzaile moduan (otsailaren 27ko 53/2002 KAE eta azaroaren 30eko 292/2000 KAE). Horrenbestez, zer ez du egingo Europarako Konstituzioa ezartzen duen tratatua indarrean sartzen bada, batez ere, II. zatian agiri hori gehitzen duela eta tratatuaren I-111 eta II-112 artikuluetan ezarritakoa kontuan hartuz gero? Zalantzarik gabe, Espainiak berretsitako eskubideei buruzko hitzarmena denez, Espainiako Konstituzioan aldarrikatutako eskubide eta askatasunak interpretatzeko eragingarria izango litzateke, 10.2 artikuluan ezarritako irismen orokorrarekin. Horren ondorioz, Konstituzio Auzitegiaren arabera, Europako konstituzio-tratatuak Estrasburgoko Auzitegiaren jurisprudentzia berea balitz bezala bereganatzen du, eta horren doktrina Espainiako antolamendu juridikoan sartuta dago EKren 10.2 artikulua dela bide. Beraz, horren inguruan sortutako zalantzak gorabehera, Konstituzio Auzitegiaren ustez, ez dago inolako arazorik Espainiako Konstituzioarekin bateratzeko (Konstituzio Auzitegiaren 1/2004 Adierazpena, abenduaren 13koa). 2. Konstituzio-eginbeharrak 2.1. Kontzeptua, izaera juridikoa eta arauketa Konstituzioaren I. tituluaren izenburua «Oinarrizko eskubide eta eginbeharrak» da, eta titulu horretako II. kapituluaren bigarren atalarena, «Herritarren eskubideak eta eginbeharrak». Hori dela eta, Konstituzioak, eskubideez gain, eginbeharrak ere ezarri ditu. Nolanahi den ere, Konstituzioan aipatutako eginbehar guztiak ez dira atal horretara bildu, eta modu berean zehaztu ere ez dira egin. «Eginbehar» kontzeptuari dagokionez, eginbehar juridikoak eta betebeharrak bereizi egin ohi dira. Eginbehar juridikoek izaera orokorra dute eta jokabide gisa definitu daitezke, arauek zuzenean eskatzen dituzte; arauek eginbehar horiek betetzea soilik eskatzen dute. Betebeharrek izaera askoz zehatzagoa dute, eta horiek betetzea eska308

Konstituzio zuzenbidearen.indd 308

12/11/07 11:49:50

tzeko gai den beste subjektu batekiko lotura juridiko baten barruan eska daitezkeen jokabideak dira. Modu horretan, betebeharrak administrazio-izaerako egintza juridikoetatik sortzen dira, eta eginbehar bat pertsonak bete beharreko jokabide gisa zehazten dute. Horrenbestez, Konstituzioak herritarrei eginbehar juridikoak ezartzen dizkiela esan daiteke, eta Legearen arabera arautu eta garatzen direnean, betebehar zehatzetan zehazten dira. Ikus dezagun adibide bat: guztiek gastu publikoei eusten lagunduko dutela ezarri da EKren 31. artikuluan, eta hori eginbehar orokorra da eta legera igortzen du herritarrentzat betebehar zehatzak ezar ditzan; betebehar horiek juridikoki eska daitezke eta tributu-lege desberdinetan ezarrita daude, esaterako martxoaren 5eko 3/2004 Legegintzako Errege Dekretuan, Pertsona Fisikoen Errentaren gaineko Zergaren Legearen Testu Bategina onesten duena, etab. Edozelan ere, lege-erreserba orokorrari buruz hitz egin daiteke konstituzio-eginbeharren arauketa zehatzari dagokionez; izan ere, banakako askatasuna mugatzen dutenez, Konstituzioaren lehenengo tituluan jasotako eskubide edo askatasunen bat ukituko dute beti, eta horri EKren 53.1 artikuluak eskatutako lege-erreserba aplikatu ahal izango zaio. Aurretik ere esan dudanez, eginbeharrak modu desberdinean jaso dira Konstituzioan: batzuk zehatzago arautu dira, eta beste batzuk aipatu baino ez dira egin. Lehenengoekin hasiko naiz, eta atala amaitzeko, bigarrenak gainetik ikusiko ditut. 2.2. Eginbehar militarrak eta kontzientzia-objekzioa Lehenengo eta behin, Espainia defenditzeko eginbeharra aipatu behar da, EKren 30. artikulura bildua. Konstituzioko beste eskubide batzuei gertatzen zaien bezala, alderdi bikoitza du: eskubidea eta eginbeharra da. Konstituzio-eskubidea den aldetik, espainiar guztiek Espainia defendatzeko eskubidea dutela jotzen da, baina Konstituzioan ez da beste ezer zehazten. Hori dela eta, legelariak eskubide horren arauketan askatasun handia du, bai arma-zerbitzua emateari dagokionez, bai karrera militarreko sarbideari dagokionez, betiere, Konstituzioko printzipioak errespetatuta, bereziki berdintasun-printzipioa eta, beraz, sexua aintzat hartuta egindako bereizkeria ororen debekua, EKren 14. artikuluan jasotakoa. Konstituzio-eginbeharra den aldetik, EKren 30.2 artikuluak Legearen esku utzi du espainiarren betebehar militarrak zehaztea. Eta, hain zuzen ere, betebehar horiek Zerbitzu Militarrari buruzko abenduaren 20ko 13/1991 LOn arautu ziren. Lege horrek, printzipioz, derrigorrezko zerbitzu militarra gizonezkoentzat ezarri zuen (zerbitzu militar hori, aurrerago ikusiko dugunez, 2002tik aurrera kendu zen). Baina, egiatan, Konstituzioak ez du derrigorrezko zerbitzu militarra ezarri; horren ordez, Legera jo309

Konstituzio zuzenbidearen.indd 309

12/11/07 11:49:51

tzen du betebehar militarrak finka ditzan. Horregatik, artikulu hori garatzen duen legeriak hauta dezake, batetik, derrigorrezko zerbitzu militarra ezartzea (lehen gertatzen zen moduan), edo bestetik, beste defentsa-eredu bat, 2002tik aurrera egin duen moduan, derrigorrezko zerbitzu militarra kendu eta horren ordez Indar Armatu profesionalen eredua ezarrita. Hori bai, Konstituzioan ezarritakoaren arabera, derrigorrezko zerbitzu militarra egonez gero, Legeak salbuespen-arrazoiak arautu behar ditu, eta zehatz esanda, arrazoi horietako bat kontzientzia-objekzioa dela aipatzen da. Hala denean, kontzientzia-objekzioa hautatzen dutenentzat ordezko gizartezerbitzua ezarri daiteke. 2002. urtea arte, legerian espainiarrentzat bi betebehar militar ezarrita zeuden: gizonezkoen derrigorrezko zerbitzu militarra eta soldadutzara joateko betebeharra gerra-egoeran edo gerra-arrisku larrian Gobernuak jardunean zegoen jendea baino gehiago mugitu behar zuenean. 2002tik aurrera, lehenengoa desagertu egin da. Derrigorrezko zerbitzu militarra indarrean egon zen bitartean, kontzienzia-objekzioa ere arautu behar izan zen. Espainiako konstituzio-antolamenduan, kontzientzia-objekzioa eskubide bat da, baina ez oinarrizko eskubidea. Konstituziogileak 30. artikuluan arautu zuen, eta ez 16.ean —ideologia-askatasunaren barruan kokatu zezakeen—. Horregatik, ez dago EKren 81. artikuluak Lege Organikoaren bidez arautu dituen gaien artean, baina eskubidea denez, lege arruntaren kasuan kasuko erreserba du. Zernahi gisaz, oinarrizko eskubidea izan ez arren, konstituziogileak modu berezian babestu nahi izan zuen, eta eskubidea babesteko babes-errekurtsoaren bidea ezarri zuen (53.2 «in fine» artikulua). Horrenbestez, konstituzio-eginbehar baten salbuespena jaso duen eskubidea da, Konstituzio Auzitegiaren urriaren 27ko 160/1987 KAEn adierazitakoari jarraituz. Eskubide gisa kalifikatu du erakunde hori arautzen duen Legearen 1. artikuluak, hots, uztailaren 6ko 22/1998 Legeak, kontzientzia-objekzioa eta horretara biltzen direnen kasuan kasuko ordezko gizarte-zerbitzua arautzen dituenak. Kontzientzia-objekzioaren oinarria indarkeriaren aurka egotea da, arrazoi erlijioso, etiko, moral, gizabidezko, filosofikoak, etab. direla bide. Arrazoi horiek modu zabalean ulertzen dira, betiere, aurkakotasun hori baldintzarik gabekoa eta orokorra bada, baina ez da onartzen armen aurkako jokabidea izatea horiek erabiltzean lortu nahi diren helburuen arabera. Eskubidearen funtsezko edukian, zerbitzu militarra egiteko eginbehar orokorretik salbuetsita egotearen adierazpena jaso da eta, horren ordez, gizarte-zerbitzua ezarri da. Kontzientzia-objektorearen izaera eskatzeko uneari dagokionez, legelari espainiarrak ulertu du soldadutzara joan aurretik soilik aplikatu daitekeela, hots, ez da aitortu gerora agertutako kontzientzia-objekzioa, hau da, soldadutzara joan ondoren objektore aitortu ahal izatea. Konstituzio Auzitegiaren iritziz, hori ez da 310

Konstituzio zuzenbidearen.indd 310

12/11/07 11:49:51

konstituzioaren aurkakoa (martxoaren 7ko 35/1985 KAE eta urriaren 27ko 161/1987 KAE). Amaitzeko, legerian objektore-izaera aitortzeko prozedura zehatza ezarri zen, Kontzientzia-objekziorako Kontseilu Nazionalaren bidez. Kontseilu horri gorengo berme administratibo eta judizialak eman zitzaizkion, baita oinarrizko eskubideak babesteko jurisdikzio-errekurtsoa ere, eta EKren 53.2 «in fine» artikuluak eskatuta, baita Konstituzio Auzitegiaren aurreko «ad hoc» babes-errekurtsoa ere. EKren 30.2 artikuluan kontzientzia-objektoreei ordezko gizarte-zerbitzua ezartzeko aukera ere ezarri da, zerbitzu zibil moduan ulertuta (armak erabiltzea eskatzen ez duten edo erakunde militarrarekin zerikusirik ez duten erabilgarritasun publikoko jarduerak garatzea), zerbitzu militarretik salbuestea konpentsatzeko. Legelaria zerbitzu zibil horren araubidea zerbitzu militarrerako ezarritakora hurbiltzen ahalegindu zen, berezko diziplinaaraubidea barne hartuta. Hasieran, legelariak ordezko gizarte-zerbitzuaren iraupena derrigorrezko zerbitzu militarraren iraupena baino luzeagoa izatea ezarri zuen, eta aukera hori Konstituzio Auzitegiak bere garaian bermatu zuen, zerbitzu militarra zerbitzu zibila baino gogorragoa eta sakrifizio handiagokoa zela esanez, betiere, zerbitzu zibilaren tratamendu kaltegarria eta neurriz kanpokoa egin gabe. Amaitzeko, legelariak bi zerbitzuen iraupena berdintzea erabaki zuen. Baina kontzientzia-objekziorako eskubidea aitortuta eta objektoreek ordezko gizarte-zerbitzua egiteko betebeharra zutela ezartzean, Espainian gure inguruko beste herri batzuetan parekorik ez zuen fenomenoa gertatu zen: lehenengo eta behin, antzeko egoeran zeuden beste herri batzuetan baino kontzientzia-objektore askoz gehiago agertu ziren, eta bigarren, soldadutza egiteko adinean zeuden askok «intsumiso» zirela adierazi zuten, hau da, pertsona askok derrigorrezko zerbitzu militarra egiteari uko egiteaz gain, ordezko gizarte-zerbitzua egiteari ere uko egin zioten, zenbaitek «desobeditze zibila» deitu izan duten jokabidea hartuta. Horren ondorioz, haietako asko kartzelan sartu zituzten, jokabide hori zigortuta zegoen eta. «Intsumisio» izeneko fenomenoa ez dago Konstituziora bilduta; izan ere, zerbitzu militarraren ordezko gizarte-zerbitzua egiteari uko egitea ez du «kontzientzia-objekzioak» babesten juridikoki. Gizarte-zerbitzu horretan ez da inolako arma-zerbitzurik ezarri, eta hain zuzen ere, objekzioak horixe saihestu nahi du. Hala ere, fenomenoa oso polemikoa izan zen derrigorrezko zerbitzu militarra eta kontzientzia-objekzioa aldi berean indarrean egon ziren bitartean, gizarte-gatazka asko planteatu ziren eta, beraz, horren inguruan gogoeta egitea merezi du. Panorama hori goitik behera aldatu zen 2001. urtearen amaieratik aurrera. Orduan, derrigorrezko zerbitzu militarra kendu eta Indar Armatu profesionalen sistema ezarri zen. Indar Armatuetako Pertsonalaren Araubideari buruzko maiatzaren 18ko 17/1999 Legearen 13. xedapen 311

Konstituzio zuzenbidearen.indd 311

12/11/07 11:49:51

gehigarrian ezarri zen derrigorrezko zerbitzu militarra 2002ko abenduaren 31tik aurrera eten egingo zela, baina derrigorrezko zerbitzu militarra eteteko data 2001eko abenduaren 31ra aurreratu zuen Gobernuak martxoaren 9ko 247/2001 Errege Dekretuaren bidez, Legearen 18. xedapen gehigarrian emandako gaikuntza zela bide. Derrigorrezko zerbitzu militarra eta, beraz, kontzientzia-objektoreen ordezko gizarte-zerbitzua kentzean, maiatzaren 22ko 3/2002 Lege Organikoa aldarrikatu zen. Lege horrek Zigor Kodea zein Zigor Kode Militarra aldatu zituen. Zigor Kodean ordezko gizarte-zerbitzua eta derrigorrezko zerbitzu militarra egiteko eginbeharren aurkako delituak edukirik gabe geratu ziren, horiek egitea ezinezkoa baitzen. Zigor Kode Militarrari dagokionez, artikulu bat kendu eta desertzio-delituari zegokiona aldatu egin zen, eta militar profesionalei eta Defentsa Ministerioko unitate, zentro eta organismoetako erreserbistei soilik aplikatu zitzaien. Horrez gain, Legearen xedapen iragankor bakarrak eraldaketa horri atzeraeragineko ondoreak ezarri zizkion. Modu horretan, epaitegi eta auzitegi eskudunek, eraldaketa indarrean sartu eta sei hileko epean, ofizioz edo alderdi batek eskatuta eta aurretik Fiskaltzari entzunda, osorik bete gabeko kondena-epaiak berrikusi zituzten, Lege Organiko hori dela bide aurrerantzean ez baitziren delitu. Bestalde, ofizioz ezeztatu ziren, epaia eman zuen epaileak edo auzitegiak aurretik txostena eginda, delitu horietatik eratorritako zigor-aurrekariak, baita osorik betetako epaien kasuan ere. Modu berean, egitate horiengatik abiatu eta artean epai irmorik ez zuten zigor-prozedurak ofizioz largetsi eta artxibatu ziren, eta gainerako kasuetan, indultu partikularretara jo zen. Horrela, zerbitzu militarra edo ordezko gizarte-zerbitzua ez egiteagatik kondenatutako pertsona batzuen egoera zaila, hau da, «intsumiso» izenekoen arazoa, konpondu zen. Derrigorrezko zerbitzu militarra kendu ondoren, kontzientzia-objekzioaren eta «intsumisio» izenekoaren inguruko arazoa praktikan desagertu egin da, baina ez da ahaztu behar gatazka armaturen baten edo gerra-arriskuaren ondorioz herritarren mobilizazioa gertatuko balitz, seguruenik kontzientzia-objekzioaren inguruko arazo guztia berriz planteatuko litzatekeela (eta, ziurrenik, baita «intsumisioarekin» lotutako arazo guztiak ere); izan ere, kontzientzia-objekzioak arma-zerbitzu guztietatik eta mobilizazioaren kasuan soldadutzara deitzetik salbuetsita egotearen eskubidea jasotzen du, baina badirudi argi dagoela inguruabar berezi horietan legegileak kontzientzia-objektoreari ordezko gizarte-zerbitzua ezarri ahal diola, derrigorrezko zerbitzu militarra zegoenean egin zuen moduan. Zerbitzu militarraz gain, EKren 30. artikulura beste eginbehar batzuk bildu dira: EKren 30.3 artikuluaren arabera, zerbitzu zibila ezarri ahal izango da interes orokorreko helburuak betetzeko, eta lehen ikusi312

Konstituzio zuzenbidearen.indd 312

12/11/07 11:49:51

tako arrazoiak direla bide, Legearen arabera soilik ezar zitekeen, konstituziogileak lege-erreserbaren esanbidezko aipamenik egiten ez duen arren. Baina aipamen hori EKren 30.4 artikuluan egin da, hurrengo hau ezarri baita: «Legearen bidez arautu ahal izango dira herritarren eginbeharrak, arrisku larrietan, hondamendi-kasuetan edo lazeria publikoetan». Hori Babes Zibilaren urtarrilaren 21eko 2/1985 Legearen bidez egin da. Badirudi EKren 30. artikuluaren bi paragrafoetara bildutako zerbitzuen arteko desberdintasuna hurrengo hau dela: EKren 30.3 artikuluak aipatutako zerbitzu zibilak izaera erregular edo aldizkakoa izango luke (derrigorrezko zerbitzu militarrak eta ordezko gizarte-zerbitzuak ere izaera hori zuten), eta EKren 30.4 artikuluan aipatutako zerbitzua aldi baterakoa izango litzateke, hori justifikatzen duten inguruabar partikularrek irauten duten bitartean. 2.3. Tributu-eginbeharrak Konstituzioaren lehenengo tituluko bigarren kapituluaren bigarren atalean zehatzago araututa dagoen beste konstituzio-eginbehar bat «guztiok» gastu publikoei eusten laguntzeko dugun eginbeharra da, EKren 31. artikuluan jasotakoaren arabera. Eginbehar hori betebehar zehatzetan islatzen da, eta betebehar horiek Legeak ezarri behar ditu beti, EKren 31.1 eta 133. artikuluetan ezarritakoaren arabera (Pertsona Fisikoen Errentaren, Ondarearen, Sozietateen, eta abarren gaineko zergak arautzen dituztenekin gertatzen den bezala). Edozelan ere, Lege horiek konstituziogileak EKren 31.1 artikuluan ezarritako oinarrizko osagai batzuk errespetatu behar dituzte. Printzipioz, Espainian jarduera ekonomikoak egiten dituzten pertsona fisiko edo juridiko guztiak tributu-betebeharren subjektu pasiboak dira, naziotasun espainiarra izan zein ez. Konstituzioan «guztiak» hitza erabili da, bereizketarik egin gabe. Atzerritarrek eta ez-egoiliarrek ere Espainian zergak ordaintzeko betebeharra izan dezakete, bai zuzeneko zergak (Ezegoiliarren Errentaren gaineko Zerga), bai zeharkakoak (Balio Erantsiaren gaineko Zerga, zerga bereziak, etab.). Egia esan, pertsona horien zergapetzea legeetan eta Espainiak arlo horien inguruan sinatutako nazioarteko tratatuetan (zergapetze bikoitza, etab. saihesteko) jasotako arauketa zehatzaren araberakoa izango da. Tributu-betebeharren subjektu pasiboak deskribatu ondoren, Konstituzioan tributu-legeriak kasu guztietan errespetatu behar dituen oinarrizko osagai batzuk aipatzen dira: modu horretan, guztiek gastu publikoei eusten lagunduko dutela ezarri da, nork bere ekonomia-ahalbidearen arabera; horretarako, tributu-sistema zuzena ezarriko da, berdintasun- eta 313

Konstituzio zuzenbidearen.indd 313

12/11/07 11:49:51

progresibitate-printzipioetan oinarriturik, eta sistema hori ez da inoiz konfiskagarria izango. Ekonomia-ahalbidearen araberako irizpidea zergapekoen gaitasun pertsonalari lotuta ulertu behar da (uztailaren 20ko 27/1991 KAE, abenduaren 11ko 221/1992 KAE, otsailaren 17ko 46/2000 KAE, uztailaren 19ko 194/2000 KAE), eta konstituzio-ereduak familiaunitate bateko kideen errentak metatzea baztertzen ez duen arren, eragotzi egiten du metatze horren eraginez familia-unitate horretako kideek modu independentean ordaindu beharko luketen kopurua baino handiagoa eman behar izatea (azaroaren 10eko 209/1988 KAE eta otsailaren 20ko 45/1989 KAE). Bi epai ospetsu horietan, Konstituzio Auzitegiak babesa eman zion Pertsona Fisikoen Errentaren gaineko orduko Zergaarautegiaren arabera zergak elkarrekin ordaindu behar zituen bikote bati —modu horretan, bien errentak batu egiten ziren, eta ordaindu beharreko kopurua askoz handiagoa zen—; hori bereizkeriaz jokatzea zen ezkondu gabe elkarrekin bizi ziren bikoteekin alderatuz («egitezko bikote» izenekoak), horietan kide bakoitzak zergak banaka ordaintzen baitzituen (eta errentak batzen ez zirenez, bakoitzak ordaindu beharreko kopurua askoz txikiagoa zen). Izatez, babesa ematean, Konstituzio Auzitegiak konstituzio-aurkakotasun arazoa planteatu zion bere buruari, KALOren 55.2 artikuluan ezarritako bideari jarraituz; izan ere, Pertsona Fisikoen Errentaren gaineko Zergaren orduko arauketaren eduki batzuk bereizkeriazkoak zirenez, Konstituzioaren aurkakoak zirela adierazi eta deuseztatu egin zituen. Berdintasun-printzipioaz (apirilaren 25eko 96/2002 KAE) eta bereizkeriarik ezaren printzipioaz (uztailaren 22ko 134/1996 KAE) gain, konstituziogileak progresibitate-printzipioa ezarri zuen justizia materialeko xede moduan (hau da, gehiago dutenek gehiago ordaindu behar dute), baina muga batekin: progresibitatea ez da muturrera eraman behar, sistema konfiskatzaile bihur ez dadin. «Konfiskatzaile» hitzarekin zer ulertu behar den zehazterakoan, nahiz eta Konstituzio Auzitegiak esan printzipio horrek aberastasun-oinarria ez agortzera, subjektu pasiboari errentak eta jabetzak ez kentzera, etab. behartzen duela, ez du beste ezer zehaztu, eta ez du esan zein zerga mota eta zer baldintza diren sistema konfiskatzailearen oinarri. Horren bidez, progresiboa non amaitu eta konfiskatzailea non hasten den zehatz mugatzeko zailtasuna aipatzen da, eta, beraz, progresibitatearen muga irekita utzi da. Praktikan, Espainiako tributu-legeriak une jakin batean izan zituen mugak onargarriak eta ez-konfiskatzaileak zirela ezarri du —esaterako, zerga-oinarriaren %46ko gehieneko tasa Pertsona Fisikoen Errentaren gaineko Zergaren kuota osorako, eta %70ekoa, zerga horren kuota osorako, Ondarearen gaineko Zergarenarekin batera, autonomia-erkidegoetako legeek ezar ditzaketen errekarguak ahaztu gabe— (uztailaren 20ko 27/1981 KAE eta 314

Konstituzio zuzenbidearen.indd 314

12/11/07 11:49:51

urriaren 4ko 150/1990 KAE). Muga horiek gaur egun indarrean daudenak gainditzen dituzte. Tributu-betebeharrak aztertzean, azken arazo bat planteatu ohi da, hots, lege fiskalen atzeraeragineko aplikazioa. Kasu horretan, Konstituzio Auzitegiak hasiera-hasieratik onartu du, baina atzera-eragin horri ezarri ahal zaizkion mugak azpimarratu ditu, guztiak konstituzio-printzipio batzuen aplikaziotik eratorritakoak, esaterako ekonomia-ahalbidea, segurtasun juridikoa edo nahierakeriaren debekua (KAE hauek: otsailaren 4ko 6/1983, uztailaren 16ko 126/1987, urriaren 4ko 150/1990, azaroaren 19ko 197/1992, uztailaren 22ko 134/1996, urriaren 31ko 173/1996, urriaren 28ko 182/1997, azaroaren 15eko 273/2000). Amaitzeko, EKren 30. artikuluak eginbehar pertsonalekin egiten duen bezala, EKren 31.3 artikuluak ezarri du legearen arabera soilik ezarri ahal izango direla izaera publikoko prestazio pertsonal edo ondare-prestazioak; edukia legelariarentzat irekita utzi da berriro ere (adibidez, lege honetan arautu ditu: uztailaren 13ko 25/1998 Legea, Estatuko eta Tokiko Tasen Legezko Araubidea Aldatu eta Izaera Publikoko Ondare Prestazioak Berrantolatzekoa, eta horren geroko aldaketak). 2.4. Beste konstituzio-eginbehar batzuk Baina atal honen hasieran ikusi dugun bezala, Konstituzioaren lehenengo tituluko II. kapituluaren bigarren atalaren barruan, 30. eta 31. artikuluetan, zehatz arautzen diren konstituzio-eginbeharrez gain, testuan beste eginbehar batzuk ere aipatzen dira, atal horretatik kanpo, besteak beste: espainiarrek gaztelania jakiteko duten eginbeharra, «Espainiako estatuaren hizkuntza ofiziala» baita. Baina hori ez da eginbeharra soilik —jakiteko eginbeharra— (EKren 3.1 artikuluaren arabera, jakiteko eginbeharra gaztelaniaren ingurukoa baino ez da, eta ez autonomia-erkidego batzuetan koofizialak diren gainerako hizkuntzen ingurukoa; hori ez da bereizkeriazkoa Konstituzio Auzitegiaren arabera —ekainaren 26ko 82/1986 KAE—), eskubidea ere bada —erabiltzeko eskubidea—; oinarrizko hezkuntza jasotzeko eginbeharra (27.4 art.), lan egiteko eskubide-eginbeharra (35.1 art.), gurasoek seme-alabei laguntza emateko duten eginbeharra (39.3 art.), guztiek osasunaren inguruan dituzten eskubideak-eginbeharrak (43.2 art.), gizabanakoaren garapenerako egoki den ingurumena izateko eskubidea eta hori zaintzeko guztion eginbeharra (45. art.), Ganberetan azaltzeko eginbeharra, haiek hala eskatuz gero (76.2 art.), eta epaile eta auzitegien epai eta bestelako ebazpen irmoak betetzeko eta prozesuan zehar eta ebatzirikoa betearaztean, haiek laguntza eskatzen badute, laguntza hori emateko eginbeharra (118. art.). 315

Konstituzio zuzenbidearen.indd 315

20/11/07 16:49:28

3. Bibliografia Konstituziora bildutako eskubideen kontzeptua, izaera eta arauketa. BASTIDA FREIJEDO, F. J. Teoría general de los derechos fundamentales en la Constitución Española de 1978. Madril: Tecnos, 2004. DÍEZ PICAZO, L. M.ª. Sistema de derechos fundamentales. Madril: Civitas, 2003. FERRERES COMELLA, V. / BIGLINO CAMPOS, P. / CARRILLO, M. Derechos, deberes y principios en el nuevo Estatuto de Autonomía de Cataluña. Madril: Centro de Estudios Políticos y Constitucionales, 2006. FREIXES SANJUÁN, T. Constitución y derechos fundamentales. Bartzelona: PPU, 1992. I. liburukia («Estructura jurídica y función constitucional»). JIMÉNEZ CAMPO, J. Derechos fundamentales, concepto y garantías. Madril: Trotta, 1999. OTTO PARDO, I. de / MARTÍN-RETORTILLO BAQUER, L. / MARTÍN-RETORTILLO BAQUER, S. Derechos fundamentales y Constitución. Madril: Civitas, 1988. PECES-BARBA, G. / ASÍS ROIG, R. de / LLAMAS CASCÓN, A. Curso de Derechos Fundamentales. Madril: EUDEMA, 1991, I. bol. («Teoría General»). PECES-BARBA, G. / ASÍS ROIG, R. de/ BARRANCO AVILÉS, M.ª C. Lecciones de Derechos fundamentales. Madril: Dykinson, 2004. PÉREZ LUÑO, A. E. Los derechos fundamentales. 7. argit. Madril: Tecnos, 1998. PÉREZ LUÑO, A. E. Derechos humanos, Estado de derecho y Constitución. 9. argit. Madril: Tecnos, 2005. PRIETO SANCHÍS, L. Estudios sobre derechos fundamentales. Madril: Debate, 1990. RUBIO LLORENTE, F. Derechos fundamentales y principios constitucionales (doctrina jurisprudencial). Bartzelona: Ariel, 1995. TORRES DEL MORAL, A. «Fundamento del sistema constitucional de los derechos» in TRUJILLO, G. / GONZÁLEZ-TREVIJANO SÁNCHEZ, P. J. / AGUIAR DE LUQUE, L. La experiencia constitucional (1978-2000). Madril: Centro de Estudios Políticos y Constitucionales, 2000. TORRES DEL MORAL, A. «Naturaleza de los derechos constitucionales», in BALAGUER CALLEJÓN, F. (koord.). Derecho Constitucional y Cultura: estudios en homenaje a Peter Häberle. Madril: Tecnos, 2004.

Eskubideen eragingarritasuna BILBAO UBILLOS, J. M.ª. La eficacia de los derechos fundamentales frente a particulares; análisis de la jurisprudencia del Tribunal Constitucional. Madril: Centro de Estudios Constitucionales, 1997. GALLEGO ANABITARTE, A. Derechos fundamentales y garantías institucionales: análisis doctrinal y jurisprudencial. Madril: Civitas, 1994. GARCÍA TORRES, J. / JIMÉNEZ BLANCO, A. Derechos fundamentales y relaciones entre particulares: la Drittwirkung en la jurisprudencia del Tribunal Constitucional. Madril: Civitas, 1986. 316

Konstituzio zuzenbidearen.indd 316

20/11/07 16:49:28

GARCÍA TORRES, J. «Reflexiones sobre la eficacia vinculante de los derechos fundamentales», Poder Judicial. 1988, 10. zk. HÄBERLE, P. / FERNÁNDEZ SEGADO, F./ BRAGE CAMAZANO, J. La garantía del contenido esencial de los derechos fundamentales en la Ley Fundamental de Bonn. Madril: Dykinson, 2003. LÓPEZ PINA, A. (koord.), La garantía constitucional de los derechos fundamentales. Alemania, España, Francia e Italia. Madril: Civitas, 1991. LORENZO MARTÍNEZ-ARMAS, M. Análisis del contenido esencial de los derechos fundamentales enunciados en el art. 53.1 de la Constitución española. Granada: Comares, 1996. MARTÍNEZ-PUJALTE, A.L. / OLLERO TASSARA, A. La garantía del contenido esencial de los derechos fundamentales. Madril: Centro de Estudios Políticos y Constitucionales, 1997. PAREJO ALFONSO, L. «El contenido esencial de los derechos fundamentales en la jurisprudencia constitucional. A propósito de la STC de 8 de abril de 1981». Revista Española de Derecho Constitucional. 1981, 3. zk. VILLASEÑOR GOYZUELA, C.A. Contenido esencial de los derechos fundamentales y jurisprudencia del Tribunal Constitucional español. Madril: Servicio de Publicaciones de la Facultad de Derecho de la Universidad Complutense, 2004.

Titulartasuna eta egikaritza-baldintzak ADAM MUÑOZ, M.ª D. eta BLÁZQUEZ RODRÍGUEZ, I. Nacionalidad, extranjería y ciudadanía de la Unión Europea. Madril: Colex, 2005. AJA, E. / APARICIO, M. La nueva regulación de la inmigración en España. Valentzia: Tirant lo Blanch, 2000. ARANGÜENA FANEGO, M.ª del C. Cooperación judicial penal en la Unión Europea: la orden europea de detención y entrega. Valladolid: Lex Nova, 2005. ARROYO ZAPATERO, L. / NIETO MARTÍN, A. La orden de detención y entrega europea. Cuenca: Ediciones Universidad de Castilla-La Mancha, 2006. ASENSI SABATER, J. / ALEMÁN CANO, J. Comentarios a la Ley de Extranjería. Zaragoza: Fundación Alternativas /Edijus, 2001. ASOCIACIÓN DE LETRADOS DEL TRIBUNAL CONSTITUCIONAL. Actas de las IX Jornadas de la Asociación de Letrados del Tribunal Constitucional: extranjería e inmigración. Madril: Centro de Estudios Políticos y Constitucionales, 2004. BELLIDO PENADES, R. La extradición en derecho español (normativa interna y convencional: Consejo de Europa y Unión Europea). Madril: Civitas, 2001. BIGLINO CAMPOS, P. (koord.). Ciudadanía y Extranjería: derecho nacional y derecho comparado. Madril: Mc Graw Hill, 1998. BORRAJO, I. «El status constitucional de los extranjeros». In MARTÍN-RETORTILLO BAQUER, S. (koord.). Estudios sobre la Constitución Española. Homenaje al profesor Eduardo García de Enterría. Madril: Civitas, 1991, II. bol. CALAZA LÓPEZ, M. S. El procedimiento europeo de detención y entrega. Madril: Iustel, 2005. 317

Konstituzio zuzenbidearen.indd 317

12/11/07 11:49:52

CUERDA RIEZU, A. De la extradición a la euro-orden de detención y entrega: con un análisis de la jurisprudencia del Tribunal Constitucional español. Madril: Centro de Estudios Ramón Areces, 2003. DÍEZ RIAZA, S. / GISBERT, M. La orden europea de detención y entrega. Madril: Civitas, 2005. ESPINAR VICENTE, J. M.ª. Comentarios a la nueva Ley de Extranjería. Alcalá de Henares: Universidad de Alcalá de Henares, 2001. GARCÍA MACHO, R. «El derecho de asilo y del refugiado en la Constitución Española». In MARTÍN-RETORTILLO BAQUER, S. (koord.). Estudios sobre la Constitución Española. Homenaje al profesor Eduardo García de Enterría. Madril: Civitas, 1991, II. bol. MARIÑO MENÉNDEZ, F. M. Derecho de extranjería, asilo y refugio. Madril: Instituto Nacional de Servicios Sociales, 1996. PÉREZ SOLA, N. La regulación del derecho de asilo y refugio en España. Jaén: Universidad de Jaén, 1997. ROVIRA VIÑAS, A. Extradición y derechos fundamentales (comentarios al art. 13.3 de la Constitución). Madril: Civitas, 2005. SAGARRA I TRÍAS, E. Los derechos fundamentales y las libertades públicas de los extranjeros en España. Bartzelona: Bosch, 1991. SANTOLAYA MACHETTI, P. El derecho de asilo en la Constitución española. Valladolid: Lex Nova, 2002. SANTOLAYA MACHETTI, P. et. al. Comentarios a la nueva Ley de Extranjería. Valladolid: Lex Nova, 2002. VIDAL FUEYO, M.ª C. eta FERNÁNDEZ-MIRANDA, A. Constitución y extranjería: los derechos fundamentales de los extranjeros en España. Madril: Centro de Estudios Políticos y Constitucionales, 2002.

Eskubideen interpretazioa eta mugak AGUIAR DE LUQUE, L. «Dogmática y teoría jurídica de los derechos fundamentales en la interpretación del Tribunal Constitucional». Revista de Derecho Político. 1983, 18-19 zk. BARTOLOMÉ CENZANO, J. C. de. El orden público como límite al ejercicio de los derechos y libertades. Madril: Centro de Estudios Políticos y Constitucionales, 2002. MUÑOZ ARNAU, J. A. Los límites de los derechos fundamentales en las relaciones entre particulares. Iruña: Aranzadi, 1999. NARANJO DE LA CRUZ, R. Los límites de los derechos fundamentales en las relaciones entre particulares. Madril: Centro de Estudios Constitucionales, 2000. SAIZ ARNAIZ, A. La apertura constitucional al Derecho Internacional y Europeo de los derechos humanos. El artículo 10.2 de la Constitución Española. Madril: Consejo General del Poder Judicial, 1999. VENEGAS GRAU, M. Derechos fundamentales y derecho privado: los derechos fundamentales en las relaciones entre particulares y el principio de autonomía privada. Madril: Marcial Pons, 2004. 318

Konstituzio zuzenbidearen.indd 318

12/11/07 11:49:52

ZZ.AA. La eficadia de los derechos fundamentales en las relaciones particulares en la jurisprudencia del Tribunal Constitucional. Madril: Centro de Estudios Constitucionales, 1997.

Konstituzio-eginbeharrak BARCELÓ I SERRAMALERA, M. / CARRERAS, F. de. Derechos y deberes constitucionales en el Estado autonómico : un análisis sobre la relación entre la organización territorial del estado y la regulación de los derechos y deberes constitucionales. Bartzelona / Madril: Institut d’Estudis Autonòmics / Civitas, 1991. CÁMARA VILLAR, G. La objeción de conciencia al servicio militar. Madril: Civitas, 1991. ESCOBAR ROCA, G. La objeción de conciencia en la Constitución española. Madril: Centro de Estudios Constitucionales, 1993. GARCÍA DORADO, F. / PÉREZ DE AYALA, J. L. Prohibición constitucional de confiscatoriedad y deber de tributación. Madril: Dykinson, 2002. OLIVER ARAUJO, J. La objeción de conciencia al servicio militar. Madril: Civitas, 1993. PAUNER CHULVI, C. / LÓPEZ GUERRA, L. El deber constitucional de contribuir al sostenimiento de los gastos públicos. Madril: Centro de Estudios Políticos y Constitucionales, 2001. UGARTEMENDÍA ECEIZABARRENA, J. I. La desobediencia civil en el Estado Constitucional Democrático. Madril: Marcial Pons, 1998. VARELA DÍAZ, S. «La idea de deber constitucional». Revista Española de Derecho Constitucional. 1982, 4. zk. VIDAL MARÍN, T. Un estudio constitucional sobre el deber de contribuir y los principios que lo informan: el art. 31.1. CE. Valentzia: Tirant lo Blanch, 2003.

319

Konstituzio zuzenbidearen.indd 319

20/11/07 16:49:29

Konstituzio zuzenbidearen.indd 320

12/11/07 11:49:52

12. ikasgaia

Berdintasun klausula orokorra

1. Kontzeptua eta izaera juridikoa Espainiako Konstituzioaren 14. artikuluan berdintasun-klausula orokorra jaso da, hurrengoa ezarri baita: «Espainiarrak legearen arabera berdinak dira, eta ezin da inolako bereizkeriarik egin, jaiotza, arraza, sexu, erlijio, iritzi nahiz bestelako inguruabar edo egoera pertsonal zein sozialak aintzat hartuta». Artikulu hori I. tituluaren bigarren kapituluko —«Eskubideak eta askatasunak» izenekoa— lehenengoa da, eta modu horretan, konstituziogileak zer-nolako garrantzia eman nahi izan zion ikus daiteke. Berdintasuna, askatasunarekin batera, iraultzaile liberalen funtsezko aldarrikapenetako bat izan zen, Frantziako Iraultzako esapide entzutetsuan ikus dezakegunez: «askatasuna, berdintasuna eta anaitasuna». Baina iraultzaile horiek aldarrikatzen zuten berdintasuna formala zen (herritar guztiek legearen aurrean berdinak izatea, gizarte-klase batzuek Antzinako Erregimenean izandako pribilegioen aurrez aurre; lehen, legeak eta horiek aplikatzen zituzten auzitegiak desberdinak ziren araua jaso behar zuenaren egoera pertsonalaren arabera), eta ez berdintasun materiala (ez zen aldarrikatzen guztiak berdinak izatea ekonomia-, gizarte-, kultura-egoerari eta abarri begira). Berdintasun kontzeptua, hasieran «formala» baino ez zena (berdintasuna «legearen aurrean»), garatu egin da eta berdintasun «materiala» da orain (berdintasuna «legean»); izan ere, gizabanakoen eta taldeen benetako egoerak ez dira berdinak eta, horren eraginez, konstituzio askok berdintasun hori benetakoa eta eragingarria izatea ezarri diete botere publikoei. Espainiako Konstituzioaren kasuan, berdintasuna hiru ikuspuntutatik jaso da: antolamendu juridikoaren balio nagusi bezala (1.1 art.) —otsailaren 18ko 8/1983 KAE eta azaroaren 14ko 216/1991 KAE—; es321

Konstituzio zuzenbidearen.indd 321

5/12/07 11:44:15

kubide moduan, berdintasuna legearen aurrean, legean eta legearen aplikazioan (14. art.); eta botere publikoei egindako eskakizun moduan, horiei baitagokie inguruabar zehatzak sustatzea gizabanakoaren eta berak osatzen dituen taldeen askatasuna eta berdintasuna benetakoak eta eragingarriak izan daitezen, eta oztopoak kentzea, oztopo horiek haien osotasuna eragotzi edo zailtzen badute (9.2 art.) —urtarrilaren 31ko 19/1989 KAE eta azaroaren 14ko 216/1991 KAE—, muga bakar batekin: botere publikoen nahierakeriaren gaineko debekua (9.3 art.). Konstituzio Auzitegiak esan duen moduan (uztailaren 14ko 49/1982 KAE), EKren 14. artikuluan hiru gauza desberdin ezarri dira: a) tratu berdina jasotzeko eskubide subjektiboa. Eskubide hori auzitegi arruntetan eta Konstituzio Auzitegian eska daiteke, babes-errekurtsoa onartzen baitu, EKren 53.2 artikuluan ezarritakoaren arabera. Ildo horretatik, gogoan izan behar da babes-errekurtso askoren oinarri juridikoa eskubide hori ustez urratzea dela, baina egia esan behar bada, askotan, benetako urratzea ez dagokio artikulu horretan jasotako eskubideari, konstituzio-babesa onartzen ez duten beste eskubide batzuei baino. Baina EKren 14. artikulu honetakoa «lotura-eskubidea» denez, Konstituzio Auzitegira iristen ahalegintzeko erabilienetakoa da (beste horrenbeste gertatzen da benetako babes judiziala lortzeko eskubidearekin, EKren 24. artikuluan jasotakoa). Hain zuzen ere, eskubide hori ez da eskubide autonomoa, lotura-eskubidea edo eskubide lotua baino (abuztuaren 5eko 76/1983 KAE), hau da, berdintasun-eskubidea lotura juridiko zehatz baten barruan urratzen da, eta beste eskubide bat urratzea dakar, ez baita eskubide bera abstraktuan urratzen, beste eskubide batzuk arautzean, aplikatzean, egikaritzean, etab. baino. Horregatik kokatu da berdintasuna II. kapituluaren goiburuan, eskubide zehatzak aitortu eta bermatzen dituzten bi atalen aurretik, baina zehazki horietako batean ere sartu gabe. Beste horrenbeste gertatzen da Giza Eskubideen Europako Hitzarmenaren 14. artikuluarekin, hain zuzen ere, bereizketa oro debekatzen duen horrekin. GEEAk esan duen moduan, manu hori ezin da modu independentean hartu, hitzarmeneko eta horren garapen-protokoloetako gainerako xedapenen osagarria baita. Gizabanakoak eta taldeak eskubide eta askatasunez gozatzerakoan egindako bereizkeria guztietatik babesten ditu (GEEAE hauek: 1968ko uztailaren 23koa —belgikarren kasu linguistikoa—, 1975eko urriaren 27koa —Belgikako Poliziaren Sindikatu Nazionalaren kasua—, 1978ko martxoaren 13koa —Marks kasua—, 1981eko urriaren 22koa —Dudgeon kasua—, 1983ko urriaren 29koa —Van der Mussele kasua—). Ikusi berri dugunez, esangura berean, Espainiako Konstituzio Auzitegiak ulerkera hori jaso du, hurrengo hau esan baitu Konstituzioaren 14. artikuluan aitortutako berdintasunaren inguruan: «ez da es322

Konstituzio zuzenbidearen.indd 322

12/11/07 11:49:53

kubide subjektibo autonomoa, berez existitzen dena, horren edukia lotura juridiko zehatzen arabera ezartzen baita betiÂť (aipatutako abuztuaren 5eko 76/1983 KAE eta azaroaren 22ko 103/1983 KAE, etab.). b) Konstituzioak botere publikoei ezarritako betebeharra. Botere publikoek berdin hartu behar dituzte egitezko egoera berean dauden guztiak, eta hori estu-estutik lotuta dago EKren 9.3 artikuluko nahierakeriaren gaineko debekuarekin; izan ere, botere publikoek herritarrak ezin dituzte erabili nahi duten moduan, ezta modu desberdinean ere sexuaren, arrazaren, erlijioaren, eta abarren arabera. c) botere publikoen jardueraren muga, horiek jardute-esparrua baitute eta horren mugak ezin baitituzte gainditu. Mugak Konstituzioan ezarritako eskubideek osatzen dituzte. Orain, definitu berri dugun eskubidearen hiru dimentsio klasikoak aztertu behar ditugu: Legearen aurrean (Legea bat bera da herritar guztientzat, herritarrek ez dute pribilegiorik, guztiek egoera bera dute Legearen aurrean), Legean (araua ematen duen organoak egoera berean daudenak berdin tratatzen dituen arauketa ezarri behar du), eta Legearen aplikazioan (Administrazioak, epaileek eta auzitegiek, araua aplikatzerakoan, ezin diete tratu desberdina eman egoera berean daudenei). 2. Berdintasuna Legearen aurrean Berdintasunaren lehen dimentsioa Legearen aurreko berdintasuna da, hau da, berdintasun formala deitzen dena: Legea bat bera da herritar guztientzat (ezin da estamentu pribilegiodunik egon gizarte demokratiko batean) eta, beraz, Legeak guztiak berdin hartu behar ditu. Printzipioz, horrek esan nahi du Legeak unibertsala izan behar duela (horren baliozkotasunak herritar guztiak ukitzen ditu), orokorra eta abstraktua (guztientzat egin behar da, ez herritarren talde batentzat) eta iraunkorra (edo horren bokazioa izatea, hau da, etorkizunera proiektatu behar du, ez da egoera zehatzetarako eman behar, horietatik kanpo agortuta gera dadin). Funtsean, horrek guztiak lege partikularrak edo bereziak baztertuko lituzke (kasu bakarrean aplikatzeko modukoak). Horrenbestez, arau orokor moduan, berdintasun formalak eskatzen du arau guztiak orokorrak, abstraktuak, unibertsalak eta iraunkorrak izatea. Zernahi gisaz, inguruabar jakin batzuetan salbuespenak egin daitezke, Konstituzio Auzitegiak onartu duen moduan (abenduaren 9ko 166/1986 KAE). Bestela esanda: salbuespen moduan, lege partikularrak egin daitezke. Hori bi kasu desberdinetan onargarria da: a) arauak berehala eta zuzenean egitateetan gertatzen den desberdintasuna islatzen duenean eta, on323

Konstituzio zuzenbidearen.indd 323

12/11/07 11:49:53

dorioz, kasu horretarako arauketa berezia eskaintzen duenean —gogoan izan dezagun, adibidez, gertaera baten ondorioei berehala aurre egiteko bakar-bakarrik ematen den lege-dekretua, besteak beste, hondamendi ekologiko baten ondorioei aurre egiteko—, eta b) arauak berak sortzen duenean arauketa zehatza jasoko duen kategoria desberdina, arauketa partikularra Konstituzioaren arabera onargarri egiten duten egitezko inguruabarrak kontuan hartuta (adibidez, gutxietsita dagoen kolektibo bati mesede egiteko). Azken buruan, arau bereziak izaera bereko egoera bati erantzun behar dio, eta arrazoizko eta proportziozko neurri bat izan behar da egitezko kasuari dagokionez. 3. Berdintasuna Legean 3.1. Berdintasun materiala Berdintasunaren bigarren dimentsioa berdintasuna Legean da, arauak herritar guztiak berdin ukitzeaz gain, guztiak berdin tratatu behar baititu. Bada, zalantzarik gabe, herritar eta gizarte-kolektibo batzuk Legearen aurrean berdinak izan daitezke, baina eguneroko errealitatean ez dira berdinak, hau da, desberdintasun-egoeran daude. Horregatik, EKren 9.2 artikuluaren arabera, botere publikoei dagokie inguruabar zehatzak sustatzea, gizabanakoaren eta berak osatzen dituen taldeen askatasuna eta berdintasuna benetakoak eta eragingarriak izan daitezen, eta horrek argi esan nahi du konstituziogileak berak aitortzen duela errealitatean ez dela horrelakorik gertatzen, hala izango balitz, ez bailuke beharrizan hori ezarriko. Horrek esan nahi du botere publikoei eskatu ahal zaiela EKren 14. artikuluko berdintasun formala errespetatzeaz gain, EKren 9.2 artikuluak aipatutako berdintasun material edo benetakoa sustatu behar dutela (uztailaren 20ko 27/1981 KAE) eta, beraz, horri jarritako oztopoak gainditzeko jardun zehatzak egin behar dituztela. Azken buruan, botere publikoek askatasuna eta berdintasuna eragingarriak izateko eta gizarte-gatazkak konpontzeko baldintzak eta bide instituzionalak sustatzea lortu nahi da (martxoaren 16ko 6/1981 KAE eta apirilaren 8ko 11/1981 KAE). Horiek horrela, kontraesan baten aurrean gaudela dirudi: batetik, botere publikoei guztiak berdin hartzeko eskatzen zaie, baina bestetik, botere publikoei neurri zehatzak eskatzen zaizkie egoera makurrean daudenak egoera hobean daudenekin alderatuta benetako berdintasun-egoeran egon daitezen. Kontraesana itxurazkoa baino ez da: benetako berdintasunak ez du esan nahi guztiak berdin-berdin hartu behar direnik, horien egoera gorabehera; izan ere, egoera hobean daudenak eta bazterketa-, atzerapenegoeran, etab. daudenak berdin hartuko balira, desberdintasunak denboran 324

Konstituzio zuzenbidearen.indd 324

12/11/07 11:49:53

irautea baino ez genuke lortuko, eta Konstituzioaren xedea guztiz aurkakoa da: desberdintasuna suntsitu nahi da, berdintasuna benetakoa eta eragingarria izan dadin. Egia esan, berdintasunak debekatzen duena ez da tratu desberdin oro, bereizkeriazko tratua baino. Tratu desberdin guztiak ez dira bereizkeriazkoak modu automatikoan, arrazoi objektibo eta arrazoizkoak oinarri dituztenean baino ez. Horren adibide argia tributu-legerian ikus dezakegu, berdintasunaren kontzeptu formala gainditu zuen lehenengoetarikoa izan baitzen. Legeria horrek hartzaileen artean bereizketa egin zuen, bakoitzaren egoera eta ekonomia-ahalbidearen arabera, eta modu desberdinean hartu zituen egoera desberdinean zeudenak, esaterako zergetan gehikortasun-printzipioa aplikatzerakoan, EKren 31.1 artikuluan ezarritakoarekin bat etorriz, Konstituzio Auzitegiak behin eta berriro azpimarratu duen moduan (uztailaren 20ko 27/1981 KAE; otsailaren 20ko 45/1989 KAE; otsailaren 15eko 47/2001 KAE; urriaren 29ko 212/2001 KAE). Modu horretan, legegileak tratu-desberdintasunak sar ditzake nahierakeriazkoak ez direnean, hau da, hartzaile diren gizabanakoen edo taldeen benetako egoera dela-eta justifikatuta daudenean (1994ko uztailaren 18ko GEEAE —Karlheinz Schmidt kasua—, 2002ko otsailaren 26ko GEEAE —Frette kasua—). Azken finean, Konstituzioak bereizkuntza onartzen du (tratu desberdina, gizabanakoen eta taldeen benetako egoeratik eratorritako inguruabar objektibo eta arrazoizkoak oinarri dituena), baina bereizkeria ez (tratu desberdina, gizabanakoen eta taldeen benetako egoeratik eratorritako inguruabar objektibo eta arrazoizkoak oinarri ez dituena, horrela nahierakeriaz jokatuko bailitzateke, eta hori EKren 9.3 artikuluak debekatzen baitu). Hala jaso du Konstituzio Auzitegiaren jurisprudentziak (uztailaren 10eko 23/1981 KAE; otsailaren 26ko 7/1982 KAE; azaroaren 15eko 67/1982 KAE; uztailaren 24ko 83/1984 KAE; maiatzaren 27ko 176/1993 KAE; azaroaren 21eko 308/1994 KAE, eta beste asko). 3.2. Konstituzioak onartzeko moduko bereizkuntza eta bereizkeria Horrenbestez, Konstituzioak onartzeko moduko bereizkuntza eta bereizkeria desberdintzeko giltzarria tratu desberdina justifikatuta dagoen edo ez zehaztea da; izan ere, lehenengo kasuan berdintasuna ez da urratuko, eta bigarrenean bai. Horretarako, doktrinak eta jurisprudentziak (maiatzaren 6ko 158/1993 KAE, apirilaren 26ko 76/1990 KAE, otsailaren 14ko 39/2002 KAE; abenduaren 22ko 253/2004KAE, etab.) betekizun batzuk eskatzen dituzte: a) Egitezko kasuen desberdintasuna: tratu desberdina bereizkuntza onargarria edo bereizkeria debekatua den zehazteko lehenengo betekizu325

Konstituzio zuzenbidearen.indd 325

12/11/07 11:49:53

na da bi kasuetan tratu-desberdintasuna ezartzeko konparatutako egitezko egoerak desberdinak diren edo ez, eta, beraz, tratu desberdina behar duten zehaztea; izan ere, egoera desberdinetan daudenen artean ezin da berdintasun-printzipioa urratu (otsailaren 27ko 26/1987 KAE). Horrek esan nahi du berdintasun-printzipioa urratu dela alegatzen duenak, egoera berean daudenekin alderatuta tratu desberdina izan duela esanez, konparazio-osagai bat gehitu behar duela bereizkeriaz hartu dutela ondorioztatu ahal izateko (otsailaren 1eko 14/1985 KAE; urtarrilaren 13ko 2/1997 KAE). Hona hemen tratu desberdin bat onargarria izateko abiapuntu moduan erabil daitekeen egitezko kasuen bereizkuntzaren adibidea: desgaitasunen bat duten pertsonen egoera desgaitasunik ez duten pertsonen egoerarekin alderatzea. b) Konstituzioaren arabera legitimoa den xedea: tratu-desberdintasun guztiak ez dira onargarriak, Konstituzioaren arabera onargarria eta arrazoizkoa den xedea erdietsi nahi duena soilik da onartzeko modukoa. Horrek ez du esan nahi xedea nahitaez Konstituzioko ongi edo balio batekin identifikatu behar denik edo Konstituzioaren testuan esanbidez jasota egon behar denik. Nahikoa da Konstituzioaren arabera onargarria izatea, hau da, Konstituzioko printzipio eta balioen sistemarekin talka ez egitea. Lehengo adibidean aurrera eginez: desgaitasuna duten pertsonen gizarteintegrazioa sustatzea xede legitimoa da Konstituzioaren arabera. c) Bat-etortzea: Konstituzioaren araberako xede legitimoa erdietsi nahi duen tratu desberdina beti ez da onargarria. Horretarako, bat-etortzearen betekizuna ere eskatzen da, hau da, bitartekoak eta xedeak argi eta garbi egokituta egotea. Bat-etortzearen irizpide hori dela-eta, kontuan hartu behar da egitezko kasuen arteko desberdintasunak tratu juridiko desberdina eragin behar duen kasuan kasuko arauaren ikuspuntutik. Adibidean batetortzea egongo litzateke desgaitasuna duten pertsonen integrazioa errazteko legegileak ezarriko balu Herri Administrazioan plaza jakin batzuk erreserbatuko zaizkiela, baina ez dago bat-etortzerik kolektibo horren gizarte- eta lan-sustapen hobea lortzeko legegileak tratu desberdina ezarriko balu xede horrekin zerikusia ez duen zerbaitetan —adibidez, desgaitasuna duten pertsonek luxuzko artikuluak eskuratu ahal izateko zerga-salbuespena ezartzea—. Konstituzio-jurisprudentziak, GEEAk ezarritakoari jarraituz, argi utzi du betekizun hori kasu zehatz batzuk aztertzean: langileen eta funtzionarioen arteko tratu-desberdintasuna onargarria izan daiteke Gizarte Segurantzaren ondoreetarako, baina ez adierazpen-askatasunari edo botoeskubideari dagokionez (urriaren 5eko 90/1984 KAE); herritarren jokabide ona edo makurra ez da garrantzitsua pentsio desberdinak ematea justifikatzeko (ekainaren 6ko 114/1987 KAE); lan finkoaren eta aldi baterako lanaren arteko desberdintasunak garrantzia du lan-zuzenbiderako alderdi 326

Konstituzio zuzenbidearen.indd 326

12/11/07 11:49:53

batzuei dagokienez, baina ez du garrantzirik lan berdinen kasuan alokairudesberdintasunak ezartzeko (uztailaren 22ko 136/1987 KAE), etab. d) Proportzionaltasuna: hiru faktore horiez gain, laugarren betekizun bat eskatzen da: proportzionaltasuna; izan ere, gerta daiteke arauak egitezko kasu desberdinen aurrean tratamendu desberdina egitea, xede onargarria izatea eta lortu nahi diren xedeei begira bat-etortzearen betekizuna betetzea, baina bereizkeriazkoa izatea neurriz kanpokoa delako, hau da, egitezko inguruabarren eta tratamendu desberdina justifikatzen duen xedearen artean proportzio egokia ez egotea. Lehengo adibideari berriro helduz: Herri Administrazioan desgaitasuna duten pertsonentzat lanpostuak erreserbatzeak ez du justifikatzen lan-eskaintza publikoan desgaitasuna duten pertsonei oposizio askeko lanpostuen edo barne sustapen bidez betetzen diren lanpostuen %95 erreserbatzea, hori erabat neurriz kanpokoa izango litzateke eta. 3.3. Ekintza positiboa Batzuetan, legegileak nahita sartzen du tratu-desberdintasunen bat herritarren gehiengoarekin alderatuta egoera makurrean dauden gizartetaldeen mesedetan, hain zuzen ere, babes-plus hori behar baitute benetako gutxiagotasun-egoera gainditzeko. Mundu anglosaxoian neurri horiei «baiezko ekintzako» neurri esaten zaie, eta gure artean, normalean, «bereizkuntza positiboko» neurri gisa ezagutzen dira. Hala ere, terminologia ez da oso egokia eta horren ordez «ekintza positiboko» neurri esan behar zaie, izen hori baitute Europako Erkidegoko zuzenbidean. Gogoan izan ditzagun, adibidez, emakumezkoak, desgaitasuna duten pertsonak, etab. lan-munduan sartzea sustatzen duten neurriak. Neurri horien barruan, bi kategoria mota bereizi behar dira: lehenengo eta behin, egoera makurrean dagoen talde jakin baten mesedetan jarduera publikoak garatzen dituztenak eta kolektibo horri mesede egiten diotenak, eta modu grafikoan esanda, «inori kalte egiten ez diotenak» (gogoan izan kolektibo hauen mesedetan emandako laguntza, diru-laguntza edo zerga-arinketak). Neurri horiekin batera, harago doazen beste batzuk daude, esaterako kolektibo horietako kideentzat kuota zehatz batzuk erreserbatzen dituztenak, kolektibokoak ez direnak erreserbatutako kuota horietatik kanpo utzita (gogoan izan dezagun lan-eskaintza publikoa, desgaitasuna duten pertsonentzat plaza kopuru jakin bat erreserbatuta duena), edo meritu-berdintasuna dagoenean edo curriculumak parekoak direnean, legegileak lanbide-esparru zehatz batean oso gutxi ordezkatuta dauden kolektiboak nahiago dituenean (adibidez, emakumezkoak). 327

Konstituzio zuzenbidearen.indd 327

12/11/07 11:49:53

Antolamendu juridikoan, bi neurri mota horiek Konstituzioak babesten ditu, betiere, abiapuntuko egoeran kolektibo horiek duten benetako desabantaila-egoera konpentsatzen badute. EKren 14. eta 9.2 artikuluak elkarrekin interpretatuz gero, nabarmena da konstituziogileak ezin duela inolako bereizkeriarik onartu jaiotza, arraza, sexua, erlijioa, iritzia edo bestelako baldintza edo inguruabar pertsonal edo sozialak oinarri hartuta, eta hori guztia dela-eta, botere publikoek askatasuna eta berdintasuna eragingarriak izateko baldintzak sustatu behar dituztela. Egoera makurrean dauden kolektiboei egoera normal edo hobean dauden kolektiboei emandako tratu bera emanez gero, desberdintasuna ez da desagertuko, denboran iraun egingo du, eta hori konstituziogilearen espirituaren guztiz kontrakoa izango litzateke. Hori dela eta, arrazoi osoz, Konstituzio Auzitegiak esan du ez dela bereizkeriazkoa eta Konstituzioak ez duela debekatzen botere publikoek historikoki baztertuta egon diren kolektibo jakin batzuen alde egiten dituzten «mesede egiteko» ekintzak, aldi baterakoak izan arren, tratu berezi mesedegarriago horri esker horiei desberdintasun-egoera leuntzen edo zuzentzen bada (azaroaren 14ko 216/1991 KAE). Konstituzio Auzitegiak esanbidez onartu du, esaterako, ezin direla berdintasun-printzipioaren aurkakotzat jo, tratu mesedegarriagoa ezarri arren, emakumezkoak gizarte-esparruan eta lan-merkatuan tradizioz izan duen egoera makurragoa konpondu nahi duten neurriak (urtarrilaren 30eko 19/1989 KAE), ezta nolabaiteko minusbaliotasuna duten pertsonen integrazioari mesede egiten diotenak ere (urriaren 3ko 269/1994 KAE). Ziurrenik, mota horretako jardun gehienak sexu-bereizkeriari lotuta egin dira, bai zuzeneko bereizkeria izenekoa (pertsona bati antzeko egoeran tratu makurragoa ematen zaionean sexua dela-eta), bai zeharkako bereizkeria (itxuraz neutroa den xedapen, irizpide edo eginera bat dela-eta sexu jakin bateko pertsonak beste sexuko pertsonekin alderatuta egoeran makurragoan daudenean), emakumezkoak arlo jakin batzuetan izandako gutxiespen historikoa dela bide (enpresan, administrazio publikoetan, politikan, etab.). Emakumezkoak gizarte-esparru guztietan sartzeari mesede egiteko, legegileak neurri zehatzak susta ditzake eta, aldi berean, «emakumezkoa babesteko arau teorikoak» suntsitu, dagoeneko gaindituta dauden gizarte-ereduei dagozkienak; izan ere, «ustezko babes-neurri» horiek desabantaila-egoera denboran iraunarazi baino ez dute egiten, gizonezkoekin alderatuta berdintasunaren benetako muga direlako (uztailaren 16ko 128/1987 KAE; abenduaren 14ko 229/1992 KAE; urtarrilaren 14ko 3/1993 KAE eta azaroaren 28ko 317/1994 KAE). Azken buruan, kasu bakoitzean aztertu behar da neurri horien azken xedea gizarte-sektore gutxietsien benetako integrazioari mesede egitea den edo, aitzitik, kolektibo batzuen gutxiespen-jarraibide gaindituak oinarri dituen babesa ematea den, gizabanakoak berdin hartu beharrean. Azken kasu horretan, itxurazko 328

Konstituzio zuzenbidearen.indd 328

12/11/07 11:49:54

babes-neurriak izango lirateke, baina egiatan, bereizkeriazkoak dira: gogoan izan ditzagun, adibidez, emakumezkoei ezkontzerakoan ematen zitzaizkien kalte-ordainak lan egiteari utzi eta modu esklusiboan familiaz arduratzeagatik, dagoeneko gaindituta dauden gizarte-ereduetakoak direnak. Horien arabera, emakumezkoei tratu desberdina ematen zitzaien, baina ez lan-munduan sartzeari mesede egiteko, alderantziz baino, lan-munduan baztertuta eta bereizita egotea denboran iraunarazteko. Bazterketa-egoeran edo benetako bereizkeria-egoeran dauden gizartekolektiboen kasuan, bereizkeria debekatzeko eta taldeok sustatzeko ideia laudagarri horiek nazioarteko zuzenbideko arauetan jaso dira (Emakumezkoen aurkako bereizkeria mota guztiak suntsitzeari buruzko NBEren konbentzioa, 1979koa), Europako Erkidegoko zuzenbidean (Europar Batasuneko Oinarrizko Eskubideen Agiriko 21. eta 23. art., EEETren 141.4 art. eta zuzentarau ugari, esaterako: ekainaren 29ko 2000/43/CE, pertsonen arteko tratu-berdintasunaren aplikazioari buruzkoa, horien jatorriko arraza eta etnia gorabehera; azaroaren 27ko 2000/78/CE, lanean eta okupazioan tratu-berdintasunerako esparru orokorra ezartzeari buruzkoa; irailaren 23ko 2002/73/CE, gizonezkoen eta emakumezkoen artean lan munduan sartzeko, trebakuntzarako eta lanbide-sustapenerako eta lan-baldintzetan berdintasunprintzipioa ezartzen duena; abenduaren 13ko 2004/113/CE, gizonezkoen eta emakumezkoen artean ondasun eta zerbitzuak eskuratzeko eta horiek hornitzeko berdintasun-printzipioa ezartzen duena), baita EEJAren jurisprudentzian ere (EEJAE hauek: 1997ko azaroaren 11koa —Marschall kasua—, 1998ko ekainaren 30ekoa —Mary Brown kasua—, 2000ko martxoaren 28koa —Badeck kasua—; 2000ko uztailaren 6koa —Abrahamsson kasua—; 2002ko martxoaren 19koa —Lommers kasua—; 2004ko maiatzaren 27koa —Elsner-Lakeberg kasua—, etab.). Bestalde, estatuko nahiz autonomia-erkidegoetako barne zuzenbidean, mota horretako arauak aurki ditzakegu gizonezkoen eta emakumezkoen berdintasunaren inguruan, jada aldarrikatuta edo aldarrikatzeko izapideetan dauden lege ugaritan, bai estatuan (Emakumezkoen eta Gizonezkoen Berdintasun Eragingarrirako martxoaren 22ko 3/2007 Lege Organikoa —aurrerantzean BLO—), bai esparru autonomikoan (autonomia-erkidegoetako legeen artean, besteak beste, Emakumezkoen eta Gizonezkoen Berdintasunerako otsailaren 18ko 4/2005 Euskal Legea nabarmendu daiteke). Hain zuzen ere, BLOk Espainiako antolamendura tratu-berdintasunari buruzko Europako Erkidegoko zuzentarauak gehitu ditu, besteak beste, 2202/73/CE Zuzentaraua, Europako Parlamentuarena eta Kontseiluarena, 2002ko irailaren 23koa, otsailaren 9ko 76/207/CE Zuzentaraua, lana lortzeari, trebakuntzari eta lanbide-sustapenari eta lan-baldintzei dagokienez gizonezkoen eta emakumezkoen berdintasun-printzipioaren aplikazioari buruzkoa, eraldatzen duena; eta 2004/113/CE Zuzentaraua, Kontseiluarena, 329

Konstituzio zuzenbidearen.indd 329

12/11/07 11:49:54

2004ko abenduaren 13koa, ondasunak eta zerbitzuak lortzeko eta horien hornikuntzarako gizonezkoen eta emakumezkoen berdintasun-tratuaren printzipioaren aplikazioari buruzkoa. BLOk bereizkeria-jokabideei aurrea hartu nahi die eta tratu- eta aukeraberdintasunaren printzipioa eragingarria izateko politika aktiboak ezarri ditu. Printzipio horrek botere publiko guztien jardunean lehentasuna izango du eta desberdintasuna izan dezaketen gizarte-, kultura eta arte-errealitateen antolamenduan proiektatuko da, ÂŤberdintasunaren zeharkako dimentsioÂť izenekoa eratuz (15. art.). Gizonezkoen eta emakumezkoen artean tratu- eta aukeraberdintasunaren eskubidea eragingarri egin nahi da, emakumeen bereizkeria ezabatuz bizitzaren esparru guztietan eta, batez ere, politikan, arlo zibilean, lan arloan, arlo ekonomikoan, gizartean eta kulturan, EKren 9.2 eta 14. artikuluak garatuz (BLOren 1. art.). Lege hau Espainian dagoen edo Espainian jarduten duen pertsona fisiko eta juridiko orori aplikatuko zaio, horren naziotasuna, egoitza edo bizilekua gorabehera (2. art.). Bestalde, 4. artikuluan azpimarratu da gizonezkoen eta emakumezkoen arteko tratu- eta aukera-berdintasuna antolamendu juridikoa osatzen duen printzipioa dela. Hori dela eta, negozio juridikoen egintzak eta klausulak, sexua dela bide bereizkeria eragiten badute zuzenean (hau da, sexua dela-eta pareko egoeran dagoen beste pertsona bat baino makurrago hartzen den, hartu den edo har daitekeen pertsonaren egoera) edo zeharka (itxuraz neutroa den xedapen, irizpide edo eginera baten ondorioz, sexu bateko pertsonak beste sexuko pertsonekin alderatuz desabantaila egoeran jartzen ditu), deusezak eta ondorerik gabeak izango dira, eta erantzukizuna sortuko dute (4. art.). Legean beste neurri sorta bat ezarri da tratu-berdintasuna sustatzeko hezkuntzan, sormen eta ekoizpen artistiko eta intelektualean, osasunean, kirolean, landa-garapenean, lurralde-antolaketan eta etxebizitzan, garapenerako lankidetzan, administrazio-kontratazioan, diru-laguntzetan, komunikabideetan, lan-esparruan eta negoziazio kolektiboan (kontratatzeko moduan erreserbak eta lehentasunak barnean hartuta; modu horretan, egokitasun-baldintza berberetan, kasuan kasuko taldean edo lanbide-kategorian gutxien ordezkatuta dagoen sexuko pertsonek lehentasuna izango dute kontratatzerakoan), administrazio-egineran (genero-inpaktuen txostenak beharrezkoak izango dira Ministroen Kontseiluak onetsi beharreko izaera orokorreko xedapenen proiektuetan eta ekonomian, gizartean, kulturan eta artean garrantzi berezia duten planetan), lan publikoan, epailetzaren munduan, polizian, Indar Armatuetan eta enpresa-esparruan (zortzi urteko epean enpresako zuzendaritza-organo nagusietan gizonezkoen eta emakumezkoen kopuru orekatua egon behar da), hauteskundeetan (hauteskunde-zerrendetan bi sexuetako hautagaiak zerrendaren ehuneko berrogei izango dira gutxienez); eta emakumeari lan-munduan sartzen laguntzen dioten mota guztietako neurriak, berrehun eta berrogeita hamar langiletik 330

Konstituzio zuzenbidearen.indd 330

12/11/07 11:49:54

gorako enpresetan berdintasun-planak egiteko beharrizana eta norberaren, familiaren bizitza eta lana bateratzeari mesede egiteko neurriak. Hori guztia Legearen lehenengo titulura bildutako printzipio orokorrekin bat etorriz. Azken buruan, berdintasun-eskubidea eragingarria izan dadin, botere publikoek neurri zehatzak hartuko dituzte emakumeen alde gizonekiko egitezko desberdintasun-egoerak zuzentzeko, betiere, arrazoizkoak badira eta kasu bakoitzean lortu nahi den xedearekiko proportziozkoak (11. art.). Legeak bereziki aipatzen ditu emakumeen kolektibo zaurgarriak, gutxiengoak osatzen dituztenak, emakume etorkinak, neskatoak, desgaitasuna duten emakumeak, adineko emakumeak, alargunak eta genero-indarkeriaren biktima izan diren emakumeak. Botere publikoek ekintza positiboko neurriak har ditzakete horiei begira (14. art.). Pertsona pribatuei dagokienez, fisikoak edo juridikoak, Legean ezarritakoaren arabera «mota horretako neurriak har ditzakete Lege horretan ezarritakoaren arabera» (11. art.). Amaitzeko, ez da ahaztu behar 12. artikuluaren arabera edonork modu judizialean eska dezakeela eskubide horren babesa, baita ustez bereizkeria eragin duen lotura amaitu ondoren ere. Desgaitasuna duten pertsonen kasuan, besteak beste, abenduaren 2ko 51/2003 Legea, desgaitasuna duten pertsonen aukera-berdintasunari, bereizkeriarik ezari, irisgarritasun unibertsalari buruzkoa, etab. Modu berezian azpimarratu behar da Zerga, Administrazio, Gizarte Segurantza eta Laneko Neurriei buruzko abenduaren 3ko 62/2003 Legearen II. tituluko III. kapitulua, tratu-berdintasunaren printzipioa aplikatzeko neurriei buruzkoa, hain zuzen ere, Kontseiluaren zuzentarau hauek Espainiako zuzenbidera «eramaten» dituena: 2000ko ekainaren 29ko 2000/43/CE, pertsonen tratu-berdintasunari buruzkoa, horien arraza- edo etnia-jatorria gorabehera, eta 2000ko azaroaren 27ko 2000/78/CE, lanean eta okupazioan tratu-berdintasunerako esparru orokorra ezartzen duena —lehen ere aipatu dut—. Arau horietan guztietan ezarri da tratu-berdintasunaren printzipioak ez duela eragotziko kolektibo horien alde neurri zehatzak mantentzea edo hartzea, horiek ukitzen dituzten desabantailak prebenitzeko edo konpentsatzeko, praktikan berdintasun osoa bermatu ahal izateko (apirilaren 7ko 13/1982 Legearen 37 bis art., Minusbaliatuen Gizarteratzeari buruzkoa, edo lehen aipatu abenduaren 30eko 62/2003 Legearen 30. eta 35. art.). Baina zuzenbideko estatuan beti gertatzen den moduan, mota horretako neurriek ere muga bat dutela esan behar da, eta gainditu ezin den muga bat botere publikoen nahierakeriaren gaineko debekua da (EKren 9.3 art.); izan ere, tradizioz baztertutako kolektibo baten aurrean legegileak sustapen-neurri horiek aplikatzea erabaki dezake, bereizkeria-egoera gainditu ahal izateko, eta horretarako hartutako neurriak xede horrekin bat etortzea, baina neurriz kanpokoak izatea; hori dela eta, Konstituzioaren aurkakoak izango lirateke. 331

Konstituzio zuzenbidearen.indd 331

12/11/07 11:49:54

3.4. Bereizkeriaren susmopeko kategoriak Nabarmena da konstituziogilearen asmoa bereizkeria mota oro saihestea dela, inguruabarra edozein izanda ere; hau da, justifikazio objektibo eta arrazoizkoa ez duen tratu-desberdintasun oro saihestu nahi dira. Are gehiago, konstituziogileak EKren 14. artikuluan esanbidez aipatu nahi izan ditu bereziki larriak iruditzen zaizkion bereizkeria kasu batzuk (jaiotza, arraza, sexu, erlijio, iritzi nahiz bestelako inguruabar edo egoera pertsonal zein sozial aintzat hartuta), bai giza duintasunari kalte egiten diotelako, bai historian etengabeko bereizkeriaren arrazoi izan zirelako, edo bai horietan aipatutako sektoreak gaur egun praktikan egoera makurrean daudelako. Horrek ez du esan nahi EKren 14. artikulua bereizkeria-kasuen zerrenda itxia denik (abuztuaren 3ko 75/1983 KAE). Izatez, legegileak ÂŤbestelako inguruabar edo egoera pertsonal zein sozialakÂť aipatu ditu, eta susmopeko kategoria horien artean esanbidez sartu ditu desgaitasuna, adina eta sexuorientabidearen ondoriozko bereizkeriak (abenduaren 30eko 62/2003 Legearen 27. art. eta h., tratu-berdintasunaren eta bereizkeriarik ezaren printzipioa aplikatzeko neurriei buruzkoak). Modu horretan, egoera pertsonal edo sozial horietakoren bat oinarri duen tratu desberdin oro modu automatikoan bereizkeriaren susmopekoa izango da, eta horrek berehalako ondoreak ditu, besteak beste, froga-zama trukatzea. Hain zuzen ere, irizpide orokorraren arabera, tratu desberdina jasaten duela dioen pertsonak frogatu egin behar du tratu hori bereizkeriazkoa dela. Hala gertatzen da, esaterako, botere publikoen egintzei dagokienez: botere publikoen egintzen legitimitate-presuntzioaren printzipioa dela bide, froga-zama errekurtso-egilearen esku geratzen da, eta berak frogatu behar du erreklamazioa zein neurriren aurka egin eta neurri horrek eragindako bereizkeria edo, gutxienez, bereizkeria-zantzuak (ekainaren 14ko 49/1982 KAE; uztailaren 28ko 59/1982 KAE; ekainaren 1eko 49/1983 KAE; urriaren 5eko 79/1983 KAE; uztailaren 24ko 83/1984 KAE; martxoaren 21eko 38/1986 KAE; abenduaren 20ko 253/1988 KAE, etab.). Nolanahi den ere, EKren 14. artikuluan bereziki aipatutako bereizkeria-kasu batzuk jokoan daudenean, gauzak erabat aldatzen dira, froga-zama trukatu egiten da: tratu desberdinaren erantzuleak frogatu behar du tratu desberdin hori ez dela bereizkeriazkoa. Horren guztiaren adibide argia antolamendu juridikoak tratu desberdina duten kasuei emandako tratamendua da. Tratu desberdin hori, nola edo hala, hori jasan duen pertsonaren sexuari lotuta dago. Esangura horretan, BLOren 13. artikuluan ezarritakoari jarraituz, lege prozesalekin bat etorriz, alderdi auzi-jartzailearen alegazioen oinarria sexuagatiko bereizkeriajardunak diren prozeduretan, pertsona demandatuari dagokio hartutako neurrietan bereizkeriarik ez dagoela eta neurriok proportziozkoak dire332

Konstituzio zuzenbidearen.indd 332

12/11/07 11:49:54

la frogatzea. Ildo beretik, BLOk, besteak beste, PZLren 217.5 eta AAJLren 60.7 artikuluak eraldatu ditu, eta Espainiako antolamendu juridikoan Kontseiluaren 97/80 Zuzentaraua gehitu du, 1997ko abenduaren 15ekoa, sexuagatiko bereizkeria-kasuetako frogaren zamari buruzkoa. Bestalde, lan arloan, legegileak enplegu-emaileari ezarri dio kaleratzea bereizkeriazkoa ez dela frogatzeko froga-zama, sexua, arraza- edo etnia-jatorria, erlijioa edo iritziak, desgaitasuna, adina edo sexu-orientabidea dela bide bereizkeria-zantzuren bat antzematen bada (Lan Prozedurari buruzko Legearen 96. art.); esangura berean, Ipar Amerikako Auzitegi Gorenak askotan hautatutako «azterketa bereziki zorrotza» izenekoaren doktrina ezaguna erabiliz, Konstituzio Auzitegiak ere froga-zama trukatzea proposatzen du mota honetako kasuetan. Horrela, sexua aintzat hartuta tratu desberdina egin duela nori egotzi eta pertsona horrek egiaztatu behar du tratu desberdin hori ez dela bereizkeriazkoa, eta beraz, beste kasu batzuetan baino zorrotzago eta zehatzago egiaztatu behar du emandako tratu desberdina objektiboa eta arrazoizkoa dela eta ez duela inolako zerikusirik sexua aintzat hartuta egindako bereizkeriarekin (otsailaren 3ko 81/1982 KAE; apirilaren 22ko 82/1997 KAE; urtarrilaren 30eko 17/2003 KAE). Kasu horietan guztietan, bereizkeriazko tratua egitea nori leporatu eta pertsona horri dagokio «hartutako neurrien eta horien proportzionaltasunaren justifikazio objektibo eta arrazoizkoa gehitzea, behar den beste frogatuta dagoena» (goian aipatu abenduaren 30eko 62/2003 Legearen 32. eta 36. art., tratu-berdintasuna eta bereizkeriarik eza aplikatzeko neurriei buruzkoak). Konstituzio Auzitegiak Konstituzioa neurri horiekin bat datorrela bermatzeko esaten dituenak hitzez hitz aipatzearren, EKren 14. artikuluan zehatz jasotako arrazoiren batekin lotuta omen dagoen tratu desberdinaren inguruan hurrengo hau egin behar da: «...bereizkuntzaren oinarri diren arrazoien analisi zehatza, Konstituzioko xedapenak bereizkuntza bereizkeria-arrazoi moduan esanbidez baztertu duen ezaugarria baita» (uztailaren 16ko 128/1987 KAE). Ildo bereko jurisprudentzia ugari dago (esanbidez aipatutako epaiaz gain, besteak beste, KAE hauek kontsultatu daitezke: urriaren 22ko 126/1986; abenduaren 22ko 207/1987; uztailaren 7ko 204/1988; urriaren 16ko 147/1995; martxoaren 11ko 47/1997; urtarrilaren 29ko 13/2001; irailaren 17ko 180/2001; otsailaren 14ko 39/2002, ekainaren 2ko 98/2003, urriaren 4ko 161/2004, etab.). 4. Berdintasuna Legearen aplikazioan Berdintasuna Legean araua ematen duenari dagokio, arau hori egitean aztertu berri ditugun irizpideak errespetatu behar baititu. Berdintasuna Legearen aplikazioan, aldiz, legea bera aplikatu behar dutenei dagokie, hau 333

Konstituzio zuzenbidearen.indd 333

20/11/07 16:49:31

da, funtsean, Herri Administrazioari eta epaile eta auzitegiei, araua modu berean aplikatu behar baitute kasu berdinetan. Hala egin ezean, bereizkeriaz jokatuko lukete eta, beraz, nahierakeriaz, eta hori Konstituzioak debekatzen du. Legea aplikatzean berdintasunez jokatzea Herri Administrazioari dagokio. Modu horretan, administrazioak ezin die tratu desberdina eman egoera berdinean daudenei. Hala ere, administrazio-egintzak legearen eta zuzenbidearen mende daudenez, horien legezkotasuna eta berdintasunprintzipioa errespetatu diren erabakitzeko azken hitza epaitegi eta auzitegiek dute. Horrenbestez, Administrazioak berdintasuna urratu egin duela frogatu nahi bada, eta horretarako beste administrazio-egintza batzuen aurrekariak alegatzen badira, eta horietan, kasu honen antzekoak izanda, administrazioak erantzun desberdina eman badu, arretaz aztertu behar da zer den zehazki ÂŤkonparazio-osagaiÂť gisa alegatzen ari dena. Edozelan ere, berdintasun-printzipioa urratzeagatik antolamendu juridikoaren aurkakotzat jotzen diren administrazio-egintzei normalean bide judizialetik errekurtsoa jartzen zaienez, organo judizialek izango dute azken hitza Administrazioak berdintasun-printzipioa eragingarritasunez aplikatu duen erabakitzeko. Horregatik azpimarratu behar da bereziki organo judizialek egiten duten berdintasun-printzipioaren aplikazioa. Printzipio hori organo judizialek egiten duten legearen aplikazioan ere proiektatzen da, horiek ere legearen mende eta Konstituzioan jasotako nahierakeriaren debekuaren printzipioaren mende baitaude; hori dela eta, baztertuta daude nahikeriazko erabaki judizialak, irrazionalak, subjektibo hutsak edo oinarri objektibo eta arrazoizkoa ez dutenak. Baina hori guztia gorabehera, organo judizial batzuek eta besteek arau juridikoak desberdin interpretatu ditzakete, epaile eta auzitegiek independentzia osoa baitute eta, modu berean, organo judizial batek aurretik egin duen arauen interpretazioa zuzendu dezake irizpide-aldaketa hori behar den moduan justifikatzen badu; izan ere, bestela, organo judizialak aurrekarien mende egongo lirateke beti, eta ezingo lituzkete interpretazio-irizpideak aldatu garaian garaira egokitzeko. Horri jurisprudentzia harri-bihurtze esaten zaio. Hori dela eta, Konstituzio Auzitegia oso zorrotza da ebazpen judizialetan berdintasun-printzipioa urratu dela alegatzen denean. Alegazioa onartzeko, betekizun hauek eskatzen ditu: a) lehenengo eta behin, egitezko egoerak berdinak izatea eta konparaziorako osagai baliozkoa gehitzea. Horretarako, legearen aplikazioan berdintasun-printzipioa urratu omen duen organo judiziala konparaziorako osagai moduan aipatzen den ebazpena eman zuen berbera izan behar da, hau da, ezin da alegatu organo judizial batek eta beste batek tratu desberdina eman dutenik; ikusi berri dugunez, 334

Konstituzio zuzenbidearen.indd 334

12/11/07 11:49:55

zuzenbideko estatuan funtsezkoa den organo judizialen independentzia-printzipioaren eraginez, horietako batek hartutako erabakia ez da nahitaez besteetan aplikatu behar (uztailaren 12ko 144/1988 KAE; irailaren 14ko 112/1992 KAE; urriaren 3ko 266/1994 KAE; urtarrilaren 16ko 11/1995 KAE); b) bigarren, konparaziorako osagai moduan alegatzen den ebazpen judiziala aurkaratzen den ebazpenaren aurrekoa izan behar da; hain zuzen ere, ezin da berdintasun-printzipioa urratu dela alegatu organo judizialak bere irizpidea aldatu baldin bazuen aurkaratutako ebazpenaren ostean emandako ebazpen batean. Bi betekizunak bete arren, horrek ez du esan nahi organo judizial batek inola ere ezin duenik irizpidea aldatu eta aurrekarietatik aldendu; berdintasun-printzipioak ez du esan nahi organo judizialak beti eta kasu guztietan berdin ebatzi behar duenik edo jurisprudentzia-ildo berari jarraitu behar dionik antzeko kasuen aurrean dagoenean. Hori bai, aurreko irizpidea ezin du justifikaziorik gabe aldatu, EKren 9.3 artikulura bildutako segurtasun juridikoaren printzipioaren aurkakoa izango litzateke eta (martxoaren 11ko 30/1987 KAE). Horren guztiaren eraginez, organo judizialak irizpidea aldatzen badu, aldaketa hori baliozkoa izango da eta ez du bereizkeriarik ekarriko, baldintza hauek betetzen baldin badira: a) arrazoitzea: organo judizialak antzeko kasuak modu desberdinetan ebazten baldin baditu, kasuak modu desberdinetan hartzeko arrazoiak behar den beste eta modu arrazoizkoan azaldu behar ditu, erabakia nahikeriazkoa ez dela bermatzeko. Konstituzio Auzitegiak onartu du arrazoitze hori modu esplizituan ager daitekeela ebazpenean, edo modu inplizituan (hau da, aurrekariak esanbidez aipatu ez arren edo irizpidea aldatu dela eta zergatik aldatu den modu esplizituan esan ez arren, irizpidea aldatzeko arrazoia ebazpen judizialetik bertatik arrazoiz ondorioztatu ahal denean eta arrazoitze horrek argi uzten duenean irizpidea aldatzea oinarriko arrazoi juridikoek eragin dutela eta ez dela justifikaziorik gabeko nahikeriazko erabakia); b) orokortasuna: kasuan kasuko organo judizialak izaera orokorrarekin aplikatu behar du emandako ebazpenak oinarri duen arauaren interpretazio berria. Bestela esanda: interpretazio berria ezin da kasu batzuetan aplikatu eta beste batzuetan ez. Interpretazioa aldatzen bada, etorkizunean sortu daitezkeen antzeko kasu guztietarako aldatu behar da, bestela Konstituzioan debekatuta dagoen nahikeriaz jokatuko litzateke eta (KAE hauek: martxoaren 28ko 49/1985; maiatzaren 21eko 66/1987; azaroaren 13ko 181/1987; urriaren 13ko 140/1992; martxoaren 15eko 90/1993; otsailaren 11ko 29/1998; uztailaren 2ko 150/2001; etab.). 335

Konstituzio zuzenbidearen.indd 335

5/12/07 11:44:17

5. Berdintasun-printzipioa partikularren artean proiektatzea Berdintasun-printzipioa partikularren arteko harremanetara ere luzatzen da, horiek ere Konstituzioaren eta antolamendu juridikoaren gainerako arauen mende baitaude (EKren 9.1 art.). Hala ere, printzipio horren eragingarritasuna txikiagoa da partikularren arteko harremanetan botere publikoekin dauden harremanetan baino, baina horrek ez du esan nahi partikularrak printzipio honen aplikazio-esparrutik eta Konstituziora bildutako bereizkeriaren debekutik kanpo daudenik (uztailaren 16ko 128/1987 KAE). Egia da printzipioaren eragingarritasuna partikularren artean ñabartuagoa dela, borondatearen autonomiatik eratorritako beste balio batzuekin bateragarria izan behar baita (martxoaren 9ko 34/1984 KAE; urriaren 10eko 177/1988 KAE; urriaren 19ko 171/1989 KAE; martxoaren 9ko 28/1992 KAE). Baina, edonola ere, subjektu pribatuen autonomia pribatua mugatuta dago «konstituzio-ordena publikoa» izenekoaren aurkako bereizkeriak egiteko debekua dela bide. Beraz, partikularra zuzenean ukitzen du EKren 14. artikuluan esanbidez aipatutako arrazoiengatik bereizkeriaz jokatzeko debekuak —jaiotza, arraza, sexu, erlijio, iritzi nahiz bestelako inguruabar edo egoera pertsonal zein sozialak aintzat hartuta— (ekainaren 8ko 108/1989 KAE). Zalantzarik gabe, lan-esparruan garatu da modu berezian partikularren arloko bereizkeriaren aurreko babes eragingarria. Modu horretan, Konstituzio Auzitegiak berdintasun-printzipioa urratzen zuten kaleratzeak erabat deusezak zirela adierazi zuen aspaldi (azaroaren 23ko 38/1981 KAE, azaroaren 22ko 69/1982 KAE, etab.). Modu berean, lan arloko legegileak ezarri du Konstituzioan eta Legean ezarritako bereizkeria-arrazoietakoren bat eragile gisa duen kaleratze oro deuseza izango dela (LEren 55.5 art. eta Lan Prozedurari buruzko Legearen 108.2 art.), eta kontratua arrazoi objektiboengatik azkenduko balitz, azkentzeko erabakia deuseza izango da bereizkeriazkoa denean, hau da, Konstituzioan edo Legea debekatutako bereizkeria-arrazoiren bat eragilea izan denean, eta agintari judizialak adierazpen hori ofizioz egin beharko du (LEren 53.4 eta LPLren 122.2.c. art.). Bestalde, Langileen Estatutuaren 17.1. artikuluaren arabera, «Erregelamendumanuak, hitzarmen kolektiboetako klausulak, banakako itunak eta enpresaburuak alde bakarrez hartutako erabakiak deusezak eta ondorerik gabeak izango dira, baldin eta zuzeneko zein zeharkako bereizkeriak jasotzen badituzte, adinaren zein desgaitasunaren ondorioz mesedegarri ez direnak, edo mesedegarri zein kaltegarri direnak, enpleguari, ordainsariei, lanaldiari edo laneko gainerako baldintzei begira, sexuarengatik, jatorriarengatik, arraza- edo etnia-jatorria barne, egoera zibilarengatik, gizarte-egoerarengatik, erlijioarengatik zein sinesmenengatik, ideia politikoengatik, sexu-joerarengatik, sindikatuei edo horien erabakiei atxikitzeagatik edo ez atxikitzeagatik, enpresako beste langile batzuekin ahaidetasun-lotura izate336

Konstituzio zuzenbidearen.indd 336

20/11/07 16:49:32

agatik eta hizkuntzarengatik ere, Espainiako estatu barruan». Modu berean, deusezak izango dira bereizteko aginduak eta enpresaburuaren erabakiak, langileen tratu kaltegarria eragiten badute, enpresan egindako erreklamazio baten aurreko edo tratu-berdintasunaren eta bereizkeriarik ezaren printzipioa betetzea eskatzeko administrazio-egintza edo egintza judizial baten aurreko erreakzio moduan. Horren ondorioz, Lan arloko Arau-hausteei eta Zehapenei buruzko Legeak (abuztuaren 4ko 5/2000 Legegintzako Erregedekretu bidez onetsia) jokabide horiek arau-hauste oso larri moduan tipifikatu ditu (8. art., 12. eta 13. idatz-zatiak, eta 16. art., 2. idatz-zatia). Eta 40. artikuluan ezarritako zehapenez gain, enpresa-erantzukizun zehatzak ezarri ditu, besteak beste, laguntzen galera automatikoa, hobariak eta aldi jakin batzuetan horiek eskuratzetik baztertuta egotea (46 bis art.). Edozelan ere, legegileak tratu-berdintasunaren eta bereizkeriarik ezaren printzipioa benetan eta eragingarritasunez aplikatzeko neurriak ezarri ditu aipatu abenduaren 30eko 62/2003 Legearen 27. artikuluan eta hurrengoetan, eta esanbidez adierazi du Legearen II. tituluaren III. kapitulura bildutako xedapenak pertsona guztiei aplikatzeko modukoak direla, sektore publikoan zein pribatuan (27.2 art.). Ikusi dugunez, tratu-berdintasuna zer den definitu du (arraza- edo etnia-jatorria, erlijioa edo iritziak, desgaitasuna, adina, sexu-joeraren ondoriozko zuzeneko edo zeharkako bereizkeriarik ez egotea), eta esparru hauetara hedatu du: hezkuntza, osasuna, prestazioak, gizarte-zerbitzuak, etxebizitza, ondasunen eta zerbitzuen eskaintza eta horietarako sarbidea, enplegurako sarbidea, norbere konturako jarduera, lanbide-jarduera, sindikatu- eta enpresa-elkarteetan afiliatzea eta horietan parte hartzea, lan-baldintzak, lanbide-sustapena eta lanerako eta etengabeko lanbide-prestakuntza. Amaitzeko, BLOk aurreko legeria osatu du emakumezkoen eta gizonezkoen arteko berdintasun eragingarriaren inguruko guztia eragingarritasunez arautzeko. Beraz, argi geratu behar da berdintasun-printzipioak partikularren artean duen proiekzioa gero eta handiagoa dela, zuzenbideko estatu sozial eta demokratikoan logikoa den moduan. Izan ere, botere publikoei dagokie inguruabar zehatzak sustatzea, gizabanakoaren eta berak osatzen dituen taldeen askatasuna eta berdintasuna benetakoak eta eragingarriak izan daitezen; eta oztopoak kentzea, horiek haien osotasuna eragotzi edo zailtzen badute (EKren 9.2 art.). 6. Bibliografia Berdintasun-klausula orokorraren kontzeptua eta izaera juridikoa ALONSO GARCÍA, E. «El principio de igualdad del artículo 14 de la Constitución española». Revista de Administración Pública. 1983, 100-102. zenbakiak. MARTÍN VIDA, M.ªA. Evolución histórica del principio de igualdad y paradojas de exclusión. Granada: Universidad de Granada, 2004. 337

Konstituzio zuzenbidearen.indd 337

12/11/07 11:49:55

MONTILLA MARTOS, J.A. «El mandato constitucional de promoción de la igualdad real y efectiva en la jurisprudencia constitucional. Su integración con el principio de igualdad» in ZZ.AA. Estudios de Derecho Público en homenaje a Juan José Ruiz-Rico. Madril: Tecnos, 1997.

Berdintasuna Legearen aurrean ASOCIACIÓN ESPAÑOLA DEL DERECHO DEL TRABAJO Y DE LA SEGURIDAD SOCIAL. La igualdad ante la ley y la no discriminación en las relaciones laborales: XV Congreso Nacional del Derecho del Trabajo y de la Seguridad Social, celebrado en Lérida, los días 28 y 29 de mayo de 2004. Madril: Ministerio de Trabajo y Asuntos Sociales, 2005. JIMÉNEZ CAMPO, J. «La igualdad jurídica como límite frente al legislador». Revista Española de Derecho Constitucional. 1983, 9. zk. MONTILLA MARTOS, J.A. Las leyes singulares en el ordenamiento constitucional español. Madril: Civitas, 1994. MONTÓN GARCÍA, M.L. ¿Igualdad ante la Ley? Prerrogativas y tratamiento diferenciado de las Administraciones Públicas en el proceso civil. Madril: Unibertsitate Konplutentsea, 2000. PÉREZ LUÑO, A.E. eta GONZÁLEZ-TABLAS SASTRE, F.J. Dimensiones de la igualdad. Madril: Dykinson, 2005. PUMAR BELTRÁN, N. La igualdad ante la Ley en el ámbito de la Seguridad Social. Zizur txikia: Aranzadi, 2001. REQUEJO PAGÉS, J.L. «Igualdad en la Ley y ante la Ley: el criterio de la diferencia». Revista Jurídica de Asturias. 1993, 17. zk.

Berdintasuna Legean ALEGRET BURGUÉS, M.ª E. La discriminación positiva. Donostia: Consejo General del Poder Judicial, 2006. BALLESTER PASTOR, M.ª A. Diferencia y discriminación normativa por razón de sexo en el orden laboral. Valentzia: Tirant lo Blanch, 1994. BARRERÉ UNZUETA, M.ª A. Discriminación, derecho antidiscriminatorio y acción positiva a favor de las mujeres. Madril: Civitas, 1997. BARRERÉ UNZUETA, M.ªA. eta CAMPOS, A. Igualdad de oportunidades e igualdad de género: una relación a debate. Madril: Dykinson, 2005. ELOSEGUI ITXASO, M. Las acciones positivas para la igualdad de oportunidades laborales entre mujeres y hombres. Un análisis de la legislación alemana y la Directiva 76/207/CEE desde la teoría de la argumentación de Robert Alexy. Madril: Centro de Estudios Políticos y Constitucionales, 2003. FREIXES SANJUÁN, T. eta SEVILLA MORENO, J. (koord.). Género, Constitución y Estatutos de Autonomía. Congreso Internacional celebrado en Madrid los días 4-5 abril de 2005. Madril: Instituto Nacional de Administración Pública, 2005. 338

Konstituzio zuzenbidearen.indd 338

12/11/07 11:49:55

GAVARA DE CARA, J.C. Contenido y función del término de comparación en la aplicación del principio de igualdad. Zizur txikia: Aranzadi, 2005. GIMÉNEZ GLÜCK, D. Una manifestación polémica del principio de igualdad: acciones positivas moderadas y medidas de discriminación inversa. Valentzia: Tirant lo Blanch, 1998. GONZÁLEZ BEILFUSS, M. Tribunal Constitucional y reparación de la discriminación normativa. Madril: Centro de Estudios Políticos y Constitucionales, 2000. JIMÉNEZ CAMPO, J. «La igualdad jurídica como límite frente al legislador». Revista Española de Derecho Constitucional. 1983, 9. zk. MARTÍN VIDA, M.ªA. Fundamento y límites constitucionales de las medidas de acción positiva. Madril: Civitas, 2003. MARTÍNEZ TAPIA, R. Igualdad y razonabilidad en la justicia constitucional española. Almería: Universidad de Almería, 2001. MONTOYA MELGAR, A. eta CÁMARA BOTÍA, A. Igualdad salarial por razón de sexo. Madril: Tecnos, 1993. NAVAS CASTILLO, M. A. «La no discriminación por razón de sexo y la discriminación inversa en el marco europeo» in ALVARADO PLANAS, J. et al. Los derechos en Europa. 2. argit. Madril: UNED, 2002. OLLERO TASARA, A. eta RODRÍGUEZ PIÑERO BRAVO FERRER, M. Discriminación por razón de sexo: valores, principios y normas en la jurisprudencia constitucional española. Madril: Centro de Estudios Políticos y Constitucionales, 1999. PALOMAR OLMEDA, A. (koord.). El tratamiento de género en el ordenamiento español: una visión multidisciplinar del tratamiento de la mujer en los distintos ámbitos sociales. Valentzia: Tirant lo Blanch, 2005. PÉREZ DEL RÍO, T. eta BALLESTER PASTOR, M.ª A. La discriminación por razón de sexo en la negociación colectiva. Madril: Instituto de la Mujer, 1997. QUINTANILLA NAVARRO, B. eta BORRAJO DACRUZ, E. Discriminación retributiva: diferencias salariales por razón de sexo. Madril: Marcial Pons, 1996. REY MARTÍNEZ, F. El derecho fundamental a no ser discriminado por razón de sexo. Madril: Mc Graw Hill, 1995. RIDAURA MARTÍNEZ, M.ª J. Discriminación versus diferenciación: especial referencia a la problemática de la mujer. Valentzia: Tirant lo Blanch, 2004. RODRÍGUEZ-PIÑERO BRAVO FERRER, M. eta FERNÁNDEZ LÓPEZ, F. Igualdad y discriminación. Madril: Tecnos, 1986. VIVAS LARRUY, A. La discriminación por razón de sexo tras 25 años de la Constitución Española. Madril: Consejo General del Poder Judicial, 2004. ZZ.AA. Cursos de Verano de San Sebastián, Jornadas sobre Derechos Humanos 1: El derecho a la no discriminación por motivo de raza. Vitoria-Gasteiz: Ararteko, 1998.

Berdintasuna Legearen aplikazioan OLLERO TASSARA, A. Igualdad en la aplicación de la Ley y precedente judicial. Madril: Centro de Estudios Políticos y Constitucionales, 2005. GIMÉNEZ GLUCK, D. Juicio de igualdad y Tribunal Constitucional. Bartzelona: Bosch, 2004. 339

Konstituzio zuzenbidearen.indd 339

20/11/07 16:49:32

RUBIO LLORENTE, F. «El principio de igualdad en la jurisdicción del Tribunal Constitucional». Revista Española de Derecho Constitucional. 1991, 31. zk. SUAY RINCÓN, J. El principio de igualdad en la justicia constitucional. Madril: Instituto Español de Administración Local, 1985. SUAY RINCÓN, J. «El principio de igualdad en la jurisprudencia del Tribunal Constitucional». In MARTÍN-RETORILLO BAQUER, S. (koord.). Estudios sobre la Constitución Española. Homenaje al Profesor García de Enterría. Madril: Civitas, 1991, II. lib. VIDAL MARÍN, T. «Jurisprudencia constitucional en torno al artículo 14 de la CE: cambio de criterio y precedente judicial». Revista de las Cortes Generales. 1996, 38. zk. XIOL RÍOS, J. A. «El precedente judicial en nuestro Derecho: una creación del TC». Poder Judicial. 1986. ZOCO ZABALA, C. Igualdad en la aplicación de las normas y motivación de las Sentencias (artículos 14 y 24.1 C.E.): jurisprudencia del Tribunal Constitucional. Bartzelona: J.M. Bosch editor, 2003. ZZ.AA. El principio de igualdad en la Constitución Española. Jornadas de Estudio del Servicio Jurídico del Estado. Madril: Justizia Ministerioa, 1991.

Berdintasun-printzipioaren proiekzioa partikularren artean PÉREZ DEL RÍO, T. eta BALLESTER PASTOR, M.ª A. La discriminación por razón de sexo en la negociación colectiva. Madril: Instituto de la Mujer, 1997. VENEGAS GRAU, M. Derechos fundamentales y derecho privado: los derechos fundamentales en las relaciones entre particulares y el principio de autonomía privada. Madril: Marcial Pons, 2004. ZZ.AA. La eficacia de los derechos fundamentales en las relaciones particulares en la jurisprudencia del Tribunal Constitucional. Madril: Centro de Estudios Constitucionales, 1997.

