Doktrina - Zuzenbide Administratiboa III - Ondasun publikoak. Hirigintza zuzenbidea (1) by elkarmedia

Administrazio zuzenbidea III Ondasun publikoak Hirigintza zuzenbidea Seigarren argitaraldia

Ram贸n Parada

Administrazio zuzenbidea III Ondasun publikoak Hirigintza zuzenbidea Seigarren argitaraldia Administrazioaren ondasunak: oinarrizko eraentza. Herri jabaria. Urak. Itsasertzak eta portuak. Mendiak. Naturaren babesa. Meatzeak. Kultur ondarea. Hirigintza zuzenbidearen hastapenak eta lehenengo eredua: herri lanen hirigintza XIX. mendeko liberalismoan. Hirigintzaren pribatizazioa Lurzoruari buruzko 1956ko Legean eta horren ondorengo zuzenketak. Espainiako hirigintza Zuzenbide konparatuari begira. Konstituzio printzipioak eta bihar-etziko erronka. Lurzoruaren eraentza. Hirigintzaren ziozko desjabetzapenak eta Administrazioaren esku-hartzea ondasun higiezinen merkatuan. Hirigintza planak. Plan motak. Planen eraketa eta eragingarritasuna. Plangintzaren betepena. Eraikinen gaineko administrazio esku-hartzea eta hirigintza arauak betearaztea.

1997 Deustuko Unibertsitatea Bilbo

Jatorrizko izenburua: Derecho administrativo III. Bienes públicos. Derecho urbanístico.

Itzultze lan honek IVAP/HAEEren laguntza jaso du. Liburu hau Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Sailaren laguntzaz argitaratu da.

Eskubide guztiak erreserbaturik daude. Argitalpen hau, zatiz edo osorik, ezin kopia daiteke ez eta bildu edo igorri inola ere, dela elektrikaz, dela mekanikaz, dela fotokopiaz, dela grabazio magnetikoz, dela bestelako informazio biltze eta berreskuratze sistemaz, baldin eta lehendaurrez egileen eta argitaratzailearen baimenik ez badu.

Itzultzaileak: Anjel Lobera, Andrés Urrutia (koord.) —Eba Gaminde —Natalia Munitxa Oharrak: César Gallastegi

© DEUSTUKO UNIBERTSITATEA. EUSKAL IKASKUNTZEN INSTITUTUA. 1. postakutxa —48080 Bilbo ISBN: Legezko gordailua: Inprimatzailea: Artes Gráficas Rontegui, S.A.L. Ribera de Erandio Etorbidea, 4 —48950 Erandio (Bizkaia)

LEHENENGO TITULUA

ADMINISTRAZIOAREN ONDASUNAK: OINARRIZKO ERAENTZA ETA HERRI JABARIA

I. KAPITULUA

ADMINISTRAZIOAREN ONDASUNAK. OINARRIZKO ERAENTZA LABURPENA: 1. ADMINISTRAZIOA ETA ONDASUNAK. OGASUNA, ONDAREA ETA DEMANIOA.—2. HERRI INTERESEKO JABETZA PRIBATUAK.— 3. ADMINISTRAZIO ONDASUNEN OINARRIZKO ERAENTZA JURIDIKOA.—4. ADMINISTRAZIOAK ONDASUNAK ESKURATZEA.—5. ADMINISTRAZIOAK ONDASUNAK ESKUALDATU ETA LAGATZEA. —6. ADMINISTRAZIO ONDASUNEN ESKURAKETAREN ETA ESKUALDAKETAREN AUZIBIDEA.—7. ADMINISTRAZIOAREN AUTOBABESA: INBENTARIOA, ERREGISTROA, IKERKETA, MUGAKETA, BOTATZEA, ADMINISTRAZIOAK BERE ARIOZ ONDASUNAK BERRESKURATZEA.—A) Inbentario eta katalogoak.—B) Ondasunak Jabetza Erregistroan inskribatzea.—C) Ikerketa akzioa.—D) Mugaketa.—E) Edukitza itzultzea.—F) Administrazio botatzea.—8. ADMINISTRAZIOAREN AUTOBABESERAKO EGINTZEN NORAINOKOA ETA HORIEN JUDIZIO KONTROLA, ONDASUN PUBLIKOEI DAGOKIENEZ.—9. ENBARGAEZINTASUNA.