340

Konstituzio zuzenbidearen.indd 340

12/11/07 11:49:56

13. ikasgaia

Esparru pribatuko eskubide eta askatasunak

1. Bizitza eta osotasun fisiko nahiz moralerako eskubidea EKren 15. artikuluaren arabera, «guztiek» dute bizitza eta osotasun fisikorako nahiz moralerako eskubidea, eta ezin da inoiz torturarik egin, ez eta gizabidezkoak ez diren edo apalesgarriak diren zigor edo tratuak ezarri ere. Horrez gain, heriotza-zigorra indarrik gabe geratzen da, zigor-lege militarrek gerraldirako xeda dezaketenari kalterik egin gabe. Artikulu honetara eduki desberdinak jaso direnez gero, komeni da horiek banan-banan aztertzea: 1.1. Bizitza-eskubidearen titulartasuna eta bizitzaren hasierako babesa Bizitza-eskubidearen titulartasunari helduta, ez dago zalantzarik: «guztiek dute bizitza eta osotasun fisikorako nahiz moralerako eskubidea». Esapide horretara pertsona fisiko guztiak biltzen dira, naziokoak zein atzerrikoak izan. Baina zalantza dago sortuta baina artean jaio gabe dagoen izakia (hau da, nasciturusa) ere eskubide horren titularra den edo ez, eskubidearen titulartasuna artikuluan formula anbiguo baten bidez enuntziatu baita: «guztiek dute bizitza-eskubidea». Anbiguotasun hori nahita erabili zuten Konstituzioaren idazleek, garai hartan abortuaren arauketak planteatu zituen arazoak gainditzeko. Izan ere, gai hori oso polemikoa izan zen orduan, eta gaur egun ere halakoxea da. Carta Magna onesteko prozesua ez oztopatzeko, formula anbiguo hori hautatu zen, eta une hartan oztopoa gainditzeko baliagarria izan zen, baina arazoaren konponbidea artikulu hori garatu behar zen unea arte atzeratu zen. Eta une hori Gorteek 1983an Zigor 341

Konstituzio zuzenbidearen.indd 341

5/12/07 11:44:18

Kodea eraldatzeko Lege Organikoaren Proiektua onetsi zutenean iritsi zen, Kode horren 417 bis artikuluan abortu-kasu batzuei zigorra kendu zitzaien eta. Aurreikustekoa zen moduan, oposizioak konstituzio-aurkakotasuneko aurretiazko errekurtsoa aurkeztu zuen, EKren 15. artikulua urratu zela alegatuz, eta Konstituzio Auzitegiak gaia sakon aztertu behar izan zuen. Ikusi berri dugunez, arazoaren giltzarria zen (eta gaur egun ere halaxe da, 2004ko uztailaren 8ko GEEAEk agerian utzi duenez, «Vo versus Frantzia» kasuan) ea sortutako baina artean jaio gabeko izakia (nasciturusa) bizitza-eskubidearen titularra zen edo ez, eta zein neurritan babestu behar zen. «Guztiak» kontzeptua modu zabalean interpretatuz gero, eskubidearen titularren artean nasciturusa ere bazegoela pentsa zitekeen, eta horren eraginez, abortu-kasu guztiak konstituzioaren aurkakoak zirela ondorioztatu zitekeen. Hala ere, Konstituzio Auzitegiak, apirilaren 11ko 53/1985 epai entzutetsuan, EKren 15. artikulua interpretatzeko irizpide sistematikoa erabili zuen, eta «guztiak» kontzeptua Konstituzioko beste artikulu batzuetan erabilitako «gizabanako guztiak» kontzeptuaren baliokidea zela ulertu zuen (adibidez, 17. eta 24. art.). Modu horretan, Auzitegiak ulertu zuen gizabanakoa soilik, kontzeptu horren esangura juridiko osoan, dela bizitza-eskubidearen subjektua; Auzitegiaren aburuz, fetuan bizitza dago, baina ez dago zuzenbideko subjekturik, eta beraz, nasciturusa ez da Konstituzioko bizitza-eskubidearen titularra. Modu horretan, abortuari zigorra kentzea Konstituzioaren araberakoa zela pentsatzeko moldea irekita utzi zen. Hain zuzen ere, Auzitegiak adierazi zuen nasciturusa ez zela bizitzaeskubidearen titularra. Baina Auzitegiak ezarritakoaren arabera, bizitza EKren 15. artikuluak babestutako ondasuna denez eta fetua giza bizitzaren enbrioia denez, nasciturusa artikulu horrek babestutako ondasun juridikoa da eta horregatik fetuaren bizitza arriskuan jartzen duten jokabideak zigorren bidez zeha daitezke, salbu eta horiei zigorra esanbidez kentzen zaienean. Espainiako Konstituzio Auzitegiak Alemaniako Konstituzio Auzitegiak gai horren inguruan 1975eko otsailaren 25eko epaian ezarritako doktrina hartu zuen oinarri. Giltzarria abortuari zigorra kentzeko kasuen legitimitatea aztertzea zen, kasu bakoitzean Lege Organikoaren Proiektuan zigorra kentzeko jaso ziren hiru kasuetako bakoitza justifikatzeko ondasunak eta eskubideak haztatuz, arrazoien sistema izenekoa erabiliz. Horren arabera, egoera pertsonal edo familia-egoera jakin batzuetan juridikoki ezin zen eskatu abortatzeko eskubideaz bestelako erabakirik, baina hori bai, kasu horietan berme zorrotzak eskatzen ziren. Espainiako kasuan, arrazoi horiek hiru dira. Lehenengo eta behin, eugenesikoa: fetua tara fisiko edo psikiko larriekin jaioko dela uste denean, Konstituzio Auzitegiak ulertu zuen abortua zigortzea gurasoei jokabide bat ezartzea dela, bereziki amari, eta jokabide hori arrazoiz eska dakiokeena baino harago doala. 342

Konstituzio zuzenbidearen.indd 342

12/11/07 11:49:56

Bigarren, terapeutikoa: amaren osasun fisiko edo psikikorako arrisku larria dagoenean, eta hirugarren, etiko izenekoa (ama bortxatzearen ondorioz gertatutako haurdunaldiaren kasuan). Azken bi kasu horietan, Auzitegiak ulertu zuen justifikatuta zegoela fetuaren bizitza ez babestea bizitza hori amaren ondasun eta eskubideen aurkakoa zelako, eta azken horiek lehentasuna zutelako: amaren bizitza-eskubidea eta osotasun fisikorako eskubidea, abortu terapeutikoaren kasuan; eta amaren duintasun pertsonala, eta nortasuna aske garatzeko eskubidea eta ohorerako eta intimitaterako eskubideak abortu etiko izenekoaren kasuan. Auzitegiak argi utzi zuen hiru kasu horietan abortua ez zela zigorgarria (arrazoien sistema), baina gaia eztabaidarako irekita dago konstituziotasunari dagokionez, legegileak noiz edo noiz arrazoi berriak sartzea hautatzen baldin badu (adibidez, familiak arazo ekonomikoak baditu, amak lana badu, etab.), eta bereziki, legegileak epeen sistema ezartzen badu arrazoien sistema ezarri beharrean (hau da, abortuari zigorra kasu zehatz batzuetan eta berme oso zorrotzekin kendu beharrean, epe jakin batzuen barruan zigorra guztiz kentzea hautatzen badu). Konstituzio Auzitegiak, bere 53/1985 epai entzutetsu eta polemikoan, abortuari zigorra kentzeko arauketak barnean hartu behar zituen xehetasun batzuei buruzko iritzia adierazi zuen. Are gehiago: Auzitegiaren arabera Lege Organikoaren Proiektu hori konstituzioaren aurkakoa zen, ez zigorrik gabe utzitako kasuak konstituzioaren aurkakoak zirelako, baizik eta Auzitegiaren ustez lege-testuak EKren 15. artikuluaren konstituzio-betekizunak betetzen ez zituelako. Horrez gain, legegileari zigorra kentzea Konstituzioaren arabera onargarria izateko zer berme sartu behar zituen adierazi zizkion, eta horren eraginez, Auzitegiaren erdia ez zen epaiarekin ados egon. Izatez, doktrinaren atal batek epai hori «epai interpretatzaile» gisa baino «epai sortzaile» gisa kalifikatu zuen, eta Auzitegia «legegilekide» edo «legegile positibo» bihurtu zela adierazi zuen, Kelsenek Konstituzio Auzitegiak definitzeko formulatu zuen «legegile negatiboaren» izaera modu zabalean gaindituz. Horren guztiaren eraginez, legegileak uztailaren 5eko 9/1985 LO onetsi zuen, Zigor Kodearen 417 bis art. eraldatzen zuena, eta horretan Auzitegiak eskatutako berme horiek guztiak sartu ziren. Artikulu hori gaur egun oraindik indarrean dago azaroaren 23ko 10/1995 LOren bidez onetsitako Zigor Kodean, xedapen indargabetzaile bakarraren arabera —1 a)—. Amaitzeko, bizitza-eskubidearen eta osotasun fisiko eta psikikorako eskubidearen babesari dagokionez, eta zientzia gero eta azkarrago garatzen ari denez, eskubide horiek interpretatzeko arazoak planteatzen dira hurrengo hauei lotuta: laguntza bidezko ugalketarako teknika modernoak, bioteknologia, hautaketa genetikoa, klonazioa, etab. Horrek erronka handiak planteatzen ditu, eta horiei erantzun juridiko egokia eman beharko zaie. 343

Konstituzio zuzenbidearen.indd 343

12/11/07 11:49:56

Konstituzio Auzitegia gai horien guztien gaineko iritzia ematen hasi da, adibidez, abenduaren 19ko 212/1996 KAEn edo ekainaren 11ko 116/1999 KAEn, eta etorkizunean ere hala jokatzen jarraitu beharko du. Oraintsu, Europar Batasuneko Oinarrizko Eskubideen Agiriko 3. artikuluan, gizabanakoen osotasunerako eskubideari buruzkoan, eginera eugenesikoak eta gizabanakoak hautatzea xede duten eginerak esanbidez debekatu dira, giza gorputza edo horren atalak irabazizko objektu bihurtzea debekatu da eta gizakien ugaltze-klonazioa debekatu da. 1.2. Bizitzaren amaiera Heriotzari dagokionez, nahitaez jorratu behar den gaia eutanasiarena da. Lehenengo eta behin, bere bizitza amaitu nahi duena eta horretarako laguntza eman nahi diona bereizi behar dira. Bere bizitza amaitu nahi duenaren ikuspegitik (nork bere buruaz beste egitea), Espainiako zuzenbidean gizabanakoei bizitza amaitzeko eskubidea juridikoki aitortzen ez zaien arren (izatez, Konstituzio Auzitegiak esanbidez baztertu du EKren 15. art. interpretatzerakoan bizitza-eskubideak norbere bizitza amaitzeko eskubidea barnean hartzea —ekainaren 27ko 120/1990 KAE eta uztailaren 19ko 137/1990 KAE—), buruaz beste egiteko ahalegina ez da zigortzen politika kriminaleko arrazoiengatik, ez baitirudi onargarria buruaz beste egin nahi duena zigortzea huts egindako ahalegina egiteagatik. Pertsona bati hiltzen lagundu nahi dioten hirugarren pertsonen ikuspuntutik planteatzen dira benetako arazoak: Konstituzioaren arabera giza bizitza babesteko betebeharra dago eta horrek Estatuari eragotzi egiten dio buruaz beste egiteko lankidetza onartzea. Modu horretan, zehapena ezarriko zaio inor bere buruaz beste egitera induzitzen duenari eta pertsona batek bere buruaz beste egiteko beharrezko egintzekin laguntzen duenari (ZKren 143. art.). Konstituziojurisprudentziak (honezkero aipatutako 120/1990 KAE eta 137/1990 KAE) argi utzi du pertsona baten bizitza erakunde publikoen mende dagoenean zuzenean (gogoan izan dezagun presoen kasua), Estatuak horien bizitza zaindu behar duela eta ezin duela onartu, modu pasiboan bada ere, herritar horiek euren buruaz beste egitea, benetan hil nahi izan arren (adibidez, gose-greba amaiera arte eginez); Giza Eskubideen Europako Auzitegiak beste horrenbeste esan du zentro psikiatrikoetan barneratuta dauden gizabanakoei dagokienez (1992ko irailaren 24ko GEEAE —Herczegfalvi kasua—). Izatez, Auzitegiek gizabanako horiek nahitaez elikatzea justifikatu dute, betekizun jakin batzuk betetzen badira eta pertsona horien askatasuna eta duintasuna errespetatzen dituzten muga batzuk ezarriz (esaterako, elikatze parenterala soilik baimendu da, eta hiltzeko arrisku larria dagoenean bakar-bakarrik). 344

Konstituzio zuzenbidearen.indd 344

12/11/07 11:49:56

Bizitza-eskubidearen barruan bizitza amaitzeko eskubidea ez dagoen arren, osotasun fisiko eta moralerako eskubideak heriotza duina izateko eskubidea babesten du. Eta horrek barnean hartzen du pertsona bakoitzak informazioa jasotzeko eta aplikatu behar zaion medikuntza-tratamenduaren inguruan erabakitzeko eskubidea. Horrenbestez, tratamendua baztertu dezake beharrezkoa ez dela uste duenean, gehiegizko sufrimendua eragiten diolako edo bizimodua baldintza makurretan modu artifizialean luzatzen diolako; izan ere, gizabanakoaren borondatearen aurkako medikuntzatratamendua gizabidezkoa ez den eta apalesgarria den tratuaren kasu argia izango litzateke, eta hori esanbidez debekatu da Konstituzioan. Eskubide hori ahalbidetzeko eta giza eskubideak eta gizabanakoaren duintasuna Biologiaren eta Medikuntzaren aplikazioen aurrean babesteko Hitzarmenean (Oviedon, 1997ko apirilaren 4an egin eta Europako Kontseiluko estatu kideek, beste estatu batzuek eta Europar Batasunak sinatu zuten) ezarritakoaren arabera, Espainiako legegileak gaixoen desirak aldez aurretik adierazteko aukera arautu du, hainbat modutan izendatzen dena: «bizi-testamentua», «aurretiazko gidalerroak», «aurretiazko argibideak» edo «borondate aurreratua». Horiek direla bide, gizabanako bakoitzak argibideak eman ditzake bere medikuntza-tratamenduaren inguruan zer egin nahi duen azalduz. Hori lege askok jaso zuten, bai Estatuan (azaroaren 14ko 41/2002 Oinarrizko Legea, gaixoen autonomia eta informazio eta dokumentazio klinikoei lotuta dituzten eskubide eta betebeharrak arautzekoa), bai autonomia-erkidegoetan. Gizabanakoak bere kabuz erabaki ezin badu eta bere borondatea zein den argi ez badago, familiakorik hurbilenek erabaki behar dute, kasuan kasuko medikuntza-kontrolari jarraituz eta, hala denean, esku-hartze judiziala eginez. 1.3. Heriotza-zigorra Konstituzioan heriotza-zigorra indarrik gabe geratu da, zigor-lege militarrek gerraldirako xeda dezaketenari kalterik egin gabe. Ildo horretakoa da 1983ko apirilaren 28ko GEEHren 6. zk.ko protokoloa ere, heriotza-zigorra indarrik gabe uztekoa, Espainiak 1984an berretsi zuena eta 1985eko martxoaren 1ean indarrean sartu zena. Gerraldiko heriotza-zigorraz denaz bezainbatean, Espainiako zigor-legeria militarrean aukera hori ezarri zen (Justizia Militarraren 1945eko Kodeko Zigor Legeen II. Tratatuan eta testu hori indargabetu zuen 1985eko Zigor Kode Militarrean). Horregatik «gerraldia» zer zen eztabaidatzen zen. Edozelan ere, «gerraldia» ez zen setio-egoera aitortzearen baliokidea; gatazka militar eragingarria egotea eskatzen zen (bai gerra-adierazpen formala, bai atzerriko potentzia batekin bakea haustea, gerra modu formalean adierazi ez arren). Hau da, istilu armatuak edo 345

Konstituzio zuzenbidearen.indd 345

12/11/07 11:49:56

horiek gertatzeko arrisku hur-hurrekoa zegoela ulertu behar zen. EKren 15. artikuluaren idazketatik ondorioztatzen da konstituziogileak salbuespen bakarra ezarri zuela heriotza-zigorraren kasuan eta, gainera, hautazkoa zela, hau da, aplikatu zitekeen zein ez. Ikusi berri dugunez, 1995 arte, Espainiako zigor-legeria militarrak «gerraldirako» ezarri zuen. Hala ere, azaroaren 27ko 11/1995 Lege Organikoak, Zigor Kode Militarra eraldatu zuenak, aurkako aukera egikaritu zuen, hau da, gerraldian ere heriotza-zigorra indargabetu zuen. Hori dela eta, gaur egun, heriotza-zigorra erabat desagertu da antolamendu juridikotik. 1.4. Osotasun fisikorako nahiz psikikorako eskubidea eta tortura egiteko eta gizabidezkoak ez diren edo apalesgarriak diren zigor edo tratuak ezartzeko debekua Konstituzioan tortura egitea eta gizabidezkoak ez diren edo apalesgarriak diren zigor edo tratuak ezartzea zehazki debekatu da, bizitzaeskubideari eta giza duintasunari emandako babesaren ondorio logiko moduan. Hori dela eta, botere publikoek zaindu egin behar dute pertsona guztiek giza duintasunarekin bat datorren tratua jasotzea, eta modu berezian, pertsona horiek haien mende daudenean, bai modu iragankorrean (atxiloketaren kasuan), bai luzaroagoan (presoak, adingabeak beren kargura, gaixo ospitaleratuak, etab.). Torturaren eta Gizabidezkoak ez diren edo Ankerrak edo Apalesgarriak diren beste Tratu edo Zigor batzuen aurkako Konbentzioak, New Yorken 1984ko abenduaren 10ean egindakoak, honela definitzen du tortura: «funtzionario publikoek eurek, edo horien adostasunarekin edo baimenarekin, egindako egintza oro, pertsona bati min edo sufrimendu fisiko edo mentalak nahita egitea badakar, informazioa edo aitorpena lortzeko, edo pertsona hori derrigortzeko edo larderiatzeko baino ez». Nazioarteko zuzenbideari eta Europako zuzenbideari (Torturaren aurkako 1984ko aipatu Konbentzioa, Torturaren eta Gizabidezkoak ez diren edo Apalesgarriak diren Zigor edo Tratuen Prebentziorako Europako Konbentzioa, 1987ko azaroaren 26koa, eta horren protokolo gehigarriak, eta Europar Batasuneko Oinarrizko Eskubideen Agiriko 3. eta 4. artikuluak) eta GEEAren jurisprudentziari jaramon eginez (1970eko urtarrilaren 18ko epaia —Irlanda Erresuma Batuaren aurka—; 1978ko apirilaren 25ekoa —Tyrer kasua— Giza Eskubideen Europako Hitzarmenaren 3. artikulua interpretatzean), konstituzio-jurisprudentziak ezarri du tortura eta gizabidezkoak ez diren edo apalesgarriak diren tratuak eskala berekoak direla, eta egindako gaitzaren maila eta intentsitateari erreparatuz bereizten direla; izan ere, hurrengoa ezarri du: «... eskala beraren adigai mailakatuak dira, eta maila guztietan, xedeak edozein izanda ere, pairamen fisiko 346

Konstituzio zuzenbidearen.indd 346

12/11/07 11:49:57

edo psikiko ez-zilegiak jasan direla erakusten dute, jasaten dituenarentzat modu laidogarrian egindakoak, subjektuaren borondatea laidotzeko eta makurtzeko xedearekin» (ekainaren 27ko 120/1990 KAE). Zigor apalesgarriei dagokienez, Espainiako Konstituzio Auzitegiak esan du hurrengo hauek direla: «intentsitate jakin bateko sufrimenduak edo maila jakin bateko umiliazioa edo doilortze-sentipena eragiten dutenak, kondenak ezarri ohi duenetik desberdina eta handiagoa» (maiatzaren 22ko 65/1986 KAE; ekainaren 3ko 89/1987 KAE; uztailaren 4ko 150/1991 KAE; etab.). Debekua absolutua da bai torturaren kasuan, bai gizabidezkoak ez diren edo apalesgarriak diren tratuen kasuan, baita zigor apalesgarrien kasuan ere, eta ezin da inolako inguruabarrik aipatu justifikazio moduan, ez gerra, ez hierarkian gorago dagoenari zor zaion obedientzia, ez terrorismoa, etab. (1989ko uztailaren 7ko GEEAE —Soering kasua— eta 1992ko uztailaren 27ko GEEAE —Tomasi kasua—). Ildo beretik, tortura edo tratu txarrak erabiliz edo oinarrizko eskubideren bat urratuz lortutako froga guztiak erabat deusezak dira Espainiako antolamendu juridikoan (azaroaren 29ko 114/1984 KAE). Amaitzeko, jokabide horiek guztiak, esaterako tortura, tratu apalesgarriak eta osotasun moralaren aurkako delituak, Zigor Kodean esanbidez tipifikatuta daudela esan behar da (173. art. eta h.). Zuzenbide konparatuan (esaterako Erresuma Batuan) zenbait zalantza planteatu dira kasu batzuei lotuta, adibidez eskolako gorputz-zigorrei dagokienez. GEEAk adierazi du horietan ere tratu apalesgarria egon daitekeela, eragindako umiliazio eta doilorkeria mailaren arabera (1993ko martxoaren 25eko epaia —Costello-Roberts kasua—). Espetxe-araubideari erreparatuz, GEEAk —Konstituzio Auzitegiak horren jurisprudentziari jarraitu dio puntu honetan— onartu du espetxeetan araubide bereziak egotea segurtasun- eta diziplina-arrazoiengatik, baina modu grafikoan esan denez, horrek ez du esan nahi «justizia gelditu egiten denik espetxeen ateetan». Modu horretan, neurri horiek guztiak modu murriztailean arautu eta kontrol zorrotzaren mende jarri behar dira (1984ko ekainaren 28ko GEEAE —Campbell eta Fell kasua— eta urtarrilaren 21eko 2/1987 KAE). Gosegreban dauden espetxeratuak nahitaez elikatzea, haien bizitza arriskuan dagoenean, Konstituzio Auzitegiaren ustez ez da tortura, ezta ere gizabidezkoa ez den edo apalesgarria den tratua (ekainaren 27ko 120/1990 KAE eta urtarrilaren 17ko 11/1991 KAE). 2. Erlijio-, ideologia- eta kultu-askatasuna EKren 16. artikuluan bi askatasun desberdin aipatzen dira, oro har, pentsamendu-askatasunaren adierazpen direnak. Ideologia-askatasuna gizarteari eta erkidego politikoari buruz mota guztietako ideiak eta usteak 347

Konstituzio zuzenbidearen.indd 347

20/11/07 16:49:33

izateko eskubide gisa definitu daiteke. Bestalde, erlijio-askatasunak gizakiaren jatorriari, gizakiaren gainetik Izaki bat egoteari edo ez egoteari eta unibertsoaren esangura eta jatorriari buruz mota guztietako ideiak eta usteak izateko eskubideari aipamen egiten dio. Konstituzioaren arabera, bien titularrak gizabanakoak zein giza taldeak dira, eta askatasun horiek ikuspuntu bikoitzetik uler daitezke. Barne ikuspuntutik ikusita, pertsonaren barru-barrua ukitzen dute eta ez dute mugarik. Izan ere, EKren 16.2 artikuluak esaten duen moduan, ezin izango da inor behartu bere ideologiari, erlijioari edo sinesmenei buruzko adierazpenak egitera. Berme horrek estatuko gizabanakoak zein hirugarren herrialdeetako partikularrak babesten ditu. Baina, salbuespen moduan, inguruabar jakin batzuetan eta muga oso zorrotzekin, botere publikoek zein partikularrek egintza jakin batzuk ideologia edo sinesmenak ezagutzera baldintzatu ditzakete, berezko konstituzio-eskubideen egikaritzak edo Konstituzioan garrantzia duten balio edo interesen babesak horretarako gaitzen dituenean: adibidez, gizabanako batek alderdi politiko batean sartu nahi badu, logikoa da sarrera hori baldintzatu eta alderdi horren ideologiarekin ados dagoela esan behar izatea. Hala ere, aurreko ikasgaian ikusi dugun bezala, ez litzateke onargarria izango, bereizkeriazkoa da-eta, enpresa pribatu batek gizabanako baten kontratazioa baldintzatu eta horrek ideologia edo sinesmen jakin batekoa izan behar duela esatea. Estatuari lotuta, muga oraindik zorrotzagoa da, nahiz eta kasu jakin batzuetan onargarria izan (gogoan izan dezagun objektore statusa aitortuta izan nahi duen kontzientzia-objektorearen kasua; status hori aitortzea lortzeko, zerbitzu militarra egitea eragozten dioten arrazoi ideologikoak, erlijiosoak, etab. adierazi beharko ditu). Kanpo ikuspegitik, ideologia- eta erlijio-askatasunak beste askatasun batzuei gainjartzen zaizkie (hezkuntza-askatasuna, adierazpen-askatasuna, elkartzeko, bilerak egiteko askatasuna, etab.). Edozelan ere, Konstituzio Auzitegiak aitortu duen moduan (otsailaren 15eko 20/1990 KAE eta azaroaren 11ko 214/1991 KAE), adierazpen-askatasunaren egikaritzak muga zabalagoa du diskurtsoak gizabanakoaren ulerkera ideologikoak islatzen dituenean. Modu horretan, gizabanakoari ez zaizkio modu automatikoan aplikatzen EKren 20.4 artikuluan ezarritako mugak, eta askatasun horientzat muga gaindiezin bakarra Legeak babestutako ordena publikoa mantentzea da, hori bai, esangura zabalean ulertuta, Erlijio Askatasunari buruzko uztailaren 5eko 7/1980 Lege Organikoaren (aurrerantzean EALO) 3.1. artikuluak egiten duen moduan. Horretara, kaleko ordenaz gain, segurtasuna, osasuna eta moralitate publikoa bildu dira, GEEHren 9.2 artikuluak ezarritako irizpideari jarraituz. Horiek egikaritzeko muga bakarra da enparauek askatasun publikoak eta oinarrizko eskubideak egikaritzeko duten eskubidea babestea. Erlijio-askatasunaren kanpo adierazpenaren barruan, kultuaskatasun izenekoa egongo litzateke, EKren 16.1 artikuluan esanbidez ai348

Konstituzio zuzenbidearen.indd 348

12/11/07 11:49:57

patu dena. Horretara kulturako lekuak mantentzeko eskubidea eta kultua esparru horietan zein kanpoan egikaritzeko eskubidea bilduko lirateke. Erlijio- eta kultu-askatasunaren inguruan, EALOren 2. artikuluan, eskubide hauek ezarri dira: askatasunez aukeratutako erlijio-sinesmena izateko edo erlijio-sinesmenik ez izateko; nork bere erlijioko kultu-jardunak gauzatzeko eta erlijio-laguntza izateko; era guztietako erlijio-heziketa eta -informazioa jaso eta emateko; erlijio-helburuekin biltzeko edo jendaurreko agerraldiak egiteko; erlijio- eta kultu-askatasunera biltzen dira eliza, konfesio, eta komunitate erlijiosoek dituzten eskubideak, erlijio-helburuekin kulturako eta bilerak egiteko tokiak ezartzeko, euren ministroak prestatzeko, euren sinesbidea ezagutarazi eta zabaltzeko, eta euren erakundeekin nahiz beste konfesio erlijioso batzuekin harremanak izateko, nazioaren lurraldean edo atzerrian. Horiei nortasun juridikoa aitortuko zaie Justizia Ministerioko Erlijio Erakundeen Erregistroan inskribatzen direnean. Lege honen babes-esparrutik at daude jarduera, helburu eta erakundeak, baldin eta lotuta badaude fenomeno psikiko edo parapsikologikoak aztertu eta horien inguruan saiakuntzak egitearekin, balio humanistiko nahiz espiritualak zabaltzearekin edota bestelako helburuekin, horiek erlijio-helburuez bestekoak badira (3.2 art.). Bestalde, eta ikusi berri dugunarekin bat etorriz, Konstituzio Auzitegiak jurisprudentzian behin eta berriro ezarri du (azken epaiak aipatzearren, adibide moduan uztailaren 18ko 154/2002 KAE eta ekainaren 2ko 101/2004 KAE aipatuko ditut) erlijio-askatasuna gizabanakoei zein erkidegoei bermatzen zaiela, eta dimentsio objektiboarekin uler daitekeela (horrek, era berean, eskakizun bikoitza dakar: botere publikoen neutraltasuna, EKren 16.3 artikuluan erlijioei dagokienez ezarritako estatu-izaerarik ezatik eratorria, eta botere publikoek eliza desberdinekin lankidetza-harremanak izatea) edo bi dimentsioko eskubide subjektibo moduan: bata, barrukoa (erlijio-fenomenoaren aurrean sinesmenen barne esparrua eta adimen-autodeterminaziorako espazioa egotea bermatzen duena, bakoitzaren nortasunari eta duintasunari lotuta) eta bestea, kanpokoa (herritarrei ahalmena ematen zaie euren sinesmenen arabera jarduteko eta horiei hirugarrenen aurrean eusteko, estatuaren edo edozein gizarte-talderen derrigortze guztien aurrean ukiezintasuna izanda; erlijio-fenomenoaren agerraldi edo adierazpenak diren jarduerak egiteko aukera dute, hurrengo hauek barnean hartuta: kultu-jardunak, erlijio-heziketa —EKren 27.3 artikuluaren arabera, gurasoek eskubidea dute, euren seme-alabek heziketa erlijioso eta morala har dezaten, beraien uste sendoekin bat etorriz, eta botere publikoek hori bermatzen dute—, erlijio-xedeetarako biltzea edo agerraldi publikoa egitea, eta mota horretako jarduerak erkidegoan garatzeko elkartzea). EKren 16.3 artikuluan «konfesio batek ere ez du izango estatu-izaerarik» esaten da, eta adierazpen hori oinarrizkoa da gizarte demokratiko 349

Konstituzio zuzenbidearen.indd 349

12/11/07 11:49:57

batean. Hala ere, botere publikoek kontuan hartuko dituzte Espainiako gizartearen erlijio-sinesmenak, eta beste erlijioekin lankidetza-harremanak izango dituzte, Konstituzioan ezarri den moduan. Azken horrek ez du esan nahi erlijioek estatu-izaera hartzen dutenik; horren ordez, aitortu egiten da erlijioaren esparruan dagoen errealitate soziologikoa. Horretatik ondorioztatu dezakegu erlijioaren esparruan ez litzatekeela onargarria izango ez horien aurkako politika ez horietan inolako interesik ez duen politika. Hori dela eta, adibidez, ikastetxe publikoetan erlijio-trebakuntza edo establezimendu publikoetan erlijio-laguntza ahalbidetzen da. Esangura horretan eta orain arte, estatuak akordioak sinatuta ditu Espainian ezarritako lau konfesio nagusiekin: Eliza Katolikoa (Espainiaren eta Egoitza Santuaren artean 1979ko urtarrilaren 3an akordioak sinatu ziren gai juridiko eta ekonomikoen, hezkuntzaren eta kultura-gaien inguruan, Indar Armatuetako erlijio-laguntzaren gainean eta apaiz eta erlijiosoen zerbitzu militarraren inguruan), Espainiako Erlijio Erakunde Ebanjelikoen Federazioa, Espainiako Erkidego Israeldarren Federazioa eta Espainiako Batzorde Islamikoa (azken hiru erlijio horiekin, azaroaren 10eko 24, 25 eta 26/1992 Legeak direla bide). Lankidetza horren barruan, erlijio-sinesmenen finantzaketaren inguruko guztia nabarmendu behar da. Zergapekoek, nahi badute, Pertsona Fisikoen Errentaren gaineko Zergan Estatuak erabakitako ehuneko finko bat esleitu diezaiokete konfesio bati; gaur egun, hala egin daiteke Eliza Katolikoarekin. Lankidetza EALOren 8. artikuluan ere agertzen da, Erlijio Askatasuneko Batzorde Aholkularia egotea ezarri baitu, gai horiek guztiak jorratzeko. Batzorde hori osatzen dute, modu parekidean eta izaera egonkorrarekin, Estatuaren Administrazioaren ordezkariek, eliza, konfesio edo komunitate erlijioso nahiz horien federazioen ordezkariek eta trebetasun nabariko pertsonek. Estatuaren laguntzei dagokienez, erlijio bakoitzak Espainian duen ezarpenaren proportzionalak izan behar dute. Beraz, erlijiorik hedatuenak laguntzarik handiena jasoko du, eta hori ez da bereizkeriazkoa izango besteentzat. Horregatik, EKren 16.3 «in fine» artikuluak Eliza Katolikoa esanbidez aipatu du, baina gainerako erlijioak ahaztu gabe. 3. Askatasun eta segurtasun pertsonalerako eskubidea EKren 17. artikuluan ezarritakoaren arabera, pertsona guztiek dute askatasun eta segurtasunerako eskubidea. Eskubide horiek funtsezkoak dira estatu demokratiko batean, eta aurrekari moduan zuzenbide konparatuan oso ezagunak diren testuak dituzte. Gogoan izan, esaterako, konstituziozuzenbide britainiarra (1215eko Carta Magna, 1628ko «Petition of Rights», 1679ko «Habeas Corpus», eta 1689ko «Bill of Rights»), Frantziakoa 350

Konstituzio zuzenbidearen.indd 350

12/11/07 11:49:57

(Gizakien eta Herritarren Eskubideen Adierazpena, 1789koa), Ipar Amerikakoa (Virginia Herri Onaren Eskubideen Adierazpena eta Amerikako Estatu Batuen Independentzia Adierazpena, 1776koa, eta 1787ko Konstituzioa) eta zuzenbide historikoa (Aragoiko Justiziaren aurrean egindako agerraldi-prozedura, Bizkaiko Foruko berme prozesalak, etab.). Artikulu horrek babestutako bi eskubideak hauek dira: batetik, askatasun pertsonala, «askatasun fisiko» moduan ulertuta, hau da, askatasuna nahikeriazko atxiloketaren, kondenaren edo barneratzearen aurrean (otsailaren 18ko 22/1988 KAE; ekainaren 8ko 112/1998 KAE; martxoaren 29ko 61/1990 KAE); eta, bestetik, segurtasun pertsonala, askatasun pertsonala murriztu edo arriskuan jar dezaketen atxilotze-neurrietatik eta antzeko beste neurri batzuetatik eratorritako asalduren gabezia moduan ulertuta (urtarrilaren 31ko 15/1986 KAE eta uztailaren 16ko 126/1987 KAE). Azken finean, gizabanako guztiek euren jokabidea askatasunez zehazteko eta aske jarduteko aukera dute, hirugarrenen aldetik eta, batez ere, botere publikoen aldetik esku-hartzerik izan gabe. Eskubide horiek errazago ezagutzen dira alderdi negatibotik; izan ere, antolamendu juridikoan ezarri da zein kasutan eta zein betekizunekin mugatu daitezkeen. Hori dela eta, betekizun horiek betetzen ez dituzten askatasun-kentze guztiak EKren 17. artikuluan aitortutako oinarrizko eskubidearen urratzeak izango dira. «Askatasun-kentze» kontzeptuari dagokionez, Konstituzio Auzitegiak hurrengoa esan du: «... EKren 17.1 artikuluan, gizabanakoaren askatasuna ez da eskubide absolutua eta murrizketarik jasan ezin duena. Legeak soilik ezar ditzake askatasuna kentzeko kasuak eta modua; lege-erreserba horrek, murriztea edo kentzea salbuespenezkoa denez gero, proportzionaltasuna eskatzen du askatasun-eskubidearen eta askatasun horren murrizketaren artean. Modu horretan, baztertu egiten dira —legean ezarrita egon arren— arrazoizkoak ez diren askatasun-murrizketak, eskubidearen eta horren mugaketaren arteko oreka hausten badute» (abenduaren 11ko 178/1985 KAE). Delitua dela-eta askatasuna kentzea behin-behinekoa izan daiteke, ordu batzuetakoa edo egun batzuetakoa (atxilotzea), edo iraunkorragoa (behin-behineko espetxealdia —aurreneurrizko espetxealdi ere deitua-, baimen judiziala behar duena), edo behin betiko izaera izan dezake (kondena judizial irmoa dagoenean). 3.1. Atxilotzea 3.1.1. Askatasunaz gabetzea eta atxilotzea Lehenengo atal honetan, bi kasu hauetako lehenengoa aztertuko dugu: atxilotzea. Konstituzio Auzitegiak hurrengoa ulertu du: «...atxilotze-egoera 351

Konstituzio zuzenbidearen.indd 351

12/11/07 11:49:57

moduan hartu behar da gizabanakoak bere borondatea dela bide jokamolde ez-zilegia autodeterminatzeko ezintasuna edo oztopoa duenean...» (uztailaren 10eko 98/1986 KAE). Horrez gain, EKren 17.1 artikuluan ezarri da askatasuna kenduko dela «legean aipatutako kasuak eta baldintzak gertatzen ez badira», eta hori atxilotzeari lotuta ikusten da, Prozedura Kriminalaren Legearen (PKL) 489. artikuluan eta hurrengoetan horren inguruan egiten den arauketan. Artikulu horiekin bat etorriz, atxilotzea kasu hauetan egin daiteke, bai edozein pertsonak (horrek delitu bat egitera doana atxilotu dezake delitua egitera doan unean, hots, delitugilea in fraganti, zigor- edo espetxe-establezimendu batetik ihes egiten duena, leku horietara eramatean ihes egiten duena, atxilotuta edo preso egonda ihes egiten duena, eta auzi-iheslari izateagatik auzipetuta edo kondenatuta egonda ihes egiten duena), bai agintariek edo polizia judizialeko agente batek (horrek atxilotu egin behar du goian aipatutako kasuren batean dagoen edonor, zigor larriekin edo ez hain larriekin zigortutako delituagatik auzipetuta dagoen,a epaileak deitzen duenean joango ez dela uste bada, edo auzipetuta egon ez arren agenteak arrazoi nahiko baditu delitu bat dagoela eta atxilotutako pertsonak horretan parte hartu duela uste izateko). Edonola ere, ezin da faltengatik atxilotu, salbu eta ustezko errudunak etxebizitza ezagunik ez duenean eta fidantzarik ematen ez denean. Baina atxilotzeaz gain, Espainiako antolamendu juridikoan askatasunaz gabetzeko beste modu batzuk ezarri dira, betiere, esan dugun moduan, Legean ezarrita badaude eta horien oinarriko egitatearekin proportziozkoak badira. Modu horretan, Konstituzio Auzitegiak hurrengo hauek Konstituzioaren araberakoak direla onartu du: egoitzako atzipenaldia porrot eginaren kasuan (abenduaren 19ko 178/1985 KAE), alkoholemia-kontrola egiteko polizia-bulegoetara eramatea (otsailaren 18ko 22/1988 KAE), edo Herritarren Segurtasuna Babesteari buruzko otsailaren 21eko 1/1992 Lege Organikoaren 20. artikuluak ezarritako kasu oso polemikoa, Konstituzio Auzitegiaren arabera Konstituzioaren aurkakoa ez dena; horren arabera, Segurtasun Indar eta Kidegoek, inguruabar jakin batzuetan, identifikatu ezin diren pertsonei identifikaziorako bitartekoak dituzten hurbileko bulegoetara «laguntzeko» eskatu ahal diete, xede horietarako soilik eta nahitaez behar den aldirako (azaroaren 18ko 341/1993 KAE). Isun penalak ordaintzen ez diren kasurako espetxe-zigorra Konstituzioaren araberakoa dela ere onartu du (otsailaren 16ko 19/1988 KAE). Horrez gain, Asilo Eskubidearen eta Errefuxiatu Izaeraren martxoaren 26ko 5/1984 Legearen 5.7 artikulua, hain zuzen ere, asilo-eskabidea, eta, hala denean, eskabidea berraztertzeko eskaria, bata nahiz bestea onartzeko izapideak egin bitartean, eskatzailea muga-postuan, horretarako atondutako bulego egokietan, egongo dela ezartzen duena, Konstituzioaren araberakoa dela adierazi du (otsailaren 27ko 53/2002 KAE). Era berean, atal honetan sartu behar dira 352

Konstituzio zuzenbidearen.indd 352

5/12/07 11:44:20

psikiatria-establezimenduetan barneratzetik eratorritako askatasun-gabetzeak. Azken kasu horretan, GEEAk eskatu du zorotasuna modu sinesgarrian frogatuta egotea, zorotasun hori oso larria izateagatik barneratzea justifikatuta egotea, eta barneratzea nahasmendua desagertzean amaitzea. Betekizun horiek guztiak Konstituzio Auzitegiak bere gain hartu ditu (1979ko urriaren 24ko GEEAE —Winterwerp kasua-, 1990eko irailaren 27koa —Wassink kasua—, eta ekainaren 8ko 112/1988 KAE). 3.1.2. Atxilotzearen mugak Atxilotzearen mugei dagokienez, EKren 17.2 artikuluan ezarritakoaren arabera, aurreneurrizko atxiloketak ezin izango du iraun, egitateak argitzeko ikerketek zenbait iraun behar eta hori baino gehiago; betiere, gehienez hirurogeita hamabi ordu igaro ondoren, atxilotua askatu egingo da, edo, bestela, agintari judizialaren esku jarriko da. Hori PKLren 550.1 artikuluak zehatz jaso du. Beraz, gehieneko muga hirurogeita hamabi ordukoa da. Hala ere, EKren 55.2 artikuluan salbespen-araubidea ezarri da, banda armatuen edo elementu terroristen jardunari buruz ikerketak egin ahal izateko, eta garapeneko Lege Organiko batera igortzen du. Horrela, maiatzaren 25eko 4/1988 Lege Organikoak PKL eraldatu zuen eta, gaur egun, azken horren 520 bis artikuluaren 1. paragafoan ezarri da, banda armatuekin edo elementu terroristekin zerikusia duten pertsonek egindako delituak epaile eskudunaren esku utziko direla (Instrukzioko epaile zentrala) atxilotu eta hurrengo hirurogeita hamabi orduen barruan, baina atxilotze hori ikerketa-xedeetarako beharrezkoa den aldi guztian luza daitekeela, gehienez berrogeita zortzi ordu gehiago, betiere, luzapen hori epaileari eskatzen bazaio komunikazio ziodunaren bidez, atxilotzea gertatu eta lehenengo berrogeita zortzi orduen barruan. Epaileak luzapen hori baimendu edo baztertu egin behar du hurrengo hogeita lau orduen barruan, ebazpen ziodunaren bidez. Bestalde, Adingabeen Erantzukizun Penala arautzen duen urtarrilaren 12ko 5/2000 Lege Organikoaren 17.4 artikuluak ezarritakoaren arabera, poliziako funtzionarioek adingabea atxilotzen dutenean, atxiloketa horrek ezin du iraun egitateak argitzeko zein ikerketa burutu eta ikerketa horietarako behar-beharrezkoa den denbora baino gehiago; eta, edozein kasutan, hogeita lau orduko gehieneko epean, adingabe atxilotuari askatasuna eman behar zaio edo Fiskaltzaren esku utzi behar da. Adingabea Fiskaltzaren esku utziz gero, horrek ebazpena eman beharko du atxiloketa noiz gertatu eta hurrengo berrogeita zortzi orduetan; ebazpena izango da adingabeari askatasuna emateari buruz, hezkuntza- eta familia-esparruetan zuzentzeagatik espedientearen hasierari uko-egiteari buruz edo espedientea hasteari buruz. Fiskaltzak adingabeen epaile eskudunaren esku utziko du adingabea, eta horri kautela-neurri egokiak hartzeko eskatuko dio. Ban353

Konstituzio zuzenbidearen.indd 353

12/11/07 11:49:58

da armatuekin edo osagai terroristekin zerikusia duten pertsonek egindako delituen kasuan, adingabeei PKLren 520 bis artikuluan ezarritakoa aplikatuko zaie, baina kasuan kasuko xedapenak erabakitzeko epaile eskuduna adingabeen epailea izango da. Atzerritarren kasuan, Estradizio Pasiboaren Legean atxilotzea aurreneurrizko neurri moduan ezartzeko aukera ezarri da (8. art. eta h.). Bestalde, Atzerritartasunaren Lege Organikoaren (ALO) 61. artikuluan ezarritakoaren arabera, kautelazko atxiloketa gehienez 72 ordukoa izan daiteke eta kanporatze-prozedurari lotutako atzerritarrak agindu judizialaren bidez espetxeak ez diren zentroetan barneratzea gehienez 40 egunekoa, Konstituzio Auzitegiak arlo horretan duen jurisprudentziari jarraituz (uztailaren 7ko 115/1987 KAE; irailaren 29ko 144/1990 KAE; otsailaren 27ko 53/2002 KAE). Amaitzeko, martxoaren 14ko 3/2003 Legean, atxilotzeko eta emateko Europako aginduari buruzkoan («Euro Agindua» izenekoa), 13. artikuluan ezarri da agindu horrek ukitutako pertsonaren atxiloketa PKLn ezarritako moduan eta betekizun eta bermeekin egin behar dela. Edonola ere, argi izan behar da Konstituzioan ezarritakoaren arabera atxilotzea ezin daitekeela egitateak argitzeko ikerketek zenbat iraun behar eta hori baino luzeagoa izan (konstituzio-jurisprudentziak «epe erlatibo» izendatu duena), eta nolanahi den ere, jurisprudentziak «gehieneko epe absolutu» deitzen duena hirurogeita hamabi ordukoa dela (banda armatuen eta terrorismoaren kasuan izan ezik). Horrenbestez, ikerketak gehieneko epe absolutuaren aurretik amaituko balira, atxilotua aske edo epailearen esku utzi behar da; izan ere, bestela, atxilotzea luzatuz gero, EKren 17.2 artikulua urratuko litzateke. Konstituzio Auzitegiaren esanetan: «epe horiei erreparatuz, 17.2 artikulua urratu daiteke ez bakarrik gehieneko epe absolutua gainditzeagatik, hau da, askatasun-gabetzetik hirurogeita hamabi ordu bete ondoren atxilotuak gobernu-agintaritzaren edo horren agenteen kontrolpean jarraitzen duelako, baita gehieneko epe absolutu hori igaro ez arren epe erlatiboa gainditzen denean ere, egitateak argitzeko ikerketak egin direnez gero, atxilotzea beharrezkoa ez delako eta, hala ere, atxilotua askatu ez eta agintaritza judizialaren esku uzten ez delako» (azaroaren 24ko 224/1998 KAE; azaroaren 27ko 288/2000 KAE; azaroaren 25eko 224/2002 eta otsailaren 23ko 23/2004). 3.1.3. Atxilotzearen konstituzio-bermeak EKren 17.3 artikulura atxilotzearen konstituzio-bermeak bildu dira. Horien xedea defentsa-gabezia oro saihestea eta, nola ez, atxilotuaren osotasuna erabat bermatzea da. Lehenengo eta behin, atxilotuari berehala eta modu ulergarrian jakinarazi behar zaizkio bere eskubideak eta atxilotzearen arrazoiak. PKLren 520. artikuluak, konstituzio-manua garatzen duen ho354

Konstituzio zuzenbidearen.indd 354

12/11/07 11:49:58

duen horrek, agindutakoaren arabera, atxilotuta dagoen pertsona orori adierazi behar zaio nork bere buruaren aurka adierazpenik ez egiteko eta nork bere burua errudun ez aitortzeko eskubidea, abokatua izendatzeko eta hori bertan egotea eskatzeko eskubidea, polizia-eginbideetan epaileei egin beharreko adierazpen-eginbideetan lagundu dezan eta atxilotu edo presoari egin beharreko nortasun-azterketa guztietan esku har dezan, abokatuarekin isil-gordean elkarrizketa izateko eskubidea, eta berak nahi duen familiakoari edo pertsonari atxiloketa bera eta une oro zein tokitan dagoen zainpean komunikatzeko eskubidea (atzerritarren kasuan, inguruabar horiek euren herriko kontsulatuko bulegoari komunikatzeko eskubidea), interpretatzaile baten laguntza doan izateko eskubidea, gaztelaniaz ulertzen edo hitz egiten ez duen atzerritarraren kasuan (interpretatzailea izateko eskubidea dute baita ere espainiarrak izan arren gaztelania ulertzen ez dutenek), eta mediku forentseak azterketa egiteko eskubidea. Berme horiek guztiak jurisprudentziak jaso ditu, bai Giza Eskubideen Europako Auzitegiak (1968ko ekainaren 27ko GEEAE —Neumeister kasua—; 1969ko azaroaren 10eko GEEAE —Stogmuller eta Maznetter—; 1971ko uztailaren 16ko GEEAE —Ringeisen kasua—; 1976ko ekainaren 8ko GEEAE —Engel kasua—; 1978ko urtarrilaren 18ko GEEAE —Irlanda Erresuma Batuaren aurka—; 1980ko azaroaren 6ko GEEAE —Guzzardi kasua—; 1984ko maiatzaren 22ko GEEAE —Van der Leer kasua—, 1989ko abenduaren 19ko GEEAE —Kamasinski kasua—, etab.), bai Espainiako Konstituzio Auzitegiak (maiatzaren 21eko 86/1996 KAE —atxilotzeko arrazoiak—; otsailaren 27ko 31/1996 KAE eta azaroaren 24ko 224/1998 KAE —atxilotzeko baldintzak—; urriaren 4ko 103/1985 KAE; urriaren 7ko 107/1985 KAE eta otsailaren 26ko 29/1996 KAE —nork bere burua errudun ez aitortzeko eskubidea eta atxilotuaren bermeak—; maiatzaren 25eko 74/1987 KAE —interpretatzailea izateko eskubidea—, etab.). Bestalde, EKren 17.3 artikuluan ezarritakoaren arabera, atxilotuentzako abokatu-laguntza bermatzen da, polizia-eginbideetan eta eginbide judizialetan, legeak agintzen duen eran. Modu horretan, bermatu egiten da atxilotuaren laguntza juridikoa eta polizia-eginbideak, etab. zuzenbidearen arabera egitea. Laguntza juridikoari dagokionez, Konstituzio Auzitegiak ezarri du EKren 17.3 artikuluan ezarritako abokatu-laguntza ez dela EKren 24.2 artikuluan ezarritako abokatuaren defentsa eta laguntzaren modukoa. Atxilotzean (EKren 17.3 art.), abokatu-laguntzaren xedea da atxilotuaren eskubideak ez errespetatzeagatik defentsa-gabezia saihestea, eta eginbideak zuzenbidearen arabera egin daitezen bermatzea. Prozesuaren garapenean, ordea, (EKren 24.2 art.) horren xedea antolamendu juridikoaren konplexutasunak eragindako defentsa-gabezia saihestea da. PKLren 520.6 ezarritakoaren arabera, abokatuaren laguntza izango da, hala denean, atxilotuari edo presoari bere eskubideen inguruko informazioa emateko eta mediku355

Konstituzio zuzenbidearen.indd 355

20/11/07 16:49:34

azterketa egiteko eskaera egitea; abokatuak zein eginbidetan esku hartu eta eginbide hori gauzatu duen agintari judizialari edo funtzionarioari eskatzea, behin eginbideak amaituta, komenigarritzat jotako gorabeherak adierazi eta gehitzea, bai eta aktan eginbidea gauzatzean gertatutako edozein intzidentzia jasotzea ere, eta atxilotuarekin isil-gordean elkarrizketa izatea, abokatuak zein eginbidetan esku hartu eta eginbide hori amaitzen denean. Egin berri dugun bereizketa dela bide, Konstituzio Auzitegiak ezarritakoaren ildotik, benetako babes judiziala lortzeko eskubidearen barruan (EKren 24.2 art.) abokatu-laguntzarako eskubideak kasu guztietan abokatua askatasunez hautatzea xedatu duen arren, hain zuzen ere eskubidearen «funtsezko edukia» dena, atxiloketako bermeen barruan (EKren 17.3 art.) abokatu-laguntzarako eskubideak abokatuaren laguntza jasotzeko eskubidea jasotzen du, baina ez abokatua askatasunez hautatzeko eskubidea. GEEAri jarraituz (1989ko maiatzaren 13ko epaia —Artico kasua—), Espainiako Konstituzio Auzitegiak esan du atxilotzean abokatua askatasunez hautatzeko eskubidea eskubidearen eduki «normalaren» atala dela, ez «funtsezko» edukiaren atala, eta horregatik onartu du kasu batzuetan hori mugatu ahal izatea (apirilaren 21eko 47/1986 KAE eta abenduaren 11ko 196/1987 KAE). Eta, horrela, EKren 55.2 artikuluko gaikuntza dela bide, banda armatuen edo terrorismoaren kasuan, Espainiako legeriak atxilotzean «inkomunikazioa» ezarri du, epaileak horretarako baimena emanez gero (PKLren 520 bis.2. art.). Kasu horietan, auzitegietan prozesua garatzen denean akusatuek abokatua askatasunez hautatzeko eskubidea izan arren, atxilotzeari dagokionez, PKLren 527. artikuluan ezarritakoaren arabera, atxilotua edo presoa inkomunikatuta dagoen bitartean, ezin izango du abokatua askatasunez izendatu, ofizioz izendatuko baita; era berean, izaera orokorrarekin ezarritako gainerako komunikazioetarako eskubidea ez du izango, eta ez du izango, orobat, eginbideak amaitu ondoren abokatuarekin elkarrizketa izateko eskubidea. Inkomunikazioari lotutako guztia polemikoa izan arren, Konstituzio Auzitegiak neurri hori arrazoizkoa eta proportziozkoa dela adierazi du, baina era berean ezarri du ez dela onargarria neurri hori gobernu-agintaritzak hartzea epaileek esku hartu gabe. Goian adierazitako arrazoiengatik atxilotzea gertatzen denean, epaileari atxilotuaren inkomunikazioa dekretatu dezala eskatu ahal zaio, eta hogeita lau orduko epean horren inguruan erabaki behar du. Inkomunikazioa eskatu ondoren, atxilotua inkomunikatuta egongo da epaileak kasuan kasuko ebazpena eman arte (PKLren 520 bis 2. art. eta abenduaren 11ko 196/1987 KAE eta abenduaren 16ko 199/1987 KAE). Ondorio moduan: atxilotzean, erregela orokorra atxilotuaren «komunikazioa» eta horrek abokatua askatasunez hautatu ahal izatea da, eta salbuespena atxilotuaren «inkomunikazioa». Eta salbuespen kasu horre356

Konstituzio zuzenbidearen.indd 356

12/11/07 11:49:58

tan laguntza ez du ematen askatasunez izendatutako abokatuak, ofizioz izendatutakoak baino. 3.1.4. Atxilotzearen berme judiziala: «habeas corpus» prozedura EKren 17.4 artikuluan berme judizialaren prozedura ezarri da askatasungabetzea eta horren baldintzak egokiak diren erabaki eta legearen aurkako atxilotzeak saihesteko, «habeas corpus» izenekoa. Legera igortzen du prozedura hori arautzeko, norbait legearen aurka atxilotzen denean, pertsona hori berehala agintari judizialaren esku jartzeko. Hain zuzen ere, EKren 17.4 artikulua «Habeas Corpus» prozedura arautzeko maiatzaren 24ko 6/1984 Lege Organikoak (HCLO) garatu du. Dakigunez, «habeas corpus» prozeduraren jatorria eta izendapena konstituzionalismo britainiarretik eta bertako «Habeas Corpus» Lege mitikotik dator (hala ere, beste sistema juridiko batzuetan antzeko erakundeak daude, esaterako, Aragoiko Justiziaren aurreko agerraldi-prozesu izenekoa Aragoiko zuzenbide historikoan, edo Bizkaiko Foruko prozesuko bermeak euskal zuzenbide historikoan, HCLOren aitzinsolasean esanbidez aitortu den moduan). Latineko izenak (habeas corpus) lege ingelesaren testuko lehen hitzei aipamen egiten die. Legean ezarri zen atxilotua fisikoki epailearen aurrera eraman behar zela horrek prozedura eta atxilotzearen baldintzak kontrolatu zitzan eta askatasun-gabetzeak aurrera egin behar zuen edo ez eta zer baldintzatan erabakitzeko, edo, bestela, atxilotua aske utzi behar zen erabakitzeko. Bistan denez, prozedura hori araubide demokratiko guztietan orokortu da. Espainiako antolamendu juridikoan, HCLOn prozedura berezia ezarri da atxilotzea legearen aurkakoa dela alegatzen duen atxilotua berehala epailearen esku jartzeko, epaileak erabaki dezan askatasun-gabetzea edo horren baldintzak legearen araberakoak diren edo ez. Prozedura azkarra da (azkar bideratzen da), erraza eta batere formalista (idatziz eska daiteke, baina ahozko agerraldia ere egin daiteke, epaile eskudunak ofizioz ere abiatu dezake, eta ez da nahitaezkoa abokatua eta prokuradorea aurrean egotea), orokorra (partikular batek edo agintaritzaren agente batek ezin du alde batera utzi epaileak atxiloketaren legezkotasuna kontrolatzea, eta prozedura abiatzeko legitimazioa oso zabala da) eta unibertsala (legearen aurkako atxiloketak ukitzeaz gain, hasieran legezkoak izanda legearen aurka luzatzen direnak edo legearen aurkako baldintzetan egiten direnak ere ukitzen ditu). Konstituzio Auzitegiak azpimarratu du hori zuzenean lotuta dagoela EKren 17.2 eta 17.3 artikuluetan jasotako bermeekin, hain zuzen ere, atxilotuaren eta akusatuaren eskubideak aitortzen dituzten horiekin (martxoaren 5eko 31/1985 KAE; urriaren 7ko 107/1985 KAE; uztailaren 10eko 98/1986 KAE; otsailaren 10eko 21/1997 KAE; irailaren 27ko 174/1999 KAE, etab.); esparru militarrean ere aplika357

Konstituzio zuzenbidearen.indd 357

12/11/07 11:49:58

tzeko modukoa dela azpimarratu du (martxoaren 29ko 62/1995 KAE; uztailaren 6ko 113/1995 KAE; otsailaren 28ko 37/2005), zorotasuna dutenak atxilotzen diren kasuetan (goian aipatutako ekainaren 8ko 98/1986 KAE, etab., GEEAk 1984ko otsailaren 23an emandako epaiaren —Luberti kasua— jurisprudentziari jarraituz), kanporatzea itxaroten ari diren atzerritar atxilotuen kasuan (urtarrilaren 17ko 12/1994 KAE eta otsailaren 12ko 21/1996 KAE); horrez gain, argi utzi du EKren 55.2 artikuluaren aplikazioak (hau da, banda armatu edo terroristetako kideak atxilotzean aplikatutako neurriak) ez duela Habeas Corpus eteten (uztailaren 20ko 153/1988 KAE). Askatasunaz gabetutako pertsona zein lekutan egon eta bertako Instrukzioko epaileak du horren gaineko eskumena. Pertsona hori non dagoen jakin ezean, atxiloketa non gertatu edo atxilotuaren azken egonleku ezaguna zein izan eta bertako Instrukzioko epaileak du eskumena (banda armatuen edo terrorismoaren kasuan izan ezik, kasu horretan eskumena Instrukzioko epaile zentralak baitu, eta jurisdikzio militarraren kasuan, atxiloketa non gertatu eta barruti judizial horretako Instrukzioko Epaile Togadun Militarrak baitu eskumena). Abian jartzeko legitimazioari dagokionez, hori oso zabala da: askatasunaz gabetu duten pertsonak, bere familiakoek edo hurrekoek, Fiskaltzak edo herri-defendatzaileak edo epaile eskudunak ofizioz eska dezakete. Prozedura ofizioz abiatzen ez denean, idazki edo agerraldi bidez hasiko da, eta ez da nahitaezkoa izango abokatuak ez prokuradoreak esku hartzea. Epaile eskudunak izapideak egiteko betekizunak betetzen diren edo ez aztertuko du, eta Fiskaltzari entzun ondoren, auto bidez erabakiko du prozedura abiatzen duen edo eskaera ukatzen duen bidegabea delako. Prozedura abiatzea erabakitzen badu, atxilotua zaintzapean duen agintariari aginduko dio egitatea lehenbailehen epaileari adierazteko, eta baliteke epailea askatasunaz gabetuta dagoen pertsona non egon eta leku horretara joatea. Epaileak ukitutako alderdiei entzungo die (askatasunaz gabetutako pertsonari, bere abokatuari, fiskalari, atxilotzea edo barneratzea agindu duten agintariei eta atxilotua zaintzapean duten agintariei), eta hasiera emateko autoa eman eta hogeita lau orduko epean, bidezkoa den ebazpena emango du auto ziodunaren bidez. Ebazpen horretan, eginbideak artxibatzea adostu daiteke, askatasun-gabetzea zuzenbidearen araberakoa dela adieraziz, edo bestela, neurri hauetakoren bat ezar daiteke: askatasunaz gabetuta dagoena askatzea, askatasun-gabetze hori legearen aurkakoa bada; askatasun-gabetzeari eustea (hala ere, beharrezkoa dela jotzen badu, leku desberdinean eta pertsona desberdinen zaintzapean egin dadila agindu dezake), edo askatasunaz gabetutako pertsona lehenbailehen agintaritza judizialaren esku jartzea erabaki dezake, atxiloketarako legean ezarritako epea igaro bada. 358

Konstituzio zuzenbidearen.indd 358

12/11/07 11:49:58

3.2. Behin-behineko edo aurreneurrizko espetxealdia Definizioz, atxilotzea behin-behineko askatasun-gabetzea da. Hala ere, batzuetan, eta inguruabar askoren eraginez, askatasun-gabetzea nahitaez luzatu behar da kasuan kasuko prozeduraren izapideak egiten diren bitartean: gogoan izan dezagun, adibidez, hiltzaile arriskutsu baten kasua. Atxilotzeko gehieneko epea igaro ondoren, pertsona hori ezin da aske utzi; prozedura eta epaiketa amaitu arte eta kondena irmoa eman arte itxaron behar da, eta horrela denbora asko igaro daiteke. Hori, nola ez, muturreko kasua da, baina beste kasu askotan ere espetxeratzea bidezkoa izango da. Egoera horri «behin-behineko espetxealdi» edo «aurreneurrizko espetxealdi» esaten zaio, eta EKren 17.4 «in fine» artikuluak esanbidez jaso du. Eskubideen muga guztien moduan, kasu honetan askatasun-eskubidearen muga moduan, aukera hori modu murriztailean interpretatu behar da, eta muga estuak ditu; izan ere, organo judizial eskudunak eman dezake, legean ezarritako kasuetan soilik. GEEAren jurisprudentziari (1968ko ekainaren 27ko epaia —Neumeister eta Wenhoff kasuak—; 1969ko azaroaren 10eko epaia —Maznetter kasua—; 1991ko ekainaren 26ko eta azaroaren 27ko epaiak —Letelier eta Kemmache kasuak—; 1992ko abuztuaren 27ko epaia —Tomasi kasua—; 1993ko urtarrilaren 26ko epaia —W. versus Suitza kasua—, etab.) eta Konstituzio Auzitegiaren jurisprudentziari jarraituz (apirilaren 15eko 62/1996 KAE eta apirilaren 7ko 66 eta 67/1997 KAE, etab.), PKLn ezarri da behin-behineko espetxealdia erabakiko dela modu objektiboan beharrezkoa denean bakarrik, eta askatasun-eskubidearentzat astuntasun txikiagoko beste neurririk ez dagoenean, behin-behineko espetxealdiarekin eskuratzen diren helburu berberak lortzeko (502. art.). PKLren 503. artikuluan behin-behineko espetxealdia dekretatu ahal izateko betekizunak ezarri dira: 1) egitateek delituaren ezaugarriak edukitzea eta delitu horren zigorra, gehienez jota, bi urteko edo hortik gorako espetxealdi-zigorra izatea, edo iraupen txikiagoko zigor askatasun-gabetzailea, baldin eta egotziak zigor-aurrekariak baditu; 2) auzian behar besteko zioak agertzea, behin-behineko espetxeratze-autoa zein pertsonaren aurka eman eta pertsona horrek erantzukizun kriminala duela uste izateko; 3) honako helburuetatik bat lortu nahi izatea: a) egotzia prozesura agertuko dela ziurtatzea, baldin eta zentzuz atera badaiteke ihes egiteko arriskua dagoela; b) frogak ezkuta, alda edo suntsi daitezen saihestea; c) egotziak biktimaren ondasun juridikoen aurka jardun dezan saihestea. Behin-behineko espetxealdia erabaki ahal izango da, berebat, 1. eta 2. betekizunak gertatuta, arriskua saihestu behar denean, egotziak beste delitu batzuk egin ditzan, egotzitako delitu-egitatea dolozkoa denean, eta azken kasu horretan, lehenengo zenbakian ezarritako muga ezin izango da aplikatu, baldin eta, egotziaren aurrekariak eta polizia judizialak eman edo jardunak 359

Konstituzio zuzenbidearen.indd 359

12/11/07 11:49:58

ondorioztatzen dituen gainerako datu edo ingurabarrak direla medio, zentzuz atera badaiteke egotziak beste pertsona batekin edo batzuekin ados jarrita modu antolatuan jardun duela delitu-egitateak burutzeko, edo delitujarduera horiek ohikotasunez egiten dituela. Behin-behineko espetxealdiaren gehieneko epeari dagokionez, Konstituzioan ez da ezarri, baina legegileari ezartzeko agindua ematen dio. Modu horretan, PKLren 504. artikuluan ezarritakoaren arabera, espetxealdiak ezinbestekoa den denbora iraungo du, eta luzatzeko aukera ezarri da, baina gainditu ezin diren muga batzuk finkatu dira: behin-behineko espetxealdia ezarri denean egotzia prozesura agertuko dela ziurtatzeko, baldin eta zentzuz atera badaiteke ihes egiteko arriskua dagoela, edo frogak ezkuta, alda edo suntsi daitezen saihestu nahi bada, edo egotziak biktimaren ondasun juridikoen aurka jardun dezan saihestu nahi bada, muga urtebetekoa da, baldin eta delituak hiru urteko edo hortik beherako zigor askatasun-gabetzailea badu; bi urtekoa, delituari ezarri zaion zigorra hiru urtetik gorakoa bada eta, salbuespen moduan —inguruabar zehatzak gertatuta, inguruabar horietatik atera badaiteke auzia ezin izango dela epe horietan epaitu—, bi urte arteko luzapen bakarra erabaki ahal izango da, baldin eta delituari hiru urtetik gorako zigorra ezarri bazaio, eta luzapena sei hilabete artekoa izango da, betiere zigorrari hiru urteko edo hortik beherako zigorra ezarri bazaio. Egotziari kondena ezarri bazaio baina epaiaren aurka errekurtsoa jarri badu, behin-behineko espetxealdia luzatu ahal izango da epaiak benetan ezarri zigorraren erdiraino. Amaitzeko, behin-behineko espetxealdia frogak aldatzea edo suntsitzea eragozteko erabaki bada, espetxealdi horrek ezin izango du iraun sei hilabete baino gehiago. Gehieneko epeak agortzen badira, auzipetua aske utzi behar da lehenbailehen (abenduaren 26ko 127/1984 KAE; urtarrilaren 30eko 11/1985 KAE; otsailaren 27ko 25/1985 KAE; martxoaren 12ko 32/1987 KAE; ekainaren 25eko 103/1992 KAE, etab.). Nolanahi den ere, eta ikusi dugunez, behin-behineko espetxealdia salbuespena da (askatasun eta eskubide guztiak murrizten direlako), eta, beraz, espetxealdi hori ezartzen duen ebazpen judiziala zioduna izan behar da (urtarrilaren 29ko 14/1996 KAE; martxoaren 11ko 37/1996 KAE; apirilaren 15eko 62/1996 KAE; ekainaren 3ko 138/2002 KAE; martxoaren 14ko 62/2005 KAE, etab.), modu murriztailean interpretatu behar da (1984ko otsailaren 23ko GEEAE —Luberti kasua—); horri eusteko edo hori luzatzeko betekizunak oso zorrotzak dira (martxoaren 11ko 37/1996 KAE; martxoaren 12ko 41/1996 KAE; uztailaren 15eko 144/2003 KAE; apirilaren 18ko 98/2005 KAE, etab.), eta aldianaldian epaileak kontrolatu behar du beti, eta nahitaezkoa izateari uzten dion bezain laster bertan behera utzi behar da. Amaitzeko, ez da ahaztu behar beste estatu batek estradizioa eskatuz gero, Estradizio Pasiboari buruzko 360

Konstituzio zuzenbidearen.indd 360

20/11/07 16:49:35

45/1985 Legeak ezarritakoaren arabera, Espainiako agintariei zein pertsonaren estradizioa eskatu eta horren behin-behineko espetxealdia erabaki dezakeela gehienez ere berrogei eguneko bi alditan, lehenengoa estatu agindei-emaileak eskaera aurkez dezan, eta bigarrena eskaera horren izapideak Espainian egin ahal izateko (10. art.). Amaitzeko, erregela orokorra «espetxealdi komunikatua» den arren, PKLren 509. artikuluan ezarri den moduan, «Instrukzio-epaileak edo auzitegiak salbuespenez erabaki ahal izango du ikertutako egitateetan ustez esku hartu duten pertsonen atxiloketa edo espetxealdi inkomunikatua, betiere horiek justiziaren eskutik ihes egin ez dezaten, pertsona horiek biktimaren ondasun juridikoen aurka jardun ez dezaten, delituarekin zerikusia duten frogak ezkuta, alda edo suntsi ez daitezen, edota beste delitu-egitate batzuk egitea saihets dadin». «Aurreko paragrafoan aipatu arriskuak saihesteko, presa-eginbideak gauzatu behar direnez gero, horiek egiteko behar den denbora bakarrik iraungo du inkomunikazioak. Inkomunikazioa ezin izango da izan bost egunekoa baino luzeagoa». Espetxeratzea talde armatuek egindako delituen edo terrorismoaren ondorioz edo bi pertsonak edo gehiagok elkarrekin hitzartuta edo modu antolatuan egindako delituen ondorioz bada, inkomunikazioa beste epe batez luzatu ahal izango da, baina epe hori ezin da izan bost egunekoa baino luzeagoa. Kasu horietan, presoa espetxealdi komunikatuaren egoerara itzulita egon arren, epaileak presoa berriro ere inkomunikatzeko agindua eman ahal izango du, baldin eta, ikerketaren edo auziaren osteko garapena dela-eta, horretarako arrazoiak badira izan. Bigarren inkomunikazio hori ez da inoiz ere izango hiru egunekoa baino luzeagoa. 3.3. Askatasun-galera kondena penala dela eta 3.3.1. Legezkotasun printzipioa kondena penalean EKren 25.1 artikuluan argi eta garbi ezarri da legezkotasun zehatzailearen printzipioa botere publikoek ezar dezaketen kondena edo zehapen ororen aurretiazko eskakizun moduan. Horregatik, hurrengo hau ezarri da: «Ezin dakioke inori egite edo ez-egiteen ondorioz kondena edo zehapenik ezar, baldin eta, egite edo ez-egite horiek gertatzeko unean, halakoak delitu, falta edo arau-hauste administratiboak ez badira, une horretan indarrean dagoen legeriaren arabera». Printzipioa kondena penalari (askatasun-gabetzea ekar dezake) zein administrazio-zehapenei aplikatu dakieke. Orain, printzipio horrek kondena penalen esparruan duen proiekzioa aztertuko dugu, eta administrazio-zehapenen esparruan duen proiekzioa geroko utziko dugu. 361

Konstituzio zuzenbidearen.indd 361

12/11/07 11:49:59

Zigor-legezkotasunaren printzipioak esangura zabalean (nulum crimen, nulla poena sine lege) GEEAren babes berezia jaso du (1993ko maiatzaren 25eko GEEAE —Kokkinakis kasua—, 1996ko azaroaren 15eko GEEAE —Canoni kasua—, etab.). Aldi berean, printzipio horrek bi adar ditu: zigorra jaso dezaketen jokabideak esanbidez eta zehatz ezarrita egon behar dira, delitua edo falta egin aurretik (tipikotasun-printzipioa); jokabide horiek lege-lerruneko arau batean ezarrita egon behar dira, eta Espainiako antolamenduan, gainera, arau horrek lege organikoaren lerruna izan behar du (legezkotasun-printzipioa esangura hertsian). Konstituzio Auzitegiak ezarritakoaren arabera (uztailaren 21eko 133/1987 KAE), printzipio horrek hiru eskakizun ditu: a) lege baten eskakizuna (lex scripta); b) zehatutako egitatearen aurrekoa izatea (lex praevia) eta c) egitezko kasu zehatz bat deskribatzea (lex certa). a) Lex scripta: zigor arloko lege-erreserba oinarrizkoa da (KAE hauek: martxoaren 30eko 8/1981; uztailaren 21eko 133/1987; apirilaren 7ko 42/1987; uztailaren 5eko 127/1990; otsailaren 24ko 41/1998, etab.) eta, lehenengo eta behin, berme formala eskatzen du. Jokabide ez-zilegiak tipifikatu eta horietarako ezarritako zehapenak arautzen dituzten arauek lege-lerruna izan behar dute, eta zigor askatasun-gabetzaileak ezartzen dituztenean, lege organikoaren lerruna, EKren 81. artikuluak hala eskatzen baitu; izan ere, askatasunari jar dakiokeen mugarik zorrotzenak dira (otsailaren 23ko 25/1984 KAE; azaroaren 11ko 140/1986 KAE; otsailaren 17ko 34/2005 KAE); b) Lex praevia: horrez gain, berme materiala eskatzen da, jokabide ez-zilegiak eta horiei dagozkien zehapenak aurretik zehaztuta egon behar baitute, hau da, zehatutako egitatea egin aurretik ezarri behar dira eta debekatutako jokabidea egiten denean indarrean egon behar dute. Hori bat etorriko litzateke hurrengo honekin: EKren 9.3 artikuluan ezarritako xedapen zehatzaileen atzeraeraginik eza, xedapenok banakako eskubideei begira onuragarri ez direnean (martxoaren 30eko 8/1981 KAE; azaroaren 11ko 215/1998 KAE); hala ere, bere garaian ikusi genuen moduan, konstituzio-jurisprudentziak «a contrario sensu» onartu du onuragarri ez diren xedapen zehatzaileak atzeraeraginez aplikatzea debekatuta dagoenez, onargarria dela onuragarri diren zigor-xedapenen atzeraeragina, hau da, aurretik zigortutako jokabideei zigorra kentzen dietenak edo aurretik ezarritako zigorra murrizten dutenak; c) Lex certa: amaitzeko, delitua eta zigorra zehaztea eskatzen da, hau da, debekatutako jokabidea eta horren ondorio penala zigor-arauan argi eta zehatz ezarrita egon behar dira (urriaren 15eko 62/1982 KAE; urriaren 30eko 151/1997 KAE). Horregatik, «analogia in malam partem» izenekoa baztertu egiten da, hau da, akusatuari kalte egiten dion interpretazio analogikoa (martxoaren 25eko 111/1993 KAE; ekainaren 26ko 174/2000 KAE eta urtarrilaren 28ko 13/2003 KAE), eta ohitura zigor-zuzenbidearen iturri gisa 362

Konstituzio zuzenbidearen.indd 362

5/12/07 11:44:21

erabiltzea; era berean, debekatu egiten da zigor-arauen interpretazio hedakorra (martxoaren 25eko 131/1993 KAE). Ildo horretatik, planteatu ohi den arazoetako bat «zigor-lege zuri» izenekoen konstituziotasuna da (lege horietan, debekatutako jokabidea edo aplikatzeko moduko zehapena ez dira legean osorik jaso; horren ordez, beste arau batera jotzen dute jokabidea eta horri dagokion zehapena osorik deskribatzeko). Konstituzio Auzitegiak (uztailaren 5eko 127/1990 KAE; ekainaren 15eko 120/1998 KAE; otsailaren 24ko 24/2004 KAE) horien konstituziotasuna onartu du, betekizun hauek betetzen baldin badira: beste arau batera egindako igorpena esanbidezkoa izatea, igorpen hori justifikatuta egotea zigor-legeak babestutako ondasun juridikoa aintzat hartuta, eta zigor-legeak debekuaren funtsezko erdigunea eta zigorraren oinarrizko osagaiak izatea. Azkenik, zigor-legezkotasunaren printzipioak beste ondorio bat ere badu: jokabide bera birritan zehatzeko debekua («non bis in idem»). Ildo horretatik, konstituzio-jurisprudentziak (KAE hauek: urtarrilaren 30eko 2/1981; azaroaren 27ko 159/1985; uztailaren 4ko 150/1991; azaroaren 3ko 177/1999; urtarrilaren 16ko 2/2003) argi utzi du ezin dela birritan zehatu —edo zehatzago esanda— ezin dela jokabide bera birritan epaitu. Hori guztia argi dago. Baina printzipioaren aplikazioa istilutsuagoa da egitate bati zehapen penala zein administratiboa ezarri ahal zaion kasuetan. Kasu horietan, printzipioak debekatu egiten du egitate bati zehapen bikoitza ezartzea (bata penala eta bestea administratiboa), salbu eta zehatutako subjektua Herri Administrazioari lotuta dagoenean lotura berezia dela bide («gailentasun bereziko lotura» izenekoak; horien mende daude, esaterako, funtzionarioak, administrazioaren emakidadunak, presoak, etab.). Adibidez, funtzionario bati eroskeria delitua egiteagatik espetxeratze-zigorra ezarri badiote, egitate horregatik administrazio-zehapena ere ezarri ahal diote eta, horren ondorioz, funtzionario-izaera galdu; edo preso batek beste bati lesio bat eragiten badio espetxean izandako borroka batean, egindako lesioengatik zehapen penala (espetxe-zigorra) zein zehapen administratiboa (diziplina-zehapena, esaterako bakartuta egotea, etab.) ezarri ahal izango zaio; izan ere, kasu horietan, bi zehapenen oinarria ondasun juridiko desberdinak babestea da. Adibidez, lesio bat eragin duen presoaren kasuan, bizitza edo osotasun fisikoa zehapen penalaren kasuan, eta espetxe-diziplina administrazio-zehapenaren kasuan. 3.3.2. Zigor askatasun-gabetzaileen xedea Bestalde, EKren 25.2 artikuluan ezarritakoaren arabera, «Zigor askatasun-gabetzaileek eta segurtasun-neurriek helburu izango dute pertsona berreztea eta gizarteratzea, eta ezin izango dira lan bortxatuak izan». 363

Konstituzio zuzenbidearen.indd 363

28/12/07 09:54:29

Horrek esan nahi du, teorian, konstituzio-sisteman biziarteko katea debekatuta dagoela, hori ez baitator bat neurriek eta segurtasun-neurriek berrezteko eta gizarteratzeko duten helburuarekin. Ekainaren 30eko 7/2003 Lege Organikotik aurrera, espetxe-onura asko suntsitu dira eta Espainiako zigoreta espetxe-sisteman zigorrak osorik eta eragingarritasunez betetzea sartu da. Errudunak benetan beteko duen kondenaren gehieneko iraupena, Lege horrek Zigor Kodean sartutako eraldaketaren ostean, erregela orokor moduan, asko jota, 20 urtekoa da, baina salbuespenez beste kasu batzuk ezarri dira, zigorra betetzeko gehieneko muga hauek ezartzen dituztenak: 25, 30 eta 40 urte —ZKren 76. art.- (40 urteko muga aplikatzen da baldin eta subjektuari kondena ezarri bazaio delitu bi edo gehiago egiteagatik, eta delitu horietatik biri, gutxienez, legeak 20 urtetik gorako espetxealdi-zigorra ezartzen badie, edo terrorismo-delitu bi edo gehiago egiteagatik, eta delitu horietatik bati legeak 20 urtetik gorako espetxealdi-zigorra ezartzen badio). Zigorrak betetzeko araubidea abenduaren 26ko 1/1979 Espetxeen Lege Organiko Orokorrak arautu du, eta hori, aldi berean, otsailaren 9ko 190/1996 Errege Dekretuak garatu du, hain zuzen ere, Espetxeen Erregelamendua onesten duen horrek. Amaitzeko, Konstituzioan ezarritakoaren arabera, espetxealdi-zigorra betetzen ari denak oinarrizko eskubideak izango ditu; ez, ordea, beren beregi mugatuta dituenak, kondena-epaiaren edukia, zigorraren esangura eta espetxe-legea kontuan hartuta (esaterako, sufragio-eskubidea etetea). Nolanahi den ere, espetxeratuak lan ordaindua izateko eskubidea du, eta Gizarte Segurantzaren onurak izango ditu, bai eta kultura lortzeko eta bere nortasuna oso-osorik garatzeko eskubideak ere. 3.4. Administrazioaren zehatzeko ahala Baina EKren 25.1 artikuluak legezkotasun-printzipioa ez die aplikatzen soil-soilik delitu edo falta diren egite eta ez-egiteei; horren ordez, legezkotasun-printzipioa administrazio-zehapenetara ere hedatzen du. Hala ere, zigor-zehapenetarako esandakoa ezin da administrazio-zehapenetara modu mimetikoan hedatu, zenbait arrazoi direla bide: batzuen eta besteen izaera desberdina, zehapenek ukitutako ondasunen eta eskubideen izaera desberdina, zigor-zehapenek normalean administrazio-zehapenak baino larriagoak izatea, eta administrazioaren zehapen-jarduera auzitegietan berrikusi ahal izatea. Hori dela eta, lege-erreserba zigor arloan absolutua den arren, oso erlatiboa da arau-hauste eta zehapen administratiboen kasuan (apirilaren 7ko 42/1987 KAE). Horrek esan nahi du arau-hauste eta zehapen guztiek nahitaez ez dutela xehetasun guztiekin jasota egon behar lege-lerruneko arau batean, baina administrazioaren zehapen-jarduerak lege-lerruna izatea eskatzen da. Hau da, ez da eragozten erregelamenduetara igortzea, 364

Konstituzio zuzenbidearen.indd 364

12/11/07 11:49:59

baina lege-lerruneko arauan zuzenbidearen aurkako jokabidearen funtsezko osagaiak eta ezarri beharreko zehapenen izaera eta mugak behar den beste mugatuta egotea eskatzen da (urtarrilaren 21eko 3/1988 KAE). Edonola ere, ez da onartzen erregelamendu-arauketa independenterik, legearen mendekoa ez dena (uztailaren 24ko 83/1984 KAE). Hau da, posible da erregelamenduetara lege-igorpena egitea, baina ez da onartzen zehatzeko ahalaren oinarria soil-soilik izatea aurretiaz gaitzen duen lege batetik eratorri ez diren eta estu-estutik horren mendekoak ez diren erregelamenduak. Hala ere, ulertu behar da lege-gaikuntza ez dela baliozkoa berezko eduki materiala ez badu eta horrek ez-zilegi administratiboak eta horiei dagozkien zehapenak argi mugatzen ez baditu (abenduaren 12ko 184/1995 KAE; otsailaren 11ko 25/2002 eta 26/2002 KAE). Zehatzeko ahal guztien moduan, administrazioaren zehatzeko ahalak mugak ditu (urriaren 3ko 77/1983 KAE): a) lehenengo eta behin, muga material argi bat, Konstituzioan bertan ezarritakoa: «Administrazio zibilak ezin izango du zehapenik ezarri, halako zehapenek, zuzenean edo modu subsidiarioan, askatasuna kentzen badute» (EKren 25.3 art.); b) bigarren, muga formal batzuk ezarri behar dira, besteak beste: EKren 24. artikuluan aitortutako defentsa-eskubideak errespetatzeko betebeharra, administrazioaren zehapen-prozeduretan ere aplikatu daitezkeenak (hau da, administrazioak zehapen-prozedura dagoela eta horren arrazoiak zein diren jakinarazi behar du, interesdunari entzun behar dio, etab. —maiatzaren 23ko 172/2002 KAE; urtarrilaren 20ko 9/2003 KAE—). Era berean, azpimarratu behar da administrazioaren zehatzeko ahala agintari judizialek kontrolatzen dutela eta auzitegiek berrikusi dezaketela (EKren 106. art.). Horrez gain, ebazpen judizialen mendekoa da, «gauza epaituaren» eragingarritasuna eta «non bis in idem» printzipioa direla bide (oro har, egitate beragatik ezin dira bi zehapen ezarri, bata penala eta beste administratiboa). Zehapen bikoitza onargarria den kasuetan (gailentasun bereziko loturak, etab.), administrazio-zehapena ebazpen judizialaren araberakoa da erabat (modu horretan, zigor arloko organo judizial batek egindako gertaeren kalifikazioa loteslea da administrazioarentzat). Amaitzeko, gerta daiteke zigor arloko auzitegientzat ekintza bat zigorgarria ez izatea, baina ekintza hori ez-zilegi administratibo gisa kalifikatzea eta administrazioak soilik zehatzea. Modu horretan, egitatea zigor arloan barkatu arren (delitua ez delako), ez du esan nahi ez-zilegi administratiboa ez denik eta, beraz, zehatu ezin denik. Administrazioa epaileak ezarritakoaren mende dagoela nabarmena da; izan ere, kasu guztietan, ebazpen judizialaren arabera frogatuta dauden egitateak lotesleak dira administrazioarentzat (urriaren 3ko 77/1983 KAE). Hori dela eta, egitate horiengatik zigor-prozedura irekita dagoen bitartean, administrazioak ezin du zehatzeko ahala egikaritu, eta administrazio-prozedu365

Konstituzio zuzenbidearen.indd 365

12/11/07 11:49:59

ra zehatzailea eten egin behar da zigor arloko auzitegiek horren inguruko ebazpena eman arte. 4. Ohorerako, norberaren eta familiaren intimitaterako eta bakoitzaren irudirako eskubidea EKren 18.1 artikuluan ohorerako, norberaren eta familiaren intimitaterako, eta norberaren irudirako eskubidea bermatu dira. Hiru eskubide desberdin dira, eta elkarrekin jorratu dira, xede berbera dute-eta: bizitza pribatua babestea. Nortasunari lotutako eskubideak dira, EKren 10. artikuluan aitortutako gizabanakoaren duintasunari datxezkio eta (abenduaren 2ko 231/1988 KAE). Konstituzioan dimentsio bikoitzarekin jaso dira: oinarrizko eskubide moduan (18.1 art.) eta beste eskubide batzuen muga moduan, adibidez, adierazpen- eta informazio-askatasuna (EKren 20.4 art.). Hain zuzen ere, ohorerako, intimitaterako eta norberaren irudirako eskubideen eta askatasun- eta informazio-askatasunen arteko ohiko gatazken ondorioz, konstituzio-jurisprudentzia ugari sortu da. Jarraian, jurisprudentzia hori labur eta zehatz azaltzen ahaleginduko naiz. Eskubide horien eduki zehatzari dagokionez eta ohorerako eskubidetik hasita, Konstituzio Auzitegiak esan du pertsona baten izen ona babesten duena dela, besteen aurrean balioa galtzea eragin dezaketen adierazpen edo mezuen aurrean babestuz, pertsona horren izen ona galtzea edo gutxiestea eragiten dutelako iritzi publikoaren arabera iraingarriak izateagatik (otsailaren 26ko 49/2001 KAE). GEEAren jurisprudentziari jarraituz (GEEAE hauek: 1987ko abenduaren 7koa —Handsyde kasua-; 1986ko uztailaren 8koa —Lingens kasua—; 1989ko otsailaren 22koa —Barford kasua—; 1992ko apirilaren 23koa —Castells kasua—; 1999ko maiatzaren 20koa —Bladet Troms eta Stensaas kasua—, etab.), Konstituzio Auzitegiak, jurisprudentzia oparoan (KAE hauek: ekainaren 6ko 105/1990; ekainaren 8ko 85/1992; otsailaren 13ko 42/1995; azaroaren 25eko 204/1997; urtarrilaren 17ko 11/2000; abenduaren 11ko 297/2000, etab.), ohorerako eskubidearen eta adierazpen- eta informazio-askatasunen arteko gatazkari dagokionez, argi utzi du adierazpen- eta informazio-askatasunek ez dutela babesten egiazkoak ez diren egitateak edo oinarririk gabeko zurrumurru, asmakizun edo iradokizunak zabaltzea, eta ez dituztela onartzen adierazpen iraingarri edo laidogarriak, baina bai informazio gogaikarri eta mingarriak onartzen dituztela, betiere, esandakoa edo zabaldutakoa iraingarria, izena belztekoa ez bada edo pertsonarentzat laidogarria edo umiliagarria ez bada (abenduaren 9ko 232/2002 KAE). Intimitaterako eskubideari dagokionez, Konstituzio Auzitegiak, jurisprudentzia ugarian esan du intimitaterako eskubidearen xedea gi366

Konstituzio zuzenbidearen.indd 366

12/11/07 11:50:00

zabanakoari bere bizitzako esparru erreserbatua bermatzea dela, gizabanako horren duintasunaren errespetuari lotuta, gainerakoen jardunaren eta ezagutzaren aurrean, horiek botere publikoak zein partikular hutsak izan. Esparru erreserbatu hori, norberarena zein familiarena, hirugarrenen zabalkundearen eta nahi gabeko publizitatearen aurrean babestu daiteke (uztailaren 15eko 134/1999 KAE; maiatzaren 10eko 115/2000 KAE; apirilaren 23ko 83/2002 KAE, etab.). GEEAren jurisprudentziari dagokionez, kasu horietan GEEHren 8. artikulua urratzea alegatu denean, hain zuzen ere, bizitza pribatuari eta familia-bizitzari buruzkoa, Estrasburgoko Auzitegiak hitzarmenaren artikulu horren xedea gizabanakoa botere publikoen nahikeriazko esku-sartzeetatik babestea dela aitortu duen arren, horrek ez du esan nahi estatua interferentzia horietatik abstenitu behar dela bakarrik; horrez gain, estatuarentzat betebehar positiboak ezarri dira, bizitza pribatua eta familia-bizitza benetan eta eragingarritasunez errespetatzea bermatzeko, eta partikularren arteko harremanen esparruan bizitza pribatua errespetatzeko neurriak hartzera behartzen du (1985eko martxoaren 26ko GEEAE —X eta Y kasua—; 1994ko azaroaren 25eko GEEAE —Stjerna kasua—). Bada, intimitaterako eta bakoitzaren irudirako eskubideak eta adierazpen- eta informazio-askatasunak talka eginez gero, GEEAren jurisprudentziak zein Konstituzio Auzitegiko jurisprudentziak azpimarratu dute informazioaren edukiak zein pertsonaren intimitatea asaldatu edo ukitu eta pertsona horiek informazio hori jasan behar dutela soil-soilik garrantzi publikoa badu, hau da, informazio hori iritzi publikoari komunikatzea, egiazkoa izan arren, beharrezkoa bada, informazio horren interes publikoa kontuan hartuta (GEEAE hauek: 2000ko abenduaren 12koa —Campmany eta López Galiacho kasua—; 2003ko maiatzaren 13koa —Bou eta El Hogar y la Moda kasua—; 2000ko urtarrilaren 11koa —News Verlags GMBH & Co.KG kasua—; 2002ko otsailaren 26koa —Krone Verlag GMBH & Co.KG kasua—; 2004ko ekainaren 24koa —Von Hannover kasua—; KAE hauek: azaroaren 12ko 171 eta 172/1990; otsailaren 14ko 20/1992; apirilaren 22ko 83/2002, etab.). Kasu horietan intimitaterako eskubidearen eta adierazpen- eta informazio-askatasunen artean gatazka sortzen zen. Baina kasu horiez gain, konstituzio-jurisprudentziak intimitaterako eskubidea ukitzen duten beste kasu asko jorratu ditu, besteak beste: lantokietan egindako grabazioak (apirilaren 10eko 98/2000 KAE eta uztailaren 10eko 186/2000 KAE), langile batek drogak kontsumitzen zituela baieztatu zuen mediku-azterketa baten osteko kaleratzea (azaroaren 15eko 196/2004 KAE); kutsadura akustikoa (maiatzaren 24ko 119/2001 KAE), presoen komunikazio intimoen kontrola (urriaren 25eko 218/2002 KAE), pertsonen zigor-aurrekariak ezagutzera ematea (otsailaren 25eko 46/2002 KAE eta otsailaren 25eko 52/2002 367

Konstituzio zuzenbidearen.indd 367

20/11/07 16:49:36

KAE), datu ekonomikoen intimitatea zerga-ikuskaritzaren aurrean (azaroaren 26ko 110/1984 KAE; maiatzaren 9ko 143/1994 KAE), etab. Amaitzeko, Konstituzio Auzitegiak honela definitu du norberaren irudirako eskubidea: titularrak bere ezaugarri fisiko pertsonalek sortu eta zabalkunde publikoa izan dezakeen informazio grafikoa zehaztu dezake eta, beraz, bere irudia baimenduta ez dagoen hirugarren batek lortzea, kopiatzea edo argitaratzea eragotzi dezake, irudia hartu edo zabaltzen duenaren xedea —informatzea, merkataritzan aritzea, xede zientifikoa, kulturala, etab.— edozein izanda ere. Eskubide autonomoa da, eta irudiak kopiatzearen aurrean babes-esparru zehatza bermatzen du, nahiz eta irudiok titularraren esparru pertsonala ez ukitu, eta horren izen ona lesionatu edo bere bizitza intimoa ezagutzera eman ez. Esparru berezko eta erreserbatua babestu nahi da, nahitaez intimoa izan ez arren, gainerakoen jardueraren eta ezagutzaren aurrean (martxoaren 26ko 81/2001 KAE; apirilaren 22ko 83/2002 KAE, etab.) Eskubide horien titulartasunari dagokionez, argi dago pertsona fisiko guztiak eskubide horien titularrak direla, espainiarrak izan zein ez. Pertsona juridikoei dagokienez, jurisprudentziaren arabera horiek ez dira intimitaterako eskubidearen titularrak, baina ohorerako eskubidearen titulartasuna onartu egin die azkenean (urriaren 17ko 137/1985 KAE eta irailaren 26ko 139/1995 KAE). Hala ere, azken kasu horretan, babesaren zorroztasuna pertsona fisikoei aplikatutakoa baino txikiagoa izango da. Eskubide horien babesa hiru prozeduraren bidez egikaritu daiteke, eta horiek jarraian deskribatuko ditut, arinenetik zorrotzenera: zuzenketa-eskubidea, babes zibila eta babes penala. Horiek prozedura alternatiboak dira, eta ukitutako pertsonak komenigarriena hautatu ahal izango du (abenduaren 16ko 241/1991 KAE; apirilaren 8ko 77/2002 KAE). Lehenengoa, hau da, leunena, zuzenketa-eskubidea da, Zuzenketa Eskubidearen martxoaren 26ko 2/1984 Lege Organikoan arautua (ZELO). Legearen xedea da informazio akastunean aipatutako pertsonak (pertsona fisikoa zein juridikoa izan), informazio horrek bere izen ona ukitu ahal badu, akats horren zuzenketa argitaratzea eskatu ahal izatea. Zuzenketa hori informazioaskatasunaren muga den arren, aurrerago ikusiko dugunez, Konstituzioak babesten duen informazio-askatasuna egiazko informazioa da, eta, hain zuzen ere, informazio-askatasuna ohorerako, intimitaterako eta norberaren irudirako eskubideek mugatzen dute. Beraz, informazioak zein gizabanako zuzenean ukitu eta horrek informazioa zuzendu ahal izateko bidea irekita utzi behar da. Konstituzio Auzitegiak esan duenez, informazio batean aipatutako pertsonak egitateei buruz duen bertsioa ematea nahi da, bertsio hori ez-zuzena izan arren (abenduaren 22ko 186/1986 KAE). Eskubidea egikarituko da komunikabidearen zuzendariari zuzenketaidazkia igorrita. Zuzenketak ukituko ditu, bakarrik, kasuan-kasuan zuzendu 368

Konstituzio zuzenbidearen.indd 368

12/11/07 11:50:00

nahi den informazioaren egitateak. Zuzenketa-idazkia jaso eta hiru eguneko epean zuzenketa ez bada argitaratu edo hedatu, edo gizarte-komunikabidearen zuzendariak nahiz arduradunak esanbidez jakinarazi badu zuzenketa ez dela hedatuko, edo zuzenketa argitaratu edo hedatu bada legean ezarritako epeak eta ezaugarriak errespetatu gabe (hiru egunetan eta jatorrizko albisteak zuen garrantzi berberarekin, azalpenik eta oharrik gabe), kaltedunak zuzenketa-akzioa egikaritu ahal izango du, egutegiko hurrengo zazpi egunetan, bere egoitzari dagokion lehen auzialdiko epailearen aurrean edo komunikabidearen zuzendaritza zein tokitan izan eta toki horretako lehen auzialdiko epailearen aurrean. Akzioa idazki bidez egikarituko da, eta ez da behar izango abokaturik, ezta prokuradorerik ere. Epaileak demanda onartzen badu, alderdiak epaiketara deituko ditu. Epaiketa hori PZLn hitzezko epaiketarako ezarritakoaren arabera egingo da. Eskubide horiek babesteko bigarren bidea bide zibila da, Ohorerako, Norberaren eta Familiaren Intimitaterako eta Norberaren Irudirako Eskubideak Babesteko maiatzaren 5eko 1/1982 Lege Organikoak arautua (OIBIELO). Legearen 2. artikuluan ezarritakoaren arabera, eskubide horien babes zibila legeek, gizarte-usadioek eta pertsonen jardunak mugatuko dute, eta horiek zehaztuko dute zein esparru dagoen erreserbatuta norberarentzat edo familiarentzat. Horrek esan nahi du pertsonaren jokabidea dela-eta, litekeena dela bere bizitzako egintza batzuei buruzko publizitatea bere edo bere familiaren intimitatearen edo bere irudiaren aurkakoa ez izatea (adibidez, bizitza pribatuko alderdi batzuk argitara ateratzen dituztenek edo jarduera publiko jakin batzuetan parte hartzen dutenek ezin dute pentsatu euren intimitatearen edo irudiaren babesa jarduera horiek egiten ez dituzten beste pertsona batzuen modukoa izango denik). Legearen 7. artikuluan, 2. artikuluko babes-esparruan aipatutako ÂŤbidegabeko esku-sartzeakÂť deskribatu dira: Edozein tokitan jartzea entzuteko edo filmatzeko aparatuak, gailu optikoak edo pertsonen bizitza intimoa grabatzeko nahiz erreproduzitzeko balio duten bideetatik beste edozein; entzuteko aparatuak, gailu optikoak edo beste edozein bide erabiltzea, pertsonen bizitza intimoa ezagutzeko, edo bide horiek zein pertsonak erabili eta pertsona horrentzat ez diren adierazpen edo gutun pribatuak ezagutzeko, bai eta horiek grabatzea, erregistratzea edo erreproduzitzea ere; pertsona edo familiaren bizitza intimoari buruzko egitateak zabaltzea, egitate horiek eragina dutela pertsona edo familia horren entzute eta izen onean, bai eta gutunen, oroitzapenen edo izaera intimoko beste idazki pertsonal batzuen berri ematea nahiz horiek argitaratzea ere; pertsona edo familiaren datu pribatuak ezagutaraztea, baldin eta datu horiek ezagutu badira datuon berri ematen duen subjektuaren lanbide-jarduera edo jarduera ofiziala dela eta; norbaiten irudiak jasotzea, erreproduzitzea edo argitaratzea, argazki, film edo beste edozein prozeduraren bidez, pertsona horren bizitza pribatuko toki zein uneetan; norbaiten izenak, aho369

Konstituzio zuzenbidearen.indd 369

12/11/07 11:50:00

tsa edo irudia erabiltzea, iragarki-xedeetarako, merkataritza-xedeetarako edo antzeko xedeetarako; egitateak egoztea edo iritziak agertzea, beste pertsona baten duintasuna edozein modutan urratzen duten ekintza edo adierazpenen bidez, pertsona horren ospeari kalte eginez edo beraren estimuaren aurka eginez. Ez da bidegabeko esku-sartzerik egongo esku-sartze hori legeak baimentzen duenean (Segurtasun Indar eta Kidegoek bideokamerak erabiltzea arautzen duen abuztuaren 4ko 4/1997 Lege Organikoaren 2.1 artikuluak dioen bezala; hain zuzen ere, lege horren arabera, horiek bideokamerak erabil ditzakete leku publikoetan, irekiak zein itxiak izan, irudiak eta soinuak grabatzeko eta ondoren horiek tratatu ditzakete, elkarbizitza, indarkeria errotik erauztea eta bide eta espazio publikoak modu baketsuan erabiltzea xede izanda, eta segurtasun publikoarekin zerikusia duten delituak, faltak eta arau-hausteak egitea saihesteko) edo eskubidearen titularrak esanbidez baimena eman duenean (gogoan izan dezagun, adibidez, bere bizitza publikoari buruz «esklusiba» bat «saltzen» duen pertsona edo «bihotzeko prentsa» izenekoari argazkiak egiten uzten dion pertsona). Era berean, ez da bidegabeko esku-sartzerik egongo interes historiko, zientifiko edo kultural garrantzitsua nagusitzen denean. Legeak eskubide horiek babestutako esparrua murriztu egin du kargu publikoak dituzten pertsonak edo entzute handiko lanbidea nahiz garrantzi publikoa duten pertsonak direnean (politikariak, aktoreak, abeslariak, kirolariak, etab.), eta irudiak jasotzen direnean ekitaldi publikoan edo jendaurrean zabalik dauden tokietan; pertsona horien karikaturak erabiltzea ere onartuta egongo da, gizarte-usadioekin bat etorriz. Horrek ez du esan nahi pertsona horiek babesik gabe geratuko direnik, baina bai horiek jasan behar duten arreta publiko eta kritikoa garrantzi publikorik ez duten gainerako herritarrena baino handiagoa dela. Bide zibilaren bidez, hurrengo hauek lortu nahi dira: esku-sartze bidegabea amaitzea, kaltedunari bere eskubide guztiak berrezartzea, bai eta bihar-etziko esku-sartzeak prebenitzea edo saihestea ere (urriaren 25eko 187/1999 KAE), erantzuteko eskubidea aitortzea, epaia hedatzea eta eragindako galeren ondoriozko kalte-ordainak ematera kondenatzea. Kalte-ordainak bere baitara bilduko du kalte morala, eta kalte moral hori baloratuko da kasuan kasuko inguruabarrak eta benetan eragindako lesioaren larritasuna kontuan hartuta. Balorazio hori egiteko, aintzat hartuko da, hala denean, kaltea eragin duen bidearen hedatzea edo ikus-entzule kopurua, baita lesioa eragin duenak lesioaren ondorioz lortutako onura ere (Legearen 9.3 art.). Horren eraginez, kalte-ordain handiak eman dira, eta batzuetan, eskubide horiek urratzearen ondoriozko kalte-ordainak pertsonei kalte egitearen ondorioz eskaintzen direnak baino handiagoak izatea kritikatu da (izatez, milioi askotako kalte-ordainak eman dira intimitaterako eskubidea eta 370

Konstituzio zuzenbidearen.indd 370

12/11/07 11:50:00

norberaren irudirako eskubidea urratzeagatik ÂŤpertsona ospetsueiÂť haien baimenik gabe argazkiak ateratzearen ondorioz. Kopuru horiek, esaterako, heriotza eragin duen zirkulazio-istripu batetik eratorritako erantzukizun zibilaren kasuan baino askoz handiagoak dira). Esan beharrekoa da kalte-ordainen kopuru handiak ez duela esan nahi norberaren irudirako eskubidea bizitza-eskubidea baino gehiago baloratzen denik; horren ordez, ikusi berri dugun argazkien adibidean, kalte-ordainerako ezarritako irizpideen artean, lortutako onura ekonomikoak daude, eta irizpide hori ezinbestekoa da komunikabide batzuentzat eskubide horiek urratzea errentagarria izan ez dadin. Hala gertatuko litzateke, adibidez, urratze horretatik lortutako onura ekonomikoak bidegabeko esku-sartzea egiteagatik ordaindu beharreko kalte-ordaina baino handiagoak izango balira. Beste muturrean, kalte-ordain handiei lotutako abusu-eginerak saihesteko, epaileek horiek modulatu eta kasu horietan gerta daitezkeen gehiegikeriak zuzendu ditzakete. Irizpide orokorraren arabera, inor ezin da aberastu eskubide horiek urratuta. Amaitzeko, antolamendu juridikoak babesik zorrotzena, hau da, bide penala, ohorerako eta intimitaterako eskubideen aurkako atentaturik larrienetarako erreserbatu du. Horrela, adibidez, ohorerako eskubideari dagokionez, Zigor Kodean irain-delituak (208. art. eta h.) eta kalumnia-delituak (205. art. eta h.) tipifikatu dira. Bestalde, intimitateari dagokionez, hauek jaso dira: bizilekua bortxatzea eta pertsona juridikoen egoitzan baimenik gabe sartzea, etab. (202. art. eta h. eta 534. art.), sekretuak ezagutarazi eta agerraraztea (197. art. eta h.), funtzionario publikoek gutuneria pribatuaz, postakoaz nahiz telegrafiazkoaz jabetzea, telekomunikazioen artean esku sartzea, telefonoko elkarrizketak entzutea, etab. (535. art. eta h.). 5. Izaera pertsonaleko datuak babesteko eskubidea Aztertu berri ditugun eskubideekin, batez ere, intimitaterako eskubidearekin, estu-estutik lotuta, EKren 18.4 artikuluan ezarritakoaren arabera, ÂŤLegeak informatikaren erabilera mugatuko du, herritarren ohorea, eta norberaren nahiz familiaren intimitatea, eta horien guztien eskubideen egikaritza osoa bermatzekoÂť. Bestalde, Herri Administrazioei dagokienez, EKren 105 b) artikuluaren arabera, legeak arautuko du herritarrak artxibo eta erregistro administratiboetara sartzea. Espainiako legegileak konstituzio-manu hori Izaera Pertsonaleko Datuak Babesteari buruzko abenduaren 13ko 15/1999 Lege Organikoaren bidez garatu du (aurrerantzean, DBLO). Horretarako, hurrengo hauek hartu ditu kontuan: Konstituzioko aipatu artikuluak; Europako Kontseiluaren Hitzarmenean izaera pertsonaleko datuen tratamendu automatizatuaren aurrean pertsonak babesteari dagokionez ezarritakoa, 1981eko urtarrilaren 28an; Europako Par371

Konstituzio zuzenbidearen.indd 371

12/11/07 11:50:00

lamentuaren eta Kontseiluaren 95/46/CE zuzentaraua, 1995eko urriaren 24koa, datu pertsonalen tratamenduari eta datu horien zirkulazio askeari dagokionez pertsona fisikoen babesa arautzen duena; eta Europar Batasuneko Oinarrizko Eskubideen Agiriko 8. art., izaera pertsonaleko datuak babesteko eskubidea jaso duena. EKren 18.4 artikuluan intimitaterako eta ohorerako eskubideen eta herritarren gainerako eskubideen egikaritza osoa bermatu da, oinarrizko beste eskubide edo askatasun baten bidez, ÂŤaskatasun informatikoÂť izenekoa. Konstituzio Auzitegiaren arabera, askatasunerako eskubidea da, datuen tratamendu mekanizatuaren (Konstituzioak ÂŤinformatikaÂť deitzen du) erabilera bidegabearen ondorioz gizabanakoaren duintasunari eta askatasunari egiten zaizkion erasoen aurrean (KAE hauek: uztailaren 20ko 254/1993; maiatzaren 9ko 143/1994; urtarrilaren 13ko 11/1998; maiatzaren 4ko 94/1998; azaroaren 8ko 202/1999). Hori dela eta, pertsonaren bizitza pribatuaren eta horren izen onaren bermeak, gaur egun, dimentsio positiboa du eta dimentsio hori intimitaterako oinarrizko eskubidearen berezko esparrua baino harago doa; norberari buruzko datuak kontrolatzeko eskubidea izango litzateke. Modu horretan, EKren 18.4 artikuluak hitzez hitz eskubide hori eta intimitaterako eskubidea lotu arren, Konstituzio Auzitegiak, azaroaren 30eko 292/2000 epaian, DBLO aztertzen duen horretan, argi eta garbi bereizi ditu datuak babesteko oinarrizko eskubidea edo informatika-askatasuna eta intimitaterako eskubidea. Konstituzio Auzitegiaren irizpidearen arabera, EKren 18.1 artikuluko intimitaterako oinarrizko eskubidearen eginkizuna da norberaren edo familiaren bizitza-esparruan, besteen ezagutzatik kanpo gorde nahi den horretan, egin daitekeen inbasio oro eta norberaren borondatearen aurka hirugarrenen esku-sartze guztiak saihestea; aitzitik, EKren 18.4 artikuluak, datuak babesteko oinarrizko eskubidea jasotzen duen horrek, pertsona horri bere datu pertsonalen gaineko kontrola bermatu nahi dio, horien erabilera eta xedea kontrolatzeko boterea, kaltetuaren duintasun eta eskubiderako ezzilegia eta kaltegarria den erabilera egitea saihesteko. Hori dela eta, azken eskubide horren objektua intimitaterako eskubidearena baino zabalagoa da; izan ere, pertsonaren datu intimoez gain edozein datu pertsonal babesten da, intimoa izan zein ez, baldin eta hirugarrenek datu horiek ezagutu edo erabiltzean gizabanakoaren eskubideei kalte egin ahal bazaie, eskubideok oinarrizkoak izan zein ez. Datuak izaera pertsonalekoak izateak ez du esan nahi pertsonaren bizitza pribatuari dagozkionak soilik babesten direnik. Gizabanakoa identifikatzeko balio duten datu guztiak, bere ideologia, arraza, sexua, ekonomia, etab. identifikatzeko erabil daitezkeen guztiak ere babestu egiten dira. Horrez gain, datuak babesteko eskubidea eta intimitaterako eskubidea beste alderdi bati dagokionez ere bereizten dira: intimitaterako eskubidearen 372

Konstituzio zuzenbidearen.indd 372

12/11/07 11:50:00

arabera, gizabanakoak botere juridikoa du hirugarrenei gizabanakoaren esparru intimoan egindako esku-sartze oro saihestu behar dutela eta modu horretan ezagututakoa erabiltzea debekatuta dagoela ezartzeko; aitzitik, datuak babesteko eskubideak titularrari ahalmenen sorta bat ematen dio eta, horri esker, hirugarrenei egiteko eginbeharrak ezarri ahal zaizkie, hau da: beharrezkoa da datu pertsonalak bildu eta erabiltzeko gizabanakoaren adostasuna eskatzea, eta titularrak datu horien xedeari buruzko informazioa jasotzeko, datuetan sartzeko, datuak zuzentzeko eta datuak ezeztatzeko eskubidea du. Oinarrizko eskubide hori garatzeko, DBLOren xedea da, datu pertsonalen tratamenduari dagokionez, pertsona fisikoen askatasun publikoak eta oinarrizko eskubideak, eta, batez ere, norberaren nahiz familiaren ohorea eta intimitatea bermatu eta babestea (1. art.). Lege organiko hau aplikatuko zaie izaera pertsonaleko datuei, baldin eta datu horiek euskarri fisikoan erregistratuta badaude eta euskarri horrek ahalbidetzen badu datuon tratamendua; aplikatuko zaie, halaber, sektore publikoak eta pribatuak datu horien gainean gerogarrenean egin dezaketen erabilera-modalitate orori (2. art.). Lege hau ez zaie aplikatuko pertsona fisikoek dituzten fitxategiei eta fitxategi publiko batzuei (sailkatutako gaiak babesteari buruzko arautegiaren mende dauden fitxategiei, terrorismoa eta delitugintza antolatuaren agerpen arriskutsuak ikertzeko ezarritako fitxategiei). Beste fitxategi publiko batzuek arautegi berezia dute, besteak beste, hauteskunde-araubidearen legeriak araututakoak, estatistika-xedeetarako bakarrik balio dutenak, Erregistro Zibiletik eta Zigortu eta Auzi Iheslarien Erregistro Zentraletik ateratakoak, Segurtasun-indar eta -kidegoek erabilitako bideokameren bidez zein irudi eta soinu lortu eta horietatik ateratakoak, gai horretako legeriarekin bat etorriz, etab. Legeak zenbait betekizun eta berme eskatzen dizkie datu automatizatuen fitxategiei: izaera pertsonaleko datuak bildu ahal izango dira, bakarrik horien tratamendua egiteko, bai eta tratamendu horren mende jartzeko ere, datu horiek, egoki eta bidezkoak izateaz gain, gehiegizkoak ez direnean, datuok zein esparrutan eta zein xederekin lortu eta halakoei begira, esparru eta xede horiek zehatzak, argiak eta legitimoak izan beharko direla (4. art.). Interesdunei datu pertsonalak eskatzen zaizkienean, aurretiaz eta esanbidez eman beharko zaie interesdun horiei informazio zehatz eta zalantzagabea, honako hauek barneratzen dituena: izaera pertsonaleko datuen gaineko fitxategi edo tratamendua badela esatea, interesdunei egingo zaizkien galderei erantzutea nahitaezkoa edo borondatezkoa den esatea, datuetan sartzeko, datuak zuzentzeko, datuak ezerezteko edo datuen aurka egiteko eskubideak egikaritzeko aukera, eta tratamenduaren arduradunaren identitatea (5. art.). Izaera pertsonaleko datuak tratatzeko, ukituaren zalantzagabeko adostasuna izan beharko da (6. art.). Datu batzuk bereziki babes373

Konstituzio zuzenbidearen.indd 373

12/11/07 11:50:01

tuta egongo dira (ideologiari, erlijioari, sinesmenei, eta abarri buruzkoak) eta datu horiek tratatu ahal izango dira ukituaren esanbidezko eta idatzizko adostasunarekin bakarrik. Interesdunari jakinaraziko zaio eskubidea duela adostasun hori ez emateko. Debekatuta daude izaera pertsonaleko datuak biltegiratzeko xedearekin sortutako fitxategiak, baldin eta datu horiek badira ideologia, sindikatu-afiliazio, erlijio, sinesmen, arraza zein etnia, edota sexu-bizitzari buruzkoak (7. art.). Izaera pertsonaleko datuak, tratamenduaren objektu direnak, hirugarren bati komunikatu ahal izango zaizkio, interesdunak aurretiaz horren inguruko adostasuna ematen badu, salbu eta legeak lagapena baimentzen duenean; jendeak eskuratzeko moduko iturrietatik jasotako datuak direnean; tratamendua askatasunez eta modu legitimoan onartutako harreman juridikoen ondorio izan eta harreman horiek garatzeko, betetzeko nahiz kontrolatzeko nahitaezkoa denean tratamendua hirugarrenen fitxategiekin konektatzea; egin beharreko komunikazioaren jasotzailea Herri Defendatzailea, Fiskaltza edo epaileak, nahiz auzitegiak edo Kontuen Auzitegia direnean; lagapena administrazio publikoen artean egin eta horren helburua denean gerogarrenean datuak tratatzea, xede historiko, estatistiko edo zientifikoekin; eta osasunari buruzko datuak lagatzea beharrezkoa denean, larrialdiari aurre egiteko (11. art.). Hitz-joko bat erabiliz, eta ÂŤhabeas corpusÂť prozedurarekin paralelismo bat eginez, Konstituzio Auzitegiak (urtarrilaren 13ko 11/1998 KAE, maiatzaren 4ko 94/1998 KAE eta azaroaren 30eko 292/2000 KAE) ÂŤhabeas dataÂť delakoari buruz hitz egin du. Programa informatiko bateko datuen erabilera kontrolatzeko eskubidea da, eta horretara DBLOk esanbidez jaso dituen eskubideak biltzen dira: ukituak aurkaratu ahal izango ditu bere jokabidearen gaineko balorazioa jasotzen duten administrazio-egintzak edo erabaki pribatuak, baldin eta horien oinarri bakarra bada izaera pertsonaleko datuen tratamendua, ukituaren ezaugarriak eta nortasuna definitzen dituena (13.2 art.); edozein pertsonak jakin ahal izango du, horretarako Datuak Babesteko Erregistro Nagusitik kasuan kasuko informazioa jasota, izaera pertsonaleko datuen inguruko tratamenduak daudela, horien xedeak zein diren eta tratamenduen arduradunaren identitatea zein den (14. art.); interesdunak izaera pertsonaleko datuak tratatzeari uko egin diezaioke, baldin eta tratamendu horren ondorioz bere datu pertsonalak erabili ahal badira datuok jasotzea justifikatu zuen xede legitimoa ez den baterako; interesdunak eskubidea izango du, informazioa eskatu eta doan lortzeko, bere datuei buruz, datu horiek tratamendupekoak eta izaera pertsonalekoak direnean (15. art.), baita datu horiek zuzentzeko edo ezerezteko ere (16. art.); eta, amaitzeko, lege honetan xedatutakoa ez betetzearen ondorioz, ondasunetan edo eskubideetan kalteak jasaten dituzten interesdunek kalte-ordainak jasotzeko eskubidea izango dute (19. art.). 374

Konstituzio zuzenbidearen.indd 374

12/11/07 11:50:01

Legean zehatz arautu dira titulartasun publikoa eta pribatua duten fitxategiak, nazioarte mailan datuen mugimendua ezarri da, betiere, datuak jasoko dituen herrialdean datuak babesteko pareko sistema badago, eta arau-hausteen eta zehapenen araubidea ere ezarri da. Legean ezarritakoa betetzen dela bermatzeko, alegia, goian aipatu eskubideak babestu, arauan ezarritako baimenak eman, datuen tratamenduak lege honen printzipioetara egokitzeko jarraibideak eman, eskabideei eta erreklamazioei erantzun, eta zehatzeko ahalmena egikaritzen dela, DBLOk Datuak Babesteko Espainiako Agentzia sortu du. Zuzenbide publikoko erakundea da, eta bere eginkizunak gauzatzean independentzia osoz jarduten du administrazio publikoei dagokienez. Horrez gain, Datuak Babesteko Autonomia Erkidegoetako Agentziak sortzea aurreikusita dago, horiek sortu edo horiek kudeatutako datuen fitxategiak kontrolatzeko. 6. Egoitzaren bortxaezintasuna EKren 18.2 artikuluan ezarritakoaren arabera, egoitza bortxaezina da, eta hori konstituzio-zuzenbidearen ohiko bermeetako bat da. Virginia Herri Onaren 1776ko Eskubideen Adierazpenean edo Frantziako 1791ko Konstituzioan aurki dezakegu, eta konstituzio-testu guztietan orokortu da. Jatorrian, egoitzaren bortxaezintasunaren xedea gizabanakoaren askatasuna bermatzea zen, hau da, gizabanakoa ezin zitekeen bere egoitzaren barruan atxilotu betekizun batzuk betetzen ez baziren (epailearen baimena, etab.). Gaur egun, izaera hori galdu gabe, apurka-apurka garatu egin da eta orain gizabanakoaren bizitza pribatuaren berme gisa hartzen da, baita 1978ko Espainiako Konstituzioan ere. EKren 18. artikuluan arautu da, pribatutasunaren babesari lotutako gainerako eskubideekin batera. Konstituzio Auzitegiaren hitzetan (maiatzaren 29ko 136/2000 KAE): «...egoitzaren bortxaezintasuna eta, horren ondorioz, egoitza horretan sartu eta erregistratzeko debekua aldarrikatzen duen konstituzio-araua (EKren 18.2 art.) norberaren eta familiaren intimitaterako eskubidea bermatzen duen arauaren adierazpena baino ez da (EKren 18.1 art.)». Oinarrizko eskubide horren titulartasunari dagokionez, nabarmena da pertsona fisikoei dagokiela, baina baita pertsona juridikoei ere, Konstituzio Auzitegiak argi utzi duen moduan (urriaren 17ko 137/1985 KAE). Egoitza kontzeptuaren esangurari dagokionez, konstituzio-doktrinaren eta -jurisprudentziaren ustez, gizabanakoak erabilitako edo gozatutako espazio fisikoa da, bizitza normalean garatzeko erabiltzen duena. Hau da, pertsona fisikoei helduz, pertsonak zein espazioren gaineko eskuragarritasun zabala izan eta espazio hori da egoitza, leku horretan, nola edo hala, «bizi» bada (etxebizitza, bulego pribatua edo karabana, pertsona bertan bizi bada, 375

Konstituzio zuzenbidearen.indd 375

20/11/07 16:49:37

edo hoteleko gela bat; izan ere, bertan dagoen artean, horixe da bizitzeko eta bizitza intimoa garatzeko erabiltzen duen espazio fisikoa), baina ez da egoitza izango espazio horren sarbidea eta erabiltzeko gaitasuna pertsona horrenak ez badira (pribatua ez den bulegoa, laneko mahaia lantokian, etab.). Azken horiek intimitaterako eskubideak babestuko ditu, baina ez egoitzaren bortxaezintasunaren eskubideak. Horrenbestez, pertsona fisiko baten egoitzari buruz hitz egiteko, xede zehatz baterako esparru egokia den jakin behar da, hots, bizitza pribatua garatzeko (maiatzaren 31ko 94/1999 KAE; azaroaren 27ko 283/2000 KAE; urtarrilaren 17ko 10/2002 KAE, etab.). Konstituzio Auzitegiaren hitzetan, ÂŤegoitza bortxaezina gizabanakoak gizarte-erabilera eta -konbentzioei nahitaez lotuta egon gabe bizitzeko erabiltzen duen espazioa da, eta bertan askatasun intimoa egikaritzen du. Hori dela eta, eskubide horren bidez ez da babesten soil-soilik espazio fisikoa bera, baizik eta bertan dagoen gizabanakoaren jariadura eta esfera pribatua (KAE hauek: otsailaren 17ko 22/1984; urriaren 17ko 137/1985; apirilaren 26ko 69/1999; maiatzaren 31ko 94/1999; maiatzaren 24ko 119/2001). Definizio orokor horri ondorio bikoitza gehitu diogu egoitzaren konstituzio-kontzepturako, hain zuzen ere, egoitzaren bortxaezintasunaren babesak pertsonaren eta familiaren intimitaterako eskubideari dagokionez Konstituzioan duen izaera instrumentaletik ateratakoa, eta bi eskubideen lotura bereiztezinetik ere ondorioztatua: lehenengo eta behin, Konstituzioaren 18. artikuluan erabilitako egoitza kontzeptua ez dator guztiz bat zuzenbide pribatuaren esparruan, eta zehazki Kode Zibilaren 40. artikuluan, erabiltzen den kontzeptuarekin. Hain zuzen ere, azken horien arabera, egoitza pertsona aurkitzeko tokia edo pertsona horrek bere eskubide eta betebeharrak egikaritzeko erabiltzen duen lekua izango litzateke. Bigarren, Konstituzioko egoitza-kontzeptua kontzeptu juridiko pribatua edo juridiko-administratiboa baino zabalagoa da (otsailaren 17ko 22/1984 KAE; maiatzaren 31ko 94/1999 KAE), eta ez ditu ulerkera murriztaileak onartzen, ohiko bizilekuaren edo gelaren kontzeptu juridiko-penalarekin berdintzen dutenakÂť (maiatzaren 31ko 94/1999 KAE). Pertsona juridikoei dagokienez, egoitza zer den definitzea ez da hain erraza; izan ere, eskubide horrek ez du babesten pertsona horien eskura dagoen edozein lokal. Pertsona juridikoaren egoitza soziala edo pertsona juridikoaren egoitza eragingarria dela uler daiteke, azken hori beti ez baitator bat egoitza sozialarekin. Konstituzio Auzitegiaren hitzak erabiliz (apirilaren 26ko 69/1999 KAE), Konstituzioan egoitzaren bortxaezintasunerako eskubidea ezartzerakoan, ez da pertsona fisikoengana murrizten, eta, beraz, pertsona juridikoengana ere hedatu daiteke; baina horrek ez du esan nahi oinarrizko eskubide horren edukia pertsona fisikoentzat aldarrikatzen den eskubidearen edukiaren berdina denik. Hain zuzen ere, nahikoa da ikustea pertsona fisikoei dagokienez, Konstituzioan babestutako egoitzak, gizaba376

Konstituzio zuzenbidearen.indd 376

12/11/07 11:50:01

nakoaren etxebizitza edo gela den heinean, lotura estu-estua duela bere intimitate-esparruarekin; babesten dena ez da espazio fisikoa bakarrik, baita horretan dagoen gizabanakoaren jariadura eta esfera pribatua ere, eta hori, nola ez, ez da pertsona juridikoen kasuan gertatzen. Zernahi gisaz, pertsona juridikoak ere espazio jakin batzuen titularrak dira, eta horietan egiten den jarduera dela bide, nolabaiteko babesa behar dute besteen esku-sartzeen aurrean. Pertsona juridikoaren kasu tipikoa gogoan hartuta, esaterako merkataritza-sozietatea, esparru horretan Konstituzioko egoitzaren babesa bere jarduera besteen esku-sartzerik gabe garatzeko ezinbestekoak diren espazio fisikoetara soilik hedatzen dela ulertu behar da, sozietatearen edo horren mendeko establezimendu baten zuzendaritza-zentroa den heinean edo sozietatearen edo bere egoitzaren eguneroko jardunerako agiriak edo bestelako euskarriak zaintzeko balio duelako eta horiek hirugarrenei begira erreserbatuta daudelako. Ikusi dugunez, eskubidearen funtsezko edukia etxebizitzan sartzeko eta bertan erregistroak egiteko ezintasuna da, Konstituzioan ezarritako kasuetan izan ezik. Debeku hori, batez ere, botere publikoei eta horien agenteei ezartzen zaie (izan ere, eskubidearen aurkako mehatxu nagusiak horiengandik sortzen dira), baina baita hirugarrenei ere. Konstituzioan etxebizitzan modu legitimoan sartzeko hiru kasu ezarri dira: a) titularraren adostasuna dagoenean. Horrek ez du arazorik planteatzen, salbu eta zenbait titular daudenean; kasu horretan, horietako baten adostasuna nahikoa dela ulertuko da. Nolanahi den ere, Konstituzio Auzitegiak azken hori 単abartu egin du, hau da, titularkide batek ezin du baimendu etxebizitza erkidean modu legitimoan sartzea beste baten kaltetan, interesei dagokienez bat ez-etortze egoeran badago, adibidez, zigor-prozesu batean (otsailaren 10eko 22/2003 KAE); b) ebazpen judiziala dagoenean: hori guztia PKLren 545. eta h. artikuluetan araututa dago, eta normalean, ikerketa kriminala egiten den kasuetan gertatzen da, hau da, egoitza erregistratzea edo horren barruan dauden pertsonak atxilotzea beharrezkoa denean. Kasu horietan, baimen judiziala zioduna izan behar da, forma zehatza izan behar du, eta hurrengo hauek zehaztu behar ditu: zer delituren zantzuak dauden, sartzeko eta erregistratzeko neurriaren justifikazioa, eskubideak gutxiago murrizten dituzten beste neurri batzuen aurrean horiek aplikatzeko dagoen beharrizana haztatuz, hau da, proportzionaltasun-printzipioa aplikatuz (uztailaren 25eko 126/1995 KAE; urriaren 14ko 171/1997 KAE; uztailaren 22ko 139/1999 KAE). Baina delituak pertsegitzeko kasuaz gain, baimen judiziala egon daiteke egoitzan sartzea dakarten ebazpen judizialak betetzeko. Kasu horie377

Konstituzio zuzenbidearen.indd 377

12/11/07 11:50:01

tan, Konstituzio Auzitegiak hasierako jurisprudentzia aldatu du, eta orain, mota horretako ebazpen judizialak betearazteko ez da behar geroko kontrol judizialik, betearazpenaren ardura duen organo judizialak gauzatu dezakeenaz harago (uztailaren 18ko 160/1991 KAE). Administrazioko egintzen nahitaezko betearazpen-kasuari dagokionez, egoitzan edo titularraren adostasuna behar den gainerako eraikin edo lekuetan sartzeko, administrazioarekiko auzietako epaitegiak sarrera hori baimendu behar du, BJLOren 91.2, AAJLren 8.5 eta AJAPELren 96.3 artikuluetan ezarrikoaren arabera, eta baimen hori zioduna izan behar da (irailaren 13ko 139/2004 KAE). c) ageri-ageriko delituaren kasuan: hau da, delitugilea delitua egiten duen unean edo delitua egin eta berehala «harrapatzen» dutenean. Ikusi dugunez, egoitzaren konstituzio-bermea babestu egiten da —titularraren adostasuna alde batera utzita—, aurretik esku-hartze judiziala badago. Epailearen aurretiazko esku-sartze horren salbuespena Konstituzioko «ageri-ageriko delitua» da, delitua egin dela nabaria baita eta modu desenkusaezinean berehala esku hartzea eskatzen baita. Irizpide horri jarraituz, Konstituzio Auzitegiak HSBLOren 21.1 artikulua Konstituzioaren aurkakoa zela adierazi zuen (azaroaren 18ko 341/1993 KAE); izan ere, auzitegiaren ustez, artikulu horretan ageri-ageriko delituaren kasuaren barruan sartu zen segurtasunindar eta -kidegoek delitu bat egiten ari dela edo delitu bat egin berri dela ziurtatzeko duten ezagutza oinarriduna. Auzitegiaren arabera, «ezagutza oinarriduna» eta «ziurtasuna», nahitaez ezagutza edo hautemate nabaria ez direnez, «ageri-ageriko delituaren» funtsa baino harago doaz, eta termino horiek erabiltzean, deuseztatutako manuak etxebizitzetan sartzea eta horiek erregistratzea baimentzen zuen, usteak eta susmoak oinarri hartuta, azken horiek, berez, ageri-ageriko delituaren egoera zehazteko nahikoa izan ez arren. HSBLOren 21.2 artikuluko adierazpen anbiguo eta zehaztugabe horiek manuari Konstituzioan onartzen ez zen irismena ematen zioten eta, horren ondorioz, artikulu hori Konstituzioaren aurkakoa zela ezarri zen. Amaitzeko, eta Konstituzioak horri buruz ezer esan ez arren, etxebizitza partikularretan titularren baimenik gabe sartzea debekatuta ez dagoela ulertu behar da, betiere, beharrezkoa edo ezinbestekoa bada (gogoan izan dezagun, esaterako, berehalako laguntza eman behar denean, pertsonen bizitza edo segurtasuna arriskuan daudenean, etab. —maiatzaren 29ko 136/2000 KAE—). Kasu horietan, agintaritzaren agenteak edo partikularrak etxebizitzan sartzean ez da etxebizitzaren bortxaezintasuna urratzen, eta horren frogarik nabarmenena da jardun hori ez dela jaso Zigor Kodeak bortxaezintasun hori babesteko ezarri dituen delituetan; izan ere, 378

Konstituzio zuzenbidearen.indd 378

12/11/07 11:50:01

kasu horietan izan ezik, eskubide hori urratzearen ondorioa argia da: ZKren 202-204. eta 534. artikuluetan ezarritako delituetako bat egitea (bizilekua, pertsona juridikoen egoitza bortxatzea, etab.). Horren arabera, oinarrizko eskubidea urratuta lortutako frogak baliogabeak izango lirateke (KAE hauek: maiatzaren 31ko 94/1999; uztailaren 22ko 139/1999; irailaren 27ko 161/1999; maiatzaren 29ko 136/2000). Modu berean, eskubide hori oro har eten daitekeela ere adierazi behar da, EKren 55.1 artikuluak salbuespen- edo setio-egoeretarako (ASSELOren 17. eta 32. art.) eta gizabanako jakin batzuentzako (EKren 55.2 art.) ezarri duen moduan, beharrezko den esku-hartze judizialarekin eta Parlamentuak kontrol egokia eginez, banda armatuen edo elementu terroristen jardunari buruz ikerketak egiten direnean. Modu horretan, PKLren 553. artikuluan ezarritakoaren arabera, poliziako agenteek, euren agintea baliatuz, berehala atxilotu ahal izango dituzte zenbait pertsona, horien aurka espetxeratze-manamendua eman denean; ageri-ageriko delitua egiten ustekabean harrapatu dituztenean; delitugilea, agintaritzako agenteek pertsegituta, etxeren batean ezkutatu edo babestu denean, edo terrorismo edo banda armatuen kasuan, salbuespen nahiz presako beharrizan-kasuak direnean, ezkutatzeko edo babesteko tokia edo egoitza edozein izanik ere; horrez gain, aipatu tokiak ere miatu ahal izango dira eta efektuak eta tresnak okupatu, eta horren kontu-arrazoiak berehalakoan emango zaizkio epaile eskudunari. Amaitzeko, maiatzaren 6ko 2/2002 Lege Organikoak, Inteligentzia Zentro Nazionalaren (IZN) aurretiazko kontrol judiziala arautzen duenak, kontrol judizial berezia ezarri du egoitzaren bortxaezintasuna ukitu dezaketen IZNren jardueretarako. Kasu horietan, baimen judiziala eskatzeko prozedura zehatza dago, eta horretarako eskatutako neurrien gehieneko epea hogeita lau ordukoa da, beharrizan-egoeretan ondoz ondoko aldi berdinetan luza daitekeena. 7. Komunikazioen sekretua Bizitza pribatuaren bermearen barruan, EKren 18.3 artikuluan komunikazioen sekretua bermatu da. Berme hori gaur egun eskura dauden bitartekoekin egindako interkomunikazio pribatuko prozedura guztietara hedatzen da. Konstituzioan ohikoenak esanbidez aipatu dira (ÂŤbereziki, posta, telegrafo eta telefono bidezkoenaÂť), baina guztiak babestu dira, bai gaur egun daudenak (posta, telefonoa, faxa, bideotelefonoa, posta elektronikoa, etab.), bai etorkizunean egon daitezkeenak. Konstituzio Auzitegiaren esanetan, EKren 18.3 artikuluko komunikazioen sekreturako oinarrizko eskubidean ÂŤmodu inplizituan, komunikazioen askatasuna jaso da eta, esanbidez, horien sekretua; ildo horretatik, besteen komunikazioak bidean 379

Konstituzio zuzenbidearen.indd 379

12/11/07 11:50:01

atzematea edo zuzenbidearen kontra ezagutzea debekatuta dago. Horrela, Konstituzioan babestutako ondasuna —guztiei «sekretua» ezarrita— komunikazioen askatasuna da, eta eskubidea urratu daiteke bai komunikazioak atzemanda esangura hertsian (mezuaren euskarria modu fisikoan atzemanda —mezua ezagutu zein ez—, edo, bestela, komunikazio-prozesuaz jabetuta) bai komunikatutakoa zuzenbidearen kontra ezagututa (esaterako, hartzaileak gordetako gutuneria zabaltzea); era berean, 18.3 artikuluko «sekretu» kontzeptuaren bidez ez zaio komunikazioaren edukiari soilik aipamen egiten, baita komunikazioaren beste alderdi batzuei ere, esaterako, solaskideen edo berriemaileen nortasunari». (martxoaren 24ko 56/2003 KAE). Horrenbestez, eskubide hori berme formala da, hau da, komunikazioaren erreserba edo pribatutasuna babesten du, horren edukia edozein izanda ere. Babesten dena komunikazioaren opakutasuna da, eta komunikazioko parte-hartzaileak ez dira ukitzen, hortik kanpo dauden hirugarrenak baino. Hala denean, solaskidearen bizitza pribatuaren edo intimitatearen errespetuak parte-hartzaileak ukitu ditzake, eta komunikazioaren eduki intimoa dela-eta, oinarrizko beste eskubide batzuk urratu daitezke. Hala ere, horrek ez du esan nahi komunikazioen sekreturako eskubidea urratzen denik (azaroaren 29ko 114/1984 KAE; martxoaren 24ko 56/2003 KAE). Komunikazioetan esku hartzeko baimena epaileak soilik eman dezake, delituak behar den moduan ikertu daitezen. Baina komunikazioetan eskuhartzeak zein modu horretan lortutako materialaren geroko tratamenduak berme oso zorrotzak izan behar dituzte; epailearen erabakiaren zioak zehatza izan behar du, zein delituren zantzuak dauden zehaztu behar du, eta inguruabarren eta proportzionaltasun-printzipioaren argitan esku-hartze hori beharrezkoa den erabaki behar da. Berme horiek guztiak oso argi finkatu ditu GEEAren jurisprudentziak (GEEAE hauek: 1978ko irailaren 6koa —Klass eta beste batzuk kasua—; 1984ko abuztuaren 2koa —Malone kasua—; 1990eko apirilaren 24koa —Kruslin kasua—; 1997ko ekainaren 25ekoa —Kopp kasua—; 1998ko martxoaren 25ekoa —Haldford kasua—; 1998ko ekainaren 30ekoa —Valenzuela Contreras kasua—, etab.) eta Espainiako Konstituzio Auzitegiaren jurisprudentziak (KAE hauek: martxoaren 14ko 15/1994; martxoaren 26ko 54/1996; apirilaren 5eko 49/1999; apirilaren 22ko 82/2002; urriaren 23ko 184/2003, etab.). Horiek bat datoz PKLren 579. artikuluko eta hurrengoetako arauketarekin, hain zuzen ere, horietan epaileak gutuneria geldiarazteko, komunikazioetan esku hartzeko, etab. erabili behar duen prozedura ezarri baita. Konstituzio Auzitegiak behin eta berriro azpimarratu duen moduan, eta egoitzaren bortxaezintasuna errespetatzen ez zen kasuan gertatzen zen bezala, komunikazioen sekreturako eskubidea urratuta lortutako froga guztiak deusezak dira. 380

Konstituzio zuzenbidearen.indd 380

12/11/07 11:50:02

Bestalde, eskubidea urratzeko mehatxuak babestuta daude botere publikoen eta horien agenteen jardunen aurrean eta partikularren jardunen aurrean. GEEAren esanetan, eskubide honek agintari publikoen betebehar positiboak bultzatzen ditu babes hori eragingarri egiteko (1997ko ekainaren 25eko GEEAE —Halford kasua—). Antolamendu juridikoan, komunikazioen sekretuaren babesa bide zibiletik zein penaletik babestu daiteke. Babes zibila 1/1982 Lege Organikoan, ohorerako, norberaren eta familiaren intimitaterako eta norberaren irudirako eskubidearen babes zibilari buruzkoan, araututa dago. Babes penala, aldiz, Zigor Kodearen zenbait artikulutan jaso da (sekretuak ezagutarazi eta agerraraztea —197-198. art.—; funtzionario publikoak gutuneria pribatuaz, postazkoaz nahiz telegrafiazkoaz, jabetzea, telekomunikazioen artean esku sartzea, entzutea, etab. —535-536. art.—). Bestalde, administrazio-legerian ere hurrengo hauek ezarri dira: komunikazioen sekretuaren bermeak, datu pertsonalen babesa eta komunikazio elektronikoen sare eta zerbitzuei lotutako eskubide eta betebehar publikoak (azaroaren 3ko Telekomunikazioen 32/2003 Lege Orokorraren 33. art. eta h.). Egoitzaren bortxaezintasunarekin gertatzen den bezala, komunikazioen sekreturako eskubidea oro har eten daiteke, EKren 55.1 artikuluan ezarritakoaren arabera, salbuespen- eta setio-egoeren kasuan (ASSELOren 18. eta 32. art.), baita gizabanako jakin batzuentzat ere (EKren 55.2 art.), beharrezko den esku-hartze judizialarekin eta Parlamentuak kontrol egokia eginez, banda armatuen edo elementu terrorista edo auzi-iheslarien jardunari buruzko ikerketei lotuta. Modu horretan, PKLren 579.4 artikuluak ezarritakoaren arabera, presa-kasuan, ikerketak egiten direnean banda armatu, terrorista edo asaldatuen jardunarekin zerikusia duten delituak ikertzeko, erantzukizun kriminalaren zantzuak dituen pertsonaren postazko komunikazioak, telegrafikoak nahiz telefono bidezkoak begiratzea, bai eta delituak egiteko baliagarri izan daitezkeen komunikazioak ere, Barne Arazoetako ministroak agindu ahal izango du, edo, halakorik izan ezean, Estatuaren Segurtasun zuzendariak; berehala, epaile eskudunari jakinaraziko zaio hori idazki arrazoituaren bidez, eta epaile horrek ebazpen hori ezeztatu edo berretsi egingo du gehienez hirurogeita hamabi orduko epean, begiratzea agindu denetik zenbatzen hasita. Terrorismoaren aurkako borrokaren barruan, Europako Parlamentuaren eta Kontseiluaren 2006/24/CE Zuzentarau polemikoa onetsi da, 2006ko martxoaren 15ekoa, sarbide publikoko komunikazio elektronikoei edo komunikazio-sare publikoei lotuta sortutako edo tratatutako datuak gordetzeari buruzkoa. Zuzentarau horren arabera, telekomunikazioen konpainiek telefono-deiei, mezuei, posta elektronikoei eta interneteko nabigazioari buruzko datuak sei eta hogeitalau hilabete bitartean gorde behar dituzte (gordetzen diren datuak kokapenari buruzko datuak eta 381

Konstituzio zuzenbidearen.indd 381

5/12/07 16:35:21

erabiltzailea eta komunikazioaren iturria identifikatzeko beharrezkoak direnak dira, ez komunikazio elektronikoen edukiak). Datuok nazioko agintariei emango zaizkie, kasu zehatzetan eta herrialde bakoitzeko legeriarekin bat etorriz, betiere, datu horiek delitu larriak hauteman, ikertu eta pertsegitzeko erabiltzen badira, delitu horiek estatu kide bakoitzeko nazioko legerian nola definitzen diren kontuan hartuta (neurria, funtsean, terrorismoarekin eta krimen antolatuarekin lotutako kasuetarako pentsatuta dago). Aukera horren abusuaren aurrean berme bat ere ezarri du; zigor arloko edo administrazio arloko neurriak hartzea eskatzen du zuzentarauak baimentzen ez dituen erabilerak pertsegitzeko, eta herrialde bakoitzean prozesu osoaren kontrolaren erantzulea izango den agintari publiko bat egongo dela ezarri du. Ildo horretatik, badago lege berri bat, urriaren 18ko 25/2007 legea, komunikazio elektronikoei eta komunikazioen sare publikoei buruzko datuak gordetzekoa. Amaitzeko, egoitzaren bortxaezintasunerako eskubidea aztertzean ikusi dugun moduan, maiatzaren 6ko 2/2002 Lege Organikoak, Inteligentzia Zentro Nazionalaren (IZN) aurretiazko kontrol judiziala arautzen duenak, epailearen kontrol berezia ezarri du IZNren jardueretarako, betiere, horiek komunikazioen sekretua ukitu ahal badute. Horretarako, baimen judiziala eskatzeko prozedura berezia egongo da postazko komunikazioak, telegrafikoak nahiz telefono bidezkoak edo beste mota batzuetakoak begiratzeko edo horietan esku hartzeko. Prozedura berezi horrek gehienez hiru hilabete iraungo ditu, eta epea ondoz ondoko aldi berdinetan luzatu ahal izango da horretarako beharrizana badago. Esanbidez ezarri da Estatu-idazkariak, Inteligentzia Zentro Nazionaleko zuzendariak, aipatu berri dugun baimena dela bide lortutako informazioei dagokien materiala berehala suntsitzeko aginduko duela, baldin eta horiek baimen horrekin zerikusirik ez badute. 8. Bizilekua askatasunez aukeratzeko eta nazio-lurraldean zehar zirkulatzeko eskubidea eta Espainian askatasunez sartu eta bertatik irteteko eskubidea EKren 19. artikuluan ezarritakoaren arabera, espainiarrek eskubidea dute, beren bizilekua askatasunez aukeratzeko eta nazio-lurraldean zehar zirkulatzeko, baita Espainian askatasunez sartu eta bertatik irteteko ere, betiere, legeak ezarritakoaren arabera. Espainian askatasunez sartu eta bertatik irteteko eskubidea ezin dute mugatu arrazoi politiko edo ideologikoek. Aztertu beharreko lehen alderdia eskubide horien titulartasunari buruzkoa da. Konstituzio-testuari hitzez hitz erreparatuz gero, badirudi pertsona fisikoei buruz ari dela. Zehatzago esanda, artikulua espainiarrei buruz ari 382

Konstituzio zuzenbidearen.indd 382

5/12/07 16:35:21

da esanbidez. Horrek ez du esan nahi atzerritarrak eskubide horren titularrak izan ezin direnik, baizik eta espainiarrek eskubide hori baldintzarik gabe dutela eta espainiar ez direnek Espainian eskubide hori baldintza batzuekin izango dutela, nazioarteko tratatuetan eta Espainiako barne arautegian ezarritakoaren arabera, EKren 13.1 artikuluarekin bat etorriz. Artikulu horren arabera, atzerritarrek Konstituzioaren lehenengo tituluan bermatutako askatasun publikoak izango dituzte Espainian, ÂŤtratatuek eta legeek ezartzen dutenaren araberaÂť. Konstituzio Auzitegiak bereizketa horren zergatia azaldu du: nazio-lurraldean zehar zirkulatzeko askatasuna eta bizilekua askatasunez aukeratzeko eskubidea ez dira giza duintasuna bermatzeko nahitaezko eskubideak eta, beraz, ez dagozkie pertsona guztiei herritar izaera alde batera utzita. Horrenbestez, zilegia da legeek eta tratatuek eskubide horien egikaritza aldatzea pertsonen naziotasunaren arabera, eta tratamendu desberdinak ezartzea espainiarren eta atzerritarren kasuan Espainian sartu eta bertatik irteteari eta Espainian bizitzeari dagokionez. Horrela, lege edo tratatu batek xedatuta edo agintari eskudunak emandako baimenaren bidez Espainian bizitzeko eskubidea duten atzerritarrek EKren 19. artikuluaren babesa izango dute, baina ez espainiarren baldintza berberetan, baizik eta EKren 13.1 artikuluan aipatu lege eta tratatuek zehaztutako baldintzetan (azaroaren 23ko 107/1984 KAE; martxoaren 22ko 94/1993 KAE; uztailaren 20ko 242/1994 KAE). Atzerritarren artean, Europako erkidegoko atzerritarrak eta Europako erkidegoko atzerritar ez direnak bereizi behar dira. Europar Batasuneko herrialdeetako naziokoak diren atzerritarrek status berezia dute, Europar Batasunean zehar zirkulatzeko eta bertan bizitzeko askatasunaren ondorioz. Hain zuzen ere, askatasun hori Europako Erkidegoko zuzenbideak estatu kideetako herritar guztiei aitortu die (Europar Batasuna eratzeko Tratatuaren 39. art. eta h., eta Europar Batasuneko indarreko zuzenbidearen gainerako arauak eta, indarrean sartzen bada, Europarentzat Konstituzio bat ezartzen duen Tratatuko I-10-2 a), II-105, III-133 art. eta h.), Europar Batasuneko herritartasun esparruaren barruan. Askatasun horiek nabariagoak dira Europar Batasuneko estatu kideen muga erkideetan kontrolak kendu direlako, 1985eko ekainaren 14ko ÂŤSchengeneko AkordioÂť izenekoa dela bide. Zehatzago esanda, kasu horietan 2004ko apirilaren 29ko 2004/38 Zuzentaraua aplikatu daiteke, Europar Batasuneko herritarrek eta horien familiakoek Estatu kideetako lurraldeen zehar ibiltzeko eta horietan bizitzeko duten eskubideari buruzkoa, baita otsailaren 14ko 178/2003 Errege Dekretua ere, Europar Batasuneko estatu kideetako eta Europako esparru ekonomikoari buruzko akordioa sinatu duten beste estatu batzuetako naziokoak Espainian sartu eta bertan gelditzeari buruzkoa. Bestalde, Europar Batasunekoak ez diren atzerritarrek eskubide horiek dituzte Espainiako antolamendu juridikoak aitortzen dituen neurrian. Arlo 383

Konstituzio zuzenbidearen.indd 383

12/11/07 11:50:02

hori, batez ere, atzerritarrei buruzko arautegian garatuta dago (urtarrilaren 11ko 4/2000 Lege Organikoa, Atzerritarrek Espainian dituzten Eskubide eta Askatasunei buruzkoa, eta Atzerritar horiek Gizarteratzeari buruzkoa, eta abenduaren 30eko 2393/2004 Errege Dekretua, Lege horren erregelamendua onesten duena). Eskubide horien titulartasunari dagokionez, artikulu hori pertsona fisikoei zuzenduta egon arren, ez da ahaztu behar EKren 19. artikuluan bizilekua askatasunez aukeratzeko eta nazio-lurraldean zehar zirkulatzeko askatasunak merkatu-batasunaren printzipioarekin batera interpretatu behar direla, hain zuzen ere, EKren 139.2 artikuluan ezarri dena. Artikulu horren arabera, ezin izango du inolako agintarik neurririk hartu, baldin eta neurri horiek, zuzenean edo zeharka, oztopatzen badute dela Espainiako lurralde osoan pertsonek askatasunez zirkulatu eta pertsona horiek bertan ezartzea, dela ondasunek askatasunez zirkulatzea. Horrek berehalako proiekzioa du pertsona juridikoei dagokienez, eta agintari guztiak ukitzen ditu, autonomia-erkidegoak eta toki erakundeak barne hartuta (KAE hauek: azaroaren 16ko 37/1981; uztailaren 1eko 88/1986; martxoaren 14ko 52/1988; martxoaren 22ko 66/1991). Bestalde, Europar Batasunaren esparruaren barruan, zirkulatzeko eta ezartzeko askatasuna aitortu zaie pertsona fisikoei (enpresaburuak, langileak, profesionalak, etab.) zein pertsona juridikoei (sozietateak), eta hori Europako Erkidegoko antolamendu juridikoaren oinarrizko zutabea da. Kontuan hartu behar den bigarren alderdia eskubide hauen edukiari eta babesari buruzkoa da. Izan ere, konstituzio-testuan paragrafo desberdinetan bereizi eta arautu dira, batetik, zirkulatzeko eta ezartzeko askatasunak eta, bestetik, Espainian askatasunez sartzeko eta bertatik irteteko eskubidea. a) Espainian zirkulatzeko eta bizitzeko askatasunak erabatekoak dira espainiarrentzat, eta EKren 19.1 artikuluan ez da inolako mugarik sartu, EKren 19.2 artikuluan, Espainian askatasunez sartzeko eta bertatik irteteko eskubidea ezartzen duen horretan, ez bezala. Zigor-arauek ezarritako kasuetan soilik daude mugak, horiek prebentzio-neurriak eta askatasun horiek murrizteko zehapenak ezar ditzakete-eta. Gogoan izan ditzagun, esaterako, leku jakin batzuetan bizitzeko debekua edo leku zehatzetan bizitzeko betebeharra ezartzen duten zigorrak eta askatasun-neurriak (ZKren 48. eta 105. art.), eta osasungarritasun-, segurtasun-arrazoiengatik, etab. beharrezkoak diren neurri batzuk, legeak modu berezian ezarri behar dituenak. Era berean, salbuespen- eta setio-egoerak aitortzean ere eten daiteke (EKren 55.1 art. eta ASSELOren 20 eta 32. art.), eta gobernu-agintaritzak pertsonei eta ibilgailuei zirkulatzeko debekua ezarri ahal die zehazten diren ordu eta lekuetan; leku batetik bestera mugitzen direnei euren nortasuna egiaztatzeko eskatu ahal zaie, jarraitu beharreko ibilbidea zehaztuz; babes- edo segurtasun-ingu384

Konstituzio zuzenbidearen.indd 384

12/11/07 11:50:02

ruak mugatu daitezke; indar publikoen jarduera zaildu dezaketen pertsonei leku zehatzetan egotea debekatu ahal zaie eta, beharrezkoa denean, gobernuagintaritzak pertsona jakin batzuei eskatu ahal die bizi diren herritik kanpo egindako joan-etorri oro aurretik komunikatu dezatela, eta herri horretatik kanpo joateko eskaera ere egin ahal die, betiere, neurri horiek ukitutako pertsonak ordena publikoari eusteko arriskutsuak izan daitezkeela pentsatzeko arrazoi oinarridunak badaude. Amaitzeko, bizilekua askatasunez aukeratzeko eskubideari dagokionez, Espainiako legeriak funtzionarioei lan egiten duten lekuan bizitzeko betebeharra dutela ezarri die, eta ez dago argi betebehar hori eta goian aipatu eskubidea aurkakoak diren. Konstituzio Auzitegiak ezetz uste du, betebehar hori herritarrak administrazioarekin duen lotura baten ondorioa baita eta lotura hori herritarrak berak askatasunez hautatu baitu (inork ez du betebeharrik funtzionario izateko, eta funtzio publikora sartzen denak badaki zein baldintza bete behar dituen). Auzitegiaren ustez, neurri hori arrazoizkoa da, funtzionarioaren eginkizunetatik eratorri betebeharrak behar den moduan betetzea bermatzeko (azaroaren 13ko 781/1985 KAA). Europako Erkidegoko atzerritarren kasuan, horien egoera Espainiako naziokoekin homologatu da. Europako Erkidegokoak ez diren atzerritarren kasuan, ALOren 5. artikuluan ezarri da Espainian modu erregularrean dauden atzerritarrak (hau da, Legearen II. tituluan ezarritakoarekin bat etorriz) nazioko lurraldean zehar askatasunez zirkulatzeko eskubidea dutela eta bizilekua askatasunez hauta dezaketela, tratatuetan eta legeetan ezarritako edo agintari judizialak adostutako mugak kontuan hartuta (kautela-izaerarekin edo zigor- edo estradizio-prozedura baten barruan, atzerritarrak egotziaren, biktimaren edo lekukoaren izaera duenean, edo epai irmoaren ondorioz). Horrez gain, neurri mugatzaile zehatzak ezar daitezke salbuespen- edo setioegoeraren erabakian adosten direnean, Konstituzioan ezarritakoaren ildotik, eta salbuespen moduan, segurtasun publikoa dela bide eta Barne Ministerioaren ebazpen bidez —legean prozedura zehatzailerako ezarritako berme judizialekin—, neurri mugatzaileak ezarri ahal izango dira modu indibidualizatuan, betiere, modu ziodunean eta inguruabarrekin modu proportzionalean eta ezinbesteko denborarako, neurri horiek hartzea eragin zuten inguruabarrek irauten duten bitartean. Neurri mugatzaile horiek izan daitezke agintari eskudunen aurrean agertzea eta mugetatik eta modu berezian zehaztutako herri-nukleoetatik aldentzea. b) Espainian askatasunez sartu eta bertatik irteteko eskubideari dagokionez, EKren 19. artikuluan ez da modu absolutuan jaso, lehenengo paragrafoan bizilekua askatasunez aukeratzeko eta nazioaren lurraldean zehar ibiltzeko eskubideen kasuan ez bezala. Espainian askatasunez sartu eta bertatik irteteko eskubidea Espainiako herritarren kasuan ere baldintzatu du, legeak ezarritakoaren arabera xedatu baita. Beraz, legegileak eskubi385

Konstituzio zuzenbidearen.indd 385

12/11/07 11:50:02

dea nolabait mugatu zezakeen (agian, segurtasun-neurriak oinarri hartuta edo neurri ekonomikoak; edonola ere, horiek zehatz justifikatu behar zituen), betiere, eskubidearen funtsezko edukia ukitzen ez bazen. Edozelan ere, konstituzio-testuan muga gaindiezina ezarri da, eskubide hori ezin baitute mugatu arrazoi politiko edo ideologikoek. Neurri horiek gertatuko balira, neurri orokorrak izango lirateke, eta ez pertsona zehatzei dagozkienak. Nola ez, bizilekua askatasunez aukeratzeko eta nazioaren lurraldean zehar ibiltzeko eskubideekin gertatzen den bezala, eskubide hori zigor-izaerako neurriek muga dezakete, zehapenek zein prebentzio-neurriek (gogoan izan ditzagun, esaterako, pertsona batzuei auziperatze kasuan eta, nola ez, zigor-kondena dagoenean Espainia uztea debekatzen dieten ebazpen judizialak). Europako erkidegokoak diren atzerriko herritarrei dagokienez, horien egoera espainiarrenarekin parekatuta egongo litzateke, eta nazioaren lurraldean ibiltzeko eta bizilekua aukeratzeko askatasunak jorratzean aipatutako arautegia aplikatuko litzateke. Mugetan kontrolak eteteari dagokionez, ez da ahaztu behar Schengeneko Akordioan ezarritako kontrolen gabezia Akordioan ezarritako inguruabar jakin batzuetan eten daitekeela. Amaitzeko, Europakoak ez diren atzerritarrei dagokienez, horiek, Espainiako lurraldean sartzeko, Atzerritarrei buruzko Legean ezarritako betekizunak bete behar dituzte (ALOren 25. art. eta h.), eta Espainiako lurraldetik askatasunez irten daitezke, Zigor Kodean eta ALOn ezarritako kasuetan izan ezik, segurtasun nazionaleko edo osasun publikoko arrazoiengatik. Irteera nahitaezkoa izango da agindu judiziala dela bide kanporatzen denean, eta atzerritarra kanporatzea edo itzultzea erabakitzen denean ALOn ezarritako kasuetan, bai administrazioak ukatu egiten dituelako Espainiako lurraldean jarraitzeko egindako eskabideak, bai atzerritarrek baimenik ez dutelako Espainian egoteko. 9. Ezkontzeko eskubidea EKren 32. artikuluan ezkontzeko eskubidea jaso da, eta hori berritzailea da Espainiako konstituzio-zuzenbidean, II. Errepublikan 1931ko Konstituzioan ezkontzari eta familiari buruz egindako arauketa alde batera utzita. 32. artikulua Lehen kapituluaren bigarren atalean jarri da, eta horrek orain arte aztertu ditugun eskubideek baino berme ahulagoa duela esan nahi du. Ildo horretatik, zenbait egilek adierazi dute zalantzarik gabe konstituzio-eskubide bat dela, baina oinarrizko eskubidearen izaera eztabaidatzeko modukoa dela. EKren 32.1 artikuluan ezarritakoaren arabera, gizonak eta emakumeak berdintasun juridiko osoz ezkontzeko eskubidea dute. Horrek bi alderdi garrantzitsu planteatzen ditu, eta iruzkindu egin behar dira. Lehenengo eta 386

Konstituzio zuzenbidearen.indd 386

12/11/07 11:50:03

behin, ezkontzeko eskubidearen titulartasunari dagokiona: testuak hitzez hitz dio «gizonak eta emakumeak ezkontzeko eskubidea dute», eta planteatzen den zalantza da ea konstituzio-testuan gizonaren eta emakumearen arteko ezkontza soilik jaso den, edo bi gizonen edo bi emakumeren artean egindako ezkontza ere barruan sar daitekeen. Gai hori oso polemikoa da, eta Espainiako legegileak 2005. urtetik aurrera ulertu du ezkontza sexu desberdinetako pertsonen artean egiteaz gain, sexu bereko pertsonen artean ere egin daitekeela. Horrez gain, Konstituzioan azken kasu hori ez da baztertu, eta Kode Zibila uztailaren 1eko 13/2005 Legearen bidez eraldatu du. Lege horren arabera, bikote homosexualak bikote heterosexualen baldintza berberetan eta eskubide berberekin ezkon daitezke. Legegileak, lege-berrikuntza garrantzitsu hori justifikatzeko, hurrengo hauek hartu ditu oinarri: herritarren berdintasun eragingarria eta horien nortasunaren garapen askea (EKren 9.2 eta 10.1 art.), elkarbizitza moduei dagokienez askatasunari eustea (1.1. art.) eta eskubide berberak izatea sexu nahiz bestelako inguruabar edo egoera pertsonal zein sozialak aintzat hartuta bereizkeriarik egin gabe (EKren 14. art.). Gaia oso polemikoa denez gero, Legearen aurkako errekurtsoa aurkeztu da Konstituzio Auzitegian, hain zuzen ere, EKren 32. artikulua urratzen duela esanda. Hori dela eta, Auzitegiak gaiaren inguruan iritzia eman beharko du. Bestalde, EKren 32. artikuluak nahiko argi uzten du ezkontideen artean berdintasun absolutua dagoela (horrenbestez, ezkontide baten aurka egindako bereizkeria mota guztiak modu absolutuan debekatu dira —emakume ezkonduarekin gertatzen zen bezala—, eta EKren 14. artikuluan ezarritakoa are gehiago indartu da —otsailaren 14ko 39/2002 KAE—). Horrez gain, EKren 32. artikuluaren bigarren paragrafoak legegilearentzat agindu bat gehitu du, hain zuzen ere, legegileari ezkontzeko formak, adina, gaitasuna, ezkontideen eskubideak eta eginbeharrak, banantzeko eta ezkontza desegiteko arrazoiak eta horren ondoreak arautzeko agindu baitio, Espainiako Kode Zibilean gertatzen den moduan (42. art. eta h.). Banantzeko eta ezkontza desegiteko arrazoiak esanbidez aipatzen direnez, badirudi legegileari agintzen zaiola banantzeko eta ezkontza desegiteko aukera jaso dezala, eta horrek dibortzioaren arauketa ere barnean hartzen duela dirudi; hain zuzen ere, nabaria da ezkontza desegitea aipatzen denean ezin dela ulertu soil-soilik ezkontideetako bat hiltzen den kasua. Modu horretan, Espainiako legegileak Kode Zibilean dibortzioa sartu zuen, uztailaren 7ko 30/1981 Legea dela bide. Arauketa hori oraintsu aldatu da banantzeari eta dibortzioari dagokienez, uztailaren 8ko 15/2005 Legea dela bide, erakunde horiek gizartearen gaur egungo inguruabarretara egokitzeko. Ezkontzeko eskubideari lotuta, ezkontzari eta egitezko loturei buruzko gaiek ere polemika sortzen dute; horrez gain, antolamendu juridikoak 387

Konstituzio zuzenbidearen.indd 387

12/11/07 11:50:03

ezkontza-familia soilik babesten duen edo ezkontzaz kanpoko beste familia mota batzuk ere aitortzen dituen eztabaidatzen da. EKren 32.1 artikuluan ezkontza-familia arautu da, baina EKren 39.1 artikuluan ezarri da botere publikoek familiaren babes sozial, ekonomiko eta juridikoa babesten dituztela, eta hor ez dira bereizi ezkontza-familiak eta ezkontzaz kanpoko familiak. Seme-alabei dagokienez, ez dago inolako arazorik, EKren 39.2 artikuluan ezarritakoaren arabera, botere publikoek seme-alaben babes osoa ziurtatzen baitute, seme-alabok legearen arabera berdinak direla eta seme-alabatasuna gorabehera. Arazo nagusia ezkontideen eta egitezko bikoteetako kideen egoera juridikoa berdintzeari edo ez berdintzeari lotuta planteatzen da. Konstituzio Auzitegiak adierazitakoaren arabera, Espainiako 1978ko Konstituzioan, ezkontza eta ezkontzaz kanpo elkarrekin bizitzea ez dira errealitate baliokideak: ezkontza Konstituzioak bermatutako gizarte-erakundea da, eta gizonak eta emakumeak ezkontzeko duten eskubidea Konstituzioan jasota dago (32.1 art.). Ezkontzaren araubide juridikoa legeari dagokio Konstituzioaren aginduz, baina egitezko loturarekin («more uxorio») ez da horrelakorik gertatzen: ez da juridikoki bermatutako erakundea eta ez dago hori ezartzearen inguruko esanbidezko konstituzioeskubiderik. Hori dela eta, ezkontzaren eta egitezko loturaren artean dauden konstituzio-desberdintasun horiek legegileak modu legitimoan kontuan har ditzake kasu jakin batzuetan, esaterako ezkonduta egon ahal izanda ezkondu ez diren pertsonei alarguntasun-pentsioa ukatzeko, nahiz eta hori EKren 14, 32 eta 39. artikuluek debekatu ez (azaroaren 15eko 184/1990 KAE; otsailaren 28ko 66/1994 KAE). Baina, era berean, argi utzi du EKren 39.1 artikuluak familiari ematen dion babesean ez dagoela ezkontza-familia bakarrik. Ezkontza eta egitezko lotura baliokideak ez izateak ez du esan nahi, hartzaile moduan ezkontideak bakarrik —egitezko loturan modu egonkorrean bizi direnak baztertuta— dituzten neurriak kasu guztietan EKren 14. artikuluan bermatutako berdintasun juridikoarekin eta bereizkeria-debekuarekin bateragarriak direnik. Kasu guztietan, inguruabar zehatzak kontuan hartu behar dira: hau da, interpretazio-arazoa da, baina ez EKren 39.1 artikuluari lotutakoa, EKren 14. artikuluari lotutakoa baino. Hori dela eta, Konstituzio Auzitegiak Hiri Errentamenduen Legearen 58.1 artikulua Konstituzioaren aurkakoa zela adierazi zuen, abenduaren 24ko 4.104/1964 Dekretuaren bidez onetsitako testu bateginak emandako idazketan. Horren arabera, errentamendu-kontratuan «mortis causa» subrogaziotik baztertu egiten zen hildako errentariarekin ezkon-bizitza iraunkorra egin zuena. Subrogazioaren konstituzio-oinarria familiaren babesa zen, esangura zabalean ulertuta, eta egoera hori ezkontza-loturari zein egitezko loturari lotuta aldarrikatu behar da. Hori dela eta, artikulu horretan ezkontzako eta ezkontzaz kanpoko elkarbizitzaren artean ezartzen zen bereizketa bereizkeriazkoa zen eta, be388

Konstituzio zuzenbidearen.indd 388

12/11/07 11:50:03

raz, Konstituzioaren aurkakoa, EKren 14. artikulua urratzen zuelako (abenduaren 11ko 222/1992 KAE). Azken buruan, legegileak tarte zabala du bi errealitateei tratamendu juridiko desberdina emateko, bi errealitateak juridikoki desberdinak direlako eta hori, printzipioz, ez da EKren 14. artikuluko berdintasun-printzipioaren aurkakoa. Baina lege-eraketako askatasun hori ez da absolutua; arau arloko desberdintasunek xede nabari eta legitimoa erakutsi behar dute, xede horrekin bateragarria den moduan artikulatu behar dira, eta eskubide, betebehar edo bestelako egoera juridiko subjektiboak talde eta kategoria desberdinei esleitzerakoan ezin da ageriko desberdintasunik egin (abenduaren 11ko 222/1992 KAE eta uztailaren 13ko 155/1998 KAE). Amaitzeko, egitezko loturak Estatuko legeriaren arau askotan aitortu direla esan behar da (arlo zibilean, zigor arloan, Gizarte Segurantzan, etab.). Horrez gain, autonomia-erkidegoetako legeek arautu dituzte, eta lotura horiei eskubideak eta betebeharrak aitortu dizkiete, betiere, betekizun jakin batzuk betetzen badituzte («ad hoc» erregistroetan inskribatzea, etab.). Autonomia-erkidegoetako legeren batek (esaterako, Eusko Legebiltzarreko maiatzaren 7ko 2/2003 Legea, egitezko bikoteei buruzkoa, 8. artikuluan) adoptatzeko eskubidea ere aitortu die. 10. Bibliografia Bizitza eta osotasun fisiko nahiz moralerako eskubidea ASOCIACIÓN DE LETRADOS DEL TRIBUNAL CONSTITUCIONAL. Actas de las VIII Jornadas de la Asociación de Letrados del Tribunal Constitucional: El derecho a la vida. Madril: Centro de Estudios Políticos y Constitucionales, 2003. DÍAZ REVORIO, J. «Jurisprudencia del Tribunal Constitucional sobre el derecho a la vida y a la integridad física y moral». Revista Jurídica de Castilla-La Mancha, 1993, 17-1 zk. GRIMA LIZANDRA, V. Los delitos de tortura y tratos degradantes por funcionarios públicos. Valentzia: Tirant lo Blanch, 1998. HIGUERA GUIMERÁ, J.F. eta CEREZO MIR, J. La previsión constitucional de la pena de muerte (Comentarios al artículo 15, segundo inciso, de la Constitución española de 1978). Bartzelona: Bosch, 1980. OLLERO TASSARA, A. Derecho a la vida y derecho a la muerte(El ajetreado desarrollo del artículo 15 de la Constitución). Madril: Rialp, 1994. RODRÍGUEZ MOURULLO, G. «Comentario al artículo 15 de la Constitución» in ALZAGA VILLAAMIL, O. Comentarios a la Constitución Española de 1978. Madril: Cortes Generales, 1997, II. lib. ROMEO CASABONA, C. El derecho y la bioética ante los límites de la vida humana. Madril: Centro de Estudios Ramón Areces, 1994. 389

Konstituzio zuzenbidearen.indd 389

20/11/07 16:49:39

Ideologia-, erlijio- eta kultu-askatasuna AMORÓS AZPILICUETA, J.J. La libertad religiosa en la Constitución española. Madril: Tecnos, 1984. ARROYO ZAPATERO, L. «Principio de legalidad y reserva de ley en materia penal». Revista Española de Derecho Constitucional. 1983, 8. zk. ASOCIACIÓN DE LETRADOS DEL TRIBUNAL CONSTITUCIONAL. Actas de las VI Jornadas de la Asociación de Letrados del Tribunal Constituciona: La libertad ideológica. Madril: Centro de Estudios Políticos y Constitucionales, 2001. BARRERO ORTEGA, A. La libertad religiosa en España. Madril: Centro de Estudios Constitucionales, 2006. BASTERRA MONTSERRAT, D. El derecho a la libertad religiosa y su tutela jurídica. Madril: Civitas, 1989. CAÑIVANO I SALVADOR, M.A. eta GUTIÉRREZ DEL MORAL, M.J. El Estado frente a la libertad de religión: jurisprudencia constitucional española y del Tribunal de Derechos Humanos. Bartzelona: Atelier, 2003. CONTÍN, L.V. Naturaleza, contenido y extensión del derecho de libertad religiosa. Madril: Civitas, 1990. GONZÁLEZ MORENO, B. «El tratamiento dogmático del derecho de libertad religiosa y de culto en la Constitución Española». Revista Española de Derecho Constitucional. iraila/abendua 2002, 22. urtea, 66. zk., 123-145. or. JIMÉNEZ CAMPO, J. «Libertad ideológica». In ARAGÓN REYES, M. (koord.), Temas básicos de Derecho Constitucional. Madril: Civitas, 2001, III. lib. LARENA BELDARRAIN, J. La libertad religiosa y su protección en el Estado español. Madril: Dykinson, 2003. LLAMAZARES FERNÁNDEZ, D. Libertad de conciencia y laicidad en las instituciones y servicios públicos. Madril: Dykinson, 2005. LÓPEZ CASTILLO, A. La libertad religiosa en la jurisprudencia constitucional. Iruñea: Aranzadi, 2002. MANTECÓN SANCHO, J. El derecho fundamental de libertad religiosa: textos, comentarios y bibliografía. Iruñea: EUNSA, 1996. MARTÍNEZ TORRÓN, J. La libertad religiosa y de conciencia ante la justicia constitucional. Granada: Comares, 1998. MINISTERIO DE JUSTICIA. La libertad religiosa en el Tribunal Constitucional y en el Tribunal Supremo (1979-2004). Madril: Centro de Publicaciones del Ministerio de Justicia, 2005. POLO SABAU, J.R. Derecho eclesiástico del Estado o libertades públicas? Notas para una interpretación sistemática del artículo 16 de la Constitución. Málaga: Universidad de Málaga, 2002. PORRAS RAMÍREZ, J.M.ª. Libertad religiosa, laicidad y cooperación con las confesiones en el Estado democrático de Derecho. Madril: Civitas, 2006. RODRÍGUEZ BLANCO, M. Libertad religiosa y confesiones: el régimen jurídico de los lugares de culto. Madril: Centro de Estudios Políticos y Constitucionales, 2000. RODRÍGUEZ CHACÓN, R. El factor religioso ante el Tribunal Constitucional. Madril: Servicio de Publicaciones de la Facultad de Derecho de la Universidad Complutense, 1992. 390

Konstituzio zuzenbidearen.indd 390

20/11/07 16:49:40

ROLLNERT LIERN, G. La libertad ideológica en la jurisprudencia del Tribunal Constitucional (1980-2001). Madril: Centro de Estudios Políticos y Constitucionales, 2002. SEGLERS GÓMEZ-QUINTERO, A. Libertad religiosa y Estado autonómico. Granada: Comares, 2005. SOUTO PAZ, J.A. Derecho eclesiástico del Estado. El derecho de la libertad de ideas y creencias. Madril: Marcial Pons, 1995.

Askatasun eta segurtasunerako eskubidea ASOCIACIÓN DE LETRADOS DEL TRIBUNAL CONSTITUCIONAL. Actas de las V Jornadas de la Asociación de Letrados del Tribunal Constitucional: El principio de legalidad. Madril: Centro de Estudios Políticos y Constitucionales, 2000. BANACLOCHE PALAO, J. La libertad personal y sus limitaciones: detenciones y restricciones en el derecho español. Madril: Mc Graw Hill, 1996. BARBERO SANTOS, M. Prisión provisional, detención preventiva y derechos fundamentales. Cuenca: Ediciones de la Universidad de Castilla-La Mancha, 1998. CASAL HERNÁNDEZ, J.M. Derecho a la libertad personal y diligencias policiales de identificación. Madril: Centro de Estudios Políticos y Constitucionales, 1998. CLIMENT DURÁN, C. Detenciones ilegales policiales. Valentzia: Tirant lo Blanch, 1998. DÍAZ-MAROTO eta VILLAREJO, J. «La detención policial: garantías constitucionales». Actualidad Jurídica Aranzadi. 1999, 374. zk. DIEGO DÍEZ, L.A. Habeas corpus frente a detenciones ilegales. Madril: Tecnos, 1997. FREIXES SANJUÁN, T. eta REMOTTI., J.C. El derecho a la libertad personal. Bartzelona: PPU, 1993. GARCÍA MORILLO, J. El derecho a la libertad personal (detención, privación y restricción de libertad). Valentzia: Tirant lo Blanch, 1995. GARCÍA MORILLO, J. «Algunas consideraciones sobre la detención policial y los derechos del detenido». In ZZ.AA. Estudios de Derecho Público en homenaje a Juan José Ruiz Rico. Madril: Tecnos. 1997. GIMENO SENDRA, V. eta VECINA CIFUENTES. J., El proceso de habeas corpus. Madril: Tecnos, 1996. GONZÁLEZ AYALA, M.D. Las garantías constitucionales de la detención. Los derechos del detenido. Madril: Centro de Estudios Políticos y Constitucionales, 1999. SALIDO VALLE, C. La detención policial. Bartzelona: J.M. Bosch editor, 1997. ZZ.AA. «Ley de Seguridad Ciudadana». Anuari del Departament de Ciencia Política i Dret Public de la Universitat Autónoma de Barcelona (1992). Bartzelona: PPU, 1994.

Ohorerako, norberaren eta familiaren intimitaterako, eta norberaren irudirako eskubidea ALEGRE MARTÍNEZ, M.A. El derecho a la propia imagen. Madril: Tecnos, 1997. ÁLVAREZ GARCÍA, F.J. El derecho al honor y las libertades de información y expresión: algunos aspectos del conflicto entre ellos. Valentzia: Tirant lo Blanch, 1999. 391

Konstituzio zuzenbidearen.indd 391

20/11/07 16:49:40

AZURMENDI ADARRAGA, A. El derecho a la propia imagen: su identidad y aproximación al derecho a la información. Madril: Universidad de Navarra / Editorial Civitas, 1997. BERDUGO GÓMEZ DE LA TORRE, I. Honor y libertad de expresión. Madril: Tecnos, 1987. CABALLERO GEA, J.A. Derecho al honor, a la intimidad personal y familiar y a la propia imagen, calumnias e injurias: síntesis y ordenación de la doctrina de los Tribunales. Madril: Dykinson, 2004. CABEZUELO ARENAS, A.L. Derecho a la intimidad. Valentzia: Tirant lo Blanch, 1998. CARRILLO LÓPEZ, M. El derecho a no ser molestado. Información y vida privada. Iruñea: Aranzadi, 2003. COSSÍO CASTELAR, M. Derecho al honor. Técnicas de protección y límites. Valentzia: Tirant lo Blanch, 1993. CREVILLÉN SANCHEZ, C. Derechos de la personalidad. Honor, intimidad personal y familiar y propia imagen en la jurisprudencia. Madril: Actualidad Editorial, 1995. DOMINGO PÉREZ, T. eta MARTÍNEZ PUJALTE, A.L. ¿Conflictos entre derechos fundamentales? Un análisis desde las relaciones entre los derechos a la libre expresión e información y los derechos al honor y a la intimidad. Madril: Centro de Estudios Políticos y Constitucionales, 2001. FAYOS GARDÓ, A. Derecho a la intimidad y medios de comunicación. Madril: Centro de Estudios Políticos y Constitucionales, 2000. GARCÍA GARCÍA, C. El derecho a la intimidad y dignidad en la doctrina del Tribunal Constitucional. Murtzia: Universidad de Murcia, 2003. GONZÁLEZ PÉREZ, J. La degradación del derecho del derecho al honor: honor y libertad de información. Madril: Civitas, 1993. GUTIÉRREZ GOÑI, L. Derecho de rectificación y Libertad de información. Bartzelona: Bosch, 2003. HERRERO TEJEDOR, F. Honor, intimidad y propia imagen. Madril: Colex, 1994. HERRERO TEJEDOR, F. La intimidad como derecho fundamental. Madril: Colex, 1998. LÓPEZ DÍAZ, E. El derecho al honor y a la intimidad: jurisprudencia y doctrina. Madril: Dykinson, 1996. MEDINA GUERRERO, M. La protección constitucional de la intimidad frente a los medios de comunicación. Valentzia: Tirant lo Blanch, 2005. MIERES MIERES, L.J. Intimidad personal y familiar: prontuario de jurisprudencia constitucional. Iruñea: Aranzadi, 2002. MUÑOZ MACHADO, S. Libertad de expresión y procesos por difamación. Bartzelona: Ariel, 1986. O’CALLAGHAM MUÑOZ, X. Libertad de expresión y sus límites: honor, intimidad e imagen. Madril: Editorial Revista de Derecho Privado, 1991. ORTEGA GUTIÉRREZ, D. eta GONZÁLEZ-TREVIJANO SÁNCHEZ, P.J. Derecho a la información versus derecho al honor. Madril: Centro de Estudios Políticos y Constitucionales, 1999. PASCUAL MEDRANO, A. El derecho fundamental a la propia imagen. Iruñea: Aranzadi, 2003. 392

Konstituzio zuzenbidearen.indd 392

12/11/07 11:50:04

PLAZA PENADÉS, J. El derecho al honor y la libertad de expresión (estudios sobre la jurisprudencia del Tribunal Supremo y del Tribunal Constitucional). Valentzia: Tirant lo Blanch, 1996. REBOLLO DELGADO, L. El derecho fundamental a la intimidad. Madril: Dykinson, 2005. RODRÍGUEZ MOURULLO, G. «Libertad de expresión y derecho al honor: criterios jurisprudenciales para la resolución de los conflictos». In MARTÍN-RETORILLO BAQUER, S. (koord.). Estudios sobre la Constitución Española, homenaje al profesor Eduardo García de Enterría. Madril: Civitas, 1991, II. lib. RODRÍGUEZ GUITIÁN, A.M.ª. El derecho al honor de las personas jurídicas. Madril: Montecorvo, 1996. ROMERO COLOMA, A.M.ª. Libertad de información frente a otros derechos en conflicto: honor, intimidad y presunción de inocencia. Madril: Civitas, 2000. ROVIRA SUEIRO, M.ª.E. La responsabilidad civil derivada de los daños ocasionados al derecho al honor, a la intimidad personal y familiar y a la propia imagen. Bartzelona: CEDECS, 1999. ROVIRA SUEIRO, M.ª.E. El derecho a la propia imagen (especialidades de la responsabilidad civil en este ámbito). Granada: Comares, 2000. RUIZ MIGUEL, C. El derecho a la protección de la vida privada en la jurisprudencia del Tribunal Europeo de Derechos Humanos. Madril: Civitas, 1994. SALVADOR CODERCH, P. et al. ¿Qué es difamar?. Libelo contra la Ley del libelo. Madril: Civitas, 1987. SALVADOR CODERCH, P. eta GÓMEZ POMAR, F. Libertad de expresión y conflicto institucional: cinco estudios sobre la aplicación judicial de los derechos al honor, a la intimidad y a la propia imagen. Madril: Civitas, 2002. SOL MUNTAÑOLA, M.A. Régimen jurídico de la parodia. Madril: Marcial Pons, 2005. VERA SANTOS, J.M. Personas jurídicas privadas como titulares del derecho al honor en la jurisprudencia del Tribunal Constitucional. Madril: Centro de Estudios Constitucionales, 1998. VIDAL MARÍN, T. El derecho al honor y su protección desde la Constitución Española. Madril: Centro de Estudios Políticos y Constitucionales, 2001.

Izaera pertsonaleko datuak babesteko eskubidea DAVARA RODRÍGUEZ, M.A. La protección de datos en Europa: principios, derechos y procedimientos. Madril: Grupo Asnef Equifax, 1998. DAVARA RODRÍGUEZ, M.A. La protección de datos personales en el sector de las telecomunicaciones. Madril: Universidad Pontificia de Comillas / Fundación Airtel, 2000. DAVARA RODRÍGUEZ, M.A. La transposición de la directiva sobre la privacidad y las comunicaciones electrónicas. Madril: Fundación Vodafone, 2004. GÓMEZ MARTÍNEZ, C. Derecho a la intimidad y nuevas tecnologías. Donostia: Consejo General del Poder Judicial, 2004. HERRÁN ORTIZ, A. La violación de la intimidad en la protección de datos personales. Madril: Dykinson, 1998. 393

Konstituzio zuzenbidearen.indd 393

12/11/07 11:50:04

HERRÁN ORTIZ, A. El derecho a la intimidad en la nueva Ley Orgánica de Protección de datos personales. Madril: Dykinson, 2002. HERRÁN ORTIZ, A. El derecho a la protección de datos personales en la sociedad de la información. Bilbo: Deustuko Unibertsitatea, 2003. LUCAS MURILLO DE LA CUEVA, P. Informática y protección de datos personales. Madril: Centro de Estudios Constitucionales, 1993. MARTÍN PALACÍN, J.A. eta LÓPEZ GARRIDO, D. «La informática, un riesgo incontrolado». Revista Vasca de Administración Pública. 1988, 20. zk. MARTÍNEZ MARTÍNEZ, R. Tecnologías de la información, Policía y Constitución. Valentzia: Tirant lo Blanch, 2000. PÉREZ LUÑO, A.E. «Los derechos humanos en la sociedad tecnológica». In ZZ.AA. Libertad informática y leyes de protección de datos personales. Madril: Centro de Estudios Constitucionales, 1989. PÉREZ LUÑO, A.E. Manual de informática y derecho. Bartzelona: Ariel, 1996. PÉREZ LUÑO, A.E. «La tutela de la libertad informática». Actas sobre las Jornadas del Derecho Español de la protección de datos personales. Madril: Agencia de Protección de Datos, 1996. REBOLLO DELGADO, L. Derechos fundamentales y protección de datos. Madril: Dykinson, 2004. SÁNCHEZ BRAVO, A. La protección del derecho a la libertad informática en la Unión Europea. Sevilla: Universidad de Sevilla, 1998. VELÁZQUEZ BAUTISTA, R. Protección jurídica de datos personales automatizados. Madril: Colex, 1993.

Egoitzaren bortxaezintasunerako eskubidea ALONSO DE ANTONIO, A.L. El derecho a la inviolabilidad domiciliaria en la Constitución española de 1978. Madril: Colex, 1993. CABEZUDO BAJO, M.ª.J. La inviolabilidad del domicilio y el proceso penal. Madril: Iustel, 2004. CABEZUDO BAJO, M.ª.J. La protección del domicilio: las restricciones a la inviolabilidad del domicilio en el proceso penal. Alzira-Valentzia: Centro Francisco Tomás y Valiente de la UNED, 2004. ESPÍN TEMPLADO, E. «Fundamento y alcance del derecho fundamental a la inviolabilidad del domicilio». Revista del Centro de Estudios Constitucionales. 1991, 8. zk. FIGUEROA NAVARRO, M.ª.C. Aspectos de la protección del domicilio en el derecho español. Madril: Edisofer, 1998. GONZÁLEZ-TREVIJANO, P.J. La inviolabilidad del domicilio. Madril: Tecnos, 1992. MATÍA PORTILLA, F.J. El derecho fundamental a la inviolabilidad del domicilio. Madril: McGraw-Hill, 1997. PASCUAL LÓPEZ, S. La inviolabilidad del domicilio en el derecho español. Madril: Dykinson, 2001. RODRÍGUEZ SOL, L. Registro domiciliario y prueba ilícita. Granada: Comares, 1998. SÁNCHEZ DOMINGO M.ª B. Análisis del delito contra la inviolabilidad del domicilio del artículo 534 del Código Penal. Granada: Comares, 1998. 394

Konstituzio zuzenbidearen.indd 394

12/11/07 11:50:04

Komunikazioen sekreturako eskubidea FERNÁNDEZ RODRÍGUEZ, J.J. Secreto e intervención de las comunicaciones en Internet. Madril: Civitas, 2004. JIMÉNEZ CAMPO, J. «La garantía constitucional del secreto de las comunicaciones», Revista Española de Derecho Constitucional. 1987, 20. zk. MARTÍN MORALES, R. El régimen constitucional del secreto de las comunicaciones. Madril: Civitas, 1995. RODRIGUEZ RUIZ, B. El secreto de las comunicaciones: tecnología e intimidad. Madril: Mc Graw-Hill, 1998.

Bizilekua askatasunez hautatzeko, nazio-lurraldean zehar zirkulatzeko eta Espainian askatasunez sartu eta bertatik irteteko askatasuna GOIZUETA VÉRTIZ, J. El derecho comunitario y la libertad de circulación y residencia de las personas en España: implicaciones del estatus de ciudadanía de la Unión. Bartzelona: Institut de Ciències Politiques i Socials, 2001. GOIZUETA VÉRTIZ, J. El derecho a la libre circulación y residencia en la Constitución española. Valentzia: Tirat lo Blanch, 2007. GONZÁLEZ-TREVIJANO, P.J. Libertades de circulación, residencia, entrada y salida en España. Madril: Civitas, 1991. JIMÉNEZ DE PARGA MASEDA, P. El derecho a libre circulación de las personas en la Europa comunitaria. Madril: Tecnos, 1994.

Ezkontzeko eskubidea AMUNATEGUI RODRÍGUEZ, C. Uniones de hecho: una nueva visión después de la publicación de las leyes sobre parejas estables. Valentzia: Tirant lo Blanch, 2002. GÓMEZ, Y. Familia y matrimonio en la Constitución española de 1978. Madril: Congreso de los Diputados, 1990. MARTÍNEZ GALLEGO, E. M.ª. (koord.). Matrimonio y uniones de hecho. Congreso realizado en la Facultad de Derecho de la Universidad de Salamanca (22-24 noviembre de 2000). Salamanca: Universidad de Salamanca, 2001. POLO SABAU, J.R. Matrimonio y Constitución ante la reforma del derecho de familia. Madril: Civitas, 2006. REINA, V. eta MARTINELL, J.M.ª. Las uniones matrimoniales de hecho. Madril: Marcial Pons, 1996. RODRÍGUEZ MARTÍNEZ, M.ª.E. La legislación autonómica sobre uniones de hecho: revisión desde la Constitución. Valentzia: Tirant lo Blanch, 2003. VILALTA NICUESA, A.E. eta MÉNDEZ GARCÍA, R.M. Acciones sobre parejas de hecho. Bartzelona: Bosch, 2001.

395

Konstituzio zuzenbidearen.indd 395

12/11/07 11:50:04

Konstituzio zuzenbidearen.indd 396

12/11/07 11:50:04

14. ikasgaia

Esparru publikoko eskubide eta askatasunak

1. Adierazpen-askatasuna 1.1. Sarrera EKren 20. artikuluan, adierazpen-askatasunaren babesa esangura zabalean arautu da, eta hori osatzen duten eskubide desberdinak bildu eta konstituzio-aitorpen zehatza eman zaie. Modu horretan, esangura zabalean, adierazpen-askatasunaren barruan, eskubide hauek aipa ditzakegu: adierazpen-askatasuna esangura hertsian (norbere ideiak eta iritziak askatasunez adierazteko eskubide moduan ulertuta); sortze literario, artistiko, zientifiko eta teknikorako askatasuna; katedra-askatasuna (zehazki irakasleei lotuta dagoen adierazpen-askatasun moduan ulertuta —hezkuntzaeskubidearekin batera aztertuko dut, arrazoi sistematiko nabarmenak direla bide—) eta informazio-askatasuna (egiazko informazioa askatasunez komunikatu eta jasotzeko eskubide moduan ulertuta). Eskubide horien guztien garrantzia oso handia da, horiei esker komunikazio askea egin daitekeelako, eta konstituzio-jurisprudentziak behin eta berriro esan duen moduan, komunikazio publiko askerik gabe ez dago gizarte askerik, gainerako eskubideak benetako edukirik gabe geratuko lirateke eta. Hori dela eta, eskubide horiek lehentasun-izaera dute (KAE hauek: martxoaren 16ko 6/1981; martxoaren 31ko 12/1982; otsailaren 22ko 6/1982; uztailaren 17ko 104/1986; abenduaren 16ko 159/1986; otsailaren 15eko 20/1990, etab.). Adierazpen-askatasuna esangura zabalean eskubide klasikoa da, XVIII. mendeko eskubideen adierazpenetan agertzen delako, eta izaera negatiboa du, hau da, askatasun-esparru bat babesten du, eta horren barruan askatasuna ezin da inola ere ukitu. Baina izaera negatiboa duen arren eta 397

Konstituzio zuzenbidearen.indd 397

5/12/07 11:44:27

ez prestazio-izaera, botere publikoek hori bermatzeko jardunak egin behar dituzte, esaterako adierazpen-askatasunak euskarri material moduan erabiltzen dituen komunikabideak antolatu (abenduaren 23ko 86/1982 KAE, maiatzaren 20ko 63/1987 KAE). Auzitegiaren hitzak erabiliz, esan dezakegu EKren 20.1.a) artikuluko adierazpen-askatasuna askatasun-eskubidea den arren eta izaera orokorrarekin abstentzioa soilik eskatzen duen arren, hau da, botere publikoek askatasun hori egikaritzeko oztoporik edo eragozpenik ez izatea (abenduaren 20ko 77/1982 KAE), kasu jakin batzuetan, botere publikoek modu positiboan jardun beharko dutela ideiak eta iritziak adierazi eta zabaltzeko euskarri moduan erabiltzen diren baliabideak antolatzeko. Hipotesi hori, titulartasun publikoko komunikabideei dagokienez, EKren 20.3 artikuluan esanbidez jaso da. Artikulu horren arabera, legeak adierazgarri diren gizarte-talde eta talde politikoei bermatuko die komunikabide horietan parte hartzea, Espainiako gizarte-aniztasuna eta hizkuntzak errespetatuz. 1.2. Adierazpen-askatasuna esangura hertsian Adierazpen-askatasuna, esangura hertsian, EKren 20.1.a) artikuluan jasotakoa, pentsamenduak, ideiak eta iritziak hitzez, idatziz nahiz beste edozein bidetatik askatasunez azaldu eta zabaltzeko eskubidea da. Igorritako mezua nahitaez ez da hitzezkoa izango, komunikazio-teknika guztiak eta arte-adierazpen guztiak barruan baitaude, betiere, adierazi nahi dena mezu bat, ideia bat, iritzi bat, etab. bada. Horren bidez, babestu egiten dira komunikazio-jarduera bakarra (mintzaldia, hitzaldia, etab.) zein hori entzule gutxi batzuei edo gehiagori zabaltzea edozein erreprodukzio-teknika erabiliz, adierazpen-askatasuna egikaritzen duenaren eta komunikazioaren hartzaile direnen artean zuzeneko lotura egon zein ez. Jarduera horrek askea izan behar du; horrenbestez, ezin da aurretiazko murrizketarik egon, ez botere publikoen aldetik —hori zentsura mota bat izango litzateke, eta hori EKren 20.2 artikuluak debekatzen du—, ez pertsona pribatuen aldetik (salbu eta aldi berean beste eskubide batzuk modu legitimoan egikaritzen direnean, eta eskubide horiek adierazpen-askatasunaren muga direnean. Horiek EKren 20.4 artikuluan jaso dira, besteak beste, ohorerako eta intimitaterako eskubideak), eta bermatu egin behar dira esparru guztietan. Eskubide hori zabala eta orokorra da; izan ere, adierazpen-egintza bat 20.1 artikuluko gainerako kasuen barruan sartzen ez bada, 20.1.a) artikuluko adierazpen-askatasunak babestu dezake. 1.3. Informazio-askatasuna Ikusi berri dugunarekin zuzenean lotuta, EKren 20.1.d) artikuluan edozein hedabidetatik askatasunez egiazko informazioa komunikatu edo jaso398

Konstituzio zuzenbidearen.indd 398

12/11/07 11:50:05

tzeko eskubidea ezarri da. Doktrinak eta jurisprudentziak eskubide horri, oro har, «informazio-askatasuna» esaten diote. Eskubide horrek, adierazpen-askatasunaren esparrukoa izan arren, arlo horri buruzko nazioarteko tratatuetan ezarrita dagoen moduan (GEEHren 10.1 art. eta h.) eta konstituzio-jurisprudentziak berretsi duen moduan (martxoaren 16ko 6/1981 KAE), berezko profila du (azaroaren 23ko 105/1983 KAE) eta, aldi berean, bi eskubidek osatzen dute: edozein hedabidetatik egiazko informazioa askatasunez komunikatzeko eskubidea eta informazio hori askatasunez jasotzeko eskubidea. 1.3.1. Egiazko informazioa komunikatzeko eskubidea Egiazko informazioa komunikatzeko eskubidea herritar guztiei dagokie, baina, egia esan, komunikabideak dira (kazetariak banaka zein kazetaritza-enpresak) albistearen eta herritarren arteko bitartekariak, eta hori funtsezkoa da komunikazio publiko askea izateko. Horrez gain, komunikabideak botere publikoen jardunaren publizitatearen ezinbesteko bermeak direla kontuan hartzen badugu, horrek guztiak justifikatu egiten du informatzeko eskubidea egikaritzean ematen zaien lehentasuna eta, beraz, egoitza ofizial batzuetan sartzeko, prentsa-hitzaldietara joateko, gertakari garrantzitsuetatik hurbil egoteko... duten lehentasuna. Eskubide horretara informazioa bilatu eta lortzeko eskubidea ere biltzen da. Kazetarien informazio-eskariaren aurrean, partikularrek, oro har, ez dute inolako betebeharrik informazio hori emateko, salbu eta legezko betebehar zehatza dagoenean. Edonola ere, EKren 18. artikuluan ezarritako eskubideak alegatu daitezke beti, hain zuzen ere, adierazpen-askatasunaren muga gisa jarduten duten eskubideak. Baina informazioa bilatu eta lortzeko eskubide hori, batez ere, botere publikoengana proiektatzen da, estatuaren ekintzen publizitate-printzipio orokorra dela bide, antolamenduan ezarritako kasuetan izan ezik (hurrengo hauek ukitzen baditu: estatuaren segurtasun eta defentsa, delituen ikerketa eta pertsonen intimitatea —EKren 105 b) art.—, prozedura-legeetan ezarritako jardun judizial ezpublikoetan —120.1. art. «in fine»—, etab.). Informazio-askatasunaren objektuari erreparatuz, ondo bereizi behar da zer den «informazioa» eta zer «iritziak» edo «balio-judizioak» (1986ko uztailaren 8ko GEEAE —Lingens kasua—). Teorian bi kontzeptuen arteko desberdintasunak argiak diren arren, praktikan beti ez da erraza bi muturrak bereiztea. Jurisprudentziak, horiek bereizterakoan, aztertutako mezu edo testu zehatzean osagai nagusia zein den hartzen du kontuan, testuinguru ideologikoan edo informatiboan kokatzeko (urtarrilaren 21eko 6/1988 KAE eta abenduaren 14ko 223/1992 KAE). Edonola ere, 20.1.d) artikuluko informazio-askatasunaren edukia 20.1.a) artikuluko adierazpen-aska399

Konstituzio zuzenbidearen.indd 399

20/11/07 16:49:41

tasunarena baino murriztuagoa da; izan ere, informazio-askatasuna egitateei dagokie, eta adierazpen-askatasuna iritziei edo balio-judizioei. Hori dela eta, iritziak adierazteko askatasunak informazioak komunikatzeko eskubideak baino hedadura eta malgutasun handiagoa du, azken horri informazioen egiazkotasun-betekizuna eskatzen zaio eta (ekainaren 6ko 105/1990 KAE). Hain zuzen ere, informazio-askatasunak ez du informazio mota guztiak komunikatzeko eskubidea babesten, «egiazko» informazioa komunikatzeko eskubidea baino. Horrenbestez, Konstituzio Auzitegiak ulertu du informazioaren egiazkotasun-betekizunak ez duela eskatzen informazioaren edukia guztiz zorrotza eta zehatza izatea; horren ordez, konstituzio-babesa ukatu egiten zaie esamesak, iradokizunak, etab. egiazko egitate moduan komunikatzen dituzten informazioei, aurretik profesional arduratsu bati dagozkion kasuan kasuko azterketak egin ez badira. Informazioak behar den moduan aztertu eta egiaztatu badira, ondore hauetarako «egiazko informazioak» izango dira, nahiz eta guztiz zehatzak ez izan edo informazioaren funtsezko edukia ukitzen ez duten inguruabar-akatsak izan arren. Hau da, informazioa egiazkoa izatea eskatzen denean, ez zaie babesa kentzen akastunak izan daitezkeen informazioei; horren ordez, informazio-emaileari arreta-eginbeharra ezartzen zaio, eta hori dela bide, «egitate» moduan komunikatzen duena aurretik datu objektiboekin alderatzea eskatzen zaio, eta ikerketa informazioaren profesional bati eska dakiokeen ardurarekin eginda egotea (KAE hauek: urtarrilaren 21eko 6/1988; azaroaren 12ko 171/1990 eta 172/1990; martxoaren 26ko 52/1996; urtarrilaren 13ko 3/1997; ekainaren 30eko 144/1998; urriaren 25eko 192/1999; urtarrilaren 31ko 21/2000; otsailaren 25eko 46/2000; otsailaren 25eko 52/2000; irailaren 15eko 158/2003; apirilaren 15eko 54/2004, etab.). Informazioaren profesional bati eska dakiokeen arretaren norainokoa zehazteko, Konstituzio Auzitegiak kontuan hartu beharreko irizpide batzuk ezarri ditu. Ondoren, horietako batzuk aipatuko ditut, adibide moduan: arreta gehienekoa izan behar da informazioan aipatutako pertsonari ospea kentzen bazaio (otsailaren 26ko 28/1996 KAE; urriaren 25eko 192/1999 KAE); edonola ere, errugabetasun-presuntzioa errespetatu behar da (abenduaren 3ko 219/1992 KAE; otsailaren 26ko 28/1996 KAE); informazioaren objektua zein den hartu behar da kontuan, hau da, komunikabideak egitateen antolaketa eta aurkezpena bere gain hartzen duen, edo beste baten adierazpenak modu neutroan komunikatzera mugatzen den, hots, «erreportaje neutral» izenekoa egiten duen (KAE hauek: otsailaren 26ko 28/1996; apirilaren 8ko 76/2002; apirilaren 15eko 54/2004; urtarrilaren 17ko 1/2005, etab.). Horretarako, eskatzen da, esaterako, albistearen objektua ohoreari kalte egiten dioten egitateak badira, horiek berez «albiste» izan behar direla eta horien erantzule diren pertsonen ahotan jarri behar direla, komunikabi400

Konstituzio zuzenbidearen.indd 400

12/11/07 11:50:05

dea adierazpen horien igorle hutsa izanda. Komunikabideak adierazpen horiek albistearen osotasunean duten garrantzia aldatu gabe adierazi behar ditu. Informazioaren profesionala arretatsua izan den erabakitzeko, hainbat osagai hartuko dira kontuan, besteak beste, albiste den egitatearen izaera, albistea ematen duen iturria, informazio hori egiaztatzeko aukera eragingarriak, etab. (urtarrilaren 31ko 21/2000 KAE; irailaren 15eko 158/2003 KAE, etab.). Azaldu berri ditugun irizpideen arabera informazioa egiazkoa ez bada, EKren 20.1.d) artikuluak emandako lehentasunezko babesa galdu dezake. Adibidez, informazio-askatasuna eta beste konstituzio-eskubide batzuk aurrez aurre daudenean, informazioa egiazkoa izatea edo ez funtsezkoa izango da zein eskubide gailentzen den erabakitzeko. Informazioa egiazkoa bada, informatzeko eskubideari lehentasuna emango zaio, baina egiazkoa ez bada, informazio horretan aipatutako pertsonen eskubideek lehentasuna izango dute, horren eraginez kalteak jasan badituzte. Informazio-askatasunaren eta, besteak beste, ohore- eta intimitate-eskubideen artean mota horretako gatazkak ohikoak dira eta jurisprudentzia zabala eragin dute. Ondoren, horren irizpiderik garrantzitsuenak laburtzen ahaleginduko naiz. Informazio-askatasunaren eta ohore-eskubidearen artean gatazka badago, Konstituzio Auzitegiaren arabera, informazio-askatasuna ohore-eskubidearen gainetik egoteko, informazio horrek egiazkoa izan behar du, ikusi berri ditugun irizpideen arabera, eta garrantzi publikoa duten egitateei buruzkoa izan behar du, hau da, iritzi publiko aske bat eratzen laguntzen duten interes orokorreko gai publikoei buruzkoa izan behar du, horixe baita aniztasun demokratikoaren bermea. Era berean, Auzitegiaren esanetan, kontatutako egitateetan inplikazioa duten pertsonak pertsonaia publikoak edo garrantzi publikoa dutenak izan behar dira (KAE hauek: irailaren 16ko 138/1996; ekainaren 1eko 144/1998; urtarrilaren 31ko 21/2000; maiatzaren 5eko 112/2000; apirilaren 8ko 76/2000; apirilaren 15eko 54/2004). Amaitzeko, Auzitegiak adierazitakoaren arabera, konstituzio-babesa gehienekoa da askatasuna informazioaren profesionalek egikaritzen dutenean iritzi publikoa eratzeko tresna erakundetua erabiliz, hots, prentsa, modu zabalean ulertuta (ekainaren 6ko 105/1990 KAE). Bestalde, gatazka informazio-askatasunaren eta intimitate-eskubidearen artekoa bada, informazio-askatasuna nagusi izateko osagai erabakigarria informazioaren garrantzia da, hau da, albistearen zabalkundea gaiaren interes publikoa dela-eta justifikatuta egotea (azaroaren 12ko 172/1990 KAE; urriaren 17ko 197/1991 KAE; apirilaren 9ko 81/2001 KAE). Amaitzeko, gogoan izan behar da aipatu berri ditugun oinarrizko eskubide horiek informazio-askatasunaren esparru babestua baino harago babesteko baliabideak aurreko ikasgaian aztertu direla, hain zuzen ere: martxoaren 26ko 2/1984 Lege Organikoa, zuzenketa-eskubidea arautzekoa; 401

Konstituzio zuzenbidearen.indd 401

20/11/07 16:49:41

maiatzaren 5eko 1/1982 Lege Organikoa, ohorerako, norberaren eta familiaren intimitaterako, eta bakoitzaren irudirako eskubidearen babes zibilari buruzkoa (205. art. eta h.). 1.3.2. Egiazko informazioa jasotzeko eskubidea EKren 20.1.d) artikuluaren hitzez hitzekotasunari erreparatuz, itxuraz, egiazko informazioa komunikatzeko zein jasotzeko eskubidea jaso dira. Eskubide horri dagokionez, GEEAk adierazi du (GEEAE hauek: 1976ko abenduaren 7koa —Handsyde kasua—, 1979ko apirilaren 26koa —Sunday Times kasua—, 1991ko maiatzaren 23koa —Oberschilck kasua—, 1991ko azaroaren 26koa —Sunday Times II kasua—, etab.) prentsak informazioa zabaltzeko duen eginkizunarekin batera jendeak informazioa jasotzeko eskubidea duela. Hala ere, Konstituzio Auzitegiak, egiazko informazioa jasotzeko eskubideari buruzkoa interpretatzerakoan, konstituzio-testuaren interpretazio murriztailea egin zuen; egiazko informazioa askatasunez jasotzeko eskubidea informazioa zabaltzeko eskubidearen erredundantzia zela adierazi zuen, azken horrek, kasu guztietan, hartzaile bat egotea eskatzen du eta. Edozelan ere, konstituzio-testuan sartzea justifikatu zuen informazio-askatasunaren aurkako gizarte-asaldura guztiak aurkaratzeko legitimazioa zutenen multzoa ahalik gehiena zabaltzeko (martxoaren 16ko 6/1981 KAE). Horren arabera, gizarte-komunikazio askeari jarritako oztopo ez-legitimo guztiek ukitutako herritarrek egintza egokiak egikaritzeko legitimazioa izango dute, esaterako, botere publikoen jardun jakin batzuen aurrean. Baina botere publikoek informazio-aniztasuna defendatzeko egintzarik ez egitearen aurrean babesa alegatzeko aukerak zaila dirudi. 1.4. Komunikabideak sortzeko askatasuna Nola ez, iritziak edo informazioak zabaltzeko komunikabideak behar dira eta, beraz, komunikabideak modu askean sortzea EKren 20. artikuluko adierazpen- eta komunikazio-askatasunerako eskubide instrumentala da. Konstituzio Auzitegiak hala adierazi zuen martxoaren 31ko 12/1982 epaian eta abenduaren 7ko 74/1982 epaian. Epai horietan ezarritakoaren arabera, ideia eta iritziak zabaltzeko eskubidera zabalkunde hori bermatzeko baliabide materialak sortzeko eskubidea bilduko litzateke. Baina, era berean, Konstituzio Auzitegiaren arabera, eskubide honek, iritziak eta informazioa komunikatzeko eskubidearen baliabide instrumentala den heinean, ez du azken horren babes bera. Hiru muga dituela adierazi zuen, batez ere uhin hertziarren bidez hedatzen diren irratia eta telebista ukitzen dituztenak; izan ere, bi komunikabideek difusio-esparru mugatua hartzen dute: espazio irrati-elektrikoa. 402

Konstituzio zuzenbidearen.indd 402

12/11/07 11:50:05

Muga horiek hiru dira: a) inork ezin du oinarrizko eskubide bat egikaritu besteei eskubide bera egikaritzea eragozten badie; b) espazio irrati-elektrikoa jabari publiko moduan hartzean, komunikabide horien sorrera jabari publikoko ondasun baten arauketa juridikoak baldintzatzen du eta, beraz, Estatuak egindako emakida-teknikaren mende dago, estatua baita jabari horren titularra; eta c) kontuan izan behar dira espazio irrati-elektrikoa erabili behar duten komunikabideei buruzko nazioarteko zuzenbideko arauak; arau horien bidez, espazio horren erabilera bidezkoa eta egokia bermatu nahi zaie estatu guztiei, eta horrek komunikabideak sortzeko askatasun osoa mugatu egiten du (ez baitago denentzako lekurik), eta sistemaren titulartasun publikoa justifikatzen du, estatu bakoitza arau horiek betetzearen erantzulea baita eta bere herriari dagozkion frekuentziak eta kanalak esleitzearen ardura baitu. Hiru irizpide horiek GEEAren jurisprudentzian ezarritakoarekin bat datoz (1990eko martxoaren 28ko GEEAE —Groppera Radio eta besteak kasua—; 1993ko azaroaren 24ko GEEAE —Informationverein Lentia eta besteak kasua—). Edozelan ere, estatuak sistema juridiko bat ezartzeko betebeharra du (emakiden bidez) espazio irrati-elektrikoa erabiltzeko, betiere, aniztasuna errespetatuz, horri zerbitzu publikoaren izaera aitortuz eta horren inguruko nazioarteko arautegia errespetatuz. Emakiden sistema bideraezina bada edo aniztasuna, interes publiko eta instituzionalak edo nazioarteko arautegia betetzea bermatzen ez baditu, justifikatuta egongo litzateke estatuak irrati-telebistaren zerbitzu publikoa zuzenean eta modu esklusiboan kudeatzea. Esangura horretan, konstituzio-jurisprudentzia aldatu egin da: hasieran (martxoaren 31ko 12/1982 KAE), telebista pribatua egotea EKren 20. artikuluaren zuzeneko betekizuna ez zela adierazi zuen, artikulu horrek ez baitzuen ezarri ez baztertu; legegilearen erabakia zen, eta halakorik egotea hautatzen bazuen, legearen bidez arautu behar zuen, betiere, aniztasun politikoa bermatuz. Hau da, Auzitegiak adierazpen- eta informazio-askatasuna zaindu nahi zituen, aniztasuna estatuko telebista publikoaren parlamentu-kontrola eginez eta telebista pribatua abian jartzeko dagoeneko azaldu ditugun eskakizunen bidez bermatuz. Telebista pribatuak ezartzean, Konstituzio Auzitegia jarrera aldatuz joan da eta hainbat iritzi plazaratu ditu. Esaterako, kable bidezko telebistari dagokionez, Auzitegiaren esanetan, legegileak emakiden sistema arautzen ez badu toki esparruan partikularrek kable bidezko telebista transmititu ahal izateko, horiek debekatuta daude, eta EKren 20. artikuluaren aurkakoak dira (KAE hauek: urriaren 3ko SSTC 189/1991; urtarrilaren 31ko 31/1994; azaroaren 14ko 307/1994; urtarrilaren 16ko 12/1995; ekainaren 6ko 88/1995; martxoaren 25eko 47/1996, etab.). Hau da, hasierako planteamenduan telebista pribatua legegilearen aukera bat dela ezarri zen, baina orain legegileak betebeharra du komunikabide guztiak sortu eta 403

Konstituzio zuzenbidearen.indd 403

12/11/07 11:50:05

erabiltzea baimentzeko arauketa sortzeko, kasuan-kasuko mugak kontuan hartuta. Amaitzeko, azken gogoeta egin behar da komunikazio publikoko enpresen jabetza pilatzearen fenomenoaren inguruan, prentsan, irratian, telebista pribatuan, etab. gertatzen dena. Modu horretan, informaziorako eta komunikaziorako multimedia komunikabideen benetako oligopolioak sortzen dira, eta horiek informazio-askatasunerako ezkutuko baina benetako mehatxua izan daitezke. Izan ere, kasu horretan, komunikabide asko egon arren, baliteke informazio-aniztasuna ez bermatzea, interes ekonomiko ilunak eta iritzi publikoaren kontrola baino. 1.5. Kazetarien kontzientzia-klausula eta lanbide-sekretua EKren 20.1 d) artikuluan, informazio-askatasuna aitortu ondoren, horri lotutako bi eskubide aipatu dira: kazetarien kontzientzia-klausula eta lanbide-sekretua, eta horiek garatzeko legera jotzen du. Titulartasunari dagokionez, EKn esanbidez ezarri ez arren, ez zaie herritar guztiei aipamen egiten, informazio-askatasuna modu profesionalean egikaritzen dutenei baino, hau da, kazetariei. Biak banan-banan aztertuko ditugu: a) Kontzientzia-klausula kazetari guztiek lanbide-osotasuna eta -duintasuna defendatzeko duten eskubide subjektiboa da, kazetariak bere iritzien aurkako printzipio ideologikoak dituen komunikabidean lan egitea saihesteko. Hau da, kazetariek euren lanbide-eginkizuna garatzean duten independentzia babestu nahi da, horiek iritziak emateko duten eskubidea, horien lanbide-etika, askatasun ideologikoa eta, azken buruan, informazioaskatasuna (horri dagokionez, kontzientzia-klausulak izaera instrumentala du), iritzi publiko askea eratzeko bermea baita. Konstituzio Auzitegiak esan duen moduan, informazio-askatasuna estatu demokratikoan iritzi publiko askearen berme moduan babestu nahi da, eta saihestu egin nahi da komunikazio-enpresek, informazio-askatasuna egikaritzean, enpresako profesionalek askatasun hori egikaritzeko duten eskubidearen xedeari kalte egitea, eurak ere informazio-askatasunaren titularrak baitira. Modu horretan, saihestu egingo litzateke ÂŤkazetaritza-enpresaren barne zentsuraÂť izenekoa. Azken xedea komunikabideko profesionalak informazio guztia komunikatzen duela bermatzea da, eta horrela, aniztasuna zaintzen laguntzea, manipulaziorik gabeko iritzi publikoa eratzeko aukerak indartuz eta komunikazioaren ÂŤmerkatuakÂť, egitura bera dela-eta, sor dezakeen isiltzeeragina saihestuz (azaroaren 8ko 199/1999 KAE). Legegileak eskubide hori ekainaren 19ko 2/1997 Lege Organikoan arautuz garatu du. Hain zuzen ere, Lege Organiko horrek informazioko profesionalen kontzientzia-klausula arautu du. Hori dela bide, informazioaren pro404