BIBLIOGRAFIA: BAYONA PEROGORDO: El Patrimonio del Estado, Madril, 1997; CLAVERO ARÉVALO: La recuperación administrativa de los bienes de las Corporaciones locales, RAP, 16, 1995; BERMEJO VERA: Enjuiciamiento jurisdiccional en relación con los bienes demaniales, RAP, 83, 1987; FERREIRO LAPATZA: Curso de Derecho financiero español, Madril, 1987; FONT Y LLOVET: La ejecución de sentencias contencioso-administrativas. Aspectos constitucionales, Madril, 1985; GARCÍA CANTERO: La adquisición de inmuebles por el Estado, RAP, 47; GARRIDO FALLA: Tratado de Derecho administrativo, II. liburukia, Madril, 1985; GIANNINI: I beni publicci, Roma, 1963; GONZÁLEZ PÉREZ: Los derechos reales administrativos, Madril, 1975; MENDOZA OLIVÁN: El deslinde de los bienes de la Administración, Madril, 1968; PAREJO GAMIR: Protección registral y dominio público; RIVERO ISERN: El deslinde administrativo, Sevilla, 1967; SANDULLI: Beni pubblicci, Encicl. del Diritto, V. liburukia; SAINZ BUJANDA: Sistema de Derecho financiero, II. liburukia, Madril, 1985; SAINZ MORENO: Dominio público. Patrimonio del Estado. Dominio nacional, in Comentarios a la Constitución, Edersa, Madril, 1986; SANTOS BODELÓN, Derecho administrativo de los bienes, Madril, 1977; VANACLOCHA, Estudio sobre la Ley reguladora del Patrimonio del Estado, Madril, 1980.

RAMĂ&#x201C;N PARADA

1. ADMINISTRAZIOA ETA ONDASUNAK. OGASUNA, ONDAREA ETA DEMANIOA Administrazioko langileen eta bestelako baliabideen antzera, Administrazioaren ondasunen helburua honakoa da: Administrazioaren herri xedeak betetzea. Konstituzioak interes orokorraren menpe jartzen du ÂŤherriaren aberastasun osoa, nornahi izanik aberastasunaren titularraÂť (128.1. art.); hala ere, norbanakoen jabetza bermatzen du estatuaren gain (35 eta 53. art.ak). Horrela, norbanakoen jabetza interes orokorrera makurtzeko, kalteak ordaindu behar zaizkie norbanakoei. Konstituzioak, oraingoan lehenengoz, erakunde publikoen titulartasunpean dauden hainbat ondasun mota jaso ditu. Honakoak dira ondasun horiek: a) sektore publikoari erreserbaturikoak (128.2. art.); b) herri jabariko ondasunak, auzo ondasunak eta nazio ondarekoak; c) erakunde publikoen ondare ondasunak (132. art.). Ondasun publikoen bereizketa nagusia herri jabariko ondasunen eta ondare ondasunen artean egiten da. Hurrengo kapituluan xehero aztertuko ditugu herri jabariko ondasunak. Ondasunok erakunde publikoenak badira ere, helburu jakin batzuei loturik daude. Hauek dira helburuak: herri erabilera (plaza edo kalea), zerbitzu publikoa (unibertsitateko fakultateren baten eraikina) eta nazioko aberastasunaren susperketa (katologoko mendi publikoak eta urak). Horrelaxe jaso du Kode Zibilaren 339. artikuluak. Demanio ondasun edo jabari ondasun ere baderitze herri jabariko ondasunei; ondasun ororen multzoari, berriz, demanio; eta ondasunen kualitateari, demaniotasun edo jabaritasun. Demanio adierazmoldea italieratik harturikoa da eta horixe erabiliko dugu lan honetan; dominio, aldiz, frantseseko domaine eta latineko dominiumetik dator. ZANOBINIren hitzetan, izen horri adjektiborik eransten ez bazaio, herri jabariaz ari garela ulertu beharra dago. Aitzitik, ondare ondasunak gainerako ondasun guztiak dira, hau da, herri erabilerari, zerbitzuari edota estatuaren aberastasunari lotuta ez daudenak (Kode Zibilaren 340. art.). Gaur egun, Aurrekontuei buruzko 1977ko urtarrilaren 4ko Lege Orokorraren 2. artikuluak mugaturik ditu Herri Ogasun adierazmoldea eta gorago aipatutako ondasun mota horiek (demanio edo jabari ondasunak eta ondare ondasunak). Egun, ondasun publiko kontzeptua ulerkera monetaristaren ildotik doa eta honakoak biltzen dira kontzeptu horretara: zergak eta herri zorraren eragiketen ekoizkinak, ondareak dakartzan etekinak eta gainerako baliabideak (FERREIRO LAPATZA, SAINZ MORENO).