Konstituzio zuzenbidearen.indd 404

12/11/07 11:50:06

fesionalek zein komunikazio-enpresatan lan egin eta horrekin duten lotura juridikoa alde bakarrez deuseztatzea eta kalte-ordain bat jasotzea eska dezakete, kontratuan itundutakoa baino txikiagoa izango ez dena edo, halakorik izan ezean, legean bidegabeko kaleratzerako ezarritakoa baino txikiagoa izango ez dena, betiere, komunikabidean informazio- edo ideologia-ildoaren aldaketa gertatzen bada, edo enpresak langileak talde bereko beste komunikabide batera lekualdatzen baditu eta komunikabide horren generoa edo ildoa dela-eta informatzailearen orientabide profesionalarekin apurketa nabaria gertatzen bada. Ahalmen hori oso zabal aitortu da, eskubidea ez baita sortzen soil-soilik ideologia-aldaketa baztertzen delako, baita komunikabidearen informazio-orientabidea edo generoa aldatzen delako, eta horrek informazioaren profesionalari kalte egin ahal diolako ere, bere askatasun ideologikoa nahitaez asaldatu ez arren. Amaitzeko, modu ziodunean, legeak komunikazioaren printzipio etikoen aurkakoak diren informazioak egiten parte hartzeari uko egiteko aukera ematen die, eta hori dela-eta ez zaie inolako zehapen edo kalterik ezarriko. Hala ere, kontzientzia-objekzio moduko hori benetan eragingarria izateko, arau deontologikoak onestea eta horietan printzipio etiko horiek zehaztea eskatuko da. Bestela, lan hori auzitegiek egin beharko dute kasu bakoitzean. Azkenik, kontzientzia-klausula egikaritu denean, normalean, kazetariak lan arloko auzitegietara joko du eta lan-kontratua deuseztatzearen adierazpen judiziala eskatuko du, Langileen Estatutuaren 50.1.a) eta 2. artikuluetan ezarritakoaren arabera, eta kasuan kasuko kalte-ordaina eskatuko du. Arau horrek ezarritakoaren arabera, kalte-ordain hori bidegabeko kaleratzearen kasuan ezarritakoa izango da. Baina horren inguruan zalantza bat planteatu da: izan ere, legean ezarritako inguruabarrak gertatzen direnean, ez dago argi ea kazetariak bere lanpostua bertan behera utzi dezakeen eta gero auzitegietara jo kasuan kasuko kalte-ordaina eskatzeko edo, horren ordez, lanpostu horretan egon behar duen agintari judizialak arrazoi hori dela-eta lan-kontratua deseginda dagoela adierazi eta kalte-ordaina ezarri arte. Konstituzio Auzitegiak argi utzi du kazetariak eskubidea duela bere independentziari eusteko independentzia hori benetan mehatxatuta dagoela uste duen unetik aurrera eta, beraz, kasu horietan, lan-prestazioa berehala eten dezakeela, baita auzitegietara kalte-ordaina eskatzera joan aurretik ere. Izan ere, profesionalari lanpostu horretan egotea eskatzea ebazpen judiziala gertatu aurretik oinarrizko eskubidea urratu daitekeela onartzea izango litzateke, aldi baterako bada ere —prozesua garatzen den bitartean—, eta hori Konstituzioaren arabera guztiz onartezina izango litzateke (abenduaren 9ko 225/2002 KAE). b) Lanbide-sekretua kazetariak isilpean jasotako informazioen iturriari buruz erreserba egiteko duen eskubidea da. Eta hori, hainbat arrazoi direla bide: informatzailearen bizitza pribatuari buruzko erreserba, 405

Konstituzio zuzenbidearen.indd 405

12/11/07 11:50:06

informatzailearen segurtasun pertsonala dela bide, informatzailearen aurka lege-neurriak hartzea saihesteko, etab. Kazetarien lanbide-sekretua eta beste jarduera batzuetan (abokatutza, medikuntza, etab.) aplikatzeko modukoa den lanbide-sekretua ez dira berdinak. Beste lanbideetan, lanbide-sekretuak esan nahi du ezin dela bezeroari buruzko informaziorik eman, baina kazetarien kasuan, euren ÂŤiturriakÂť emandako informazioak aurreko kasuen aurkako helburua du, hau da, xedea informazio hori zabaltzea da, eta erreserba, modu esklusiboan, iturriaren nortasunari buruzkoa da; izan ere, anonimatua bermatuta egongo ez balitz, kazetariek ezin izango lukete lortu eta zabaldu iritzi publiko askea eratzeko erabilgarria den informazioa. Jurisprudentzia anglosaxoiak albisteen fluxu askea esan dio horri (free flow of news). Horrek esan nahi du kazetariak salbuetsita daudela administrazioan edo organo judizialetan euren informazio-iturria zein izan den argitzeko betebeharretik, eta modu esklusiboan, isilpean lortutako informazioei buruz ari da. Esparru horretan, lanbide-sekretura egitezko inguruabarrak ez argitzeko eskubidea ere biltzen dela ulertu behar da, horrela iturria agertzeko arriskua badago. Eskubide horrek kazetaria babesten du, eta horrela, informazioa jasotzeko erabilitako oharrak, idatziak, zintak edo euskarri materialak ez ditu eman beharko eta enpresaren lokalak erregistratzea ere eragotziko da, leku horretan sartuta informazioaren iturriak agertu ahal badira. Arazoak, batez ere, zigor-prozesuan planteatzen dira. Doktrinan askotariko iritziak daude delituaren ezaugarriak dituen egitatearen kasuan: ea kazetaria salatzeko betebeharretik salbuetsita dagoen egitate hori lanbidea dela bide ezagutu duenean, edo, aitzitik, salatzeko betebeharra duen, baina iturria identifikatu gabe. Eta adierazpenak egiteko betebeharrari dagokionez, badirudi guztiak ados daudela: kazetaria adierazpenak egitera deitzen badute zigor-prozesu baten lekuko moduan, berak duen betebehar bakarra informazioa egiazkoa dela frogatzea da, eskura dituen baliabide guztiak erabiliz, baina iturria agertu gabe; lanbide-sekretuaz baliatu daiteke, EKren 20.1.d) artikulua zuzenean aplikatuz. Dena den, EKren 24.2. in fine artikuluan ezarri da Legeak arautuko duela ahaidetasunarengatik edo lanbide-sekretuarengatik zein kasutan ez dagoen betebeharrik, ustez delitu diren egitateei buruz adierazpenak egiteko. Kazetarien kasua ez da PKLren 416. artikuluan eta hurrengoetan ezarri, adierazpenak egiteko betebeharretik salbuetsita dauden subjektuak arautzean. Horrenbestez, kazetaria lanbide-sekretuaz baliatzen bada EKren 20.1.d) art. zuzenean aplikatuta, ezin da zigortu desobeditzeagatik (ZKren 556. art.), ez justiziari oztopo egiteagatik (ZKren 463. art.), modu legitimoan eskubidea egikaritu nahiz ogibide edo karguan aritzean jokatuko luke eta (ZKren 20.7 art.). Baina kazetariak epailearen aurrean adierazpenak egin behar baditu ez lekuko moduan, ezpada egotzi moduan, kazetaria ezin izango da lanbide-sekretuaz baliatu adierazpenak 406

Konstituzio zuzenbidearen.indd 406

12/11/07 11:50:06

egiteko eginbeharrari muzin egiteko aitzakia moduan. Kasu horretan, beren buruen aurka adierazpenik ez egiteko eta errudun direla ez aitortzeko konstituzio-eskubideaz baliatu ahal izango da beti (EKren 24.2 art.). Kasu horietan guztietan, gatazka sortzen da adierazpenak egiteko salbuespenaren eta delituak pertsegitzeko interes publikoaren artean. Doktrinaren gehiengoaren arabera, kasu bakoitzean inguruabarrak haztatu behar dira nagusi zein den erabakitzeko, edo informazio-askatasuna (horrek kazetariaren lanbide-sekreturako eskubideari lehentasuna emango lioke) edo justiziaren interesa (kazetaria adierazpenak egitera behartuko luke). Egile horiek arazoa konpontzeko aipatzen dituzten irizpideak bi dira: batetik, delituaren garrantzia, hori argitzeko lanbide-sekretua ezabatzea ezinbestekoa denean, eta, bestetik, iturria agertzeak delituak zapaltzeko edo prebenitzeko izan dezakeen benetako eragingarritasuna. Edozelan ere, Konstituzioak legera igortzen du, baina kazetarien lanbide-sekretuari dagokionez oraindik ez da ezer ezarri, kontzientzia-klausulari dagokionez ez bezala. 1.6. Aldez aurretiko zentsuraren eta administrazio-bahituraren debekua Konstituzioaren 20.2 artikuluan ezarri da aldez aurretiko zentsura egiteko debekua, eta 20.5 artikuluan, argitalpen, grabazio eta bestelako komunikabideen bahitura egiteko debekua, ebazpen judizialaren bidez bakarrik erabaki daitekeena. Bi bermeek 20.1 artikuluan aipatutako eskubide guztiak egikaritzea babesten dute eta, beraz, adierazpen-askatasunaren agerpen guztietara hedatzen dira. Aplikatzeko uneari dagokionez bereizten dira: aldez aurretiko zentsuraren debekuak eskubide horiek argitaratu edo zabaldu aurretik babesten ditu, eta agintariek informazio horiek aldez aurretik kontrolatzea saihesten du. Administrazio-bahituraren debekuak, aldiz, geroko uneari aipamen egiten dio, lana, programa, etab. eginda daudenean. Kasu horretan, gobernu-agintaritzak informazio horren banaketa, zabalkundea, etab. blokeatzea saihesten da, eta organo judizial batek hala erabakitzen duenean soilik egin daiteke hori. Ikus ditzagun bi bermeak banan-banan: a) Aldez aurretiko zentsuraren debekua: EKren 20.2 artikuluan aldez aurretiko zentsuraren mota guztiak egiteko debeku absolutua ezarri da. Manuaren berme-asmoarekin bat etorriz, Konstituzio Auzitegiak modu hedatzailean definitu du aldez aurretiko zentsuraren kontzeptua: zentsura hori espirituaren lan bat egitea edo zabaltzea murrizten duen edozein neurri izango litzateke, batez ere, lan hori aldez aurretiko azterketa ofizialaren mende uzten delako. Baina, horrez gain, informazioa zabaltzea saihestu edo debekatu gabe, murrizketa dakarten neurriak edo EKren 20.1 artikulura bildutako eskubideen egikaritzan disuasio-eragina dutenak sartuko li407

Konstituzio zuzenbidearen.indd 407

12/11/07 11:50:06

rateke (KAE hauek: abenduaren 20ko 77/1982; ekainaren 17ko 52/1983; otsailaren 23ko 52/1995; abenduaren 11ko 176/1995; azaroaren 25eko 190/1996). Auzitegiaren hitzetan, aldez aurretiko zentsuraren xedea lana balio abstraktu eta askatasuna murrizten duten balio batzuen arabera epaitzea da, zentsuratzailearen arabera lana irizpide horietara egokitzen bada onespena emanez (placet), edo bestela, argitaratzeari uko eginez (otsailaren 14ko 13/1985 KAE). Konstituzio Auzitegiak aldez aurretiko zentsura, batez ere, agintari publikoen jardueraren esparruan kokatu du. Modu horretan, aldez aurretiko zentsura botere publikoek idatzizko edo ikus-entzunezko mezuak argitaratu edo igortzea debekatu edo moldatzeko egiten duten prebentziozko esku-sartzea izango litzateke; izan ere, herritarrek edo herritarren multzoek zabalkunde hori eragozteko egiten duten presioa, xedea lortu arren, inoren eskubidean egindako esku-sartzea izan daiteke, zigor arloan ere eragina duena, baina ez du ÂŤzentsurarik egitenÂť, Konstituzioak ematen dion esanguran (urriaren 25eko 187/1999 KAE). Eta nahiko polemikoa izan den azken epai horretan, telebistako programa ezagun bat igortzeko debekua bermatu baitzuen, Konstituzio Auzitegiak bereizi egin ditu, batetik, ÂŤgobernuaren zentsuraÂť, Konstituzioak erabat debekatzen duena, eta, bestetik, epaile edo auzitegi batek adierazpen- eta informazio-askatasunak egikaritzea murrizteko kautela-neurri batzuk hartzea, horiek egikaritzean askatasun horien muga diren beste eskubide eta ondasun juridiko batzuk egikaritzea saihesteko. Auzitegiaren ustez, azken hori onargarria izan daiteke salbuespen-kasu batzuetan, betiere, ebazpen judiziala zioduna bada eta oinarrizko eskubideen neurri murriztaileak aplikatzean eskatzen den proportzionaltasun-printzipioaren araberakoa. b) Argitalpen, grabazio eta bestelako komunikabideen bahitura administratiboak egiteko debekua: bahitura botere publikoek obra inprimatu, entzunezko edo ikus-entzunezko oro atxikitzea dakarren neurria da, lan horrek ustez egindako legezko arau-haustea dela bide. Aldez aurretiko zentsuratik bereizten da kasu honetan objektua eginda edo ekoitzita dagoen argitalpen edo lan bat delako. EKren 20.5 artikuluak debekatzen duena administrazio-agintariak agindutako bahitura da (bahitura administratiboa), baina ez agintari judizialak agindutako bahitura. Aurreko kasuan ikusi dugun moduan, ebazpen judizialaren bidez agindutako bahitura hori prozedura judizial baten barruan soilik erabaki daiteke, adierazpen- eta komunikazio-askatasunaren muga diren eskubide edo askatasunak egikaritu nahi direnean, ebazpen judizial ziodunaren bidez eta berme formalak zein proportzionaltasun-printzipioa zehatz betez, oinarrizko eskubideen neurri murriztaileak baitira (urriaren 25eko 187/1999 KAE). Amaitzeko, esan behar da, ASSELOren 21. artikulua dela bide, salbuespen- edo setio-egoerak erabakiz gero, gobernu-agintaritzak argitalpen, 408

Konstituzio zuzenbidearen.indd 408

12/11/07 11:50:06

irrati- eta telebista-emanaldiak, proiekzio zinematografikoak eta antzerkiantzezpenak eten ditzakeela, betiere, Kongresuaren baimenak Konstituzioaren 20. artikuluaren 1 a) eta d) eta 5. idatz-zatiak etetea dakarrenean. Era berean, argitalpenen bahitura ere agin daiteke, baina ahalmen horiek egikaritzeak ez du ekarriko aldez aurretiko inolako zentsurarik. 1.7. Ekoizpenerako eta sortze literario, artistiko, zientifiko eta teknikorako askatasuna EKren 20.1.b) artikuluak ekoizpen eta sortze literario, artistiko, zientifiko eta teknikorako eskubidea babesten du, eta hori pentsamenduak, ideiak eta iritziak askatasunez adierazi eta zabaltzeko eskubidearen zehaztapena da, EKren 20.1.a) artikulura bildutakoa (azaroaren 7ko 153/1985 KAE eta martxoaren 18ko 35/1987 KAE). Eskubide horrek adierazpen-askatasuna bi esparru handitan egikaritzea babesten du: lehenengo eta behin, sortze edo ekoizpen artistiko eta literarioaren esparruan; horren barruan, genero guztietako sortze-lana, edozein komunikabidetan eta igorritako edozein mezuri lotuta egongo litzateke, hau da, emozio edo sentipen estetikoei zein ideia eta iritziei; bigarren, eta sortze zientifiko eta teknikorako askatasunari dagokionez, ekarpen teorikoak zein aplikazio tekniko edo praktikoak sartuko lirateke barruan. Ikus daitekeenez, eskubidea modu zabalean formulatuta dago, baina oinarrizko eskubide guztien moduan, mugak ditu, oinarrizko beste eskubide batzuetatik eratorritakoak, esaterako ohoretik (martxoaren 23ko 43/2004 KAE). Nolanahi den ere, oinarrizko eskubide hori eta jabetza intelektual eta industrialerako eskubideak bereizi egin behar dira. Azken horiek hainbat testuren bidez arautu dira, besteak beste: apirilaren 12ko 1/1996 Legegintzako Errege Dekretua, Jabetza Intelektualari buruzko Legearen Testu Bategina onesten duena; martxoaren 20ko 11/1986 Legea, Asmakuntza Patenteena eta Baliagarritasun Modeloena; abenduaren 7ko 17/2001 Legea, Markena; uztailaren 7ko 20/2003 Legea, Industria Diseinuaren Babes Juridikoari buruzkoa, etab. EKren 20.1.b) artikulura bildutako eskubidea oinarrizko eskubidea da, eta oztoporik gabe sortu eta adierazteko egintzarekin osatzen da. Aitzitik, jabetza intelektualaren eta industrialaren eskubideak sortutako lanaren gaineko eskubideak dira, ondare-izaera dute eta, beraz, printzipioz, ez dira sartzen EKren 20.1.b) artikuluan ezarritakoan (ekainaren 2ko 197/1982 KAA). Puntu bati dagokionez, eskubide desberdinek bat egin dezakete: egile-eskubide moral izenekoaz ari gara, jabetza intelektualaren legerian babestuta dagoena (14. art.). Horrek lotura izan dezake ekoizpen eta sortze literario eta artistikorako eskubideekin. Eskubide hori dela bide, egileak 409

Konstituzio zuzenbidearen.indd 409

12/11/07 11:50:06

erabaki dezake bere lana zabaldu behar den edo ez, zabalkundea bere izenean egin behar den, goitizena erabiliz edo modu anonimoan, lanaren egilea dela aitortzea eta lan horren osotasuna errespetatzea eska dezake, eta lan hori desitxuratzea, aldatzea edo lanari eraso egitea debekatu dezake, lanaren jabearen eskubideak ere kontuan hartuta. Esparru horietan eztabaidatu daiteke jabetza intelektualaren babesetik eratorritako eskubide baten aurrean edo ekoizpen eta sortze literario edo artistikorako askatasunaren oinarrizko eskubidearen ohiko edukiaren aurrean gauden. 1.8. EKren 20. artikulura bildutako oinarrizko eskubideen mugak EKren 20. artikulura bildutako askatasunek mugak dituzte, oinarrizko beste eskubide guztien moduan, eta muga horiek Konstituziora bildu dira esanbidez. Beste horrenbeste gertatzen da giza eskubideen nazioarteko testuetan, esaterako GEEHren 10.2 artikuluan. Horretan eskubide mota hauetarako mugak ezarri dira, besteak beste, segurtasun nazionala, lurralde-osotasuna, segurtasun publikoa, ordenaren defentsa eta delituaren prebentzioa, osasunaren edo moralaren babesa, inoren izen ona edo eskubideak babestea, informazio konfidentzialen zabalkundea eragoztea edo botere judizialaren agintea eta inpartzialtasuna bermatzea. Bestalde, EKren 20.4 artikuluan esanbidez ezarri dira 20. artikuluko askatasunen mugak, hain zuzen ere, I. tituluan eta titulu hori garatzen duten legeen manuetan aitortutako eskubideen errespetua; eskubide hauek esanbidez aipatu dira: ohorerako, intimitaterako eta bakoitzaren irudirako eskubideak eta gazteen eta haurren babeserako eskubideak. Horrenbestez, EKren 20. artikuluko askatasunen muga guztiak 20.4 artikuluan zehatz ezarritako mugaren batean oinarritu behar dira, Konstituzioaren araberakoak izateko. Azter ditzagun muga horiek banan-banan: a) I. tituluan eta titulu hori garatzen duten legeen manuetan aitortutako eskubideak: klausula hori irekiegia da eta, azkenean, epaileek haztatu beharko dituzte gatazkan dauden eskubideak eta haiek erabaki beharko dute zeini ematen dioten lehentasuna. Doktrinak I. tituluaren garapen-legeei dagokienez auzi bat planteatu du. Hain zuzen ere, Konstituzioak I. tituluaren garapen-lege guztiei aipamen egiten diela ulertzen du, garapen-lege orokorrak barne hartuta, eta ez eskubideak garatzen dituztenak soilik. Horrek esan nahi du garapen-lege orokor horien xedea balio eta interes kolektiboen babesa izan daitekeela konstituzio-eskubide jakin baten garapena baino. Arazoaren giltzarria legegileak bide horretatik zein muga ezar ditzakeen jakitea da. Ez dago zalantzarik oinarrizko beste eskubide batzuen edo I. titulura bildutako eskubideen funtsezko edukitik eratorritako mugen inguruan, edo esanbidezko mugetatik eratorritakoen inguruan (oho410

Konstituzio zuzenbidearen.indd 410

12/11/07 11:50:06

rerako, intimitaterako, bakoitzaren irudirako, gazteen eta haurren babeserako eskubideak). Harago joanez gero, aldiz, zer? Konstituzio Auzitegiak, EKren 20.4 eta 53.1 artikuluak batera interpretatuz, esan du Legeak mugak finkatu ditzakeela, betiere, horien edukiak EKren 20. artikuluko eskubide eta askatasunen funtsezko edukia errespetatzen badu (azaroaren 12ko 66/1982 KAE). Doktrina horren arabera, tituluaren garapen-legeetara bildutako mugek 20. artikuluko eskubideen funtsezko edukia ukitzen duten ezarri beharko litzateke. Horretarako, Konstituzio Auzitegiak, EKren 10.2 artikulua aplikatuz, oinarrizko eskubideei inguruan Espainiak sinatutako nazioarteko tratatuetara jo du eta horietatik hainbat muga ondorioztatu ditu, besteak beste, segurtasun nazionala, ordena publikoa, moralaren babesa, bestearen izen ona babestea, etab. (GEEAE hauek: 1979ko apirilaren 26koa —Sunday Times kasua—, 1986ko uztailaren 8koa —Ligens kasua—; 1991ko azaroaren 26koa —The Observer and Guardian—; 1992ko apirilaren 23koa —Castells kasua—, etab.). Zalantzarik gabe, adierazpen-askatasuna edo informazio-eskubidea mugatu egin daitezke segurtasun nazionala edo ordena publikoa babesteko, etab. Horrek justifikatu egiten du, esaterako, antolamendu juridikoak kasu jakin batzuetan ezarritako sekretu-eginbeharra: Ministroen Kontseiluaren deliberazioak (GLren 5.3 art.), sekretu ofizialen arauketa guztia (apirilaren 5eko 9/1968 Legea, Sekretu Ofizialak arautzekoa, urriaren 7ko 48/1978 Legeak aldatua), ganberek saio sekretuak izateko aukera (KOAren 63 eta 64. art.; SAren 72 eta 75. art.), edo zigor-prozeduraren sekretua sumarioaren sekretua erabakitzen denean (EKren 120.1 art., BJLOren 232. art., PKLren 301. eta 302. art. eta urtarrilaren 21eko 13/1985 KAE) edo ahozko epaiketako eztabaidak atea itxita egiten direnean (PKLren 680. art.). Lanbide-sekretuak informazio-askatasunaren gainetik lehentasuna izan dezake kasu batzuetan, adibidez, langile batek bere lanpostua dela-eta ezagutu dituen informazioak direnean eta enpresaren ohiko jarduera erregularrari dagozkionean. Kasu horietan izan ezik, adierazpen-askatasuna bermatuta egon behar da bai lan esparruan (azaroaren 25eko 186/1996 KAE eta urtarrilaren 28ko 20/2002 KAE), bai beste esparru batzuetan, esaterako, elkarteen eta alderdi politikoen barruan (martxoaren 6ko 56/1995 KAE), lanbide-elkargoetan (urriaren 4ko 286/1993 KAE), irakaskuntzan (ekainaren 2ko 101/2003 KAE eta irailaren 20ko 151/2004 KAE), etab. Nolanahi den ere, diskrezio eta sekretu berezia behar duten kasu batzuetan mugak izan ditzake, esaterako poliziaren barruan, edo muga zurrunagoak, esaterako, Indar Armatuen kasuan (abenduaren 13ko 371/1993 KAE). b) ohorerako, intimitaterako eta norberaren irudirako eskubideak: EKren 18.1 artikulura bildutako eskubide horiek EKren 20. artikulura bildutako eskubideen esanbidezko muga dira. Aurretik ikusi dugunez, eskubide horiek talka egiten dutenean, batzuk ez dira besteen gainetik gailen411

Konstituzio zuzenbidearen.indd 411

12/11/07 11:50:07

tzen, eta kasu bakoitzean haztatu behar dira (KAE hauek: uztailaren 17ko 104/1986; azaroaren 21eko 240/1992; azaroaren 15eko 336/1993; maiatzaren 22ko 75 eta 78/1995). Ez da ahaztu behar adierazpen-askatasuna eta jendaurreko komunikazioak egiteko askatasuna aniztasun politikoari eta demokraziari estu-estutik lotuta daudela. Izan ere, Konstituzio Auzitegiak, Estrasburgoko Auzitegiari jarraituz, adierazi du iritzi publiko askerik gabe ez dagoela gizarte askerik ez herriaren subiranotasunik, eta beste konstituzio-eskubide batzuk edukirik gabe geratzen direla eta ordezkaritza-erakundeak eta legezkotasun demokratikoa faltsutu egiten direla (1986ko uztailaren 8ko GEEAE —Lingens kasua—; 1991eko maiatzaren 23koa —Oberschlick kasua—; eta KAE hauek: martxoaren 16ko 6/1981; martxoaren 31ko 12/1982; abenduaren 9ko 74/1982; ekainaren 28ko 56/1983; abenduaren 12ko 159/1986, etab.). Adierazpen- eta informazio-askatasunen arteko talkaren gaia jorratzean ikusi dugun moduan, zehazki ohorerako eta intimitaterako eta norberaren irudirako eskubideak jorratzean (atal horretara igortzen dut esanbidez), eta eskubide horien arauketa lantzean esandakoa berriro errepikatuz, Konstituzio Auzitegiak irizpide hauek ezarri ditu horren inguruan: adierazpen-askatasunari dagokionez, hori egikaritzean norberaren iritziak eta sinesmenak formulatzen direnez, egitateak ezarri edo datu objektiboak berresteko asmorik gabe, jardute-esparruko muga bakarra azaldutako ideia edo iritziekin loturarik ez duten adierazpen iraingarriak ez egitea da. Komunikazio-askatasunari dagokionez, horrek lehentasuna izango du informazioa iritzi publikoa eratzeko garrantzitsua denean, interes orokorreko gai bati buruzkoa delako; informazioa egiazkoa denean; pertsonaia publikoei buruzkoa denean eta, bereziki, komunikazioaren profesionalek egikaritzen dutenean (KAE hauek: uztailaren 17ko 104/1986; azaroaren 5eko 171 eta 172/1990, abenduaren 3ko 219/1992; maiatzaren 9ko 136/1994, abenduaren 11ko 176/1995, uztailaren 15eko 134/1999; maiatzaren 20ko 121/2002). Edozelan ere, adierazpen- eta komunikazio-askatasunetara kritikatzeko edo probokatu, harritu edo kezkatu dezaketen informazioak zabaltzeko eskubidea bildu da, baina iraintzeko eskubidea inola ere ez da jaso (abenduaren 9ko 232/2002 KAE, otsailaren 28ko 39/2005 KAE). c) Gazteak eta haurrak babestea: EKren 20.4 artikuluaren esanbidezko beste muga bat gazteak eta haurrak babesteari dagokiona da. Egile batzuen ustez, Konstituzioak puntu horretan ez du eskubide bat ezarri, Konstituziotik bertatik ondorioztatzen diren balio, printzipio eta eskubideetatik eratorritako xede bat baino: 10.1 art. (pertsonaren duintasuna eta nortasunaren garapen askea), 27. art. (hezkuntzarako eskubidea), 39. art. (seme-alaben gaineko babes osoa) eta 48. art. (gazteek politika, gizarte, ekonomia eta kulturalaren garapenean parte-hartze aske eta eragingarria izateko inguruabarrak bultzatzea). Hala ere, muga horiek, tradizioz, haurren eta gazteen trebakuntza 412

Konstituzio zuzenbidearen.indd 412

12/11/07 11:50:07

moralaren babesari lotuta interpretatu dira. Konstituzio Auzitegiak onartu du morala komunikazio-askatasunaren muga izan daitekeela, baina ohartarazi du moral publikoaren esangura aldatu egiten dela garaiaren eta kulturen arabera. Hori dela eta, saihestu egin behar da kontzeptu etiko baten argitan antolamendu juridikoan oinarrizkoa den funtsezko eskubide bat justifikaziorik gabe mugatzea (urriaren 15eko 62/1982 KAE). 2. Bilerak egiteko eskubidea Eskubide indibidualek pertsona bakoitzaren jarduera-esparrua botere publikoek zein partikularrek egindako kanpoko esku-hartzeetatik babesten dute eta pertsona gisa duen duintasunetik zuzenean eratorritakoak dira. Baina eskubide politikoak harago doaz, herritarrek gai publikoen kudeaketan parte hartzea lortu nahi dutelako eta banakako askatasunak egikaritzea askatasun kolektiboaren gainetik ipintzen baitute; beraz, banakako eskubideen zuzeneko ondorioak dira. Eskubide politiko horien barruan, bilerak egiteko eskubideak lehentasunezko tokia du, eta aniztasun politikoari eta adierazpen-askatasunari estu-estutik lotuta dago. Izan ere, Konstituzio Auzitegiak esan duen moduan, honela uler daiteke: adierazpen-askatasunaren agerpen kolektiboa, behin-behineko elkartze baten bidez (apirilaren 28ko 85/1988 KAE). Egia esan, gaur egun, adierazpen-askatasuna komunikabideen bidez bideratzen da gehiago bilerak egiteko eskubidearen bidez baino, eta bilerak jarrerak adieraztera bideratuta daude —kaleagerraldi izenekoak— pertsonak ideiak trukatzeko biltzera baino gehiago. Hori dela eta, gaur egun, bilerak egiteko eskubidea, batez ere, kale-agerraldiak egiteko eskubidea da. Eta, hain zuzen ere, gaur egun, igarobide publikoetan kale-agerraldiak direla bide egiten diren bilerek eragiten dituzte arazo gehien. Bilerak egiteko eskubidea EKren 21. artikulura bildu da. Hain zuzen ere, artikulu horretan bilera baketsu eta armarik gabekoak egiteko eskubidea aitortu da, eta eskubide horren egikaritzak aurretiazko baimenik ez duela behar ezarri da. Oinarrizko eskubide hori Bilera Eskubidea Arautzeko uztailaren 15eko 9/1983 Lege Organikoaren bidez garatu da (aurrerantzean BELO). Lege horren arabera, bilera da hogei pertsonatik gora batzea, adostuta eta aldi baterako, helburu jakin batekin. Horrenbestez, bilerari buruz esangura hertsian hitz egin ahal izateko, betekizun batzuk bete behar dira, pertsonen pilaketa hutsetik bereizteko. Irizpide horiek Legean eta konstituzio-jurisprudentzian ezarri dira (apirilaren 28ko 85/1988 KAE), eta hurrengo hauek dira: a) aurretik adostea: hain zuzen ere, horrek osagai subjektibo bat du, hau da, bertaratuek badakite zein bileratara doazen, bilera horrek zein xede duen, eta bertara borondatez joaten dira. Horre413

Konstituzio zuzenbidearen.indd 413

12/11/07 11:50:07

la bereizten dira bilera eta pertsonen bat-bateko pilaketa edo oinezkoen ustekabeko bat-egitea, esaterako, zerbait eskatzeko mahaietan gerta daitekeen moduan; b) denbora: ez da bat-bateko bat-egitea ez elkartze luzea, azken hori elkarte bati dagokio eta; c) helburua: bertaratuak bat datoz bilera horren deialdiko helburuarekin; d) izaera publikoa: horrek bereizten ditu bilera eta ospakizun pribatua edo familia-bilera eta e) parte-hartzaileen kopurua: BELOren arabera, bilerari buruz hitz egiteko, gutxienez, hogei pertsonatik gora batu behar dira (1.2 art.). Eskubidearen titulartasunari dagokionez, bilerak eskubide zibilak osoosoan egikari ditzaketen pertsonek sustatu eta deitu ahal izango dituzte soilsoilik. Konstituzioan eskubide horren egikaritzak aurretiazko baimenik ez duela behar ezarri denez (21.1 art.), Konstituzio Auzitegiak argi eta garbi esan du Konstituzioaren aurkakoa dela atzerritarrei naziokoen araubidea ez den beste bat ezartzea eta horiei bide publikoetan bilerak egiteko aurretiazko baimena eskatzea (uztailaren 7ko 115/1987 KAE). Pertsona batzuei dagokienez (militarrak, epaileak eta magistratuak, fiskalak, etab.), eskubide horren egikaritza legeria aplikagarriak murrizten du: adibidez, epaileak eta magistratuak Botere Judizialeko kide gisa ezin dira hurreratu izaera judiziala ez duten egintza edo bilera publikoetara —BJLOren 395. art.—. Antzeko zerbait gertatzen da fiskalekin —FEOren 59. art.—, eta militarrek bilerak egiteko duten eskubideari dagokionez, IAEOren 180. artikuluan ezarritakoari erreparatu behar zaio. Bestalde, bileren eta kale-agerraldien ordena egokiaren erantzule izango dira horien antolatzaileak; antolatzaileok neurriak hartu beharko dituzte bilera eta kale-agerraldiak behar den moduan egin daitezen. Bileretan edo kale-agerraldietan parte hartuta hirugarrenei kalteren bat eragiten dietenek zuzeneko erantzukizuna izango dute kalte horri dagokionez. Modu subsidiarioan, bilerak edo kale-agerraldiak antolatu edo sustatu dituzten pertsona natural edo juridikoek erantzungo dute parte-hartzaileek hirugarrenei eragindako kalteei dagokienez, salbu eta, kalte horiek saihesteko, euren esku dauden zentzuzko bitarteko guztiak jarri dituztenean. Hori gorabehera, antolatzaile edo sustatzaile horiek berreskaera-eskubidea egikari dezakete, kalteak eragin dituztenen aurka. Amaitzeko, agintariek bilerak edo kale-agerraldiak babestu ditzakete horiek eragotzi edo asaldatu nahi dituztenen aurrean, eta Zigor Kodean bertan delitu moduan hartu da bilera baketsua debekatu edo legeek beren beregi baimentzen dituzten kasuetatik kanpo bilera desegiten duen agintariaren edo funtzionario publikoaren jokabidea (540. art.). BELOren arabera, bilera-eskubidea egikaritu ahal izango da legean agindutakoa kontuan hartu gabe, ondoko bilerak egiten direnean: pertsona fisikoek euren egoitzetan egiten dituztenak; pertsona fisikoek lokal publiko nahiz pribatuetan egiten dituztenak, familia edo lagunarteko arrazoien on414

Konstituzio zuzenbidearen.indd 414

12/11/07 11:50:07

dorioz; alderdi politikoek, sindikatuek, enpresaburuen erakundeek, sozietate zibilek eta merkataritzako sozietateek, elkarteek, korporazioek, fundazioek, kooperatibek, jabeen erkidegoek eta legearen arabera eratu gainerako erakundeek leku itxietan egindako bilerak, euren helburuetarako eta euren kideentzat edo esanbidez gonbidatutako pertsonentzat bakarrik egindako deialdiaren bidez; profesionalek euren bezeroekin leku itxietan egiten dituzten bilerak, euren lanbidearen araberako helburuak direla eta; eta Indar Armatuen errege-ordenantzek aipatzen dituzte unitate, itsasontzi eta esparru militarretan egiten diren bilerak —euren legeria bereziak arautuko ditu bilera horiek—. Esangura horretan, ez da ahaztu behar langileen batzarraren inguruan LEren 77. artikuluan eta hurrengoetan egiten den arauketa zehatza, baita administrazio publikoen zerbitzura lan egiten dutenen, ordezkaritza-organoen, eta langileen lan-baldintzak eta parte-hartzea zehazteko ekainaren 12ko 9/1987 Legearen 41. artikuluan eta hurrengoetan Herri Administrazioaren zerbitzura lan egiten duten langileen bilera-eskubidearen inguruan egindako arauketa. Konstituzio Auzitegiak esan duen moduan, eskubide hori EKren 21.1 artikuluan babestuta dagoen arren, berezitasunak ditu lan-esparruan edo administrazio publikoen zerbitzura lan egiten duten pertsonak direnean, garatutako jardueraren funtzionamenduan izan dezakeen eraginarengatik, bilerak edo batzarrak lantokian egiten baitira. Era berean, eskubide hori eragingarria izan dadin, enpresaren edo administrazioaren lankidetza eskatzen da, hau da, langileei eskubide hori egikaritzeko espazioak utzi behar zaizkie, betiere, eskubide hori lan-loturatik sortutako eskubide eta betebeharrekin eta enpresaburuak lana zuzendu eta antolatzeko eta enpresako lokal eta lanabesen gain dituen eskubideekin bateragarria izan behar dela kontuan hartuta; beste horrenbeste esan daiteke administrazio publikoekiko lan-loturei buruz (KAE hauek: ekainaren 8ko 18/1981; azaroaren 7ko 91/1983; urtarrilaren 31ko 29/2000; maiatzaren 19ko 88/2003, etab.). Bilera motei dagokienez, iraganbide publikoak ez diren lekuetan egindako bilerek ez dute arazorik sortzen. Ikusi dugunez, Konstituzioan ezarri da bilera baketsuak eta armarik gabekoak egiteko ez dela aurretik inolako baimenik behar. Eta BELOn ere ez zaie inolako betekizunik ezarri (agintariei ez zaie aldez aurretiko komunikaziorik egin behar). Aitzitik, iraganbide publikoetan egindako bilerak eta kale-agerraldiak (urriaren 28ko 196/2002 KAE), baimenik behar ez duten arren, agintariei aldez aurretiko komunikazioa egin behar zaie, eta haiek halakoak debekatu ahal izango dituzte, soilik, pertsona eta ondasunen aurkako arriskuaz, ordena publikoa asaldatzeko arrazoi oinarridunak daudenean (EKren 21.2 art.). Horren ondorioz, BELOren 8. artikuluan ezarritakoaren arabera, iraganbide publikoetan egindako bilerak edo kale-agerraldiak kasuan ka415

Konstituzio zuzenbidearen.indd 415

12/11/07 11:50:07

suko gobernu-agintariari komunikatu beharko zaizkio; komunikazio hori idatziz egingo dute bilera edo kale-agerraldi horiek antolatu edo sustatzen dituztenek, gutxienez egutegiko hamar egun eta gehienez egutegiko hogeita hamar egun lehenago. Aldez aurretiko komunikazioa egiteko epe hori (ekainaren 16ko 36/1982 KAE) zurrunegia dela pentsa daiteke, baina deialdia egiten dutenen mesedetan ezarri da. Izan ere, gobernu-agintariak —kasuan kasuko udalari deialdiaren datuak eman ondoren, horrek proposatutako ibilbidearen inguruabarrei buruzko txostena egin dezan— uste badu arrazoi oinarridunak daudela ordena publikoa asaldatuko dela uste izateko, pertsonak eta ondasunak arriskuan jarrita, bilera edo kale-agerraldia debekatu ahal izango du, edo, hala denean, proposatu ahal izango du bileraren edo kaleagerraldiaren data, lekua, iraupena edo ibilbidea aldaraztea (urriaren 27ko 195/2003 KAE). Ebazpena zioduna izan beharko da, eta gehienez hirurogeita hamabi orduko epean jakinarazi beharko da (BELOren 10. art.). Bestalde, antolatzaileek edo sustatzaileek debekua edo proposatutako beste aldarazpen batzuk onartzen ez badituzte, administrazioarekiko auzibideerrekurtsoa jarri ahal izango dute audientzia eskudunean, berrogeita zortzi orduko epean (BELOren 11. art.), kasuan kasuko Auzitegi Nagusiko administrazioarekiko auzietako salan (BJLOren 74.1.h art.). Auzitegiak alderdiak lau eguneko epean deitu behar ditu, eta Administrazioak proposatutako debekuari edo aldaketei eusten dien edo bertan behera uzten dituen erabaki behar du (AAJLren 122. art.). Epe horretan, gobernu-agintariak agindutako debekua edo aldarazpena gorabehera, agintaritza judizialak deialdia egin dutenei arrazoia ematen badie, bilera edo kale-agerraldia hasieran ezarritako datan eta ibilbidearekin egingo dute. Amaitzeko, presako kasuetan (hau da, kale-agerraldi bat berehala deitzea justifikatzen duen ustekabeko eta aurreikusi ezin den kasua gertatzen denean), komunikazioa hogeita lau ordu lehenago egin daiteke. Bilera iraganbide publikoan egitearen xedea legean ezarritako epean komunikatu ondoren, gobernu-agintariak bilera hori debekatu dezake soilsoilik ordena publikoa asaldatuko dela uste badu, pertsonak eta ondasunak arriskuan jarrita. Konstituzio Auzitegiak argi utzi du hirugarrenei eragindako eragozpen saihestezinek berez ez dutela justifikatzen kale-agerraldi baketsua egiteko debekua. Baina era berean esan du arriskua ondorioztatu daitekeela kale-agerraldia egiten dutenen jokabidetik nolabaiteko indarkeria fisiko edo morala (hertsatzea) ondorioztatu daitekeenean, eta horrek kale-agerraldian parte hartzen ez dutenak ikaratzen dituenean, edo kale-agerraldiak zirkulazio-bideak erabat oztopatzea dakarrenean, eta horrela inguru jakin batzuetara sartzea eragozten bada eta bide alternatiborik ez egoteagatik anbulantziak, polizia, suhiltzaileak, etab. igaro ezin badira (martxoaren 29ko 59/1990 KAE eta maiatzaren 8ko 66/1995 KAE). 416

Konstituzio zuzenbidearen.indd 416

12/11/07 11:50:07

Edonola ere, leku itxietan zein iraganbide publikoetan egiten diren bilerak eta kale-agerraldiak baketsuak eta armarik gabekoak izan behar dira, eta horien xedea ez da izan behar delituak egitea, hori guztia Zigor Kodean zigortuta baitago (513. art. eta h.). Irizpide horiek oinarri hartuta esan daiteke bilera edo kale-agerraldi bat desegitea bidezkoa den edo ez, BELOren 5. artikuluan ezarritakoaren arabera gobernu-agintariak bilerak eta kale-agerraldiak eten egingo baititu zigor-legeen arabera zilegiak ez direla ulertzen denean, ordena publikoa asaldatzen denean, pertsona eta ondasunen aurkako arriskuaz, eta bildutakoek uniforme paramilitarrak daramatzatenean. Nolanahi den ere, BELOn ez da zehapenik ezarri, eta jakinarazpenik ez egotea edo jakinarazitakotik desbideratzea ez da bilera desegiteko arrazoi moduan aipatu; legearen arabera, kasu horiek, legean ezarritako betekizunak betetzen ez direnez, ez dira benetako bilerak, hitzaren lege-esanguran. 3. Elkartzeko eskubidea Elkartzeko eskubidea pentsamenduak azaltzeko, adierazpenak egiteko eta bilerak egiteko askatasunen luzapen bat da, eta parte-hartzeko eskubideen aurretiazko pausoa; izan ere, sistema demokratiko batean, parte-hartzea, batez ere politikoa, elkartze modu zehatzen bidez egiten da, esaterako alderdi politikoen bidez. Oinarrizko eskubide hau EKren 22. artikuluan ezarri da, eta martxoaren 22ko 1/2002 Lege Organikoak, Elkartzeko Eskubidea Arautzekoak (EELO), garatu du. Lege organiko honetan xedatutakoak arautuko du elkartzeko eskubidea izaera orokorrarekin. Lege honen aplikazio-esparrura bildu dira irabazteko asmorik izan ez eta elkarteen araubide berezi baten mende ez dauden elkarte guztiak. Beraien legeria bereziaren arabera arautuko dira alderdi politikoak; sindikatuak eta enpresaburuen erakundeak; eliza, konfesio eta komunitate erlijiosoak; kirol-federazioak; kontsumitzaileen eta erabiltzaileen elkarteak; bai eta lege bereziek araututako gainerako elkarteak ere. Lege honen aplikazio-esparrutik kanpo geratzen dira ondasunen eta jabeen erkidegoak, eta sozietate-kontratuari buruzko xedapenek araututako erakundeak, kooperatibak eta mutualitateak, bai eta enpresen aldi baterako batasunak eta interes ekonomikodun elkarteak ere. EELOn estatu mailako elkarteei aplikatzeko moduko arauketa eta elkartzeko eskubidearen oinarrizko edukiak jaso dira, estatu osoan aplikatzeko modukoak, gai horretan eskumenak dituzten autonomia-erkidegoek garatu ditzaketenak, kasuan kasuko Elkarteen Legeak ematean (uztailaren 23ko 173/1998 KAE). Elkartzeko eskubidea dela bide, pertsona orok beste pertsona batzuekin modu formalean elkarte iraunkorrak sortu ditzake, xede erkide batzuk lortzeko, irabazteko asmorik gabe. Ezaugarri horiei esker bereizten dira elkar417

Konstituzio zuzenbidearen.indd 417

12/11/07 11:50:07

teak eta bestelako errealitateak. Modu horretan, irabazteko asmorik ez izateak bereizten ditu elkarteak eta merkataritza-sozietateak (otsailaren 23ko 23/1987 KAE), azken horien xedea onura ekonomikoa lortzea baita; bestalde, horien eraketa formala (eratzeko esanbidezko akordioa, helburuak identifikatzea eta gutxieneko barne antolaketa behar dira) eta irauteko asmoa direla bide, elkartea eta bilera bereiz daitezke, ikusi dugunez, azken hori bat-batekoa baita eta, definizioz, iraupen mugatua baitu. Eskubidearen titulartasunari dagokionez, edonork, espainiarra zein atzerritarra izan, pertsona fisikoa zein juridikoa izan (publikoa edo pribatua), elkarte bat eratu dezake. Titulartasuna oso zabala da eta, beraz, erakunde publikoek ere elkartzeko eskubidea egikaritu dezakete elkarren artean edo partikularrekin, sustatzeko eta laguntzeko neurri moduan, betiere, partikularrekin baldintza berdinetan egiten badute, elkartearen funtzionamenduan nagusitasun-jarrera saihestuz, salbu eta elkartearen eratze- eta arautze-arauek hori debekatzen dutenean. Epaile, magistratu eta fiskalek elkartzeko eskubidea egikaritzeko bete beharko dute euren arau bereziek xedatutakoa, lanbide-elkarteei dagokienez (BJLOren 401. art. eta FEOren 54. art.). Bestalde, Indar Armatuetako kideei dagokienez, horien legeria zehatzean ezarri da ezin dutela parterik hartu aldarrikatze-xedea duten sindikatu eta elkarteetan (IAEOren 181. art. eta urriaren 31ko 219/2001 KAE). Estatuaren Segurtasunerako Indar eta Kidegoei dagokienez, goardia zibilek ere sindikatuak eratzeko debekua dute, baina Goardia Zibileko kideen eskubide eta eginbeharrak arautzen dituen urriaren 22ko 11/2007 Lege Organikoan elkartzeko eskubidea aitortu zaie, eta horien lanbide-elkarteak zehatz arautu dira. Poliziaren Kidego Nazionalean egoera guztiz desberdina da, SIKLOren 18. artikuluak eta hurrengoek poliziako lanbide-sindikatuei buruzko guztia arautzen dute eta. Autonomia-erkidego batzuetako polizia-kidegoetako kideak edozein sindikatutan afiliatu daitezke (adibidez, Euskal Polizia Autonomoko kideak —Ertzaintza—, EAEko Poliziari buruzko Eusko Legebiltzarraren uztailaren 17ko 4/1992 Legearen 98. artikuluan eta hurrengoetan ezarritakoaren arabera). Amaitzeko, ez da ahaztu behar EELOren 3 f) artikuluak ezarritakoaren arabera, elkarteek eratu ahal izango dituztela federazioak, konfederaziak edo batasunak, aurretiaz elkarteak eratzeko ezari betekizunak beteta, euren organo eskudunen esanbidezko erabakiarekin. Elkartzeko eskubidearen edukia eta printzipioak EELOren 2. artikuluan definitu dira: pertsona orok (pertsona fisikoak eta juridikoak) askatasunez elkartzeko eskubidea du, xede zilegiak lortzeko. Elkartzeko eskubidera biltzen da elkartzeko edo elkarteak sortzeko askatasuna, aurretiazko baimenik behar gabe (askatasun positiboa), eta inor ezin da behartu elkarte bat eratzera, elkarte horretan parte hartzera edo elkarte horretan izatera (askatasun negatiboa) (otsailaren 13ko 5/1981 KAE; abenduaren 10eko 418

Konstituzio zuzenbidearen.indd 418

5/12/07 11:44:30

67/1985 KAE); elkarteen barne antolaketa eta jardunbidea demokratikoak izan behar dute (Konstituzioan betekizun hori esanbidez eskatu zaie alderdi politikoei, sindikatuei, lanbide-elkargoei, berezko interes ekonomikoak defendatzen laguntzen duten elkarte profesionalei —merkataritza-ganberak, etab.—), eta euren burua antolatzeko ahalmen zabala dute (ekainaren 14ko 104/1999 KAE). Lanbide-elkargo batzuetako kideak izateko betebeharrari dagokionez eta horrek Konstituzioko elkartzeko askatasun negatiboaren printzipioarekin talka egin dezakeela kontuan hartuta, Konstituzio Auzitegiak elkargoetako kide izatearen betebeharra ezarri du, Auzitegiaren iritziz, lanbide-elkargoak ez baitira elkarteak, EKren 36. artikulua dela bide arautzen dira eta lanbideak zehaztutako xede zehatzak betetzen dituzte, interes publiko zalantzaezina dutenak, besteak beste, hurrengo hauen inguruan: lanbide-diziplina, arau deontologikoak, zehapenak, errekurtso prozesalak, etab. (KAE hauek: abenduaren 10eko 67/1985; maiatzaren 11ko 89/1989; uztailaren 17ko 131/1989; uztailaren 18ko 132/1989; uztailaren 20ko 139/1989; abenduaren 16ko 244/1991; apirilaren 14ko 113/1994; ekainaren 16ko 179/1994; ekainaren 12ko 107/1996; urriaren 1eko 194/1998; apirilaren 23ko 76/2003). Elkarteen eraketari erreparatuz gero, Konstituzioaren arabera, horiek erregistroan inskribatu beharko dira, publizitate-ondoreetarako bakarrik (EKren 22.3 art.). Hau da, Konstituzioak elkartea hasiera-hasieratik onartzen du, hori EKren 22. artikuluaren babesean zuzenean eratzen denetik. Inskripzioa beharrezkoa da «publizitate-ondoreetarako bakarrik», eta modu horretan, saihestu egin nahi da balizko lege-arauketa murrizgarri batek baldintza horiek eskatzea inskripzioari begira eta, horrela, oinarrizko eskubide horien benetako eragingarritasuna desagertzea (hala gertatzen zen, esaterako, diktadura frankistan, gobernu-agintaritzak, inskripziorako ezarritako lege-betekizunak betetzen ez zirela aitzakia moduan hartuta, erregimenerako «susmopekoak» ziren elkarte batzuei eratzea blokeatu ahal zien eta). Horrenbestez, elkartea egotea ez da inskripzioaren araberakoa, elkartea eratuta dagoenetik existitzen baita, hau da, eratze-akordioa egiten denetik. EELOren 5. artikuluan adierazitako moduan, elkarteak eratzen dira hiru pertsona edo gehiagoren arteko akordioaren bidez; pertsona horiek izan daitezke fisikoak edo legearen arabera eratutako pertsona juridikoak. Akordioaren bidez, pertsona horiek adosten dute erkidegoan jartzea ezaguerak, bideak eta jarduerak, emaitza zilegi, erkide eta interes orokorrekoak edo berezikoak lortzeko. Berebat, pertsona horiek estatutu batzuk egingo dituzte, elkartearen jardunbidea arautzeko. Baina elkarteek hirugarrenekin loturak dituztenez eta horietatik eskubideak eta betebeharrak sor daitezkeenez, komeni da hirugarrenen eskubide eta interesak behar den moduan babesteko elkarteak nortasun juridikoa izatea eta kasuan kasuko erregistroan inskribatuta egotea. 419

Konstituzio zuzenbidearen.indd 419

20/11/07 16:49:44

Ildo horretatik, EOLOren 5.2 artikuluan ezarritakoaren arabera, eratze-akordioa gauzatu beharko da sortze-aktaren bidez, agiri publikoan nahiz pribatuan; gainera, eratze-akordioak estatutuak onetsi izana jasoko du. Akta egiletsita, elkarteak eskuratuko ditu nortasun juridikoa eta jarduteko gaitasun osoa. Edonola ere, horrek ez dio kalterik egingo elkartea inskribatu behar izateari, publizitate-ondoreetarako bakarrik (hau da, inskripzioak adierazpen-ondore hutsak izango ditu). Erregistroan inskribatzean egiten dira publiko elkartea eratzea eta elkartearen estatutuak, eta hori bermea da hirugarrenentzat zein elkarteko kideentzat. Hori dela eta, inskribatu gabeko elkarteen sustatzaileek erantzungo dute, modu pertsonal eta solidarioan, hirugarrenekin hartutako betebeharrez. Horrelakoetan, elkartekideek modu solidarioan erantzungo dute euretako edonork hirugarrenekin hartutako betebeharrez, baldin eta elkartekide horiek adierazi badute elkartearen izenean jarduten dutela (EOLOren 10. art.). Horrek esan nahi du erregistroak ezin duela kontrolatu eta erabaki elkarteen legezkotasunari edo aitorpenari buruz, horren eginkizun bakarra legean ezarritako betekizun formalak bete diren egiaztatzea baita (ekainaren 25eko 85/1986 KAE). Horregatik, elkarteak inskribatu egin behar dira, eta Administrazioaren jarduera bakarra izango da sortze-aktak eta estatutuek bete behar dituzten betekizunak egiaztatzea (EOLOren 30. art.). Formazko akatsak atzematen direnean, inskripzioa egiteko epea eten egingo da, eta atzemandako akatsak ongitzeko epea irekiko da. Erakunde eskatzailea ez denean lege honen aplikazio-esparrukoa edo erakunde horrek ez duenean elkartearen izaera, Administrazioak ukatu egingo du erakunde horren inskripzioa kasuan kasuko elkarteen erregistroan, eta eskatzaileari adieraziko dio zein den erakunde horren inskripzioa egiteko erregistro edo administrazio-organo eskuduna. Inskripzio-prozedura eten daiteke soil-soilik elkartearen eraketan ez-zilegitasun penalaren zantzuak atzematen direnean. Kasu horretan, organo eskudunak ebazpen zioduna emango du, eta agiri guztiak bidaliko zaizkio Fiskaltzari edo jurisdikzio-organo eskudunari; administrazio-prozedura eten egingo da, ebazpen judizial irmoa eman arte. Elkartzeko askatasunaren mugei erreparatuz gero, Konstituzioan esanbidez debekatu dira elkarte sekretuak eta elkarte paramilitarrak (22.5 art.). Lehenengo eta behin, elkarte sekretuei buruz hitz egiten denean, ez ditugu inskribatu gabeko elkarteak aipatzen, aurretik elkartea bera, elkartearen xedeak eta kideen nortasuna sekretuan egotea adosten duten elkarteak baino. Auzitegi Gorenaren ustez, hori frogatu egin behar da, emandako estatutuetan zein xede eta bitarteko pertsonal eta material zehaztu eta horiez kanpo bestelakoak ere daudela eta horien errealitatea nahita ezkutatzen dela egiaztatuz (1979ko uztailaren 3ko AGE). Bigarren, elkarte paramilitarrak erakunde militarren antolatze-egiturak, jokabideak edo kanpoko ikurrak euren gain hartzen dituzten elkarteak dira. 420

Konstituzio zuzenbidearen.indd 420

12/11/07 11:50:08

Amaitzeko, Konstituzioaren arabera legearen aurkakoak dira, baldin eta euren helburuak delitu gisa tipifikatu badira, edo delitu gisa tipifikatutako bitartekoak erabiltzen badituzte. Zigor Kodearen 515. artikuluan zehaztu da zein elkarte ez diren zilegiak: delituren bat egitea helburu dutenak, edo, eratu ondoren, delituren bat egitea sustatzen dutenak, bai eta, modu antolatu eta koordinatuan, behin eta berriz, faltak egitea edo egin daitezen sustatzea helburu dutenak ere; banda armatu, antolakunde edo talde terroristak; helburu zilegia badute ere, helburu hori lortzeko indarkeriazko bideak edo nortasuna aldarazteko nahiz kontrolatzeko bideak erabiltzen dituztenak; izaera paramilitarreko antolakundeak; pertsona, talde edo elkarteen aurkako bereizkeria, gorrotoa edo indarkeria sustatzen dutenak, horien ideologia, erlijio edo sinesmenen zioz, edo horien kideen edo horietako baten etnia, arraza edo nazio, sexu, sexu-joera, familia-egoera, gaixotasun edo elbarritasunaren zioz. Kasu honetan, arazoa da elkarteak eta ez kideren batek izan behar dituela jokabide horiek, eta beti ez da erraza zehaztea ez-zilegitasun penalaren egilegoa elkarteko kideei dagokien edo elkarteari berari. Aurretik ikusi dugunez, kasu bakar honetan, elkartea Elkarteen Erregistroan inskribatzeko eskatu ondoren Erregistroak inskripzioaren administrazio-prozedura eten dezake —eta agiri guztiak Fiskaltzari edo jurisdikzio-organo eskudunari igorriko dizkio—, ez-zilegitasun penalaren inguruan ebazpen judizial irmoa eman arte (EOLOren 30.4 art.). Konstituzioan ezarritakoaren arabera, elkarteak desegin edo horien jarduerak eteteko, nahitaezkoa da ebazpen judizial zioduna ematea (22.4 art.). Elkartzeko eskubidearen inguruan auzitegi arruntetan egiten diren prozesu judizial guztiak, EOLOren 37. artikuluak ezarritakoari jarraituz, oinarrizko eskubideak babesteko prozedura berezien bidez babestuko dira, jurisdikzio-ordena bakoitzaren arabera, eta bide arrunta agortu ondoren, Konstituzio Auzitegian babes-errekurtsoa aurkeztuko da. Elkarteko kideek elkartea desegitea erabakitzen duten kasua alde batera utzita, elkarte bat desegin daiteke soil-soilik elkarteek izaera ez-zilegia dutenean, zigor-legeen arabera; lege berezietan edo Elkartzeko Eskubidearen Legean ezarritako arrazoiengatik, edo legeria zibila aplikatzeagatik elkartea deuseztatuta edo deseginda dagoela adierazten denean. Kasu horietan, desegite-prozeduretan eskuduna den organo judizialak elkartea behin-behinean etetea adostu dezake, epaia eman arte. Auzitegien eskumenari dagokionez, zigor arloko auzitegiek eskumena izango dute elkarte ez-zilegiak eten edo desegiteko (ZKren 129. eta 520. art.). Bestalde, administrazioarekiko jurisdikzio-ordenak eskumena izango du administrazio-prozedurako auzi guztietan (EOLOren 39. art.). Azkenik, arlo zibileko jurisdikzio-ordenak eskumena izango du elkarteen trafiko juridiko pribatuaren eta elkarteen jardunbidearen ondoriozko uzien gainean (akordioak aurkaratzea, antolamendu juridikoaren, elkarteko estatutuen, 421

Konstituzio zuzenbidearen.indd 421

12/11/07 11:50:08

eta abarren aurkakoak diren elkarteen jardunak), EOLOren 40. artikuluan ezarritakoaren arabera. 4. Parte-hartze politikorako eskubideak Eskubide politikoen artean, estatuaren borondatea eratzen parte hartzeko eskubideak, EKRen 23. artikulura bildutakoak, hau da, kargu publikoak hautatzeko eta hautatuak izateko eskubideak, funtsezkoak dira zuzenbideko estatu demokratikoan, Espainiako Konstituzioan ezarri den horretan. Egia esan, parte-hartzea sustatzea konstituzio-manua da, eta ez da parte-hartze politikora soilik mugatzen, askoz harago baitoa; izan ere, EKren 9.2 artikuluan ezarritakoaren arabera, botere publikoei dagokie «...herritar guztien parte-hartzea erraztea, bai bizitza politikoan, baita ekonomia-, kultura- eta gizarte-bizitzan ere». Hori dela eta, konstituzio-testuak parte-hartzeari zenbait aipamen egiten dizkio artikuluetan, eta, besteak beste, hauek aipatzen ditu: parte-hartze politikoa (23. art.), atal honetan aztertuko duguna; gazteek politika, gizarte, ekonomia eta kulturaren garapenean parte-hartze aske eta eragingarria izan dezaten (48. art.); herritarrei entzutea, haiei dagozkien administrazio-xedapenak prestatzeko prozeduran (105 a art.); herritarrek Justizia Administrazioan parte hartzea (125. art.), interesdunek Gizarte Segurantzan parte hartzea (129.1 art.); enpresetan parte hartzea (129.2 art.), etab. Zehatz esanda, eta parte-hartze politikorako eskubideari dagokionez, konstituziogileak eskubide hori modu berezian babestu nahi izan du, kargu publikoak hautatzeko —sufragio aktiboa— zein kargu publikoetarako hautatua izateko —sufragio aktiboa— aukera eta funtzio publikoetara heltzeko eskubidea EKren 23. artikulura bildu baititu. Horiek babes berezia duten oinarrizko eskubideen multzoaren barruan sartu ditu, eta ez du horrelakorik egin parte hartzeko beste modu batzuekin, horien konstituzio-babesa modu berezian babestutako oinarrizko eskubideen multzotik kanpo baitago (uztailaren 17ko 119/1995 KAE). 4.1. Sufragio aktiborako eskubidea EKren 23.1 artikuluaren arabera, herritarrek arazo publikoetan parte hartzeko eskubidea dute, zuzen-zuzenean nahiz ordezkarien bidez; ordezkariok askatasunez hautatuko dira, sufragio unibertsalaren bidez, aldizka egindako hauteskundeetan. Konstituzio Auzitegiaren berbetan, artikulu horretan aitortutako eskubidea hainbat erakundetako hauteskunde-prozesuetan parte hartzeari buruzkoa da, besteak beste, Gorte Nagusietan, autonomia-erkidegoetako parlamentuetan, toki-erakundeetan edo Europako 422

Konstituzio zuzenbidearen.indd 422

12/11/07 11:50:08

Parlamentuan, eta antolamendu juridikoan ezarritako bestelako erreferendumetan parte hartzeko eskubidea ere biltzen du; izan ere, aipatu artikuluan zuzen-zuzenean nahiz ordezkarien bidez parte hartzea aipatzen da. Beraz, babes horren barruan ez dira sartzen hauteskundeetan parte hartzeko beste modu batzuk (lanbide esparruan, sindikatuetan, etab.) (apirilaren 25eko 51/1984 KAE; uztailaren 17ko 119/1995 KAE). Izaera juridikoari dagokionez, konstituzio-sistemaren hasieran, sufragioa eginkizuna zen, eta horren xedea nazioko ordezkariak hautatzea zen. Hori zela bide, garai hartan justifikatuta zegoen botoa murriztea gaitasun ekonomikoa zela bide (aberastasunaren araberako sufragioa) edo prestakuntza zela bide (gaitasunaren araberako sufragioa) ordezkarien hautaketa-prozesuan osagai kualitatibo bat gehi zezaketen herritarrengana. Modu horretan, gainerako guztiak sufragiotik kanpo utzi ziren. Nola ez, planteamendu hori ez da bateragarria sistema erabat demokratikoarekin, sistema horretan sufragio unibertsala funtsezkoa baita. Gaur egun, antolamendu juridikoan sufragioa eskubidea da, eta egikaritu daiteke edo ez, eta ez da eginbehar zorrotza, beste herrialde batzuetan gertatzen den moduan, leku horietan botoa ezinbestekoa baita eta abstentzioa zigortuta baitago. Era berean, botere publikoek herritar guztien parte-hartzea errazteko betebeharra dute, bizitza politikoan, ekonomia-, kultura- eta gizarte-bizitzan, eta, beraz, parte-hartzea susta dezakete eta abstentzioaren aurka borroka egin, abstentzioa herritarren aukeretako bat izan arren (abenduaren 14ko 208/1989 KAE). Parte-hartze motei dagokienez, EKren 23.1 artikuluan bi aipatu dira: zuzen-zuzenean parte hartzea (oinarrizko arauan ezarritako erreferendum moten bidez: konstituzio-eraldaketa, Autonomia Estatutuak onetsi eta eraldatzeko prozesuarekin zerikusia dutenak, eta kontsulta-erreferendumak, baita kontzeju irekia ere —Espainiako udalerri txiki batzuen berezitasuna; hau da, ez dago udal-antolaketa berezirik eta, beraz, auzoko guztiek, Auzo Batzarrean, araubide arruntean udalbatzari dagozkion gaien inguruan eztabaidatu eta erabakitzen dute—), edo sufragio unibertsalaren bidez aldizka egindako hauteskundeetan askatasunez hautatutako ordezkarien bidez parte hartzea (diputatuak, senatariak, toki-erakundeetako kideak edo Europako Parlamentuko kideak). Eskubidearen edukiari helduz, hautesleek zuzenean parte hartzen dute (erreferendumaren edo kontzeju irekiaren bidez) eta ordezkari desberdinak hautatzen dituzte. Baina azken kasu horretan, eskubidea ez da amaitzen ordezkari horien hautaketan parte hartzearekin, horrez gain ordezkari horiek euren eginkizunak behar den moduan egikaritu ahal izatea ere jaso da. Konstituzio Auzitegiak esan duen moduan, karguan irauteko eta kargua asaldurarik gabe egikaritzeko eskubidea urratzeak herritarrek ordezkarien bidez arazo publikoetan parte hartzeko duten eskubidea ere ukitzen 423

Konstituzio zuzenbidearen.indd 423

12/11/07 11:50:08

du (martxoaren 6ko 32/1985 KAE eta apirilaren 22ko 81/1991 KAE). Horrek lotura estua dakar sufragio aktiboari (EKren 23.1) eta sufragio pasiboari (EKren 23.2) dagokion guztiarekin. Eskubidearen titulartasunari erreparatuz, 23. artikuluan sufragio-eskubidea herritarrei egotzi zaie. Nolanahi den ere, artikulu hori EKren 13.2 artikuluarekin batera interpretatu behar da. Azken horretan, 23. artikulura bildutako eskubideei buruz ezarri da espainiarrak bakarrik izango direla 23. artikuluan aitortutako eskubideen titularrak, eta, hala ere, elkarrekikotasun-irizpideei men eginez, tratatu bidez edo lege bidez bestelakoa ezar daitekeela udal-hauteskundeetarako, sufragio aktiboari eta pasiboari dagokienez; baita 93. artikuluari lotuta ere, Europar Batasunari dagokionez. Hau da, eskubidearen titulartasuna aldatu egiten da hauteskunde motaren arabera. Gorte Nagusietarako edo autonomia-erkidegoetako legebiltzarretarako hauteskundeetan, espainiarrek bakarrik eman dezakete botoa. Hala ere, udal hauteskundeetan eta Europako Parlamentuko hauteskundeetan, gauzak desberdinak dira, Hauteskunde Araubide Orokorrari buruzko 5/1985 Lege Organikoak (HAOLO), uztailaren 19koak, ezarritakoaren arabera, Konstituzioko artikulu horiek garatzen baititu. Udal-hauteskundeei lotuta, HAOLOren 176.1 artikuluan ezarri da sufragio aktiboa Espainian bizi diren atzerritarrek dutela, betiere, horien herrialdeetan, espainiarrek hauteskunde berberetan botoa eman ahal badute tratatu bat dela bide; eta 176.2 artikuluaren arabera, Maastrichteko Tratatuan ezarritakoari jarraituz —gaur egun Europar Batasuna eratzeko Tratatuaren (EET) 19.1 artikuluan jasota dago—, sufragio aktiboa dute baita ere Espainiako naziotasuna izan ez arren eta Europar Batasuneko herritarrak izanda, Espainian bizi direnek, HAOLOk espainiarrei eskatutako betekizunak betetzen badituzte eta sufragio aktiboaren eskubidea Espainian egikaritzeko borondatea agertu badute. EKren 13.2 artikuluan udal-hauteskundeak soilik aipatu diren arren, EKren 93. artikulua dela bide eta Europar Batasuneko zuzenbidean ezarritakoari jarraituz, eta zehatzago, Maastrichteko Tratatuan arazo horren inguruan ezarritakoari jarraituz —gaur egun EETren 19.2 artikuluan bildu da—, Europako Parlamenturako hauteskundeetan, HAOLOren 210. artikuluaren arabera, boto-eskubidea dute Espainian bizi diren pertsona guztiek, Espainiako naziotasuna izan ez arren, Europar Batasuneko herritar izaera badute, betiere, Espainiako legerian hautesle izateko ezarri betekizunak betetzen badituzte eta sorrerako estatu kidean sufragio aktiborako eskubidea badute; sorrerako estatuan eskubide hori Espainian egikarituko dutela hautatu behar dute. Espainiako legerian sufragio aktiborako eskubidea egikaritu nahi duten herritar guztiei eskatutako betekizunak hauteskunde-erroldan inskribatuta egoteko betebeharrari eta adin nagusikoa izateari lotuta daude, eta salbue424

Konstituzio zuzenbidearen.indd 424

12/11/07 11:50:09

tsita daude epai judizial irmoa dela bide ezinduta daudenak eta baimen judizialarekin ospitale psikiatrikoan barneratuta daudenak, baita epai judizial irmoa dela bide sufragio-eskubideaz gabetuta dauden pertsonak ere, kondena betetzen duten bitartean. 4.2. Funtzio eta kargu publikoetara heltzeko eskubidea EKren 23.2 art.aren arabera, herritarrek eskubidea dute, orobat, berdintasun-baldintzetan funtzio eta kargu publikoetara heltzeko, legeek ezartzen dituzten betekizunekin. Beraz, banan-banan aztertuko ditugun bi alderdi bildu dira: kargu publikoetara heltzeko eskubidea (sufragio pasiboa) eta funtzio publikoetara heltzeko eskubidea. Testuaren barruko oharra dela bide («legeek ezartzen dituzten betekizunekin»), 23.1 artikuluko sufragio aktiboaren arauketatik bereizten da. Sufragio aktiboak ez du baldintzarik, baina bigarren paragrafoak legerian ezarritako betekizunetara jotzen du. Hau da, herritar guztiak, herritar izateagatik, ezin dira heldu kargu edo eginkizun publikoetara. Horren ordez, eskubide horrek lege-itxura du eta legegileak betekizunak sartu ditzake hauteskundeetarako hautagai izateko edo eginkizun publikoetara heltzeko, betiere, berdintasun-printzipioari eusten bazaio, hau da, legerian ezarritako betekizunak dituzten herritarren artean berdintasuna badago. Legegileak ez du askatasun absoluturik betekizun horiek zehazteko; izan ere, arauketa horrek beste konstituzio-manu batzuetan ezarritakoa errespetatu behar du. 4.2.1. Sufragio pasiborako eskubidea EKren 23.2 artikuluan, izaera publikoa duten ordezkaritza-organoen hauteskundeetan hautagai izateko eskubidea babestu da (Gorte Nagusiak, autonomia-erkidegoetako parlamentuak, toki-erakundeak, Europako Parlamentua), hau da, «sufragio pasibo» deitzen den hori. Konstituzio Auzitegiak argi utzi du artikulu horrek ez duela babesten lanbide publikoak ez diren kargu edo eginkizunetara heltzea, besteak beste, ordezkaritza-karguetara edo kargu korporatiboetara (uztailaren 14ko 149/1988 KAE). Horrez gain, Konstituzio Auzitegiaren esanetan, konstituziogileak eskubide hori egikaritzeko betekizunei dagokienez legeriara jotzen duenez, legegileak hauteskunde-eredu bat edo beste bat hauta dezake (betiere, Konstituzioak hauteskunde zehatz batzuetarako ezarritakoa errespetatuz, Diputatuen Kongresurako hauteskundeetan egiten duen moduan, horietan proportziozko ordezkaritzaren irizpidea ezarri baitu —68.3 art.—); hautatua izateko botoen gutxieneko ehunekoak ezarri ditzake (azaroaren 16ko 193/1989 KAE) edo hautagaiak karguaz jabetzeko betekizun jakin batzuk 425

Konstituzio zuzenbidearen.indd 425

12/11/07 11:50:09

eskatu (esaterako, Konstituzioari men egiteko betekizuna —KAE hauek: azaroaren 18ko 101/1983; urtarrilaren 25eko 8/1985; uztailaren 21eko 119/1990; apirilaren 8ko 74/1991—). Eskubide honen edukiari erreparatzen badiogu, ez dio aipamen egiten soil-soilik hautagai-zerrendak aurkezteari eta boto-zenbaketaren ostean hautagaiak aldarrikatzeari, berdintasun-baldintzetan egikaritzeko eskubidea ere biltzen baitu, betiere, xedeei begira egokiak badira eta hautatuek kargu horietan jarraituko badute —eta lege-arrazoiak direla bide soilik mugituko dira bertatik—, hau da, zein kargurako hautatu eta kargu horretan jarraituko badute. Hori dela eta, eta Konstituzioak Gorte Nagusietako kideak manuzko aginduaren mende ez daudela ezarri duenez —EKren 67.2 art.—, Konstituzio Auzitegiak ulertu du ordezkariak mugiaraztea ez dagoela horien alderdi politikoaren borondatearen mende; izan ere, lotura hautesleen eta hautatuen artean dago, eta alderdi batean kargua uzteak edo alderditik kanporatzeak ezin du ekarri ordezkari-izaera galtzea (KAE hauek: otsailaren 4ko 5/1983; otsailaren 21eko 10/1983; otsailaren 28ko 28/1984; martxoaren 6ko 32/1985; otsailaren 15eko 24/1990; urtarrilaren 16ko 7/1992; urtarrilaren 25eko 30/1993; martxoaren 3ko 71/1994; otsailaren 14ko 45/1995; uztailaren 3ko 104/1995, etab.). Hautatutakoa hautagaia da, eta ez horren alderdi politikoa; hori dela eta, hautagaia eta ez alderdi politikoa da EKren 23.2 artikuluko titularra (martxoaren 1eko 36/1990 KAE eta uztailaren 19ko 167/1991 KAE). Eskubidera biltzen da baita ere karguari datxezkion eginkizunak egikaritzeko aukera, kargu hori edukirik gabe utzi barik edo kargua egikaritzea zaildu barik mota guztietako oztopoak ipinita. Modu horretan, 23.2 artikuluak gutxiengoak organo politikoen eztabaidetan eta erabakiak hartu aurreko prozeduretan parte hartzeko duen eskubidea ere babesten du, baita ordezkariak bere ekimenak, etab. onartuak izateko duen eskubidea ere mota guztietako erakundeetan (toki-erakundeetan, autonomia-erkidegoetako legebiltzarretan, Gorte Nagusietan, etab.). Izatez, Konstituzio Auzitegiak EKren 23.2 artikuluaren interpretazio hori hartu du oinarri parlamentuganberen barne egintzak epaitzeko: interna corporis acta izeneko doktrina errespetatzen da, eta horren bidez, parlamentu-autonomiak Parlamentuaren barne egintzak babesten ditu, eta auzitegien aurrean horien aurka ezin daiteke errekurtsorik aurkeztu. Konstituzio Auzitegiak babesa eman die ordezkari politikoek (parlamentariek, etab.) aurkeztutako errekurtsoei jokabide jakin batzuen eraginez haien ordezkaritza-eginkizunak behar den moduan egikaritu ezin zituztenean, eta ganberek euren erregelamenduak interpretatu eta aplikatzerakoan hartutako erabaki batzuk ere deuseztatu ditu, zenbait gai ukitu direnean, besteak beste: informazio-eskubidea, hitzaren erabilera, zuzenketak aurkeztea, parlamentu-mozioak onartzea, batzordeetako kide izatea, boto-eskubidea, parlamentu-taldeak eratzea, etab. Auzitegiaren 426

Konstituzio zuzenbidearen.indd 426

12/11/07 11:50:09

ustez gai horiek guztiak kargu publikoa bermeekin egikaritzeko oinarrizko eskubideak babestu behar ditu (KAE hauek: otsailaren 15eko 23/1990; ekainaren 21eko 119/1990; abenduaren 13ko 205/1990; apirilaren 8ko 74/1991; apirilaren 22ko 81/1991; martxoaren 14ko 76/1994; uztailaren 18ko 124/1995; martxoaren 11ko 64/2002; urriaren 14ko 177/2002; otsailaren 27ko 40/2003; abenduaren 1eko 208/2003; abenduaren 29ko 226/2004, etab.). Hala ere, ez du babes-errekurtsoa onartu parlamentariek horretara jo dutenean Gobernuak parlamentu-mozioak, etab. betetzen ez dituelako. Izan ere, auzitegiaren ustez, gai horiek guztiak antolamenduan kontrol politikorako ezarritako tresnen bidez ebatzi behar dira, eta ez babes-errekurtsoaren bidez (KAE hauek: azaroaren 29ko 196/1990; irailaren 23ko 180/1991; azaroaren 25eko 220/1991, etab.). Ondorioz, aurretik ere ikusi dugun moduan, Konstituzio Auzitegiak argi eta garbi ezarri du sufragio aktiboaren eta pasiboaren arteko lotura: herritarrek arazo publikoetan ordezkarien bidez parte hartzeko duten eskubidearen errespetuak esan nahi du ordezkari horiek euren eginkizunak askatasunez egin ditzaketela, bestela, ordezkarien (sufragio pasiboa) zein ordezkatuen (sufragio aktiboa) eskubidea urratzen baita. Eskubidearen titulartasunari dagokionez, sufragio aktiboarekin gertatzen den bezala, horren inguruan bereizketak egin behar dira hauteskunde motaren arabera. Gorte Nagusietarako edo autonomia-erkidegoetako legebiltzarretarako hauteskundeetan, espainiarrak soilik hautatu daitezke. Udal-hauteskundeei erreparatuz, Konstituzioan ezarri da atzerritarrek Espainian sufragio aktiborako eskubidea izan dezaketela soilik tratatu bidez edo lege bidez hala ezarrita bazegoen, elkarrekikotasun-irizpideei men eginez. Aitzitik, horien sufragio pasiborako eskubidea ez zen ezarri. Bada, dakigunez, Espainian bizi diren Europako Erkidegoko herritarren kasuan, Maastrichteko Tratatuan aukera hori ezarri zen. Horrek kontraesan argia planteatzen zuen EKren 13.2 artikuluaren jatorrizko idazkerarekin, bertan sufragio aktiboari buruz soilik hitz egiten zen-eta, Konstituzio Auzitegiak 1992ko uztailaren 1eko Adierazpenean ezarritakoaren arabera. EKren 95.1 artikuluan ezarritakoaren arabera, Konstituzioa eraldatu behar izan zen Maastrichteko Tratatua berresteko, eta hala jokatu zen. Konstituzioeraldaketa Diputatuen Kongresuak 1992ko uztailaren 22an onetsi zuen, eta Senatuak uztailaren 30ean. Erregeak abuztuaren 27an berretsi zuen, eta Estatuko Aldizkari Ofizialean hil horretako 28an argitaratu zen. Eraldaketa horretan, EKren 13.2 artikuluaren jatorrizko idazkeran, «sufragio aktiboari» esaten zen lekuan, «eta pasiboari» gehitu baino ez zen egin. Beraz, sufragio pasiboari sufragio aktiboaz esan dugun gauza bera aplikatu behar zaio. Eta, horrela, EKren 23.2, 13.2 eta 93 artikuluak eta HAOLOren 177. artikulua elkarrekin interpretatuz, udal-hauteskundeetan Espainian bizi diren pertsona guztiak hautatu ahal direla ezarri da, naziotasun espainiarra 427

Konstituzio zuzenbidearen.indd 427

12/11/07 11:50:09

izan ez arren, Europar Batasuneko herritarrak badira (EETren 19.2 artikuluan ezarritakoari jarraituz) edo Espainiako herritarrei tratatu bidez sufragio pasiborako eskubidea ematen dieten herrialdeetakoak badira, betiere, Espainiako legeak hautatua izateko eskatzen dituen betekizunak betetzen badituzte eta jatorrizko estatuan sufragio pasiborako eskubidea kendu ez badiete. Europako Parlamenturako hauteskundeetan sufragio pasiborako eskubideari dagokionez, kasua EKren 13.2 artikuluan ezarri ez den arren, EKren 23.2 eta 93. artikuluak elkarrekin interpretatuta eta EETren 19.2 artikuluan ezarritakoa kontuan hartuta, HAOLOren 210 bis artikuluaren bidez ezarri da Europako Parlamenturako hauteskundeetan Espainian bizi diren pertsona guztiak hauta daitezkeela, naziotasun espainiarra izan ez arren Europar Batasuneko herritarrak badira, Europako Erkidegoko zuzenbidean ezarritakoaren arabera, jatorrizko estatu kidean sufragio pasiboaren eskubidearen titularrak badira eta Espainiako legerian espainiarrentzat hautagai izateko ezarri betekizunak betetzen badituzte (ezin dira hautatu HAOLOren 154.1 eta 2 artikuluetara bildutakoak, HAOLOren 210 bis artikuluko bigarren paragrafoan ezarritako Ăąabardurarekin). 4.2.2. Eginkizun publikoetara heltzeko eskubidea EKren 23.2 artikuluak bigarren eduki bat du, hain zuzen ere, eginkizun publikoetara heltzeko eskubideari dagokiona. Hau da, ez da agortzen hautazko kargu publikoetara heltzearekin, hautaketa ez diren beste prozedura batzuekin betetzen diren eginkizun eta lanpostuetara ere hedatzen da, esaterako konkurtsora, oposizioetara, etab., betiere, funtzionario publikoak badira, estatukoak, autonomia-erkidegoetakoak edo toki-araubideko erakundeetakoak (otsailaren 15eko 24/1990 KAE). Ikusi dugunez, EKren 23.2 artikuluak ÂŤlegeek ezartzen dituzten betekizunetaraÂť igortzen duenez, legegileak finkatuko ditu eginkizun publikora heltzeko betekizunak, betiere, Konstituzioak 103.3 artikuluan esanbidez ezarritako beste muga bat errespetatzen bada. Hain zuzen ere, artikulu horretan ezarri da, legeak eginkizun publikora heltzea arautuko duela, meritu- eta gaitasunprintzipioen arabera. Hala ere, berdintasun-printzipioa aztertzean ikusi dugun moduan, 9.2 eta 14. artikuluak elkarrekin interpretatzean, legegileari ahalmena eman ahal zaio ekintza positiboko neurriak hartzeko tradizioz baztertuta egon diren kolektiboak funtzio publikora heldu daitezen, esaterako, emakumezkoak edo desgaitasunen bat duten pertsonak (urriaren 3ko 269/1994 KAE). Beraz, Konstituzio Auzitegiak, EKren 23.2 artikulua interpretatzean argi utzi du legegileak ezin duela bereizkeriarik egin pertsona jakin batzuen alde edo aurka. Modu horretan, funtzio publikora heltzeko oposizioen eta 428

Konstituzio zuzenbidearen.indd 428

12/11/07 11:50:09

konkurtsoen deialdiak oro har eta modu abstraktuan ezarri behar dira, eta ez erreferentzia indibidual edo zehatzen bidez, horien bidez hautaketa-prozesuaren emaitza aurretik zehaztu ahal bada; horrez gain, betekizun eta baldintzak meritu- eta gaitasun-irizpide objektiboen araberakoak izan behar dira modu esklusiboan (KAE hauek: azaroaren 25eko 148/1986; apirilaren 18ko 67/1989; martxoaren 23ko 47/1990; otsailaren 14ko 27/1991; urtarrilaren 26ko 16/1998; martxoaren 11ko 37/2004, etab.). Amaitzeko, EKren 23.2 artikuluak babestutako eskubideak ez die aipamen egiten soil-soilik eginkizun publikoetara heltzeko bermeei, baita eginkizun publikotik aldendua ez izateko eskubideari ere, izaera orokorrarekin ezarritako prozeduren bidez ez bada. 5. Benetako babes judiziala lortzeko eskubidea Benetako babes judiziala lortzeko eskubidea Konstituzioaren lehenengo titulura bildutako eskubide garrantzitsuenetakoa da. Konstituzio zuzenbide kontinentalean, zuzenbide anglosaxoiko due process of law izenekoaren baliokidea da. EKren 24.1 artikuluaren arabera, pertsona guztiek eskubidea dute, beraiei dagozkien eskubide eta interes legitimoak egikaritzean, epaile eta auzitegien babes eragingarria lortzeko, eta ezin daiteke inoiz ere babesgabetasunik gerta. Konstituzio-jurisprudentziak gehien garatu duen eskubideetako bat da eta babes-errekurtsoaren bidez gehien eskatzen denetariko bat da, berdintasun-printzipioarekin batera —EKren 14. artikulura bildu da—. Pertsona guztiek sistema judizialera jotzeko, ahalmen guztiak egikaritzeko, zuzenbidean oinarritutako ebazpen judizial bat lortzeko, horren betearazpena lortzeko eta legean ezarritako errekurtso guztiak egikaritzeko eskubidea dute, eta horren aurrean inola ere ezin da babesgabetasunik gertatu (azaroaren 12ko 102/1984 KAE, ekainaren 14ko 190/1993 KAE). Eskubide horren interpretazioa egiteko, Auzitegiak joera antiformalista izan du argi eta garbi; izan ere, auzitegiaren ustez, prozesuko arauak eta prozeduraren moduak eskubidea osorik gozatzeko bitartekoak dira, eta ez xedeak (otsailaren 6ko 15/1984 KAE, maiatzaren 9ko 142/1994 KAE); arauak oinarrizko eskubidearen eragingarritasunari mesede egiteko moduan interpretatzea eskatu du, proportzionaltasun-printzipioa aplikatuz (hau da, prozesuko betekizun bat betetzen ez bada, eragindako ondorea ez da proportzioz gaindikoa izango, egindako akatsaren benetako garrantziaren proportziozkoa baino), eta ebazpen judizialetatik nahikeria mota guztiak ezabatu ditu. Horrek esan nahi du ebazpen judizialak ziodunak izatea eta behar den beste frogatuta egotea eskatuko dela —bereziki zigor-esparruan, errugabetasun-presuntzioa ezabatzea ahalbidetuko du eta— (maiatzaren 13ko 55/1987 KAE eta ekainaren 10eko 97/1996 KAE). 429

Konstituzio zuzenbidearen.indd 429

12/11/07 11:50:09

EKren 24. artikuluaren eduki zehatzari dagokionez, lehenengo paragrafoan prozesu guztietan aplikatzeko modukoak diren bermeak daudela esan ohi da, eta bigarrenean berme gehigarriak daudela. Batzuk zein besteak zigor-prozesuari bereziki aitortzen zaizkio. Amaitzeko, hirugarren lerrokadan ezarri da legeak arautuko duela ahaidetasunarengatik edo lanbide-sekretuarengatik zein kasutan ez dagoen betebeharrik, ustez delitu diren egitateei buruz adierazpenak egiteko. 24. artikuluko bermeen analisira itzuliz, lehenengo, prozesu guztiei dagozkien bermeak aztertuko ditugu eta, ondoren, zigor-prozeduren berme zehatzak. 5.1. Prozesu guztiei dagozkien bermeak Prozesu guztiei dagozkien bermeetara osagai batzuk biltzen dira. Konstituzio Auzitegiari jarraituz (azaroaren 12ko 102/1984 KAE), doktrinak atal hauetan taldekatzen ditu osagai horiek: Lehenengo eta behin, sistema judizialera heltzea izenekoa. Jorratu beharreko lehenengo gaia eskubidearen titulartasunari buruzkoa da. GEEAren doktrinari jarraituz (1981eko maiatzaren 6ko epaia —Buchholz kasua—), Konstituzio Auzitegiak esandakoaren arabera, Konstituzioan pertsona guztiek benetako babes judiziala lortzeko eskubidea dutela ezartzean, pertsona fisiko eta juridikoak, naziokoak eta atzerrikoak barruan daudela ulertu behar da, eta eskubide hori eskubide eta interes legitimoak ukitzen dituzten prozesu guztietara hedatzen dela, baita beste pertsona batzuek hasitako prozesuetan alderdi izateko eskubidera ere, prozesu horietan eskubide eta interes legitimoak ukitzen badira (apirilaren 12ko 64/1988 KAE; urriaren 17ko 287/1994 KAE). Baina harago joanda, salbuespen moduan onartu du pertsona juridiko publikoak ere eskubide horren titularrak direla antolamendu juridikoak prozesuan alderdi izateko gaitasuna aitortzen badie horien jarduera ez-administratibotik edo publikotik eratorritako eskubide eta interes legitimoak defenditzen dituztenean; izan ere, kasu horretan hirugarrenen egintzen aurrean erreakzionatzen dute (partikularrak edo beste administrazio publiko batzuk) eta horiei ezin diete euren borondatea ezarri horien aurrean ez dutelako gehiegizko botererik, auzi horietan pertsona publikoek ez baitute pribilegio edo onurabide prozesalik eta edozein partikularren moduan justizia eskatzen baitute, prozesura heltzeari eta horretan babesgabezia ez jasateko eskubideari dagokienez (KAE hauek: apirilaren 12ko 64/1988; ekainaren 19ko 91/1995; uztailaren 8ko 123/1996; uztailaren 26ko 175/2001; urriaren 9ko 173/2002; apirilaren 23ko 74/2003; martxoaren 23ko 45/2004, etab.). Zalantzarik gabe, zuzenbidean oinarritutako ebazpen bat lortzeko eskubidea zapuztu egin daiteke eskubidea legean ezarritako bide prozesale430

Konstituzio zuzenbidearen.indd 430

5/12/07 11:44:31

tatik egikaritu ez delako. Kasu horretan, demanda ez da onartuko. Baina Konstituzio Auzitegian betekizun batzuk ezarri dira ez-onartzeak EKren 24. artikuluan aitortutako eskubidea urratu ez dezan: a) ez-onartzearen arrazoia legean ezarrita egotea (kontuan izan behar da legegileak ere ezin dituela ezarri nahi dituen ez-onartze arrazoiak, arau prozesalen xedearen proportziozkoak izan behar direlako eta epaileen babes judiziala lortzeko eskubidearen funtsezko edukia inola ere ezin dutelako urratu); b) ez-onartzeko ebazpena zioduna izan behar da; c) lehen aipatu proportzionaltasunprintzipioarekin eta joera antiformalistekin, irregulartasun edo akats formal guztiak ez dira izan behar oztopo gaindiezina eskubidea eragingarria izan dadin (maiatzaren 8ko 57/1984 KAE). Printzipio horri pro actione esaten zaio: gogoan izan ditzagun, esaterako, honelako kasuak: auzitegi arruntak demanda onartu ez badu aplikatzeko modukoa zen prozedura aplikatu ezin dela esanda, edo auzitegi arruntak araua oinarrizko zuzenbidearentzat mesedegarriena den moduan interpretatu ez duenean, edo auzitegi arruntak demanda edo errekurtso bat onartu ez duenean erraz ongitzeko moduko akats formalak direla bide, abokatu baten sinadura falta zelako, etab.). Kasu horietan, Konstituzio Auzitegiaren arabera, jardun horiek benetako babes judiziala lortzeko eskubidea urratu egiten zuten (KAE hauek: otsailaren 6ko 15/1984; maiatzaren 5eko 88/1997; urriaren 30eko 259/2000; urriaren 9ko 173/2002; otsailaren 14ko 25/2005). Bigarren, legean ezarritako epaile arrunta izateko eskubidea. «Epailea» botere judizial arruntaren barruko kide bakarreko epailea edo kide anitzeko auzitegia izan daiteke, salbuespen-auzitegiak salbuetsita baitaude (EKren 117.6 art.). Horrez gain, auzitegi militarrak esparru militarrerako bakarrik erabiliko dira, eta setio-egoeretarako ere bai (EKren 117.5 art.). «Legeak lehendik izendaturiko» esapidearen inguruan eztabaida handia sortu da. Egile batzuen ustez, «epaile naturalari» edo tokiko epaileari aipamen egiten zaio, eta horrela, baztertu egingo litzateke organo zehatzek, lurraldean eskumena dutenez bestelakoak, gai batzuen gaineko eskumena izatea (horregatik eztabaidatu zen banda armatuei eta terrorismoari dagokionez, Audientzia Nazionalak duen eskumen esklusiboa, delitua non egin eta leku horretako epaile eta auzitegien kaltetan). Bada, gaia polemikoa izan arren, Konstituzio Auzitegiak ezarri du tartekadura horrek ez duela bermatzen tokiko epailea izateko eskubidea, legeak lehendik izendaturiko epailea baino, hau da, delituaren gaineko eskumena izango duen organo judiziala delitua egin aurretik izendatuta egon daiteke, izendapen horrek izaera orokorra izan dezake eta ez kasu zehatz baterako soilik, eta zehaztapen hori lege formalaren bidez eginda egon daiteke (maiatzaren 20ko 43/1987 KAE). Konstituzio Auzitegiaren esanetan, konstituziogilearen azken asmoa epaitzen duen organoaren inpartzialtasuna bermatzea da (uztailaren 12ko 431

Konstituzio zuzenbidearen.indd 431

5/12/07 11:44:32

47/1982 KAE; maiatzaren 9ko 137/1994 KAE; urtarrilaren 14ko 7/1997 KAE). Modu horretan azaltzen da, esaterako, Auzitegi horrek, Estrasburgoko Auzitegiaren doktrinari jarraituz (GEEAE hauek: 1982ko urriaren 1ekoa —Piersack kasua—, 1984ko urriaren 26koa —De Cubber kasua—, 1993ko otsailaren 26koa —Padovani kasua— eta uztailaren 12ko 145/1988 KAE) ukatzea epaile berdinak, kasu baten izapideak egiteaz gain kasu hori epaitzea; gainera, ukatu egin da «ad hoc» organoak edo salbuespen-auzitegiak sortzeko aukera (hala gertatzen zen Ordena Publikoaren Auzitegiarekin diktadura frankistan). Amaitzeko, esaterako Audientzia Nazionala egotea justifikatzeko, Konstituzio Auzitegiak esan du, kasu batzuetan, izaerari, gaiari, lurralde-esparruari eta gizartearen osotasunari begira duten garrantzia oinarri hartuta, izapideak eta jarraipena egitea organo judizial zehatz baten esku utzi daitekeela, eta hori ez da kontraesana EKren 24.2 artikuluko legeak lehendik izendaturiko epaile arrunta izateko eskubidearen aurrean (abenduaren 16ko 199/1987 KAE, «Terrorismoaren aurkako Lege» izenekoari buruzkoa). Hirugarren, eta prozesuaren garapenari dagokionez, doktrinak zenbait atal bildu ohi ditu: a) Babesgabetasunaren debeku absolutua, hau da, alderdiek aukera izan behar dute euren jarrerak prozesu osoan defendatzeko, eta horien defentsa kasuan kasuko kontraesanaren eta alderdien arteko kontrajartzearen bidez sustatu behar da. Horretarako, lehenengo eta behin, eskubideak edo interesak ukituta izan ditzaketen demandatu edo laguntzaile guztiak behar den moduan epatu behar dituzte. Horrek konstituzio-jurisprudentzia ugari eragin du, batez ere, jakinarazpenei dagokienez, etab. (KAE hauek: irailaren 14ko 152/1999; urtarrilaren 31ko 20/2000; urriaren 28ko 99/2002). Prozesuaren erdian, alderdiek euren jarrerak defendatu behar dituzte egokiak diren bitartekoak erabiliz. Hori dela eta, babesgabetasuna gertatuko litzateke edozein bide erabiliz alderdiei euren eskubideak egikaritzen uzten ez bazaie edo alderdi bati bestearen aurrean abantaila ematen bazaio (KAE hauek: apirilaren 10eko 12/1981; apirilaren 18ko 54/1985; abenduaren 11ko 205/1989, etab.). b) Frogabideak erabiltzeko eskubidea, ez edozein froga proposatzeko eskubidea, bidezkoak diren frogak proposatzeko eskubidea baino. «Bidezko froga» egitateen ingurukoa da, hau da, frogatu behar diren egitateen ingurukoa —hau da, nabarmenak ez direnak—, prozesuarekin eta alderdien alegazioekin lotura badute. Hori dela eta, eskatutako frogak ez-bidezkoak direlako ukatzen dituzten erabaki judizialak ziodunak eta arrazoizkoak izan behar dira. Azken finean, kasu guztietan, babesgabetasuna saihestu nahi da (urriaren 25eko 303/1993 KAE eta uztailaren 1eko 89/1996 KAE). c) Alderdien eskubideen defentsa bermatzeko, Konstituzioan abokatuaren defentsa eta laguntza izateko eskubidea ezarri da (EKren 24.2 art.). 432

Konstituzio zuzenbidearen.indd 432

28/12/07 09:54:39

Abokatua askatasunez hautatzea ez da esanbidez jaso, baina zigor-prozesuari dagokionez behintzat, eskubide hori abokatuaren laguntza izateko eskubidearen barruan ulertu behar da, Eskubide Zibil eta Politikoen Nazioarteko Itunaren 14. artikuluan eta Giza Eskubideen Europako Hitzarmenaren 6. artikuluan ezarritakoaren arabera (KAE hauek: apirilaren 22ko 47/1987; maiatzaren 18ko 162/1993; ekainaren 20ko 183/1994; maiatzaren 6ko 101/2002, etab.). Hain zuzen ere, PKLren 118. artikuluan ezarri da defentsa-eskubidea egikaritzeko, pertsona interesdunak prokuradoreak ordezkatu eta abokatuak defendatu behar dituela, eta horiek ofizioz izendatuko zaizkiela halakorik izendatu ez denean. Abokatuen laguntzak kostuak eragiten dituenez, EKren 119. artikuluarekin bat etorriz (ÂŤjustizia doakoa izango da legeak hori xedatzen dueneanÂť), eta, edonola ere, auzitan aritzeko bitartekorik ez dutela egiaztatzen dutenei dagokienez, eskubide hori urtarrilaren 10eko 1/1996 Legeak garatu du, hain zuzen ere, doako laguntza juridikoari buruzkoak. Laugarren, eta prozesuaren amaieraren inguruan, atal hauek sartu ohi dira: a) Edukizko ebazpen judizial bat lortzeko eskubidea, zioduna, arrazoitua eta zuzenbidearen araberakoa, alderdien uziei on edo gaitz irizten diena, salbu eta goian adierazitako betekizunak biltzen dituen ez-onartze arrazoiren bat dagoenean (maiatzaren 13ko 55/1987 KAE; ekainaren 10eko 97/1996; abenduaren 15eko 223/2003). b) Ebazpena berrikusteko eskubidea, betiere, hori legean ezarrita badago. Konstituzio Auzitegiaren iritziz, errekurtsoa egiteko eskubidea ez da automatikoa, hau da, auzialdi bikoitzerako eskubidea ez dago jasota benetako babes judiziala lortzeko eskubidearen funtsezko edukian, baina antolamendu juridikoan bigarren auzialdira jotzeko aukera ezarri bada, orduan funtsezko eduki horren atala izango da, legegileak berak ezarritako eran eta irismenarekin (ekainaren 20ko 81/1985 KAE). Edonola ere, errekurtsora jotzeko, legegileak ezin ditu eskatu betekizun prozesal gehiegizkoak, formalistegiak eta neurrigabeak. Amaitzeko, eta aurrerago ikusiko dugunez, zigor-arloan, auzialdi bikoitzerako eskubidea benetako babes judiziala lortzeko eskubidearen funtsezko edukiaren atala da kasu guztietan (uztailaren 5eko 42/1982 KAE; apirilaren 28ko 80/2003 KAE). c) Ebazpen judizialen betearazpena: hain zuzen ere, ez da nahiko ebazpen judizial bat lortzea, ebazpen hori bete egin behar da. Hori dela eta, benetako babes judiziala lortzeko eskubideak jaso egin du baita ere lortutako edukizko ebazpenaren betearazpenerako eskubidea. Modu horretan, ebazpen judizialak nori mesede egin eta pertsona horri bere eskubidea berriz ezarriko zaio eta, hala denean, jasandako kalteengatik kalte-ordaina emango diote. Ebazpen judiziala ez betetzea dakarren edozein erabakik EKren 24. artikulua urratuko luke, salbu eta betekizun jakin batzuk betetzen direnean: 433

Konstituzio zuzenbidearen.indd 433

5/12/07 11:44:32

ebazpen ziodunean legean ezarritako arrazoia dela bide adierazi behar da, edonola ere, betearazpenari mesede egiten dion esanguran interpretatu behar dela. Modu horretan, Konstituzio Auzitegiaren ustez, betearazpena ukatzea ezin da nahierakeriaz eta arrazoitu gabe egin, eta ezin da oinarritu egon ez dagoen arrazoiren batean ez oinarrizko eskubidea murrizten duen interpretazio batean ere ez (martxoaren 12ko 33/1987 KAE). d) Atzerapen bidegabeak debekatzea: ebazpen judizialen betearazpenarekin zuzenean lotuta, Konstituzioan atzerapen bidegabeak debekatu egiten direla esan behar da. GEEAren jurisprudentzia-ildo bati jarraituz (1981eko maiatzaren 6ko GEEAE —Buchholz kasua—, 1983ko uztailaren 13koa —Zimmermann eta Steiner kasua—, 1986ko maiatzaren 29koa —Deumeland kasua—), Konstituzio Auzitegiak argi utzi du kontua ez dela epaiketa azkarrerako eskubidea izatea, baizik eta prozesua epailearen justifikaziorik gabeko jarduerarik eza edo hirugarrenen bidegabeko eragina dela-eta ez atzeratzeko eskubidea izatea. Hau da, auzia «arrazoizko» epean ebazteko eskubidea soilik jaso da, eta arrazoizko epean gauden edo, aitzitik, Konstituzioan debekatutako bidegabeko atzerapenen aurrean gauden zehazteko, hainbat faktore hartu behar dira kontuan, besteak beste, auziaren konplexutasuna, auzilariaren eta agintarien jokabidea, eta auzitik haientzat ateratzen diren ondorioak, baita denbora-marjina arruntak ere antzeko prozesuetan. Modu horretan, epe horiek zabal gainditzen dituzten kasuak bidegabeko atzerapenaren kasuak izango lirateke (urtarrilaren 23ko 5/1985 KAE; maiatzaren 8ko 81/1989 KAE; otsailaren 28ko 69/1994 KAE). 5.2. Berme osagarriak zigor-prozesuan Amaitzeko, konstituziogileak nahi izan du benetako babes judiziala lortzeko eskubideak berme zehatz batzuk izatea zigor-prozesuari dagokionez. Berme horiek EKren 24.2 artikuluan jaso ditu. Hau da, zigor-prozedurari EKren 24.1 artikuluak mota guztietako prozedurei emandako bermeez gain, EKren 24.2 artikuluaren berme osagarriak ere aplikatu ahal zaizkio. Azken buruan, akusatuaren errugabetasun-printzipio saihestezina (in dubio pro reo) abiapuntua denez, konstituziogileak zigor-prozesuari berme osagarriak eman nahi izan dizkio, epailearen inpartzialtasuna gehiago bermatzeko, akusatuaren defentsa-bideak indartzeko eta prozesuari betekizun zehatz batzuk betetzea eskatzeko, hurrengo hau bermatu ahal izateko: kondenaren kasuan, ez da inolako nahierakeriarik egon eta kondena emateko kondenatuaren erruduntasunaren inguruan erabateko ziurtasuna egon da. Berme gehigarri horiek honela laburtu ditzakegu: Lehenengo eta behin, akusatuari bere aurka formulatutako akusazioari buruzko informazioa eman behar zaio; izan ere, inor ezin daiteke defen434

Konstituzio zuzenbidearen.indd 434

5/12/07 11:44:32

datu akusazio ezezagun batetik, eta akusatuak ulertzeko moduko hizkuntzan egin behar da (1989ko abenduaren 19ko GEEAE —Brozicek kasua—). Hori dela eta, akusazio bat leporatzen diotela eta egozten zaizkion egitate zehatzak zein diren jakin behar du (otsailaren 7ko 30/1989 KAE), baita egitate horiei ezarritako kalifikazio juridikoa ere. Era berean, ez da onartzeko modukoa akusazio inplizitua edo gerokoa; horren ordez, aurrekoa, ziurra eta esanbidezkoa izan behar da (otsailaren 24ko 56/1994 KAE; otsailaren 2ko 59/2000 KAE). Izatez, auzitegi epai-emailea, printzipioz, egitateei eta akusazioaren kalifikazio juridikoari lotuta dago; izan ere, bestela akusatuak ezin izango luke bere burua behar den moduan defendatu berak ezagutzen ez dituen egitate batzuetatik edo egitate horien kalifikazio juridikotik (abenduaren 11ko 205/1989 KAE). Modu horretan, Auzitegiak ezin ditu egitateak kalifikatu edo zehatu akusazioak nahi duena baino modu larriagoan, eta ezin du beste delitu batengatik kondenatu, salbu eta egitateen identitatea errespetatuz tipo penal homogeneoak direnean (martxoaren 10eko 12/1981 KAE). Bigarren, Konstituzioak akusatuari bermatu egiten dio defentsarako bidezkoak diren bitarteko guztiak erabiltzeko eskubidea (1993ko irailaren 21eko GEEAE —Kremzow kasua— eta uztailaren 1eko 89/1986 KAE; urriaren 25eko 303/1993 KAE; martxoaren 3ko 43/2003 KAE, etab.). Legearen aurka lortutako frogak ez dira onartzen (azaroaren 29ko 114/1984 KAE; apirilaren 2ko 81/1998 KAE; irailaren 18ko 167/2002 KAE, etab.). Zigor arloan, EKren 120.2 artikuluak ezarritakoaren arabera, prozedura gehienbat ahozkoa izango da. Horren arabera, zigor-prozesua arautu behar duten hurrentasun-, ahozkotasun- eta pilaketa-printzipioekin bat etorriz, frogak, batez ere, ahozko judizioko ekitaldian egin behar dira, eta berme guztiekin gainera. Ahozko epaiketan gauzatzea ezinezkoa denean, horrek ez du esan nahi nahitaez ahozko epaiketaren aurretik gauzatutako froga (aurretik ezarritako froga izenekoa) guztiz baliogabea denik, baina froga hori kontuan hartzeko, kontraesan- eta hurrentasun-berme guztiekin egin behar da, eta ahozko epaiketan aztertzeko aukera eman behar du. Izan ere, horri dagokionez, eztabaida eta akusatuaren defentsa bidezkoak izan behar dira. Hirugarren, errudun direla ez aitortzeko eta beren buruen aurka adierazpenik ez egiteko eskubidea ere oinarrizkoa da, babesgabetasunaren aukera guztiak saihesteko (abenduaren 21eko 197/1995 KAE; urriaren 2ko 161/1997 KAE). Laugarren, Konstituzioan prozesuaren publizitatea ere bermatu da. Horrek ez du prozesuaren gardentasuna soilik bermatzen, baita erkidegoak auzitegietan izan behar duen konfiantza ere (1983ko abenduaren 8ko GEEAE —Pretto kasua—; 1991ko urriaren 29ko GEEAE —Helmers kasua— eta ekainaren 10eko 96/1987 KAE). Hala ere, EKren 120.1 artiku435

Konstituzio zuzenbidearen.indd 435

5/12/07 16:35:29

luan ezarritakoaren arabera, legeak salbuespenak ezarri ditzake, nazioarteko hitzarmenekin bat etorriz. Kasu batzuetan hala jokatzen du, pertsonen bizitza pribatua, alderdien bizitza, ordena publikoa, nazioaren segurtasuna, etab. jokoan daudenean, etab. (1984ko ekainaren 28ko GEEAE —Campbell eta Fell kasua—). Bosgarren, EKren 24.2 artikuluko eskubideen zerrendan benetako babes judizialerako eskubidearen oinarrizko beste eduki bat jaso da: errugabetasun-presuntzioa, Estrasburgoko Auzitegiak eta Konstituzio Auzitegiak jurisprudentzia zabalean garatu dutena (GEEAE hauek: 1982ko martxoaren 25ekoa —Adolf kasua—; 1983ko martxoaren 25ekoa —Minelli kasua—; KAE hauek: uztailaren 28ko 31/1981; abenduaren 1eko 229/1988; ekainaren 8ko 105/1988; azaroaren 30eko 201/1989; urtarrilaren 15eko 3/1990; abenduaren 16ko 228/1997; azaroaren 11ko 207/2002, etab.). Ikusi dugun moduan, ebazpen judizialak zioduna eta zorrotza izan behar du beti, eta betekizun horiek arreta bereziarekin eskatzen dira zigor-esparruan; izan ere, pertsona guztiak errugabeak dira aurkakoa egiaztatzen ez den bitartean. Hori dela eta, norbait kondenatzeko erruduna dela egiaztatu behar da, inolako zalantzarik gabe, bestela ezin da-eta kondenatu (in dubio pro reo). Errugabetasun-presuntzioak ez du esan nahi epaileak akusatuaren errugabetasunari edo erruduntasunari buruz egin behar duen balorazioa, benetan eta zuzenbidearen arabera, kendu egiten denik. Baina epailearen balorazio hori ezin da nahierakeriaz edo behar den beste arrazoitu gabe egin. Hori dela eta, gutxienez, erruduntasun hori egiaztatzen duten frogak jaso behar dira eta epaileak froga horiek oinarri hartuta akusatua erruduna dela esateko arrazoiketa azaldu behar du. Bestela esanda, epaileak errugabetasunpresuntzioa suntsitu behar du kondenatu ahal izateko. Horrek esan nahi du akusatuak ez duela bere errugabetasuna frogatu behar; akusatzaileak frogatu behar du akusatua erruduna dela. Egia esan, beti ez dago behin betiko froga, «egozketa-froga», epaileari akusatuaren erruduntasunari buruzko erabakia zalantzarik gabe hartzen laguntzeko. Hori dela eta, errugabetasunprintzipioa zantzu bidezko froga izenekoen bidez suntsitzea ere onartzen da. Horiek modu bakartuan ez dute balio presuntzio hori suntsitzeko, baina oro har baloratuta errugabetasun-presuntzio hori suntsitzeko nahikoa dira, eta epaileari akusatua erruduna dela pentsatzeko bidea ematen diote. Zantzu bidezko frogak direnean, Konstituzio Auzitegiak onartu egiten ditu, betiere, betekizun batzuk betetzen badituzte: zantzuak behar den moduan frogatuta egotea eta susmo hutsak ez izatea; organo judizialak azaltzea zein arrazoiketa erabiliz ondorioztatu duen akusatua erruduna dela. Modu horretan, epaileak ondorio hori ateratzeko erabilitako buru-prozesuaren arrazoiketa eta koherentzia bermatuko dira. Seigarren eta azkenik, zigor-prozesua berrikusteko eta auzialdi bikoitzerako eskubideari dagokionez, aurretik ere ikusi dugu, oro har, benetako 436

Konstituzio zuzenbidearen.indd 436

5/12/07 11:44:32

benetako babes judiziala lortzeko eskubidera ez dela errekurtsoa egiteko eskubidea nahitaez biltzen. Nolanahi den ere, zigor-prozesuaren esparruan bildu egiten da, EGKENIn ezarritakoaren arabera. Itun horren 14.5 artikuluan ezarri da kondenatuek eskubidea dutela goi-auzitegi batek haien kasua berrikusteko. Horren eraginez, Konstituzio Auzitegiak ulertu du Espainiako legegileak zigor-ordenan baliabideen sistema bermatu behar duela, eta epaile edo auzitegi batek goiko auzitegi bati emandako zigor-epaiari errekurtsoa jartzeko aukera egon behar dela beti (urriaren 21eko 140/1985 KAE; urriaren 29ko 169/1996KAE). 6. Eskariak egiteko eskubidea Eskariak egiteko eskubidea herritartasun kontzeptuari lotutako eskubide tradizionaletako bat da (ius activae civitatis). Antolamendu juridikoan EKren 29. artikulura bildu da. Artikulu horretan banaka nahiz taldeka eskariak egiteko eskubidea jaso da, betiere idatziz, eta legeak onartzen duen eran eta ondoreekin. Printzipioz espainiarrentzat ezarri da (29.1 art.), baina Indar edo Erakunde Armatuetako kideek eta diziplina militarraren mendeko gainerako kidegoetakoek bakarka baino ezin izango dute eskubide hori egikaritu, betiere beren legeria berezian xedatutakoarekin bat etorriz. Eskariak egiteko eskubideak eginkizun garrantzitsua izan zuen iraganean, herritarrek botere publikoei (batez ere, Koroari) kexak, aldarrikapenak, etab. planteatzeko bide garrantzitsua baitzen. Gaur egun, irismen desberdina du, xede horiek lortzeko beste bide batzuk daude eta. Zalantzarik gabe, eskubide subjektiboak eta interes legitimoak babesteko tresnarik garrantzitsuena benetako babes judiziala lortzeko eskubidea da, EKren 24. artikulura bildutakoa, baina beste bide batzuk ere badaude, esaterako, artekariak eta autonomia-erkidegoetan eta Europar Batasunean erakunde horrek dituen baliokideek eskainitakoak. Azken buruan, gaur egun, eskariak egiteko eskubidea graziazko edo zuhurtziazko gaietara zuzenduta dago, eta ez babesteko bide eragingarriagoak dituzten eskubide subjektiboetan edo interes legitimoetan oinarritutako uzietara. Horregatik, egile batzuen esanetan, nola edo hala, eskariak egiteko eskubidea bigarren mailan dago orain, izaera ordeztailea baitu, baina garrantzi handia izan dezake hainbat erakundek egikaritzen badute, besteak beste, sindikatuek, enpresa-elkarteek edo ekonomia- eta gizarte-interesak defendatzen dituzten beste batzuek. Ikusi dugunez, EKren 29.1 artikuluak garapen-legera igortzen du eta, gaur egun, eskariak egiteko eskubidea arautzen duen legea azaroaren 12ko 4/2001 Lege Organikoa da. Lege hori EKren 29.1 artikuluan ezarritakoaz harago doa, eskubidearen titularrak espainiarrak izateaz gain pertsona fisiko edo juridiko guztiak direla ezarri baitu, naziotasuna kontuan har437

Konstituzio zuzenbidearen.indd 437

12/11/07 11:50:10

tu gabe. Legeak ezarritakoaren arabera, eskubide hori interes legitimoak defendatzeko eta herritarrek eginkizun publikoetan parte hartzeko bidea da, eta banaka zein modu kolektiboan egikaritu daiteke. EKren 29.2 artikuluak ezarritako mugari dagokionez, Legearen 1.2. artikuluan baieztatu egin da; izan ere, Indar edo Erakunde Armatuetako kideek, edo diziplina militarraren mende dauden kidegoetako kideek, eskubide hau egikaritu ahal izango dute banaka eta euren legeria berezian xedatutakoarekin bat etorriz bakarrik (Indar Armatuetako Langileen Araubideari buruzko maiatzaren 18ko 17/1999 Legearen 160. art., eta Guardia Zibilaren Kidegoko Langileen Araubideari buruzko 42/1999 Legearen 99. art.). Ohikoa den moduan, Legean jaso da eskubide hau egikaritzeak ezin duela ekarri eskatzailearentzat inolako kalterik, non ez den eskubide hori egikaritzeagatik eskatzaileak delitua edo falta egitea. Eskariaren jasotzaileak izan daitezke botere publikoak, konstituzio-organoak eta administrazio publikoak. Era berean, Legean ezarri da eskariek ordezko izaera dutela, parlamentuko, arlo judizialeko edo administrazioko prozedura formal eta zehatzei dagokienez. Horrexegatik, eskarien esparrua mugatzen da zuhurtziaren edo aukeran ematearen araberakoa denari, hots, modu berezian araututako prozeduraren objektu ez denari. Oro har, iradokizunak, kexak, etab. dira, Konstituzio Auzitegiak irailaren 20ko 161/1988 eta uztailaren 14ko 242/1993 epaietan ezarri zuen moduan. Eskariak idatziz egingo dira, eta, horretarako, edozein bide erabil daiteke, baita izaera elektronikoa dutenak ere; eskarien jasotzaile publikoek betebeharra dute jasotako eskarien gainean jaso izanaren agiria luzatzeko, eta eskari horien izapideak egin eta eskariak behar bezala erantzuteko. Legeak aplikazio-esparrutik kanpo utzi du Herri Defendatzaileari edo autonomia-erkidegoen antzeko erakundeei aurkeztutako kexen araubide berezia (kasuan kasuko legeen bidez arautuko dira). Eskubidea Kongresuan, Senatuan eta autonomia-erkidegoetako legebiltzarretan egikaritzeari dagokionez, kasu horietan eskubideak duen araubide berezira igorri da egikaritza hori. Kongresuari dagokionez, KOAn Batzorde Iraunkorra egotea ezarri da, ganberari zuzendutako eskarien ardura izango duena, baita horien izapideak egiteko prozedura zehatza ere (46. eta 49. art.); Senatuan beste horrenbeste gertatzen da (49. art. eta 192. art. eta h.), baita autonomia-erkidegoetako legebiltzarren erregelamenduetan ere. Ohiko izapidea da Eskarien Batzordeak bakarka edo modu kolektiboan egindako eskariak aztertzea, eta horiek eskuduna den Batzordera igorri ditzake, edo Parlamentuko taldeetara, horien inguruko ekimenak sustatu ditzaten —egoki ikusten badute—; ganberaren osoko bilkurara edo beste organo batzuetara igorri ditzake, azken horien eskumenekoak direla uste baldin badu. Edozelan ere, eskaria jaso izanaren berri eman behar da eta eskatzaileari hartutako akordioa jakinarazi behar zaio. 438

Konstituzio zuzenbidearen.indd 438

12/11/07 11:50:11

Amaitzeko, ez da ahaztu behar Europar Batasunaren barruan eta Batasuneko herritartasunari dagokionez, Europar Batasuneko Oinarrizko Eskubideen Agiriko 44. artikuluaren eta EETren 21. eta 194. artikuluen arabera, Europar Batasuneko herritar guztiek, eta Europar Batasuneko estatu kide batean gizarte-egoitza duten pertsona fisiko edo juridiko guztiek eskubidea dutela bakarka edo beste herritar edo pertsona batzuekin batera, zuzeneko eragina duen eta Europako Erkidegoaren esparrukoa den gai baten inguruko eskari bat Europako Parlamentuari aurkezteko (hau da, gai hauen inguruan: Europako herritartasuna, ingurumena, kontsumitzailearen babesa, pertsonen, ondasunen eta zerbitzuen joan-etorri askea, barruko merkatua, lana eta gizarte-politika, kualifikazio profesionalen aitorpena, etab.). Horretarako, Europako Parlamentuaren Erregelamenduak prozedura berezia ezarri du, 191. artikuluan eta hurrengoetan arautua. 7. Bibliografia Adierazpen- eta informazio-askatasunak ABEL VILELA, A.de. La concentración de los medios de comunicación social en los derechos español y comunitario. Madril: Marcial Pons, 2002. ÁLVAREZ GARCÍA, F.J. El derecho al honor y las libertades de información y expresión: algunos aspectos del conflicto entre ellos. Valentzia: Tirant lo Blanch, 1999. BARROSO ASENJO, P. / LÓPEZ TALAVERA, M.ª M. Libertad de expresión y limitaciones constitucionales. Madril: Fragua, 1997. BASTIDA FREIJEDO, F.J. La libertad de antena. El art. 20 de la CE y el derecho a crear televisión. Bartzelona: Ariel, 1990. CAPSETA CASTELLÀ, J. La cláusula de conciencia periodística. Madril: McGrawHill, 1998. CARRERAS SERRA, Ll. de. Derecho español de la información. Bartzelona: UOC, 2003. CARRILLO, M. Los límites a la libertad de prensa en la Constitución española de 1978. Bartzelona: PPU, 1987. CARRILLO, M. La cláusula de conciencia y el secreto profesional de los periodistas: (una aproximación al estatuto jurídico de los profesionales de la información). Madril: Civitas, 1992. CATALÁ I BAS, A.H. Libertad de expresión e información. La jurisprudencia del TEDH y su recepción por el Tribunal Constitucional. Valentzia: Revista General del Derecho, 2001. CEBRIÁN ECHARRI, J.L. El secreto profesional de los periodistas. Madril: Centro de Estudios Constitucionales, 1988. CREMADES, J. Los límites de la libertad de expresión en el ordenamiento jurídico español. Madril: La Ley-Actualidad, 1995. 439

Konstituzio zuzenbidearen.indd 439

20/11/07 16:49:47

ESCOBAR ROCA, G. El estatuto de los periodistas. Madril: Tecnos, 2002. ESCOBAR DE LA SERNA. L. eta ABAD ALCALÁ, L. La cláusula de conciencia. Madril: Universitas, 1997. ESCOBAR DE LA SERNA, L. Derecho de la información. Madril: Dykinson, 2004. FERNÁNDEZ-MIRANDA CAMPOAMOR, A. El secreto profesional de los informadores. Madril: Tecnos, 1990. FERNÁNEZ-MIRANDA CAMPOAMOR, C. et al. Derecho de la información. Madril: Univesidad Nacional de Educación a Distancia, 2002. FRÍGOLA VALLINA, J. eta ESCUDERO MORATALLA, J.F. Honor, secreto profesional y cláusula de conciencia en los medios de comunicación : límites y aspectos jurídicos civiles y penales. Valentzia: Revista General de Derecho, 1998. LAZCANO BROTÓNS, I. El secreto profesional en el periodismo: estudios sobre un derecho fundamental. Bilbo: Lete, 2006. HERREROS LÓPEZ, J.M. El servicio público de televisión. Valentzia: Fundación Coso, 2004. LLAMAZARES CALZADILLA, M.C. Las libertades de expresión e información como garantía del pluralismo democrático. Madril: Civitas, 1999. MEDINA GUERRERO, M. La protección constitucional de la intimidad frente a los medios de comunicación. Valentzia: Tirant lo Blanch, 2005. MOLINA NAVARRETE, C. Empresas de comunicación y cláusula de conciencia de los periodistas. Granada: Comares, 2000. ORTEGA GUTIÉRREZ, D. Derecho a la información versus derecho al honor. Madril: Centro de Estudios Políticos y Constitucionales, 1999. ORTEGA GUTIÉRREZ, D. Manual de Derecho de la información. Madril: Centro de Estudios Ramón Areces, 2003. OTERO GONZÁLEZ, M.ª. P. Justicia y secreto profesional. Madril: Editorial Centro de Estudios Ramón Areces, 2001. PÉREZ GÓMEZ, A. El control de las concentraciones de medios de comunicación: derecho español y comparado. Madril: Dykinson, 2002. PÉREZ ROYO, J. et al. La cláusula de conciencia y el secreto profesional de los periodistas. Madril: Centro de Estudios Constitucionales, 1994. POLO SABAU, J.R. Libertad de expresión y derecho de acceso a los medios de comunicación. Madril: Centro de Estudios Políticos y Constitucionales, 2002. RALLO LOMBARTE, A. Pluralismo informativo y Constitución. Valentzia: Tirant lo Blanch, 2000. RIGO VALLBONA, J. El secreto profesional y los periodistas. Bartzelona: Librería Bosch, 1988. ROSADO IGLESIAS, G. La televisión pública en España. Régimen público y control. Bartzelona: Cedecs, 1999. SALVADOR CODERCH, P. El mercado de las ideas. Madril: Centro de Estudios Constitucionales, 1991. SÁNCHEZ GONZÁLEZ, S. La libertad de expresión. Madril: Marcial Pons, 1992. SEGALÉS FIDALGO, J. La claúsula de conciencia del profesional de la información como sujeto de una relación laboral. Valentzia: Tirant lo Blanch, 2000. SOLOZÁBAL ECHEVARRÍA, J.J. «La libertad de expresión desde la teoría de los derechos fundamentales». Revista Española de Derecho Constitucional. 1991, 32. zk. 440

Konstituzio zuzenbidearen.indd 440

12/11/07 11:50:11

TORNOS MAS, J. (koord.) Democracia y medios de comunicación. Valentzia: Tirant lo Blanch, 2002. VEGA RUIZ, J.A. de. Libertad de expresión, información veraz, juicios paralelos, medios de comunicación. Madril: Universitas, 1998. VILLAVERDE MENÉNDEZ, I. Los derechos del público: el derecho a recibir información del artículo 20.1.d) de la Constitución Española de 1978. Madril: Tecnos, 1995. VILLAVERDE MENÉNDEZ, I. Libertades de expresión e información y medios de comunicación: (prontuario de jurisprudencia constitucional): 1981-1998. Iruñea: Aranzadi, 1998.

Bilerak egiteko eskubidea ALONSO DE ANTONIO, J.A. «El derecho de reunión en el Ordenamiento Jurídico Español». Revista de la Facultad de Derecho de la Universidad Complutense. 1990, 15. zk. EMBID IRUJO, A. «El derecho de reunión. Referencia especial a la protección judicial». Revista de Administración Pública. 1983, 10. zk. GARCÍA ESCUDERO, P. eta PENDÁS, B. «Régimen jurídico del derecho de reunión. Análisis jurídico de la Ley Orgánica 9/1983, de 15 de julio». Revista de Derecho Público. 1986, 22. zk. GAVARA DE CARA, J.C. El sistema de organización del ejercicio del derecho de reunión y manifestación. Madril: McGraw Hill, 1997. GONZÁLEZ PÉREZ, J. Derecho de reunión y manifestación. Madril: Civitas, 2002. LIMÓN LUQUE, M.A. Derecho de reunión y relaciones laborales: el derecho de asamblea en la empresa. Madril: Consejo Económico y Social, 1996. LÓPEZ GONZÁLEZ, J.L. El derecho de reunión y manifestación en el ordenamiento constitucional español. Madril: Ministerio de Justicia e Interior, 1995. PASCUA MATEO, F. Fuerzas Armadas y derechos políticos. Madril: Congreso de los Diputados, 2006. PÉREZ FRANCESCH, J.L. « El derecho de reunión». Revista Jurídica de Cataluña. 1988, 4. zk. TORRES MURO, I. El derecho de reunión y manifestación. Madril: Civitas, 1991.

Elkartzeko eskubidea ASOCIACIÓN DE PROFESORES DE DERECHO CIVIL. Asociaciones y Fundaciones. XI Jornadas de la Asociación de Profesores de Derecho Civil (Murcia, 27-29 de mayo de 2004). Murtzia: Universidad de Murcia, 2005. BARREIRO CARBALLAL, L. Nuevas dimensiones del derecho de asociación : tercer sector y voluntariado en el estado de bienestar. Santiago de Compostela: Servicio de Publicaciones de la Universidad de Santiago de Compostela, 2004. BILBAO UBILLOS, J.M.ª. Libertad de asociación y derechos de los socios. Valladolid: Universidad de Valladolid, 1997. 441

Konstituzio zuzenbidearen.indd 441

12/11/07 11:50:11

FERNÁNDEZ FARRERES, G. Asociaciones y Constitución. Madril: Civitas, 1987. GÓMEZ MONTORO, A. Asociación, constitución, ley: sobre el contenido constitucional del derecho de asociación. Madril: Centro de Estudios Políticos y Constitucionales, 2004. GONZÁLEZ PÉREZ, J. eta FERNÁNDEZ FARRERES, G. Derecho de asociación: comentarios a la Ley Orgánica 1/2002, de 22 de marzo. Madril: Civitas, 2002. LÓPEZ-NIETO MALLO, F. Manual de asociaciones. Madril: Tecnos, 1987. LÓPEZ RODRÍGUEZ, V. El derecho de asociación. Madril: Ministerio del Interior, 1983. LUCAS MURILLO DE LA CUEVA, E. El derecho de asociación. Madril: Tecnos, 1996. SALVADOR CODERCH, P. (koord.) Asociaciones, derechos fundamentales y autonomía privada. Madril: Civitas, 1997.

Politikan parte hartzeko eta kargu eta eginkizun publikoetara heltzeko eskubideak AGUIAR DE LUQUE, L. eta GONZÁLEZ AYALA, M.D. «Art. 23.1. El derecho a participar en los asuntos públicos». In ALZAGA VILLAAMIL, O. Comentarios a la Constitución española de 1978. Madril: Cortes Generales, 1996, II. lib. ARRUEGO RODRÍGUEZ, G. eta CHUECA RODRÍGUEZ, R. Representación política y derecho fundamental: la participación política representativa en la Constitución española de 1978. Madril: Centro de Estudios Políticos y Constitucionales, 2005. BASTIDA FREIJEDO, F.J. «Derecho de participación a través de representantes y función constitucional de los partidos políticos. (Comentario sobre la idea de representación política en la jurisprudencia del Tribunal Constitucional)». Revista Española de Derecho Constitucional. 1987, 21. zk. BELDA PÉREZ-PEDRERO, E. Cargos locales y derecho fundamental a la participación política. Bartzelona: Fundació Carles Pi i Sunyer d’Estudis Autonòmics i Locals, 2001. BIGLINO CAMPOS, P. «La jurisprudencia del Tribunal Constitucional sobre el derecho de participación política del artículo 23». Revista General de Derecho. 1987, 514-515. zenbakiak. CAAMAÑO DOMÍNGUEZ, F. El derecho de sufragio pasivo: prontuario de jurisprudencia constitucional 1981-1999. Iruñea: Aranzadi, 1999. CASTELLÀ ANDREU, J.M. Los derechos constitucionales de participación política en la Administración Pública: un estudio del artículo 105 de la Constitución. Bartzelona: Cedecs, 2001. FOSSAS ESPALADER, E. El derecho de acceso a los cargos públicos. Madril: Tecnos, 1993. GARCÍA ROCA, J. Cargos públicos representativos. Un estudio del artículo 23.2 CE. Iruñea: Aranzadi, 1999. GARRORENA MORALES, A. «Veinte años de democracia representativa en España». In TRUJILLO, G.; LÓPEZ GUERRA, L. eta GONZÁLEZ-TREVIJANO, P. La experiencia constitucional (1978-200). Madril: Centro de Estudios Constitucionales, 2000, 41-65. or. 442

Konstituzio zuzenbidearen.indd 442

12/11/07 11:50:11

LÓPEZ PINA, A. (zuz.) Democracia representativa y parlamentarismo. Madril: Senado, 1994. MARTÍN NÚÑEZ, E. El régimen constitucional del cargo público representativo. Bartzelona: CEDECS, 1996. MASSO GARROTE, M.F. Los derechos políticos de los extranjeros en el Estado nacional: los derechos de participación política y el derecho de acceso a funciones públicas. Madril: Colex, 1997. MURILLO DE LA CUEVA y LERDO DE TEJADA, M.ª C. Aproximación al estudio de la participación política como concepto y como proceso político-constitucional. Madril: Departamento de Derecho Constitucional de la Universidad Complutense, 1989. PÉREZ SOLA, N. «Algunas consideraciones en torno al derecho fundamental a la participación directa en los asuntos públicos». Revista de Derecho Político. 1996, 41. zk. PRESNO LINERA, M.A. «Las garantías del derecho de participación política a través del sufragio activo». Revista de Derecho Político. 2001, 52. zk. PULIDO QUECEDO, M. El acceso a los cargos y funciones públicas. Madril: Civitas, 1992. RAMÍREZ JIMÉNEZ, M. La participación política. Madril: Tecnos, 1985.

Benetako babes judiziala lortzeko eskubidea ALMAGRO NOSETE, J. Constitución y proceso. Bartzelona: Librería Bosch, 1984. BORRAJO INIESTA, I. / DÍEZ-PICAZO JIMÉNEZ, I. / FERNÁNDEZ FARRERES, G. El derecho a la tutela judicial y el recurso de amparo. Madril: Civitas, 1985. CANO MATA, A. El derecho a la tutela judicial efectiva en la doctrina del Tribunal Constitucional: el artículo 24 de la Constitución. Madril: EDERSA, 1984. CORDÓN MORENO, F. Las garantías constitucionales del proceso penal. Elkano: Aranzadi, 2002. CHAMORRO BERNAL, F. La tutela judicial efectiva: derechos y garantías procesales derivados del art. 24.1 de la Constitución. Bartzelona: Bosch, 1994. CHAMORRO BERNAL, F. El derecho de libre acceso a los Tribunales. Bartzelona: Iura, 2005. DÍEZ-PICAZO I. «Comentario al art. 24. Garantías procesales». In ALZAGA VILLAMIL, O. Comentarios a la Constitución Española de 1978. Madril: Cortes Generales-Edersa, 1996, III. liburukia. DÍEZ PICAZO, L. «Notas sobre el derecho a la tutela judicial efectiva». Poder Judicial. 1987, 5. zk. FERNÁNDEZ TORRES, J.R. Jurisdicción administrativa revisora y tutela judicial efectiva. Madril: Civitas, 1998. FIGUERUELO BURRIEZA, A. El derecho a la tutela judicial efectiva. Madril: Tecnos, 1990. GARCÍA PONS, E. Ejecución de sentencia: el derecho a la ejecución de sentencia como manifestación prestacional del contenido fundamental del derecho a la tutela judicial efectiva según la doctrina del Tribunal Constitucional. Bartzelona: PPU, 1995. 443

Konstituzio zuzenbidearen.indd 443

12/11/07 11:50:12

GIL-ROBLES eta GIL-DELGADO, A. Los nuevos límites de la tutela judicial efectiva. Madril: Centro de Estudios Políticos y Constitucionales, 1996. GIMENO SENDRA, V. Constitución y proceso. Madril: Tecnos, 1988. GONZÁLEZ PÉREZ, J. El derecho a la tutela jurisdiccional. Madril: Civitas, 2001. OLIVA SANTOS, A. de la. Sobre el derecho a la tutela jurisdiccional de la persona ante la administración de justicia: derechos básicos. Bartzelona: Bosch, 1980. PICÓ I JUNOY, J. Las garantías constitucionales del proceso. Bartzelona: José María Bosch, 1997. RUBIO LLORENTE, F. (zuz.) Derechos fundamentales y principios constitucionales. Bartzelona: Ariel, 1995, 261-383. or. RUIZ RUIZ, G. El derecho al juez ordinario en la Constitución española. Madril: Civitas / Ministerio de Justicia, 1991. SÁEZ LARA, C. La tutela judicial efectiva y el proceso laboral. Madril: Civitas, 2004. SILGUERO ESTAGNAN, J. La tutela jurisdiccional de los intereses colectivos a través de la legitimación de los grupos. Madril: Dykinson, 1995. TOMÁS Y VALIENTE, F. «El principio in dubio pro reo: libre apreciación de la prueba y presunción de inocencia». Revista Española de Derecho Constitucional. 1987, 20. zk. VACAS GARCÍA-ALÓS, L. El derecho a la tutela judicial efectiva en lo contenciosoadministrativo: quince años de jurisprudencia constitucional y contenciosoadministrativa. Madril: La Ley-Actualidad, 1996. VALLESPÍN PÉREZ, D. El modelo constitucional de juicio justo en el ámbito del proceso civil: conexión entre el derecho a la tutela judicial efectiva y el derecho a un proceso con todas las garantías. Bartzelona: Atelier, 2002. VELASCO CABALLERO, F. Administraciones Públicas y derecho a la tutela judicial efectiva: la administración como titular del derecho fundamental del art. 24.1 de la Constitución. Bartzelona: Bosch, 2003. ZZ.AA. «El artículo 24 en la Constitución: algunos problemas pendientes». Cuadernos de Derecho Público. 2000, 10. zk. (zenbaki monografikoa).

Eskariak egiteko eskubidea ÁLVAREZ CARREÑO, S.M. El derecho de petición: estudio en los sistemas español, italiano, alemán, comunitario y estadounidense. Granada: Comares, 1999. COLOM PASTOR, B. El derecho de petición. Palma de Mallorca / Madril: Universitat de les Illes Balears / Marcial Pons, 1997. GIRÓN REGUERA, E. «La revitalización del derecho fundamental de petición por la nueva regulación legal». Revista Vasca de Administración Pública. 2002, 62. zk. GONZÁLEZ NAVARRO, F. / ALENZA GARCÍA, J.F. Derecho de petición. Comentarios a la Ley Orgánica 4/2001, de 12 de noviembre. Madril: Civitas, 2002. HUERTAS CONTRERAS, M. «El derecho de petición en el ordenamiento constitucional español», in RUIZ-RICO LÓPEZ LENDÍNEZ, J.J. (koor.) Estudios de Derecho Público. Homenaje a Juan José Ruiz-Rico. Madril: Tecnos, 1997, I. lib. 444

Konstituzio zuzenbidearen.indd 444

5/12/07 11:44:34

IBÁÑEZ GARCÍA, I. Derecho de petición y derecho de queja. Madril: Dykinson, 1993. JIMÉNEZ DE CISNEROS. F.J. El derecho de petición y la iniciativa legislativa. Madril: Instituto Nacional de Prospectiva, 1980. REBOLLO DELGADO, L. «El derecho de petición». Revista de Derecho Político. 2002, 53. zk. ZZ.AA. Jornadas Parlamentarias sobre el Derecho de Petición: Palacio del Senado, 24 y 25 de octubre de 2002. Madril: Secretaría General del Senado, 2003.

445

Konstituzio zuzenbidearen.indd 445

12/11/07 11:50:12

Konstituzio zuzenbidearen.indd 446

12/11/07 11:50:12

15. ikasgaia

Eskubideak, askatasunak eta ekonomia eta gizarte printzipioak

1. Hezkuntzari lotutako eskubideak 1.1. Sarrera EKren 27. artikulura eskubide eta askatasunen multzo bat bildu da, ÂŤhezkuntzari lotutako eskubideakÂť kategoria orokorraren barruan sar dezakeguna. Artikulu hori Konstituzioaren idazketa-prozesuan gehien eztabaidatu zenetako bat izan zen; benetan luzea da, hamar atal ditu eta (horren edukiari katedra-askatasunerako eskubidea gehitu beharko litzaioke, 20.1.c artikulura bildua, baina 27. artikuluan ezarritako eskubideekin lotura estua duena). Hala ere, eskubide hori praktikan nola aplikatu behar den erabakitzeko askotariko ikuspegiak daude. Horrez gain, lehenengo tituluko 2. kapituluaren lehenengo atalean kokatuta dagoenez, babes berezia du eta konstituziogileak garrantzi handia eman ziola erakusten du. Ohiko moduan, artikuluaren testuak legegileak garatu beharreko gai asko irekita utzi ditu, eta, hain zuzen ere, geroko legegintza-garapenean jarri dira agerian indar politiko desberdinek hezkuntza-esparruari buruz dituzten ikuskera desberdin eta aurkakoak. Horrela, artikuluaren legegintzagarapenean akordioa lortu beharrean, gutxiengoena izanda ere, gobernu bakoitza bere erara garatzen ahalegindu da, eta horrek etengabeko legegintza-aldaketak eragin ditu parlamentu-gehiengo desberdinen arabera: UCD agintean zegoela, uztailaren 19ko 5/1980 Lege Organikoa onetsi zen, Eskola-zentroen Estatutua arautzekoa (LOECE). PSOE agintean zegoela, horren ordez uztailaren 3ko 8/1985 Lege Organikoa, Hezkuntzarako Eskubi447

Konstituzio zuzenbidearen.indd 447

5/12/07 11:44:34

dea Arautzekoa (HELO), onetsi zen. Hori osatzeko, urriaren 3ko 1/1990 Lege Organikoa, Hezkuntza Sistemaren Antolamendu Orokorrekoa (LOGSE), eta Irakaskuntza Zentroen parte-hartze, ebaluazio eta gobernurako azaroaren 20ko 9/1995 Lege Organikoa eman ziren. Horrekin batera, PPko Gobernuak bere legea onetsi zuen, abenduaren 23ko 10/2002 Lege Organikoa, hezkuntzaren kalitateari buruzkoa. Lege hori PSOEko Gobernuak onetsitako lege baten bidez indargabetu da: maiatzaren 3ko 2/2006 Lege Organikoa, Hezkuntzakoa (HLO). Amaitzeko, ez da ahaztu behar hezkuntza-esparrua autonomia-erkidegoek kasuan kasuko autonomia-estatutuetan bereganatu duten eskumena dela, baina kontuan izan behar da autonomia-erkidego horiek, arauketan, EKren 27. artikuluaz gain Estatuak hori garatzeko emandako oinarrizko legeria ere bete behar dutela. Izan ere, Estatuaren eskumenak dira Lege Organikoak ematea (eta, nola ez, EKren 27. artikulua garatzeko legeek lerrun hori izan behar dute, EKren 81. artikuluak hala eskatzen duelako) eta titulu akademiko eta profesionalak lortu, eman eta homologatzeko baldintzen arauketari eta 27. artikulua garatzeko oinarrizko arauei buruzko guztia (EKren 149.1.30 art.). Hezkuntza-esparruari buruzko arlo gehienen arauketa zaila izan ohi da eta polemika ugari eragin ohi du. Horrek, askotan, Konstituzio Auzitegia esku hartzera behartu du, eta planteatutako errekurtso eta gatazkei erantzutean, eragin handiko jurisprudentziadoktrina finkatu du (KAE hauek: otsailaren 13ko 5/1981; otsailaren 22ko 6/1982; urriaren 27ko 87/1983; martxoaren 29ko 47/1985; ekainaren 27ko 77/1985; uztailaren 10eko 86/1985; uztailaren 24ko 93/1985; uztailaren 6ko 122/1989; martxoaren 23ko 38/1992; urriaren 16ko 147/1992; ekainaren 13ko 131/1996; abenduaren 23ko 337/1994; uztailaren 17ko 134/1997; irailaren 20ko 18/2001, etab.). 1.2. Hezkuntzarako eskubidea EKren 27.2 artikuluan ezarritakoaren arabera, hezkuntzaren helburua giza nortasuna oso-osorik garatzea izango da, betiere bizikidetasunaren printzipio demokratikoak, eta oinarrizko eskubideak nahiz askatasunak errespetatuz. Bestalde, Giza Eskubideen Europako Auzitegiaren esanetan, irakaskuntza heziketa da eta hezkuntza, sinesmenak, ohiturak eta balioak irakastea (1982ko otsailaren 25eko GEEAE —Campbell eta Cosans kasua—). Konstituzio Auzitegiak prestazio-eskubide gisa definitu du, eta hori dela bide, botere publikoei zerbitzu hori ematea eskatu ahal zaie (uztailaren 10eko 86/1985 KAE). Zerbitzu horrek ez ditu mota guztietako irakaskuntzak biltzen, baizik eta «irakaskuntza arautu» izenekoak, hau da, Herri Administrazioek egindako plangintza eta programazio orokorraren objektu di448

Konstituzio zuzenbidearen.indd 448

5/12/07 11:44:35

renak (EKren 27.5 art.). Baina oinarrizko hezkuntza, eskubide bat izateaz gain (hau da, hamar urteko eskolatzea hartzen duena eta, normalean, sei eta hamasei urte bitartean garatzen dena —HLOren 4. art.—), betebeharra ere bada. Hori dela eta, doakoa ere bada, EKren 27.4 artikuluak ezartzen duen moduan. Bestalde, haur-hezkuntza borondatezkoa da, eta bigarren zikloan doakoa da (hiru urtetik sei urtera), HLOren 12. eta 15. artikuluek ezarritakoari jarraituz. Amaitzeko, hezkuntzako goi mailetan sartzeko (batxilergoa, etab.), ikasleek egiaztatutako trebetasunak eta bokazioa hartuko dira kontuan (LOGSEren 1. art.). Eskubidearen titulartasunari dagokionez, eta konstituziogileak EKren 27.1 artikuluan oso zabal hitz egiten duenez («Guztiek dute hezkuntzarako eskubidea»), espainiarrei eta atzerritarrei dagokiela ulertu behar da (LOGSEren 1. art. eta ALOren 9. art.). Eskubidea definitu ondoren, konstituziogileak horren eragingarritasuna bermatzeko tresnak esanbidez ezarri ditu. Lehenengo eta behin, botere publikoen erantzukizuna da irakaskuntza-zentroak sortzea (EKren 27.5 art.). Modu horretan, edonola ere, herritar guztiek irakaskuntza-zentro publiko batean eskolatze-plaza bat izango dute beti, baina gurasoek edo tutoreek irakaskuntza-zentroa hautatzeko eskubidea dute, publikoa zein botere publikoek sortutakoez bestelakoa (LOGSEren 4. art. / HLOren 108. art.). Unibertsitateko irakaskuntzan, ULOren 42. artikuluaren arabera, hezkuntza-legeriak eskatutako betekizun akademikoak betetzen dituzten espainiarrek eskubidea dute unibertsitatean sartzeko, baina unibertsitate-zentro publikoa hautatzerakoan, unibertsitateek horietan sartzeko ezarritako betekizunak hartu behar dira kontuan. Edonola ere, berdintasun-, meritu- eta gaitasun-printzipioak errespetatu behar dituzte. Horrez gain, zentroak sortzeaz gain, botere publikoek, hezkuntzarako eskubidea bermatzeko duten beste tresna bat irakaskuntza-zentroei emandako laguntza publikoei buruzkoa da (uztailaren 10eko 86/1985 KAE). EKren 27.9 artikuluan ez da ezarri zentro pribatuek modu automatikoan diru-laguntza publikoak jasotzeko eskubidea izango dutenik. Horren ordez, legegileari manu bat ezarri dio irakaskuntza pribatuari laguntzeko, baina ez du zehaztu nola egin behar duen hori. HELOk zein HLOk irakaskuntza-zentroen sailkapen hirukoitza egin dute: publikoak (titularra administrazio publiko bat da), pribatuak (titularra izaera pribatuko pertsona fisiko edo juridiko bat da) eta itunpeko zentro pribatuak (legean ezarritako itunen araubidera bildutako zentro pribatuak, administrazio publikoen diru-laguntzak jasotzen dituztenak). Bada, hezkuntzaren zerbitzu publikoa zuzenean ematen da zentro publikoen bidez, eta zeharka itunpeko zentro pribatuen bidez. Azken horiek, itunpeko zentro pribatuek, doako derrigorrezko irakaskuntza eskaintzen dute administrazioarekin egindako «itun» baten bidez. Horretan, elkarrekiko eskubide eta betebeharrak ezartzen dira araubide ekonomikoari, horren iraupenari, itunpeko eskola-unitateen kopuruari, 449

Konstituzio zuzenbidearen.indd 449

12/11/07 11:50:13

eta abarri dagokienez. Itunpeko zentro pribatuei eusteko funts publikoen zenbatekoa zehazterakoan —horren ordez doako hezkuntza eskaini behar dute—, HELOk «itun-modulu» izenekoak arautu ditu (irakasleen, administrazio eta zerbitzuetako langileen, mantentze-zerbitzuko langileen, eta abarren lan-kostuak biltzen ditu). Logikoa denez, funts publikoak jasotzen dituztenez, hezkuntza-legeriak itunpeko zentro pribatuetara hedatu ditu zentro publikoei aplikatzeko moduko antolatze-printzipioak eta printzipio funtzionalak, eta gurasoei, irakasleei eta, hala denean, ikasleei administrazioaren funts publikoekin sostengatuta dauden zentro guztien kontrolean eta kudeaketan esku hartzeko eskubidea aitortu die, legeak ezarritakoari jarraituz (EKren 27.7 art. / HLOren 118. art. eta h. / HELOren 54. art. eta h.). Hezkuntzarako eskubidea, eskubide subjektiboa da, prestazio-eskubidea den aldetik, eta zentro publikoei eta itunpeko zentro pribatuei soilik eskatu ahal zaie (hezkuntzaren zerbitzu publikoa bermatzen dutenei). Horrez gain, hezkuntzarako eskubideak bigarren alderdia du, hezkuntzasistemaren berme instituzionala baita, sistema horrek Konstituzioan horren inguruan ezarri diren betekizunak bete behar dituelako. Horrek botere publikoei ahalmena ematen die irakaskuntza-zentro guztietan eragingarritasuna bermatzeko, horiek publikoak, pribatuak zein itunpeko pribatuak izan, Konstituzioak berak aitortutako tresnak erabiliz, besteak beste, irakaskuntzari buruzko programazio orokorraren bidez, sektore interesdun guztien parte-hartze eragingarriarekin (EKren 27.5 art.) eta hezkuntza-sistema ikuskatu eta homologatzeko ahalmena, legeak betetzen direla bermatzeko (EKren 27.8 art.). Horretarako, berme hori zenbait osagaik mugatzen dute: a) hezkuntzajardueraren konstituzio-helburuak errespetatzea, EKren 27.2 artikulura jasotakoak (giza nortasuna oso-osorik garatzea, bizikidetasunaren printzipio demokratikoak eta oinarrizko eskubide nahiz askatasunak errespetatuz) eta HELOren 2. artikuluak eta HLOren artikulu berberak garatutakoak. Guztiei aplikatzen zaizkie, eta hezkuntza-arloko eskubide guztien egikaritza oinarritu eta mugatzen dute (katedra-askatasuna, irakaskuntza-zentroak sortzeko askatasuna, etab.); b) hezkuntzaren kalitatea (HLOren 1. eta 2. artikuluetan eta HELOren 2. artikuluan ezarritako printzipioak eta xedeak beteta); horrek, aldi berean, eskatzen du zentroek kalitate hori bermatzeko baliabide jakin batzuk izan behar dituztela (irakasleen prestakuntza akademikoa, irakasle/ikasle «ratioa», irakaskuntza-instalazioak, kirol-instalazioak, etab.); c) HELOren 6. artikulura bildutako ikasleen eskubideak aitortzea (heziketa osoa izatea; euren arduraldia, ahalegina eta errendimendua modu objektiboan balioestea; hezkuntza- eta lanbide-orientabidea izatea; euren kontzientzia-askatasuna errespetatzea; eraso ororen aurkako babesa izatea; zentroaren jardunbidean eta bizitzan parte hartzea; mota guztietako 450

Konstituzio zuzenbidearen.indd 450

12/11/07 11:50:13

gabezia eta desabantailak konpentsatzeko laguntzak jasotzea, gehienbat, horiek hezkuntza-sisteman sartzea eta bertan irautea eragozten edo zailtzen badute; gizarte-babesa izatea hezkuntza-esparruan, familia-ezbeharren edo istripuen kasuetan, etab.) 1.3. Irakaskuntza-askatasuna Irakaskuntza-askatasuna, EKren 27.1 artikuluak aldarrikatua, Konstituzio Auzitegiak honela definitu du: askatasun ideologiko eta erlijiosoaren eta pentsamendu, ideia eta iritziak askatasunez adierazi eta zabaltzeko eskubidearen proiekzioa da, eta hurrengo hauek biltzen ditu: irakaskuntza-zentroak sortzeko askatasuna, konstituzio-printzipioei zor zaien begirunearen barruan (EKren 27.6 art.), irakasleek irakaskuntza-eginkizuna askatasunez garatzeko duten eskubidea, hau da, «katedra-askatasun» izenekoa (EKren 20.1.c. art.) eta gurasoek duten eskubidea euren seme-alabak heziketa erlijioso eta morala har dezaten, beraien uste sendoekin bat etorriz (EKren 27.3 art.) (1976ko abenduaren 7ko GEEAE —Kjeldsen, Busk Madsen eta Pedersen kasua—; 1982ko otsailaren 25eko GEEAE —Campbell eta Cosans kasua—; KAE hauek: otsailaren 13ko 5/1981; martxoaren 29ko 47/1985; ekainaren 27ko 77/1985). Amaitzeko, irakaskuntza-askatasunaren esparruan, hizkuntza-araubidearen inguruan ere arazoak planteatu dira (KAE hauek: azaroaren 27ko 195/1989 eta abenduaren 23ko 337/1994; uztailaren 17ko 134/1997); puntu hori atal honen amaieran labur-labur jorratuko dut. a) Irakaskuntza-zentroak sortzeko askatasuna (EKren 27.6 art.): Konstituzioan, 1869ko eta 1876ko Konstituzioen aurrekariei jarraituz, pertsona fisiko eta juridikoei irakaskuntza-zentroak sortzeko askatasuna aitortu zaie, konstituzio-printzipioen errespetuaren barruan. Bestalde, HELOren 21. artikuluan aurreko hori ñabartu eta hurrengoa ezarri da: pertsona fisiko edo juridiko orok, izaera pribatua eta Espainiako naziotasuna izanik, askatasuna du irakaskuntza-zentro pribatuak sortu eta zuzentzeko, Konstituzioa eta lege honetan ezarritakoa errespetatuz gero; horrez gain, Legean ezarritakoaren arabera, ezin izango dira zentro pribatuen titular izan hezkuntzaadministrazioan zerbitzuak ematen dituzten pertsonak (administrazioaren neutraltasun-printzipioaren ondorio bat da), zigor-aurrekariak dituztenak, epai judizial irmoaren bidez eskubide hori egikaritzeaz esanbidez gabetuak izan direnak eta pertsona juridikoak, baldin eta lehen deskribatutako pertsonek zuzendaritza-karguak badituzte pertsona juridiko horietan, edo sozietate-kapitalaren 100eko 20a edo hori baino gehiago haien titulartasunpekoa bada. Zentro horiek ireki eta funtzionatzeko administrazio-baimena behar da, eta hori HELOren 14. artikuluak eskatu betekizunak betetzen ba451

Konstituzio zuzenbidearen.indd 451

28/12/07 09:54:42

dira emango da (hurrengo hauen ingurukoak izango dira: irakasleen titulazio akademikoa, ikasle-irakasleak bat etortzea kopuru-erlazioari dagokionez, irakaskuntza- eta kirol-instalazioak, eta eskola-postuak). Unibertsitate pribatuen sorrerari dagokionez, kontrol-prozedura desberdina da, ULOren 4. artikuluaren arabera, horiek estatuko edo autonomia-erkidego bateko lege baten bidez aitortu behar baitira, betiere, Gobernuak finkatutako betekizun batzuk betetzen badira, aurretik Unibertsitate Politikako Batzar Nagusiak txostena eginda. Ikusi dugunez, zentroak sortzeko askatasuna sorrerari eta horien zuzendaritzari buruzkoa ere bada. Zentro pribatuek ezar dezakete euren izaera propioa (hau da, euren ideiak; edonola ere, ikasleen eta horien familien eskubideak errespetatu behar dira, Konstituzioan eta legeetan aitortutakoak); autonomia izango dute, barne-araubidea ezarri, irakasleak aukeratu, ikasleak onartzeko prozedura finkatu, elkarbizitzarako arauak ezarri edo euren ekonomia-araubidea definitzeko (HELOren 25. art. / HLOren 115. artikulua). Itunpeko zentro pribatuen kasuan, irakaskuntza eskaini beharko da kontzientzia-askatasuna erabat errespetatuta, eta eginera konfesional orok borondatezko izaera izango du (HELOren 52. art.). Era berean, titularraren zuzendaritza-ahalmena EKren 27.7 artikuluan ezarritakoak mugatzen du, horrek irakasle, guraso eta, hala denean, ikasleei aitortzen baitie horien kontrolean eta kudeaketan esku hartzeko eskubidea. Eskola-erkidegoak zentroaren kontrolean eta kudeaketan duen partehartzeari dagokionez, Konstituzio Auzitegiak parte-hartze horrek zenbait era izan ditzakeela onartu du (informaziokoa, aholkularitzakoa, ekimenekoa eta erabakitzekoa), betiere, titularraren zuzendaritza-ahalmena deuseztatzen ez badu. Zentro publikoetan, hezkuntza-erkidegoak zentroen gobernuan parte hartzen du Eskola Kontseiluaren bidez (zentroko zuzendariak, ikasketa-buruak, eskola-zentroa zein herritan egon eta bertako udaleko ordezkariak, irakasleen ordezkaritza batek, administrazio eta zerbitzuetako langileen ordezkari batek, zentroko idazkariak eta gurasoen eta ikasleen ordezkari batek osatzen dute). Hona hemen horren eginkizunak: zentroen autonomiari dagozkion proiektuak eta arauak egiten parte hartu eta horiek ebaluatzea —hezkuntza-proiektua, baliabideak, kudeaketa, programazio orokorra, etab. barne hartuta—, zentroko zuzendaria hautatzen parte hartzea (merezimendu-lehiaketaren bidez edo administrazioko eta kasuan kasuko zentroko ordezkarien batzorde batek hautatuta, karrerako funtzionarioak diren irakasleen artean), ikasleak onartzeko prozedurari buruz erabakitzea, diziplina-gatazken ebazpena ezagutzea, zentroaren funtzionamendu orokorra aztertzea, proposamenak eta txostenak egitea, etab. (HLOren 126. art. eta h.). Itunpeko zentro pribatuetan eskola-kontseilua ere badago, zentro publikoetakoen antzeko osaera duena. Baina zentro pribatuko titularrak orga452

Konstituzio zuzenbidearen.indd 452

12/11/07 11:50:13

no horretan zenbait ordezkari izendatzeko eskubidea du, eginkizun hauek dituztenak: zentroko zuzendaria izendatzea, zentroko titularrarekin aurretiaz akordioa eginda, irakasleak hautatu eta kaleratu behar direnean parte hartzea, betiere, zentroko zuzendaritzaren eskumenak errespetatuz, ikasleak onartzeko prozesuan parte hartzea, diziplinako gatazkei buruzko ebazpenaren berri izatea, zentroko programazio orokorra onestea, zentroko titularrak hala proposatuta zentroaren barne-araudia onestea, etab. (HELOren 56. eta 57. art.); baina eskola-erkidegoko kide guztien parte-hartzea zentroko titularraren eskubideekin bateragarria izan behar da. Amaitzeko, itundu gabeko zentro pribatuek hezkuntza-erkidegoaren partaidetza bideratzeko organoak ezarri ahal izango dituzte barne-araudietan (HELOren 26. art.). Zentroak sortzeko askatasunaren edukiak zentroko «ideiak» ezartzeko eskubidea biltzen du («izaera propioa», HELOren eta HLOren terminologia erabiliz). HLOren 115. artikuluan ezarritakoaren arabera, zentro pribatuetako titularrek horien izaera propioa ezartzeko eskubidea izango dute eta, edonola ere, Konstituzioan eta legeetan irakasleei, gurasoei eta ikasleei bermatutako eskubideak errespetatu behar dira. Izaera propio hori hezkuntza-erkidegoko kideei jakinarazi beharko zaie. Horrez gain, ikasle batek zentro horretan izena ematen duenean, zentroaren izaera propioa errespetatu behar du, eta izaera propio horrek, aldi berean, Konstituzioan eta legeetan aitortutako ikasleen eta horien familien eskubideak errespetatu beharko ditu. Ideiak izateko eskubidea oso zabala izan arren, eskubide horrek mugak ditu; izan ere, EKren 27.6 artikuluan ezarri da oinarrizko eskubideak eta konstituzio-printzipioak errespetatu behar direla. Konstituzio Auzitegiak beste muga batzuk gehitu ditu: egiaren eta zientziaren eskakizunen zerbitzura egotea eta EKren 27.2 artikuluan eta EGKENIren 13.1 artikuluan jasotako hezkuntzaren gainerako helburuak (otsailaren 13ko 5/1981 KAE; martxoaren 27ko 47/1985 KAE; ekainaren 27ko 77/1985 KAE). Eta, amaitzeko, zehaztu egin behar da zentroak sortzeko askatasunak ez duela esan nahi modu automatikoan zentro horiek diruz laguntzeko konstituzio-eskubidea sortzen denik. Are gehiago, EKren 27.9 artikuluan ezarri da botere publikoek laguntza emango dietela legezko betekizunak dituzten irakaskuntza-zentroei. Hori dela eta, legegileak mota horretako laguntzak baldintzatu eta xede horretarako eskura dauden funts publikoak esleitzeko lehentasunak ezar ditzake. Edonola ere, botere publikoak ez du betebeharrik irakaskuntza-zentro guztiak diruz laguntzeko irakaskuntza-zentro izateagatik, baina laguntzak ezin ditu nahierakeriaz eman, legez arautu behar baititu (ekainaren 27ko 77/1985 KAE eta uztailaren 10eko 86/1985 KAE). b) Irakasleek irakaskuntza-jarduera askatasunez garatzeko duten eskubidea, hau da, «katedra-askatasuna» izenekoa (EKren 20.1.c. art.). Ber453

Konstituzio zuzenbidearen.indd 453

28/12/07 09:54:42

me hori Unibertsitatean sortu zen, irakasleen askatasuna bermatzeko estatuaren esku-hartzeen aurrean, eta 1931ko Konstituziora bildu zen. Gaur egungo Konstituzioak 20. artikuluko adierazpen-askatasunaren inguruko eskubideen barruan jaso du, baina EKren 27. artikuluko edukiekin lotuta dago zuzenean. Konstituzio Auzitegiaren arabera, ez da unibertsitateetan soilik aplikatzen, hezkuntza-sistema osoan baino, zentro pribatuetako irakasleak barne hartuta (otsailaren 13ko 5/1981 KAE). Alderdi negatiboari erreparatuz definitu daiteke, hau da, irakasle batek uko egin diezaioke bere lanbide-jarduerari orientabide ideologiko bat edo beste emateko botere publikoek adierazitako manu, iradokizun edo orientabideak emateari. Alderdi positiboari erreparatuz, irakasleak modu autonomoan zehaztu ditzake ikerketaren eta hezkuntzaren edukia eta metodoa, baina esangura horretan mugak egon daitezke, sailek ezarritako ikasketa-planak, baliabide pedagogikoak eta irizpideak, etab. nahitaez errespetatu behar direlako (otsailaren 27ko 26/1987 KAE; abenduaren 1eko 217/1992 KAE eta abenduaren 12ko 179/1996 KAE). Eskubide guztien moduan, honek ere mugak ditu: lehenengo eta behin, EKren 20.4 artikuluan esanbidez ezarri direnak. Ohoreari, intimitateari eta norbere irudiari zor zaion errespetuari dagokionez, a priori ez dirudi gatazka asko egongo direnik. Beste muga batzuk aipagarriagoak dira, besteak beste, gazteen eta haurren babesa, I. titulura bildutako gainerako eskubideen errespetua, eta, zehatz esanda, EKren 27. artikulura bildutako eskubideetatik eratorriak. Gatazka larriagoa gerta daiteke zentro pribatuetako irakasleen katedra-askatasunaren eta zentro horietako hezkuntza-ideien artean (ÂŤizaera propioaÂť, HLOren terminologia erabiliz); azken hori zentroetako titularrek ezarri dezakete, ikusi berri dugunez. Konstituzio Auzitegiak esan duen moduan, ideia horiek ez dute irakaslea behartzen ideia horien apologista izatera edo bere irakaskuntza propaganda edo doktrina bihurtzera, ezta irakaslearen lanak eskatzen duen zorroztasun zientifikoa ideia horien mende jartzera ere; zernahi gisaz, irakasleak ez du ahalmenik zentroko ideiei modu irekian aurre egiteko, bere jarduera ideia horien aurka ez dagoen moduan garatzeko baino. Modu horretan, zentroko ideiei erasorik ez egiteko eginbeharra ez betetzea irakaslea kaleratzeko arrazoi izan daiteke, betiere, kaleratzearen oinarriak argiak eta zehatzak direnean; froga kaleratzea egiten duen enpresaburuak eman beharko du, bestela kaleratzea deuseza izango baita eta irakaslea berriro onartu beharko baita ordezko kalte-ordainik jasotzeko aukerarik gabe. Zentro publikoei dagokienez, ez da ahaztu behar irakasleek irakaskuntza publikoaren beharrezko neutraltasuna errespetatu behar dutela, doktrinatze ideologiko guztiak saihestuta (otsailaren 13ko 5/1981 KAE). c) Gurasoek eskubidea dute, euren seme-alabek heziketa erlijioso eta morala har dezaten, beraien uste sendoekin bat etorriz (EKren 27.3 art.): 454

Konstituzio zuzenbidearen.indd 454

28/12/07 09:54:43

Giza Eskubideen Adierazpen Unibertsaleko 26. artikuluak eta GEEHren 1. zk.ko Protokolo Gehigarriaren 2. artikuluak —Parisen 1952ko martxoaren 20an egin eta Espainiak 1990ean berretsi zuena— ezarritakoaren arabera, gurasoek eskubidea dute euren seme-alabek heziketa erlijioso eta morala har dezaten, beraien uste sendoekin bat etorriz. Bestalde, EKren 27.3 artikuluan irizpide bera erabili da eta, beraz, gurasoek irakaskuntza-zentroa hauta dezakete, publikoa zein botere publikoek sortuta ez dagoen bat, eta, nola ez, euren uste sendoekin bat datorren trebakuntza erlijioso eta morala jasotzeko eskubidea dute (EGKENIren 13.3 art. eta HELOren 4.1.b eta c art.). Erlijioari dagokionez, erlijio katolikoaren —Espainian gehiengoduna da— irakaskuntza bermatuta dago Espainiak eta Egoitza Santuak 1979ko urtarrilaren 3an Irakaskuntzari eta Kultura Gaiei buruz egindako akordioak direla bide. Horien arabera, erlijio katolikoaren irakaskuntza irakaskuntza-zentro guztietan egongo da, «gainerako oinarrizko diziplinen pareko baldintzetan»; hala ere, irakaskuntza horrek ez du beharrezko izaera izango ikasleentzat, kontzientzia-askatasuna errespetatzeko. Ildo horretatik, gairik polemikoena izan da ea erlijio-ikasgaia beste ikasgai bat den edo ez, eta «curriculumaren» ondoreetarako baloratzen den edo ez. HLOren 2. xedapen gehigarrian ezarritakoaren arabera, erlijio katolikoa arlo edo gai moduan gehituko da kasuan kasuko hezkuntza mailetan, zentroek nahitaez eskaini behar dute eta ikasleek modu boluntarioan hartuko dute. Gainerako erlijioei dagokienez, Estatuak Erlijio Erakunde Ebangelikoen Federazioekin, Israeldar Erkidegoekin eta Batzorde Islamikoarekin sinatutako Lankidetza Akordioek (azaroaren 10eko 24, 25 eta 26/1992 Legeek arautuek), konfesio horiek zentro publiko edo itunduetan irakasteko eskubidea bermatzen dute, eta beste horrenbeste gertatuko da gainerako konfesio erlijiosoekin, etorkizunean horiekin ere akordioak lortzen badira. Erlijioa irakasteko irakasleei eta materialei dagokienez, kasuan kasuko agintari erlijiosoek hautatuko dituzte. d) Hizkuntza-araubidea: 1968ko uztailaren 23ko GEEAEn —Belgikako erregimen linguistikoaren kasua— ezarri zen seme-alabentzako hezkuntza mota hautatzeko eskubideak gurasoei ez diela ahalmenik ematen seme-alabek irakaskuntza eurek nahi duten hizkuntzan jasotzea eskatzeko zentro publikoetan. Epai hori oinarri hartuta, Konstituzio Auzitegiak (azaroaren 27ko 195/1989 KAE eta abenduaren 23ko 337/1994 KAE; uztailaren 17ko 134/1997 KAE) esan du EKren 27. artikulura ez dela bildu, Konstituzioan bermatutako eskubidearen atal edo osagai moduan, gurasoek eskubidea dutela euren seme-alabek irakaskuntza nahiago duten hizkuntzan jasotzea eskatzeko, eurek hautatutako irakaskuntza-zentro publikoan, eta hori ez dela EKren 14.2 artikulutik ondorioztatzen. Eta azpimarratu egin du ezin dela esan Giza Eskubideen Adierazpen Unibertsalean, New Yorkeko Itunetan edo Europako Hitzarmenaren Protokolo Gehiga455

Konstituzio zuzenbidearen.indd 455

28/12/07 09:54:43

rrian esanbidez bildu denik gurasoek eskubidea dutela euren seme-alabek irakaskuntza eurek nahi duten hizkuntzan jasotzea eskatzeko, eurek hautatutako irakaskuntza-zentro publikoan; hau da, hezkuntzarako eskubidera ez da aukera linguistikoarena nahitaez biltzen. Are gehiago, Konstituzio Auzitegiaren esanetan, hezkuntzarako eskubideak ez dakar berarekin botere publikoek hezkuntza-arloan duten jarduera irakaskuntza-hizkuntzan interesa dutenen aukera askeak baldintzatzea. Beraz, autonomia-erkidego elebidunetan, botere publikoek (Estatua eta autonomia-erkidegoa) ahalmena dute irakaskuntzan bi hizkuntza koofizialak erabiltzeko komunikaziohizkuntza moduan, hezkuntza arloko eskumen-banaketarekin bat etorriz. Horrenbestez, onartu egingo litzateke botere publikoek askatasun zabala dutela irakaskuntzaren araubide linguistikoa ezartzeko; izan ere, hizkuntza koofizialetako bat irakaskuntzatik baztertu ezin duten arren, ez dute betebeharrik horien artean berdintasun absolutua bermatzeko. 1.4. Unibertsitateen autonomia Amaitzeko, EKren 27.10 artikuluan unibertsitateen autonomia aitortu da, legeak ezartzen dituen baldintzetan. Konstituziogileak Unibertsitateen oinarrizko eskubide moduan aitortu du (gogoan izan behar da hiru unibertsitate mota daudela: publikoak, pribatuak eta Eliza Katolikoaren Unibertsitateak —Espainiaren eta Egoitza Santuaren arteko akordioak direla bide aitortuak—), eta gehieneko babesa eman nahi izan dio, lehenengo tituluan ezarri baitu, II. kapituluko lehenengo ataleko oinarrizko eskubide eta askatasunen artean. Konstituzio Auzitegiaren esanetan, horren oinarria askatasun akademikoa da, Konstituzioan kontzeptu orokor moduan formulatuta egon ez arren, bi alderdi zehatzei dagokienez agertzen baita: katedra-askatasuna askatasun indibidual moduan, eta unibertsitateen autonomia alderdi instituzional moduan (otsailaren 27ko 26/1987 KAE; otsailaren 23ko 58/1989 KAE). Eskubide horren edukira bilduko lirateke, besteak beste, unibertsitateek euren estatutuak eta barne-araubideko arauak egiteko duten autonomia; gobernuorganoen hautaketa, izendapena eta ordezkapena; aurrekontuak eta ondasunen administrazioa egin, onetsi eta kudeatzea; langileak hautatu, trebatu eta sustatzea; ikasketa- eta ikerketa-planak egitea; ikasleak onartu eta ebaluatzea; tituluak ematea, etab. (KAE hauek: ekainaren 6ko 106/1990; ekainaren 6ko 130/1991; martxoaren 21eko 75/1997). Lege-eraketako eskubidea denez, legegileak ezarritako arauketari arreta berezia eskaini behar zaio. Estatuko legegileari dagokionez, Gobernu sozialistak abuztuaren 25eko 11/1983 Lege Organikoa, Unibertsitatea Eraldatzekoa (UEL) onetsi zuen, eta Alderdi Popularraren agintaldian, horren ordez, gaur egun indarrean dagoen abenduaren 21eko 6/2001 Legea, Unibertsitateena 456

Konstituzio zuzenbidearen.indd 456

12/11/07 11:50:14

(ULO), onetsi zen. Lege hori apirilaren 12ko 4/2007 Lege Organikoak aldatu du, hain zuzen ere, Alderdi Sozialistaren Gobernuak onetsia. Edonola ere, Konstituzio Auzitegiak abalatu egin du estatuko legegileak unibertsitate guztietarako antolatze-homogeneotasuna eta homogeneotasun funtzionala duten osagaien sistema bat ezartzea (besteak beste, gai hauek arautuz: unibertsitateen autonomiaren edukia, unibertsitateak sortzeko baldintzak eta horien araubide juridikoa, unibertsitateko organoak, unibertsitateko irakaskuntzen programazio orokorra Unibertsitateko Koordinazio Kontseiluaren bitartez —horretan administrazioetako eta unibertsitateko ordezkariek parte hartzen dute—, unibertsitateen kalitatea ebaluatzeko sistemak, ikerketa-jarduera, ikasleen eskubideak, irakasleak hautatzeko prozesuak, etab.). Bestalde, autonomia-erkidegoek ere unibertsitate arloan eskumenak dituzte, eta horiek euren legerian garatzen dituzte, besteak beste, esparru hauetan: autonomiaerkidegoaren barruan unibertsitate-sistema antolatzea, irakasleak kontratatu eta ordaintzeko araubidea, ikasleen eskubideak, urte anitzeko finantzaketaprogramak onestea, lurralde-esparruan kokatutako unibertsitateen kalitatea ebaluatzea, etab. (maiatzaren 23ko 156/1994 KAE; apirilaren 21eko 75/1997 KAE). 2. Lan-esparruari lotutako eskubideak 2.1. Lanerako eskubidea eta lanbidea edo ogibidea askatasunez aukeratzeko eskubidea EKren 35. artikuluaren arabera, espainiar guztiek lan egiteko eginbeharra eta lanerako eskubidea dute; lanbidea edo ogibidea askatasunez aukeratzeko eta lanaren bidez aurrera egiteko eskubideak dituzte; eta beren beharrizanak eta euren familiarenak asetzeko adina ordainsari jasotzeko eskubidea ere, inoiz sexu-arrazoiengatik bereizkeriarik gertatu gabe. Artikuluan ezarritakoari jarraituz, Legeak langileen estatutua arautuko du. Artikulu horretara bi eskubide desberdin bildu dira, lanerako eskubidea eta lanbidea edo ogibidea askatasunez aukeratzeko eskubidea. Lanbidea edo ogibidea askatasunez aukeratzeko eskubidea (gremioak sortzeko joeraren erreakzio moduan sortu zen) hemeretzigarren mendeko konstituzioetara bildu zen; lanerako eskubidearen konstituzio-aitorpena Alemaniako 1919ko Konstituzioak egin zuen lehenengo, eta gero Bigarren Mundu Gerraren ostean sortutako konstituzioetara orokortu zen. Nazioartean, bi eskubideak hurrengo hauetan agertzen dira: EGKENIren 6. art., EGAren 1. art. eta EBOEAen 15. art. Espainiako antolamendu juridikoan, eskubide hori ez da I. tituluko II. kapituluko lehenengo atalean jaso (horrela babes berezia izango luke), ezta III. kapituluan ere (horrela, praktikan, arau pro457

Konstituzio zuzenbidearen.indd 457

12/11/07 11:50:14

gramatiko hutsa izango litzateke), II. kapituluko bigarren atalean baino. Horrek bermeei dagokienez babes berezia ematen dio, baina ez pribilegiatua. Lanerako eskubidearen izaera juridikoari dagokionez, aurkako jarrerak egon dira: batetik, batzuen esanetan, EKren 35. artikuluan ezarritakoa arau programatiko hutsa da, hau da, orientabide hutsa botere publikoentzat; bestetik, beste batzuen iritziz, estatuak herritar bakoitzari lanpostu bat bermatzeko duen betebeharra da, eta horrek herritarrarengan estatutik lanpostu bat eskuratzeko eskubide publiko subjektibo moduko zerbait eragingo luke. Nola ez, gaur egungo inguruabar sozioekonomikoak aintzat hartuta, estatuak ezin du herritar bakoitzarentzat lanpostu bat bermatu, eta enpresaburuak ere ezin ditu behartu laneskua kontratatzera (izan ere, azken horrek EKren 38. artikuluan bermatutako enpresa-askatasuna urratuko luke). Ildo horretatik, Konstituzio Auzitegiak EKren 35.1 eta 40. artikuluak elkarrekin interpretatu eta eskubide horretan bi alderdi bereizi ditu: eskubidearen dimentsio indibiduala, enplegu-emaile publiko edo pribatuaren aurrean sortzen dena (horren barruan, herritar guztiek lanpostu bat izateko duten eskubidea dago, sistemak ematen dituen aukeren barruan, betiere, nahitaezko trebakuntza-betekizunak, kontratatzerakoan bereizkeriarik ez egitea eta bidezko arrazoirik gabe ez kaleratzeko eskubidea betetzen badira, baita lan egiteko askatasuna ere. Azken hori muga ere izango litzateke, besteak beste, ugazaben itxieraren edo greba-eskubidearen aurrean —izan ere, lan egin nahi duenari justifikaziorik gabe lan egiten ez uzteak eskubidearen funtsezko edukia urratuko luke—. Horrez gain, eskubideak dimentsio kolektiboa ere badu —botere publikoei enplegu beteko politika egiteko manua ezartzen zaie— (uztailaren 2ko 22/1981 KAE; urriaren 19ko 172/1989 KAE). Konstituzioan ezarritako moduan, eskubide horri dagokion guztia lege-lerruneko arau batek garatu du, hain zuzen ere, martxoaren 24ko 1/1995 Legegintzako Errege Dekretuak, Langileen Estatutuaren testu bategina onesten duenak. 35. artikuluan, lanerako eskubideaz gain, lan egiteko eginbeharra ezarri da. Espainia defendatzeko eginbeharra (EKren 30.1 art.) eta guztiek, nork bere ekonomia-ahalbidearen arabera, gastu publikoei eusten laguntzeko duten eginbeharra (EKren 31.1 art.) estatuaren aurrean dauden eginbeharrak dira, baina 35. artikuluko eginbeharra betebehar orokorra da. Horregatik, estatuak ezin du inor lan egitera behartu berak nahi ez badu (lan bortxatuak espetxeratuen kasuan ere debekatuta daude —EKren 25.2 art.—), eta estatuak legearen arabera izaera publikoko prestazioak ezartzea (EKren 31.3 art.) ezin da modu hedatzailean interpretatu, EKren 35. artikuluko lan egiteko eginbeharra betearazteko bide hertsatzaile moduan. Amaitzeko, eta lanbidea edo ogibidea aukeratzeko askatasunari dagokionez, esan behar da ez dela edozein jarduera garatzeko eskubidea, lanbi458

Konstituzio zuzenbidearen.indd 458

12/11/07 11:50:14

dea edo ogibidea askatasunez hautatzeko eskubidea baino —betiere, araudiak lanbide jakin batzuk egiteko ezarritako betekizunak errespetatuz; gogoan izan dezagun, adibidez, abokatutzan, medikuntzan, etab. aritu nahi duen pertsonari eskatzen zaizkion betekizunak— (uztailaren 24ko 83/1984 KAE; uztailaren 6ko 12/1989 KAE; martxoaren 25eko 111/1993 KAE; ekainaren 5eko 109/2003 KAE). 2.2. Sindikatu-askatasuna Konstituzioak bereziki babestutako lan-esparruko eskubide bat askatasunez sindikatu-kide egiteko eskubidea da, EKren 28.1 artikulura bildua. Diktadura frankistan sindikatu bakarra zegoen, erregimenak zorrotz kontrolatzen zuen, eta horretan afiliatzea nahitaezkoa zen. Giza Eskubideen Adierazpen Unibertsalaren 23.4 artikuluan, EGKENIren 8. artikuluan eta LANEren hitzarmenetan, hain zuzen ere, sindikatu-askatasunari buruzko 87. zenbakian (1948ko uztailaren 9koa) eta sindikatu-kide egiteko eta negoziazio kolektiborako eskubideei buruzko 98. zenbakian (1949ko uztailaren 1ekoa), ezarritakoari jarraituz —Espainiak 1977an berretsi zituen—, konstituziogileak eskubide horren garrantzia azpimarratu nahi izan zuen eta, horretarako, II. kapituluko lehenengo atalean jaso zuen, bereziki babestutako eskubideekin batera. Sindikatu-askatasuna abuztuaren 2ko 11/1985 Lege Organikoaren bidez garatu da. Eskubidearen titulartasunari erreparatuz, EKn formula oso zabala erabili da: «Guztiek dute askatasunez sindikatu-kide egiteko eskubidea». Horrek esan nahi du langile guztiei aitortu behar zaiela, espainiarrak zein atzerrikoak izan (hala ere, azken horien kasuan, ALOren 11.1 artikuluan ezarri da eskubide hori izango dutela Espainian egoteko edo bizitzeko baimena lortzen duten atzerritarrek). Ondore horietarako, langile gisa hartuko dira lan-loturaren mende daudenak zein administrazio publikoen zerbitzura administrazio- edo estatutu-izaerako loturaren mende daudenak (azken kasu horretan, azken horiek sindikatu-kide egiteko duten eskubidearen berezitasunak hartu behar dira kontuan, EKren 28.1 eta 103.3 artikuluetan ezarrita daudenak). Aitzitik, Konstituzioak eskubide horren egikaritza debekatu egin die epaile, magistratu eta fiskalei, jardunean ari diren bitartean (EKren 127.1 art. / SALOren 1.4 art.); eta legeak eskubide horren egikaritza mugatu edo salbuetsi ahal izango die Indar nahiz Erakunde Armatuei edo diziplina militarraren mendeko gainerako kidegoei (EKren 28.1 art.); izatez, eskubide horren egikaritzatik salbuetsita geratu dira SALOren 1.3 art. dela bide. Diziplina militarraren mende ez dauden Estatuko Segurtasun Indar eta Kidegoetako kideei dagokienez, horiei kideek modu esklusiboan eratutako sindikatuetan afiliatzeko eskubidea aitortzen zaie 459

Konstituzio zuzenbidearen.indd 459

12/11/07 11:50:14

(SALOren 1.5 art. / APFLOren 18. art. eta h.). Bestalde, beste polizia-kidego batzuetan, edozein sindikatutan afiliatzeko eskubidea guztiz askea da (adibidez, Ertzaintzaren kasuan, Euskal Herriko Poliziari buruzko Eusko Legebiltzarreko uztailaren 17ko 4/1992 Legearen 98. art. eta hurrengoetan ezarritakoa dela bide). Amaitzeko, SALOn bere konturako langileek, langabetuek eta erretirodunek sindikatu-kide egiteko duten eskubidea mugatu egin da; izan ere, egon dauden sindikatuetan afiliatzeko eskubidea aitortu zaie, baina ez haien interes bereziak babestea xedetzat daukaten sindikatu bereziak sortzeko aukera. Horrenbestez, ezin dira langabetuen edo erretirodunen sindikatuak eratu, baina Elkarteen Legearen babesean elkarte zehatzak eratzeko baimena ematen zaie (SALOren 3.1 art.). Sindikatu-askatasunaren edukiari erreparatuz gero, bi esparru bereiz daitezke: a) esparru indibidualean, EKren 28. artikuluan eta SALOren 2.1. artikuluan ezarri da sindikatu-askatasunak bere barruan hartzen dituela sindikatuak sortzeko eta azkentzeko eskubideak, langileak eskubidea duela berak aukeratutako sindikatuan afiliatzeko eta bertatik aldentzeko, sindikatu batean afiliatzera behartzeko debekua dagoela (debeku horrek afiliatzeko zeharkako presio guztiak ere ukitzen ditu), afiliatuek sindikatuaren barruan ordezkariak hautatzeko eskubidea dutela eta sindikatu-jarduerarako eskubidea dagoela. Sindikatua sortzeko prozedura oso erraza da: sustatzaileek sindikatuaren estatutuak ondore horretarako ezarritako Lan Ministerioko bulego publikoan utzi behar dituzte. Estatutuetan jaso behar dira sindikatuaren izena; ordezkaritza-, gobernu- eta administrazio-organoak eta horiek hautatzeko prozedurak; afiliatu izaera lortu eta galtzeko betekizunak; estatutuak aldatzeko araubidea; sindikatuaren araubide ekonomikoa, etab. Legean ezarritako betekizun formalak betetzen dituztela egiaztatu ondoren (bulego horrek ezin baitu sindikatuaren legezkotasun-kontrolik egin), bulego publikoak estatutuen gordailua egin dela jakinaraziko du aldizkari ofizialen bidez, eta sindikatuak nortasun juridikoa eta jarduteko gaitasun osoa lortuko ditu estatutuen gordailua egin eta egutegiko hogei egun igaro ondoren. Bestalde, estatutuak aurkaratzearen inguruko guztiaren izapideak LPLren II. liburuko II. tituluaren X. kapituluan ezarritakoa dela bide egingo dira; b) esparru kolektiboan, EKren 28.1 artikuluan eta SALOren 2.2 artikuluan ezarri da sindikatu-askatasuna dela sindikatuek euren estatutu eta erregelamenduak idazteko, federazioak, konfederazioak eta nazioarteko elkarteak sortzeko, horietan afiliatzeko edo horietatik irteteko duten eskubidea; sindikatuak ezin dira eten ez desegin epailearen ebazpen irmoaren bidez ez bada, eta sindikatu-jarduera enpresan edo horretatik kanpo egikaritu daiteke, besteak beste, hurrengo hauek eginda: negoziazio kolektiboa, greba-eskubidea, gatazka indibidual eta kolektiboak planteatzea, Enpresa Batzordeak eta langileen eskuordeak eta administrazio publikoetako organoen eskuordeak hautatzeko hautagaitzak aurkeztea (KAE hauek: aza460

Konstituzio zuzenbidearen.indd 460

12/11/07 11:50:14

roaren 23ko 38/1981; otsailaren 14ko 20/1985; uztailaren 29ko 98/1985; martxoaren 31ko 39/1986; urtarrilaren 21eko 5/1988; martxoaren 16ko 57/1989; uztailaren 1eko 105/1992; urriaren 29ko 137/1992). Sindikatu-jarduerari dagokionez, SALOk V. titulua eskaini dio. 8. artikuluan bildu dira sindikatu batean afiliatutako langileen eskubideak (sindikatu-atalak eratzea, bilerak egitea, kuotak biltzea eta sindikatu-informazioa banatzea) eta ordezkaritza handieneko sindikatu-atalen eta enpresa-batzordeetan zein administrazio publikoetako organoetan ordezkaritza duten edo langileen eskuordeak dituzten atalen eskubideak (lantokian iragarki-ohol bat izatea, lokal egokia erabiltzea eta negoziazio kolektiborako eskubidea). 9. artikuluan, ordezkaritza handieneko sindikatu-erakundeetan hautespen-karguak dituztenen eskubideak ezarri dira (sindikatu-eginkizunak gauzatzeko baimenaldiak, derrigorrezko eszedentzia lanpostua erreserbatzeko eskubidearekin eta antzinatasuna zenbatzeko eskubidearekin, lantokietan sartu ahal izatea sindikatuko jardueretan parte hartzeko, etab.). Langileak afiliazioa edo sindikatu-jarduera dela-eta kaleratzea erabat deuseza izango da (azaroren 23ko 38/1981 KAE). LEren 61. art. eta hurrengoetan langileen eskuordeak (berrogeita hamar langile baino gutxiago dituzten enpresetan) eta enpresa-batzordeak (enpresa handiagoetan) hautatzeko prozedura ezarri da. Hauteskunde horien deialdia lan-agintaritzak ez du ofizioz egiten, zentroko langile gehienak edo enpresan nolabaiteko ordezkaritza duten sindikatuak (batzordeko kideen %10) edo ordezkaritzarik handiena duten elkarteak ados jarrita sustatu behar da. Hautaketa-sistema desberdina da: boto anizkuna eta gehiengoen sistema langileen eskuordeak hautatzeko, eta zerrenda itxi eta blokeatuak enpresabatzordearen kasuan. Botoen %5 lortzen ez duten zerrendak kanpoan geratuko dira. (KAE hauek: abenduaren 20ko 78/1982; martxoaren 13ko 40/1985; urriaren 3ko 263/1994; otsailaren 26ko 32/1990; maiatzaren 9ko 134/1994; urriaren 29ko 168/1996; azaroaren 11ko 213/2002; urriaren 27ko 185/2003; abenduaren 9ko 229/2002; urtarrilaren 30eko 18/2003; martxoaren 14ko 60/2005, etab.). Bestalde, administrazio publikoen esparruan, Administrazio Publikoko Langileen Oinarrizko Estatutuari buruzko apirilaren 12ko 7/2007 Legean zehaztu da funtzionario publikoen ordezkaritza-organoetarako hauteskundeen inguruko guztia (langile eskuordeak —berrogeita hamar funtzionario baino gutxiago dituzten administrazioetan— eta langileen batzordeak gainerako kasuetan). Sindikatu-askatasunari buruz hitz egiterakoan jorratu behar den beste alderdi bat da enpresa-elkarteei esleitutako eskumenak sindikatu-askatasunaren atal diren edo ez, edo EKren 22. artikulura bildutako elkartzeko eskubidearen modalitatea diren. Konstituzio Auzitegiak, arazoa konpontzeko, enpresa-elkarteen eginkizunak lan-loturen esparrutik harago doazela 461

Konstituzio zuzenbidearen.indd 461

12/11/07 11:50:14

eta EKren 7. artikuluaren arabera sindikatuez bestelako errealitateak direla adierazi du. Izatez, ez dira SALOren bidez arautzen, hauen bidez baino: apirilaren 1eko 19/1977 Legea eta apirilaren 22ko 873/1997 Errege Dekretua. Edozelan ere, jarduera horiek ere bereziki babestuta daude, Konstituzioaren 22. artikuluan jaso direnez gero (apirilaren 8ko 52/1992 KAE; maiatzaren 14ko 75/1992 KAE). Nolanahi den ere, Espainiako antolamendu juridikoa, zuzenbide konparatuari jarraituz, harago joan da, eta lehentasuna eman die ordezkaritzarik handieneko sindikatuei eta ordezkaritzarik handiena duten enpresa-elkarteei; izan ere, horiei kideen interesen defentsa baino harago doazen eginkizunak eman dizkie, hau da, lan- edo enpresa-kolektibo osoaren interesen babesa eta ordezkaritza gauzatu behar dituzte. LANEren testuek eta 87. zenbakiko hitzarmenak ordezkaritzarik handiena duten erakundeei buruz hitz egiten dute. Hemen, ordezkaritzarik handiena duen sindikatua eta ordezkaritzarik handiena duten enpresa-elkarteak bereizi behar dira. Ordezkaritzarik handiena duen sindikatuari dagokionez, sindikatu batzuei aitortutako ordezkaritza handi horrek kokapen berezia ematen die bai erakundeetan parte-hartzeari begira, bai sindikatu-jarduerari begira. SALOren 6. eta 7. artikuluetan ordezkaritzarik handiena duten sindikatuak definitzeko irizpidea ezarri da: sindikatu-hauteskundeetan lortutako ordezkarien kopurua. Nazioan ordezkaritzarik handiena duen sindikatua izateko, langile eskuordeen, enpresa-batzordeko kideen edo administrazio publikoetako organoetako kideen %10 lortu behar da gutxienez. Izaera hori izango dute, era berean, ordezkaritzarik handiena duen sindikatu moduan hartutakoan afiliatuta, federatuta edo konfederatuta dauden sindikatuek edo sindikatu-erakundeek. Legean autonomia-erkidegoan ordezkaritzarik handiena duen sindikatuaren kategoria ere ezarri da, eta langile eskuordeen, enpresa-batzordeko langile-ordezkarien eta administrazio publikoen organoetako langile-ordezkarien %15 gutxienez lortzea eskatzen zaio, betiere, gutxienez 1.500 ordezkari baditu eta estatuko sindikatuekin federatuta edo konfederatuta ez badago. Estatuan ikusi dugun moduan, izaera bera dute autonomia-erkidegoan ordezkaritzarik handieneko sindikatuaren izaera duenarekin federatuta edo konfederatuta dauden sindikatuek. Ordezkaritzarik handieneko sindikatua izateak (estatuan edo autonomiaerkidego batean) hurrengo hauek eskatzen ditu: administrazio publikoetan ordezkaritza instituzionala izatea, negoziazio kolektiboa garatzea (horren monopolioa ez duten arren, ordezkaritza handieneko sindikatuak lanbidearteko akordioetan parte har dezaketen bakarrak dira, eta akordio horiek finkatzen dute negoziazio kolektiboaren egitura estatuan edo autonomiaerkidegoan), administrazio publikoetako lan-baldintzak zehazteko solaskidea izatea, lan-gatazkak konpontzeko sistema ez-jurisdikzionaletan parte hartzea, sindikatu-hauteskundeak sustatzea, ondare-higiezin publikoak 462

Konstituzio zuzenbidearen.indd 462

12/11/07 11:50:14

erabiltzeko aldi baterako lagapenak lortzea, etab. Hau da, egiatan, lanbidekolektibo osoa ordezkatzen dutela ulertzen da, eta ez afiliatuak bakarrik. Horrek garrantzi handia du lan-arautegia eta erakunde hauen eta Gobernuaren artean ÂŤgizarte-itunÂť izenekoa egiten parte hartzerakoan. Bestalde, estatuan ordezkaritza handiena duten enpresa-elkarteak gutxienez enpresen %10 afiliatuta dituztenak dira, betiere, langileak kopuru osoaren %10 badira. Autonomia-erkidegoaren esparruan, %15 eskatzen da, erkidego horretako enpresen zein langileen kopuruari dagokionez (LEren seigarren xedapen gehigarria). Eta baldintza horretatik eratorri onurabideei dagokienez, sindikatuen kasuan bezala oso ondo definituta ez dauden arren, nola edo hala, azken horien parekoak direla ulertu behar da. 2.3. Negoziazio kolektiborako eskubidea EKren 37.1 artikuluan, Konstituzioaren I. tituluko lehenengo kapituluaren bigarren atalean kokatuta dagoen horretan, enpresaburu eta langileen ordezkarien artean lan-negoziazio kolektiborako eskubidea bermatu da, baita hitzarmenen indar loteslea ere. Horiek garatzeko legera igortzen du, eta eginkizun hori Langileen Estatutuak egin du. Eskubidearen titulartasunari dagokionez, Konstituzioan enpresaburu eta langileen ordezkariei buruz baino ez da hitz egiten, eta legitimazio oso zabala hautatu da. Bestalde, LEn ezarri da enpresa-hitzarmenen negoziazioa egin dezaketela bai Enpresa Batzordeak edo langileen eskuordeek, bai Batzordeko kideen gehiengoa duten sindikatu-atalek. Enpresaz gaindiko hitzarmenak badira, ordezkaritzari dagokionez betekizun batzuk betetzen dituzten sindikatu eta enpresa-elkarteek egin ditzakete, eta ÂŤLanbide arteko akordioakÂť badira, (negoziazio kolektiboaren egitura finkatzen dutenak nazioan edo autonomia-erkidego baten barruan), negoziazioa egin dezakete soil-soilik sindikatuek eta ordezkaritza handieneko enpresa-elkarteek (LEren 87. art.). Hitzarmenaren esparruari dagokionez, alderdiek askatasunez erabaki dezakete (enpresakoa, sektorekoa, eskualdekoa, probintziakoa, autonomikoa edo estatukoa), eta edukiari erreparatuz gero, arau daitezke ekonomia-, lan- eta sindikatu-izaerako gaiak eta, oro har, enplegu-baldintzetan eta langileen zein euron ordezkaritza-erakundeen eta enpresaburuen zein enpresaburuen elkarteen arteko harremanen esparruan eragina duten gaiak (LEren 85. art.). Zehatz aztertu behar den atala hitzarmenen izaera juridikoari buruzkoa da. EKren 37.1 artikuluan hitzarmenen indar loteslea bermatu da eta, horrenbestez, eragingarritasun juridikoa dute. Modu horretan, ez dira betebeharren iturri horien negoziatzaileentzat soilik; lan-kontratu indibidualetan ere aplikatzen dira, horiek esanbidez sartzeko beharrik gabe; edonola ere, lan-kontratu indibidualetan ezin dira jaso hitzarmenek ezarritako baldintzen aurkakoak 463

Konstituzio zuzenbidearen.indd 463

12/11/07 11:50:15

edo onura txikiagokoak, deusezak izango lirateke eta (LEren 3.1.c art.). Hitzarmenei dagokienez, bi modalitate bereizten dira: batetik, Langileen Estatutuak 82. artikuluan ezarri dituenak, hau da, irismen orokorra dutenak (erga omnes), eta aldi baterako indarraldian aplikazio-esparruan (lurralde-esparrua edo esparru funtzionala) sartuta dauden enpresaburu eta langile guztiak lotzen dituztenak, eta bestetik, estatutuz kanpoko hitzarmen izenekoak, eragingarritasun juridiko mugatuagoa dutenak, guztien aurrean eragingarriak izan beharrean negoziazio-alderdiek (inter partes) ordezkatutako langile eta enpresaburuen aurrean soilik baitira eragingarriak. Azken horiek ez dituzte bete behar Langileen Estatutuak irismen orokorreko hitzarmenen negoziatzaileei eskatutako betekizunak (LEren 87. art.). Juridikoki, hitzarmen kolektiboa legearen mendeko zuzenbide-iturria da, eta hortik eratorri da, EKren 37.1 artikuluan ezarri den moduan. Legeak (kasu honetan, LEk) ematen die indar loteslea, eta eragingarritasun orokorra izateko bete behar dituzten betekizunak arautzen ditu. Baina hitzarmen kolektiboaren eta legearen artean gatazka egonez gero, legeak lehentasuna izango du; izan ere, Konstituzio Auzitegiak ezarritako moduan, hitzarmenen indar lotesleak eta autonomia kolektiboak ez dute salbuesten hitzarmen kolektiboak lerrun handiagoko arauetan ezarritakoaren mende egotetik, eta, edonola ere, aginduzko lege-arauen mende egon behar dute (otsailaren 22ko 12/1983 KAE; ekainaren 27ko 73/1984 KAE; apirilaren 30eko 58/1985 KAE; martxoaren 21eko 47/1988 KAE; abenduaren 20ko 210/1990 KAE; uztailaren 1eko 103/1992 KAE, etab.). Funtzionario publikoen negoziazio kolektiboari dagokionez, ez da LEn arautu, apirilaren 12ko 7/2007 Legean baino, hain zuzen ere, Langile Publikoen Oinarrizko Estatutuari buruzkoan. Legearen 31. artikuluan eta hurrengoetan funtzionarioen negoziazio kolektiboa aitortu eta arautu da. Funtzionarioen artean langile eskuordeak (50 funtzionario baino gutxiago dituzten administrazioetan) eta langileen batzordeak (50 funtzionariotik gora) bereizi dira, baina kontuan izan behar da negoziazioa egiteko betebeharretik salbuetsita daudela administrazio publikoen erabakiak, hurrengo hauek ukitzen badituzte: antolatzeko ahalak, zerbitzu publikoetako herritarren eta erabiltzaileen eskubidea egikaritzea, administrazio-egintzak eta —xedapenak egiteko prozedura, zuzendaritzako langileen lan-baldintzak zehaztea, arauketa hierarkikoari dagozkion zuzendaritza— eta kontrol-botereak eta lan publikoan sartzeko eta lanbide-sustapenerako sistemen arauketa eta zehaztapena, irizpideak, etab. (37. art.). 2.4. Gatazka kolektiboko neurriak hartzeko eskubidea Negoziazio kolektiboaren inguruko guztiarekin estu-estutik lotuta, EKren 37.2 artikuluak, I. tituluko lehenengo kapituluaren bigarren atalean koka464

Konstituzio zuzenbidearen.indd 464

12/11/07 11:50:15

tuak, langileek eta enpresaburuek gatazka kolektiboko neurriak hartzeko eskubidea dutela aitortzen du, eta Europako Gizarte Agiriaren 6.4 artikuluaren ereduari jarraitzen dio. Gatazka kolektiboa lan-baldintzei lotutako edozein eztabaida da, hainbat langile ukitzen dituena eta horien interes orokorra ukitzen duten gaiak eragiten dituena. Konstituzio Auzitegiak, apirilaren 8ko 11/1981 epai ospetsuan, greba-eskubidea eta lan arloko gatazka kolektiboak arautzeko martxoaren 4ko 17/1977 Lege Dekretuari aipamen egiten dion horretan, argi bereizi zituen EKren 37.2 artikuluan ezarritako gatazka kolektiboko neurriak eta EKren 28.2 artikuluan ezarritako greba-eskubidea. Modu horretan, Auzitegiak ulertu zuen, langileei dagokienez, 37.2 artikuluak horiei greba ez den bestelako jarduerak garatzeko ahalmena ematen diela. Grebaeskubidea EKren 28.2 artikuluan babestu da. Enpresaburuei dagokienez, 37.2 artikuluak enpresaburuari lock out edo ugazaben itxiera egiteko baimena ematen dio, gatazka kolektiboko neurri moduan, baina hori inola ere ez da grebarekin berdinduko, Konstituzio Auzitegiak azaldu zuen moduan. Auzitegiak argi utzi zuen Espainiako antolamenduan ez dela onartzen doktrina alemanean arma-berdintasun deitzen den printzipioa, enpresaburuen eta langileen artean. Eta hori, hainbat arrazoi direla bide: lehenengo eta behin, grebak —borondatezko jokabidea delako— ez duelako eraginik lan egiteko askatasunean (langileek, nahi badute, grebarik ez egitea hauta dezakete), baina ugazaben itxierak bai (gatazkan dauden langileei eta ez daudenei lan egitea eragozten die eta, beraz, lan egiteko askatasuna urratu egiten da); bigarren, grebaren eginkizuna gatazkako alderdien artean desberdintasun ekonomikoak berdintzea da, eta hori ez da ugazaben itxieraren kasuan gertatzen. Hori dela eta, ugazaben itxiera ez da besterik gabe onartzen greba-eskubidearen egikaritzaren aurreko erreakzio-arma moduan; horren ordez, 17/1977 Errege Dekretu Legeak dioen moduan, enpresaburuek lantokia greba egiten denean edo lan-araubidean bestelako irregulartasun kolektiboa dagoenean soilik itxi dezakete, pertsonentzat indarkeriaren arrisku nabaria edo gauzei begira kalte larrien arriskua dagoenean, lantokia legearen aurka okupatzen denean edo horrelako zerbait gertatzeko arriskua dagoenean, edo lanera etorri ez direnen kopurua edo lantokiko irregulartasunen kopurua dela bide ekoizpen-prozesu arrunta egin ezin denean eta, edonola ere, enpresaren jarduera berriz hastea edo itxiera eragin zuten arrazoiak kentzea bermatzeko beharrezkoa den aldian. Bestalde, 17/1977 Errege Dekretu Legearen 17. artikuluan eta hurrengoetan, langileen ordezkariek edo enpresaburuek laneko gatazka kolektiboa hastea eska dezaketela ezarri da. Kasu horretan, lan-agintariak adiskidetzeprozeduran esku hartu behar du, baina inola ere ezin da ezarri nahitaez bete beharreko laudoa, testuaren 25.2 eta 26. artikuluetan xedatutako moduan. Artikulu horiek konstituzioaren aurkakoak zirela adierazi zen, Konstituzio 465

Konstituzio zuzenbidearen.indd 465

12/11/07 11:50:15

Auzitegiaren ustez negoziazio kolektiborako eskubidea modu bidegabean murrizten baitzuten. 2.5. Greba-eskubidea Amaitzeko, gatazka kolektiboko neurriak hartzeko eskubidearen kasuan ez bezala, EKren 28.2 artikuluan greba-eskubidea bildu da, eta babes berezia eman zaio, I. tituluko II. kapituluaren lehenengo atalean kokatu baita. Hurbileko konstituzioen aurrekariei jarraituz, «langileen greba-eskubidea aitortzen da haien interesak defendatzeko». Arauketa zehatzagoa egiteko lege batera igortzen da, horrek erkidegoko oinarrizko zerbitzuei eusteko nahitaezko bermeak ezarri behar ditu eta. Gaur egun, inor ez da ausartu Grebari buruzko Lege Organikoa onestera, eta greba-eskubidearen arauketa Konstituzioaren aurreko arau batera bilduta dago (martxoaren 4ko 17/1977 Errege Dekretu Legea, Greba Eskubidea eta Lan Arloko Gatazka Kolektiboak Arautzekoa). Horren artikulu batzuk Konstituzio Auzitegiaren apirilaren 8ko 11/1981 epai ospetsuak deuseztatu zituen. Epai interpretatibo horrek argi eta garbi ezarri du nola ulertu behar den greba-eskubidea. Horrela, grebak ez du langilea botere publikoetatik soilik babesten (ezin dute murriztu), baita enpresaburuarengandik ere (ezin du zehatu horretan parte hartzeagatik —baina ordainsarien proportziozko zatia kendu diezaioke, etab. lan egin ez duen aldia kontuan hartuta—, konstituzio-eskubide bat egikaritzen ari da eta); azken horrek ezin du jarduera horren eragingarritasuna indargabetu —esaterako, ordezko langileak kontratatuz—, eta ezin ditu errepresalia-neurriak hartu —ugazaben itxiera—. Greba-eskubidearen funtsezko edukia lanaren modalitate guztiak uztea da (irailaren 28ko 123/1992 KAE), baina 17/1977 Errege Dekretu Legearen 7. artikuluan ezarritako egintza gehiegizko edo ez-zilegiak egin gabe (txandakako grebak, sektore estrategikoetan zerbitzuak egiten dituzten langileek ekoizpen-prozesua eteteko egindakoak, arreta gehiegi jartzearen ondoriozko grebak, etab.). Grebaren xedea lanbide-interesak babestea izan behar da (nahitaez ez dira greba-egileen interesak izango, mota guztietako langileen interesak onartzen dira), eta 11. artikuluan greba politikoak edo langileen lanbide-interesarekin zerikusia ez duten grebak debekatu diren arren, praktikan ez da batere erraza grebetan lan-, gizarte- edo politika-izaerako arrazoiak bereiztea. Titulartasunari dagokionez, eskubide indibiduala da, inoren kontura lan egiten duen langileak, hau da, beste batzuentzat ordaindutako lana egiten duenak, horretan parte hartzeko edo parterik ez hartzeko duen eskubide indibiduala (azken kasu horretan, greba langileen artean erreferenduma eginez adostu arren; greban parte hartzeko mota guztietako «derrigortzeetatik» 466

Konstituzio zuzenbidearen.indd 466

5/12/07 11:44:37

ere babestuta egongo da), eta esparru kolektiboa ere badu; izan ere, grebak langileek zuzenean edo sindikatuek deitu ditzakete. Greba eskubidea dute baita ere funtzionarioek (urriaren 5eko 90/1984 KAE), sindikatu-jardueratik salbuetsita daudenek izan ezik (militarrak, epaileak, fiskalak, izaera militarreko institutuetako kideak, eta Segurtasun Indar eta Kidegoetako kideak, horien legeria zehatzean ezarritakoaren arabera). Greba-adierazpena lantoki bakoitzean esanbidez adostu behar da, langileek zuzenean (plantillaren %25ek gutxienez grebaren inguruko botazioa egitea erabaki behar du, betiere, botazio sekretuan gehiengo sinplea alde agertzen bada), edo langileen ordezkariek (ordezkari horiek egindako bileran; ordezkarien %75 joan behar dira gutxienez, eta aldez aurretik gehiengoaren bidez onetsi behar da). Akordioa jakinarazi behar zaie enpresaburuari (sektoreko grebak edo greba orokorrak badira, nahikoa da enpresa-elkarteei jakinaraztea, eta ez da beharrezkoa enpresaburu bakoitzari jakinaraztea) eta lan arloko agintariari, idatziz, greba hasi baino egutegiko bost egun lehenago gutxienez. Jakinarazpen horretan, grebaren helburuak, aldeak konpontzeko egindako kudeaketak, grebaren hasiera eta greba-batzordearen osaera jaso behar dira. Zerbitzu publikoen ardura duten enpresak ukitzen baditu, grebaren abisua greba hasi baino egutegiko hamar egun lehenago egin behar da (3. eta 4. art.), salbu eta ezinbesteko kasua edo beharrizan-egoera dagoenean, horietan ez baitira epe horiek errespetatu beharko (otsailaren 8ko 36/1993 KAE). Greba-eskubidea egikaritzeko muga nagusia EKren 28.2 artikuluan adierazi da: gizartearen premiazko zerbitzuei eusten zaiela ziurtatzea. 17/1977 Errege Dekretu Legearen 10.2 artikuluan ezarritakoaren arabera, greba zerbitzu publikoak edo beharrizan luzaezinekoak ematen dituzten enpresetan deitzen denean, eta inguruabar larriak daudenean, gobernuagintaritzak zerbitzuen funtzionamendua bermatzeko beharrezko neurriak adostu ditzake, eta Gobernuak xede horretarako neurri egokiak har ditzake. Konstituzio Auzitegiak irizpide murrizgarria erabili du zerbitzu bat funtsezkoa dela esateko; izan ere, zerbitzu premiazkoak edo gutxieneko zerbitzuak oso zabal arautuz gero, grebaren edukia hustu egin daiteke. Erkidegoaren interesa babestearen eta oinarrizko eskubide baten (greba-eskubidea) murrizketaren arteko proportzionaltasun-printzipioa hartu behar da oinarri eta, edonola ere, horren inguruko erabakia auzitegiek berrikusi dezakete beti. Salbuespen-egoera batzuetan bakarrik —gogoan izan ditzagun, besteak beste, setio-egoera edo salbuespen-egoera— onar daiteke zerbitzu batzuen militarizazioa, grebalariak militarrekin ordeztuz, ez beste langile batzuekin; izan ere, horrek greba-eskubidea praktikan etetea eragingo luke (KAE hauek: apirilaren 8ko 11/1981; uztailaren 17ko 26/1981; otsailaren 3ko 27/1989; martxoaren 15eko 43/1990; urtarrilaren 16ko 8/1992; apirilaren 4ko 80/2005). 467