ADMINISTRAZIOAREN ONDASUNAK. OINARRIZKO ERAENTZA

Herri Ogasunaren eta ondasun horien arteko bereizketa bera autonomi erkidegoen estatutuetan ezarri da. Ondareak, herri jabariaren gisara, ogasunarentzako errenta edo tasak sor ditzake, baina ondare hori ez dago ogasunaren barnean. Hiru ondare mota daude: herri ondarea, hots, herri demanioa edo herri jabaria; ondare pribatua eta finantza-ondarea (SAINZ BUJANDA). Iturriei dagokienez, arazo handirik gabe onartu da Konstituzioaren 132. artikuluak lege erreserba jaso duela, herri jabaria eta erakunde publikoen ondarea arautzeko (ÂŤLegeak herri jabariaren eta auzo ondasunen eraentza juridikoa arautuko dituâ&#x20AC;Ś Legeak arautuko ditu estatuaren ondarea eta nazioaren ondareaÂť). Gainerakoan, Administrazioaren ondasunak arautzen dituztenak hauexek dira: Kode Zibila, herri jabariko ondasunak definitzean (338.etik 345.era bitarteko art.ak); Estatuaren Ondareari buruzko Legea (1964ko apirilaren 15eko testu artikulatuak eta hori aplikatzeko araudia. Azaroaren 5eko 3.588/1964 Dekretuak onetsi zuen araudi hori); autonomi erkidegoek eman dituzten edo eman ditzaketen legeak (ondareari edo ogasunari buruzkoak) eta toki erakundeek emandako legeak (apirilaren 18ko 781/1986 Legegintzazko Errege Dekretuak onetsitako testu bateginaren 74.etik eta 87.era bitarteko art.ak eta Toki Korporazioen Ondasunei buruzko Araudia, 1986ko ekainaren 13ko Errege Dekretuak onetsitakoa hain zuzen). Arauketa horri gaineratu behar zaizkio estatuaren ondarearen, hots, Koroari loturiko ondasunen arauketa (ekainaren 16ko 23/1982 Legea) eta jabetza berezien arauketa zehatzak: urak, portuak, meatzeak, hidrokarburoak, mendiak, histori ondarea eta abar. Bestelakoa izan eta atzera-aurrera ugari dituen arazoa da ondokoa: estatuko eta autonomi erkidegoetako legerien harremanak. Autonomi estatutuek sortarazi dute arazo hori, erkidegoek euren ondarearen arauketarako behar dituzten legeak aipatzen baitituzte estatutuok. Estatuak onetsitako oinarrizko legeriari egokitu behar ote zaizkio lege horiek? Konstituzio Auzitegiak baietza eman du 1982ko uztailaren 27ko epaian, estatutuek jasotako arauek autonomiaren eremuko lege erreserbak sortzen dituztela ulertu behar delako. Nolanahi den, arauok ez dute estatua eskumenik gabe uzten, estatuak gai batzuen gaineko eskumen esklusiboa baitu. Hauek dira gai horiek: legeria zibila, herri administrazioen eraentza juridikoaren oinarriak eta administrazio emakidak (Konstituzioaren 149. art.). Hori dela eta, estatuak eskumen esklusiboa du, oinarrizko legeria emateko, eta legeria horri egokitu behar zaizkio autonomi erkidegoen ondare legeak. Era berean, estatuak eskumen esklusiboa du autonomi erkidegoek toki erakundeen ondasunei buruz emandako legeen gain [Toki Eraentzaren Oinarri Legearen 5. D) art.].

RAMĂ&#x201C;N PARADA

2. HERRI INTERESEKO JABETZA PRIBATUAK Administrazioaren ondasunak interes orokorraren xedeak lortzeko baliabide dira, erakunde publikoen ondasunak izateagatik, hau da, demanioko, ondare pribatuko edota finantza-ondareko ondasunak diren kontutan hartu gabe. Edozelan ere, baieztapen horrek ez du adierazten norbanakoen ondasunak interes publikoa lortzera bideratzen ez direnik; izan ere, antolamendu juridikoak jabetzaren gizarte eginkizuna azpimarratzen du, gero eta sarriago gainera. Gauzak horrela, antolamendu juridikoak betebehar pertsonalak ezarri dizkie ondasun jakin batzuen titularrei, ondasunak hobetu eta ekoizteko; horiek bete ezean, zehapen-mehatxua egiten zaie ondasunen titularrei (ondasunen derrigorrezko desjabetzapena, kasurako). Horren ildotik, jabetza pribatu batzuek garrantzi handiko interes publikoa dute. Halakoetan, eraentza publikoa gehitzen zaio jabetza pribatuaren ohiko eraentzari eta ondokoak ezartzen zaizkie jabe pribatuei: mugapenak eta jabetza horren aprobetxamendua jagoteko nahiz jabetza bera xedatzeko Administrazioaren ahalmen bereziak. Gogora ditzagun, bada, kasu hauek: jabetzak hirigintzaren erabilera batzuekin dituen loturak, mendi pribatuen nahiz historia eta arte ondareen gain ezarri diren murrizketa eta betebeharrak, parke natural gisa kalifikatu diren guneetan zein saripeko errepideetan ezarritakoak, herri zerbitzuren bati loturiko emakidadunen ondasunek dituzten mugapenak eta abar. Kasu horietan, norbanakoen ondasunak, norbanakooi onura ekartzeaz gain, herri intereseko xedeak betetzeko erabiltzen dira zuzenean. Besteak beste, honakoak dira interes horiek: kultur interesa, interes ekologikoa eta ekoizpenari buruzkoa. Antzeko destinoari lotzen zaizkio Administrazioaren herri jabariko zenbait ondasun. Bestalde ere, herri intereseko jabetza pribatuaren eraentza juridikoak badu berezitasunik. Horretara, demanio ondasunen berezko preskribaezintasuna eta besterenduezintasuna ezarri zaizkie ondasun batzuei, hala nola, historia eta arte ondareko ondasun pribatuak izanik, kultur intereseko adierazpena jaso dutenei (ekainaren 25eko 16/1985 Legearen 28. art.). Hori guztia ikusirik, Italiako doktrinak herri intereseko ondasunen inguruan teorizatu du, eta kategoria horrexetara bildu ditu ondasun horiek guztiak. SANDULLIren aburuz, hauxe da ondasunon berezitasuna: euren jabea den sektoreko Administrazio eskudunak zinezko eta berezko in rem ahalmenak ditu. Beste autore batzuen iritziz, ostera, historia eta arte ondareko ondasunek herri jabariko jabetza kolektiboa osatzen dute (GIANNINI). Jurisprudentziak ere, tentuz jokatuz, herri intereseko jabetza pribatu adierazmoldea erabili du, Meatzeei buruzko Legearen A) ataleko harkaitzak edo