Konstituzio zuzenbidearen.indd 467

20/11/07 16:49:52

3. Ekonomia- eta gizarte-esparruari lotutako eskubideak 3.1. Jabetza pribaturako eta jarauntsirako eskubidea EKren 33. artikuluan jabetza pribaturako eta jarauntsirako eskubideen babesa jaso da. Artikulu horretan ez da definitu eskubide horiek zer diren, aitortu baino ez dira egin (1. paragrafoa), haien edukian mugak ezarri dira, gizarte-eginkizuna dutela argi utzi da, eta legearen esku utzi da horiek mugatzea (2. paragrafoa). Eskubide horiek kentzeko, onura publikoko edo gizarte-intereseko arrazoi justifikatuak eskatzen dira, betiere kalte-ordaina emanez eta legeetan xedatutakoaren arabera (3. paragrafoa). Esanguratsua da jabetza-eskubidea, erregimen liberaletako eskubide ukiezinetako bat, Konstituzioaren lehenengo kapituluko lehenengo atalean bereziki babestutako eskubideen artean ez egotea. Horren ordez, babes txikiagoa duen bigarren atalean kokatu da eta, beraz, erregimen liberaletako beste eskubide tipiko batzuekin konparatuta babes txikiagoa du. Hain zuzen ere, EKren 33. artikuluko jabetza-eskubide ez-absolutua, gizarte-eginkizunaren mende dagoena, guztiz koherentea da ÂŤkonstituzio ekonomikoÂť izenekoaren beste artikulu batzuekin, hau da, Estatuaren jarduera ekonomikoa diseinatu, orientatu eta mugatu nahi duten konstituzio-manuekin, esaterako EKren 128. art. arekin. Artikulu horren arabera, herriaren aberastasun guztia, horrek izan ditzakeen forma guztietan eta horren titulartasuna edozein izanda ere, interes orokorraren mende dago. Modu horretan, jabetza-eskubidea ez da adiera bakarrekoa, Kode Zibilean agertzen den moduan, hemeretzigarren mendeko liberalismoaren oinordekoa. Gaur egun jabetza mota desberdinak daudela esan dezakegu, estatutu juridiko desberdinak dituztenak, ukitzen dituzten ondasunen izaerarekin bat etorriz. Gogoan izan dezagun, esaterako, hirigintzaren esparruan gertatzen ari dena: lurzoruaren jabetzaren inguruko estatutu berria sortzen ari da eta, zenbait neurriren bidez, espekulazioa eragotzi eta jabeei betebehar jakin batzuk ezartzen zaizkie; eta ondare historikoartistikoaren esparruan, ingurumenari dagokionez, etab. (martxoaren 4ko 8/1982 KAE; martxoaren 26ko 37/1987 KAE). EKren 33. artikuluan, Konstituzioan duen kokapenarekin bat etorriz, eskubidearen edukia legez mugatu behar dela eskatu da, hau da, legeerreserba bat ezarri da, ez-legeztatzea debekatu eta eskubidea modu esklusiboan erregelamenduen bidez arautzea debekatzen duena. Hala ere, ez du baztertzen jabetza arautzen duten legeek legearen mendeko erregelamenduetara igortzea, betiere, legea osatzen badute, baina inola ere ez da onartzen erregelamendu horiek independenteak izatea eta legearen mende ez egotea (uztailaren 26ko 37/1987 KAE). Beste zehaztapen bat: lege-erreserbari buruz hitz egiten denean, Konstituzio Auzitegiaren arabera, ulertu behar da baliozkoa dela lege formalaren bidez eta lege-lerruneko 468

Konstituzio zuzenbidearen.indd 468

12/11/07 11:50:15

arauen bidez arautzea (adibidez, lege-dekretu baten bidez, RUMASAren desjabetzapen polemikoan gertatu zen bezala; kasu horretan, lege-dekretua erabili zen, eta Konstituzio Auzitegiak abenduaren 2ko 111/1983 epai polemikoan Konstituzioaren araberakoa zela adierazi zuen). Lege-erreserba horri dagokionez, ez da ahaztu behar autonomia-erkidegoek legeak eman ditzaketela euren eskumenak gauzatzean, eta horiek jabetza-eskubidea mugatu dezaketela: gogoan izan ditzagun, adibidez, hirigintza arloa, nekazaritza-eraldaketa, etab. (KAE hauek: martxoaren 26ko 37/1987; otsailaren 7ko 17/1990; urriaren 27ko 319/1993; uztailaren 11ko 164/2001; urriaren 21eko 178/2004). EKren 33. artikuluaren hirugarren paragrafoan desjabetze-berme izenekoa ezarri da, ohikoa Espainiako konstituzio-historian; hala ere, azpimarratzeko moduko berrikuntza batzuk sartzen ditu: desjabetza (ondasunak eta eskubideak kentzea) ez da jabetza-eskubidearen ukatze moduan ulertzen, baizik eta eskubide horren sakrifizio zehatz moduan, garrantzi handiagoko interes publiko edo gizarte-interesak daudenean; onura publikoko edo gizarte-intereseko arrazoi justifikatua dagoenean soilik egin behar da, eta kalte-ordaina eman behar da, legeetan xedatutakoaren arabera. Desjabetza osoa edo partziala izan daiteke (jabetza-ahalmen batzuk soilik ukitzen ditu —erabilera eta gozatzea, etab.—), eta Konstituzioak ez du esku-hartze judiziala eskatzen kalte-ordaina ezartzeko eta jabetza eskualdatzeko, Espainiako beste konstituzio-testu batzuetan gertatzen zen moduan. Izatez, 1954ko abenduaren 16ko Legeak, Derrigorrezko Desjabetzeari buruzkoak, oraindik indarrean dagoenak, desjabetza-eredu «administratiboa» hautatu du (izapide guztiak organo ez-judizialetan egiten dira, baina, nola ez, administrazioen desjabetze-jarduera guztiak auzitegiek kontrolatu ditzakete). Era berean, esan behar da Konstituzio Auzitegiak «legegintza-desjabetzapen» izenekoak onartu dituela, hau da, lege-arau batek salbuespenegoeretan zuzenean ezartzen dituenak, eta garrantzia eta konplexutasuna direla bide, administrazioen prozedura arruntak erabiliz konpondu ezin direnak. Gogoan izan dezagun, esaterako, RUMASA kasu polemikoa (KAE hauek: abenduaren 2ko 111/1983; abenduaren 19ko 166/1986; urtarrilaren 15eko 6/1991; martxoaren 3ko 48/2005). Amaitzeko, eta kalte-ordainari dagokionez, Konstituzioak beti eta kasu guztietan egotea eskatzen du, hau da, ez desjabetzapen berezietan bakarrik, baita enpresen esku-hartzea dagoenean ere, interes orokorrak hala eskatzen duenean (EKren 128.2 artikuluan ezarritakoaren arabera). Baina Espainiako konstituzio-historian ez bezala, Konstituzioan inon ere ez da esaten kalte-ordaina desjabetzapenaren aurrekoa izan behar dela, eta zenbatekoari dagokionez, desjabetutakoaren balio ekonomikoarekin bat etorri behar da. Desjabetze-legeak balorazio-modalitateak ezarri behar ditu. Autonomiaerkidegoek desjabetze arloan dituzten eskumenei dagokienez, Konstituzio 469

Konstituzio zuzenbidearen.indd 469

12/11/07 11:50:16

Auzitegiak argi utzi du Estatuaren eskumena dela desjabetze-prozeduraren eta -bermeen inguruko guztia, EKren 149.1.18 art. dela bide, baina autonomia-erkidegoek desjabetze-arrazoien inguruan legeak egiteko eskumena dutela onartu du, haien eskumenak egikaritzen dituztenean (martxoaren 26ko 37/1987 KAE, Nekazaritza Eraldaketari buruzko Andaluziako Parlamentuko Legearen kasuan). 3.2. Enpresa-askatasuna «Konstituzio ekonomiko» izenekoaren barruan, EKren 38. artikuluan aitortutako enpresa-askatasuna eta merkatu-ekonomia oinarrizko osagaiak dira. Espainiako sistema ekonomikoa merkatu-ekonomiako sistema da, eta horretan Konstituzioak estatu-plangintzako osagai batzuk sartu ditu. Horrez gain, botere publikoek esku hartzeko aukera dutenez, tradiziozko eredu kapitalistarekin bat ez datorren eredu ekonomikoa sortu da, eta batzuk «ekonomia misto» moduan definitu dute. Horrenbestez, ez da arraroa autore batzuek «ekonomia dualistari» buruz hitz egitea. Ekonomia horretan jabetza pribatua eta jarauntsia bermatzen dira (EKren 33. art.). Enpresaaskatasuna aitortzen da merkatu-ekonomiaren esparruan, eta ekoizgarritasuna defendatzen da; hala ere, biak bateragarriak izan behar dira ekonomia orokorraren eta ekonomia-plangintzaren eskakizunekin (EKren 38. art.) eta jarduera ekonomikoko ekimen publikoarekin. Edonola ere, interes orokorrak lehentasuna izango du beti, eta herriaren aberastasun guztia horren mende dago, titulartasuna gorabehera. Horrek justifikatu egiten du eskubide pribatuak mugatu ahal izatea, estatuaren esku-hartzea, oinarrizko baliabide edo zerbitzuak sektore publikoari erreserbatzea, eta inguruabar berezietan enpresen gaineko esku-hartzea egitea (EKren 128. art.). Konstituzioan duen kokapenari dagokionez, enpresa-askatasuna, jabetza-eskubidearen bermea bezala, I. tituluko lehenengo kapituluaren bigarren atalean dago, eta horrek babes handia ematen dio, baina ez ahal den handiena. Kokapen horren ondorioetako bat arauketa orokorra lege-lerruneko arau baten bidez egin behar dela da, baina horrek ez du esan nahi nola edo hala enpresen funtzionamenduarekin zerikusia duen guztiak, guzti-guztiak, lege-lerruna duenik nahitaez. Konstituzio Auzitegiaren esanetan, eskubidea «enpresajarduera askatasunez abiatzea eta eustea da; jarduera horretan mota desberdinetako arauek arautzen dute, botere publikoek lanbideak, ogibideak eta enpresa-jarduerak arautu ditzakete eta» (azaroaren 16ko 37/1981 KAE; uztailaren 24ko 83/1984 KAE). Ez da erraza enpresa-askatasunaren funtsezko edukia mugatzea, baina Konstituzio Auzitegiak aztarnak utzi ditu eskubide honen babesaren mugak jorratu dituzten epai desberdinen bidez. Printzipioz, EKren 128. artikuluan 470

Konstituzio zuzenbidearen.indd 470

12/11/07 11:50:16

araututako neurriekin bateragarria izan behar da (enpresen gaineko esku-hartzea, oinarrizko zerbitzuen eta baliabideen erreserba sektore publikoari eta ekimen ekonomiko publikoa, eta estatuak egindako ekonomia-plangintza orokorra, 131. artikuluan ezarrita dagoena —azaroaren 16ko 37/1981 KAE; otsailaren 21eko 11/1983 KAE; uztailaren 8ko 225/1993 KAE—). Horrez gain, hurrengo hauekin bateragarria izan behar da: lehia defendatzeko legeria, hain zuzen ere, merkatuaren funtzionamendu zuzena bermatu nahi duena, lehia menderatuz gerta daitezkeen abusu-jardunak saihestuz; kontsumitzaileen defentsarako legeria —pentsa dezagun, esaterako, elikaduraproduktuen merkatuaren gaineko esku-hartze publikoa egitea osasuna eta kontsumitzaileak babesteko— (uztailaren 1eko 88/1986 KAE); edo ondasun jakin batzuen ustiapenak dituen mugak, horien gizarte-eginkizuna dela bide ezarri direnak —esaterako, nekazaritza-enpresaburuek nekazaritzaeraldaketako planetara egokitzeko duten beharra (martxoaren 26ko 37/1987 KAE)—; eta jarduera ekonomiko orokorrari buruzko araudia. Azken hori dela bide, enpresa-askatasunak ez du bermatzen, esaterako, merkataritzaordutegien askatasun osoa, ordutegia botere publikoek mugatu dezakete-eta (uztailaren 8ko 225/1993 KAE), ezta askatasun hori urratzea ere jarduera batzuen gaineko esku-hartzea eta arauketa publikoa eginda. Jarduera horiek enpresa pribatuek garatu arren, oinarrizko zerbitzu publikoak ematen dira —bidaiarien garraioa, farmaziak, etab.— (azaroaren 30eko 71/1982 KAE; uztailaren 24ko 83/1984 KAE; ekainaren 5eko 109/2003 KAE). Aipatu berri ditudan kasuetan ez bezala, Konstituzio Auzitegiak ulertu du enpresa-askatasuna murrizten dutela enpresaburuaren kontratatzeko askatasuna deuseztatzen duten arauak, hornitzaile jakin bat ezarriz aukeran zenbait daudenean (azaroaren 16ko 37/1981 KAE), edo langileen nahitaezko kontratazioa ezartzea, edo enpresa-antolaketaren eredu bat ezarri eta enpresaburuaren zuzendaritza-boterea deuseztatzea. Aitzitik, enpresa-askatasuna ez dute mugatzen bestelako arauketek, esaterako enpresa batzuek forma juridiko zehatz bat hartzeko beharra dutela ezartzen dutenek —adibidez, bankuek sozietate anonimoen forma juridikoa izan behar dute (martxoaren 22ko 49/1988 KAE)—, edo langileek enpresan parte hartzeko dituzten formak ezartzen dituztenek, EKren 129.2 artikuluan ezarritakoaren arabera. Horrez gain, enpresaburuaren zuzendaritza-boterea langileen oinarrizko eskubideekin bat etorriz egikaritu behar dela ezarri da (maiatzaren 6ko 90/1997 KAE; apirilaren 10eko 98/2000 KAE). 3.3. Fundazio-eskubidea Ekonomia- eta gizarte-esparruarekin zerikusia duten eskubideen atal orokorraren barruan, fundazio-eskubidea nahitaez aipatu behar da. Egia471

Konstituzio zuzenbidearen.indd 471

12/11/07 11:50:16

tan, ondare bat izateko modua da, interes orokorreko xede bat betetzeari lotuta. Konstituzio Auzitegiak berak (otsailaren 7ko 18/1984 KAE) adierazi duen moduan, zuzenbideko estatu sozialaren ezaugarrietako bat da interes orokorrak estatuaren eta gizarte-eragileen arteko lankidetzaren bidez definitzen direla, eta publikoaren eta pribatuaren arteko elkarreragin horrek antolatze-esparrua ere ukitzen duela —esparru horretan fundazioek garrantzi handia dute—. Europako Parlamentuaren Ebazpenak Fundazioei eta Europari buruz dioena (1994ko martxoaren 9an onetsia, EEAO, C-91 seriea, 1994ko martxoaren 28a) eta aipatu berri dudan Konstituzio Auzitegiko epaia irakurrita, estatu liberalak XIX. mendean mota horretako erakundeen inguruan zuen mesfidantzatik gure zuzenbideko estatu sozialek ematen dieten babes osora igaro garela ohartuko gara. XIX. mendean, jabetzaren zabalkundea eta merkatu- eta merkataritza-askatasuna oztopatzen zutela pentsatzen zen, xede jakin bati lotutako ondasunak zirelako, baina gaur egun interes orokorreko xedeak lortzeko tresna oso egokiak direla esaten da, gizarte garaikidearen beharrizan soziologikoei erantzuteko, estatuaren jarduera osatzeko balio dutenak. Eta horren froga ona fundazioei eskaintzen zaien tratu fiskal mesedegarria da (adibidez, Espainiaren kasuan, abenduaren 23ko 49/2002 Legean, irabazteko asmorik ez duten erakundeen araubide fiskalari eta mezenasgoaren pizgarri fiskalei buruzkoa). Horren eraginez, azken urte hauetan fundazioen kopuruak gora egin du nabarmen. Fundazio-eskubidea EKren 34. artikulura bildu da, Konstituzioaren lehenengo tituluko II. kapituluaren bigarren atalean, eta beraz, EKren 22. artikulura bildutako elkartzeko eskubideak baino babes txikiagoa du. Bien artean antzekotasunak daude, konstituziogileak EKren 22. artikuluko 2. puntura (elkarteak legearen aurkakoak dira, baldin eta euren helburuak delitu gisa tipifikatu badira, edo delitu gisa tipifikatutako bitartekoak erabiltzen badituzte) eta 4. puntura (elkarteak desegin edo horien jarduerak eten ahal izango dira, epailearen ebazpen ziodunaren ondorioz bakarrik) egiten duen igorpena barne hartuta. EKren 34. artikuluan, interes orokorreko helburuetarako fundazio-eskubidea aitortzen da legearen arabera. Beraz, legeeraketa duen eskubidea da, abenduaren 26ko 50/2002 Legearen bidez garatu dena. Lege hori, batetik, autonomia-erkidegoetarako oinarriko arautegia da eta, nola ez, horiek euren Fundazio Legeak onetsi ditzakete esparru autonomikoa duten fundazioei begira; eta, bestetik, estatu mailako fundazioak arautzen ditu. 2. artikuluan fundazioak honela definitzen dira: irabazteko asmorik gabe eratutako elkarteak, sortzaileen borondatez euren ondarea interes orokorreko xedeak gauzatzera bideratuta dutenak. 3. artikuluan interes orokorreko xedeak zein diren adierazi da (giza eskubideak eta terrorismoko biktimak eta indarkeriazko gertaeren biktimak defendatzea, gizarte-lagun472

Konstituzio zuzenbidearen.indd 472

12/11/07 11:50:16

tza, askotariko xedeak defendatzea, besteak beste, gizabidezkoak, hezkuntzakoak, kulturari lotutakoak, zientifikoak, kirolari, osasunari lotutakoak, lanekoak, garapenari laguntzekoak, ingurumena defendatzekoak, gizarteekonomia sustatzekoak, bazterketa-arriskua duten pertsonak artatzekoak, konstituzio-balioak sustatzekoak edo printzipio demokratikoak defendatzekoak, tolerantzia sustatzekoak, ikerketa bultzatzekoak, etab.), eta baldintza bat jarri da: fundazio-xedeak pertsonen kolektibo orokorrei mesede egitea. Beraz, familia-fundazioak edo interes pribatuak lortu nahi dituztenak baztertuta daude, eta hori argi utzi du Konstituzio Auzitegiak martxoaren 22ko 49/1988 epaian. Auzitegiaren arabera, aurrezki kutxek, gizarte-intereseko xedeak izan arren, ezin dute izan fundazioen izaera juridikorik, horietan kreditu-entitateen izaera nagusi baita. 4. artikuluaren arabera, nortasun juridikoa eskuratzeko baldintza Fundazioen Erregistroan inskribatuta egotea da (inskripzioaren bidez ahalbidetzen da kasuan kasuko legerian ezarritako etekin fiskalak aplikatzeko modukoak izatea), eta fundazioa osa dezakete pertsona fisiko zein juridikoek (pribatuak edo publikoak), eta «inter vivos» edo «mortis causa» egintzen bidez egin dezakete. Edonola ere, horiek eratzeko eskritura publikoa egin behar da, eta horretan, hauek agertu behar dira: fundatzailearen edo fundatzaileen izena, fundazioa eratzeko borondatea, zuzkidura (printzipioz eta gutxienez 30.000 eurokoa izan behar da), estatutuak eta patronatuko kideen identifikazioa (gobernu-organoa eta Fundazioaren ordezkaritza). Fundazioek jarduera ekonomikoak garatu ditzakete, horien xedea fundazio-helburuekin lotuta badago edo helburu horien osagarria bada, eta gizarte-zorren inguruan modu pertsonalean erantzun behar ez den merkataritza-sozietateetan ere parte har daiteke (sozietate anonimoak, erantzukizun mugatukoak...). Amaitzeko, kontrol publikoaren mende daude, eta hori hasierako unean, kasuan kasuko Fundazioen Erregistroan inskribatzean eta fundazioaren bizitza osoan egiten da, «protektoratu» izeneko administrazio-organoak horien gain egiten duen kontrola dela bide. Legearen 35. artikuluan organo horren eginkizunak ezarri dira: Erregistroari nahitaez eta izaera loteslearekin jakinarazi behar dio fundazioak eratzean xedeak egokiak diren eta zuzkidura behar bestekoa den, fundazio-xedeak eragingarritasunez betetzen direla zaindu behar du, fundazioaren baliabide ekonomikoak fundazio-xedeetarako aplikatu diren egiaztatu behar du, patronatuko kideen aurka erantzukizun-ekintzak egikaritu behar ditu horien egintzengatik, patronatuko egintzak eta akordioak aurkaratu behar ditu legearen edo fundazio-estatutuen aurkakoak badira, etab., baina fundazioko gobernu-organoen zuzendaritza-boterea ez du deuseztatu edo ez du horretan esku hartu behar, salbu eta irregulartasunak daudenean; izan ere, lege berriaren bidez, fundazioen funtzionamenduan botere publikoen esku-hartzea albait gehiena murriztu nahi izan da. 473

Konstituzio zuzenbidearen.indd 473

12/11/07 11:50:16

3.4. Lanbide-elkargoak eta tituludun lanbideak EKren 36. artikuluan lanbide-elkargoak esanbidez aitortu dira, eta horien berezitasunak eta tituludun lanbideen aritzea legeak arautuko dituela ezarri da. Amaitzeko, lanbide-elkargoen barne-egiturak eta jardunbideak demokratikoak izan behar dutela esaten da, alderdi politikoen (6. art.), sindikatu eta enpresaburuen elkarteen (7. art.), eta eurei dagozkien interes ekonomikoak babesten dituzten lanbide-elkarteen (EKren 52. art.) kasuan eskatzen den moduan. Lanbide-elkargoak ez dira sindikatuak (EKren 6. art.), eta ez dira sartzen EKren 52. artikuluan aitortutako interesak defendatzen laguntzen duten lanbide-elkarteen barruan (merkataritza-ganberak, etab.). Konstituzioan tratamendu berezia dute, 36. artikuluan esanbidez jaso baitira, I. tituluko II. kapituluaren bigarren atalaren barruan. Izatez, konstituzio-zuzenbide konparatuan lanbide-elkargoen inguruan ez dago garrantzi horretako aitorpenik, eta esan beharrekoa da Gorteetan Konstituzioaren inguruan egindako eztabaidan Antonio Pedrol Rius errege-izendapeneko senatariaren —Abokatutzaren Kontseilu Nagusiko lehendakari izan zena— jarduerari esker sartu zela artikulu hori. Konstituzioaren arabera, legeak arautu behar ditu lanbide-elkargoen araubide juridikoaren berezitasunak. Bada, lanbide-elkargoak otsailaren 13ko 2/1974 Legearen bidez araututa zeuden, eta Lege hori abenduaren 26ko 74/1978 Legeak eta ekainaren 7ko 5/1996 Errege Lege Dekretuak aldatu zuten. Horrez gain, ez da ahaztu behar autonomia-erkidegoek lanbideelkargoen inguruko arauak onetsi ditzaketela, betiere, legerian lanbide-interesak ordezkatzen dituzten zuzenbide publikoko korporazioen antolaketa eta jardunbidearen inguruko printzipioak eta oinarrizko erregelak jasotzen badira (abuztuaren 5eko 76/1983 KAE; otsailaren 18ko 20/1988 KAE). Ikusi berri dugun legeria horrek erakunde publikoen edo zuzenbide publikoko korporazioen izaera ezartzen die (KAE hauek: abuztuaren 5eko 76/1983; otsailaren 20ko 23/1984; uztailaren 15eko 123/1987; maiatzaren 11ko 89/1989), horien nortasuna eta antolaketa direla-eta, neurri handian eginkizun pribatua dena gauzatu arren zeregin publiko batzuk ere esleituta dituztelako (azterketak egin, txostenak eman, proiektu tekniko batzuk onetsi edo bisatua eman, etab.). Hori guztia dela-eta, mota horretako lanbideei elkargora biltzea eskatzen zaie (KAE hauek: apirilaren 10eko 42/1986; uztailaren 19ko 13/1989; abenduaren 23ko 386/1993; martxoaren 14ko 74/1994; abenduaren 15eko 330/1994). Lanbide-elkargoek arautzen dute lanbidearen jardunbidea, eta horiek gauzatzen dute diziplina-jarduera elkargokideei dagokienez (ekainaren 11ko 93/1992 KAE). Ziurrenik, Konstituzioaren ikuspuntutik gairik polemikoena lanbide jakin batzuk nahitaez elkargoetara bildu beharra izan da (abokatuak, medikuak, 474

Konstituzio zuzenbidearen.indd 474

12/11/07 11:50:16

etab.). Nahitaez elkargora biltzeko betekizunak lanbide tituluduna (hau da, gaitzen duen titulua eskatzen duena) elkargora bildutako lanbide bihurtzen du, eta hori legegileak soilik egin dezake. Ildo horretatik, Konstituzio Auzitegiak argi utzi du elkargo batera nahitaez biltzeak, legeak lanbidean aritzeko eskatzen duen betekizun moduan, ez duela elkartzeko eskubidea urratzen (EKren 22. art.), eta ez dela lanbidea aukeratzeko oztopoa (EKren 35. art.), hain zuzen ere, EKren 36. artikuluak legegileari hori eskatzeko gaikuntza ematen diolako, beharrezko ikusten badu. Izatez, legegileak betekizuna ezar dezake edo ez, baina ezartzen badu, kasu honetan bezala, lanbide jakin batzuei lotutako interes publikoek justifikatzen dute hori. Elkartzeko eskubidea aztertzean ikusi genuen moduan, Konstituzio Auzitegiaren iritziz, lanbideelkargoak ez dira elkargoak berez, EKren 36. artikuluaren bidez arautzen dira, eta lanbide tituludunak zehaztutako xede zehatzak betetzen dituzte, interes publiko handikoak, besteak beste: lanbide-diziplinari dagozkionak, arau deontologikoak, zehapenak, baliabide prozesalak, etab. (KAE hauek: abenduaren 10eko 67/1985; maiatzaren 11ko 89/1989; uztailaren 17ko 131/1989; uztailaren 18ko 132/1989; uztailaren 20ko 139/1989; abenduaren 16ko 244/1991; apirilaren 14ko 113/1994; ekainaren 16ko 179/1994; ekainaren 12ko 107/1996; urriaren 1eko 194/1998; apirilaren 23ko 76/2003). Kasu horietan, elkargora biltzea eginbeharra izateaz gain, eskubidea ere bada; izan ere, eskatutako titulazioa duenak eta kasuan kasuko lanbide-elkargoko estatutuetan adierazitako baldintzak betetzen dituenak elkargo horretan onartua izateko eskubidea du (maiatzaren 11ko 89/1989 KAE; abenduaren 15eko 330/1994 KAE). Lanbide-elkargoen jardueraren kontrolari dagokionez, kontuan izan behar da horien izaera juridiko berezia dela bide (sektore-oinarri pribatuko korporazio publikoak dira), horien egintzen araubide juridikoa batzuetan zuzenbide publikokoa izango dela (eta, beraz, egintza horien aurkako errekurtsoak administrazioarekiko auzietako auzitegietan aurkez daitezke), eta beste batzuetan, zuzenbide pribatukoa (egintzak gainerako auzitegi arrunten mende egongo dira). Era berean, esan beharrekoa da, eskubide hori urratzea ezin dela alegatu zuzenean EKren 53.2 artikuluan ezarritako auzitegi arrunten aurreko errekurtso bereziaren ondoreetarako, ezta babes-errekurtsoaren bidez ere (14. artikulutik eta EKren I. tituluko bigarren kapituluaren lehenengo ataletik kanpo dagoelako), baina lanbide-elkargo batek aipatu berri dugun oinarrizko eskubideren bat urratzen badu, auzitegi arrunten aurrean errekurtso berezia erabiltzeko eskubidea egongo da, baita babes-errekurtsoa ere Konstituzio Auzitegian; izan ere, lanbide-elkargoari, babes-errekurtsoaren kasuan, Konstituzio Auzitegiak esanbidez aitortu dio ente publikoaren izaera, KALOren 41.2 artikuluan ezarritakoaren arabera —azaroaren 12ko 93/1980 KAA—. Era berean, eta GEEHren 6.1 artikuluaren ondoreetarako, pertsonen izaera zibileko eskubide eta betebeharrei eraso egin ahal dieten lanbide-elkargoen 475

Konstituzio zuzenbidearen.indd 475

12/11/07 11:50:16

erabakien aurka errekurtsoa aurkez daiteke Estrasburgoko Auzitegian, horren inguruko jurisprudentziak ezartzen duen moduan (GEEAE hauek: 1978ko ekainaren 28koa —König kasua—; 1981eko ekainaren 28koa —Le Compte, Van Leuven eta De Meyère kasua—; 1983ko otsailaren 10ekoa —Albert eta Le Compte kasua—; 1985eko martxoaren 25ekoa —Barthold kasua—; 1987ko azaroaren 30ekoa —H. versus Belgika kasua—; 1995eko irailaren 26koa —Diennet kasua—, etab.). Amaitzeko, eta EKren 36. artikuluak aipatutako tituludun lanbideetan aritzeari dagokionez, Konstituzioaren ikuspuntutik, bereizi egin behar da lanbidea aukeratzeko askatasuna, mugarik ez duena (EKren 35. art.), eta aukeratutako lanbidea gauzatzeko askatasuna, mugak izan ditzakeena, horretarako betekizun jakin batzuk eska daitezke-eta —titulazio akademiko berezia, etab.— (EKren 36. art.). Bada, EKren 36. artikuluan aipatzen diren tituludun lanbideak gaitzen duen titulu akademiko edo profesional bat edukitzea eskatzen dutenak dira. Horrez gain, lanbide-elkargo batean sartzea legez eskatzen bada, tituludun lanbideak, ikusi dugunez, elkargora bildutako lanbide bihurtzen dira. Edonola ere, Carta Magnak ezartzen duen moduan, legeak arautu behar ditu eta, beraz, horien arauketa erregelamenduko arauetara «zurian» igortzeko aukerak ez du lekurik. Aitzitik, baimendu egiten da lege arautzaileek erregelamenduetara igortzea, baina inoiz ere ez igorpen horiek direla bide arauketa independentea eta legearen mende ez dagoena egin ahal izatea, eta edonola ere, tituludun lanbide baten arauketak interes publikoaren irizpidea izan behar du oinarri beti, eta muga askatasunaren funtsezko edukiaren errespetua izan behar da (uztailaren 24ko 83/1984 KAE; apirilaren 10eko 42/1986 KAE). 4. Gizarte- eta ekonomia-politikaren printzipio artezkariak EKren III. kapituluan, «Gizarte- eta ekonomia-politikaren printzipio artezkariak» izenburupean, EKren 1.1 artikuluan Espainiari buruz egiten den definizioarekin («zuzenbideko estatu sozial eta demokratikoa») lotutako eskubideen multzoa biltzen da. Eskubide horietako batzuei «hirugarren belaunaldiko eskubide» esaten zaie, esparru pribatuko eskubideak / esparru publikoko eskubideak dikotomia klasikoa baino harago baitoaz. Kontua ez da estatuak jarrera pasibo edo abstentzionista hartu behar duen, hau da, eskubide horiei kalterik ez diela egin behar edo ez dituela murriztu behar, besteak beste, adierazpen-askatasunarekin edo intimitaterako eskubidearekin gertatzen den moduan; horren ordez, estatuari jarrera aktiboa eskatzen zaio, hau da, zerbitzuak ematea. Kapitulu honetan, konstituziohistorian berritzaileak diren eskubideak agertzen dira (gogoan izan ditzagun ingurumenerako eskubidea, aisiarako eskubidea, etab.) eta, beraz, 476

Konstituzio zuzenbidearen.indd 476

12/11/07 11:50:17

eskubide eta askatasunak bermatzerakoan aurrerapauso garrantzitsua dira. Baina itzalen bat ere ageri da, aurrerago garatuko dudana: gehienbat arau programatikoak dira eta, beraz, horien arau-indarra oso ahulduta dago, eta horren bermeak ez dira oso eragingarriak II. kapituluko eskubide eta askatasunen bermeekin alderatuz gero, batez ere, kapitulu horretako lehenengo atalean daudenekin alderatuta. 4.1. Sailkapena I. tituluko III. kapitulu honetako hamalau artikuluetan eskubide heterogeneoak biltzen dira. Ondoren, horiek nola edo hala sistematizatzen ahaleginduko naiz, baina aurretik esango dut beste sailkapen batzuk ere baliagarriak izan daitezkeela: a) Familiaren, haurren, gazteen, desgaitasuna duten pertsonen eta hirugarren adinekoen babesari buruzko arauak: EKren 39. artikulua kapitulu honetako lehenengoa da, eta familiaren babes osoa bermatzen du. Konstituzioan ez da definitu zer den familia, eta nahitaez ez da ezkontzarekin lotu. Eta hortik bi ondorio atera daitezke: batetik, 39. artikuluarekin bateraezinak dira ezkontzatik kanpoko familiei babesa justifikaziorik gabe kentzen dieten arauak (abenduaren 11ko 222/1992 KAE), baita ezkontza-familiei egitezko loturei baino tratu txarragoa ematen dieten arauak ere (praktikan hala gertatzen zen Pertsona Fisikoen Errentaren gaineko Zergaren Legearen kasu entzutetsuan, honezkero aztertu duguna, otsailaren 20ko 45/1989 KAE ekarri zuena). Ezkontza eta egitezko lotura ondore guztietarako berdintzeari dagokionez, bere garaian ikusi genuen moduan, Konstituzio Auzitegiaren ustez, ezkontzaren eta egitezko loturen arteko konstituzio-desberdintasunak legegileak kasu jakin batzuetan har ditzake kontuan, adibidez, ezkondu ahal izan eta ezkondu ez diren pertsonei alarguntasun-pentsioa ukatzeko; hori EKren 14, 32 eta 39. artikuluek ez dute debekatzen (azaroaren 15eko 184/1990 KAE; otsailaren 28ko 66/1994 KAE). 39. artikulu honetan seme-alaben gaineko babes osoa jaso da, beren seme-alabatasuna gorabehera (ezkontzakoa edo ez) —aitatasunaren ikerketa ere aipatzen da (urtarrilaren 17ko 7/1994 KAE)—, baita amen babes osoa ere, horien egoera zibila edonolakoa izanik; gurasoek seme-alabei era guztietako laguntzak eman behar dizkietela ere ezarri da. Artikulu horretara bildu dira estatuak familia eta seme-alabak babesteko hartzen dituen neurriak (zuzeneko diru-laguntzak ematea, zerga-salbuespenak, lan-baimenak, ordutegi murriztuak, familia ugarien babesa, etab.), eta hirugarren paragrafoan adingabeentzako babes berezia jaso da, eta hori Estatuak arlo horretako nazioarteko trataturik garrantzitsuenak berrestean bereganatutako betebeharren bidez indartuta dago (Haurren Eskubideei 477

Konstituzio zuzenbidearen.indd 477

12/11/07 11:50:17

buruzko Konbentzioa, New Yorken 1989an sinatua eta horren borondatezko protokoloak, New Yorken 2000n sinatuak —haurren salmentari, haurren prostituzioari eta haurrak pornografian erabiltzeari eta haurrak gatazka armatuetan parte hartzeari buruzkoak—; haurraren babesari eta adopzioari buruzko Hagako Hitzarmena, 1993koa, etab.). Era berean, aipatzekoak dira gazteen babesa (48. art.), desgaitasunak dituzten pertsonen babesa (49. art.) eta hirugarren adinekoen babesa (50. art.). b) Gizarte Segurantzari, langileen babesari, osasunaren babesari eta kontsumitzaile eta erabiltzaileen defentsari buruzko arauak. Kategoria zabal honen barruan 41. artikulua modu aipagarrian agertzen da. Artikulu horren arabera, botere publikoek, herritar guztientzat (beraz, unibertsala da), Gizarte Segurantzako araubide publikoari eutsiko diote (baina ez du eredu zehatz bat ezartzen); sistema horrek behar besteko gizarte-laguntza eta -prestazioak bermatuko ditu beharrizan-egoeretan. Sistema publiko hori guztiz bateragarria da borondatezko sistema pribatuekin. Puntu honetan azpimarratzekoa da Gizarte Segurantzako prestazioak ez direla afiliatuen ekarpen eta kotizazioen proportziokoak, ezta kontratu-akordio baten emaitza ere. Hori dela eta, kotizazioaren eta prestazioaren arteko bat-etortzea ez da automatikoa, aseguru pribatuetan gertatzen den moduan, eta herritar guztien arteko elkartasun-eginbeharra du oinarri (KAE hauek: azaroaren 22ko 103/1983; azaroaren 23ko 104/1983 eta abenduaren 15eko 121/1983; maiatzaren 21eko 65/1987; abenduaren 22ko 209/1987; apirilaren 5eko 65/1990; urtarrilaren 14ko 4/1991; martxoaren 30eko 39/1992; otsailaren 10eko 37/1994, etab.). Horrenbestez, horien barruan kontribuzio-prestazioak (kontribuzio edo kotizazioetatik eratorriak), kontribuzio-prestazioak ez direnak (aurretiazko kotizazioari erantzuten ez diotenak) eta osasun edo laguntza arlokoak sartzen dira. Modu osagarrian, 50. artikuluan herritarrei zahartzaroan gutxieneko kaudimena bermatu zaie, pentsio egokien bidez eta haien ongizatea bermatzen duen gizarte-zerbitzuen sistemaren bidez. Bestalde, 40. eta 42. artikuluetan langileen babesari buruzko eduki batzuk biltzen dira: enplegu osoa lortzera bideratutako politika ekonomikoa egitea —uztailaren 2ko 22/1981 KAE—, gizarteak eta ekonomiak aurrera egin dezaten, eta erregioen eta gizabanakoen errenta ekitatez bana dadin. Botere publikoek lanbide-heziketa suspertuko dute, lanean segurtasuna eta higienea zainduko dituzte, eta behar besteko atsedena bermatuko dute, lanaldia mugatuz, aldizkako opor ordainduen bidez eta zentro egokiak sustatuz (40. art.). Estatuak bereziki zainduko ditu atzerrian ari diren langile espainiarren ekonomia- eta gizarte-eskubideak. 43. artikuluan osasuna babesteko eskubidea aitortzen da. Artikulu horren arabera, botere publikoen ardura da, prebentzio-neurrien bidez eta beharrezkoak diren zerbitzu nahiz prestazioen bidez, osasun publikoa antolatu eta babestea. Horretarako, legeak ezarriko ditu guztion eskubideak eta eginbeharrak. Irismena legeak 478

Konstituzio zuzenbidearen.indd 478

12/11/07 11:50:17

ezarri behar duen arren, osasuna babesteko botere publikoen jardun zehatza eskatzen da, prebentzio-medikuntzan zein laguntza-medikuntzan. Ez du eredu zehatz bat aurretik ezartzen, baina 41. artikulutik bereizita dagoenez, Osasun Zerbitzu Publikoa Gizarte Segurantzarekin nahitaez identifikatzen ez dela interpretatu daiteke, eta administrazio publiko desberdinen kargura dauden bestelako osasun-erakunde eta -prestazio batzuk ere barruan har ditzakeela. Amaitzeko, 51.1 artikuluaren arabera, botere publikoek kontsumitzaile eta erabiltzaileen defentsa bermatuko dute, eta, prozedura eragingarrien bidez, haien segurtasuna, osasuna eta interes ekonomiko legitimoak babestuko dituzte. Horren ondorioz, bigarren paragrafoan ezarritakoaren arabera, botere publikoek kontsumitzaile eta erabiltzaileei informazioa eta heziketa ematea sustatuko dute (horregatik egon behar dira kolektibo horiei informazioa emateko zerbitzu publikoak); haien erakundeak suspertuko dituzte; eta horiei dagozkien arazoetan entzun egingo diete, legeak ezartzen duenaren arabera —puntu honetan, oso garrantzitsuak dira Kontsumitzaile eta Erabiltzaileak Defendatzeko 26/1984 Lege Orokorra eta Espainiako antolamendu juridikora arlo horretako zuzentarau ugari aldatzeko Legean egindako geroko aldaketak, baita kontratazioaren baldintza orokorrei buruzko legeria eta urtarrilaren 26ko 15/1989 KAE ere—. Bestalde, artikulu horren hirugarren paragrafoaren arabera, legeak barne-merkataritza arautu eta merkataritzako produktuen baimen-araubidea ezarriko du. c) Kulturari, hezkuntzari, aisiari eta ondarearen babesari buruzko arauak. 43.3 artikuluan ezarri da botere publikoek osasun-hezkuntza, hezkuntza fisikoa eta kirola suspertuko dituztela, eta aisialdiaz behar bezala baliatzen lagunduko dutela. Horrez gain, 44. artikuluan guztiek kulturarako eskubidea dutela jaso da. Era berean, botere publikoek kultura eskuratzea sustatu eta babestuko dute, eta interes orokorraren mesederako, zientzia eta ikerketa zientifikoa nahiz teknikoa sustatuko dituzte. Bestalde, 46. artikuluaren arabera, botere publikoek bermatuko dute Espainiako herrien ondare historiko, kultural eta artistikoa iraunaraztea, eta hori aberastea sustatuko dute, baita ondareon ondasunei dagokienez ere, horien araubidea eta titulartasuna edozein izanda (horrek justifikatzen du ondare hori osatzen duten ondasunak erabili edo xedatzeko botereari mugak ezartzea eta botere publikoek kontrolak egitea; hala ere, ikusi genuen moduan, muga horiek ez dira jabetza-eskubidearen edo enpresa askerako eskubidearen murrizketak eta, beraz, ez dute konpentsaziorik eskatzen); ondare horien aurkako atentatuen kasuan, zehapen penalak esanbidez ezarri dira (ZKren 321. art. eta h.). d) Etxebizitza izateko eskubidea: 47. artikuluan espainiar guztiek etxebizitza duin eta egokia izateko eskubidea dutela ezarri da. Argi dago artikulu hori interpretatzerakoan ezin dela pentsatu edozein herritarrek ad479

Konstituzio zuzenbidearen.indd 479

12/11/07 11:50:17

ministrazio publikora jo dezakeela etxebizitza eskatzeko, EKren 35. artikuluko lanerako eskubidearekin gertatzen den bezala, horretan ere herritar bakoitzari ez baitzaio enplegu bat bermatzen. 47. artikulura bildutako eskubidearen edukiak botere publikoek etxebizitza-politika bat egiteko duten beharrizanari aipamen egiten dio. Konstituzioak bi helburu ezartzen ditu horren inguruan: lurzorua interes orokorraren arabera arautzea, espekulazioa saihesteko, eta erkidegoak ente publikoen hirigintza-jarduerak sortutako gainbalioetan parte-hartzea. Alderdi horiek oinarritu dituzte lurzoruaren legeria, babes ofizialeko etxebizitzen legeria, etab. Hala ere, etxebizitza gutxi izatea eta horien prezio garestia ebatzi gabeko arazoak dira oraindik eta, beraz, eskubide hori behar den moduan betetzeko bide luzea dago egiteko. e) Ingurumenerako eskubidea: III. kapituluko eskubide berritzaileenetakoa ingurumenerako eskubidea da, 45. artikulura bildu dena. Lehenengo eta behin, aldi berean eskubidea (egoki den ingurumena izateko eskubidea) eta eginbeharra (ingurumena zaintzeko eginbeharra) dela adierazi behar da, titulartasun orokorrekoa (guztiak) eta xede-izaera argia duena (pertsonaren garapenerako). Bigarren paragrafoan ezarritakoaren arabera, botere publikoek zainduko dute baliabide natural guztien erabilera arrazionala, bizitza-kalitatea babestu eta hobetzeko, eta ingurumena defendatu eta berrezartzeko; eskubide hori elkartasun-eskubide izenekoen artean sartzen du (behar-beharrezko den elkartasun kolektiboan oinarrituz). Horretarako, eskubidea garatzeko legeria zabala dago, hainbat gai jorratzen dituena, besteak beste, espazio naturalen eta basoko fauna eta floraren babesa; kutsadura eta hondakinak, jarduera gogaikarri, osasungaitz, kaltegarri eta arriskutsuen inguruko arauketa; zaratari buruzko arautegia, ingurumen-inpaktuaren ebaluazioari lotutako gaien inguruko legeria, etab. Amaitzeko, legearen 3. paragrafoaren arabera, legearen bidez arautuko dira administrazio-zehapenak (aipatu berri ditudan alderdiak arautzeko administrazio-legerian bildutakoak), zehapen penalak (ZKren 325-340 art.), eta ez da ahaztu egindako kaltea konpontzeko betebeharrari aipamen egitea (horren barruan sartu behar da ingurumenean eragiten duten kalteen gaineko erantzukizun zibila, Kzren 1908. artikulura bildua). f) Berezko interes ekonomikoak defendatzen laguntzen duten lanbide-erakundeak. Erakunde horiei aipamen egiten dien 52. artikulua III. kapituluko azkena da, eta Batzorde Mistoak azken orduan sartu zuen Konstituzioaren testuan. Egiatan, ez da eskubide bat edo gizarte- eta ekonomia-politikaren printzipio bat, elkartze profesionalerako eskubidearen adierazpen zehatza baino. ÂŤAdministrazio KorporatiboÂť izenekoaren kasu batzuk sartuko lirateke hemen, lanbide-elkargoen kasua izan ezik, horiek administrazio korporatiboaren barruan egon arren konstituzio-arauketa berezia baitute (EKren 36. art.). Horien kasuan bezala, konstituzio-testuak 480

Konstituzio zuzenbidearen.indd 480

12/11/07 11:50:17

lanbide-erakundeen barne-egitura eta jardunbidea demokratikoak izatea eskatzen du. Lanbide-elkarte horiei lotuta, zenbait zalantza planteatu dira artikulu honetara bildu daitezkeen entitateetan nahitaez izena emateari dagokionez, besteak beste, nekazaritza-ganberetan, jabetza hiritarreko ganbera ofizialetan eta merkataritza, industria eta nabigazio ganberetan. Izatez, mota horretako ente korporatiboetan nahitaez izena eman behar izatea askatasunaren printzipio orokorraren salbuespena da eta, zehatz esanda, elkartzeko askatasun negatiboren printzipioaren salbuespena. Salbuespen mota hori onartzeko justifikazio bakarra da ente korporatiboek interes publikoko xedeak lortu nahi dituztela, eta horiek lortzea oso zaila dela mota horretako beharrezko afiliaziorik gabe. Horrek justifikatzen du horiek lege borondatez sortzea lanbide-interesak defendatzeko, nortasun juridiko-publikoa izatea eta, ikusi dugunez, nahitaezko afiliazioa eskatzea. Horien jatorria estatusorrerako egintza da, eta ez elkarte bat sortzeko partikularren arteko ituna, eta horien xedea interes publikoek definitzen dute, horiek defendatzeko sortu baitziren eta horiek ere botere publikoak finkatzen baititu. Ikusi dugun moduan, administrazio korporatiboaren kasu argia EKren 36. artikuluan esanbidez araututako lanbide-elkargoena da. Goian aipatu hiru kasuei dagokienez, EKren 52. artikuluan sar daitezkeenak, Konstituzioak kasu bakoitzean ondorio desberdinak atera ditu. Nekazaritza-ganberei dagokienez, uztailaren 18ko 132/1989 KAEren arabera, Kataluniako arautegian lausotasunez eta zehaztugabetasunez aipatzen ziren Kataluniako administrazioak erkidego horretako nekazaritza-ganberetan eskuordetutako eskumenak, eta beraz, hori ez zen justifikazio nahikoa horiei nahitaez atxikitzea eskatzeko. Uztailaren 20ko 139/1989 KAEn, estatuko arautegian araututako nekazaritza-ganberei buruzkoan, auzitegiak ondorio bera atera zuen eta hurrengo hau baieztatu zuen: ezin zitekeen eskatu nekazari guztiak nekazaritzaganberetako kide izatea nahitaez, horien eginkizun publikoak borondatezko elkarteek egin zitzaketelako; izan ere, nahitaez kide izate horrek elkarte-askatasunaren printzipioa urratzen zuen. Horren eraginez, azkenean mota horretako nekazaritza-ganberak desagertu egin ziren. Hiri-jabetzako ganbera ofizialen kasuan, apirilaren 14ko 113/1994 KAEn ezarritakoaren arabera, horien arauketan xedatutako eginkizun publikoak ez ziren nahikoa nahitaezko afiliazioa eskatzeko, eta izatez, korporazio-enteen izaera galdu dute. Hori dela eta, bizirik irauten badute eta horien eginkizunak administrazio publikoak zuzenean bereganatzen ez baditu, beste mota bateko organo bihurtu beharko dira, izaera juridiko desberdin batekin. Merkataritza, Industria eta Nabigazio Ganberen kasuan, Konstituzio Auzitegiak iritzi desberdinak izan ditu gai horren inguruko bi epaietan. Hasieran, irizpidea aurreko adibideetan erabilitakoaren antzekoa izan zen: ganbera horiei buruzko lehen epaian, ekainaren 16ko 179/1994 KAEn, merkataritza-ganberen izaera juridikoa aurreko araute481

Konstituzio zuzenbidearen.indd 481

12/11/07 11:50:17

giaren (1911koa eta 1924koa zen) argitan aztertu zuen horretan, ezarri zen lege-araubide hark ez zuela behar den beste justifikatzen horietan nahitaez atxikitzea zuzenbide publikoko korporazio gisa. Nolanahi den ere, bigarren epaian, ekainaren 12ko 107/1996 KAEn, Konstituzio Auzitegiak izaera juridikoa ganbera horien arautegi berriaren arabera aztertu zuen, hain zuzen ere, Merkataritza, Industria eta Nabigazio Ganberei buruzko martxoaren 22ko 3/1993 Oinarrizko Legean zegoen hori. Bigarren epai horretan, irizpidea aldatu eta administrazio korporatiboaren kategoriakoak zirela adierazi zuen, eta horietan nahitaez sartu behar izatea onartu zuen; izan ere, lege horren arabera, legezko definizioa dute, eta ez erregelamenduzkoa soilik, izaera publiko-administratiboko eginkizun zehatzak garatzen dituzte, nahitaezko gutxieneko zerbitzu moduan eskaini behar dituztenak (administrazioari aholkuak ematea, eraldaketak proposatzea, arautegia biltzea, lanbide-heziketan lankidetzan aritzea, kanpo merkataritzaren arloko jarduerak, etab.). Oso zaila izango litzateke zerbitzu horiek interesak ordezkatzen dituzten elkarte pribatuek modu eragingarrian garatzea, askotan kontrako interesak dituztelako eta araubide juridiko-administratibo zorrotzaren mende daudelako, Administrazio Publikoaren kontrolpean. 4.2. Izaera eta eragingarritasuna «Gizarte- eta ekonomia-politikaren printzipio artezkariak» kategoriaren barruan eduki heterogeneoak aurkituko ditugu. Izaerari dagokionez, batzuk legegileari egindako mandatuak dira (adibidez, legeari aitatasunaren ikerketa ahalbidetzea eskatzen zaionean —39.2 art.—, edo guztiek osasunaren inguruan dituzten eskubide eta eginbeharrak ezartzea eskatzen zaionean —43.2 art.—, edo ingurumena errespetatzen ez dutenen aurka zehapenak arautzea eskatzen zaionean —45.3a art.—, etab.); beste batzuk berme instituzionalaren ohiko adibideak dira (familiari dagokionez —39. art.—; gizarte-segurtasun publikoari lotuta —41. art.—, berezko interes ekonomikoak defendatzen laguntzen duten lanbide-antolakuntzei dagokienez —52. art.—); eta beste batzuek arau programatikoak jasotzen dituzte, baina horiek lortzeko bitartekoak zehaztu gabe (gizarteak eta ekonomiak aurrera egiteko baldintzak sustatzea —40.1 art.—; kultura eskuratzea sustatzea —44. art.—), etab. Egia esan, ez dituzte eskubide publiko subjektiboak sortzen, babes judiziala lor dezaketenak, eskubideen igurikimenak baino, eta horiek legegileak zehaztu behar ditu. Horregatik, EKren 53. artikulu garrantzitsuak, oinarrizko eskubide eta askatasunen bermeak ezartzean, III. kapituluko gizarte- eta ekonomia-politikaren printzipio artezkariak hirugarren paragrafoan arautzen ditu: printzipio horiek onartu, errespetatu eta babestu egingo 482

Konstituzio zuzenbidearen.indd 482

12/11/07 11:50:18

dira, eta legeria positiboak, eginera judizialek eta botere publikoen jardunak horiexek hartuko dituzte kontuan. Printzipio horiek jurisdikzio arruntean alegatu ahal izango dira, soil-soilik, horiek garatzen dituzten legeen xedapenak kontuan hartuta. Baina horrek ez du esan nahi desira edo asmo onen adierazpen hutsak direnik, hau da, konstituzio-erretorikaren adierazpenak, inolako eragingarritasunik ez dutenak legeen bidez garatu arte. Izan ere, botere publikoentzat ere bete beharrekoak dira (EKren 9.1 art.), hori bai, EKren 53.3 artikuluan ezarritakoaren ildotik. 5. Bibliografia Hezkuntzari lotutako eskubideak AGUILERA FERNÁNDEZ, A. Ensayo sobre la libertad de cátedra y el derecho a la educación. Madril: Libertarias-Prodhufi, 1996. ELIPE SONGEL, J.A. Historia constitucional del derecho a la educación en España. Valentzia: Nomos, 2003. EMBID IRUJO, A. Las libertades en la enseñanza. Madril: Tecnos, 1982. EMBID IRUJO, A. «Los principios de la jurisprudencia ordinaria sobre la enseñanza tras la Sentencia del Tribunal Constitucional sobre la LODE». Revista de Administración Pública. 1988, 116. zk. EXPÓSITO GÓMEZ, E. La libertad de cátedra. Madril: Tecnos, 1995. FERNÁNDEZ-MIRANDA CAMPOAMOR, A. De la libertad de enseñanza al derecho a la educación: los derechos educativos en la Constitución Española. Madril: Centro de Estudios Ramón Areces, 1988. FERNÁNDEZ RODRÍGUEZ, T.R. La autonomía universitaria: ámbito y límites. Madril: Civitas, 1982. GARCÍA-PARDO, D. La libertad de enseñanza en la jurisprudencia del Tribunal Supremo. Madril: McGraw-Hill, 1998. LEGUINA VILLA, J. «La autonomía universitaria». In MARTÍN-RETORTILLO BAQUER, S. (koord.). Estudios sobre la Constitución española. Homenaje al Profesor Eduardo García de Enterría. Madril: Civitas, 1991. II. liburukia. LÓPEZ-JURADO ESCRIBANO F. de B., La autonomía de las Universidades como derecho fundamental: la construcción del Tribunal Constitucional. Madril: Civitas, 1991. LÓPEZ MEDEL, J. Libertad de enseñanza, derecho a la educación y autogestión: la LODE, ¿un imposible pedagógico?. Madril: Fragua, 1984. LÓPEZ MEDEL, J. Hacia un nuevo derecho a la educación. Madril: Dykinson, 1995. LÓPEZ MEDEL, J. Libertad y derecho a la enseñanza de la religión. Madril: Dykinson, 2004. LORENZO VÁZQUEZ, P., Libertad religiosa y enseñanza en la Constitución. Madril: Centro de Estudios Políticos y Constitucionales, 2001. LOZANO CUTANDA, B. La libertad de cátedra. Madril: UNED / Marcial Pons, 1995. 483

Konstituzio zuzenbidearen.indd 483

12/11/07 11:50:18

MARTÍN SÁNCHEZ, I. La recepción por el Tribunal Constitucional español de la jurisprudencia sobre el Convenio Europeo de Derechos Humanos respecto a las libertades de conciencia, religiosa y de enseñanza. Granada: Comares, 2002. MARTÍNEZ DE PISÓN CAVERO, J. El derecho a la educación y la libertad de enseñanza. Madril: Dykinson, 2003. RODRÍGUEZ COARASA, C. La libertad de enseñanza. Madril: Tecnos, 1998. SALGUERO SALGUERO, M. Libertad de cátedra y derechos de los centros educativos. Bartzelona: Ariel, 1997. SATORRAS FIORETTI, R.M.ª. La libertad de enseñanza en la Constitución española. Madril: Marcial Pons, 1998. SOSA WAGNER, F. El mito de la autonomía universitaria. Madril: Civitas, 2004. SOUVIRÓN MORENILLA, J.M. La Universidad española: claves de su definición y régimen jurídico institucional. Valladolid: Universidad de Valladolid, 1988. SOUVIRÓN MORENILLA, J. M. et al. La nueva regulación de las Universidades. Granada: Comares, 2002. TARDÍO PATO, J.A. El Derecho de las Universidades públicas españolas. Bartzelona: PPU, 1994. TORRES MURO, I. La autonomía universitaria: aspectos constitucionales. Madril: Centro de Estudios Políticos y Constitucionales, 2005. VIDAL PRADO, C. La libertad de cátedra: un estudio comparado. Madril: Centro de Estudios Políticos y Constitucionales, 2001. ZZ.AA. Cuadernos constitucionales de la Cátedra Fadrique Furió Ceriol (Valentziako Unibertsitatea). 1998, 22-23 zenbakia (unibertsitate-autonomiari eta katedra-askatasunari buruzko monografikoa). ZZ.AA. Diez años de autonomía universitaria y de libertad académica. Madril: Universidad Carlos III / Boletín Oficial del Estado, 2003. ZZ.AA. Revista Española de Derecho Constitucional. 1983, número 7 (hezkuntzarako eskubideari buruzko monografikoa).

Lan-esparruari lotutako eskubideak ALARCÓN CARACUEL, M.R. «Derecho al trabajo, libertad profesional y deber de trabajo». Revista de Política Social. 1979, 191. zk. ALBIOL MONTESINOS, I. La tutela de la libertad sindical por los tribunales nacionales. Madril: Civitas, 1987. BAYLOS GRAU, A. Derecho de huelga y servicios esenciales. Madril: Tecnos, 1988. CARMONA CONTRERAS, A.M.ª., La conflictiva relación entre libertad sindical y negociación colectiva: aproximación crítica a la jurisprudencia del Tribunal Constitucional. Madril / Sevilla: Tecnos / Consejería de Empleo y Desarrollo Tecnológico de la Junta de Andalucía, 2000. CASSAGNE, J.C. La huelga en los servicios esenciales. Madril: Civitas, 1993. CEINOS SUÁREZ, A. La jurisprudencia del Tribunal Supremo en materia del derecho de huelga. Granada: Comares, 2000. CORREA CARRASCO, M. La negociación colectiva como fuente del derecho del trabajo. Madril: Universidad Carlos III / Boletín Oficial del Estado, 1997. 484

Konstituzio zuzenbidearen.indd 484

5/12/07 11:44:40

DÍEZ SÁNCHEZ, J.J. El derecho de huelga de los funcionarios públicos. Madril: Civitas, 1990. FERNÁNDEZ DOMÍNGUEZ, J.J. / RODRÍGUEZ ESCANCIANO, S. La negociación colectiva de los funcionarios públicos. Bartzelona, CEDECS, 1996. FERRANDO GARCÍA, F. Los efectos de la huelga en el contrato de trabajo. Iruña: Aranzadi, 1999. GARCÍA BLASCO, J. El derecho de huelga en España. Bartzelona: Bosch, 1983. GARCÍA FERNÁNDEZ, M. El cierre patronal. Bartzelona: Ariel, 1990. GARCÍA MURCIA, J. Organizaciones sindicales y empresariales más representativas. Madril: Ministerio de Trabajo y Asuntos Sociales, 1987. GARCÍA NINET, J.I. / GARCÍA VIÑA, J. / AGUT GARCÍA, C. Manual de derecho sindical. Bartzelona: Atelier, 2003. GOERLICH PESET, J.M.ª. Los efectos de la huelga. Valentzia: Tirant lo Blanch, 1994. GONZÁLEZ DE LA ALEJA, R. La titularidad del derecho de huelga. En especial en la función pública. Perspectivas jurídico-criticas. Granada: Comares, 1999. GONZÁLEZ BIEDMA, E. Derecho de huelga y servicios de mantenimiento y seguridad en la empresa. Madril: Civitas, 1992. IGLESIAS CABERO, M. / GARCÍA BLASCO, J. Negociación colectiva. Madril: Colex, 1997. MACEDO DE BRITTO PEREIRA, R.J. La negociación colectiva en la función pública: una aproximación constitucional. Madril: Consejo Económico y Social, 2004. MARÍN MORAL, I. Libertad sindical y Constitución. Murtzia: Laborum, 2003. MARTÍNEZ EMPERADOR, R. Libertad sindical, derecho de huelga, negociación colectiva. Valladolid: Lex Nova, 1991. MARTÍNEZ ESTAY, J.I. Jurisprudencia constitucional española sobre derechos sociales. Bartzelona: Cedecs, 1997. MARTÍNEZ GAYOSO, M.ª.N. El derecho a la negociación colectiva de los funcionarios públicos en la Constitución. Bilbo: Servicio Editorial de la Universidad del País Vasco, 2002. MATÍA PRIM, J. Huelga, cierre patronal y conflictos colectivos: régimen jurídico según la sentencia del Tribunal Constitucional. Madril: Civitas, 1982. MATÍA PRIM, J. El abuso del derecho de huelga: ensayo sobre la regulación del derecho de huelga en el ordenamiento español. Madril: Consejo Económico y Social, 1996. MERINO SEGOVIA, A. Negociación colectiva. Albacete: Altabán, 2004. MOLERO MANGLANO, C. / MARTÍN-MENDICUTE, B. Lecciones sobre convenios colectivos, derecho de huelga y cierre patronal. Madril: ICAI, 1985. MONEREO PÉREZ, J.L. / MALDONADO MOLINA, J.A., Derecho de huelga y conflictos colectivos: estudio crítico de la doctrina jurídica. Granada: Comares, 2002. MONTOYA MELGAR, A. «Sobre la viabilidad legal de los convenios colectivos al margen del Estatuto de los Trabajadores», in ALONSO OLEA, M. (koord.). Problemas actuales de la negociación colectiva. Madrid: Asociación de Cajas de Ahorro para Relaciones Laborales, 1988. NAVARRO NIETO, F. La representatividad sindical. Madrid: Ministerio de Trabajo y Seguridad Social, 1993. 485

Konstituzio zuzenbidearen.indd 485

12/11/07 11:50:18

OJEDA AVILÉS, A. Derecho sindical. Madril: Tecnos, 8. argit. 2003. PALOMEQUE LÓPEZ, M.C. Derecho sindical español. Madril: Tecnos, 1994. RODRÍGUEZ-PIÑERO BRAVO FERRER, M. / CASTIÑEIRA FERNÁNDEZ, J. Comentarios a la Ley Orgánica de Libertad Sindical: Ley Orgánica 11/1985, de 2 de agosto, de Libertad Sindical. Madril: Tecnos, 1986. ROQUETA BUJ, R. La negociación colectiva en la función pública. Valentzia: Tirant lo Blanch, 1996. SALA FRANCO, T. / ROQUETA BUJ, R. Los derechos sindicales de los funcionarios públicos. Valentzia: Tirant lo Blanch, 1995. SALA FRANCO, T. / ALBIOL MONTESINOS, I. Derecho sindical. Valentzia: Tirant lo Blanch, 9. argit. 2003. SALA FRANCO, T. / BLASCO PELLICER, A. Los límites legales al contenido de la negociación colectiva: el alcance imperativo o dispositivo de las normas del Estatuto de los Trabajadores. Madril: Ministerio de Trabajo y Asuntos Sociales, 2001. SÁNCHEZ MARTÍNEZ, M.ª. O. La huelga ante el derecho: conflictos, valores y normas. Madril: Dykinson, 1997. SASTRE IBARRECHE, R. El derecho al trabajo. Madril: Trotta, 1996. SOTO RIOJA, S. La libertad sindical negativa. Madril: Civitas, 1998. TOLIVAR ALAS, L. «La configuración constitucional del derecho a la libre elección de profesión u oficio», in MARTÍN-RETORTILLO BAQUER, S. (koord.). Estudios sobre la Constitución Española. Homenaje al Profesor Eduardo García de Enterría. Madril: Civitas, 1991. II. liburukia. TORRENTE GARI, S. El ejercicio del derecho de huelga y los servicios esenciales. Bartzelona: CEDECS, 1996. VIDA SORIA, J. Manual de Derecho sindical. Granada: Comares, 2004.

Ekonomia- eta gizarte-esparruari lotutako eskubideak Jabetza pribaturako eta jarauntsirako eskubidea COLINA GAREA, R. et al. La función social de la propiedad privada en la Constitución española de 1978. Bartzelona: J.M.ª Bosch editor, 1997. LÓPEZ y LÓPEZ, A.M. La disciplina constitucional de la propiedad privada. Madril: Tecnos, 1988. DÍEZ PICAZO y PONCE DE LEÓN, L. «Algunas reflexiones sobre el derecho de propiedad privada en la Constitución». In MARTÍN-RETORTILLO BAQUER, S. (koord.). Estudios sobre la Constitución española. Homenaje al Profesor Eduardo García de Enterría. Madril: Civitas, 1991. II. liburukia. PARADA VÁZQUEZ, J. R. «»El art. 33.3 de la Constitución y la crisis de la garantía expropiatoria» en MARTÍN-RETORTILLO BAQUER, S. (Coord.). Estudios sobre la Constitución española. Homenaje al Profesor Eduardo García de Enterría. Madril: Civitas, 1991. II. liburukia. PONS CÀNOVAS, F. La incidencia de las intervenciones administrativas en el derecho de propiedad: perspectivas actuales. Madril: Marcial Pons, 2004. 486

Konstituzio zuzenbidearen.indd 486

20/11/07 16:49:55

REY MARTÍNEZ, F. La propiedad privada en la Constitución española. Madril: Centro de Estudios Constitucionales, 1994. SERRANO ALBERCA, J. M. El derecho de propiedad, la expropiación y la valoración del suelo. Zizur txikia: Aranzadi, 2003.

Enpresa-askatasuna ARAGÓN REYES, M. Libertades económicas y Estado Social. Madril: Mc GrawHill, 1996. ARIÑO ORTIZ, G. Principios constitucionales de la libertad de empresa. Madril: Marcial Pons, 1995. BASSOLS COMA, M. Constitución y sistema económico. Madril: Tecnos, 1985. BORRAJO DACRUZ, E. Relaciones laborales y libertad de empresa. Madril: La Ley, 1993. CIDONCHA MARTÍN, A. La libertad de empresa. Madril: Civitas, 2006. HERRERO DE MIÑÓN, M. «La Constitución económica» in ÁLVAREZ CONDE, E. (zuz.). Diez años de régimen constitucional. Madril: Tecnos, 1989. HERRERO DE MIÑÓN, M. «La Constitución económica: desde la ambigüedad a la integración». Revista Española de Derecho Constitucional. 1999, 57. zk. MARTÍN-RETORTILLO BAQUER, S. Derecho Administrativo Económico. Madril: La Ley, 1988. PÉREZ DE LOS COBOS ORIHUEL, F. Libertad de empresa y relaciones laborales en España. Madril: Instituto de Estudios Económicos, 2005.

Fundazio-eskubidea ASOCIACIÓN DE PROFESORES DE DERECHO CIVIL. Asociaciones y Fundaciones: XI Jornadas de la Asociación de Profesores de Derecho Civil, celebradas en Murcia del 27 al 29 de mayo de 2004. Murtzia: Universidad de Murcia, 2005. CUNILLERA BUSQUET, M. / CUSCO TURELL, M. Comentarios a la nueva Ley de fundaciones: Ley 50/2002, de 26 diciembre. Madril: Dijusa, 2003. GONZÁLEZ CUETO, T. Comentarios a la Ley de Fundaciones: Ley 50/2002, de 26 de diciembre. Zizur txikia: Aranzadi, 2003. MALARET I GARCÍA, E. / MARSAL I FERRET, M. / VALLBÉ FERNÁNDEZ, J.J. Las fundaciones de iniciativa pública: un régimen jurídico en construcción. La singularidad de las fundaciones locales. Bartzelona: Fundació Carles Pi i Sunyer, 2005. MUÑOZ MACHADO, S. / CRUZ AMORÓS, M. / LORENZO GARCÍA, R. Comentarios a las leyes de fundaciones y mecenazgo. Madril: Portal Derecho, 2005. PIÑAR MAÑAS, J. L. «Las fundaciones y la Constitución española» in MARTÍN-RETORTILLO BAQUER, S. (koord). Estudios sobre la Constitución española. Homenaje al Profesor Eduardo García de Enterría. Madril: Civitas, 1991. II. liburukia. PRIEGO FERNÁNDEZ, V. de. El negocio fundacional y la adquisición de personalidad jurídica de las fundaciones. Madril: Dykinson, 2004. 487

Konstituzio zuzenbidearen.indd 487

21/11/07 08:40:32

ROJAS MONTES, L. / ROCA ROCA, E. La fundación: instrumento privado de intereses generales: fundación, mecenazgo y derecho. Granada: Real Academia de Jurisprudencia y Legislación de Granada, 1996.

Lanbide-elkargoak eta tituludun lanbideak ARIÑO ORTIZ, G. Constitución y Colegios profesionales. Madril: Unión Editorial, 1984. CARREÑO AYARZA, J. Conflictividad constitucional en materia de Colegios profesionales. Madril: Colegio Oficial de Arquitectos, 1992. GÁLVEZ MONTES, J. La organización de las profesiones tituladas. Madril: Consejo de Estado / Boletín Oficial del Estado, 2002. HERRERO DE MIÑÓN, M. «Los Colegios profesionales en la Constitución española». Boletín de la Facultad de Derecho de la UNED. 1994, 6. zk. HERRERO DE MIÑÓN, M / FERNÁNDEZ DEL VALLADO, J. Especialización y profesión médica: la garantía constitucional de las profesiones tituladas y la especialización médica según la jurisprudencia. Madril: Civitas, 1997. LÓPEZ GONZÁLEZ, J. L. Los Colegios profesionales como corporaciones de derecho público: un estudio en clave constitucional. Valentzia: Ediciones Nomos, 2001. MARTÍN-RETORTILLO BAQUER, L. (zuz.). Los Colegios profesionales a la luz de la Constitución. Madril: Civitas, 1996. REQUERO IBÁÑEZ, J. L. et al. Los Colegios profesionales. Administración corporativa. Donostia: Consejo General del Poder Judicial, 2001. RODRÍGUEZ-PINERO ROYO, M. «Colegios profesionales y Constitución». Relaciones Laborales. 1993, 9. zk. SAINZ MORENO, F. «Comentario al art. 36 CE (Profesiones tituladas y colegios profesionales) in ALZAGA VILLAAMIL, O. (zuz.). Comentarios a la Constitución española de 1978. Madril: Cortes Generales / EDERSA, 1996. III. liburukia, 598-665. or. SÁNCHEZ SAUDINOS, J.M.ª. Colegios profesionales y ejercicios profesionales. Madril: Boletín Oficial del Estado, 1996. SAZ, S. del. Los Colegios profesionales. Madril: Marcial Pons, 1996. SOUVIRÓN MORENILLA, J.M.ª. Naturaleza y carácter de los Colegios profesionales. Notas para una ley reguladora. Madril: Instituto Nacional de Prospectiva, 1980. VILLAR PALASÍ, J.L. / VILLAR EZCURRA, J.L. «La libertad constitucional del ejercicio profesional» en MARTÍN-RETORTILLO BAQUER, S. (koord.). Estudios sobre la Constitución española. Homenaje al Profesor Eduardo García de Enterría. Madril: Civitas, 1991. II. liburukia.

Gizarte- eta ekonomia-politikaren printzipio artezkariak EKren I. tituluko III. kapitulura bildutako printzipio eta eskubideei buruzko argitalpenez gain, hurrengo hauek azpimarratu behar dira, printzipio eta eskubide horiek oro har aipatzen dituzte eta: CASCAJO CASTRO, J.L. La tutela constitucional de los derechos sociales. Madril: Centro de Estudios Constitucionales, 1988. 488

Konstituzio zuzenbidearen.indd 488

12/11/07 11:50:19

COBREROS MENDAZONA, E. «Reflexión general sobre la eficacia normativa de los principios constitucionales rectores de la política social y económica del Estado». Revista Vasca de Administración Pública. 1987, 19. zk. COSSÍO DÍAZ, J.R., Estado social y Derechos de prestación. Madril: Centro de Estudios Políticos y Constitucionales, 1989. GARCÍA MORALES, A.F. La justiciabilidad de los derechos económicos, sociales y culturales. Madril: Facultad de Derecho de la Universidad Complutense de Madrid, 2002. MARTÍNEZ DE PISÓN, J. Políticas de bienestar: un estudio sobre los derechos sociales. Madril: Tecnos, 1998. RUIZ-RICO RUIZ, G. Principios rectores de política económica y social en la Constitución. Granada: Universidad de Granada, 1986. TAJADURA TEJADA, J. Los principios rectores de la política social y económica. Madril: Editorial Biblioteca Nueva, 2004.

489

Konstituzio zuzenbidearen.indd 489

12/11/07 11:50:19

Konstituzio zuzenbidearen.indd 490

12/11/07 11:50:19

16. ikasgaia

Oinarrizko eskubideen bermeak eta horiek etetea

1. Eskubide eta askatasunen eta gizarte- eta ekonomia-politikaren printzipio artezkarien babes maila desberdinak 1978ko Konstituzioan Konstituzio-testuan eskubideen, askatasunen eta printzipioen inguruan egiten den aitorpena oso garrantzitsua da, baina ez litzateke oso baliagarria izango funtsezko arauak horiek babesteko bide zehatz batzuk ezarriko ez balitu, horiek modu eragingarrian betetzea bermatzeko. Hain zuzen ere, horixe da EKren I. tituluko IV. kapituluaren xedea, titulu horretako aurreko kapituluetara bildutako «oinarrizko askatasun eta eskubideen bermeak» arautzea. Kapitulu horrek bi artikulu ditu: 53. artikulu garrantzitsua, eskubide, askatasun eta printzipioei emandako berme maila desberdinak ezartzen dituena, eta 54. artikulua, Herri Defendatzailearen erakundea aipatzen duena, zuzenbide konparatuko «Ombudsman» erakunde ezagunaren Espainiako baliokidea. Konstituzioaren arabera, Herri Defendatzailea Gorte Nagusietako komisionatu gorena da, Konstituzioaren lehenengo titulu osora bildutako eskubideak defendatzen ditu, eta administrazio publikoen jarduera gainbegiratzen du. Ikus dezagun orain 53. artikuluaren edukia, eta geroko utziko dugu Herri Defendatzailearen erakundea aztertzea. Askotan ikusi dugun moduan, eskubideak, askatasunak eta printzipioak I. tituluaren barruan kokatzea oso garrantzitsua da; izan ere, horien kokapenaren arabera, babes maila oso desberdina da. Eta, hain zuzen ere, 53. artikuluan babes maila desberdin horiek ezarri dira. Hori guztia errazago azaltzeko, hiru babes maila desberdin aipa ditzakegu, artikulu honetako hiru paragrafoetan zehazten direnak. 491

Konstituzio zuzenbidearen.indd 491

5/12/07 11:44:41

1.1. EKren I. tituluko II. kapituluko eskubide eta askatasun guztien berme erkideak (EKren 53.1 art.) Paragrafo honetara bildu dira egile batzuek eskubide eta askatasunen «berme orokor» izendatu dituztenak, hau da, horiek garatzen dituzten eta Konstituzioa baino lerrun txikiagoa duten arauek eskubide eta askatasun horiei Konstituzioak esleitutako edukia eta eragingarritasuna kentzea saihestu nahi duten bermeak. Egiatan, berme horien hartzailea ez da herritar zehatza, kolektibitate osoa baino. Bada, Konstituzioaren lehenengo tituluko II. kapituluan jasotako eskubide eta askatasun guztiek, lehenengo atalera zein bigarren atalera bildutakoek, hau da, 15-38. artikuluetakoek (biak barne hartuta), berme hauek dituzte: a) Oinarrizko eskubideen zuzeneko aplikazioa: Eskubide eta askatasun horiek guztiak lotesleak dira botere publiko guztientzat, eta zuzenean aplikatzeko modukoak dira, horiek garatzeko Konstituzioa baino lerrun txikiagoa duen araua egon zein ez. Konstituzio Auzitegiak hasieratik esan zuen eta jurisprudentziaren bidez behin eta berriro gogorarazi du eskubide eta askatasun horiek botere publiko guztientzat lotesleak direla eta ez direla printzipio programatiko hutsak, eskubide eta betebeharren berehalako sorleku direla (ekainaren 15eko 21/1981 KAE). BJLOren 7. artikuluko 1. paragrafoan ezarritakoaren arabera, oinarrizko eskubideak eta askatasun publikoak lotesleak dira epaile eta auzitegi guztientzat, eta horiek modu eragingarrian babesten dituzte. Hau da, konstituziogileak saihestu nahi izan du eskubide eta askatasun horiek, Konstituzioan modu enfatikoan enuntziatu arren, ondoren praktikan ez aplikatzea arau-garapenik ez dagoelako. Eta horri esker, Konstituzioaren osteko arauen bidez garatu gabe zeuden oinarrizko eskubideak, oinarrizko arauaren aurreko arauketa zutenak, askotan diktadura frankistatik zetozenak, zuzenean egikaritzen ziren, Konstituzioa garatzeko arauketari itxaron gabe, Konstituzioaren aurreko legeria erabiliz Konstituzioarekin bateragarri zen horri zegokionez. Adibide bat: elkartzeko eskubidea, EKren 22. artikulura bildua, Konstituzioa indarrean sartu ostean ez zen garatu 2002. urtea arte, martxoaren 22ko 1/2002 LOren bidez. Zer gertatu da orduan 1978tik 2002ra, lege berria indarrean jarri den arte eratu diren milaka eta milaka elkarteekin? Bada, Konstituzioaren osteko arauketarik ez zegoenez, EKren 22. artikuluko elkartzeko eskubidea zuzenean aplikatzen zen erregimen frankistak arlo horren inguruan zuen legeriako artikuluekin batera —hau da, abenduaren 24ko 191/1964 Legea, Elkarteak Arautzekoa—, betiere, Konstituzioarekin bateragarriak baziren; bereziki izaera teknikoa zutenak aplikatzen ziren. Konstituzioarekin bateraezinak ziren artikuluak Konstituzioaren xedapen indargabetzaileak indargabetu zituela ulertzen zen. Modu horretan, oinarrizko eskubidea zuzenean aplikatzen zen; pentsaezina zen eskubi492

Konstituzio zuzenbidearen.indd 492

12/11/07 11:50:19

dearen egikaritza ezinezkoa izatea Konstituzioaren osteko arau baten bidez arautu arte, hori ez baitzen 2002. urtea arte egin. b) Lege-erreserba: Eskubide horiek guztiak lege formalak arautu behar ditu, hau da, Gorte Nagusiek onetsitako legeak. Hemen bi kasu bereizi behar dira: II. kapituluaren bigarren atalean araututako eskubide eta askatasunek (30-38. art.) lege arruntaren bidez arautzea baino ez dute eskatzen. Aitzitik, II. kapituluko lehenengo atalean araututako eskubide eta askatasunek (15-29. art.) lege arruntaren bidez baino lege organikoaren bidez arautzea eskatzen dute, EKren 81.1 artikuluak hala agintzen duelako (otsailaren 13ko 5/1981 KAE; abenduaren 2ko 111/1983 KAE; azaroaren 11ko 140/1986 KAE; ekainaren 17ko 116/1999 KAE). Dakigunez, lege organikoaren bidez egindako arauketa berme gehigarria da; hain zuzen ere, mota horretako legeak onesteko gehiengo kualifikatuak eskatzen dira (zehatz esanda, Kongresuaren gehiengo absolutua, proiektuaren osotasunari buruz egindako azken botazioan, EKren 81.2 artikuluan ezarritakoaren arabera). Bada, lege organikoaren bidez egindako arauketari dagokionez, gauza garrantzitsu bat kontuan izan behar da: EKren 15-29. artikuluetara bildutako eskubide eta askatasun horiek neurri txikian ukitzen dituzten arauketa guztiak ez dira lege organikoaren bidez egin behar, arau askok, urrunetik bada ere, horiekin zerikusia duen alderdiren bat jorratu dezakete eta. Lege organikoaren erreserba modu zabalean interpretatuko balitz, milaka lege organiko egon beharko lirateke. Aitzitik, Konstituzio Auzitegiak erreserba horren interpretazio murriztailea egitea hautatu du; izan ere, ulertu behar dena da konstituziogilearen asmoa hurrengo hau izan zela: lege organikoaren bidez garatzea artikulu horietara bildutako eskubide eta askatasunen egikaritza arautzen duten oinarrizko edukiak egikaritzeko baldintzen oinarrizko arauketa, horien funtsezko edukia eta eskubidea egikaritzeko edo horretaz gozatzeko araubidean modu eragingarrian eragiten duena (uztailaren 23ko 173/1998 KAE). c) Oinarrizko eskubideen funtsezko edukiaren errespetua: EKren 53.1 artikuluan I. tituluko II. kapituluko (15-38. art.) eskubide eta askatasun guztientzat ezarri den hirugarren bermea da eskubide eta askatasun horien egikaritzaren lege-arauketak (arrunta edo organikoa, kasuen arabera, ikusi berri dugun moduan) eskubide eta askatasun horien funtsezko edukia errespetatu beharko duela. Arazoa ÂŤfuntsezko edukiaÂť zer den definitzea da. Lehen hurbilketa moduan, esan behar da funtsezko edukia gutxieneko erdigunea dela, ukiezina, eta legegileak eskubide eta askatasun horiek arautzean errespetatu egin behar duela. Hau da, legegileak, horiek garatzean, horien egikaritza baldintza, forma edo ondore zabalekin edo estuagoekin arautu dezake, baina inguru ukiezin bat dago, murriztu ezin dena eta nahitaez errespetatu behar dena: horixe da funtsezko edukia. Jo dezagun eskubide bat dugula, esaterako greba-eskubidea. Legegileak modu murriztai493

Konstituzio zuzenbidearen.indd 493

12/11/07 11:50:20

lean edo zabalean arautu dezake, baina edozein kasutan, eskubide horren gutxieneko erdigunea errespetatu behar du, eta ezin du murriztu: funtsezko edukia da. Nabarmena da EKren 15-38. artikuluetara bildutako eskubide eta askatasunen kasuan ez dagoela eduki erkiderik. Beraz, kasuz kasu ikusi beharko da zer den horietako bakoitzaren funtsezko edukia. Horretarako, Konstituzio Auzitegiak bi irizpide modu osagarrian erabiltzea proposatu du (apirilaren 8ko 11/1981 KAE): lehen irizpidea oro har onartzen den eskubidearen esanahira jotzea da; modu horretan, eskubidearen funtsezko edukia eskubide gisa aitortzea eragiten duten osagaien multzoa da, eskubide horren esangura kontuan hartuta; bigarren irizpidea eskubide hori aitortzean babestu nahi diren interesak aurkitzea izango litzateke: hau da, aztertu behar dena da ea eskubideak babestu nahi dituen interesak praktikan eskubidea garatzen duen legeriak babesten dituen. Bi irizpide horiek nahiko subjektiboak, ez oso zehatzak, etab. direla pentsa daiteke. Eta hori egia da neurri batean. Baina, era berean, egia da konstituzio-jurisprudentziak apurka-apurka eta kasuz kasu zehaztu duela zer ulertu behar den ÂŤeskubidearen funtsezko edukiÂť izeneko kontzeptu juridiko zehaztugabe horren bidez. Agian, adibide batekin argiago ikusiko dugu: jo dezagun greba-eskubidearen inguruko arau zehatz batek ezartzen duela greban dauden langileek nola bermatu behar duten ÂŤgutxieneko zerbitzuÂť izenekoak ematea, hau da, lokalak, makineria, instalazioak, etab. mantentzeko ezinbestekoak diren zerbitzuak. Greba batean gutxieneko zerbitzuak ezartzeak ez du greba-eskubidea desitxuratzen, eta praktikan ez ditu babesik gabe uzten greban dauden langileen interesak; izan ere, grebaeskubideak, eskubide guztien moduan, mugak ditu, eta arrazoizkoa dirudi egikaritzen den une berean funtsezko zerbitzu jakin batzuk ere bermatu behar izatea. Honaino, greba-eskubidea garatzen duen arauak gutxieneko edo funtsezko edukiak arautzeak itxuraz ez du oinarrizko eskubidearen funtsezko edukia ukitzen. Baina jo dezagun arauak, harago joz, enpresaburuak gutxieneko zerbitzu horiek zein langilek egin behar dituen modu esklusiboan izendatuko duela ezartzea. Kasu horretan, badirudi greba-eskubidea modu garrantzitsuan mugatuta egongo litzatekeela eta greba-eskubidea egikaritzen duten langileen interesak ukituta geratuko liratekeela enpresaburuaren esku utziko balitz erabakitzea gutxieneko zerbitzu horien ardura zein langilek duten; beraz, garapen-arau horrek greba-eskubidearen funtsezko edukia urratzen duela esan dezakegu, eta hori dela eta, konstituzioaren aurkakoa izango litzateke. Bada horixe gertatu zen lan-harremanei buruzko martxoaren 14ko 17/1977 Errege Dekretu Legearen kasuan. Lehenengo tituluan, greba-eskubidea arautu zen (eta arautzen du, Gorteek greba-eskubideari buruzko lege organiko bat aldarrikatzen ez duten bitartean). Zehatz esanda, 6.7 ar494

Konstituzio zuzenbidearen.indd 494

12/11/07 11:50:20

tikuluan, greba dagoen bitartean pertsonen eta gauzen segurtasunerako beharrezkoak diren zerbitzuak eta lokalak, makineria, instalazioak, lehengaiak, etab. mantentzearen inguruko guztia arautzean, ezarri zuen enpresaburuari dagokiola zerbitzu horiek egin behar dituzten langileak izendatzea. Eta Konstituzio Auzitegiak, apirilaren 8ko 11/1981 KAE garrantzitsuan, 17/1977 Errege Dekretu Lege hori aztertzeaz gain, eskubide baten funtsezko edukia aurkitzeko irizpideak ezarri zituen, eta atal hori konstituzioaren aurkakoa zela adierazi zuen, enpresaburuari modu esklusiboan esleitzen ziolako greba zegoen bitartean lokalak, makineria eta instalazioak mantentzea zaindu behar zuten langileak izendatzeko ahalmena. d) Babesa legeen konstituziotasun-kontrola eginda: Amaitzeko, EKren 53.1 artikuluan ezarri da eskubide eta askatasun horiek EKren 161.1.a artikuluan ezarritakoaren arabera babestuko direla. Bestela esanda, eskubide eta askatasun horiek konstituziotasun-errekurtsoaren bidez babestuko dira (eta testuan esaten ez den arren, baita konstituzio-aurkakotasun arazoaren bidez ere, EKren 163. artikuluan ezarria). 1.2. Berdintasun-printzipioaren eta EKren I. tituluko II. kapituluaren lehenengo ataleko oinarrizko eskubideen eta askatasun publikoen berme osagarriak (EKren 53.2 art.) EKren 53.1 artikuluak EKren I. tituluko II. kapituluko eskubide eta askatasun guztientzat ezarri dituen bermeez gain (15-38. art.), EKren 53.2 artikuluan II. kapitulu horretako eskubide eta askatasun batzuentzat berme gehigarri eta zehatz batzuk jaso dira, lehenengo atalera bilduta daudenak (15-29. art.). EKren 14. artikuluko berdintasun-printzipiora ere hedatzen ditu, eta artikulu hori II. kapitulukoa izan arren, lehenengo ataletik kanpo geratzen da. Berme horiek II. kapitulura bildutako eskubide eta askatasun guztiei —ikasi berri ditugunak— aplikatzeko moduko berme orokorrei gehitzen zaizkie. Amaitzeko, berme gehigarri horietako bat, zehatz esanda babes-errekurtsoa, kontzientzia-eragozpenera ere hedatzen da, nahiz eta eskubide hori, EKren 30. artikuluan arautua, EKren I. tituluko II. kapituluaren bigarren atalean egon. Berme gehigarri horiek hiru dira: lehenengo eta behin, lege organikoaren erreserba; bigarren, oinarrizko eskubideak eta askatasun publikoak eta epaile eta auzitegi arrunten aurrean berdintasun-printzipioa defendatzeko prozedura bereziak ezartzea, eta hirugarren, oinarrizko eskubideak eta askatasun publikoak, berdintasun-printzipioa eta kontzientzia-eragozpena Konstituzio Auzitegiaren aurrean zaintzeko babes-errekurtsoa. a) Lege organikoaren erreserba. Ikusi berri dugunez, EKren 81.1 artikulua aplikatuz, EKren 15-29. artikuluetara bildutako eskubide eta aska495

Konstituzio zuzenbidearen.indd 495

12/11/07 11:50:20

tasun publikoen egikaritza lege organikoaren bidez arautu behar da nahitaez. b) Oinarrizko eskubide eta askatasunak eta epaile eta auzitegi arrunten aurrean berdintasun-printzipioa defendatzeko prozedura bereziak, lehentasun- eta sumariotasun-printzipioetan oinarrituak. EKren 53.2 artikuluan lehentasun- eta sumariotasun-printzipioetan oinarritutako prozedurari buruz hitz egiten den arren, egiatan, printzipio horietan oinarritutako zenbait prozedura dira. Hasieran, prozedura horiek guztiak (lan-esparrukoa izan ezik) lege bakarrera bilduta zeuden, abenduaren 26ko 62/1978 Legera, pertsonaren oinarrizko eskubideen jurisdikzio-babesari buruzko horretara, Konstituzioa baino lehenagokoa zena eta prozedura bereziak arlo zibil, penal eta administrazioarekiko auzietako arloan arautzen zituena. Hala ere, geroko eraldaketa prozesalen eraginez, prozedura berezi horiek arlo bakoitzeko legeria prozesalean gehitu dira (zibila, administrazioarekiko auzietakoa), guztiak Lege bakarrean bildu beharrean. Horregatik, abenduaren 26ko 62/1978 Legea guztiz indargabetuta dago, eta eskubide eta askatasun horiek defendatzeko prozedura bereziak aurkitzeko, hurrengo hauetara jo beharko da: lan arloko legeria prozesala, prozesal zibila, administrazioarekiko auzietako prozesala edo prozesal militarra. Zigor arloari dagokionez, gauza bitxia gertatzen da: urriaren 24ko 38/2002 LOren bidez egindako PKLren eraldaketan, ezabatu egin zen 62/1978 Legera bildutako zigor arloko prozedura berezia, eta orain ez dago aurreikusita aurreko prozedura ordezten duen prozedura zehatzik. Ikus daitekeenez, Espainiako legegileak ez du ekintza bakarra ezarri eskubide eta askatasun horiek babesteko. Horren ordez, jurisdikzio-ordena bakoitzean prozedura zehatzak ezarri ditu (zigor arloan izan ezik). Besteak beste, jarraian deskribatuko ditudan lau prozedurak nabarmendu behar dira, horiek garrantzitsuenak baitira; baina ez da ahaztu behar oinarrizko eskubideak babesteko mekanismo zehatz gisa har ditzakegula baita ere beste leku batean arautzen diren prozedura batzuk, eskubide horiek urratzea eragin dezaketen egintzen berezitasunengatik (gogoan izan dezagun, esaterako, maiatzaren 24ko 2/1984 LOn araututako habeas corpus prozedura, legearen aurkako atxiloketak arautzen dituena —EKren 17. art.—; martxoaren 26ko 2/1984 LOn ezarritako zuzenketa-eskubidea egikaritzeko prozedura, edozein gizarte-komunikabidek zabaldutako informazioek ohorerako, intimitaterako eta abarrerako eskubideak urratzen dituzten kasuetan —EKren 18. art.—, edo HAOLOn ezarritako hauteskunde-errekurtsoen kasua, esaterako hautagai-zerrendak eta hautagaiak aldarrikatzearen aurkako errekurtsoa —HAOLOren 49. art.— edo hauteskundeetako auzibide-errekurtsoa —109. art. eta h.—, EKren 23. artikuluko sufragio-eskubideari lotuta). Atal honetan aipatzen ari garen prozedura guztiak organo judizial arruntetan garatzen dira (ez Konstituzio Auzitegian), eta horien ezaugarri erkideei 496

Konstituzio zuzenbidearen.indd 496

12/11/07 11:50:20

dagokienez, salbuespen prozedurak direla esan dezakegu, prozedura arruntez bestelakoak direlako, objektu oso zehatza dutelako (EKren 15-29. artikuluetara bildutako askatasun eta eskubideen babesa), eta horiek erabiltzen dituztenei prozedura arruntak erabiliz izango ez lituzketen abantaila prozesal batzuk ematen dizkietelako; sumarioak dira, hau da, izapidetza azkarra eta objektu zehatza dituzte, horietan ustez urratu den oinarrizko eskubidearekin zuzenean lotutako gaiak soilik eztabaidatu daitezkeelako, prozesu arruntetan ez bezala, azken horietan mota guztietako gaiak planteatu daitezke eta; lehentasuna dute, epaile eta auzitegiek horien izapidetza lehentasunez egin behar dutelako, prozesu arruntekin alderatuta. Azken buruan, prozedura berezi hauen izapide guztietarako epeak prozedura arruntetan ezarritakoak baino askoz laburragoak dira, eta prozedura albait gehiena sinplifikatzen da, prozedura arruntetan ez bezala; alternatiboak eta prozedura arruntekin bateragarriak dira, berdintasun-printzipioa edo EKren 15-29. artikuluetara bildutako oinarrizko eskubide bat urratu dela alegatzen duenak bi aukera dituelako: edo auzitegi zibil, penal, lan arloko edo administrazioarekiko auzietako auzitegietan prozedura arrunta erabiltzea edo kasu horietarako auzitegi zibil, lan arloko edo administrazioarekiko auzietako auzitegietan ezarritako prozedura bereziak erabiltzea. Modu berezian babestutako eskubide horien urratze guztien kasuan errekurtsoa aurkez daiteke, urratze hori botere publikoek zein partikularrek egin, eta egintza zehatzak zein arau-xedapenak izan, betiere, azken kasu horretan lege-lerruna ez badute; izan ere, auzitegi arruntek ez dute eskumenik lege-lerruneko arauak deuseztatzeko. Legitimazioa oso zabala da: EKren 53.2 artikuluan ÂŤherritar guztieiÂť buruz hitz egiten da, eta legitimazioa herritar guztiei, espainiarrak zein atzerrikoak izan, dagokiela ulertu behar da, pertsona fisikoak eta juridikoak barnean hartuta. Iruzkindu dudan moduan, epeak prozedura arruntetan baino askoz laburragoak dira, baina horren ordez, modu berezian babestutako eskubide horien urratzeekin zerikusirik ez duten gaien izapidetza egiteko bide hau erabili ez dadin, prozesu hauetan onarpen-izapidea prozedura arruntetan aplikatzen dena baino askoz zorrotzagoa da, eta kautela-neurriak hartzeko araubide berezia erabiltzen da; izan ere, ustez urratu diren eskubideak albait arinena babestu behar dira, baita kautela-neurrien bidez ere, organo judizialak epaia eman aurretik, gaiaren izapidetza egiten den bitartean eskubide horiei kalterik ez egiteko. Ondoren, prozedura berezi horiek jurisdikzio-ordena desberdinetan aztertuko ditut, labur-labur: Jurisdikzio-ordena zibilean, PZLren 249. artikuluan ezarri da ohorerako, bizitza pribaturako eta norberaren irudirako babesa eskatzen den prozesuetan eta oinarrizko eskubideetatik beste edozeinen (esaterako, elkartzeko eskubidea) babes zibila eskatzen dutenetan, epaiketa arrunta erabiliko 497

Konstituzio zuzenbidearen.indd 497

5/12/07 11:44:42

dela. Prozedura horietan, Fiskaltza alderdi izango da beti, eta prozesuon izapidetzak lehentasuna izango du. Bestalde, 250. artikuluan ezarri da zuzenketa-eskubidea hitzezko epaiketaren bidez babestuko dela. Era berean, oinarrizko eskubideen babes judizial zibilaren kasuan, 477.2 eta 479.2 artikuluetan kasazio-errekurtsoei dagokienez, espezialitateak ezarri dira, eta 524.5 artikuluan, epaien behin-behineko betearazpenari dagokionez. Jurisdikzio-ordena penalean, ikusi dugunez, urriaren 24ko 38/2002 LOren bidez PKL eraldatu zenean, abenduaren 26ko 62/1978 Legean ezarritako prozedura berezia ezabatu zen, eta ordutik ez dago inolako prozedura berezirik oinarrizko eskubide horiek urratzeari dagozkion zigorprozesuen izapidetza egiteko. Hori dela eta, izapideak PKLn ezarritako prozedura arrunten bidez egin behar dira. Administrazioarekiko auzietako jurisdikzio-ordenan, AAJLren 114-122. artikuluetan mota horretako eskubideak babesteko prozedura berezia ezarri da. Prozeduraren izapidetzak lehentasuna du, eta administrazioarekiko auzietako epaile edo auzitegien aurrean kasuan kasuko errekurtsoa jartzeko epea hamar egunekoa da. Administrazio-organoari eskatuko zaio administrazio-espediente osoa organo judizialari igortzeko. Behin espedientea jasota eta igortzeko bost eguneko epea igarota, eta hala denean gainerako interesdunak epatu ondoren, organo judizialak, hurrengo egunean, autoa emango du jardunekin aurrera egitea aginduz, edo alderdiei prozedura ez onartzeko arrazoiak komunikatuko dizkie. Azken kasu horretan, bost egun igaro aurretik alderdiak eta Fiskaltza deituko dira, errekurtsoaren izapidetza prozedura bereziaren bidez egitearen bidezkotasunari buruz duten iritzia eman dezaten. Hurrengo egunean, organo judizialak autoa emango du jardunek prozedura horren bidez aurrera egin dezaten agintzeko edo horiek ez onartzea adosteko. Jardunek aurrera egitea erabakitzen bada, errekurtsogileak zortzi egun izango ditu demanda formalizatzeko, eta alderdi demandatuek eta Fiskaltzak zortzi eguneko epea izango dute kasuan kasuko alegazioak egin ditzaten. Ondoren, frogaldia hasiko da (frogak egiteko gehieneko epea hogei egunekoa da gehienez), eta froga-fasea amaitu ondoren, epaileak edo auzitegiak epaia emango du bost eguneko epean. Amaitzeko, 122. artikuluan arauketa berezia ezarri da bilera eskubiderako. Bilera eskubidea aztertzean ikusi genuen moduan, eta eskubide hori arautzen zuen Lege Organikoan ezarritakoaren arabera (uztailaren 15eko 9/1983 LO), bilera edo kale-agerraldi baten sustatzaileek agintaritza publikoari aurkeztutako komunikazioaren aurrean agintaritza publikoak debekua ezartzen badu edo ibilbidea aldatu, etab., eta erabaki hori sustatzaileek onartzen ez badute, administrazioarekiko auzietako organo judizial eskudunean errekurtsoa aurkez dezakete. Errekurtsoa jartzeko epea bi egunekoa da, debekua edo aldaketa jakinarazten denetik zenbatzen hasita. Auzitegiak, lau eguneko epean ge498

Konstituzio zuzenbidearen.indd 498

5/12/07 16:35:40

hienez, Administrazioko eta Fiskaltzako ordezkariak eta errekurtsogileak edo horien ordezkariak deituko ditu horiei entzuteko eta debekua edo proposatutako aldaketak mantentzen dituen edo ezeztatzen dituen ebazteko. Erabaki horren aurka ezin da inolako errekurtsorik jarri. Lan arloko jurisdikzio-ordenan, LPLren 175-182. artikuluetan, sindikatu-askatasuna babesteko prozedura zehatza ezarri da. Edozein langilek edo sindikatuk prozedura honen bidez babesa eska dezake. Izapidetzak presa eta lehentasuna du, eta demanda ezarri behar da sindikatu-askatasunari egindako lesioa eragin duten jokabide edo egintzetarako ezarritako epean. Epaileak edo auzitegiak prozedura berezi horren araberako izapidetza izan ezin duten demandak erabat baztertu ditzake, eta kasu horretan demanda-egileari akzioa prozesuko beste bide bat, kasuarekin bat datorrena, erabiliz susta dezakeela adieraziko dio. Demanda jartzeko egintza berean, demandatzaileak aurkaratutako egintzaren ondoreak etetea eska dezake hautagaiek hauteskunde-prozesuan parte hartzea eragozten duten ustezko lesioak badira, negoziazio kolektiboan sindikatu-eginkizuna gauzatzeari, plantillak berregituratzeari edo langileen interes orokorra ukitu eta konpondu ezin diren kalteak eragin ditzaketen garrantzi handiko arazoei dagokienez. Horretarako, demanda aurkeztu eta hurrengo egunean, organo judizialak alderdiak eta Fiskaltza deituko ditu, horiei entzuteko, eta ahoz emandako autoaren bidez erabakiko du etetea bidezkoa den edo ez. Demanda onartzen badu, organo judizialak alderdiak deituko ditu bost eguneko gehieneko epean egingo diren adiskidetze- eta epaiketa-ekitaldietarako. LPLren 179.2 artikuluan, froga-zamaren alderanzketa bildu da, kasu bitxi batean; izan ere, epaiketan egiaztatzen bada sindikatu-askatasuna urratu egin dela, demandatuari dagokio justifikazio objektibo eta arrazoizkoa ematea, behar den beste frogatuta dagoena, hartutako neurrien eta horien proportzionaltasunaren inguruan. Froga-zamaren alderanzketa hori LPLren 96. artikuluan ere ezarri da, bere garaian ikusi genuen moduan. Azken artikulu horretan ezarritakoaren arabera, kaleratzearen kasuan, bereizkeriaren bat atzematen bada sexua, arraza- edo etnia-jatorria, erlijioa edo iritziak, desgaitasuna, adina edo sexu-orientabidea direla bide, lan arloko legegileak enplegu-emaileari ezarri dio kaleratzea bereizkeriazkoa ez dela frogatu beharraren zama. Amaitzeko, organo judizialak epaia hiru eguneko epean emango du. Epai horretan adieraziko da salatutako urratzea dagoen edo ez. Urratzea badago, enplegu-emailearen, enpresaburuen elkartearen, administrazio publikoaren, eta abarren jokabidearen ÂŤerabateko deuseztasunaÂť aitortuko da, eta sindikatuaren aurkako jokabidea berehala eteteko eta hori gertatu aurretik zegoen egoera berriz ezartzeko aginduko da (restitutio in integrum), baita egintzatik eratorritako ondorioak konpontzeko ere, bidezkoa den kalte-ordaina barruan hartuta. 499

Konstituzio zuzenbidearen.indd 499

5/12/07 11:44:43

Bestalde, 181. artikuluan ezarri da, lan arloko organo judizialen arteko harreman juridikoen esparruan, gainerako oinarrizko eskubideak eta askatasun publikoak babesteko demanden izapidetza, bereizkeriazko tratamenduaren eta jazarpenaren debekua barne hartuta, aipatu berri ditugun xedapenen arabera egingo dela. Jurisdikzio militarrean, apirilaren 13ko Arlo Militarreko 2/1989 Prozesu Lege Organikoaren 453.3 eta 518. artikuluetan, lehentasunezko prozedura sumarioa aztertu da, diziplina-zehapenen aurkako arlo militarreko auzibide-diziplina errekurtsoei dagokienez, betiere, horiek EKren 53.2 artikulura bildutako oinarrizko eskubideen egikaritza ukitzen badute. Hona hemen prozedura berezi honetan sartutako espezialitate garrantzitsuenak: fiskaltza juridiko-militarrak esku hartzen du; falta arinen kasuan izan ezik, ez da birjartze-errekurtsorik edo aurretiazko beste errekurtsorik jarri behar; errekurtsoa jartzeko epea bost egunekoa da, eta prozeduran ezarritako gainerako epeak bost egunera murrizten dira, frogarako jasotzearen kasuan izan ezik, kasu horretan hamar egunekoa baita; epaia hiru egunetan ematen da; aurkaratutako egintza kautelaz eten daiteke; ahozko ikustaldia kentzen da, eta horren ordez ondorioen izapidea ezarri da. Errekurtso horien izapidetzak presako izaera du ondore guztietarako. c) Oinarrizko eskubideak eta askatasun publikoak, berdintasun-printzipioa eta kontzientzia-eragozpenerako eskubidea Konstituzio Auzitegiaren aurrean babesteko babes-errekurtsoa. EKren 53.2 artikuluan errekurtso berezi hori ezarri da, eta horren xedea mugatua da: EKren 15-29. artikuluetako berdintasun-printzipioa, oinarrizko eskubideak eta askatasun publikoak eta EKren 30.2 artikuluko kontzientzia-objekzioa babestea (gaur egun, kontzientzia-objekzioaren arloko babes-errekurtsoak ez du birtualtasun praktikorik, nahitaezko zerbitzu militarra ezabatu zutenetik). Aztertu berri ditugun oinarrizko eskubide eta askatasunak eta berdintasun-printzipioa epaile eta auzitegi arruntetan defendatzeko prozedura bereziekin alderatuta —lehentasun- eta sumariotasun-printzipioetan oinarrituta daude—, errekurtsoa ez da auzitegi arruntetan jartzen, Konstituzio Auzitegian baino, eta errekurtso subsidiarioa da, hau da, auzitegi arruntetan jar daitezkeen errekurtso guztiak agortu ondoren soilik aurkez daiteke. Beraz, ez da beste errekurtso bat, ez beste maila bat. Horren eginkizuna da herritarrek erreakzionatu ahal izatea oinarrizko eskubideak urratu diren kasuetan, herritarren oinarrizko eskubideak berriz ezartzea, epaile eta auzitegi arruntek oinarrizko eskubide horiek babesten dituzten konstituzio-manuak nola aplikatzen dituzten kontrolatzea, eta eskubide horiek babesten dituzten konstituzio-manuen irismena eta esanahia finkatzea eta, aldi berean, horiek interpretatzeko jarraibideak ezartzea, auzitegi arruntek aplikatu beharrekoak, BJLOren 5.1 artikuluan ezarritako moduan. Artikulu horren arabera, epaile eta auzitegiek legeak eta erregelamenduak Kons500