ADMINISTRAZIOAREN ONDASUNAK. OINARRIZKO ERAENTZA

harrobiak kalifikatzeko. Hainbatenaz, jurisprudentziak alde batera utzi du legeak —behin baino sarriago— eta doktrinak ondasun horien inguruan eginiko kalifikazioa. Lehenengoarentzat, harrobiak estatuaren ondasunak dira; bigarrenarentzat, aldiz, herri jabarikoak (ENTRENA, ARCENEGUI, GUAITA). Bide horretatik, Auzitegi Gorenaren V. Salak baieztatu du harkaitzak lurzoruaren ugazabarenak direla; arean bere, «legeak estatuaren ondasun moduan kalifikatu arren, kalifikazio horrek herri intereseko ondasunak direla baino ez du adierazten. Administrazioaren esku-hartze bereziaren menpekoak dira ondasun horiek eta derrigorrezko desjabetzapeneraino irits daiteke esku-hartze hori, lurraren ugazabak ondasunok ustiatzen ez baditu» (1976ko otsailaren 20ko epaia. Ildo beretik doaz 1976ko apirilaren 7koa, 1979ko maiatzaren 9koa eta 1981eko maiatzaren 6koa). Herri helburuei loturiko ondasun pribatuen mugapenak Konstituzioak jaso ditu, baina mugapenok lege lerruneko arauetan oinarritu behar dira. Ikusmira materialetik abiatuta, jabetza pribatua legegilearen gehiegikeriatik babesturik dago. Konstituzioaren 33.3. art.ak dioenez, legegileak ezin du herri jabaria neurririk gabe zabaldu. Hala egingo balu, jabetza pribatua ezabatzera irits liteke eta, horretarako, jabetza oro publikoa dela esatea besterik ez luke. Horrezaz aparte, zenbait ondasun demanio ondasunak direla adierazteak berarekin dakar ondasunon eskubide pribatuen kalteak ordaintzea. Berdintsu gertatu ohi da, herri jabaria eta jabetza pribatua mugakide direnean, eta azken horri zortasunak eta zamak ezartzen zaizkionean (SAINZ MORENO). Alabaina, jabetza pribatua defentsarik gabe dago Konstituzioak jasotako mugapenen aurrean, pixkanaka-pixkanaka ugarituz doazelako mugapen horiek. Mugapenok hainbat titulu publiko hartu dituzte oinarritzat, baita jabetza pribatuak gizarte eginkizunean duen zeregina ere. Horrenbestez, mugapenek jabetza pribatuaren eduki ekonomikoa hutsaltzen dute. Esan nahi baita, mugapenek banan-banan kendu dizkiotela jabetza pribatuari tradizioz dagozkion aprobetxamendu guztiak. Horien artean daude meatze, hidraulika, hirigintza, zinegetika eta nekazaritza esparruko aprobetxamenduak (nekazaritzari dagokionez, lugintza batzuk debekaturik daude jabetza pribatuaren alorrean). Azken finean, jabetza pribatua animalia disekatu bihurtu da: kanpotik, bizidunen itxura du, baina barrutik, hutsik dago, errai edo ahalmenik gabe. Lan hau, batik bat, ondasun publikoei zuzendurik dago, hots, Herri Adnistrazioaren ondasunei. Zernahi gisaz, aztertuko ditugu herri jabariko ondasun batzuekin batera —hala nola, mendiekin eta histori ondarearekin—arautzen diren jabetza pribatuak ere.

RAMĂ&#x201C;N PARADA

3. ADMINISTRAZIO ONDASUNEN OINARRIZKO ERAENTZA JURIDIKOA Jakina denez, Administrazioaren kontratuak kontratu zibilak eta administrazio kontratuak izan daitezke. Dena dela, bi horiei arau multzo bera aplikatzen zaie, gai batzuei dagokienez. Adibide moduan, honakoak dira gai horiek: kontratuen prestaketa jarduerak zein betekizunak, organo eskudunak eta kontratariak hautatzea nahiz kontratuak formalizatzea. Hurrengo kapituluan aztergai izango dugunez, Administrazio zuzenbidearen arau multzoa aplika dakieke Administrazioaren ondasun guztiei (hala herri jabariko ondasunei, nola ondare ondasunei). Arau multzo horri oinarrizko eraentza deritzogu, orokorrean aplikatzen delako eta gainerako arauen aurrekoa delako. Ondokoak sartzen dira multzo horretan: ondasunak kudeatzeko organo eskudunen arauketa; ondasunen inbentario, ikerketa, erreibindikazio eta mugaketari buruzko arauketa eta ondasunon eskuraketa, karga nahiz eskualdaketari buruzkoa. Bada, beraz, oinarrizko eraentza bat, Administrazio zuzenbidearen eta Zuzenbide zibilaren arauetara jo aurretik aplikatzen dena. Herri jabariko ondasunak Administrazio zuzenbideak eraentzen ditu; eta jabari pribatukoak, berriz, Zuzenbide zibilak. Oinarrizko eraentza horren ildotik ulertu behar da Estatuaren Ondareari buruzko Legearen 2. artikuluko iturri sistemaren arauketa. Horren arabera, lege horrexek arautzen ditu estatuaren ondarearen ondasun nahiz eskubideak eta, sorospidez, Zuzenbide pribatuak (Zuzenbide zibilak edota Merkataritzako zuzenbideak). Administrazioaren kontratu pribatuei administrazio arau batzuk aplikatzen zaizkie, eta arauok kontratatzeko gaitasuna mugapetzea baino ez dakarte. Laburrean esateko, administrazio arauak aplikatzean, kontratariak hautatzeko zenbait prozedura erabili behar dira. Nondik-nahi begira dakiola ere, urrunago joan dira Administrazioaren ondasunei aplikatzeko moduko oinarrizko arauak. Zuzenbide erkidearen aldean, eraentza berezi bezain gehiegikoa eratu dute arau horiek, ondasunak publikoak ala pribatuak diren kontu egin gabe. Eraentza horren barruan daude honakoak: Administrazioak bere jabetzak erabiltzeko ezar ditzakeen mugapenak eta Administrazioak bere defentsa eta babeserako dituen pribilejio nahiz gehiegikeriak. Ohartarazi beharra dago eraentza berezi eta gehiegiko hori lege lerruneko arauek legebidezkotu behar dutela; izan ere, eraentza horrek indarrik gabe uzten ditu (zati batean bederen) jabetza zein kontratazio zibila eraentzeko arauak. Horixe da, hain zuzen ere, Estatuaren Ondareari buruzko Legeak betetzen duen egitekoa, estatuko nahiz autonomi erkidegoetako ondasunen eraentza

ADMINISTRAZIOAREN ONDASUNAK. OINARRIZKO ERAENTZA

sortzean; bada, autonomi erkidegook oinarrizko legeria gisa aplikatu dute Estatuaren Ondareari buruzko Legea, eta euren ondarea arautzeko legeak eman dituzte. Toki Korporazioen Ondasunei buruzko Araudiak ere estatukoaren antzeko arauketa jaso du, toki erakundeen ondasunak arautzeko (ekainaren 13ko 1.372/1986 Errege Dekretua). Horratik, 1986ko Toki Eraentzari buruzko testu bateginaren 74.etik 87.era bitarteko artikuluek ez bide dute arauketa hori behar beste bermatu, batez ere, ondasunak zuzenean babesteko ahalmen gehiegikoei dagokienez. Honakoak dira geroago aztertuko ditugun ahalmen horiek: berezko interdiktua, administrazio botatzea eta mugaketa. Hortik ondorioztatzen da ohiko hutsegite hau: Administrazioaren ondasunak aztertzeko, herri jabariko ondasunen eta jabari pribatukoen arteko bereizketa aintzat hartzea,. Hutsegitea dela diogu, errealitatea mozorrotzen duelako. Beste hitz batzuez esanik, Espainiako Zuzenbidean Administrazioaren ondasunak oinarrizko eraentza juridikoari loturik daude, eta eraentza hori pribilejioz eta gehiegikeriaz josita dago. Zuzenbide konparatuan parekorik ez duen eraentza horrek indarrik gabe uzten du akzio zibilen sistema. Horrexegatik be beragatik, esan daiteke Administrazioaren jabari pribatuko ondasunei Zuzenbide publikoaren eraentza juridikoa aplikatzen zaiela. Larriagoak dira herri jabariko ondasunen gehiegikeriak: ondare ondasunak babesteko egiten diren neurrigabekeriak baino handiagoak egiten dira eta herri jabariko ondasunok Administrazio zuzenbideko arau xeheei lotzen zaizkie, erabilpen, destino eta aprobetxamenduaren alorrean. Geratzen zaizkigun lerrootan jorratuko dugu autore batzuek Administrazioaren ondare ondasunei esleitu dieten eraentza juridikoa. Hurrengo bi kapituluetan, ostera, aztergai izango ditugu herri jabariko ondasunak definitzeko irizpidea eta ondasunon erabilpen eta babeserako eraentza.