Konstituzio zuzenbidearen.indd 500

28/12/07 09:54:50

tituzioko manu eta printzipioen arabera interpretatuko dituzte, Konstituzio Auzitegiak mota guztietako prozesuetan emandako ebazpenetatik ateratzen den interpretazioaren arabera. Izatez, KALOren 40.2 artikuluak ezarritakoaren arabera, justizia-auzitegiek legeak, xedapenak edo egintzak epaitzerakoan ezarritako jurisprudentzia Konstituzio Auzitegiak horien inguruan emandako epai eta autoek zuzentzen dutela ulertu behar da. Babes-errekurtsoa botere publikoek egindako urratzeetarako pentsatuta dago (KALOren 41.2 art.). Modu horretan, babesa aplikatu daiteke soilsoilik horren aurretik auzitegi arruntetan oinarrizko eskubidea babestea eskatu bada eta auzitegi arruntetako maila guztiak agortu ondoren (KALOren 43.1 art.). Oinarrizko eskubidearen zapalketa organo judizial batek eragin badu, Konstituzio Auzitegiari babesa eskatu aurretik, auzitegi arruntetan egin daitezkeen errekurtso guztiak agortu behar dira (KALOren 44.1 art.). Printzipioz, oinarrizko eskubideak urratzen dituzten partikularren egintzen aurreko babesa errekurtsotik salbuetsita egongo litzateke, baina Konstituzio Auzitegiak zeharkako bide bat aurkitu zuen urratze hori ez erasotzeko modukoa izan ez zedin: oinarrizko eskubidea partikular batek urratzen badu eta ez ordena publikoaren organo batek, lehenengo auzitegi arruntetara jo beharko da hori konpondu dezaten. Auzitegi arruntetan bide guztiak agortu ondoren horiek kaltea konpontzen ez badute, orduan Konstituzio Auzitegira jo daiteke eta oinarrizko eskubidea auzitegiek (botere publikoa) urratu dutela alegatu, hain zuzen ere, oinarrizko eskubideak urratu zituen partikular baten jokabidearen aurrean erreakzionatu ez dutelako. Ikus dezagun benetako kasu bat: jo dezagun enpresaburu batek langile bat kaleratzen duela ideologia- edo erlijio-arrazoiak oinarri hartuta. Kaltetuak lan arloko auzitegietara jo du, baina ez du lortu ondoz ondoko maila judizialetan oinarrizko eskubidearen urratzea konpontzea. Behin maila guztiak agortuta, kaltetuak Konstituzio Auzitegiaren babesa eskatzen du, epaile eta auzitegiek ez zutelako bere askatasun ideologikoa babestu hala jokatu behar izan zutenean. Konstituzio Auzitegiak errekurtsogileari arrazoia eman dio eta kaleratzea ÂŤerabat deusezaÂť dela adierazi du, eta beraz, langilea berriz onartu dute. Hain zuzen ere, horixe gertatu zen martxoaren 27ko 47/1985 KAEk ebatzitako kasuan. Beraz, Konstituzio Auzitegiak babesa ez du zuzenean ematen partikularraren egintzaren aurrean (hori ez litzateke posible izango), zeharka baino, oinarrizko eskubide bat behar den moduan babestu ez zuen ebazpen judizial baten aurrean hain zuzen. Zeharkako metodo hori erabiliko ez balitz, partikularrek egindako oinarrizko eskubideen urratzeak zigorrik gabe geratuko lirateke, eta hori Konstituzioak partikularren egintzen aurrean eragingarritasunik ez duela onartzea izango litzateke. Hori ageri-ageriko kontraesana izango litzateke EKren 9.1 artikuluan ezarritakoarekin alderatuz, herritarrak eta botere publikoak 501

Konstituzio zuzenbidearen.indd 501

12/11/07 11:50:21

Konstituzioaren eta antolamendu juridikoaren gainerako arauen mende daudela esaten duenean. Babes-errekurtsoaren azterketa zehatza eskuliburu honen bigarren liburukirako utziko dugun arren, horren izapidetza-prozedurari buruzko ohar batzuk egingo ditugu. Babes-errekurtsoa KALOren hirugarren tituluan (41-58. art.) araututa dago. Herritar guztiak babesten ditu aipatu ditugun eskubideeta askatasun-urratzeen aurrean, horiek estatuko botere publikoek, autonomia-erkidegokoek zein lurralde-, korporazio- edo erakunde-izaerako gainerako erakunde publikoek egindako xedapen, egintza publiko edo egitezko bide hutsetik badatoz, baita horietako funtzionario edo eragileek egin badituzte, edo aipatu eskubide eta askatasunen urratzeak badira eta berehalako eta zuzeneko jatorria organo judizial baten egintza edo ez-egite batean badute. Beharrezkoa da auzitegi arruntetako maila guztiak agortzea (KAE hauek: uztailaren 12ko 45/1982; abenduaren 2ko 73/1982; apirilaren 29ko 29/1983; martxoaren 6ko 30/1984; maiatzaren 20ko 64/1987; otsailaren 21eko 48/1989; azaroaren 30eko 209/1992; urtarrilaren 18ko 39/1993; maiatzaren 12ko 147/1994; maiatzaren 6ko 105/2002, etab.). Hori aurkezteko epea hogei egunekoa da estatuko, autonomia-erkidegoko eta lurralde-, korporazio- edo erakunde-izaerako gainerako erakunde publikoek edo bertako funtzionario edo agenteek egindako eskubide eta askatasunen urratzearen kasuan, eta hogeita hamar egunekoa organo judizial baten ekintzen edo ez-egiteen eraginez gertatutako urratzeen kasuan. Salbuespena eskubideok urratu eta lege-baliorik ez duten Gorte Nagusietako edo autonomia-erkidegoetako legebiltzarretako xedapen edo egintzak dira; horien aurkako errekurtsoa Konstituzio Auzitegian jartzen da zuzenean —auzitegi arruntetatik igaro gabe eta, beraz, aurretiazko maila judizialak agortu gabe—, hiru hilabeteko epean; izan ere, parlamentu-egintza edo -xedapenak dira, eta auzitegi arruntek ez dute horien gaineko eskumenik. Babesa eskatzeko legitimazioa dute zuzenean ukitutako pertsonek, Herri Defendatzaileak eta Fiskaltzak. Babes-errekurtsoaren izapidetza egiten du Konstituzio Auzitegiko bi saletako batek, sei magistratuk osatuak (txandaren arabera egokitzen dena), edo Auzitegiaren lau ataletako batek, kasuan kasuko salak horri bidaltzen badio —arazoak ebazteko Konstituzio Auzitegiaren doktrina finkatua aplikatzeko modukoa denean—. Baina, lehenengo, izapidetzako onarpenfase bat gainditu behar du, «iragazki» moduan funtzionatzen duena. Aurkeztutako babes-errekurtsoen kopuru handia kontuan hartuta, auzitegia lau ataletan zatitzen da, eta horietako bakoitzak hiru magistratu ditu. Atal horietako bakoitzak argitu behar du errekurtsoak eskatutako betekizunak betetzen dituen: babesteko moduko eskubideren bat babestera bideratuta dagoela benetan (kasu askotan, Konstituzio Auzitegira babes-errekurtsoaren bidez eskabide askok iritsi nahi dute, oinarrizko eskubideen urraketa alega502

Konstituzio zuzenbidearen.indd 502

12/11/07 11:50:21

tuz, batez ere berdintasun-printzipioarena —EKren 14. art.— edo benetako babes judiziala lortzeko eskubidearena —EKren 24. art.—. Baina, egiatan, horien bidez babes-errekurtsoaren objektu ez diren beste egoera edo eskubide batzuk babestu nahi dira); erabil daitezkeen maila guztiak agortu direla; errekurtsoaren edukia dela bide edukiari buruzko erabakia justifikatuta dagoela Konstituzio Auzitegiaren aldetik, konstituzio-garrantzi berezia duelako (Konstituzioaren interpretazioari, aplikazioari edo eragingarritasun orokorrari eta oinarrizko eskubideen edukiaren eta irismenaren zehaztapenari dagokienez); KALOn ezarritako betekizun formalak modu nabarian urratzen ez dituela, etab. Babes-errekurtsoaren izapidetza onartu ondoren, izapidetza kasuan kasuko Salak egin eta epaiaren bidez erabakiko du, edo ataletako bati epaia ematea agin diezaioke, babes-errekurtsoa ebazteko Konstituzio Auzitegiaren doktrina finkatua aplikatzeko modukoa bada. Prozedura epaiarekin amaitzen da, eta horrek babesa ukatu edo eman dezake. Babesa ematea hautatzen badu, epaiak deuseztatu egingo du oinarrizko eskubidearen egikaritza eragotzi duen erabakia, egintza edo ebazpena; eskubide edo askatasun publikoa aitortuko du, Konstituzioan adierazitako edukiarekin bat etorriz, eta errekurtsogileari eskubidearen osotasuna berrezarriko dio (in integrum restitutio), eta horri eusteko kasuan kasuko neurri egokiak hartuko ditu (KALOren 55.1 art.). Salak edo Atalak, babes-errekurtsoari on iriztean aplikatutako legeak oinarrizko eskubideak edo askatasun publikoak urratzen dituela uste badu (konstituzio-aurkakotasun autoarazoa izenekoa da), eta epaia emateko epea eteten badu (KALOren 55.2 art.), konstituzio-aurkakotasun autoarazoa osoko bilkuran ebatziko da geroko epai baten bidez. Atal hau amaitzeko, esan behar da gaur egun planteatzen den arazo nagusia Konstituzio Auzitegian auziak «ataskatzea» dela, bereziki babeserrekurtso ugari daudelako eta Auzitegiak horien aurrean «erantzun ezin duelako». Hori dela eta, Konstituzio Auzitegiaren Lege Organikoa oraintsu aldatu da, maiatzaren 24ko 6/2007 Lege Organikoaren bidez. Lege horrek babes-errekurtsoaren onarpenari buruzko guztia aldatu du eta, hori delaeta, auzitegira iristen diren errekurtsoen kopurua murriztu egingo da, eta auzitegi arruntek oinarrizko eskubideen urratzeak berrikusteko aukera gehiago izango dute. Izan ere, BJLOren 241.1 artikulua eraldatu du, auzibide egintzen deuseztasunaren arauketa berria eginda. Modu horretan, alderdi legitimo direnek edo prozesu judizial batean alderdi legitimo izan behar zirenek idatziz eska dezakete jarduketen deuseztasuna adierazi dadila, EKren 53.2 artikulura bildutako oinarrizko eskubideren bat urratu dela oinarri hartuta, betiere, prozesua amaitzen duen ebazpena eman aurretik salatu ezin izan bada, eta ebazpen horren aurka errekurtso arrunta edo berezia jarri ezin bada. Azken buruan, 6/2007 Lege Organikoaren hitzaurrean esaten 503

Konstituzio zuzenbidearen.indd 503

12/11/07 11:50:21

den moduan, lortu nahi den xedea da auzitegi arruntak antolamendu juridikoaren oinarrizko eskubideen lehen bermatzaile izatea. 1.3. EKren I. tituluko III. kapituluko gizarte- eta ekonomia-politikaren printzipio artezkarien babesa (EKren 53.3 art.) Aurreko ikasgaian ikusi genuen moduan, EKren 53. artikuluan, askatasunen eta oinarrizko eskubideen gaineko bermeak ezarri dira, eta III. kapituluko gizarte- eta ekonomia-politikaren printzipio artezkariak hirugarren paragrafora bildu dira. Artikulu horren arabera, printzipioak onartu, errespetatu eta babestu egin behar dira, eta legeria positiboak, eginera judizialek eta botere publikoaren jardunak horiexek izango dituzte kontuan (hau da, «oinarri» izango dituzte). Horrez gain, jurisdikzio arruntean halakoak alegatu ahal izateko, nahitaezkoa da haiek garatzen dituzten legeak aintzakotzat hartzea (maiatzaren 5eko 19/1982 KAE). Baina horrek ez du esan nahi desira edo asmo onen adierazpen hutsa direnik eta legeen bidez garatu arte eragingarritasunik ez dutenik, botere publikoak horien mende baitaude (EKren 9.1 art.). Botere publikoen aurreko eragingarritasunari dagokionez, kasu desberdinak bereizi behar dira: a) Legeria positiboari dagokionez, EKren 53.3 artikuluan ezarri da legeria positiboak kontuan izango dituela, hau da, «oinarri» hartuko dituela. «Legeria» formalak lege formalez gain erregelamenduak ere biltzen dituenez, egia esan, III. kapituluko printzipio artezkariek, II. kapituluko oinarrizko eskubide eta askatasun publikoek ez bezala, ez daukate legeak errespetatu behar duen «funtsezko edukirik» (EKren 53.1 art., a contrario sensu interpretatuta), baina horrek ere ez du esan nahi legegileak nahi duena egin dezakeenik (adibidez, EKren 41. artikuluan Gizarte Segurantzako sistema publikoa eskatzen da), eta Konstituzio Auzitegiak ere irizpide moduan erabil ditzake arau bat Konstituzioaren araberakoa den edo ez epaitzeko. Konstituzio-gaikuntza moduan ere har daitezke, legegileak eskuhartze publikoari jarritako oztopo jakin batzuk —esaterako, partikularren eskubide ekonomikoetatik eratorri daitezkeenak— gainditzeko laguntza juridikoa izan dezan (gogoan izan dezagun, adibidez, botere publikoek baliabide natural guztien erabilera arrazionala zaintzeko duten eginkizuna, bizi-kalitatea babesteko eta ingurumena defendatzeko, EKren 45.2 artikuluak aipatzen duena botere publikoen esku-hartze jakin batzuetarako gaikuntza-titulu moduan; esku-hartze horiek partikularren eskubide batzuk mugatu ditzakete, esaterako jabetza pribatua, enpresa-askatasuna, etab.). Baina, ikusi berri dugunez, III. kapituluko printzipioek eskubide-igurikimenak dituzte, eta horiek legegilearen esku-hartzea eskatzen dute auzitegiek benetan babesteko moduko eskubideak izateko. 504

Konstituzio zuzenbidearen.indd 504

28/12/07 09:54:50

b) Botere publikoen jardunari erreparatuz gero, batez ere gobernuari eta administrazioari, administrazio publikoek printzipio horiek bete behar dituzte ohiko jardunean eta ahal arau-emaile eta betearazleak garatzean. Erregelamenduak egiteko ahalari dagokionez, printzipio artezkariak hori kontrolatzeko tresna moduan erabil daitezke, legezkotasun hutseko kontrolaz gain. c) Eginera judizialei erreparatuz, printzipio artezkariak gidariak izan behar dira epaile eta auzitegien ebazpenetan (zuzenbidearen interpretazioari begira, arauak esangurarik mesedegarrienean interpretatzeko nolabaiteko marjina ematen baitiete, printzipio horien eragingarritasuna kontuan hartuta). Hala ere, epaile eta auzitegien aurrean alegatu daitezke soil-soilik horien garapen-legeetan xedatutakoaren arabera. Hori dela eta, epaile eta auzitegiek ezin dituzte eman, adibidez, partikularren aldeko prestazio zehatzak printzipio horiek soilik oinarri hartuta, horien legezko garapen egokirik ez badago. Baina III. kapituluko printzipio artezkarien ahalmenak ez dira hor agortzen, partikularrek horiei heldu ahal dietelako botere publikoei esparru zehatz batzuetan defentsa-neurri zehatzak eskatzeko: gogoan izan dezagun, adibidez, ingurumenerako eskubidea, edo kontsumitzaile eta erabiltzaileen defentsa, etab., Europako beste herrialde batzuetan eskari horiek bideratzeko erabilgarriak izan diren mekanismoen bidez; mekanismo horiek antolamendu juridikoan ere ezarri dira, besteak beste, legegintzarako herri-ekimena (EKren 87.3 art.), eskariak egiteko eskubidea (EKren 29. art.) eta Herri Defendatzailearen erakundea (EKren 54. art.) edo horren baliokideak autonomia-erkidegoetan. Era berean, ez dira ahaztu behar herritarrek, zerbitzuen erabiltzaileek, etab. parte hartzeko dituzten mekanismoak, Konstituzioan bertan ezarritakoak (EKren 51.2 art.) edo printzipio artezkari hauek garatu dituzten legeetan. 2. Oinarrizko eskubideen babesa Europako Kontseiluaren barruan Europako Kontseiluan bi hitzarmen hartu behar dira kontuan batez ere: batetik, Erromako Hitzarmena, 1950eko azaroaren 4koa, Giza Eskubideak eta Oinarrizko Askatasunak Babestekoa, Espainiak 1979an berretsi zuena, eskubide zibil eta politiko izenekoentzat, eta bestetik, Europako Gizarte Agiria, Turinen 1961eko urriaren 18an sinatu eta Espainiak 1980an berretsi zuena, gizarte- eta ekonomia-eskubide izenekoentzat. Oinarrizko eskubideen babesaren alderdi hori batez ere partikularrekiko babesaren eragingarritasunaren ikuspegitik azalduko dugunez, Europako Gizarte Agiriaren bermeen mailak oraindik hasierako fasean daudela esan behar da, Agiria garatzeko protokoloekin norabide egokian pausoak eman diren 505

Konstituzio zuzenbidearen.indd 505

28/12/07 09:54:50

arren, esaterako: 1995eko azaroaren 9ko Protokoloa, Estrasburgon egindakoa —Espainiak oraindik ez du berretsi—. Horren arabera, Agiriaren bermean estatuek esku hartzeaz gain, sindikatu-erakunde, patronal, GKE, etab. batzuek erreklamazio kolektiboak aurkez ditzakete Gizarte Eskubideen Europako Batzordean, eta erreklamazio horiek direla bide Europako Kontseiluko Ministroen Batzordeak ebazpena eman dezake estatuak Agiria modu eragingarrian betetzeko neurriak har ditzan. Bestalde, 1996ko eraldaketa dela bide Europako 1961eko Gizarte Agiria sakon berrikusi zen eta horren emaitza Europako Gizarte Agiri Berrikusia izan zen, Estrasburgon 1996ko maiatzaren 3an onetsia. Espainiak 2000. urtean sinatu zuen arren, oraindik ez du berretsi. Egiatan, Europako Kontseiluan, ekonomia- eta gizarte-eskubideen bermeak ez dira oso arranditsuak —Espainiako barne zuzenbidean gertatzen den moduan—, eta edonola ere, GEEHn aitortu eta ondoren aztertuko ditugun eskubide zibil eta politikoetatik oso urrun daude. Hain zuzen ere, oinarrizko eskubideen nazioarteko babesaren esparruan, une honetan dagoen mekanismo perfektuena Europako Kontseiluaren barruan garatutakoa da, 1950eko azaroaren 4ko Erromako Hitzarmenaren bidez, Giza Eskubideak eta Oinarrizko Eskubideak babesten dituena, Espainiak 1979an berretsi zuena, eta hori garatzeko protokoloen bidez. Giza Eskubideen Europako Hitzarmen izenekoak (GEEH) jurisdikzio bat sortu du, Giza Eskubideen Europako Auzitegia, Estrasburgon egoitza duena: hitzarmen horretara bildutako oinarrizko eskubideak bermatzen ditu eta Europako Kontseiluko estatu kideetako pertsona fisiko eta juridikoek erabil dezakete estatu barruko maila judizial guztiak agortu ondoren. Auzitegiak Europan jurisprudentzia garrantzitsua sortu du oinarrizko eskubideen arloan, eta auzitegiaren jurisdikzioa onartzen duten hitzarmeneko estatu guztietarako ondare juridiko erkidea da. Hori dela eta, autore askok oinarrizko eskubideen arloan Europako konstituzio-zuzenbide moduko bati buruz hitz egiten dute, auzitegiaren jurisprudentziaren bidez sortuz joan dena. Hitzarmenaren 11. protokoloa, 1994ko maiatzaren 11koa, Espainiak 1996an berretsi zuen, eta 1998ko azaroaren 1ean sartu zen indarrean. Ordutik aurrera, hasierako prozedura aldatu egin da. Aurretik, lehenengo eta behin, Giza Eskubideen Europako Batzordeak kasuak aztertu behar zituen, ondoren GEEAra igortzeko, Batzordeak egokia zela uste bazuen. Baina protokoloa indarrean sartu eta gero, Batzordea ezabatu egin da, eta orain gai guztiak auzitegira igarotzen dira zuzenean, aurretiaz inolako iragazkirik igaro gabe. GEEAren babesak GEEHra eta hori garatzeko protokoloetara bildutako oinarrizko eskubideak soilik aipatzen ditu. Beraz, Espainiako antolamendu juridikoaren ikuspuntutik, Estrasburgoko Auzitegiak babesteko modukoak dira soil-soilik EKra bildutako oinarrizko eskubideak, GEEHra 506

Konstituzio zuzenbidearen.indd 506

20/11/07 16:49:58

edo horien garapen-protokoloetara ere bilduta daudenak. Eskubideekin duten bat-etortzea oso zabala da, eta Espainian gainera, Konstituzio Auzitegiak jurisprudentzia oso argia eta errepikatua du: EKren 10.2 artikulua dela bide, GEEH zein GEEAren jurisprudentzia oinarrizko eskubideak babesten dituzten konstituzio-manuen interpretazio-irizpide moduan erabili behar dira (abenduaren 3ko 199/1996 KAE; maiatzaren 24ko 119/2001 KAE, etab.); izatez, asko erabili ditu eta, neurri handian, bere jurisprudentziara erantsi ditu. GEEA Estrasburgon egoitza iraunkorra duen auzitegia da, eta epaileen kopurua estatu kopuruaren (edo, hitzarmenaren terminologia erabiliz, Itungile Gorenak) berbera da. Hitzarmenaren eta kasuan kasuko protokoloen alderdiak dira, eta Europako Kontseiluko Parlamentu Biltzarrak hautatzen ditu. Itungile Goren bakoitzak epaile bat izateko eskubidea du, eta hori Europako Kontseiluko Parlamentu Biltzarrak izendatzen du Itungile Goren bakoitzak aurkeztutako hiru hautagaiko zerrenda batetik, erabateko gehiengoaren bidez. Epaileak gorengo iritzi moralekoak izan behar dira, eta eginkizun judizialak gauzatzeko eskatutako betekizunak izango dituzte, edo gaitasun ezaguneko legelariak izango dira. Horien agintaldia sei urtekoa da, eta berriz hautatu daitezke. Hiru urterik behin, kideen erdiak aldatzen dira. Auzitegia antolatzen da Batzordeetan (hiru epailek osatzen dituzte), Saletan (zazpi epailekoak) eta Sala Handi batean (hamazazpi epailekoa). Kideek lehendakaria eta lehendakariorde bat edo bi hautatzen dituzte hiru urterako. Estatuetako bat auzian alderdi bada, estatu hori ordezkatzeko hautatutako epailea auziaren eskumena duen Salako edo Sala Handiko kidea izango da. Auzitegia eskuduna da hitzarmena eta horren protokoloak interpretatu eta aplikatzeari dagokionez. Ministroen Batzordeak iritziak eman ditzake hitzarmenaren eta horren protokoloen interpretazioari lotutako gai juridikoen inguruan (47. art.), estatuen arteko gaien inguruan —Itungile Goren guztiek Auzitegiaren esku utzi dezakete hitzarmenean eta horren protokoloetan ezarritakoaren inguruan egindako ez betetze oro, euren iritziz beste Itungile Goren bati egotzi ahal bazaio— (33. art.), edo demanda indibidualen inguruan (34. art.). Atal honetan, demanda indibidualei erreparatuko diegu. Hitzarmenaren 34. artikuluaren arabera, hitzarmenean edo horren protokoloetan aitortutako eskubideak Itungile Gorenek urratu dituztela uste duten eta euren burua biktimatzat duten pertsona fisikoek, gobernuz kanpoko erakundeek edo partikularren taldeek Estrasburgoko Auzitegira jo dezakete, betiere, aurretik, jatorriko estatuan errekurtsoak egiteko bide guztiak agortu badituzte, behin betiko barne ebazpenaren datatik sei hilabeteko epean (35.1 art.). Hiru epaileko batzorde batek, aho batez, demanda indibidual bat onartezina dela adieraz dezake, ebazpen hori hartzeko azterketa osaga507

Konstituzio zuzenbidearen.indd 507

12/11/07 11:50:22

rria egitea nahitaezkoa ez denean, oinarrizko onargarritasun-betekizunak ez betetzeagatik; ebazpenak behin betiko izaera izango du (28. art.). 28. artikulua dela bide ebazpenik hartu ez bada, zazpi epaileko salak ebatziko du demanda indibiduala eta horren edukia onargarriak diren edo ez (29. art.). Auziak hitzarmenaren edo horren protokoloen interpretazioari buruz arazo larriren bat planteatzen badu edo auziari emandako konponbidea auzitegiak aurretik emandako epai batekin kontraesanean egon badaiteke, Salak Sala Handiaren esku utzi dezake (30. art.). Salan edo Sala Handian sortzen den beste edozein auziri dagokionez, demanda-egilea zein naziokoa izan eta bertako Itungile Gorenak ikustaldian parte har dezake eta oharrak idatziz egin. Goi Auzitegiko lehendakariak ere edozein Itungile Goren gonbidatu dezake, auzian alderdi izan ez arren, edo demanda-egilea ez den edozein pertsona interesdun, horiek oharrak idatziz aurkez ditzaten edo ikustaldian parte hartu dezaten (36. art.). Behin auzitegiak demanda onargarria dela adierazita, bi aukera daude: alderdietako ordezkariekin kasuaren aurkakotasun-azterketa egitea, eta horretarako beharrezko ikerketak egitea, edo auzitegia interesdunen eskuetan jartzea kasuaren konponketa adiskidetsua lortzeko. Konponketa adiskidetsua badago, auzitegiak auzia sarrera-erregistrotik ezabatuko du ebazpen baten bidez. Ebazpen horretan, gertaeren eta hartutako konponbidearen azalpen laburra egingo da. Horrelakorik ez badago, kasua aztertu, ikustaldi publikoa egin eta auzitegiak epaia emango du. Epaiak eta onargarritasun- eta onartezintasun-ebazpenak ziodunak izango dira, eta epaileek horietan boto partikularrak sar ditzakete (auzitegiaren gehiengoaren irizpidearekin bat ez datozen iritziak). Salak epaia ematen duenean, hiru hileko epean, auzian alderdi den edozeinek, salbuespen-kasuetan, auzia Sala Handira igortzeko eska dezake. Kasu horretan, Sala Handiko bost epaileko elkargoak demanda onartuko du auziak arazo larria planteatzen badu hitzarmenaren edo horren protokoloen interpretazioari edo aplikazioari dagokionez, edo izaera orokorreko arazo larria planteatzen badu (43. art.). Salak emandako epaia behin betikoa izango da kasu hauetan: alderdiek aitortzen dutenean ez dutela inongo asmorik Sala Handian errekurtsoa aurkezteko, epaia eman eta gero hiru hilabete igaro eta alderdiek auzia Sala Handira bidatzea eskatzen ez dutenean, eta epaia Sala Handira bidaltzea eskatu arren, aipatu berri dugun Sala Handiko elkargoak eskaera horri uko egiten dionean. Nola ez, Sala Handiaren epaiak behin betikoak dira (44. art.). Epai bat behin betikoa denean, Itungile Gorenek hori betetzeko konpromisoa hartzen dute, eta Ministroen Batzordera igortzen da epaiaren betearazpena zaindu dezan (46. art.). Auzitegiak adierazten badu hitzarmena edo horren protokoloak urratu direla eta Itungile Gorenaren barne-zuzenbideak urratze horren ondorioak modu inperfektuan konpontzea soilik baimentzen 508

Konstituzio zuzenbidearen.indd 508

12/11/07 11:50:22

duenean (hau da, GEEAren epaiaren ostean kasua ezin bada berrikusi hitzarmena edo horren protokoloak urratzeagatik kondenatu den estatuaren legeriaren arabera), auzitegiak alderdi kaltetuari zuzeneko ordain ekitatiboa emango dio, bidezkoa bada (41. art.). Auzitegian erabili beharreko prozedura oro har ikusi ondoren, Espainiaren kasuan, hitzarmenean edo horren protokoloetan aitortutako eskubideren bat urratu dela ulertuz gero, lehenengo, Espainiako barne zuzenbidean egin daitezkeen errekurtso guztiak agortu behar dira. Beraz, ohikoena Espainiako auzitegi arruntetan errekurtsoak aurkeztea izango da, Konstituzio Auzitegiko babes-errekurtsora iritsi arte; izan ere, hitzarmenean eta horren protokoloetan aitortutako eskubide gehienen inguruan babeserrekurtsoa aurkez daiteke Espainiako antolamendu juridikoaren arabera (salbuespenak salbuespen, esaterako ezkontza-eskubidea —Hitzarmenaren 12. art.— edo jabetzaren babesa —1952ko 1. zenbakiko Protokolo Gehigarriaren 2. art.—, Espainian babes-errekurtsoak ez baititu babesten). Espainian aurkez daitezkeen errekurtso guztiak agortu ondoren, hitzarmenean edo horren protokoloetan aitortutako eskubideen urraketaren biktima den edozein pertsona fisikok, gobernuz kanpoko erakundek edo partikularren taldek demanda indibiduala aurkez dezake GEEAn, Hitzarmenaren 34. artikuluan ezarritakoaren arabera. Modu horretan, ikasi berri dugun prozedura abian jarriko da. Horren inguruan, zehaztasun batzuk egin behar dira: lehenengo eta behin, Espainiako Erresuma demandatzen da (izan ere, ulertu behar da, agian Espainiako agintariek, auzitegiak barruan hartuta, ez dituztela behar den moduan babestu Hitzarmenean babestutako eskubideak), eta bigarren, demanda jarri dezaketen bakarrak Hitzarmenaren 34. artikuluan aipatutako pertsonak edo erakundeak dira, eta ez beste batzuk. Hori dela eta, ez da onartzen, adibidez, autonomia-erkidego batek, udal batek, etab. Espainiako Erresuma demandatzea, erakunde horiek gobernu-antolakundeak direlako eta demanda jartzeko legitimazio aktiborik ez dutelako. Izan ere, GEEAren arabera, gobernu-erakundeak dira ez Estatuko organo nagusiak bakarrik, baita eginkizun publikoak gauzatzen dituzten agintariak ere, horiek organo zentralekiko duten autonomia maila gorabehera (GEEAren erabakia, 2004ko otsailaren 3koa —Eusko Jaurlaritza versus Espainiako Erresuma kasua—). GEEAko epaien balioari erreparatuz, horiek behin betiko eta nahitaezko erabakiak dira, baina funtsean adierazleak eta ez-betearazleak. Estatu bakoitzaren esku uzten da horiek betetzeko barne-antolamenduan erabili behar diren bitartekoak hautatzea, eta Estrasburgoko Auzitegiak ezin ditu deuseztatu ez ezeztatu GEEHren aurkako nazioko legeak edo epaiak (1979ko ekainaren 13ko GEEAE —Marckx kasua—; 1999ko azaroaren 16ko GEEAE —E.P. versus Italia kasua—, etab.). Eta horixe da Estras509

Konstituzio zuzenbidearen.indd 509

12/11/07 11:50:22

burgoko Auzitegietako epaien funtsezko arazoetako bat; izan ere, horiek Europako Hitzarmena urratu dela adieraz dezakete, baina ez dute nahitaez betearazteko sistemarik; izan ere, epaiak estatuek betearazi behar dituzte, horien barne arautegiarekin bat etorriz. Espainiaren kasuan, benetako arazoa planteatzen da Estrasburgoko Auzitegiaren epai baten arabera Espainia Europako Hitzarmen bat urratzearen arduraduna denean eta Espainian epai hori betearazi behar denean. Izan ere, antolamendu juridikoan, Europako Kontseiluko beste estatu kide batzuetan ez bezala (esaterako, zigor esparruari dagokionez, Frantzian, Alemanian, Austrian, Luxenburgon, Norvegian, Suitzan, Polonian, Bulgarian, Maltan, etab.) ez da ezarri inolako prozedurarik arrazoi hori dela bide epai irmoak berrikusteko. Arazoak konponbide zaila du gaur egun: hain zuzen ere, BJLOren 240. artikuluan ezarritako jardunen deuseztasuna ez da horretarako bide aproposa. Aukera bakarra, Espainiako legeria beste herrialde batzuen ildo beretik eraldatzen ez den bitartean, babes-errekurtsoa da. Espainian Estrasburgoko Auzitegiaren epaiak betearazteko babes-errekurtsoa erabiltzeko aukerari dagokionez, Espainiako Konstituzio Auzitegiak irizpide aldakorra erabili du: abenduaren 16ko 241/1991 KAE entzutetsuan, «Bultó kasu» izenekoan, aukera hori onartu zuen. Konstituzio Auzitegiak aitortu zuen Estrasburgoko Auzitegiko epaiek izaera adierazlea eta ez-betearazlea dutela, eta erabat kontzientea zen Espainian ez dagoela prozedura zehatzik epai irmoak berrikusteko, Estrasburgoko Auzitegiak Erromako Hitzarmena urratu dela adierazi arren. Baina kasu zehatz hartan justizia materiala bilatu zuen, zenbait pertsona espetxean zeudelako erailketa-delitua eta banda armatuarekin lankidetzan aritzea leporatuta. Audientzia Nazionalak kondenatu zituen (1982ko urtarrilaren 15eko epaia) eta kondenak —kasu batean izan ezik— Auzitegi Gorenak baieztatu zituen (1982ko abenduaren 27ko AGE). Epaien aurkako errekurtsoa aurkeztu zen Konstituzio Auzitegian, baina azken horrek ez zuen errekurtsoa onartu (173/1983 KAA). Beraz, Espainiako zuzenbideko maila guztiak agortu ondoren, kondenatuek demanda aurkeztu zuten Giza Eskubideen Europako Batzordean, eta horrek auzia Estrasburgoko Auzitegian planteatu zuen —orduan indarrean zegoen prozedurari jarraituz—. Amaitzeko, Estrasburgoko Auzitegiak adierazi zuen prozesuan Erromako Hitzarmenaren 6.1 artikulua urratu zela (bidezko epaiketa izateko eskubidea), eta, beraz, Espainia kondenatu zuen (1988ko abenduaren 6ko GEEAE —Barberá, Messegué eta Jabardo versus Espainia kasua—). Ikusi dugunez, printzipioz, Espainiako antolamendu juridikoak ez du epai irmoen berrikuspena onartzen, GEEAk demanda-egileei arrazoia eman arren. Modu horretan, egoera paradoxikoa sortu zen: kondenatuek espetxean jarraitzen zuten Estrasburgoko Auzitegiaren arabera Erromako 510

Konstituzio zuzenbidearen.indd 510

12/11/07 11:50:22

Hitzarmenaren 6.1 artikuluaren aurkakoa zen prozedura dela bide. Espainiako Audientzia Nazionalaren iritziz, Auzitegi Gorena zen auziaren inguruan erabakitzeko eskuduna, baina Auzitegiak zerbait esan arte, zigorrak betetzen ari ziren kondenatuei behin-behineko askatasuna eman zien. Nolanahi den ere, Auzitegi Gorenak (1990eko apirilaren 4ko AGE) Audientzia Nazionalaren irizpidea baztertu zuen, Estrasburgoko Auzitegiaren epaia betearazterakoan urrunegi joan zela ulertu zuelako, eta hori ez zegoen ezarrita Espainiako legerian. Auzitegi Gorenak adierazi zuen GEEAren epaia ezin zela betearazi, eta indultuaren bidea —demanda-egileen espetxeko egonaldia dela-eta planteatutako arazoa konpontzeko— eta konpontze-prestazioa edo ordezko prestazioa gomendatu zituen, azken hori Hitzarmenean bertan ezarrita zegoena (orduan, 50. artikuluan, eta gaur egun, 41. artikuluan). Auzitegi Gorenaren erabaki horren aurrean, kondenatuen abokatuek babeserrekurtsoa planteatu zuten Konstituzio Auzitegian. Amaitzeko, Konstituzio Auzitegiak babesa ontzat hartu zuen, EKren 24.2 artikulua urratu zela esanda, ukituen askatasun pertsonala jokoan zegoela kontuan hartuta (EKren 17.1 art.). Hala ere, geroago, Konstituzio Auzitegiak Bultó kasuan irekitako bidea aplikatzeari uko egin dio, eta babesa baztertu egin du Estrasburgoko Auzitegiko epaiak betearazteko bide moduan. Izatez, kasu batzuetan, babes-errekurtsoak onartu ere ez dira egin, eta alegazio moduan esan da babes-errekurtsoa ez dela bidea Espainian GEEAren epaiak betearazteko (adibidez, KAren Bigarren Salako probidentzia dela bide, 1994ko urtarrilaren 31koa, eta batez ere, 2292/1993 zk.ko babes-errekurtsoaren inguruan egindakoa, José María Ruiz Mateos jaunak jarritako babes-errekurtsoen kasuan, Espainian 1993ko ekainaren 23ko GEEAE betearazi zedila eskatuz —Ruiz Mateos versus Espainia kasua—). Bada, geroko kasu batzuetan, esaterako 1997ko apirilaren 23ko Probidentzian, 1994ko abenduaren 9ko GEEAEren betearazpenari buruzkoan —Hiro Balani versus Espainia kasua—, autore batzuek Estrasburgoko Auzitegiaren epaiak betearazteko babes-errekurtsoaren bidea berriro irekita dagoela ikusi nahi izan dute zigor-prozeduren kasuan, Erromako Hitzarmenaren 6. artikulua urratu egin dela aitortzen denean eta, aldi berean, EKren 24. artikulua urratzen denean eta horrek EKren 17. artikuluko askatasun pertsonalerako eskubidea ukitzen duenean, zigor askatasun-gabetzailea betearazten ari denean. Azken buruan, Espainiako legeria aldatu eta arazoa ebazten ez den bitartean (2002ko urrian oposizioko taldeek lege-proposamena aurkeztu zuten Gorteetan, giza eskubideen babeserako nazioarteko organoen ebazpenek, eskubide horiek urratzen diren kasuetan, benetako eragingarritasuna izan dezaten Espainiako antolamenduan, baina ez zuen aurrera egin, orduan agintean zegoen Alderdi Popularreko parlamentu-gehiengoaren eraginez), ez dugu ziurtasunik izango Espainian GEEAren epaiak betearaz511

Konstituzio zuzenbidearen.indd 511

12/11/07 11:50:22

teko, eta horrek modu nabarmenean mugatzen du horien eragingarritasun praktikoa. Eta, hori gutxi balitz, arduratzeko beste fenomeno bat dago, 11. zenbakiko protokoloa indarrean jarri denetik gertatzen ari dena eta Espainiaz gain Europako Kontseiluko gainerako estatu kide guztiak ukitzen dituena: paradoxa dirudien arren, protokolo hori abian jartzean, asmoa auzien izapidetzan atzerapenak saihestea izan zen, auzitegira zuzenean jo zitekeelako, barneerrekurtso guztiak agortu ondoren (Giza Eskubideen Europako Batzordearen iragazkia kenduta, etab.) eta, gaur egun, errekurtsoak biderkatu direnez, horiek jartzeko legitimazio zabala dagoenez eta Europako Kontseiluan bloke komunista zaharreko herrialdeak sartu direnez, Estrasburgoko Auzitegiari eta Espainiako Konstituzio Auzitegiari gauza bera gertatzen zaie babes-errekurtsoaren kasuan: ezin diote eskaerari erantzun eta, bitxia den arren, GEEAk berak ezin du Hitzarmenaren 6.1 artikulua bete, nahiz eta berak estatu kideak sarritan kondenatu Hitzarmenaren artikulu hori urratzeagatik, prozedura judizialak ebazteko gehiegizko atzerapenak gertatzen direnean. Horrek guztiak Auzitegiko «ilarak» arintzeko presako neurriak hartzea eskatzen du, jardunaren eragingarritasuna bermatzeko. 3. Oinarrizko eskubideen babesa Europar Batasunaren barruan Europako erkidegoak eratzeko tratatuen jatorrizko testuetan ez zegoen giza eskubideei buruzko xedapenik, une hartan lehentasuna zuena fundatzaileen integrazio ekonomikorako helburuak betetzea zen eta. Giza eskubideak eta oinarrizko askatasunak tratatu eratzaileak aldatuta sartu dira (Europako Agiri Bakuna, 1986koa, Maastrichteko Tratatua, 1992koa, Amsterdamgo Tratatua, 1997koa, eta Nizako Tratatua, 2001ekoa). Aldi berean, Luxenburgoko Auzitegi Nagusiak jurisprudentzia garrantzitsua sortu du giza eskubideen babesari lotuta, pertsonaren oinarrizko eskubideak Europako Erkidegoko zuzenbidearen printzipioen barruan daudela (1969ko azaroaren 12ko EEJAE —Stauder kasua—), eta horien babesak estatu kideen konstituzio-printzipio erkideak oinarri dituela ulertu baitu. Modu horretan, estatu kideek printzipio edo tradizio erkide horiek inspirazio-iturri moduan sendotu dituzte (1970eko abenduaren 17ko EEJAE —International Handelsgesellschaft kasua—). Gainera, giza eskubideen arloan nazioarteko tresna juridikoak erreferentzia moduan erabili dira, Europar Batasuneko estatu kideak horietan alderdi dira-eta —batez ere GEEH— (1974ko maiatzaren 14ko EEJAE —Nold kasua—). Ezin da ukatu esparru batzuetan tratatu eratzaileek oinarrizko eskubide batzuk jaso zituztela esanbidez, adibidez, tratu-berdintasuna eta bereizkeria egiteko debekua (EETren 12, 34.2, 39.2, 49 141. artikuluak, etab.), eta 512

Konstituzio zuzenbidearen.indd 512

12/11/07 11:50:22

ondoren Europako zuzenbide eratorriak eta EEJAren jurisprudentzia zabalak garatu dituela. Era berean, egia da Maastrichteko Tratatuak «herritartasun-eskubide» izenekoak gehitu zituela, hau da, askatasunez zirkulatzeko eta egoitza aukeratzeko eskubideak, sufragio aktiboa eta pasiboa tokiko hauteskundeetan eta Europako Parlamentuko hauteskundeetan, Europako Parlamentuari eskariak egiteko eskubidea, etab. (EETren 17-22 eta 255.1 art.). Amaitzeko, EEJAren jurisprudentziaren arabera, eskubide asko «oinarrizkoak» dira, esaterako jabetza-eskubidea, jarduera ekonomiko bat izateko eskubidea, bizitza pribatua eta familia-bizitza errespetatzeko eskubidea, egoitzaren eta gutuneriaren bortxaezintasuna, defentsa-eskubidea, adierazpen-askatasuna, erlijio-askatasuna, abokatuaren laguntza izateko eskubidea, etab. EEJAk argi utzi du Europako sistema juridikoari dagokiola esku-hartzea egitea Europako Erkidegoaren esparruan oinarrizko eskubideak urratzen direla ikusten badu, bai Europako Erkidegoko erakundeen egintzei dagokienez, bai estatu kideen egintzei dagokienez, Europako Erkidegoko arautegia aplikatuz (1991ko ekainaren 18ko EEJAE —ERT kasua—; 1994ko martxoaren 24ko EEJAE —Bostock kasua—). Baina, hori guztia gorabehera, oinarrizko arazo bat dago oraindik: Europako Erkidegoko zuzenbidean ez dago arau positiborik indarrean giza eskubideen eta oinarrizko askatasunen babesa oinarritzeko. Hain zuzen ere, Europar Batasuneko Tratatuaren 6.2. artikuluan ezarri da Europar Batasunak oinarrizko eskubideak errespetatuko dituela, GEEHn bermatzen den moduan, eta estatu kideetako konstituzio-tradizio erkideetatik ateratzen den moduan, Europako Erkidegoko zuzenbidearen printzipio orokor diren neurrian; hala ere, garrantzitsua izan arren, artikulu horrek ez du oinarrizko eskubideen babesa «konstituzionalizatzen» Europar Batasunaren barruan. Horren ordez, Europar Batasuna horien babesari atxikitzea jasotzen du, EEJAko jurisprudentziako bermeei berme berriak gehitu gabe. Hori guztia dela eta, Europar Batasunari berezko eskubide eta askatasunen sistema emateko, bi proposamen planteatu ziren: aukera bat Europar Batasuna GEEHri atxikitzea zen. Hala ere, Batasuneko oinarri juridikoetan aldaketa zehatzak egiten ez baziren, aukera horrek arazo tekniko ugari planteatzen zituen, EEJAk 1996ko martxoaren 28ko 2/94 Irizpenean adierazi zuen moduan (izan ere, Europako Erkidegoak, egozpen-sisteman oinarrituta, ez zuen eskumen zehatz esanbidezko edo inpliziturik oinarrizko eskubideen arloan; EETren 308. artikuluko bidea —EEJAren irizpena argitaratzeko unean 235. artikulua zena— ez zen egokia horretarako eta, gainera, bateragarritasun-arazoak planteatzen ziren Europako Erkidegoko jurisdikzioaren eta GEEAren jurisdikzioaren artean, eta horiek EEJAren jurisdikzio-monopolioa ukitu zezaketen). Bateragarritasun-arazo horiek ez dira erabat ebatzi, GEEAn jurisprudentzia argia ezarri baita, eta horren arabera, GEEHko alderdi diren estatuek erantzukizuna dute GEEAren aurrean 513

Konstituzio zuzenbidearen.indd 513

12/11/07 11:50:23

Europako Erkidegoari atxikitako eskumen-esparruetan edo horien ondorio direnetan (1995eko apirilaren 27ko GEEAE —Piermont kasua—; 1999ko otsailaren 18ko GEEAE —Matthews kasua—). Beste aukera bat oinarrizko eskubideak babesteko berezko sistema hartzea zen. Hala jokatu zen Europar Batasuneko Oinarrizko Eskubideen Agirian, Europako Kontseiluan, Nizan, 2000ko abenduaren 7an aldarrikatu zen horretan. Agiria testu oso garrantzitsua da, berritzailea, eta eskubide ugari ditu, Europako balio erkideen antzeko zerbait. Prozedura baten emaitza izan zen, Konbentzioarena, eta horretan nazioko gobernu eta parlamentuetako ordezkariek eta Europako Parlamentuko ordezkariek, Europako Batzordeko ordezkariek parte hartu zuten, Justizia Auzitegiko behatzaileekin batera. Beste organo batzuek euren ikuspuntuak eskaini ahal izan zituzten, besteak beste, Ekonomia eta Gizarte Kontseiluak, Eskualdeetako Lantaldeak, Europako Arartekoak eta Europar Batasun osoko gizarte-eragile ugarik, gobernuz kanpoko erakundeak, etab. barnean hartuta. Horrela, Agiria egitea gizarte zibiletik oso hurbil egon zen. Agiria teknika juridiko araztuarekin egin zen, eta Aitzinsolasa eta 53 artikulu ditu zazpi kapitulutan egituratuta (Duintasuna, Askatasuna, Berdintasuna, Elkartasuna, Herritartasuna eta Justizia, eta azken kapituluan xedapen orokorrak lantzen dira). Ez dira banakako tradiziozko eskubideak soilik jaso, baita gizarte- eta ekonomiaeskubideak ere, haien artean inolako hierarkiarik ezarri gabe, guztien izaera zatiezina errespetatzeko; izan ere, guztiek Europar Batasuneko oinarrizko balioen oinarri erkidea osatzen dute. Hala ere, egia esan, IV. kapitulura («Elkartasuna») bildutako gizarte-eskubide batzuk apur bat airean geratzen dira, horiek eragingarritasunez gauzatzea Europako Erkidegoko zuzenbidearen eta nazioko legerien araberakoa baita. Edozelan ere, Agiriak ez dizkio eskumen berriak ematen Europar Batasunari, eta ez du egon daudenen araubidea aldatzen (51. art.). Horrez gain, legeak bertan aitortutako eskubideen egikaritza mugatzea ahalbidetzen du, betiere, horien funtsezko edukia errespetatzen bada eta muga horiek beharrezkoak badira, proportzionaltasun-printzipioa errespetatzen bada eta Europar Batasunak aitortutako interes orokorrek helburuei edo gainerakoen oinarrizko eskubideak babesteko beharrizanari erantzuten badiote (52.1 art.). Amaitzeko, Agirian aitortutako eskubideen oinarria Europako Erkidegoko edo Europar Batasuneko Tratatuak badira, horiek ezarritako baldintzen arabera eta mugen barruan gauzatuko dira (52.2 art.). Baina GEEHk bermatutako eskubideak badira, horien esangura eta irismena Hitzarmenean ezarritakoaren berdinak izango dira, eta Europar Batasuneko zuzenbideak babes indartsuagoa eman ahal izango die (52.3 art.). Azkenik, 53. artikuluan gutxieneko babes-estandarraren klausula ezarri da, Agiriaren xedapen batek ere ezin izango baitu eman gainerako berme-sistemek eskainitako babesa baino txikiagoa, horien kasuan kasuko aplikazio-eremuetan 514

Konstituzio zuzenbidearen.indd 514

12/11/07 11:50:23

(Europar Batasuneko zuzenbidea, nazioarteko zuzenbidea eta Europar Batasuna edo bertako estatu kideak alderdi diren nazioarteko hitzarmenak, GEEH eta estatu kideetako konstituzioak). Zalantzarik gabe, Agiria testu juridiko garrantzitsua da, baina arazo larria du: aldarrikatu egin zuten, baina ez zuten tratatuetan sartu eta ez zuen Europako Erkidegoko zuzenbide eratorriaren iturrietako baten forma hartu; izan ere, Nizan onetsi zuten moduan, erakunde barruko adierazpena zen. Horrenbestez, ez du indar juridiko loteslerik, baina zeharkako ondore juridiko batzuk ditu (Batzordeak erabili du legegintza-ekimenetan eta erregelamenduak egiterakoan, eta Europako Erkidegoko Auzitegien barruan, abokatu nagusiek erabili dute interpretazio-ondoreetarako). Hurrengo urratsa nabarmena zen: Agiria tratatuen aldaketa batean gehitzea, benetako indar loteslea emateko. Eta une hori Europarako Konstituzioa ezartzen duen Tratatuarekin iritsi zen (aurrerantzean Konstituzio Tratatua izendatuko dut), Erroman 2004ko urriaren 29an sinatu zena. Konstituzio Tratatuaren II. puntuan jaso zen, 54 artikulu ditu, eta aldaketa gutxi ditu Nizako testuarekin alderatuz gero. Konstituzio Tratatuan oinarrizko eskubideen babesa Europar Batasunaren balio-egitura baten atal moduan agertzen da, eta Tratatu osoan zehar agertzen da. Horrez gain, Agiriari balio juridiko osoa ematen dio eta Europar Batasuna GEEHra atxikita dagoela ezarri du (I-9 art.). Bestalde, Konstituzio Tratatuaren II-111 artikuluan azpimarratu da Agiriak ez duela Europar Batasuneko zuzenbidearen aplikazio-eremua Agiriko eskumenak baino harago zabaldu; II-112 artikuluan Agiriaren interpretazioa ezarri du, Agiriko eskubideei dagokienez estatu kideetan dauden konstituziotradizio erkideekin harmonian, eta galdagarritasunaren ikuspuntutik Agirian agertzen diren printzipioak eta eskubideak bereizten ahalegintzen da (aztertu berri dugun EKren 53. artikuluan gertatzen den antzeko zerbait); izan ere, Agirian printzipioak biltzen dituzten xedapenek egintza legegile eta betearazleak behar dituzte aplikatzeko, eta Auzitegietan eska daitezke soil-soilik egintza horien interpretazioari eta kontrolari dagokienez. Agiriak Espainiako zuzenbidearekin duen bateragarritasunari dagokionez, zailtasunak sor daitezke oinarrizko eskubideak babesteko hiru araubide aldi berean daudelako: Espainiako Konstituziokoa, GEEHkoa eta Agirikoa. Espainiako Konstituzio Auzitegiak argitu beharko du zer lotura mota duten Espainiako agintariek Agiria dela-eta, zer lotura duen Agiriak eskubide eta askatasunen Espaniako sistemarekin eta nola araztu daitezkeen Agiri horren aurkako barne-arauak (Estatu Kontseiluaren Irizpena Konstituzio Tratatuari buruz, 2004ko abenduaren 21ekoa). Horren inguruko zalantza guztiak argitzeko, Espainiako Gobernuak, EKren 95. artikuluan ezarritako bidea erabiliz, Konstituzio Auzitegiari aholkua eskatu zion Europako Konstituzio Tratatua eta Espainiako Konstituzioa atal horri dagokionez bateragarriak diren jakiteko. 515

Konstituzio zuzenbidearen.indd 515

12/11/07 11:50:23

Ildo horretatik, abenduaren 13ko 1/2004 Adierazpenean, Konstituzio Auzitegiak Tratatuaren I-111 eta I-112 artikuluen eta EKren bateragarritasunari buruzko gai batzuei erantzun zien. Zalantza zegoen ea Agiriaren eta Konstituzioaren artean kontraesana egon zitekeen; izan ere, EKren 10.2 artikulua dela bide, behin Tratatua Espainiako antolamenduan sartuta, EKn aitortutako eskubide eta askatasunei buruzko arauak interpretatzeko jarraibide bihurtuko zen, Europar Batasuneko zuzenbide gisa zuen balioari kalterik egin gabe. Bestela esanda: Tratatuak Agiriaren hartzaileak Europar Batasuneko erakundeak eta estatu kideak soilik direla esan arren, Europar Batasuneko zuzenbidea aplikatzen dutenean, Agiriak ez du Europar Batasuneko eskumen-esparrua aldatzen. Konstituzio Tratatua Espainiako antolamenduaren atal bihurtuko balitz, Espainiak berretsitako eskubideei buruzko hitzarmena den neurrian, ezin izango litzateke eragotzi horren interpretazio-eragingarritasunak EKren 10.2 artikuluan ezarritako irismen orokorra izatea EKn aldarrikatutako eskubide eta askatasunei dagokienez. Azken buruan, horrek esan nahi du Konstituzio Tratatuan Europar Batasunerako soilik ezarritako oinarrizko eskubideei buruzko irizpide horiek azkenean Espainiako agintari publikoei ezarri ahal izango litzaizkiekeela, ez Europako Erkidegoko zuzenbidea aplikatzen dutenean soilik, baita Europako Erkidegoko zuzenbidearen barruan ez dauden beste esparru batzuetan aritzean ere. Konstituzio Auzitegiak emandako erantzunaren arabera, Agiriak oinarrizko eskubideen arloan duen interpretazio-balioak ez ditu planteatzen GEEHk planteatutako arazoak baino gehiago, Espainiako konstituziodoktrinak eta II-112 artikuluak azkenean GEEAren jurisprudentzia bihurtzen baitute eskubideen gutxieneko edukiaren interpretaziorako irizpideak ezartzeko osagai erkide, batez ere, Konstituzio Tratatuaren I-9 artikuluak ezarritako moduan, Europar Batasuna GEEHri atxikitzen bazaio. Egiatan, Konstituzio Tratatuak GEEAren jurisprudentzia berea balitz bezala bereganatzen du, eta hori Espainiako antolamenduan sartuta dago EKren 10.2 artikuluaren bidetik. Hori dela eta, Konstituzio Auzitegiaren iritziz, ez dago inolako kontraesanik Konstituzio Tratatuaren II-111 eta II-112 artikuluen eta EKren artean. Zernahi gisaz, dakigunez, Konstituzio Tratatua indarrean jartzeko prozesu osoa etenda geratu da, Frantziako eta Holandako erreferendumetan testua berrestearen aurkako jarrera adierazi baitute. Horrenbestez, Konstituzio Tratatua indarrean ez dagoen bitartean, Europar Batasunaren gaur egungo egoera dela-eta, badirudi argi dagoela Konstituzio Tratatua ez dela indarrean jarriko. Hori dela eta, iturrien sistemaren inguruko guztiak Konstituzio Tratatu hutseginaren aurretik zegoen moduan jarraitzen du. Gauzak nola garatzen diren ikusi beharko da, ea Tratatu berririk dagoen eta zein den horren edukia. 516

Konstituzio zuzenbidearen.indd 516

12/11/07 11:50:23

4. Oinarrizko eskubideen babesa Nazio Batuetan Eskubide zibil eta politikoei dagokienez, Eskubide Zibil eta Politikoen Nazioarteko Itunak, Nazio Batuek New Yorken 1966ko abenduaren 16an sinatu eta Espainiak 1977an berretsi zuenak, Giza Eskubideen Batzordea sortu zuen (aurrerantzean, Batzordea), Hitzarmena betetzea zaintzeko. Batzorde horrek zenbait ekimen ezarri zituen Itunera bildutako oinarrizko eskubideen babesari lotuta. Printzipioz, Hitzarmenean estatuen jarduna soilik ezarri zen, eta ez partikularrena, eskubide horiek defendatzeko. Modu horretan, 40. artikuluan ezarri da Itunean alderdi diren estatuek konpromisoa dutela onetsi diren eta Itunean aitortutako eskubideei ondoreak ematen dizkieten xedapenei eta eskubideak gozatzeko erabilitako prozesuari buruzko txostenak aurkezteko. Batzordeak txosten horiek aztertuko ditu, eta horrek txostenak eta iruzkinak alderdi diren estatuei emango dizkie. Bestalde, 41. artikuluan ezarritakoaren arabera, alderdi diren estatuek onartu dezakete Giza Eskubideen Batzordeak eskumena duela komunikazioak aztertzeko, horietan estatu den alderdi batek Itunaren alderdi den beste estatu batek betebeharrak betetzen ez dituela alegatzen badu. Hiru hileko epean, alderdi den estatu demandatuak estatu demandatzaileari auziari buruzko azalpena emango dio, baina auzia alderdi diren bi estatuentzat gogoko den moduan ebazten ez bada sei hileko epean, horietako edozeinek Batzordearen esku utzi ahal izango du. Batzordeak auziaren gaineko eskumena izango du kasu horretan estatu barruko jurisdikzioetan egin daitezkeen errekurtso guztiak agortu direla egiaztatu ondoren, eta auzia alderdien esku jarriko da konponbide adiskidetsua lortzeko. Urtebeteko epean, Batzordeak txosten bat aurkeztuko du. Horretan, auzia modu adiskidetsuan konpondu bada, gertaerak eta hartutako konponbidea labur-labur azalduko dira. Konponbide adiskidetsua lortu ez bada, gertaerak, idatzizko alegazioak eta alderdien ahozko azalpenak laburlabur azalduko dira (41. art.). Bestalde, 42. artikuluan ezarritakoaren arabera, 41. artikuluari jarraituz Batzordera igorritako auzi bat alderdiek gogoko duten moduan ebazten ez bada eta horiek hori onartzen badute, Giza Eskubideen Batzordeak Adiskidetze Batzorde Berezia izendatu dezake auzia modu adiskidetsuan konpontzen ahalegintzeko. Azken batzorde horrek urtebeteko epean baino laburragoan, Giza Eskubideen Batzordeko lehendakariari txosten bat aurkeztuko dio, eta horretan, auziaren azterketa zein egoeratan dagoen labur azaldu dezake edo auziaren konponketa adiskidetsua lortzen bada, gertaera eta lortutako konponbidea labur azalduko ditu, edo konponbide adiskidetsua lortzen ez bada, egitezko gertaera guztiei buruzko ondorioak, auziaren konponketa adiskidetsua lortzeko aukerari buruzko oharrak eta alderdien azalpenak gehituko ditu. Azken kasu horretan, alderdi diren estatu interesdunek Giza Eskubideen Batzordeko le517

Konstituzio zuzenbidearen.indd 517

12/11/07 11:50:23

hendakariari jakinaraziko diote Batzordeko txostenaren baldintzak onartzen dituzten edo ez. Ikus daitekeenez, Itunera bildutako giza eskubideen babesa modu esklusiboan estatuen esku geratzen zen hasieran, eta ezin da esan oso eragingarria zenik. Baina Nazio Batuen Batzar Nagusiak, 1966ko abenduaren 16an, Eskubide Zibil eta Politikoen Nazioarteko Itunaren aukerako protokoloa onetsi zuen New Yorken, eta Espainia 1985ean atxiki zitzaion itun horri. Protokoloan berrikuntza garrantzitsua dago: aukerako protokoloan alderdi diren estatu guztiek onartzen dute Giza Eskubideen Batzordeak eskumena duela estatu horren jurisdikziopean dauden gizabanakoen idatzizko komunikazioak jaso eta aztertzeko, estatu horrek Itunera bildutako edozein eskubide urratzean biktima direla alegatzen badute, betiere, estatu horren barruko errekurtso guztiak agortu badituzte eta auziaren inguruan nazioartean bestelako azterketa edo konponketarik egin ez bada. Kasu horretan, Batzordeak kasuan kasuko estatuari jasotako komunikazioaren berri emango dio eta salatutako estatuak, sei hilabeteko epean, Batzordeari azalpenak edo adierazpenak aurkeztu beharko dizkio auzia argitzeko eta horren inguruan hartutako neurriak adierazteko. Batzordeak jasotako komunikazioak aztertu eta oharrak estatu interesdunari eta kasuan kasuko gizabanakoari aurkeztuko dizkio, eta Nazio Batuen Batzar Nagusiari urtero aurkeztu behar dion txostenean, jardueren laburpen bat aurkeztuko dio, protokolo hori dela bide. Prozedura beti ez da eragingarria, batzuetan asko luzatzen baita. Hala ere, Batzordeak salatutako estatuari kautela-neurriak hartzeko eska diezaioke kalte konponezinak saihesteko, biktimaren kexa azkenean onartzen bada, Batzordeak horren inguruan erabaki bat hartzen duen bitartean. Ikusi berri dugunez, Batzordearen oharrak kexa aurkeztu zuenari eta kasuan kasuko estatu-kideari jakinarazten zaizkie, eta ondoren jendaurrean aurkezten dira. Nola edo hala, nolabaiteko jurisprudentzia sortzen dute Itunaren interpretazioari dagokionez, eta jurisprudentzia hori erreferentzia-puntu garrantzitsua izan daiteke estatu-kideetako auzitegi eta agintarientzat antzeko kasuak agertzen zaizkienean. Giza Eskubideen Batzordeak kasu partikular batean urratzea egon dela adierazten badu, kasuan kasuko estatuari urratze hori modu eragingarrian konpontzeko eskatuko zaio, Itunaren 2.3 artikuluan ezarritakoaren arabera. Konponbide horrek zenbait bide har ditzake, esaterako, konpentsazio ekonomiko bat ordaintzea, legeria aldatzea, pertsona askatzea atxilotuta egongo balitz, etab. Aukerako protokoloa EZPNIn ezarritakoarekin alderatuta aurrerapena den arren, eragingarritasun-arazo larria du oraindik. Espainiari dagokionez, estatua zenbait aldiz kondenatu dute, batez ere, Itunaren 14. artikuluari lotuta (adibidez, Giza Eskubideen Batzordeak 2000ko uztailaren 20an txosten bat eman zuen Espainiako kasazio-sistemak Itunaren 14.5 artikulua 518

Konstituzio zuzenbidearen.indd 518

12/11/07 11:50:23

urratzen duela ondorioztatuz, ez baitu baimentzen kondenari eta zigorrari dagozkion osagaien berrikuspen osoa egitea, eta beraz, Auzitegi Goreneko magistratuek ezin dituzte kasuko gertaerak berrikusi. Espainiako Erresumari epe bat eman zion hartutako neurriei buruzko informazioa emateko, lesio hori bertan behera uzteko. Zorionez, gauzak aldatu egingo dira, bigarren auzialdi penala orokortu baita. Prozesuko legeria Botere Judizialaren uztailaren 1eko 6/1985 Lege Organikora egokitzeko lege organikoaren proiektuan, kasazio-errekurtsoa eraldatu eta auzialdi penal bikoitza orokortu da). Horregatik, esan behar da Espainiaren kasuan ere Giza Eskubideen Batzordeko irizpenen ez-betetze batzuk gertatu direla, eta berriro ere, prozedura baten falta sumatzen dela Espainiako zuzenbidean bide eragingarria egon dadin kasua berriro irekitzeko Ituna urratu dela zehazten bada, Giza Eskubideen Batzordeko irizpenei benetako eragingarritasuna eman ahal izateko, horiek ez baitute eragingarritasunik antolamendu juridikoan, Auzitegi Gorenak adierazi zuen moduan. Auzitegiak, 2001eko abenduaren 24ko autoan argi utzi zuen Batzordearen irizpena ez dela kasua berriz irekitzeko gertaera, PKLren 954. artikuluaren ondoreetarako; izan ere, «ez da bete beharreko gertaera arau-emailea Estatuko gobernuarentzat edo auzitegientzat». Eta Konstituzio Auzitegiak berak gauza bera esan du apirilaren 3ko 70/2002 epaian, Batzordeak irizpen moduan ematen dituen «oharrak» ebazpen judizialak ez direla adierazi baitu. Izan ere, Batzordeak ez du jurisdikzio-ahalmenik eta horren irizpenak ezin dira izan Itunaren benetako interpretazioa, Itunak eta aukerako protokoloak ez baitiote eskumen hori ematen. Ekonomia-, gizarte- eta kultura-eskubideen nazioarteko babesari dagokionez, eskubide horiekin esparru gehienetan beti gertatzen den moduan, eskubide zibil eta politikoei emandako babesa baino eragingarritasun txikiagoa dute. Ekonomia, Gizarte eta Kultura Eskubideen Nazioarteko Itunak, Nazio Batuen Batzar Nagusiak New Yorken 1966ko abenduaren 16an onetsi eta Espainiak 1977an berretsi zuenak, 16. artikuluan eta hurrengoetan soil-soilik ezarri du alderdi diren estatuek txostenak aurkeztuko dizkiotela Nazio Batuen Idazkari Nagusiari eskubide horien errespetua bermatzeko hartutako neurriei eta egindako aurrerapenei buruz, eta horrek kopiak igorriko dizkiela Nazio Batuen Ekonomia eta Gizarte Kontseiluari eta, halakorik dagoenean, organismo berezituei. Ekonomia eta Gizarte Kontseiluak, aldi berean, bertako Giza Eskubideen Batzordera igorri ditzake horrek ere azter ditzan, izaera orokorreko gomendioak egin ditzan, etab. Alderdi diren estatuek eta organismo berezituek oharrak egin ditzakete batzordeak egindako gomendio orokorren inguruan. Amaitzeko, Ekonomia eta Gizarte Kontseiluak Nazio Batzuen Batzar Nagusiari txostenak aurkeztu ahal izango dizkio gomendio orokorrekin eta alderdi diren estatuetatik eta organismo berezituetatik jasotako informazioaren laburpen batekin, Itune519

Konstituzio zuzenbidearen.indd 519

12/11/07 11:50:23

ra bildutako eskubideen errespetu orokorra lortzeko hartutako neurriei eta egindako aurrerapenei buruz. Azken buruan, alderdi diren estatuek EGKENIko betebeharrak betetzea Ekonomia, Gizarte eta Kultura Eskubideen Batzordeak zaintzen du. Organo hori ez da Ituna dela bide sortu; EGK-k sortu du, 1985eko maiatzaren 28ko 1985/17 Ebazpena dela bide. Batzordeak bi eginkizun mota egiten ditu: interpretatu (Iruzkin Orokorren bidez) eta kontrolatu (estatuek aldian-aldian bidaltzen dizkioten txostenen bidez). Ekonomia-, gizarte- eta kultura-eskubideen esparruan, partikularrek ezin dute zuzenean eskatu babes horiek zaintzea. Hori dela eta, ikusi berri dugunez, babes horrek eskubide zibil eta politikoei emandako babesak baino eragingarritasun txikiagoa du. Amaitzeko, eta giza eskubideen nazioarteko babesari dagokionez, ez da ahaztu behar azken urteetan Nazioarteko Zigor Gortea sortu dutela. Horren estatutua Erroman onetsi zen 1998ko uztailaren 17an. Gorteak jurisdikzioa du genozidio-krimenen, gizateriaren aurkako krimenen, gerra-krimenen, eta abarren inguruan, Estatutu horrekin bat etorriz Gortearen eskumena onartu duten herrialdeetako naziokoei dagokienez, betiere, nazioko zigorjurisdikzioen izaera osagarriarekin. Gorte Nagusiek, EKren 93. artikuluan ezarritako prozedura dela bide, estatuaren adostasuna emateko baimena eman dute, urriaren 4ko 6/2000 LO dela bide, eta Espainiako Erresumak Estatutu hori berretsi zuen 2000ko urriaren 19ko Berrespen Tresna dela bide (EAO, 2002ko maiatzaren 27koa). Hori dela eta, Espainiak kasu horietan Nazioarteko Zigor Gortearen eskumena onartu du, horrek dakarren guztiarekin. Izan ere, horri buruz sakon hitz egiteko lekua ez den arren, autore batzuek adierazi dute Nazioarteko Zigor Gorteko Estatutuaren artikulu batzuk ez direla erraz sartzen Espainiako Konstituzioko manu batzuetan eta, beraz, indarrean jarriko balira «konstituzio-mutazio» antzeko zerbait eragingo luketela, hau da, Konstituzioaren aldaketa ez-formala. 5. Herri Defendatzailea 53. artikuluaz gain, EKren I. tituluko IV. kapituluan, oinarrizko askatasun eta eskubideen gaineko bermeak arautzen dituen horretan, 54. artikulua gehitu da, Herri Defendatzaileari buruzkoa, konstituzio-zuzenbide konparatuan ohikoa den «Ombudsman» erakundearen Espainiako baliokidea. EKren 54. artikuluaren arabera, Herri Defendatzailea Gorte Nagusietako komisionatu gorena da, eta Gorteek izendatzen dute I. titulura bildutako eskubideak defendatzeko. Horretarako, Herri Defendatzaileak Administrazioaren jarduna gainbegiratu ahal izango du, Gorte Nagusiei kontu-arrazoiak emanez. Argi dago Herri Defendatzaileak egindako eginkizunak 520

Konstituzio zuzenbidearen.indd 520

12/11/07 11:50:24

garrantzitsuak direla, baina oinarrizko eskubideak babesten dituzten beste erakunde batzuekin gertatzen den bezala, defizit handia ikusten da: horren eskumenak ez dira betearazleak, ezin baititu hartu administrazio publikoei jokabide zehatzak ezartzen dizkieten neurriak; horren ordez, pertsuasioeskumenak ditu, bai zuzenean, ukitutako erakundeen aurrean, euren jardunak alda ditzaten, bai zeharka, jardun horiek salatuz, Gorte Nagusiei egindako txostenen bidez. EKren 54. artikuluak lege organikoaren arlora igortzen du artikuluaren garapena eta, hain zuzen ere, lege hori apirilaren 6ko 3/1981 Lege Organikoa da, Herri Defendatzailearena (aurrerantzean, HDLO). HDLOn Herri Defendatzailea EKren 54. artikuluan bezala definitu da, eta Gorteek bost urterako hautatuko dutela ezarri da, eta berriz hautatu ahal izango dela. Herri Defendatzaileak Gorteekin dituen harreman guztietarako, Kongresua-Senatua Batzorde Mistoa sortu da, eta horren arduretako bat Ganberetako osoko bilkurei Herri Defendatzailerako hautagaia proposatzea da. Herri Defendatzailea lehen itzulian izendatzeko, hiru bostenen gehiengoa behar da Kongresuan zein Senatuan. Gehiengo horiek lortuko ez balira, Batzordea berriro ere bildu eta hilabeteko gehieneko epean izendapenproposamen berriak egingo lirateke. Horiek aurrera egiteko, hiru bostenen gehiengoa behar da Kongresuan eta erabateko gehiengoa Senatuan. Behin Herri Defendatzailea izendatuta, Batzorde Mistoa bildu egingo da Herri Defendatzaileari proposatutako albokoen izendapena onesteko. Herri Defendatzailearen albokoak bi dira (lehen albokoa eta bigarren albokoa) eta horien eginkizunak dira Herri Defendatzailea laguntzea eta bere eginkizunetan ordeztea aldi baterako ezintasuna badu edo kargua uzten badu. Herri Defendatzailea eta bere albokoak, eginkizunak gauzatzerakoan, ez daude manuzko aginduaren mende, eta ez dute inolako agintariren jarraibiderik jasotzen. Ukiezintasuna (ageri-ageriko delituengatik soilik atxilotu daitezke) eta foru berezia (Auzitegi Goreneko Zigor arloko Salan soilik epaitu daitezke) dituzte. Herri Defendatzaileak administrazio publikoen eta bertako eragileen egintza eta ebazpenak argitzen laguntzen duen ikerketa oro ofizioz edo alderdi batek eskatuta abiatu eta aurrera eraman dezake, ministroen, administrazio-agintarien, funtzionarioen eta administrazio publikoen zerbitzura lan egiten duen edozein pertsonaren jarduera barnean hartuta. Herri Defendatzailearengana jo dezake interes legitimoa argudiatzen duen pertsona natural edo juridiko orok, naziotasuna, bizilekua, sexua, etab. gorabehera, adingabeak, pertsona ezgaituak, espetxeratuak edo administrazio publikoarekiko lotura edo mendekotasun bereziren bat duten pertsonak barnean hartuta. Herri Defendatzailearen eskumenak mota guztietako administrazioetara hedatzen dira (Estatukoak, autonomia-erkidegoetakoak eta toki erakundeetakoak), administrazio militarra barnean hartuta. Justi521

Konstituzio zuzenbidearen.indd 521

12/11/07 11:50:24

zia Administrazioari dagokionez, Herri Defendatzaileak jasotako kexak Fiskaltzari igorriko zaizkio aztertu ditzan, eta Botere Judizialaren Kontseilu Nagusira igorriko dira neurri egokiak har ditzan. Herri Defendatzaileari zuzendutako kexak idatziz egin behar dira, ukitutako pertsonak kexaren objektu diren gertaerak ezagutzen dituen unetik urtebeteko gehieneko epean. Ez da abokatuaren edo prokuradorearen laguntza behar, eta kexak atxilotze- eta barneratze-zentroetatik ere egin daitezke. Herri Defendatzaileak ez ditu kexa anonimoak onartuko, eta ez ditu aztertuko ebazpen judizialaren zain dauden kexak ere. Behin kexa onartuta, Herri Defendatzaileak auziaren azterketa sustatuko du, kasuan kasuko organismo publikoari informazioa emango dio eta kasuari buruzko idatzizko txostena eskatuko dio. Funtzionarioak edo horren goikoek eskatutako txostena igortzeari dagokionez ukoa edo zabarkeria agertzen badute, jarrera hori areriotsua dela jo dezake Herri Defendatzaileak, eta jendaurrean agertuko du eta Gorte Nagusien aurrean txostenen bidez esanbidez salatuko du. Herri Defendatzaileak ikuskapen-ahalmenak ditu, eta administrazioaren edozein zentrotan bertaratu eta datuak egiaztatu, elkarrizketak eskatu, etab. egin dezake. Botere publiko guztiek ikerketan lankidetzan aritzeko beharra eta eskatutako dokumentu guztiak emateko betebeharra dute, sekretu moduan kalifikatuta daudenak barnean hartuta (azken kasu horretan Ministroen Kontseiluak agiri horiek ez bidaltzea adosten ez badu; hala ere, kasu horretan, Herri Defendatzaileak uko hori Gorteetan aurkeztutako txostenean agertuko du). Eta mendeko funtzionarioei Herri Defendatzailearen eskaerei erantzutea edo Herri Defendatzailearekin elkarrizketak izatea debekatzen dieten goiko agintariek, egitate hori idazki ziodunaren bidez kasuan kasuko funtzionarioari eta Herri Defendatzaileari adierazi behar die. Une horretatik aurrera, Herri Defendatzaileak bere jardunak goiko agintariari zuzenduko dizkio. Egindako jardunetatik ondorioztatzen bada kexa eragin duela funtzionario batek egindako abusuak, nahierakeriak, bereizkeriak, akatsak, zabarkeriak, etab., Herri Defendatzaileak ukituarengana joko du horren inguruan duen iritzia adieraziz, eta goiko agintariarengana, egokitzat dituen iradokizunak formulatuz. Administrazioko funtzionario edo organismo batek ikerkertaren aurrean jokabide areriotsua izaten jarraitzen badu, horren inguruan txosten berezia egin ahal izango diote, eta Defendatzaileak urtero Gorteetan aurkezten duen txostenean esanbidez aipatu dezakete. Era berean, Herri Defendatzaileak agintari horien aurka erantzukizun zibileko akzioa ofizioz abiatu dezake, eta gertaerak delitu izan daitezkeela uste badu, horien berri Estatuko Fiskal Nagusiari emango dio. Herri Defendatzaileak ez du eskumenik administrazio publikoaren egintzak eta ebazpenak aldatu edo deuseztatzeko, baina horiek egiteko erabilitako irizpideak aldatzea iradoki dezake, baita modu zorrotzean aplika522

Konstituzio zuzenbidearen.indd 522

12/11/07 11:50:24

tuta egoera bidegabeak eragiten dituen araua aldatzea ere. Horrez gain, administrazio publiko guztietako agintari eta funtzionarioei oharrak, gomendioak, legezko eginbeharren oroigarriak eta neurri berriak hartzeko iradokizunak formulatu ahal dizkie. Horiek formulatu eta arrazoizko denbora igaro ondoren Herri Defendatzaileak gomendatutako neurriak hartzen ez badira, horrek ministroarengana edo ukitutako administrazioko gorengo agintariarengana jo dezake, eta auziaren eta proposatutako gomendioen berri eman. Horrengandik ere justifikazio egokirik lortzen ez badu, auzia urteko txostenean edo txosten berezian sar dezake, eta jokabide hori agertu duten funtzionarioen edo agintarien izenak aipa ditzake. Era berean, Herri Defendatzaileak eskumena du Konstituzio Auzitegian konstituzioaurkakotasun errekurtsoak zein babes-errekurtsoak jartzeko, eta Konstituzio Auzitegiaren ustez edozein kasutan egin dezake, eta ez administrazio publikoaren jardunaren aurrean eskubideak eta askatasunak defendatzeko esparru zehatzean bakarrik (150/1990 KAE, urriaren 4koa). Amaitzeko, Herri Defendatzaileak Gorte Nagusiei txostena aurkeztuko die urtero bere kudeaketaren berri emateko. Era berean, aparteko txostenak aurkez ditzake gertaeren larritasunak edo presak hala gomendatzen dutenean. Bi txostenak argitaratu egingo dira, eta urteko txostenean, aurkeztutako kexen kopurua eta mota, zein kexa baztertu ziren eta zergatik, zein kexa ikertu ziren eta ikerketa horren emaitza zein izan zen adieraziko dira, administrazio publikoek onartutako iradokizunak edo gomendioak barnean hartuta. txosten horietara ez da bilduko datu pertsonalik, goian ikusitako jarrera areriotsuaren kasuan izan ezik. Estatuko Herri Defendatzaileaz gain, autonomia-erkidegoetako Autonomia Estatutuek kasuan kasuko antolamenduetan Herri Defendatzailearen pareko erakundeak sartu dituzte, antzeko eskumenekin (Arartekoa EAEn, Sindic de Greugues Katalunian, Defensor do Pobo Galizian, Justicia Aragoin, etab.), eta euren legeen bidez arautzen dira. Estatuko Herri Defendatzaileak autonomia-erkidegoetako administrazioen eta toki erakundeen gain ere eskumena duenez, eskumen-gatazkak sortu daitezke Estatuko Herri Defendatzailearen eta autonomia-erkidegoetako homologoen artean. Arazo horiek saihesteko eta haien artean koordinazioa lortzeko, azaroaren 6ko 36/1985 Legea onetsi zen, Herri Defendatzailearen erakundearen eta autonomia-erkidegoetan horrek dituen antzeko erakundeen arteko harremanak arautzeko. Haien artean lankidetza-araubidea ezarri da autonomia-erkidegoko eta tokiko administrazioaren jarduera gainbegiratzeko. Gainbegiratze eta koordinazio hori Konstituzio Auzitegiak ere aztertu ditu irailaren 15eko 157/1988 epaian. Azkenik, ez da ahaztu behar Europako Herri Defendatzailea ere badagoela, EETren 195. artikuluan ezarri dena. Hori, era berean, Europako Parlamentuak Parlamentuaren Estatutuari buruz eta eginkizunak gauzatzeko 523

Konstituzio zuzenbidearen.indd 523

12/11/07 11:50:24

baldintza orokorrei buruz hartutako erabakiek garatu dute (Europako Parlamentuaren 1994ko martxoaren 9ko Erabakia, 2002ko martxoaren 14ko Erabakiaren bidez aldatua). Arautegian ezarritakoaren arabera, Europako Parlamentuak Herri Defendatzaile bat izendatzen du Parlamentua hautatu ondoren legegintzaldi osorako, eta horren agintaldia berriztagarria da. Herri Defendatzaileak eskumena du Europar Batasuneko edozein herritarren edo estatu kide batean bizi edo gizarte-egoitza bertan duen pertsona fisiko edo juridikoaren erreklamazioak jasotzeko, Europako Erkidegoko erakunde edo organoen administrazio makurrari lotutako kasuen inguruan —Auzitegi Nagusiko eta Lehen Auzialdiko Auzitegia kenduta, horiek euren jurisdikzio-eginkizunak gauzatzen dituztenean—, Europar Batasuneko Oinarrizko Eskubideen Agiriaren 43. artikuluan ezarritakoari jarraituz. «Administrazio ona» zer den zehazteko, horixe baita Agirian, hain zuzen ere, 41. artikuluan, aldarrikatutako beste eskubide bat, Herri Defendatzaileak Administrazioko Jokabide Onaren Europako Kodea idatzi zuen, Europako Parlamentuak 2001eko irailean onetsi zuena. Europako Herri Defendatzaileak ezin ditu ikertu nazioko, eskualdeko edo tokiko agintarien aurkako erreklamazioak, horiek Europako zuzenbideari aipamen egin arren. Kexak edo erreklamazioak idatziz aurkez daitezke (posta arruntez, faxez edo posta elektronikoz) bi urteko epean, erreklamazioa egiten duen pertsonak gertaerak ezagutzen dituen unetik zenbatzen hasita; nahitaezkoa da erreklamazioa zein erakunde edo organoren aurka egin eta horrekin harremanetan jartzea, esaterako gutun baten bidez. Kexarik ohikoenak berandutza ez-beharrezkoa, informazioa ukatzea, bereizkeria edo botereabusua dela bide egiten dira. Herri Defendatzaileak, bere eginkizunak gauzatzean, justifikatutzat jotzen dituen ikerketak egingo ditu, bai ofizioz bai zuzenean edo Europako parlamentari baten bidez jasotako erreklamazio bat dela bide, salbu eta kasua jurisdikzio-prozedura baten mende dagoenean. Europako Erkidegoko erakunde eta organo guztiek berarekin lankidetzan aritzeko betebeharra dute, eta berak eskatzen duen informazio guztia eman behar diote. Eskatutako laguntza jaso ezean, Herri Defendatzaileak Europako Parlamentuari informazioa emango dio, eta horrek kasuan kasuko kudeaketak egingo ditu. Herri Defendatzaileak erakunde arduradunari komunikatzen badio erreklamazio bat jaso duela, horrek neurriak har ditzake arazoa konpontzeko. Administrazio makurraren kasua dagoela egiaztatzen bada eta ikerketan auzia ebazten ez bada, Herri Defendatzailea konponbide adiskidetsua aurkitzen ahaleginduko da. Hori ere egin ezin bada, gomendio-proiektua formulatu dezake, eta horretan kasuan kasuko erakundeari administrazio makurra zuzentzeko neurri egokiak hartzea eska diezaioke. Erakunde horrek txosten zioduna igorriko dio hiru hileko epean. Ondoren, Herri Defendatzaileak Europako Parlamentuari eta ukitutako erakundeari txosten bat igorriko die, 524

Konstituzio zuzenbidearen.indd 524

12/11/07 11:50:24

eta horretan gomendioak formulatu ahal izango ditu. Era berean, kexa edo erreklamazioa aurkeztu zuenari ikerketen emaitza, ukitutako erakundeak aurkeztutako txosten zioduna eta, hala denean, formulatutako gomendioak jakinaraziko dizkio. Ikerketen barruan delitu izan daitezkeen gertaeren berri badu, nazioko erakunde eskudunei informazioa emango die estatuek Europar Batasunean dituzten ordezkari iraunkorren bidez, baita ukitutako funtzionarioa Europako Erkidegoko zein erakundetakoa izan eta erakunde horri ere, neurri egokiak har ditzaten. Europako Herri Defendatzaileak bere eginkizunak independentzia osoz egiten ditu eta ez ditu organismoen jarraibideak jasotzen. Ikerketen emaitzaren txosten bat Europako Parlamentuari urtero aurkeztu behar dio, Parlamentuko urteko bileren aldia amaitzean. Era berean, Parlamentura txosten berezia bidali dezake erakunde batek bere jarraibideak aplikatzen ez dituenean erreklamazio bat konpontzeko orduan. Europako Parlamentuko Eskarien Batzordeak egingo ditu txostenak Herri Defendatzailearen jarduerei buruz. txosten horiek Ganberaren osoko bilkuran eztabaidatu eta onesten dira. Amaitzeko, esan behar da, Europako Parlamentuak eskatuta, Justizia Auzitegiak Herri Defendatzailea kargutik kendu dezakeela azken horrek bere eginkizunak gauzatzeko beharrezko baldintzak betetzeari uzten badio edo falta larri bat egiten badu. Europako Herri Defendatzailearen erakundearen balorazioari dagokionez, Espainiako Herri Defendatzailearen kasuan bezala betearazpen-eskumenik ez duen arren, aitortu egin behar da Nizako Eskubideen Agirian aitortutako oinarrizko eskubideen babes eragingarria lortzeko Europako Erkidegoko erakundeetan duen eginkizuna. Adibidez, azpimarratu egin behar da Europako Herri Defendatzaileak lortu zuela Agirian administrazio onerako eskubidea sartzea, berak idatzi zuela Administrazioko Jokabide Onaren Europako Kodea, berak borrokatu duela Europako erakundeek emandako informaziorako sarbidea handitzeko, hautaketa-prozedurak gehiago irekitzeko, Europako Erkidegoko erakundeek emandako zerbitzuak hobetzeko, (diru-laguntzak, laguntzak, etab. ordaintzeko atzerapen-arazoak murriztea) eta berak salatu duela Europako Batzordearen aurrean estatu kideek Europako Erkidegoko zuzenbidea ez dutela bete. Amaitzeko, Europako Herri Defendatzaileak lotura zuzena du estatu kideetako Herri Defendatzaileekin, eskualdeko Herri Defendatzaileekin eta estatu kideetako Eskarien Batzordeekin; izan ere, askotan, nazioko, eskualdeko eta tokiko administrazioek dute Europako Erkidegoko zuzenbidea aplikatzeko ardura, eta Europako Herri Defendatzaileak ezin ditu aztertu esparru horiei lotutako kexak edo erreklamazioak, estatuko edo eskualdeko Herri Defendatzaileen edo estatuko Eskarien Batzordeen eskumena baitira. Erakunde horien guztien arteko koordinazio ona lortzeko, lotura-sare bat dago eta ekimen ugari ditu, esaterako informazio-aldizkaria, web-orrialde 525

Konstituzio zuzenbidearen.indd 525

12/11/07 11:50:25

bat, goi-bilera bat internet bidez, aldizkari birtual bat eta aldian-aldian mintegiak egitea. 6. Eskubideak eta askatasunak etetea Konstituzioaren I. tituluaren amaieran V. kapitulua dago, titulu osoan aldarrikatutako eskubide eta askatasunak eteteari buruzkoa. V. kapitulu horrek artikulu bakarra du, 55. art., paragrafo bakoitzean bi kasu desberdin ezarri dituena: lehen paragrafoan, mugatze edo etete orokorra ezarri da, hau da, I. tituluan aitortutako eskubide eta askatasun batzuk guztientzat etetea, EKren 116. artikuluan araututako salbuespen-egoera jakin batzuk gertatzen direnean, hau da, alarma-, salbuespen- eta setio-egoera izenekoak. Arauketa ekainaren 1eko 4/1981 Lege Organikoak, Alarma, Salbuespen eta Setio Egoerei buruzkoak, garatu du (aurrerantzean, ASSELO). Bestalde, EKren 55. artikuluaren bigarren paragrafoan eskubide eta askatasun batzuk mugatu edo etetea ezarri da ez pertsona guztiei begira, modu indibidualizatuan baino, hau da, pertsona jakin batzuentzat, banda armatuen edo elementu terroristen jarduerari dagozkien ikerketen kasuetan. Gaur egun indarrean dauden mugatzeak edo eteteak maiatzaren 25eko 4/1988 Lege Organikoak sartu zituen, hain zuzen ere, PKL aldatu zuen horrek. EKren 55. artikuluan ezarritako eskubide eta askatasunak salbuespenegoera batzuetan eta ez guztietan mugatzea edo etetea Giza Eskubideen Europako Hitzarmenarekin bat dator. Izan ere, azken horren 15. artikuluak ezarri du, EZPNIren 4. artikuluan ezarritakoari jarraituz, salbuespenegoeretan (gerra edo nazioaren bizitza mehatxatzen duen beste arrisku publikoren bat) edozein herrialdek neurriak har ditzakeela hitzarmenean ezarritako betebeharrak indargabetzeko, egoerak eskatzen duen heinean, betiere, neurri horiek nazioarteko zuzenbidetik eratorri beste betebehar batzuen kontrakoak ez badira. Estrasburgoko Auzitegiak aitortu du nazioko agintariek marjina zabala dutela horren inguruan, baina marjina hori ez da mugagabea, auzitegiak eskumena baitu krisiaren «neurria» gainditu den erabakitzeko, besteak beste, faktore hauek haztatuz: indargabetzeak ukitutako eskubideen izaera, salbuespen-egoeraren iraupena, eta hori eragin duten inguruabarrak (GEEAE hauek: 1961eko uztailaren 1ekoa —Lawlesss kasua—; 1978ko urtarrilaren 18koa —Irlanda versus Erresuma Batua kasua—; 1991ko urriaren 30ekoa —Brannigan eta Mc Bride kasua—; 1996ko abenduaren 18koa —Aksoy kasua—; 1997ko azaroaren 26koa —Sakik eta beste batzuk kasua—). Indargabetze horrek hitzarmeneko eskubide batzuk uki ditzake, ez guztiak (izan ere, ez da baimendu artikulu hauek indargabetzea: 2. art. —bizitza-eskubideari buruzkoa, gerra-egintza zilegien ondoriozko heriotzen 526

Konstituzio zuzenbidearen.indd 526

12/11/07 11:50:25

kasuan izan ezik—, 3. art. —torturaren debekua—, 4.1 art. —esklabotasunaren debekua—, eta 7. art. —zigor-legezkotasunaren printzipioa—). Indargabetzea gertatzen bada, Europako Kontseiluko Idazkari Nagusiari informazioa eman behar zaio hartutako neurrien eta horien oinarri izan diren arrazoien inguruan, baita neurri horiek indarrean egoteari utzi dioten dataren inguruan ere, data horretatik aurrera hitzarmeneko xedapenak berriro ere indarrean jartzen dira eta. 6.1. Eskubide eta askatasunen mugatze eta etete orokorrak Eskubide eta askatasunen mugatze eta etete orokor horiek, hau da, pertsona guztiei aplikatzeko moduko horiek, EKren 55.1 artikuluan ezarrita daudenak, justifikatuta daude elkarbizitza baketsua eta konstituzio-normaltasuna arrisku larrian jarri dezaketen gertaera jakin batzuen aurrean. EKren 55.1 artikuluak EKren 116. artikulura igortzen du, horretan arautzen baitira egoera mota horiek, hots, alarma-, salbuespen- eta setio-egoerak. EKren 116. artikulua, era berean, 4/1981 Lege Organikoak, Alarma, Salbuespen eta Setio Egoerei buruzkoak, garatu du. Egoera horiek aitortzen diren kasuan, oinarrizko eskubide batzuen eta ez guztien egikaritza mugatu edo eteten da, eta botere betearazlearen eskumenak handitzen dira, batez ere polizia arloan. Salbuespen-egoera horien babesean botere betearazlearen abusuak saihesteko, EKren 116.5 artikuluan ezarri da Kongresua ezin dela desegin egoera horietatik bat adierazita dagoen bitartean, eta ganberen eta estatuko beste konstituzio-botereen jardunbidea ezin izango dela geldiarazi; ganberak bilkura-alditik kanpo egongo balira, ganberetarako deialdia berehalakoan egingo litzateke. Behin Kongresua desegin edo haren agintaldia amaituta, aipatu egoeretatik edozein gertatzen bada, Diputazio Iraunkorrak bereganatuko ditu Kongresuaren eskumenak. Alarma-, salbuespen- edo setio-egoera adierazten den kasuetan, Diputatuen Kongresuan aplikatu beharreko prozeduren inguruko guztia Kongresuko Araudiaren 162-165. artikuluetan araututa dago. Bestalde, EKren 116.6 artikuluan ezarritakoaren arabera, alarma-, salbuespen- edo setio-egoera adierazteak ez du aldaraziko Konstituzioan eta legeetan aitortu den printzipioa, Gobernuaren eta beraren agenteen erantzukizunari buruzkoa. Izan ere, egoerak indarrean dauden bitartean emandako egintza eta xedapen guztiak aurkaratzeko modukoak izango dira auzitegietan, eta nola ez, pertsona batzuek haiei egozteko modukoak ez diren egintzengatik zuzenean edo haien ondasunetan kalteak edo galerak jasaten badituzte, kalte-ordainak jasotzeko eskubidea dute. Era berean, kontuan izan behar da «egoera» horien babesean, hau da, autore batzuek «salbuespen-egoera» deitu duten horren babesean, hartzen 527

Konstituzio zuzenbidearen.indd 527

12/11/07 11:50:25

diren neurriak iragankorrak izan behar direla eta inola ere ezin direla luzatu krisi-egoerak irauten duena baino gehiago, egoera hori gainditzeko adierazten baitira. Horrek azalduko luke iraupen-epe oso laburrak ezartzea, eta horiek inola ere gainditzeko modukoak ez izatea. Era berean, ez da ahaztu behar botere betearazleari emandako aparteko ahalmenak ez direla mugagabeak, antolamenduak argi eta garbi tasatzen baititu; horien erabilerak krisiaren izaerarekin, hedadurarekin eta intentsitatearekin proportzionala izan behar du, eta modu murriztailean interpretatu behar dira, eskubideen arau murriztaile guztiekin gertatzen den moduan. Nola ez, egoera horien indarraldia amaitzen denean, eragingarritasunik gabe geratuko dira agintari eskudunei zehapen arloan eta prebentzio-jardunen inguruan dagozkien eskumen guztiak, baita horiek direla bide hartutako neurriak ere, salbu eta zehapenak irmoak direnean. Publizitate-bermeei dagokienez, egoera horien adierazpena berehala argitaratuko da Estatuko Aldizkari Ofizialean, eta nahitaez zabaldu beharko dute aurretik zehaztutako komunikabide publikoek eta pribatuek, eta argitaratu eta berehala indarrean jarriko dira. Era berean, nahitaez zabaldu beharko dira agintari eskudunek horiek indarrean dauden bitartean emandako xedapenak. EKren 116. artikuluan eta hori garatzeko LOn hiru salbuespen-egoera ezarri dira, eta horiek eskubideen muga edo murrizketa handiagoak ezartzen dituzte kasuan-kasuan: modu horretan, printzipioz, «alarma-egoeraren» kasuan hartu beharreko neurriek ez dakarte eskubideak etetea, horiek egikaritzeko muga batzuk baino, eta, oro har, hondamendi naturalei, istripuei, epidemiei, eta abarri aurre egiteko pentsatuta daude. Murrizketei dagokienez, hurrengo maila «salbuespen-egoerak» izango luke, ordena publikoaren eraldatze larrien kasuan aldarrikatzen den horrek; egoera horretan eskubide eta askatasun batzuen murrizketa argiak daude. Eskubide-murrizketaren gorengo maila «setio-egoeran» gertatzen da, eta hori estatuaren aurkako zuzeneko erasoen aurrean soilik aldarrikatzen da. 6.1.1. Alarma-egoera ASSELOren 4. artikuluan ezarritakoaren arabera, «alarma-egoera» kasu hauetan adieraz daiteke: hondamendi edo ezbehar publikoak (lurrikarak, uholdeak, hiriko eta basoko suak, neurri handiko istripuak); osasunkrisiak (epidemiak, kutsadura-egoera larriak); lehen mailako beharrizana duten produktuen hornikuntzarik ez izatea edo erkidegorako ezinbestekoak diren zerbitzu publikoak gelditzea —Konstituzioan greba-eskubidearen eta gatazka kolektiboko neurriak hartzearen ingurukoa betetzen ez denean eta artikulu honetan ezarritako inguruabarren bat gertatzen de528

Konstituzio zuzenbidearen.indd 528

12/11/07 11:50:25

nean—. «Alarma-egoera» Estatuko Gobernuak adieraziko du, Ministroen Kontseiluak emandako dekretuaren bidez, gehienez jota hamabost egunerako, eta kontu-arrazoiak emango dizkio Diputatuen Kongresuari, hori berehalaxe bilduko baita helburu horrekin; Kongresuaren baimenik gabe, ezin izango da luzatu epe hori (EKren 116.2 art.). Kongresuak luzatzea baimentzen badu, horren irismena eta baldintzak ere ezarri beharko ditu. Ministroen Kontseiluaren Dekretuak adierazpenaren lurralde-esparrua ere finkatuko du. Ikusi dugunez, egoera Estatuko Gobernuak adierazi behar du, bere ekimenez edo autonomia-erkidego bateko lehendakari batek eskatuta, enuntziatu berri ditugun kasuek autonomia-erkidego baten lurraldearen zati bat edo lurralde osoa ukitzen badute. Gobernu zentralaren dekretu honetan, hurrengo hauek ezarriko dira: lurralde-esparrua, iraupena (ikusi dugunez, gehienez hamabost egunekoa izango da eta Kongresuaren esanbidezko baimenarekin soilik luza daiteke) eta alarma-egoeraren ondoreak. Ondoreei dagokienez, egia esan, ez dira oinarrizko eskubideak eteten (horregatik, alarma-egoera ez dago esanbidez aipatuta EKren 55.1 artikuluan, eskubide jakin batzuk eteteari buruz ari denean), eskubide horiek egikaritzeko muga batzuk ezartzen dira, eta administrazio publikoen pertsonal guztia agintari bakarraren zuzendaritzapean jartzen da: Gobernua edo autonomia-erkidego bateko lehendakaria, lehenengoaren eskuordetzarekin. Hartu daitezkeen neurriak ASSELOren 11. eta 12. artikuluetan ezarritakoak dira: pertsonak edo ibilgailuak ordu eta leku jakin batzuetan zirkulatzea edo egotea murriztea; ondasunen aldi baterako errekisak egitea eta nahitaezko prestazio pertsonalak ezartzea; industria, lantegi, tailer, eta abarren gainean esku hartzea eta horiek okupatzea, egoitza pribatuak ez badira; zerbitzuen erabilera edo lehen mailako beharrizaneko artikuluen kontsumoa mugatu edo murriztea; merkatuen hornikuntza eta zerbitzuen funtzionamendua bermatzeko beharrezko aginduak ematea eta, hondamendien edo osasun-krisien kasuan, arauetan infekzio-gaixotasunei aurre egiteko, ingurumena babesteko, uren eta baso-suteen kasuan ezarritako neurriak hartzea. Nahitaezko zerbitzu publikoak gelditu edo lehen mailako beharrizaneko produktuak hornitzen ez badira, enpresetan eta zerbitzuetan esku-hartzeak egitea eta horietako langileak mugitzea adostu daiteke, funtzionamendua bermatzeko. 6.1.2. Salbuespen-egoera «Salbuespen-egoera», EKren 116.3 artikulura bildua, ordena publikoaren eraldatze larriak eragiten dituzten krisien aurrean erreakzionatzeko ezarrita dago. ASSELOren 13. artikuluak ez ditu modu itxian aipatzen adierazpenean sartzen diren kasuak; horren ordez, hurrengoa ezarri 529

Konstituzio zuzenbidearen.indd 529

12/11/07 11:50:25

du: eskubide eta askatasunen egikaritza askea, erakunde demokratikoen jardunbide arrunta, erkidegorako funtsezkoak diren zerbitzu publikoen funtzionamendua edo ordena publikoaren beste edozein alderdi modu larrian asaldatzen direnean eta ahal arruntak egikaritzea ordena berriz ezartzeko eta mantentzeko nahikoa ez denean, Gobernuak Kongresuari salbuespen-egoera adierazteko baimena eskatu ahal izango dio. Baimen-eskaerak salbuespen-egoeraren ondoreak eta etendako eskubideak zehaztu beharko ditu (nola ez, EKren 55.1 artikuluan ezarritakoak izan behar dira); eskubide horiei dagokienez hartu beharreko neurriak; lurralde-esparrua; iraupena (inola ere ezin da izan hogeita hamar egunetik gorakoa) eta gobernuagintaritzak salbuespen-egoera indarrean dagoen bitartean emandako xedapenei aurre egiten dieten pertsonei ezarri ahal zaizkien zehapenen gehieneko zenbatekoa. Kongresuak eskaera hori Gobernuak eskatutakoari jarraituz onetsi dezake, edo nahi badu, aldatu egin dezake. Kongresuak baimena ematen badu, Ministroen Kontseiluak salbuespen-egoera adieraziko du dekretu bidez. Adierazpenak autonomia-erkidego bateko lurralde osoa edo zati bat modu esklusiboan ukitzen duenean, gobernu-agintaritzak bere eskumenen egikaritza erkidego horretako gobernuarekin koordinatu dezake. Inguruabarrak aldatuko balira, Gobernuak, Ministroen Kontseiluan adostutako dekretuaren bidez, salbuespen-egoera bertan behera utzi dezake ezarritako aldia amaitu aurretik, eta Kongresuari berehala jakinaraziko dio. Aitzitik, inguruabarrek irauten badute, Gobernuak Kongresuari luzapena eskatu ahal dio, eta luzapen hori ezin da izan hogeita hamar egunekoa baino luzeagoa. Gobernuaren ustez salbuespen-egoeran dekretuan ezarritako neurriez bestelakoak hartzea komenigarria bada, Kongresuari dekretu hori aldatzeko kasuan kasuko baimena eskatu beharko dio. Salbuespen-egoeran eskubide hauek eten daitezke: a) Askatasun eta segurtasunerako eskubidea (EKren 17. art.): gobernuagintaritzak edonor atxilotu dezake ordenari eusteko beharrezko ikusten badu, eta pertsona horrek ordena publikoa asaldatzeko mehatxu oinarridunak badaude. Atxiloketa ez da izango hamar egunetik gorakoa eta inola ere ez dira etengo EKren 17.3 artikuluan aitortutako atxilotuaren eskubideak (hau da, atxilotuak eskubidea du bere eskubideak eta atxilotzeko arrazoiak jakiteko, eskubidea du adierazpenik ez egiteko eta abokatu-laguntza izateko eskubidea du polizia-eginbideetan eta egintza judizialetan, legeak agintzen duen eran). Atxiloketa epaile eskudunari jakinarazi behar zaio hogeita lau orduko epean, eta epaileak uneoro atxilotuari eta bere egoerari buruzko informazioa eska dezake. Bestalde, ASSELOren 30. artikuluan ezarri da, salbuespen-egoeran epaileak ordena publikoaren edo herritarren segurtasunaren aurkako gertaerak daudela eta horiek delitu izan daitezkeela uste badu, Fiskaltza entzun ondoren, ustezko arduradunaren behin-behineko 530