4. ADMINISTRAZIOAK ONDASUNAK ESKURATZEA Lehenago esan legez, Administrazioaren ondasunen oinarrizko eraentzak ondokoak arautzen ditu: ondasunak eskuratu, kargatu eta xedatzeari buruzko arauak. Arau horiek Estatuaren Ondareari buruzko Legean eta Toki Korporazioen Ondasunei buruzko Araudian daude, batik bat. Kode Zibilaren 609. artikuluak jabetza eskuratzeko moduak arautzen ditu: ÂŤJabetza okupazio bidez eskuratzen da. Jabetza eta ondasunen gaineko beste eskubide errealak eskuratu eta eskualdatzen dira lege bidez, dohaintza bidez, testamentudun zein testamenturik gabeko oinordetzaren bidez eta, zenbait kontraturen ondorioz, traditio bidez. Preskripzio bidez ere jabetza eskura

RAMĂ&#x201C;N PARADA

daitekeÂť. Ildo beretik, Estatuaren Ondareari buruzko Legearen 19. artikuluak honela sailkatu ditu ondasunak eskuratzeko moduak: 1. Legearen bidez. 2. Kostu bidez, derrigorrean desjabetzeko ahalmena egikaritu zein egikaritu ez. 3. Jaraunspen, legatu edo dohaintzaz. 4. Preskripzioz. 5. Okupazioz. Estatuaren ondasunak legearen bidez eskura daitezke eta aipamen horretara ondokoak biltzen dira: derrigorrezko desjabetzapenari buruzko lege bereziak (Rumasaren kasua, ekainaren 19ko 7/1983 Legea), lagapen betebeharrak eratzeko moduko kasuak, lege orokorrek jasorik dituztenak hain zuzen (hirigintza lagapenak); eta, azkenik, inoiz herri jabarikotzat hartu diren jabetza genero osoak edo jabetza pribatuaren ahalmenak. Ulerbidez, abuztuaren 2ko 29/1985 Legeak oraintsu kalifikatu ditu lurpeko urak herri jabariko ondasun gisa. Agidanez, ondasunak ex lege eskuratzean, Administrazioak ondare ondasun moduan jasotzen ditu ondasunok. Hala izan ohi da, esleipena arautzen duen legeak besterik dioenean izan ezik, eta, beti ere, ondasunok erabilera orokorrari edota herri zerbitzuei lotzen ez zaizkien bitartean (Estatuaren Ondareari buruzko Legearen 20. art.). Ondasunak legearen bidez eskuratzeak kasu horiek guztiak har ditzake bere baitan, baina Estatuaren Ondareari buruzko Legeak jabegabeko ondasunak azpimarratu ditu. Jator eta tradizioari ekinez, halaxe deritze 1835eko maiatzaren 16ko Legeak jabegabeko ondasunei eta jabe ezagunik ez dutenei. Hauexek dira ondasun horiek: ÂŤhondoratu eta jabe ezagunik gabe itsasertzera gerturatzen diren ontziak eta ontzion kargamendua; itsasoak hondartzetara jaurtiriko ontziak eta jabe ezagunik ez dutenak; estatuaren lurretan aurkitutako altxorraren erdia; testamenturik egin gabe hil direnen ondasunak, baldin eta hildakoek jaraunsle izateko eskubidea duten oinordekorik ez badute; amaitzeko, titulurik gabe ukan eta eduki diren ondasunakÂť. Azken kasu hori ondasun higiezinen ingurukoa da eta interpretazio ospetsua eman zion horri Erregistroen Zuzendaritza Nagusiaren 1920ko uztailaren 8ko ebazpenak. Interpretazio horren harian, Jabegabeko Ondasunei buruzko 1835eko Legetik ezin daiteke ondorioztatu ondokoa: finkak eskuratzeko asmoa izanik, norbanakoek ezin dute bertan behera utzitako finken edukitza hartu. Besterik da, legeak jabetza eskuratzeko ahalmena aintzatesten baitio estatuari, jabari eskubidea baino gehiago. Lege erkideekin bat etorriz, estatuak jabetza eskuratzeko ahalmena du, erreibindikazio akzioaren bidez. Horretarako, edukitzaile edota ukanduna finkaren ugazaba ez dela frogatu behar du.