Konstituzio zuzenbidearen.indd 530

12/11/07 11:50:25

atxiloketa aginduko duela. Behin-behineko atxiloketa hori bere erabakiaren mende egon daiteke salbuespen-egoeran. b) Egoitzaren bortxaezintasuna eta komunikazioen sekretua (EKren 18.2 eta 18.3 art.). Egoitzaren bortxaezintasunari dagokionez, gobernuagintaritzak ikuskapenak eta egoitzaren miaketak egin ditzake ustez delitu diren gertaerak argitzeko edo ordena publikoari eusteko. Ikuskapena edo miaketa agintaritzak edo bere agenteek egingo dute, eta egoitzaren titularrak edo arduradunak edo horren familiakoren batek ikusi ahal izango du, eta edonola ere, bi auzokok; azken horiek miaketa ikustera behartu ditzakete. Horren guztiaren akta egingo da eta gobernu-agintaritzak epaile eskudunari berehala jakinaraziko dizkio egindako ikuskapenak eta miaketak, horiek eragin zituzten arrazoiak eta horien emaitzak, eta egindako aktaren kopia igorriko dio. Komunikazioen sekretuari dagokionez, gobernu-agintaritzak mota guztietako komunikazioetan esku hartu dezake hori beharrezkoa bada ustez delitu diren gertaerak argitzeko edo ordena publikoari eusteko, eta hori guztia berehala jakinaraziko zaio epaile eskudunari idatzi ziodunaren bidez. Era berean, ASSELOren 19. artikuluan ezarri da gobernu-agintaritzak mota guztietako garraioen eta horien zamaren gainean esku-hartzeak egin eta horiek kontrolatu ditzakeela. c) Bizilekua askatasunez aukeratzeko eta nazio-lurraldean zehar zirkulatzeko eskubideak eta Espainian askatasunez sartu eta bertatik irteteko eskubidea (EKren 19. art.): gobernu-agintaritzak pertsonen eta ibilgailuen zirkulazioa debekatu dezake zehaztutako ordu eta lekuetan, eta leku batzuetatik besteetara mugitzen direnei euren nortasuna egiaztatzeko eskatu ahal die, eta egin beharreko bidea ere adierazi ahal izango die. Modu berean, babes- edo segurtasun-guneak mugatu ditzake eta horietan egoteko baldintzak adierazi, eta leku jakin batzuetan indar publikoaren jarduera zaildu dezaketen pertsona jakin batzuk egotea debekatu dezake. Beharrezkoa bada, gobernu-agintaritzak pertsona jakin batzuei eskatu ahal die bi eguneko aurrerapenarekin jakinaraztea ohiko bizilekua zein herritan izan eta horretatik kanpo egindako joan-etorri oro. Pertsona horiek herri horretatik kanpo eramatea ere agin dezake beharrezko ikusten duenean, eta pertsona jakin batzuen bizilekua herri jakin batean edo euren baldintza pertsonaletarako egokia den lurralde batean aldi baterako finka dezake, baina azken kasu horietan arrazoi oinarridunak izan behar ditu erabakia pertsona horiek ordena publikorako duten ÂŤarriskutsutasunaÂť dela bide hartzeko, eta neurri horiek betetzeko beharrezko baliabideak eman behar ditu. d) Adierazpen- eta informazio-askatasunak eta argitalpen, grabazio eta bestelako komunikabideak bahitzeko debekua (EKren 20.1 a eta d eta 20.5 art.): gobernu-agintaritzak mota guztietako argitalpenak, irrati- eta telebista-emanaldiak, proiekzio zinematografikoak eta antzerki-antzezpenak 531

Konstituzio zuzenbidearen.indd 531

12/11/07 11:50:25

eten ditzake, eta argitalpenak bahitzea agindu dezake, baina inola ere ez da onartzen aurretiazko zentsura. e) Bilerak eta kale-agerraldiak egiteko eskubideak: gobernu-agintaritzak bilerak eta kale-agerraldiak egiteko aurretiazko baimena ezarri, horiek debekatu edo eten ditzake, alderdi politikoek, sindikatuek eta enpresa-erakundeek egindako bilera organikoak izan ezik —EKren 6 eta 7. artikuluetan ezarritako xedeak betetzeko eta estatutuen arabera egiten dituztenak—. Bilerak egiten diren lokaletan sartzeko, gobernu-agintaritzak agenteei baimen formal eta idatzia eman behar die, baina hori ez da beharrezkoa izango lokal horietatik delitu izan daitezkeen ordena publikoaren asaldatze larriak edo Segurtasun Indarren aurkako erasoak gertatzen direnean, edo delitua ageri-agerikoa denean. f) Greba-eskubidea eta gatazka kolektiboko neurriak hartzea (EKren 28.2 eta 37.2 art.): gobernu-agintaritzak debekatu ditzake. Eskubide horiek eteteaz gain —hori egitea EKren 55.1 artikuluak baimentzen du—, ASSELOk zenbait neurri ezartzen ditu salbuespenegoerak dirauen bitartean hartzeko: Espainian dauden atzerritarrei eskatzen zaienean agertzera behartzea, egoitza-baimenak berriztatu edo kontrolatzearen inguruan ematen diren arauak betetzea, etab., eta hartutako arauak edo neurriak hautsiz gero edo ordena publikoa asaldatzen dutenekin ados jarriz gero, Espainiatik kanporatu ditzakete, aldez aurretik kanporatze hori eragin duten arrazoien justifikazio sumarioa emanda, salbu eta jardunak delitu direnean; kasu horretan, kasuan kasuko prozedura judizialak egingo zaizkie (24. art.); mota guztietako armak, munizioak edo lehergailuak konfiskatuko dira (25. art.); ordena publikoa asaldatzea eragin edo horretan lagundu dezaketen industria edo denden gainean esku hartuko da, horien jarduerak aldi baterako eten ahal izango dira, eta ikuskizunen aretoak, edarien establezimenduak eta antzeko lokalak behin-behinean itxiko dira (26. art.); eraikinak, obrak, zerbitzu publikoak, industriak, etab. zaindu eta babesteko beharrezko neurriak aginduko dira, eta horretarako postu armatuak kokatu ahal izango dira, ohorerako, intimitaterako eta norberaren irudirako eskubideei kalterik egin gabe (27. art.). Amaitzeko, salbuespen-egoera indarrean dagoen bitartean ordena publikoa asaldatzearen eraginez alarma-egoera justifikatzen duen inguruabarren bat sortzen bada, Gobernuak salbuespen-egoerarako eta alarmaegoerarako Lege honetan ezarritako neurriak har ditzake modu pilatuan (28. art.). Bestalde, Administrazio Publikoaren zerbitzura lan egiten duen funtzionario edo langile batek bere jarrerarekin ordena publikoa asaldatzen dutenen jardunari mesede egiten badio, gobernu-agintaritzak bere karguaren egikaritza eten dezake, eta hierarkian goitik duenari jakinarazi behar dio, diziplina-espediente egokia egin dezan, eta epaile eskudunari esan behar dio, neurri egokiak har ditzan (29. art.). 532

Konstituzio zuzenbidearen.indd 532

12/11/07 11:50:26

6.1.3. Setio-egoera Eskubide eta askatasunak etetearen kasurik larriena «setio-egoera» adieraztean gertatzen da. Hori gertatzen denean edo Espainiaren subiranotasunaren edo independentziaren, lurralde-osotasunaren edo konstituzioantolamenduaren aurka altxamendua edo indar-egintza gertatzeko mehatxua dagoenean eta beste bitarteko batzuk erabiliz konpondu ezin denean (ez bakarrik gerraren kasuan, xedapena zabalagoa da), Gobernuak Diputatuen Kongresuari setio-egoera adieraztea proposatu diezaioke. Setioegoera Diputatuen Kongresuko erabateko gehiengoak adieraziko du, eta Kongresuak finkatuko ditu haren lurralde-esparrua, iraupena eta baldintzak (EKren 116.4 art.). Krisi-egoerak eskatzen duen beste iraun dezake, eta horren adierazpenean finkatutako epeak errespetatu behar dira. Hori dela eta, epeak iraungitzen badira, adierazpena berriztatu egin behar da. Adierazpen hori eragin zuten inguruabarrak indarraldiaren epea igaro aurretik desagertzen badira, Ganberak setio-egoeraren adierazpena bertan behera utzi dezake. Setio-egoeraren adierazpenean har daitezkeen neurriak alarma- eta salbuespen-egoeretarako ezarritako berberak dira, beste bat gehituta: EKren 17.3 artikuluan ezarritako atxilotuaren bermeak aldi baterako etetea (EKren 55.1 art./ASSELOren 32.3 art.). Setio-egoera dela bide, Gobernuak Konstituzioan eta lege horretan ezarritako eginkizun guztiak bere gain hartuko ditu. Hori dela eta, nolabait esateko, agintari publikoen jarduera guztiak «militarizatu» egiten dira, agintari publikoen jarduna agintaritzaren eta diziplina militarraren mende jartzen baita, betiere, Gobernuaren zuzendaritzapean. Modu horretan, Gobernuak bidezko neurriak betearazteko bere agintepean izendatzen duen agintari militarrak bandoak argitaratu eta zabalduko ditu, eta horietan beharrezkoak diren neurriak jasoko dira, Konstituzioarekin, lege honekin eta setio-egoeraren adierazpeneko baldintzekin bat etorriz. Horrez gain, Kongresuak ezarriko du zer delitu geratzen diren jurisdikzio militarraren mende setio-egoera indarrean dagoen bitartean. Agintari zibilei dagokienez, horiek agintari militarren esku utzi ez diren ahalmenak egikaritzen jarraituko dute, eta agintari militarrei horiek eskatutako informazioak emango dizkiete, baita ordena publikoaren inguruan entzuten dituzten albiste guztiak ere. 6.2. Eskubideak eta askatasunak gizabanako jakin batzuentzat etetea Salbuespen- eta setio-egoeren babesean gertatzen den eskubide eta askatasunen etete orokorraz gain, EKren 55.2 artikuluan eskubide eta askatasun batzuk gizabanako jakin batzuentzat etetea ezarri da. Zuzenbideko estatuak erronka berriei aurre egin behar die, esaterako terrorismoari eta 533

Konstituzio zuzenbidearen.indd 533

12/11/07 11:50:26

delinkuentzia antolatuari. Horren aurrean, eskubideen etete orokorra ez da zuzena (pertsona guztiei aplikatuko litzaieke, banda armatu edo terroristekin lotura izan zein ez), ezta eragingarria ere. Horregatik, beste antolamendu juridiko batzuetan gertatzen den moduan, EKren 55.2 artikuluan eskubide eta askatasun batzuk gizabanako jakin batzuentzat etetea ezarri da. Horretarako lege organiko bat eskatzen da, eta horrek zehaztu behar du zein modutan eta zein kasutan eten daitezkeen eskubide batzuk (ez guztiak) pertsona jakin batzuentzat, betiere, beharrezko den esku-hartze judizialarekin eta Parlamentuak kontrol egokia eginez, banda armatuen edo elementu terroristen jardunari buruz ikerketak egin ahal izateko, eta kautela gehigarri bat ezarri da, lege organiko horretan aitortutako ahalmenak justifikaziorik gabe edo abusuz erabiltzen badira erantzukizun penala sortuko baita, legeek ezarritako eskubide eta askatasunak bortxatu direlako. Esku-hartze judiziala Audientzia Nazionaleko Instrukzioko epaile zentralen eta Zigor arloko Salaren bitartez egiten da, eta horien epaien aurka kasazio-errekurtsoa aurkez daiteke Auzitegi Goreneko Zigor arloko Salan. Nola ez, esku-hartze judiziala 55.1 artikuluak garatutako legerian modu desenkusaezinean agertzen da, eta Parlamentuko kontrolari dagokionez, Konstituzio Auzitegiak adierazi zuen beste lege zehatz batzuetan edo Parlamentuko erregelamenduetan ezar zitekeela (martxoaren 3ko 71/1994 KAE). Esan dugunez, Espainiaren kasuan, salbuespen-neurri horiek banda armatuen edo elementu terroristen kasuan aplikatzen dira. Konstituzio Auzitegiaren esanetan, terrorismoa talde iraunkor eta egonkorretan antolatutako delinkuentzia mota da, izaera armatua duena eta xede moduan gizartean izua eta kolektibitatean gaitzespena eragiten duena, herritarren segurtasunean duen eragin handia dela bide, eta era berean, gizarte demokratiko osoaren aurkako erasoa dakarrena (abenduaren 16ko 199/1987 KAE). Salbuespen-legeria hori mugatua da, bai hartzaileei dagokienez (banda armatuen edo elementu terroristen jardunarekin zerikusia duten pertsonak), bai baimentzen diren neurriei dagokienez, eta neurri murriztaileak direnez gero, banda armatuen edo elementu terroristen kontzeptua ere modu murriztailean interpretatu behar da. Artikulu hori aplikatuz, abenduaren 26ko 9/1984 Lege Organikoa eman zen, banda armatuen eta elementu terroristen jardunaren aurka, ÂŤTerrorismoaren aurkako LegeÂť izenekoa. Lege polemikoa izan zen, terrorismoari aurre egiteko lege-jardun batzuk izan diren moduan; izan ere, terrorismoaren aurkako borrokan konstituzio-bermeak sakrifikatzeko arriskua agerian dago beti. Lege hori Konstituzio Auzitegiak aztertu zuen abenduaren 16ko 199/1987 epaian, eta artikulu batzuk deuseztatu zituen Konstituzioaren aurkakoak zirelako. ÂŤTerrorismoaren aurkako LegeÂť hori indargabetu egin zen PKL eraldatzeko maiatzaren 25eko 4/1988 Lege Organikoa eta Zigor Kode berria onetsi ondoren. Bi testuetara Terrorismoaren aurkako 534

Konstituzio zuzenbidearen.indd 534

12/11/07 11:50:26

Lege horretako neurri asko bildu dira, eta Konstituzio Auzitegiak horren inguruan iritzia eman du, martxoaren 3ko 71/1994 epaiaren bidez. Eraldaketa horiek polemikoak dira oraindik, autore batzuek horien alderdi batzuk zalantzan jarri dituztelako, adibidez, atxilotuen inkomunikazioa, askatasunez hautatutako abokatuak atxiloketan laguntzeko duen ezintasuna, atxiloketaren epe luzeak, etab. Hala ere, beste autore batzuek eta Konstituzio Auzitegiak berak horiek Konstituzioaren araberakoak direla uste dute. Eskubide hauek eten daitezke pertsona jakin batzuentzat banda armatuen edo elementu terroristen jardunari lotutako ikerketen inguruan: a) Aurreneurrizko atxiloketaren gehieneko epea, agintari judizialaren esku jarri gabe, eta atxilotua inkomunikatzeko aukera (EKren 17.2 art.): dakigunez, atxiloketaren mugei dagokienez, EKren 17.2 artikuluan ezarritakoaren arabera, aurreneurrizko atxiloketak ezin izango du iraun, egitateak argitzeko ikerketek zenbat iraun behar eta hori baino gehiago; betiere, gehienez hirurogeita hamabi ordu igaro ondoren, atxilotua askatu egingo da, edo, bestela, agintari judizialaren esku jarriko da. Hori PKLren 520.1 artikuluan hitzez hitz jaso da. Beraz, gehieneko epea hirurogeita hamabi ordukoa da. Hala ere, EKren 55.2 artikulua dela bide, aipatu maiatzaren 25eko 4/1988 Lege Organikoak PKL eraldatu zuen eta, gaur egun, azken horren 520 bis 1. artikuluan ezarritakoaren arabera, banda armatuekin edo elementu terroristekin zerikusia duten pertsonek egindako delituak direla bide atxilotutako pertsona oro epaile eskudunaren (Instrukzioko epaile zentrala) esku utziko da, atxiloketa gertatu eta hurrengo hirurogeita hamabi orduetan. Hala ere, atxiloketa ikerketa-helburuetarako beharrezko den denbora luzatu ahal izango da, gehienez ere, beste berrogeita zortzi orduko mugarekin, baldin eta, luzapen hori komunikazio arrazoituaren bidez atxiloketa egin eta lehenengo berrogeita zortzi orduetan eskatu ondoren, epaileak hori baimentzen badu hurrengo hogeita lau orduetan. Era berean, EKren 55.2 artikuluko gaikuntza dela bide, Espainiako legeriak ÂŤinkomunikazioÂť araubidea ezarri du atxiloketan, epaileak hala baimentzen badu (PKLren 520 bis 2. art.). Kasu horietan, prozesua auzitegietan garatzen den bitartean akusatuek abokatua askatasunez hautatzeko eskubidea duten arren, atxiloketari dagokionez, PKLren 527. artikuluan ezarritakoaren arabera, atxilotuak inkomunikatuta dagoen bitartean ezin izango du abokatua askatasunez izendatu, ofizioz izendatuko da; ez du izango izaera orokorrarekin ezarritako komunikaziorako eskubidea, eta eginbidea amaitzean ez du izango abokatuarekin elkarrizketa izateko eskubidea. Inkomunikazio-araubidearekin lotutako guztia oso polemikoa den arren, Konstituzio Auzitegiak esan du neurri hori arrazoizkoa eta proportzionala dela, baina era berean ezarri du ez dela onargarria neurri hori gobernu-agintaritzak esku-hartze judizialik gabe hartzea. Atxiloketa goian 535

Konstituzio zuzenbidearen.indd 535

12/11/07 11:50:26

adierazi arrazoiengatik gertatzen denean, epaileari inkomunikazioa eskatu ahal zaio, eta epaileak horren inguruan ebazpena eman behar du hogeita lau orduko epean. Inkomunikazioa eskatu ondoren, atxilotua inkomunikatuta geratuko da epaileak kasuan kasuko ebazpena eman arte (PKLren 520 bis 2 art. eta abenduaren 11ko 196/1987 eta abenduaren 16ko 199/1987 KAE). Ondorio moduan: atxiloketaren inguruan, erregela orokorra atxilotuaren «komunikazioa» eta horrek abokatua askatasunez aukeratzea da, eta salbuespena atxilotuaren «inkomunikazioa» da. Eta salbuespen-kasu horretan, atxilotuaren laguntza ez du askatasunez aukeratutako abokatuak ematen, ofizioko abokatuak baino. Bere garaian ikusi genuen moduan, behin-behineko edo aurreneurrizko atxiloketa agintzen den kasuan, arau orokorra da atxiloketa hori «komunikatua» izatea, baina PKLren 509. artikuluan ezarritakoaren arabera, epaile eskudunak salbuespenez erabaki ahal izango du espetxealdi «inkomunikatua», eta horrek presa-eginbideak egiteko behar den denbora bakarrik iraungo du, hau da, ez da izango bost egunekoa baino luzeagoa. Hala ere, banda armatuek egindako delituen edo terrorismoaren kasuan edo bi pertsonak edo gehiagok elkarrekin hitzartuta edo modu antolatuan egindako delituak direnean, inkomunikazioa beste epe batez luzatu ahal izango da, eta hori ezin da izan bost egunekoa baino luzeagoa. Kasu horietan, espetxeratua espetxealdi komunikatuaren egoerara itzuli arren, epaileak berriro ere inkomunikatzeko agindua eman dezake, baldin eta, ikerketaren edo auziaren osteko garapena dela-eta, horretarako arrazoiak badira izan. Edonola ere, bigarren inkomunikazio hori ez da inoiz ere izango hiru egunekoa baino luzeagoa. b) Egoitzaren bortxaezintasuna (EKren 18.2 art.): PKLren 553. artikuluan ezarritakoaren arabera, terrorismo edo banda armatuen kasuetan, poliziako agenteek pertsonak atxilotu ahal izango dituzte salbuespen- nahiz presako beharrizan-kasuetan, ezkutatzeko edo babesteko erabili duen tokia edo egoitza edozein izanik ere; horrez gain, atxiloketa dela eta, aipatu tokiak miatu ahal izango dira eta pertsegitutako delituarekin lotura duten efektuak eta tresnak okupatu. Epaileari horren kontu-arrazoiak berehalakoan emango zaizkio, hori egitea eragin duten arrazoiak eta horrekin lortutako emaitzak aipatuta, hala denean, atxiloketei buruz aipamen bereziak eginez. Gisa bertsuan, nortzuek esku hartu duten eta zein gorabehera izan den aipatuko da. c) Komunikazioen sekretua (EKren 18.3 art.): PKLren 579.4 artikuluan ezarritakoaren arabera, presa-kasuan, ikerketak egiten direnean banda armatu, terrorista edo asaldatuen jarduerekin zerikusia duten delituak antzemateko, erantzukizun kriminalaren zantzuak dituen pertsonaren postazko komunikazioak, telegrafikoak nahiz telefono bidezkoak begiratzea, bai eta delituak egiteko baliagarri izan daitezkeen komunikazioak 536

Konstituzio zuzenbidearen.indd 536

12/11/07 11:50:26

ere, Barne Arazoetako ministroak agindu ahal izango du, edo, halakorik izan ezean, Estatuko Segurtasun zuzendariak; berehala epaileari komunikatuko zaio, eta horrek ebazpen hori ezeztatu edo berretsi egingo du gehienez hirurogeita hamabi orduko epean, begiratzea agindu denetik zenbatuta. 7. Bibliografia 1978ko Konstituzioko eskubide eta askatasunen eta gizarte- eta ekonomiapolitikaren printzipio artezkarien babesa AGUIAR DE LUQUE, L. «Garantías constitucionales de los derechos fundamentales en la Constitución española». Revista de Derecho Público. 1981, 10. zk. ALBIOL MONTESINOS, I./ BLASCO PELLICER, A. El proceso de tutela de la libertad sindical y otros derechos fundamentales. Valentzia: Tirant lo Blanch, 1995. BASTIDA FREIJEDO, F. et. al.. Los derechos fundamentales. Madril: Tecnos, 2004. CARMONA CUENCA, E. La crisis de recurso de amparo: la protección de los derechos fundamentales entre el Poder Judicial y el Tribunal Constitucional. Alcalá de Henares: Universidad de Alcalá de Henares, 2005. CARRASCO DURÁN, M. Los procesos para la tutela judicial de los derechos fundamentales. Madril: Centro de Estudios Políticos y Constitucionales, 2002. CARRILLO LÓPEZ, M. La tutela de los derechos fundamentales por los tribunales ordinarios: la aplicación jurisdiccional de la Ley 62/1978, de 26 de diciembre, de Protección Jurisdiccional de los Derechos Fundamentales de la Persona. Madril: Centro de Estudios Constitucionales, 1995. CASCAJO CASTRO, J.L. / GIMENO SENDRA, V. El recurso de amparo. Madril: Tecnos, 1984. CASTILLO RIGABERT, F. / JIMÉNEZ CONDE, F. (koord.). Tutela jurisdiccional de los derechos fundamentales. Murtzia: Diego Martín Librero Editor, 2002. CAVAS MARTÍNEZ, F. El proceso laboral de tutela de la libertad sindical y demás derechos fundamentales. Zizur txikia: Aranzadi, 2004. COBREROS MENDAZONA, E. «Reflexión sobre la eficacia normativa de los principios constitucionales rectores de la política social y económica». Revista Vasca de Administración Pública. 1988, 19. zk. DÍEZ-PICAZO, L.M.ª. Sistema de derechos fundamentales. Madril: Civitas, 2003. FERNÁNDEZ FARRERES, G. El recurso de amparo según la jurisprudencia constitucional. Comentarios al Título III de la LOTC. Madril: Marcial Pons, 1994. GARBERÍ LLOBREGAT, J. Proceso administrativo para la protección de los Derechos Fundamentales. Valentzia: Tirant lo Blanch, 2007. GARCÍA MORILLO, J. La protección judicial de los derechos fundamentales. Valentzia: Tirant lo Blanch, 1994. GARCÍA TORRES, J. «Reflexiones sobre la eficacia vinculante de los derechos fundamentales» in ZZAA Introducción a los derechos fundamentales. Madril: Ministerio de Justicia, 1988. 537

Konstituzio zuzenbidearen.indd 537

5/12/07 11:44:48

GARCÍA VALERA, R.. / CORBAL FERNÁNDEZ, J.E. El recurso de amparo constitucional en el área civil. Bartzelona: Bosch, 1999. GAVARA DE CARA, J.C. Derechos fundamentales y desarrollo legislativo. La garantía esencial de los derechos fundamentales en la Ley Fundamental de Bonn. Madril: Centro de Estudios Constitucionales, 1994. GIMENO SENDRA, V. / GARBERÍ LLOBREGAT, J. Los procesos de amparo: ordinario, constitucional e internacional. Madril: Colex, 1994. GONZÁLEZ RIVAS, J.J. Estudio jurisprudencial de la protección constitucional de los derechos fundamentales. Granada: Comares, 1992. JIMÉNEZ CAMPO, J. Derechos fundamentales. Concepto y garantías. Madril: Trotta, 1999. LÓPEZ-FONT MÁRQUEZ, J.F. Aspectos procesales de la tutela jurisdiccional contencioso-administrativa de los derechos fundamentales: estudio de la jurisprudencia del Tribunal Supremo surgida del proceso especial regulado en la Ley 621978, años 1979-1991. Granada: Comares, 1993. MEDINA GUERRERO, M. La vinculación negativa del legislador a los derechos fundamentales. Madril: McGraw&Hill, 1996. MERCADER UGUINA, J.R. / NOGUEIRA GUASTAVINO, M. El recurso de amparo: un enfoque laboral. Valentzia: Tirant lo Blanch, 2005. OLIVA SANTOS, A. de / DÍEZ-PICAZO, I. Tribunal Constitucional, jurisdicción y derechos fundamentales. Madril: McGraw & Hill, 1996. OTTO y PARDO, I. de / MARTÍN-RETORTILLO BAQUER, L. Derechos fundamentales y Constitución. Madril: Civitas, 1989. PAREJO ALFONSO, L. «El contenido esencial de los derechos fundamentales en la jurisprudencia constitucional». Revista Española de Derecho Constitucional. 1981, 3. zk. PÉREZ TREMPS, P. El recurso de amparo. Valentzia: Tirant lo Blanch, 2004. QUADRA-SALCEDO eta FERNÁNDEZ DEL CASTILLO, T. de la. El recurso de amparo y los derechos fundamentales en las relaciones entre particulares. Madril: Civitas, 1981. RUBIO LLORENTE, F. Derechos fundamentales y principios constitucionales. Bartzelona: Ariel, 1995. RUBIO DE MEDINA, M.ª D. El proceso de tutela de los derechos de libertad sindical. Bartzelona: Bosch, 2001. SANGUINETI RAYMOND, W. Lesión de la libertad sindical y comportamientos antisindicales. Madril: Ministerio de Trabajo y Seguridad Social, 1993. SENÉS MONTILLA, C. La vía judicial previa al recurso de amparo. Madril: Civitas, 1994. TOMÉ GARCÍA, J.A. La protección procesal de los derechos humanos ante los tribunales ordinarios. Bartzelona: Montecorvo, 1987. VALDEOLIVAS GARCÍA, Y., Conductas lesivas de la libertad sindical. Madril: Consejo Económico y Social, 1994. VICENTE JIMÉNEZ, M.T., La exigibilidad de los derechos sociales. Valentzia: Tirant lo Blanch, Valentziako Unibertsitatea, 2006. VIVER PI-SUNYER, C. / CAAMAÑO DOMÍNGUEZ, F. Jurisdicción constitucional y judicial en el recurso de amparo. Valentzia: Tirant lo Blanch, 2006. 538

Konstituzio zuzenbidearen.indd 538

20/11/07 16:50:02

Oinarrizko eskubideen babesa Europako Kontseiluan AGUADO ZAMORA, M. Tribunal Constitucional y Convenio de Derechos Humanos. Kordoba: Universidad de Córdoba, 2002. BANDRÉS SÁNCHEZ-CRUZAT, J.M. El Tribunal Europeo de los Derechos del Hombre. Bartzelona: Bosch, 1983. BONET PÉREZ, J. «El problema de la efectividad interna de las sentencias del Tribunal Europeo de Derechos Humanos». Revista Jurídica de Catalunya. 1993, 1. zk., 59-89. or. BUJOSA VADELL, L. M. Las Sentencias del Tribunal Europeo de Derechos Humanos y el ordenamiento español. Madril: Tecnos, 1997. CARRILLO SALCEDO, J.A. El Convenio Europeo de Derechos Humanos. Madril: Tecnos, 2003. EISSEN, M.A. El Tribunal Europeo de Derechos Humanos. Madril: Civitas, 1985. ESCOBAR HERNÁNDEZ, C. «Problemas planteados por la aplicación en el ordenamiento español de la sentencia Bultó. (Comentario a la STC 245/1991, de 16 de diciembre). Revista de Instituciones Europeas. 1992. 19. lib., 1. zk., 139-163. or. ESCOBAR HERNÁNDEZ, C. «Sentencia del Tribunal Europeo de Derechos Humanos, de 23 de junio de 1993, en el asunto Ruiz Mateos c. España». Revista Española de Derecho Internacional. 1993. 45. lib., 2. zk., 573-580. or. FERNÁNDEZ DE CASADEVANTE ROMANÍ, C. La aplicación del Convenio Europeo de Derechos Humanos en España. Madril: Tecnos, 1988. FERNÁNDEZ DE LA VEGA, M.ª T. Derechos humanos y Consejo de Europa. Madril: 1985. GARCÍA DE ENTERRÍA, E. / LINDE PANIAGUA, E. et al. El sistema europeo de protección de los derechos humanos. Madril: Civitas, 1983. GARCÍA JIMÉNEZ, M.ª E. El Convenio de Derechos Humanos en el umbral del siglo XXI. Valentzia: Tirant lo Blanch, 1998. IZQUIERDO SANS, C. «El carácter no ejecutivo de las Sentencias del Tribunal Europeo de Derechos Humanos. (Comentario a la Sts, 1ª., de 20 de noviembre de 1996)». Derecho Privado y Constitución. 1997 (11. zk., urtarrila-abendua), 351-377. or. LASAGABASTER HERRARTE, I. (zuz.). Convenio europeo de derechos humanos. Comentario sistemático. Madril: Civitas, 2004. MORENILLA RODRÍGUEZ, J.M.ª. El Convenio Europeo de Derechos Humanos: ámbito, organización y procedimientos. Madril: Justizia Ministerioa, 1985. QUERALT JIMÉNEZ, A. El Tribunal de Estrasburgo: una jurisdicción internacional para la protección de los derechos fundamentales. Valentzia: Tirant lo Blanch, 2003. REQUEJO PAGÉS, J.L. «La articulación de las jurisdicciones internacional, constitucional y ordinaria en la defensa de los derechos fundamentales (A propósito de la STC 245/1991, «Caso Bultó»). Revista Española de Derecho Constitucional. 1992, 35. zk., 179-202. or. REVENGA SÁNCHEZ, M. «En torno a la eficacia de las Sentencias del TEDH: ¿Amparo de ejecución o afianzamiento de doctrina? Una propuesta de reforma». Revista Española de Derecho Europeo-Civitas. 2004, 12. zk. (urria-abendua), 521-538. or. 539

Konstituzio zuzenbidearen.indd 539

5/12/07 11:44:49

RUIZ MIGUEL, C. La ejecución de las sentencias del Tribunal Europeo de Derechos Humanos: un estudio sobre la relación entre el derecho nacional y el internacional. Madril: Tecnos, 1997. TENORIO SÁNCHEZ, P. «La incorporación de la Convención Europea de Derechos del Hombre a los ordenamientos internos». In ZZAA. Los derechos en Europa. Madril: Universidad Nacional de Educación a Distancia, 1999. TEROL BECERRA, M.J. / ÁLVAREZ-OSSORIO MICHEO, F. / BARRERO ORTEGA, A. Las grandes decisiones del Tribunal Europeo de Derechos Humanos. Valentzia: Tirant lo Blanch, 2005.

Oinarrizko eskubideen babesa Europar Batasunean ALONSO GARCÍA, R. «El triple marco de protección de los derechos fundamentales en la Unión Europea». Cuadernos de Derecho Público. 2001, 13. zk. (maiatzaabuztua), 13-43. or. CORCUERA ATIENZA, J. (zuz.). La protección de los derechos fundamentales en la Unión Europea. Madril: 2002. CHUECA SANCHO, A.G. Los derechos fundamentales en la Unión Europea. Bartzelona: Bosch, 1999. GÓMEZ SÁNCHEZ, Y. (zuz.). Los derechos en Europa. Madril: 1999. LÓPEZ PINA, A. (zuz.). La garantía constitucional de los derechos fundamentales. Alemania, España, Francia e Italia. Madrid: 1991. PI LLORENS, M. Los derechos fundamentals en el ordenamiento comunitario. Bartzelona: Ariel, 1999. PI LLORENS, M. La Carta de Derechos Fundamentales de la Unión Europea. Bartzelona: Universitat de Barcelona, 2001. SAIZ ARNAIZ, A. «La Carta de los Derechos Fundamentales de la Unión Europea: entre el Derecho comunitario y el Derecho internacional de los derechos humanos». Azpilcueta. 2001, 17. zk., 41-47. or. SALINAS DE FRÍAS, A. La protección de los derechos fundamentales en la Unión Europea. Granada: Comares, 2000.

Oinarrizko eskubideen babesa Nazio Batuetan ALCALÁ-ZAMORA Y CASTILLO, N. La protección procesal internacional de los derechos humanos. Madril: Civitas, 1975. BLANC ALTEMIR, A. La protección internacional de los derechos humanos a los 50 años de la Declaración Universal. Madril: Tecnos, 2001. CANCADO TRINIDADE, A. El acceso directo del individuo a los tribunales internacionales de derechos humanos. Bilbo: Deustuko Unibertsitatea, 2001. CASTILLO DAUDÍ, M. Derecho internacional de los derechos humanos. Valentzia: Tirant lo Blanch, 2002. FERRER LLORET, J. Responsabilidad internacional del Estado y derechos humanos. Madril: Tecnos, 1998. HERNÁNDEZ GÓMEZ, I. Sistemas internacionales de derechos humanos. Madril: Dykinson, 2002. 540

Konstituzio zuzenbidearen.indd 540

5/12/07 11:44:49

NIKKEN, P. La protección internacional de los derechos humanos. Su desarrollo progresivo. Madril: Civitas, 1987. MORENILLA RODRÍGUEZ, J.M.ª. Los sistemas para la protección internacional de los derechos humanos. Madril: Justizia Ministerioa, 1986. SAN JOSÉ GIL, A. La protección de los derechos humanos en el ámbito del derecho internacional. Valentzia: Tirant lo Blanch, 1993. TENORIO SÁNCHEZ, P. «Estatuto de la Corte Penal Internacional y Constitución». Revista de Derecho Político, 2001, 51. zk., 57-103. or. VILLÁN DURAN, C. «El futuro del sistema de protección de los derechos humanos en Naciones Unidas». In UNIVERSIDAD CARLOS III, Seminario Internacional: Balance y perspectivas de Naciones Unidas en el cincuentenario de su creación. Madril: Estatuko Aldizkari Ofiziala, 1996, 25-56. or. VILLÁN DURÁN, C. Curso de Derecho Internacional de Derechos Humanos. Madril: Trotta, 2002.

Herri Defendatzailea ASTARLOA VILLENA, F. El Defensor del Pueblo en España. Palma de Mallorca: Universtat de les Illes Balears, 1994. CARBALLO ARMAS, P. El Defensor del Pueblo. El ombudsman en España y en el derecho comparado. Madril: Tecnos, 2003. CARMONA y CHOUSSAT, J.F. El Defensor del Pueblo Europeo. Madril: Instituto Nacional de Administración Pública, 2000. CARRO, J.L., «Defensor del Pueblo y Administración Pública». In MARTÍN-RETORTILLO BAQUER, S. (koor.). Estudios sobre la Constitución Española. Homenaje al profesor Eduardo García de Enterría. Madril: Civitas, 1991. III. liburukia. CORCHETE MARTÍN, M.ª J. El Defensor del Pueblo y la protección de los derechos. Salamanca: Universidad de Salamanca, 2001. DÍEZ BUESO, L. Los defensores del pueblo (ombudsmen) de las Comunidades Autónomas. Madril: Servicio de Publicaciones del Senado, 1999. EMBID IRUJO, A. El control de la Administración Pública por los Comisionados parlamentarios de las Comunidades Autónomas. Madril: 1991. FAIRÉN GUILLÉN, V. El Defensor del Pueblo. «Ombudsman». Madril: Centro de Estudios Constitucionales, 1982-1986. GIL ROBLES, A. El control parlamentario de la Administración. Madril: Instituto Nacional de Administración Pública, 1981. PÉREZ-UGENA y COROMINA, M.ª. Defensor del Pueblo y Cortes Generales. Madril: Congreso de los Diputados, 1996. ROVIRA VIÑAS, A. (zuz.). Comentarios a la Ley Orgánica del Defensor del Pueblo. Elkano: Aranzadi, 2002. VERA SANTOS, J.M. El Defensor del Pueblo en la Constitución y en los Estatutos de Autonomía. Madril: Centro de Estudios Políticos y Constitucionales, 2002. ZZAA. Diez años de la Ley Orgánica del Defensor del Pueblo. Problemas y perspectivas. Madril: 1992. 541

Konstituzio zuzenbidearen.indd 541

5/12/07 11:44:49

Eskubideak eta askatasunak etetea CRUZ VILLALÓN, P. El estado de sitio y la Constitución. Madril: Centro de Estudios Constitucionales, 1980. CRUZ VILLALÓN, P. «El nuevo derecho de excepción (Ley Orgánica 4/1981, de 1 de junio)». Revista Española de Derecho Constitucional. 1981, 2. zk. CRUZ VILLALÓN, P. Estados excepcionales y suspensión de garantías. Madril: Tecnos, 1984. FERNÁNDEZ-SEGADO, F. «Naturaleza y régimen legal de la suspensión general de los derechos fundamentales». Revista de Derecho Político. 1983, 18-19. zenbakiak. FERNÁNDEZ-SEGADO, F. «La suspensión individual del ejercicio de derechos constitucionales». Revista de Estudios Políticos. 1983, 35. zk. LAFUENTE BALLE, J.M. «Los estados de alarma, excepción y sitio». Revista de Derecho Político. 1990, 30-31. zenbakiak. LAMARCA PÉREZ, C. Tratamiento jurídico del terrorismo. Madril: Justizia Ministerioa, 1985. LAMARCA PÉREZ, C. «La última recepción de la normativa antiterrorista en la legislación común». Anuario de Derecho Penal y Ciencias Penales. 1989. 42-3, 955-988. or. LAMARCA PÉREZ, C. «Aspectos procesales y garantías en el terrorismo». Cuadernos Jurídicos. 1993, 7. zk. MARTÍNEZ CUEVAS, M.ª D. La suspensión individual de derechos y libertades fundamentales en el ordenamiento constitucional español: un instrumento de defensa de la Constitución de 1978. Granada: Comares, 2002. NAVAS CASTILLO, M.A. «Los estados excepcionales y su posible control por el Tribunal Constitucional». Revista de la Facultad de Derecho de la Universidad Complutense. 1997, 87. zk. NAVAS CASTILLO, M.A. «El Tribunal Constitucional en la declaración-autorización de los estados de alarma, excepción y sitio». In PAU I VALL, F. (zuz.). Parlamento y Justicia Constitucional. Iruña: 1997. REMOTTI CARBONELL, J.C. Constitución y medidas contra el terrorismo. La suspensión individual de derechos y garantías. Madril: Colex, 1999. VÍRGALA FORURIA, E. «La suspensión de derechos por terrorismo en el ordenamiento español». Revista Española de Derecho Constitucional. 1994, 40. zk.

542

Konstituzio zuzenbidearen.indd 542

5/12/07 11:44:49

Bigarren eta hirugarren zatiei buruzko bibliografia orokorra

Bibliografia Espainiako konstituzio-historiaren inguruan hautatutako bibliografia, gaur egungo 1978ko Konstituzioa egiteko prozesua barnean hartuta, liburu honen lehenengo atalaren amaieran eskaini da. Orain, bibliografia orokorraren hautaketa gehitu behar da bigarren atalari (iturrien sistema) eta hirugarren atalari (oinarrizko eskubide eta eginbeharrak) buruz, hau da, 1978ko Konstituzioaren atal dogmatikoari buruz. Izan ere, ikasgai bakoitzaren inguruko bibliografia zehatza ikasgai bakoitzaren amaieran jarri da. Jarraian aipatuko diren testu gehienak eguneratzen ari direnez, 2006an eskura zegoen azken edizioa gomendatzen da, liburu hau data horretan itxi zen-eta, edo data horren osteko edizio bat, halakorik egonez gero. 1978ko Konstituzioari buruzko eskuliburuak ALONSO DE ANTONIO, J.A. / ALONSO DE ANTONIO, A.L. Derecho Constitucional Español. Madril: Universitas, 3. argit., 2002. ALZAGA VILLAAMIL, O.; GUTIÉRREZ GUTIÉRREZ, I.; RODRÍGUEZ ZAPATA, J. Derecho Político español. Según la Constitución de 1978. Madril: Centro de Estudios Ramón Areces, 3. argit., 2001-2002, I. eta II. lib. ÁLVAREZ CONDE, E. Curso de Derecho Constitucional. Madril: Tecnos, 5. argit., 2005, I. eta II. lib. APARICIO PÉREZ, M.A. (ed.). Temas de Derecho Constitucional. Bartzelona: Cedecs, 1998, I. lib. 543

Konstituzio zuzenbidearen.indd 543

28/12/07 09:54:56

ARAGÓN REYES, M (koord.). Temás básicos de Derecho Constitucional. Madril: Civitas, 2001, I-III. lib. AYUSO TORRES, M. Et al. Manual de Derecho Constitucional. Madril: Colex, 1997, I-II. lib. BALAGUER CALLEJÓN, F. (koord.), Derecho Constitucional. Madril: Tecnos, 2003, I-II. lib. BALAGUER CALLEJÓN, F. (koord.). Manual de Derecho Constitucional. Madril: Tecnos, 2005, I-II. lib. BREY, J.L. et al. Derecho constitucional de España. (Sistema de la Constitución de 1978). Madril: Dykinson, 2006. CAZORLA PRIETO, L. / ARNALDO ALCUBILLA, E./ ROMÁN GARCÍA, F.Temas de Derecho Constitucional. Iruña: Aranzadi, 2000. ESTEBAN, J. de / LÓPEZ GUERRA, L. et al. El Régimen constitucional español. Madril: Labor, 1980-1982. ESTEBAN, J. de / GONZÁLEZ-TREVIJANO, P.J. Curso de Derecho Constitucional español. Madril: Servicio de Publicaciones de la Facultad de Derecho de la Universidad Complutense de Madrid, 1992-1994, I-III. lib. ESTEBAN, J. de / GONZÁLEZ-TREVIAJANO, P.J. Tratado de Derecho Constitucional. Madril: Servicio de Publicaciones de la Facultad de Derecho de la Universidad Complutense de Madrid, 2000-2004. FERNÁNDEZ RODRÍGUEZ, T.R. (zuz.). Lecturas sobre la Constitución Española. Madril: Facultad de Derecho de la Universidad Nacional de Educación a Distancia (UNED), 1979. FERNÁNDEZ SEGADO, F. El sistema constitucional español. Madril: Dykinson, 1992. GARCÍA-ATANCE y GARCÍA DE MORA, M.ª V. et al. Derecho Constitucional III. Derechos y libertades. Madril: Colex, 2003. GÓMEZ SÁNCHEZ, Y. Introducción al régimen constitucional español. Madril: Sanz y Torres, 3. argit., 2003. GONZÁLEZ RIVAS, J. Temas de Derecho Constitucional. Madril: Colex, 1993. GONZÁLEZ RIVAS, J.J. Derecho Constitucional. Bartzelona: J.M. Bosch editor, 1997. LÓPEZ GUERRA, L. / ESPÍN, E. / PÉREZ TREMPS, P. / SATRÚSTEGUI, M. Derecho Constitucional. Valentzia: Tirant lo Blanch, 6. argit., 2003, I eta II. lib. MARTÍNEZ SOSPEDRA, M. / AGUILÓ LUCÍA, L. Lecciones de Derecho Constitucional español. Valentzia: Torres, 1981-1982. MERINO MERCHÁN, J. F. et al. Lecciones de Derecho Constitucional. Madril: Tecnos, 1995. MOLAS, I. Derecho Constitucional. Madril: Tecnos, 3. argit., 2005. OTTO y PARDO, I. de. Derecho Constitucional. Bartzelona: Ariel, 1997. PECES-BARBA, G. / PRIETO SANCHÍS, L. La Constitución Española de 1978. Un estudio de Derecho y Política. Valentzia: Torres, 1981. PÉREZ ROYO, J. Curso de Derecho Constitucional . Madril: Marcial Pons, 10. argit., 2005. RAMÍREZ, M. (zuz.). Estudios sobre la Constitución Española de 1978. Zaragoza: Pórtico, 1979. RODRÍGUEZ ZAPATA, J. Teoría y práctica del Derecho Constitucional. Madril: Tecnos, 1996. 544

Konstituzio zuzenbidearen.indd 544

5/12/07 11:44:49

SÁIZ VALDIVIELSO, A.C. Lecciones de Derecho Constitucional II. Bilbo: Deustuko Unibertsitatea, 2003. SÁNCHEZ AGESTA, L. / LUCAS VERDÚ, P. / TRUJILLO, G./ DE VEGA, P. Constitución Española de 1978. Madril: Centro de Estudios Constitucionales, 1979. SÁNCHEZ AGESTA, L. Sistema Político de la Constitución Española de 1978. Ensayo de un sistema (diez lecciones sobre la Constitución de 1978). Madril: EDERSA, 7. argit., 1993. SÁNCHEZ FERRIZ, R. / GARCÍA SORIANO, M.ª V. Funciones y órganos del Estado Constitucional Español. Valentzia: Tirant lo Blanch, 2002. TORRES DEL MORAL, A. Principios de Derecho Constitucional Español. Madril: Servicio de Publicaciones de la Facultad de Derecho de la Universidad Complutense de Madril, 5. argit., 2004, I eta II. lib.

1978ko Konstituzioaren ikerketa sistematikoak ALZAGA VILLAAMIL, O. La Constitución Española de 1978 (Comentario sistemático). Madril: Ediciones del Foro, 1978. ALZAGA VILLAAMIL, O. (zuz.). Comentarios a las Leyes Políticas. Madril: EDERSA, 1983-1988, 12. lib. ALZAGA VILLAAMIL, O. (zuz.). Comentarios a la Constitución española de 1978. Madril: Cortes Generales /Editoriales de Derecho Reunidas, 1996-1999, 12. lib. PREDIERI, A. eta GARCÍA DE ENTERRÍA, E. La Constitución Española de 1978 (un estudio sistemático). Madril: Civitas, 2. argit., 1981. GARRIDO FALLA, F. (zuz.). Comentarios a la Constitución. Madril: Civitas, 3. argit., 2001. JIMÉNEZ BLANCO (koord.). Comentarios a la Constitución. La Jurisprudencia del Tribunal Constitucional. Madril: Centro de Estudios Ramón Areces, 1993.

1978ko Konstituzioari buruzko bibliografia-errepertorioak ESPÍN TEMPLADO, E.; GONZÁLEZ TREVIJANO, P.; BELDA PÉREZ-PEDRERO, E. Constitución española: 20 años de bibliografía. Madril: Centro de Estudios Políticos y Constitucionales, 1998. GARCÍA FERNÁNDEZ, J. Bibliografía española de derecho político, 1939-1981. Madril: Centro de Estudios Constitucionales, 1982.

Espainiako konstituzio-zuzenbideko gaiak jasotzen dituzten aldizkarien eta aldizkako argitalpenen hautaketa (paperean) CENTRO DE ESTUDIOS CONSTITUCIONALES. Revista del Centro de Estudios Constitucionales. Honek jarraitua: CENTRO DE ESTUDIOS POLÍTICOS Y CONSTITUCIONALES, Boletín de Documentación. (aldizkariaren 2004a arteko aleak euskarri digitalean ere ikus daitezke —DVD—). 545

Konstituzio zuzenbidearen.indd 545

12/11/07 11:50:28

CENTRO DE ESTUDIOS POLÍTICOS Y CONSTITUCIONALES. Derecho privado y Constitución. (aldizkariaren 2004a arteko aleak euskarri digitalean ere ikus daitezke —DVD—). CENTRO DE ESTUDIOS POLÍTICOS Y CONSTITUCIONALES. Revista de Administración Pública. (aldizkariaren 2004a arteko aleak euskarri digitalean ere ikus daitezke —DVD—). CENTRO DE ESTUDIOS POLÍTICOS Y CONSTITUCIONALES. Revista Española de Derecho Constitucional. (aldizkariaren 2004a arteko aleak euskarri digitalean ere ikus daitezke —DVD—). CENTRO DE ESTUDIOS POLÍTICOS Y CONSTITUCIONALES. Revista de Estudios Políticos. (aldizkariaren 2004a arteko aleak euskarri digitalean ere ikus daitezke —DVD—). CONGRESO DE LOS DIPUTADOS. Revista de las Cortes Generales. CONSEJO GENERAL DEL PODER JUDICIAL. Revista del Poder Judicial. DIPUTACIÓN GENERAL DE ARAGÓN. DEPARTAMENTO DE PRESIDENCIA Y RELACIONES INSTITUCIONALES. Revista Aragonesa de Administración Pública. EDITORIAL CIVITAS. Revista Española de Derecho Administrativo. EDITORIAL LEX NOVA. Justicia Administrativa. Revista de Derecho Administrativo. EDITORIALES DE DERECHO REUNIDAS (EDERSA). Revista de Derecho Público. ESCOLA D’ ADMINISTRACIÓ PÚBLICA DE CATALUNYA. Autonomies. Revista Catalana de Dret Public. 2005etik aurrera, Revista Catalana de Dret Public. ESCOLA GALEGA DE ADMINISTRACIÓN PÚBLICA. Revista Galega de Administración Pública. FUNDACIÓN CARLES PI I SUNYER D’ESTUDIS AUTONÒMICS I LOCALS. Informe Pi i Sunyer sobre Comunidades Autónomas. FUNDACIÓN PROFESOR MANUEL BROSETA PONT. Revista Europea de Derechos Fundamentales. GENERALITAT VALENCIANA. PRESIDENCIA. Revista Valenciana d’Estudis Autonòmics. INSTITUT D’ESTUDIS AUTONÒMICS. Revista d’Estudis Autonòmics. INSTITUTO DE DERECHO PÚBLICO. Informe Comunidades Autónomas. INSTITUTO NACIONAL DE ADMINISTRACIÓN PÚBLICA. Cuadernos de Derecho Público. INSTITUTO NACIONAL DE ADMINISTRACIÓN PÚBLICA. Documentación Administrativa. INSTITUTO NACIONAL DE ADMINISTRACIÓN PÚBLICA. Revista de Estudios de la Administración Local y Autonómica. INSTITUTO NACIONAL DE ADMINISTRACIÓN PÚBLICA. Revista de Estudios Autonómicos. INSTITUTO NACIONAL DE ADMINISTRACIÓN PÚBLICA. / HERRI ARDURALARITZAREN EUSKAL ERAKUNDEA. Revista Vasca de Administración Pública / HerriArduralaritzazko Euskal Aldizkaria. LA LEY-ACTUALIDAD. Actualidad administrativa: publicación semanal técnico-jurídica de derecho administrativo (comunitario, estatal, autonómico y local). UNIVERSIDAD CARLOS III DE MADRID / BOLETÍN OFICIAL DEL ESTADO. Revista del Instituto Bartolomé de las Casas. Derechos y Libertades. UNIVERSIDAD DE GRANADA. Anuario de Derecho Público y Estudios Políticos. UNIVERSIDAD NACIONAL DE EDUCACIÓN A DISTANCIA. DEPARTAMENTO DE DERECHO POLÍTICO. Revista de Derecho Político. 546

Konstituzio zuzenbidearen.indd 546

12/11/07 11:50:28

UNIVERSIDAD NACIONAL DE EDUCACIÓN A DISTANCIA / EDITORIAL CENTRO DE ESTUDIOS RAMÓN ARECES. Teoría y Realidad Constitucional. UNIVERSIDAD REY JUAN CARLOS (MADRID). Cuadernos de Gobierno y Administración. UNIVERSIDAD DE SEVILLA / INSTITUTO ANDALUZ DE ADMINISTRACIÓN PÚBLICA. Administración de Andalucía. Revista andaluza de Administración Pública. UNIVERSIDAD DE VALENCIA. CÁTEDRA FADRIQUE FURIÓ CERIOL. Cuadernos de la Cátedra Fadrique Furió Ceriol. Continuada por: UNIVERSIDAD DE VALENCIA. DEPARTAMENTO DE DERECHO CONSTITUCIONAL Y CIENCIA POLÍTICA Y DE LA ADMINISTRACIÓN. Cuadernos Constitucionales de la Cátedra Fadrique Furió Ceriol.

Espainiako konstituzio-zuzenbideko gaiak jasotzen dituzten aldizkarien eta aldizkako argitalpenen hautaketa (euskarri digitalean) ÁREA DE DERECHO CONSTITUCIONAL DE LA UNIVERSIDAD DE OVIEDO. Fundamentos: Cuadernos monográficos de Teoría del Estado. Derecho Públiko e Historia Constitucional: http://www.uniovi.es/constitucional/fundamentos/Portada.html ASAMBLEA DE MADRID. Asamblea. Revista Parlamentaria de la Asamblea de Madrid: http://www.asambleamadrid.es CENTRO DE ESTUDIOS POLÍTICOS Y CONSTITUCIONALES. Historia Constitucional: http://hc.rediris.es DERECONS (RED ACADÉMICA DE DERECHO CONSTITUCIONAL). Debates Constitucionales: http://constitucion.rediris.es/revista/dc/Dc.html EDITORIAL IUSTEL. Revista General de Derecho administrativo: http://www.iustel.com EDITORIAL IUSTEL. Revista General de Derecho constitucional: http://www.iustel.com INSTITUTO ANDALUZ DE ADMINISTRACIÓN PÚBLICA. Revista de Derecho Constitucional Europeo: http://www.ugr.es/%7Eredce

Legeria Estatuko legeria Estatuko legeria Estatuko Aldizkari Ofizialean aurki daiteke, paperean zein interneten (www.boe.es). Autonomia-erkidegoetako legeria Autonomia-erkidegoetako legeria kasuan kasuko aldizkari ofizialetan agertzen da, eta paperean zein interneten kontsultatu daiteke (kasuan kasuko web-orrialdeetan). Hala ere, autonomia-erkidegoetako araurik garrantzitsuenak Estatuko Aldizkari Ofizialean argitaratzen dira, eta Gorte Nagusiek Boletín de Legislación de las Comunidades Autónomas argitaratzen dute. 547

Konstituzio zuzenbidearen.indd 547

20/11/07 16:50:04

Europar Batasuneko legeria Europar Batasuneko legeriari dagokionez, Europako Erkidegoetako Egunkari Ofiziala kontsultatu behar da. 2003tik aurrera, Europar Batasuneko Egunkari Ofiziala deitzen da. Paperean zein CDan edo interneten kontsultatu daiteke (http://eur-lex.europa.eu/es/index.htm). Nola ez, bilduma pribatu edo publiko horien guztien bertsioak paperean zein euskarri informatikoan edo interneten daude. Legeria politiko zehatza, hautatua eta sistematizatua AGUIAR DE LUQUE, L. eta GARCÍA FERNÁNDEZ, J. Constitución y Leyes Políticas. Madril: Estatuko Aldizkari Ofiziala, 1997. AGUIAR DE LUQUE, L. eta PÉREZ TREMPS, P. Normas Políticas. Madril: Tecnos, 7. argit., 2006. ALBERTÍ ROVIRA, E. eta GONZÁLEZ BEILFUSS, M. Leyes Políticas del Estado. Madril: Civitas, 24. argit., 2006. ÁLVAREZ CONDE, E. Código constitucional español. Madril: Colex, 1994. ARAGÓN REYES, M. eta SOLOZÁBAL ECHEVARRÍA, J.J. Derecho Constitucional. Madril: Mc Graw-Hill, 2000. ARCENEGUI FERNÁNDEZ, J.J. Legislación política básica. Madril: Beramar, 4. argit., 1991. BAENA DEL ALCÁZAR, M. Legislación política. Madril: Ministerio de la Presidencia, 1984. BALAGUER CALLEJÓN, F. (zuz.) Código de Derecho Constitucional. Madril: Tecnos, 2004. CARRERAS SERRA, F. de eta GAVARA DE CARA, J.C. Leyes Políticas. Zizur txikia: Aranzadi, 11. argit., 2006. CRUZ VILLALÓN, P. Legislación constitucional. Bartzelona: Ariel, 2005. ESTEBAN, J. de eta GONZÁLEZ-TREVIJANO, P. Normas de Derecho Constitucional. Madril: Tecnos, 6. argit., 1995. FRAILE CLIVILLES, M. eta GARCÍA MARTÍNEZ, A. Código básico de legislación política. Madril: Trivium, 1986. GARCÍA DE ENTERRÍA, E. eta ESCALANTE, J.A. Código de las Leyes Administrativas. Madril: Civitas, 13. argit., 2005. GARCÍA ROCA, J. et al. Legislación constitucional básica. Valladolid: Lex Nova, 2000. GÓMEZ DE LIAÑO y BOTELLA, F.J. Código de Leyes Políticas. Madril: Colex, 1991. GÓMEZ DE LIAÑO FONSECA-HERRERO, M. Legislación Política del Estado. Madril: Colex, 5. argit., 2006. GONZÁLEZ ENCINAR, J.J. Código de Derecho Constitucional español y de la Unión Europea. Bartzelona: Ariel, 2004. GONZÁLEZ TREVIJANO, P. / ARNALDO, E., Código Leyes Políticas. Madril: La Ley, 2006. 548

Konstituzio zuzenbidearen.indd 548

12/11/07 11:50:29

PARADA VÁZQUEZ, J.R. et al. Código de Derecho Público. Leyes Políticas y Administrativas. Madrid: Marcial Pons, 1993. PUNSET BLANCO, R. / BASTIDA FREIJEDO, F. Legislación básica de Derecho Constitucional. Madril: Tecnos, 3. argit., 1995. RUBIO LLORENTE, F.; ARAGÓN REYES, M; BLANCO CANALES, R. Código de Leyes Políticas. Madril: Centro de Estudios Constitucionales, 1984. SANTAMARÍA PASTOR, J.A. Leyes políticas y administrativas del Estado. Madril: Centro de Estudios Ramón Areces, 5 lib. eta eranskin bat, 1995-1996. TORRES DEL MORAL, A. eta CREMADES, J. Código de Leyes Políticas. Madril: La Ley, 2000.

Jurisprudentzia Konstituzio Auzitegiaren epaiak Konstituzio Auzitegiaren epaiak Estatuko Aldizkari Ofizialean argitaratzen dira. Horrez gain, Konstituzio Auzitegiak eta Estatuko Aldizkari Ofizialak auzitegi horretako epaiak eta autoak elkarrekin argitaratzen dituzte Jurisprudencia Constitucional izeneko bilduman. Auzitegiko epaiak eta autoak interneten ere ikus daitezke, helbide honetan: www.tribunalconstitucional.es. Era berean, Gorte Nagusiek Boletín de Jurisprudencia Constitucional argitaratzen dute. Eta, nola ez, beste argitalpen pribatu batzuk ere badaude, paperean zein euskarri digitalean eta interneten. Besteak beste, hau azpimarratu behar da: Repertorio Aranzadi del Tribunal Constitucional, Editorial Aranzadik argitaratua. Auzitegi Gorenaren epaiak Botere Judizialaren Kontseilu Nagusia eta Estatuko Aldizkari Ofiziala Auzitegi Gorenaren epaiak argitaratzen hasi dira 1986tik. Bestalde, Botere Judizialaren Kontseilu Nagusiak, bere web-orrialdean (www.poderjudicial.es), datu-base interesgarriak ditu Auzitegi Goreneko Sala desberdinen epaiekin. Era berean, argitalpen pribatuak daude, bai paperean bai euskarri digitalean eta interneten. Besteak beste, hau azpimarratu behar da: Repertorio de Jurisprudencia, Editorial Aranzadik argitaratua. Europar Batasuneko Auzitegiaren eta Lehen Auzialdiko Auzitegiaren epaiak Hemen kontsultatu daitezke: Recopilación de la Jurisprudencia del Tribunal; gaur egun honela deitzen da: Recopilación de la Jurisprudencia 549

Konstituzio zuzenbidearen.indd 549

5/12/07 11:44:50

del Tribunal de Justicia y del Tribunal de Primera Instancia. Interneten ere ikus daitezke, helbide honetan: www.curia.europa.eu/es/index.htm Giza Eskubideen Europako Auzitegiaren epaiak Giza Eskubideen Europako Auzitegiaren epaiak frantsesez eta ingelesez soilik argitaratzen dira modu ofizialean; 1996 arte, izen honekin: Publications de la Cour européenne des droits de l’homme. Série A, Arrêts et décisions = Publications of the European Court of Human Rights. Series A, Judgments and decisions; eta 1996tik aurrera: Recueil des arrêts et décisions = Reports of judgments and decisions. Bi hizkuntzetan web-orrialdean ere kontsultatu daitezke (www.echr. coe.int/echr). Gorte Nagusiek Giza Eskubideen Europako Auzitegiko epaien hautaketa bat gaztelaniaz argitaratu dute (1959-1987 aldiari dagozkion gaiak), Boletín de Jurisprudencia Constitucional izenekoaren bi liburuki monografikotan. Amaitzeko, doktrinako testu batzuek auzitegiko epairik aipagarrienen bildumak jasotzen dituzte bertsio laburtuetan.

550

Konstituzio zuzenbidearen.indd 550

28/12/07 09:54:57

Hiztegia

Konstituzio zuzenbidearen.indd 551

12/11/07 11:50:29

Konstituzio zuzenbidearen.indd 552

12/11/07 11:50:29

Euskara-Gaztelania

Konstituzio zuzenbidearen.indd 553

12/11/07 11:50:29

Konstituzio zuzenbidearen.indd 554

12/11/07 11:50:30

A Abdikazioa Abdicación Aberastasunaren araberako sufragioa Sufragio censitario Aberrigabea Apátrida Absolutismoa Absolutismo Abstentzioa Abstención Adierazpen-askatasuna Libertad de expresión Adingabetasuna Minoría de edad Adin-nagusitasuna Mayoría de edad Administrazio publikoa Administración Pública Administrazio-bahitura Secuestro administrativo Administrazio-egintza Acto administrativo Administrazio-prozedura Procedimiento administrativo Administrazio-zehapena Sanción administrativa Ahala Potestad Aisialdirako eskubidea Derecho al ocio Alarma-egoera Estado de alarma Alderdi politikoa Partido político Alderdi politikoen finantzaketa Financiación de los Partidos Políticos Alderdi-bitasuna Bipartidismo Alkatea Alcalde Aniztasun politiko eta soziala Pluralismo político y social Aniztasuna Pluralismo Antolamendu juridikoa Ordenamiento jurídico Antolamendu juridikoaren balio nagusiak Valores superiores del ordenamiento jurídico Antzinako Erregimena Antiguo Régimen Araudia Reglamento Arauen hierarkia Jerarquía normativa Arauen publizitatea Publicidad de las normas Arauen publizitate-printzipioa Principio de publicidad de las normas Arau-hierarkiaren printzipioa Principio de jerarquía normativa Argitalpenen bahitura Secuestro de publicaciones Asiloa Asilo Asilo-eskubidea Derecho de asilo Askatasun eta segurtasun pertsonala Libertad y seguridad personal

Askatasun ideologikoa Libertad ideológica Askatasun pertsonala Libertad personal Askatasunaz gabetzea Privación de libertad Askatasun-eskubideak Derechos de libertad Atomo Energiaren Europako Erkidegoa Comunidad Europea de la Energía Atómica Atxilotzea Detención Atzeraeraginik eza Irretroactividad Atzerritartasuna Extranjería Aurretiazko konstituziotasun-kontrola Control previo de constitucionalidad Aurretiazko zentsura Censura previa Autoa Auto Autodeterminazioa Autodeterminación Autogobernua Autogobierno Autonomia Autonomía Autonomia Estatutua Estatuto de Autonomía Autonomia-erkidegoa Comunidad Autónoma Autonomia-erkidegoen finantzaketa Financiación de las Comunidades Autónomas Autonomia-eskubidea Derecho a la autonomía Autonomia-printzipioa Principio de autonomía Auzitegi Gorena Tribunal Supremo

B Babes-errekurtsoa Recurso de amparo Babesgabetasuna Indefensión Banda armatua Banda Armada Barne Konstituzioa Constitución interna Barrutia Circunscripción Bateraezintasuna Incompatibilidad Bateratze Dekretua Decreto de Unificación Batzordea Comisión Behe Ganbera Cámara Baja Behin-behineko edo aurreneurrizko espetxealdia Prisión provisional o preventiva Behin-behineko Gobernua Gobierno Provisional Benetako babes judiziala lortzeko eskubidea Derecho a la tutela judicial efectiva Berdintasun formala Igualdad formal Berdintasun materiala Igualdad material

555

Konstituzio zuzenbidearen.indd 555

12/11/07 11:50:30

Berdintasun-printzipioa Principio de igualdad Bereizkeria Discriminación Bermeak Garantías Berrespena Refrendo Berrezarpena Restauración Betoa Veto Bi ganberako Gorteak Cortes bicamerales Bilera Reunión Bilerak egiteko eskubidea Derecho de reunión Biltzar Legegilea Asamblea Legislativa Biltzar orokorra Asamblea general Biltzarra Asamblea Bizitza eta osotasun fisiko nahiz moralerako eskubidea Derecho a la vida y a la integridad física y moral Bortxaezintasuna Inviolabilidad Botazioa Votación Botere betearazlea Poder ejecutivo Botere Judiziala Poder Judicial Botere Judizialaren Kontseilu Nagusia Consejo General del Poder Judicial Botere konstituziogilea Poder constituyente Botere legegilea Poder legislativo Botere publikoen erantzukizun-printzipioa Principio de responsabilidad de los poderes públicos Botere publikoen nahierakeriaren gaineko debekua Interdicción de la arbitrariedad de los poderes públicos Boto-eskubidea Derecho de voto

D Deialdia Convocatoria Diktadura Dictadura Diputatua Diputado Diputatuen Kongresua Congreso de los Diputados Diputazio Iraunkorra Diputación Permanente Diputazio Probintziala Diputación Provincial Direktorio Militarra Directorio Militar

E Egoera Estado Egoitzaren bortxaezintasuna Inviolabilidad del domicilio

Ekintza positiboa Acción positiva Ekoizpen eta sormen literario, artistiko, zientifiko eta teknikorako askatasuna Libertad de producción y creación literaria, artística, científica y técnica Ekonomia, Gizarte eta Kultura Eskubideen Nazioarteko Ituna Pacto Internacional de Derechos Económicos, Sociales y Culturales Ekonomia-, gizarte- eta kultura-eskubideak Derechos económicos, sociales y culturales Ekonomia-plangintza Planificación Económica Eliza Katolikoa Iglesia Católica Elkartea Asociación Elkartzeko eskubidea Derecho de asociación Emigrantea Emigrante Enpresa-askatasuna Libertad de empresa Epaia Sentencia Epaile eta auzitegien benetako babesa Tutela efectiva de jueces y tribunales Epaile eta magistratuak Jueces y Magistrados Epaileen mugiezintasuna Inamovilidad de los jueces Epaitegi eta auzitegiak Juzgados y tribunales Erabateko gehiengoa Mayoría absoluta Erantzukizun politikoa Responsabilidad política Erlijio- eta kultu-askatasuna Libertad religiosa y de culto Erlijio-askatasuna Libertad religiosa Erreferenduma Referéndum Errefuxiatua Refugiado Errege Dekretua Real Decreto Errege Dekretu-Legea Real Decreto-Ley Erregea Rey Errege-familia Familia Real Erregelamendua Reglamento Erregeordetza Regencia Erregio autonomoa Región Autónoma Erregioa Región Erregio-estatua Estado regional Errekurtsoa Recurso Errepublika Defendatzeko Legea Ley de Defensa de la República Errepublikako lehendakaria Presidente de la República

556

Konstituzio zuzenbidearen.indd 556

12/11/07 11:50:30

Erresumako Kontseilua Consejo del Reino Errugabetasun-presuntzioa Presunción de inocencia Eskariak egiteko eskubidea Derecho de petición Eskubide historikoak Derechos históricos Eskubide zibil eta politikoak Derechos civiles y políticos Eskubide Zibil eta Politikoen Nazioarteko Ituna Pacto Internacional de Derechos Civiles y Políticos Eskubideak eta askatasunak etetea Suspensión de derechos y libertades Eskubideen adierazpena Declaración de derechos Eskumena Competencia Eskumen-banaketa Distribución de competencias Eskumen-gatazka Conflicto de competencia Eskumen-printzipioa Principio de competencia Espainiako nazioa Nación española Espainiako naziotasuna Nacionalidad española Esparru-legea Ley-marco Estatu bateratua Estado unitario Estatu demokratikoa Estado democrático Estatu federala Estado federal Estatu Kontseilua Consejo de Estado Estatua Estado Estatuaren Aurrekontu Orokorrak Presupuestos Generales del Estado Estatuaren konfesionaltasuna Confesionalidad del Estado Estatuaren konfesionaltasunik eza Aconfesionalidad del Estado Estatuburua Jefe del Estado Estatu-buruzagitza Jefatura del Estado Estatu-idazkaria Secretario de Estado Estatuko Aldizkari Ofiziala Boletín Oficial del Estado Estatuko Aurrekontu Orokorren Legea Ley de Presupuestos Generales del Estado Estatuko Fiskal Nagusia Fiscal General del Estado Estatu-kolpea Golpe de Estado Estradizioa Extradición Etxebizitza izateko eskubidea Derecho a la vivienda

Europako Agiri Bakuna Acta Única Europea Europako Batzordea Comisión Europea Europako Ekonomia Erkidegoa Comunidad Económica Europea Europako erkidegoak Comunidades Europeas Europako Gizarte Agiria Carta Social Europea Europako Kontseilua Consejo de Europa Europako Parlamentua Parlamento Europeo Europar Batasuna Unión Europea Europar Batasuneko Oinarrizko Eskubideen Agiria Carta de Derechos Fundamentales de la Unión Europea Euskal Ekonomia Ituna Concierto Económico Vasco Ezkontza Matrimonio Ezkontzeko eskubidea Derecho al matrimonio

F Federalismoa Federalismo Federazioa Federación Fiskala Fiscal Fiskaltza Ministerio Fiscal Foru Aldundia Diputación Foral Foru Dekretua Decreto Foral Foru-agindua Orden Foral Foru-araua Norma Foral Foru-batasuna Unidad de fueros Foru-erkidegoa Comunidad Foral Foru-legea Ley Foral Fundazioa Fundación Fundazio-eskubidea Derecho de fundación Funtzio eta kargu publikoetara heltzeko eskubidea Derecho de acceso a funciones y cargos públicos Funtzio publikoa Función pública Funtzionarioa Funcionario

G Gaitasun juridikoa Capacidad jurídica Gaitasunaren araberako sufragioa Sufragio capacitario Ganbera Cámara

557

Konstituzio zuzenbidearen.indd 557

12/11/07 11:50:30

Ganbera-bitasuna Bicameralismo Gatazka kolektiboa Conflicto colectivo Gehiengo kualifikatua Mayoría cualificada Gehiengo sinplea Mayoría simple Gerra Guerra Giza Eskubideen Adierazpen Unibertsala Declaración Universal de los Derechos Humanos Giza Eskubideen Europako Auzitegia Tribunal Europeo de Derechos Humanos Gizabidezkoak ez diren edo apalesgarriak diren tratuak Tratos inhumanos o degradantes Giza-eskubideak Derechos humanos Gizarte- eta ekonomia-politikaren printzipio artezkariak Principios rectores de la política social y económica Gizarte Segurantza Seguridad Social Gizarte-komunikabideak Medios de comunicación social Gobernu zentrala Gobierno central Gobernua Gobierno Gobernuaren Batzorde Eskuordetua Comisión Delegada del Gobierno Gobernuko lehendakaria Presidente del Gobierno Gobernu-sistema Sistema de Gobierno Goi Ganbera Cámara Alta Gorte konstituziogileak Cortes constituyentes Gorte Nagusiak Cortes Generales Gorte Nagusien Araudia Reglamento de las Cortes Generales Gorteak Cortes Gorteak desegitea Disolución de las Cortes Grazia-eskubidea Derecho de gracia Greba-eskubidea Derecho de huelga Gutxiengoa Minoría

H Habeas corpus Habeas corpus Handikien estamentua Estamento de Próceres Harmonizazio-legea Ley de armonización Hautagaia Candidato Hautagai-zerrenda Candidatura Hauteskunde-administrazioa Administración electoral Hauteskundeak Comicios

Hauteskundeak Elecciones Hauteskunde-errolda Censo electoral Hauteskunde-kanpaina Campaña electoral Hauteskunde-sistema Sistema electoral Hauteslea Elector Hautetsia Electo Heriotza-zigorra Pena de muerte Herri Ogasuna Hacienda Pública Herri Zorra Deuda Pública Herri-akzioa Acción popular Herri-defendatzailea Defensor del Pueblo Herri-ekimena Iniciativa popular Herri-subiranotasuna Soberanía popular Herritarrak Ciudadanía Herritartasuna, herritasuna Ciudadanía Hezkuntzarako eskubidea Derecho a la educación Hitzarmen kolektiboa Convenio colectivo Hizkuntza Lengua Hizkuntza ofiziala Lengua oficial

I Ikatzaren eta Altzairuaren Europako Erkidegoa Comunidad Europea del Carbón y del Acero Indar Armatuak Fuerzas Armadas Indargabetzea Derogación Indultua Indulto Informazio-askatasuna Libertad de información Informazio-eskubidea Derecho a la información Ingurumenerako eskubidea Derecho al medio ambiente Inprenta-askatasuna Libertad de imprenta Intimitaterako eskubidea Derecho a la intimidad Intsumisioa Insumisión Irakaskuntza-askatasuna Libertad de enseñanza Irakaskuntza-zentroak Centros docentes Irakaskuntza-zentroak sortzeko askatasuna Libertad de creación de centros docentes Irratia eta telebista Radio y televisión Itungile Gorena Alta Parte Contratante Izaera pertsonaleko datuak babesteko eskubidea Derecho a la protección de datos de carácter personal

558

Konstituzio zuzenbidearen.indd 558

12/11/07 11:50:30

J Jabetza pribaturako eta jarauntsirako eskubidea Derecho a la propiedad privada y a la herencia Jarauntsia Herencia Jarduteko gaitasuna Capacidad de obrar Jurisdikzio-batasuna Unidad jurisdiccional Jurisprudentzia Jurisprudencia Justizia Administrazioa Administraciรณn de Justicia

K Kabildoa Cabildo Kale-agerraldiak egiteko eskubidea Derecho de manifestaciรณn Kalte-ordaina Indemnizaciรณn Katedra-askatasuna Libertad de cรกtedra Kazetarien lanbide-sekretua Secreto profesional de los periodistas Kexa Queja Koalizioa Coaliciรณn Kodeen batasuna Unidad de cรณdigos Komunikabideak sortzeko askatasuna Libertad de creaciรณn de medios de comunicaciรณn Komunikazioen sekretua Secreto de las comunicaciones Konfiantza-arazoa Cuestiรณn de confianza Kongresuko Araudia Reglamento del Congreso Konstituzio Auzitegia Tribunal Constitucional Konstituzio Bermeen Auzitegia Tribunal de Garantรญas Constitucionales Konstituzio federala Constituciรณn federal Konstituzio jaiogabea Constituciรณn nonata Konstituzioa Constituciรณn Konstituzioaren zina egitea Juramento de la Constituciรณn Konstituzioari men egitea Acatamiento a la Constituciรณn Konstituzio-aurkakotasun arazoa Cuestiรณn de inconstitucionalidad Konstituzio-aurkakotasun autoarazoa Autocuestiรณn de inconstitucionalidad Konstituzio-aurkakotasun errekurtsoa Recurso de inconstitucionalidad

Konstituzio-aurkakotasuna Inconstitucionalidad Konstituzio-aurkakotasuna adieraztea Declaraciรณn de inconstitucionalidad Konstituzio-eginbeharra Deber constitucional Konstituzio-eraldaketa Reforma constitucional Konstituziogilea Constituyente Konstituzio-konbentzioa Convenciรณn constitucional Konstituziotasun-blokea Bloque de constitucionalidad Konstituziotasun-kontrola Control de constitucionalidad Konstituzio-zuzenbidearen iturriak Fuentes del Derecho Constitucional Kontraforu-errekurtsoa Recurso de contrafuero Kontsumitzaile eta erabiltzaileak Consumidores y usuarios Kontuen Auzitegia Tribunal de Cuentas Kontzeju irekia Concejo abierto Kontzejua Concejo Kontzientzia-klausula Clรกusula de conciencia Kontzientzia-objekzioa Objeciรณn de conciencia Kooperatiba Cooperativa Koroa Corona Koroaren oinordetza Sucesiรณn en la Corona Kultu-askatasuna Libertad de culto

L Laguntza-legea Ley de acompaรฑamiento Lanbidea edo ogibidea askatasunez aukeratzea Libertad de elecciรณn de profesiรณn u oficio Lanbide-elkargoa Colegio profesional Lanbide-erakundeak Organizaciones profesionales Lanerako eskubidea Derecho al trabajo Langileen Estatutua Estatuto de los trabajadores Lege arrunta Ley ordinaria Lege organikoa Ley orgรกnica Lege organikoaren erreserba Reserva de ley orgรกnica

559

Konstituzio zuzenbidearen.indd 559

12/11/07 11:50:31

Legea Ley Legeak sendestea Sanción de las leyes Legean ezarritako epaile arrunta Juez ordinario predeterminado por la ley Legeen konstituziotasuna Constitucionalidad de las leyes Lege-erreserba Reserva de ley Legegintza-ahala Potestad legislativa Legegintzako ekimena Iniciativa Legislativa Legegintzako Errege Dekretua Real Decreto Legislativo Legegintzaldia Legislatura Legegintza-prozedura Procedimiento legislativo Legegintzarako eskuordetza Delegación legislativa Lege-proiektua Proyecto de ley Lege-proposamena Proposición de ley Lege-testua Texto legal Legezkotasun-printzipioa Principio de legalidad

M Magistratua Magistrado Manuzko agindua Mandato imperativo Merkatu-ekonomia Economía de mercado Milizia Nazionala Milicia Nacional Ministerioa Ministerio Ministroa Ministro Ministroen agindua Orden Ministerial Ministroen Kontseilua Consejo de Ministros Ministroen Kontseiluko lehendakaria Presidente del Consejo de Ministros Monarkia absolutua Monarquía absoluta Mugimendu Nazionalaren printzipioak Principios del Movimiento Nacional

N Nazioa Nación Nazioaren subiranotasuna Soberanía nacional Nazioarteko harremanak Relaciones internacionales Nazioarteko tratatua Tratado internacional Nazionalitate eta erregioak Nacionalidades y regiones

Nazionalitatea Nacionalidad Naziotasuna Nacionalidad Negoziazio kolektiboa Negociación colectiva Negoziazio kolektiborako eskubidea Derecho a la negociación colectiva Norberaren irudirako eskubidea Derecho a la propia imagen

O Ohitura Costumbre Ohore-auzitegiak Tribunales de honor Ohorerako eskubidea Derecho al honor Oinarri-legea Ley de Bases Oinarrizko eskubide eta askatasunak Derechos y libertades fundamentales Oinarrizko eskubideak Derechos fundamentales Oinarrizko eskubideen funtsezko edukia Contenido esencial de los derechos fundamentales Oinarrizko lege Ley básica Ondare historiko, kultural eta artistikoa Patrimonio histórico, cultural y artístico Ondasun Bien Ondasunek askatasunez zirkulatzea Libertad de circulación de bienes Onurabidea Prerrogativa Ordena publikoa Orden público Ordezkaritza Representación Ordezkaritza handieneko sindikatua Sindicato más representativo Osotasun fisiko nahiz moralerako eskubidea Derecho a la integridad física y moral

P Parlamentua Parlamento Parlamentuko Araudia Reglamento parlamentario Parlamentuko taldea Grupo parlamentario Parlamentu-monarkia Monarquía parlamentaria Parlamentuz kanpoko Batzordea Comisión Extraparlamentaria Pentsioa Pensión Pertsonaren duintasuna Dignidad de la persona

560

Konstituzio zuzenbidearen.indd 560

12/11/07 11:50:31

Polizia Policía Prentsa-askatasuna Libertad de prensa Presako auzitegiak Tribunales de urgencia Presako prozedura Procedimiento de urgencia Prestazio-eskubideak Derechos de prestación Pribilegioa Privilegio Printze oinordekoa Príncipe heredero Probintzia Provincia Probintziako Hauteskunde Batzarra Junta Electoral Provincial Progresibitate-printzipioa Principio de progresividad Prokuradoreen estamentua Estamento de Procuradores Pronuntziamendua Pronunciamiento Proportzionaltasuna Proporcionalidad Prozesu autonomikoa Proceso autonómico Prozesuaren publizitatea Publicidad del proceso

S Sala Sala Sala Handia Gran Sala Salbuespen-auzitegiak Tribunales de excepción Salbuespen-egoera Estado de excepción Segurtasun juridikoa Seguridad jurídica Segurtasun juridikoaren printzipioa Principio de seguridad jurídica Segurtasun-indar eta -kidegoak Fuerzas y Cuerpos de Seguridad Sekretu ofiziala Secreto oficial Senataria Senador Senatua Senado Senatuko Araudia Reglamento del Senado Setio-egoera Estado de sitio Sindikatua Sindicato Sindikatu-askatasuna Libertad sindical Sindikatu-erakundea Organización sindical Sindikoa Síndico Sorrerako zuzenbidea Derecho originario Subiranotasuna Soberanía Sufragio aktibo eta pasiborako eskubidea Derecho al sufragio activo y pasivo Sufragio aktiboa Sufragio activo Sufragio aktiborako eskubidea Derecho de sufragio activo Sufragio orokorra Sufragio universal

Sufragio pasiboa Sufragio pasivo Sufragio pasiborako eskubidea Derecho de sufragio pasivo Sufragio-eskubidea Derecho de sufragio

T Talde mistoa Grupo mixto Terrorismoa Terrorismo Testu artikuluduna Texto articulado Testu bategina Texto refundido Tipikotasun-printzipioa Principio de tipicidad Toki-administrazioa Administración Local Tortura Tortura Tributuak Tributos

U Udal agiria Carta municipal Udalerria Municipio Ukiezintasuna Inmunidad Unibertsitatea Universidad Unibertsitate-autonomia Autonomía universitaria

X Xedapen zehatzaileen atzeraeraginik ezaren printzipioa, xedapenok banakako eskubideei begira onuragarri izan ez edo eskubideok murrizten dituztenean Principio de irretroactividad de las disposiciones sancionadoras no favorables o restrictivas de derechos individuales

Z Zenbaketa Escrutinio Zentsura-mozioa Moción de censura Zerbitzu militarra Servicio militar Zerbitzu publikoa Servicio público Zigor askatasun-gabetzailea Pena privativa de libertad Zigor-lege zuriak Leyes penales en blanco Zigor-prozesua berrikusteko eskubidea Derecho de revisión del proceso penal

561

Konstituzio zuzenbidearen.indd 561

12/11/07 11:50:31

Zinegotziak Concejales Zinpekoa Jurado Zirkulatzeko askatasuna Libertad de circulaci贸n Zuzenbideko estatu sozial eta demokratikoa Estado social y democr谩tico de Derecho Zuzenbideko estatua Estado de Derecho Zuzenbideko printzipio nagusiak Principios generales del derecho Zuzeneko demokrazia Democracia directa Zuzenketa Enmienda

562

Konstituzio zuzenbidearen.indd 562

12/11/07 11:50:31

Gaztelania-Euskara

Konstituzio zuzenbidearen.indd 563

12/11/07 11:50:32

Konstituzio zuzenbidearen.indd 564

12/11/07 11:50:32

A

C

Abdicación Abdikazioa Absolutismo Absolutismoa Abstención Abstentzioa Acatamiento a la Constitución Konstituzioari men egitea Acción popular Herri-akzioa Acción positiva Ekintza positiboa Aconfesionalidad del Estado Estatuaren konfesionaltasunik eza Acta Única Europea Europako Agiri Bakuna Acto administrativo Administrazio-egintza Administración de Justicia Justizia Administrazioa Administración electoral Hauteskundeadministrazioa Administración Local Toki-administrazioa Administración Pública Administrazio publikoa Alcalde Alkatea Alta Parte Contratante Itungile Gorena Antiguo Régimen Antzinako Erregimena Apátrida Aberrigabea Asamblea Biltzarra Asamblea general Biltzar orokorra Asamblea Legislativa Biltzar Legegilea Asilo Asiloa Asociación Elkartea Auto Autoa Autocuestión de inconstitucionalidad Konstituzio-aurkakotasun autoarazoa Autodeterminación Autodeterminazioa Autogobierno Autogobernua Autonomía Autonomia Autonomía universitaria Unibertsitateautonomia

Cabildo Kabildoa Cámara Ganbera Cámara Alta Goi Ganbera Cámara Baja Behe Ganbera Campaña electoral Hauteskunde-kanpaina Candidato Hautagaia Candidatura Hautagai-zerrenda Capacidad de obrar Jarduteko gaitasuna Capacidad jurídica Gaitasun juridikoa Carta de Derechos Fundamentales de la Unión Europea Europar Batasuneko Oinarrizko Eskubideen Agiria Carta municipal Udal agiria Carta Social Europea Europako Gizarte Agiria Censo electoral Hauteskunde-errolda Censura previa Aurretiazko zentsura Centros docentes Irakaskuntza-zentroak Circunscripción Barrutia Ciudadanía 1) Herritarrak 2) Herritartasuna, herritasuna Cláusula de conciencia Kontzientziaklausula Coalición Koalizioa Colegio profesional Lanbide-elkargoa Comicios Hauteskundeak Comisión Batzordea Comisión Delegada del Gobierno Gobernuaren Batzorde Eskuordetua Comisión Europea Europako Batzordea Comisión Extraparlamentaria Parlamentuz kanpoko Batzordea Competencia Eskumena Comunidad Autónoma Autonomia-erkidegoa Comunidad Económica Europea Europako Ekonomia Erkidegoa Comunidad Europea de la Energía Atómica Atomo Energiaren Europako Erkidegoa Comunidad Europea del Carbón y del Acero Ikatzaren eta Altzairuaren Europako Erkidegoa Comunidad Foral Foru-erkidegoa Comunidades Europeas Europako erkidegoak Concejales Zinegotziak Concejo Kontzejua Concejo abierto Kontzeju irekia

B Banda Armada Banda armatua Bicameralismo Ganbera-bitasuna Bien Ondasun Bipartidismo Alderdi-bitasuna Bloque de constitucionalidad Konstituziotasun-blokea Boletín Oficial del Estado Estatuko Aldizkari Ofiziala

565

Konstituzio zuzenbidearen.indd 565

12/11/07 11:50:32

Concierto Económico Vasco Euskal Ekonomia Ituna Confesionalidad del Estado Estatuaren konfesionaltasuna Conflicto colectivo Gatazka kolektiboa Conflicto de competencia Eskumen-gatazka Congreso de los Diputados Diputatuen Kongresua Consejo de Estado Estatu Kontseilua Consejo de Europa Europako Kontseilua Consejo de Ministros Ministroen Kontseilua Consejo del Reino Erresumako Kontseilua Consejo General del Poder Judicial Botere Judizialaren Kontseilu Nagusia Constitución Konstituzioa Constitución federal Konstituzio federala Constitución interna Barne Konstituzioa Constitución nonata Konstituzio jaiogabea Constitucionalidad de las leyes Legeen konstituziotasuna Constituyente Konstituziogilea Consumidores y usuarios Kontsumitzaile eta erabiltzaileak Contenido esencial de los derechos fundamentales Oinarrizko eskubideen funtsezko edukia Control de constitucionalidad Konstituziotasun-kontrola Control previo de constitucionalidad Aurretiazko konstituziotasun-kontrola Convención constitucional Konstituziokonbentzioa Convenio colectivo Hitzarmen kolektiboa Convocatoria Deialdia Cooperativa Kooperatiba Corona Koroa Cortes Gorteak Cortes bicamerales Bi ganberako Gorteak Cortes constituyentes Gorte konstituziogileak Cortes Generales Gorte Nagusiak Costumbre Ohitura Cuestión de confianza Konfiantza-arazoa Cuestión de inconstitucionalidad Konstituzio-aurkakotasun arazoa

D Deber constitucional Konstituzio-eginbeharra

Declaración de derechos Eskubideen adierazpena Declaración de inconstitucionalidad Konstituzio-aurkakotasuna adieraztea Declaración Universal de los Derechos Humanos Giza Eskubideen Adierazpen Unibertsala Decreto de Unificación Bateratze Dekretua Decreto Foral Foru Dekretua Defensor del Pueblo Herri-defendatzailea Delegación legislativa Legegintzarako eskuordetza Democracia directa Zuzeneko demokrazia Derecho a la autonomía Autonomia-eskubidea Derecho a la educación Hezkuntzarako eskubidea Derecho a la información Informazio-eskubidea Derecho a la integridad física y moral Osotasun fisiko nahiz moralerako eskubidea Derecho a la intimidad Intimitaterako eskubidea Derecho a la negociación colectiva Negoziazio kolektiborako eskubidea Derecho a la propia imagen Norberaren irudirako eskubidea Derecho a la propiedad privada y a la herencia Jabetza pribaturako eta jarauntsirako eskubidea Derecho a la protección de datos de carácter personal Izaera pertsonaleko datuak babesteko eskubidea Derecho a la tutela judicial efectiva Benetako babes judiziala lortzeko eskubidea Derecho a la vida y a la integridad física y moral Bizitza eta osotasun fisiko nahiz moralerako eskubidea Derecho a la vivienda Etxebizitza izateko eskubidea Derecho al honor Ohorerako eskubidea Derecho al matrimonio Ezkontzeko eskubidea Derecho al medio ambiente Ingurumenerako eskubidea Derecho al ocio Aisialdirako eskubidea Derecho al sufragio activo y pasivo Sufragio aktibo eta pasiborako eskubidea Derecho al trabajo Lanerako eskubidea

566

Konstituzio zuzenbidearen.indd 566

12/11/07 11:50:32

Derecho de acceso a funciones y cargos públicos Funtzio eta kargu publikoetara heltzeko eskubidea Derecho de asilo Asilo-eskubidea Derecho de asociación Elkartzeko eskubidea Derecho de fundación Fundazio-eskubidea Derecho de gracia Grazia-eskubidea Derecho de huelga Greba-eskubidea Derecho de manifestación Kale-agerraldiak egiteko eskubidea Derecho de petición Eskariak egiteko eskubidea Derecho de reunión Bilerak egiteko eskubidea Derecho de revisión del proceso penal Zigor-prozesua berrikusteko eskubidea Derecho de sufragio Sufragio-eskubidea Derecho de sufragio activo Sufragio aktiborako eskubidea Derecho de sufragio pasivo Sufragio pasiborako eskubidea Derecho de voto Boto-eskubidea Derecho originario Sorrerako zuzenbidea Derechos civiles y políticos Eskubide zibil eta politikoak Derechos de libertad Askatasun-eskubideak Derechos de prestación Prestazio-eskubideak Derechos económicos, sociales y culturales Ekonomia-, gizarte- eta kultura-eskubideak Derechos fundamentales Oinarrizko eskubideak Derechos históricos Eskubide historikoak Derechos humanos Giza-eskubideak Derechos y libertades fundamentales Oinarrizko eskubide eta askatasunak Derogación Indargabetzea Detención Atxilotzea Deuda Pública Herri Zorra Dictadura Diktadura Dignidad de la persona Pertsonaren duintasuna Diputación Foral Foru Aldundia Diputación Permanente Diputazio Iraunkorra Diputación Provincial Diputazio Probintziala

Diputado Diputatua Directorio Militar Direktorio Militarra Discriminación Bereizkeria Disolución de las Cortes Gorteak desegitea Distribución de competencias Eskumenbanaketa

E Economía de mercado Merkatu-ekonomia Elecciones Hauteskundeak Electo Hautetsia Elector Hauteslea Emigrante Emigrantea Enmienda Zuzenketa Escrutinio Zenbaketa Estado 1) Estatua 2) Egoera Estado de alarma Alarma-egoera Estado de Derecho Zuzenbideko estatua Estado de excepción Salbuespen-egoera Estado de sitio Setio-egoera Estado democrático Estatu demokratikoa Estado federal Estatu federala Estado regional Erregio-estatua Estado social y democrático de Derecho Zuzenbideko estatu sozial eta demokratikoa Estado unitario Estatu bateratua Estamento de Próceres Handikien estamentua Estamento de Procuradores Prokuradoreen estamentua Estatuto de Autonomía Autonomia Estatutua Estatuto de los trabajadores Langileen Estatutua Extradición Estradizioa Extranjería Atzerritartasuna

F Familia Real Errege-familia Federación Federazioa Federalismo Federalismoa Financiación de las Comunidades Autónomas Autonomia-erkidegoen finantzaketa Financiación de los Partidos Políticos Alderdi politikoen finantzaketa

567

Konstituzio zuzenbidearen.indd 567

12/11/07 11:50:32

Fiscal Fiskala Fiscal General del Estado Estatuko Fiskal Nagusia Fuentes del Derecho Constitucional Konstituzio-zuzenbidearen iturriak Fuerzas Armadas Indar Armatuak Fuerzas y Cuerpos de Seguridad Segurtasun-indar eta -kidegoak Función pública Funtzio publikoa Funcionario Funtzionarioa Fundación Fundazioa

Inmunidad Ukiezintasuna Insumisión Intsumisioa Interdicción de la arbitrariedad de los poderes públicos Botere publikoen nahierakeriaren gaineko debekua Inviolabilidad Bortxaezintasuna Inviolabilidad del domicilio Egoitzaren bortxaezintasuna Irretroactividad Atzeraeraginik eza

J G Garantías Bermeak Gobierno Gobernua Gobierno central Gobernu zentrala Gobierno Provisional Behin-behineko Gobernua Golpe de Estado Estatu-kolpea Gran Sala Sala Handia Grupo mixto Talde mistoa Grupo parlamentario Parlamentuko taldea Guerra Gerra

Jefatura del Estado Estatu-buruzagitza Jefe del Estado Estatuburua Jerarquía normativa Arauen hierarkia Jueces y Magistrados Epaile eta magistratuak Juez ordinario predeterminado por la ley Legean ezarritako epaile arrunta Junta Electoral Provincial Probintziako Hauteskunde Batzarra Jurado Zinpekoa Juramento de la Constitución Konstituzioaren zina egitea Jurisprudencia Jurisprudentzia Juzgados y tribunales Epaitegi eta auzitegiak

H Habeas corpus Habeas corpus Hacienda Pública Herri Ogasuna Herencia Jarauntsia

I Iglesia Católica Eliza Katolikoa Igualdad formal Berdintasun formala Igualdad material Berdintasun materiala Inamovilidad de los jueces Epaileen mugiezintasuna Incompatibilidad Bateraezintasuna Inconstitucionalidad Konstituzio-aurkakotasuna Indefensión Babesgabetasuna Indemnización Kalte-ordaina Indulto Indultua Iniciativa Legislativa Legegintzako ekimena Iniciativa popular Herri-ekimena

L Legislatura Legegintzaldia Lengua Hizkuntza Lengua oficial Hizkuntza ofiziala Ley Legea Ley básica Oinarrizko lege Ley de acompañamiento Laguntza-legea Ley de armonización Harmonizazio-legea Ley de Bases Oinarri-legea Ley de Defensa de la República Errepublika Defendatzeko Legea Ley de Presupuestos Generales del Estado Estatuko Aurrekontu Orokorren Legea Ley Foral Foru-legea Ley ordinaria Lege arrunta Ley orgánica Lege organikoa Leyes penales en blanco Zigor-lege zuriak Ley-marco Esparru-legea Libertad de cátedra Katedra-askatasuna

568

Konstituzio zuzenbidearen.indd 568

12/11/07 11:50:32

Libertad de circulación Zirkulatzeko askatasuna Libertad de circulación de bienes Ondasunek askatasunez zirkulatzea Libertad de creación de centros docentes Irakaskuntza-zentroak sortzeko askatasuna Libertad de creación de medios de comunicación Komunikabideak sortzeko askatasuna Libertad de culto Kultu-askatasuna Libertad de elección de profesión u oficio Lanbidea edo ogibidea askatasunez aukeratzea Libertad de empresa Enpresa-askatasuna Libertad de enseñanza Irakaskuntzaaskatasuna Libertad de expresión Adierazpen-askatasuna Libertad de imprenta Inprenta-askatasuna Libertad de información Informazio-askatasuna Libertad de prensa Prentsa-askatasuna Libertad de producción y creación literaria, artística, científica y técnica Ekoizpen eta sormen literario, artistiko, zientifiko eta teknikorako askatasuna Libertad ideológica Askatasun ideologikoa Libertad personal Askatasun pertsonala Libertad religiosa Erlijio-askatasuna Libertad religiosa y de culto Erlijio- eta kultu-askatasuna Libertad sindical Sindikatu-askatasuna Libertad y seguridad personal Askatasun eta segurtasun pertsonala

Ministerio Ministerioa Ministerio Fiscal Fiskaltza Ministro Ministroa Minoría Gutxiengoa Minoría de edad Adingabetasuna Moción de censura Zentsura-mozioa Monarquía absoluta Monarkia absolutua Monarquía parlamentaria Parlamentu-monarkia Municipio Udalerria

N Nación Nazioa Nación española Espainiako nazioa Nacionalidad 1) Nazionalitatea 2) Naziotasuna Nacionalidad española Espainiako naziotasuna Nacionalidades y regiones Nazionalitate eta erregioak Negociación colectiva Negoziazio kolektiboa Norma Foral Foru-araua

O

M

Objeción de conciencia Kontzientzia-objekzioa Orden Foral Foru-agindua Orden Ministerial Ministroen agindua Orden público Ordena publikoa Ordenamiento jurídico Antolamendu juridikoa Organización sindical Sindikatu-erakundea Organizaciones profesionales Lanbideerakundeak

Magistrado Magistratua Mandato imperativo Manuzko agindua Matrimonio Ezkontza Mayoría absoluta Erabateko gehiengoa Mayoría cualificada Gehiengo kualifikatua Mayoría de edad Adin-nagusitasuna Mayoría simple Gehiengo sinplea Medios de comunicación social Gizartekomunikabideak Milicia Nacional Milizia Nazionala

Pacto Internacional de Derechos Civiles y Políticos Eskubide Zibil eta Politikoen Nazioarteko Ituna Pacto Internacional de Derechos Económicos, Sociales y Culturales Ekonomia, Gizarte eta Kultura Eskubideen Nazioarteko Ituna

P

569

Konstituzio zuzenbidearen.indd 569

12/11/07 11:50:33

Parlamento Parlamentua Parlamento Europeo Europako Parlamentua Partido político Alderdi politikoa Patrimonio histórico, cultural y artístico Ondare historiko, kultural eta artistikoa Pena de muerte Heriotza-zigorra Pena privativa de libertad Zigor askatasun-gabetzailea Pensión Pentsioa Planificación Económica Ekonomia-plangintza Pluralismo Aniztasuna Pluralismo político y social Aniztasun politiko eta soziala Poder constituyente Botere konstituziogilea Poder ejecutivo Botere betearazlea Poder Judicial Botere Judiziala Poder legislativo Botere legegilea Policía Polizia Potestad Ahala Potestad legislativa Legegintza-ahala Prerrogativa Onurabidea Presidente de la República Errepublikako lehendakaria Presidente del Consejo de Ministros Ministroen Kontseiluko lehendakaria Presidente del Gobierno Gobernuko lehendakaria Presunción de inocencia Errugabetasunpresuntzioa Presupuestos Generales del Estado Estatuaren Aurrekontu Orokorrak Príncipe heredero Printze oinordekoa Principio de autonomía Autonomia-printzipioa Principio de competencia Eskumen-printzipioa Principio de igualdad Berdintasun-printzipioa Principio de irretroactividad de las disposiciones sancionadoras no favorables o restrictivas de derechos individuales Xedapen zehatzaileen atzeraeraginik ezaren printzipioa, xedapenok banakako eskubideei begira onuragarri izan ez edo eskubideok murrizten dituztenean Principio de jerarquía normativa Arauhierarkiaren printzipioa Principio de legalidad Legezkotasun-printzipioa

Principio de progresividad Progresibitateprintzipioa Principio de publicidad de las normas Arauen publizitate-printzipioa Principio de responsabilidad de los poderes públicos Botere publikoen erantzukizun-printzipioa Principio de seguridad jurídica Segurtasun juridikoaren printzipioa Principio de tipicidad Tipikotasun-printzipioa Principios del Movimiento Nacional Mugimendu Nazionalaren printzipioak Principios generales del derecho Zuzenbideko printzipio nagusiak Principios rectores de la política social y económica Gizarte- eta ekonomia-politikaren printzipio artezkariak Prisión provisional o preventiva Behin-behineko edo aurreneurrizko espetxealdia Privación de libertad Askatasunaz gabetzea Privilegio Pribilegioa Procedimiento administrativo Administrazio-prozedura Procedimiento de urgencia Presako prozedura Procedimiento legislativo Legegintzaprozedura Proceso autonómico Prozesu autonomikoa Pronunciamiento Pronuntziamendua Proporcionalidad Proportzionaltasuna Proposición de ley Lege-proposamena Provincia Probintzia Proyecto de ley Lege-proiektua Publicidad de las normas Arauen publizitatea Publicidad del proceso Prozesuaren publizitatea

Q Queja Kexa

R Radio y televisión Irratia eta telebista Real Decreto Errege Dekretua Real Decreto Legislativo Legegintzako Errege Dekretua

570

Konstituzio zuzenbidearen.indd 570

20/11/07 16:50:08

Real Decreto-Ley Errege Dekretu-Legea Recurso Errekurtsoa Recurso de amparo Babes-errekurtsoa Recurso de contrafuero Kontraforu-errekurtsoa Recurso de inconstitucionalidad Konstituzio-aurkakotasun errekurtsoa Referéndum Erreferenduma Reforma constitucional Konstituzio-eraldaketa Refrendo Berrespena Refugiado Errefuxiatua Regencia Erregeordetza Región Erregioa Región Autónoma Erregio autonomoa Reglamento 1) Erregelamendua 2) Araudia Reglamento de las Cortes Generales Gorte Nagusien Araudia Reglamento del Congreso Kongresuko Araudia Reglamento del Senado Senatuko Araudia Reglamento parlamentario Parlamentuko Araudia Relaciones internacionales Nazioarteko harremanak Representación Ordezkaritza Reserva de ley Lege-erreserba Reserva de ley orgánica Lege organikoaren erreserba Responsabilidad política Erantzukizun politikoa Restauración Berrezarpena Reunión Bilera Rey Erregea

S Sala Sala Sanción administrativa Administrazio-zehapena Sanción de las leyes Legeak sendestea Secretario de Estado Estatu-idazkaria Secreto de las comunicaciones Komunikazioen sekretua Secreto oficial Sekretu ofiziala Secreto profesional de los periodistas Kazetarien lanbide-sekretua Secuestro administrativo Administraziobahitura

Secuestro de publicaciones Argitalpenen bahitura Seguridad jurídica Segurtasun juridikoa Seguridad Social Gizarte Segurantza Senado Senatua Senador Senataria Sentencia Epaia Servicio militar Zerbitzu militarra Servicio público Zerbitzu publikoa Sindicato Sindikatua Sindicato más representativo Ordezkaritza handieneko sindikatua Síndico Sindikoa Sistema de Gobierno Gobernu-sistema Sistema electoral Hauteskunde-sistema Soberanía Subiranotasuna Soberanía nacional Nazioaren subiranotasuna Soberanía popular Herri-subiranotasuna Sucesión en la Corona Koroaren oinordetza Sufragio activo Sufragio aktiboa Sufragio capacitario Gaitasunaren araberako sufragioa Sufragio censitario Aberastasunaren araberako sufragioa Sufragio pasivo Sufragio pasiboa Sufragio universal Sufragio orokorra Suspensión de derechos y libertades Eskubideak eta askatasunak etetea

T Terrorismo Terrorismoa Texto articulado Testu artikuluduna Texto legal Lege-testua Texto refundido Testu bategina Tortura Tortura Tratado internacional Nazioarteko tratatua Tratos inhumanos o degradantes Gizabidezkoak ez diren edo apalesgarriak diren tratuak Tribunal Constitucional Konstituzio Auzitegia Tribunal de Cuentas Kontuen Auzitegia Tribunal de Garantías Constitucionales Konstituzio Bermeen Auzitegia Tribunal Europeo de Derechos Humanos Giza Eskubideen Europako Auzitegia

571

Konstituzio zuzenbidearen.indd 571

12/11/07 11:50:33

Tribunal Supremo Auzitegi Gorena Tribunales de excepción Salbuespen-auzitegiak Tribunales de honor Ohore-auzitegiak Tribunales de urgencia Presako auzitegiak Tributos Tributuak Tutela efectiva de jueces y tribunales Epaile eta auzitegien benetako babesa

U Unidad de códigos Kodeen batasuna Unidad de fueros Foru-batasuna Unidad jurisdiccional Jurisdikzio-batasuna Unión Europea Europar Batasuna Universidad Unibertsitatea

V Valores superiores del ordenamiento jurídico Antolamendu juridikoaren balio nagusiak Veto Betoa Votación Botazioa

572

Konstituzio zuzenbidearen.indd 572

12/11/07 11:53:28

Página 1

Erakunde Autonomiaduna Organismo Autónomo del

•

•

•

•

•

Konstituzio zuzenbidearen eskuliburua I. liburukia

Konstituzio historia. Iturrien sistema. Oinarrizko eskubide eta eginbeharrak

Deustuko Unibertsitatea

Deustuko Unibertsitatea •

Santiago Larrazabal Basañez

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

Zuzenbidea

09:39

Konstituzio zuzenbidearen eskuliburua / Santiago Larrazabal Basañez

2/1/08

ISBN: 978-84-9830-128-1

Cub Konstituzio zuzenb (33)