ADMINISTRAZIOAREN ONDASUNAK. OINARRIZKO ERAENTZA

Azkenik, 609. artikuluaren jabetza eskuratzeko moduak aztertuz, ezin daiteke egiaztatu norbanakoek ez dutela ondasun higiezinik okupatzerik. Estatuaren Ondareari buruzko Legeak doktrina hori baieztatu omen du, ezeztatu beharrean. Honakoa jaso du legeak: a) Jabegabeko ondasunen edota jabe ezagunik ez dutenen jabetza eskuratzeko, estatuak zuzenean eta administrazio bidetik hartu behar du ondasunon edukitza. b) Gainontzekoren batek ondasunaren edukitza urtebete baino gehiagoz izan eta estatuaren aurka jotzen badu, estatuak auzitegi zibiletan egikaritu behar du kasuan kasuko akzioa eta bere eskubidea frogatu. Gertatuak gertatu, ondasunaren ukandun nahiz edukitzaileak ezin daitezke tituluak erakustera behartu; gainera, ezin zaio nahasmendurik eragin edukitzari, harik eta estatua judizioan irabazle atera arte. c) Erakundeek zein norbanakoek ondasun higiezinen edukitza edo ukantza titulurik gabe dutenean, estatuari dagozkio ondasunok eta legeekin bat etorriz erreibindika ditzake (20.etik 22.era bitarteko art.ak). Arauketa horren ondorioz —legeak berariaz esan ez arren—, norbanakoek preskripzioaren bidez okupa eta eskura dezakete jabegabeko ondasunen jabetza. Norbanakoek euren mesedetan preskriba baditzakete Administrazioaren ondasun pribatuak, are arrazoizkoagoa da jabegabeko ondasunak preskripzioz eskuratu ahal izatea. Konstituzio Auzitegiaren uztailaren 27ko 58/1982 epaiak estatu hitza erabiltzen duenean, Estatuko Administrazioaz ari da mintzatzen, eta ez autonomi erkidegoetako Administrazioaz. Epai horrek Kataluniako Generalitaten Ondareari buruzko Legearen artikulu bat deuseztatu zuen (zehatzago esateko, abenduaren 7ko 11/1981 Legearena—. Artikulu horrek Generalitati eratxiki zizkion jabegabeko ondasunak: «Estatuak du, bere osotasunean, subiranotasunaren titulartasuna, eta ez estatuaren erakunde zehatz batek». Konstituzio Auzitegiak oniritzia eman zion jabegabeko ondasunok «estatuko Administrazioaz bestelako erakundeei eratxikitzeari, baina estatu osoaren izenean erabaki dezakeen organoak soilik alda dezake eratxikipen hori, ez baita nahikoa erakunde batek bakarrik erabaki ahal izatea». Administrazioak derrigorrean desjabetzeko ahalgorik erabili gabe, kostu bidez eskura ditzake ondasunak. Norbanakoek ere horrelaxe eskuratzen dituzte ondasunak, hau da, zenbait kontraturen ondorioz, traditio bidez. Kontratuok kontratu zibilak eta administrazio kontratuak izan daitezke. Kode Zibilak saltzailearen betebeharrak arautzean onarturiko moduetarik edozeinetan egin daiteke traditioa edo edukitzaren ematea (1462. art. eta hurrengoak). Estatuaren Ondareari buruzko Legeak dioenez, lehiaketa publikoa egin behar da ondasun higiezinak eskuratzeko. Berdin gertatzen da ondasun higikorren kasuan, hornidura kontratuaren bidez eskuratzen baitira ondasunok. Ondasunak lehiaketa publikoaren bidez eskuratzean, ondokoa bermatu nahi da: eskaintzaile guztien berdintasuna eta interes orokorrarentzako eskuraketa

RAMĂ&#x201C;N PARADA

baldintza hobeak. Bestalde, hor dago printzipio horiei maula egiteko zaku zabala; arean bere, zuzeneko kontrataziora jo daiteke lehiaketa publikora jo beharrean, Ministroen Kontseiluak edo Ekonomia eta Ogasun Ministerioak horretarako baimena ematen duenean. Hartara, lehenengoak eman behar du baimena, eraikinak jasotzeko destinaturik ez dauden lurrak eskuratu ahal izateko. Ekonomia eta Ogasun Ministerioaren baimena behar da, ministerioak beharrezko deritzonean, hala beharrizana berezia edota eskuraketa presazkoa izateagatik, nola eraikinak nahiz horiek jasotzeko lurrak erosi beharragatik. Edonondik begira dakiola ere, azken ministerio hori da lehiaketa tramitatzeko eskuduna, eraikinak jasotzeko destinaturik ez dauden lurrak eskuratu behar direnean salbu. Kasu horretan, lurrak erabiliko dituen ministerioak du eskumena (55 eta 56. art.ak). Toki korporazioen jabetzako ondasunak direla eta, ondasunok kostu bidez eskuratzeko, erakundeon kontratazio arautegia bete behar da; ondasunak higiezinak izanez gero, perituek txostena egin behar dute. Balio historikoa edo artistikoa duten ondasunak direnean, beharrezkoa da estatuko zein autonomi erkidegoko organo eskudunaren txostena. Txostena nahitaezkoa da hurrengo kasuan: ondasunaren zenbatekoa korporazioaren aurrekontuetako baliabide arrunten 100eko 1 baino handiagoa denean, edota zenbatekoa, hornidurari dagokionez, zuzeneko kontratazioan ezarritako muga orokorra baino handiagoa denean (Toki Korporazioen Ondasunei buruzko Araudiaren 11. art.). Oro har, onartzen da ondasunen dohaineko eskuraketa. Baliteke modu nahiz baldintzaren bat ezartzea Administrazioarentzat egiten diren dohaintza, legatu edota jaraunspenetan; eta, horrez gain, modu eta baldintza horiek organo onuradunaren herri xedeekin baterakorra ez izatea edo eskuraketaren dohainekotasuna hutsal dezaketen karga nahiz erantzukizunak jartzea. Horrela izanik, ondoko araua jaso da: ondasunen eskuraketak kostu bidezko baldintza nahiz modalitateren bat badakar, orduan, ondasunak eskuratu aurretik, espedientea behar da kargaren balioa ondasunarena baino handiagoa ez dela adierazteko (Toki Korporazioen Ondasunei buruzko Araudiaren 12. art.). Estatuaren eremuan, eta Ogasun ministroak proposaturik, Ministroen Kontseiluak onartu behar du dohaineko eskuraketa. Horrelaxe izan behar da, nahiz eta dohaintza-emaileak edo testamentugileak Administrazioaren beste organo bat adierazi onuradun moduan (Estatuaren Ondareari buruzko Legearen 24. art.). Esan dugunez, Administrazioari kalte egin beharrean, eskuzabaltasunak eman behar zaizkio. Bide horretatik, jaraunspenak inbentario onuradunaren arabera soilik onartzeko araua ezarri du legeak. Horrezaz aparte, estatua jaraunsle da, kausatzailea testamenturik gabe edo laugarren mailako ahaiderik gabe hil denean; halakoetan, jaraunspena banatzeko, gogoan izan behar da Kode Zibilaren 956.etik 958.era bitarteko artikuluetan eta 1931ko apirilaren

ADMINISTRAZIOAREN ONDASUNAK. OINARRIZKO ERAENTZA

1eko Errege Aginduan jasotakoa (Estatuaren Ondareari buruzko Legearen 24. art. eta Toki Korporazioen Ondasunei buruzko Araudiaren 12. art.). Toki eremuari gagozkiola, dohaineko eskuraketa batzuetan, baldintza edo modalitate hau bete behar da: ondasunak destino zehatz batzuei modu iraunkorrean lotzea. Baldintza edo modalitatea bete dela esateko, nahikoa da ondasuna destinoari hogeita hamar urtez loturik egotea, nahiz eta gero jaregin, herri intereseko arrazoiak eta gertatze bidezko inguruabarrak direla eta (Toki Korporazioen Ondasunei buruzko Araudiaren 13. art.). Bada ondasunak eskuratzeko beste modu bat, Estatuaren ondasunei buruzko Legearen 19. artikuluak aipatu ez badu ere: epailearen edo administrazio ebazpenaren bidezko eskuraketa. Administrazioak epailearen edota administrazio ebazpenaren bidez eskuratzen du ondasuna, ondasun hori auzibideak eta administrazio prozedurak dakartzaten zorren ordainetan adjudikatzen zaionean (zerga zorrak, administrazio isunak edota bestelako zorrak). Nahiz eta kredituaren zenbatekoa adjudikaturiko ondasunaren tasaziotik lortu den emaitza baino gutxiago izan, zordunak ez du alde hori ordain diezaioten eskubiderik. Beste batzuetan, berriz, ondasuna adjudika daiteke, komisoa dakarten administrazio zigorren edo zehapen erantsien ondorioz (Estatuaren Ondareari buruzko Legearen 27.etik 30.era bitarteko artikuluak eta Toki Korporazioen Ondasunei buruzko Araudiaren 15. art.). Azkenik, Administrazioak preskripzioz eskura ditzake ondasunak. Eskuratzeko modu horri dagokionez, gainerako pertsona juridikoentzat sor daitezkeen arazo berberak sortuko dira Administrazioarentzat ere (onustea, edukitza izateko organo eskuduna eta abar). Horixe ondorioztatzen da Estatuaren Ondareari buruzko Legearen 25. artikulutik eta Kode Zibilaren 1931. artikulutik.

5. ADMINISTRAZIOAK ONDASUNAK ESKUALDATU ETA LAGATZEA Administrazioak ondasunak nola eskura ditzakeen ikusi dugu; bada, modu berean eskualda diezazkieke ondasunok norbanakoei. Edozein modutara ere, badira jabetza eskuratzeko modu arruntak indarrik gabe utzi edota moldatzen dituzten administrazio arau bereziak. Arau bereziok arau zibilen gain jartzen dira. Herri jabariko ondasunak besterenduezinak eta preskribaezinak dira, herri jabarikoak diren bitartean. Arau nagusi horrek indarrik gabe uzten du Zuzenbide zibila; dena dela, hurrengo kapituluetan jorratuko dugu puntu hori. Kontuak kontu, arau bereziei lotzen zaie Administrazioaren ondasunen eskualdaketa. Hauek dira Administrazioaren ondasunok: ondare ondasunak edo jabari pribatukoak eta jaregindako ondasun publikoak.

RAMĂ&#x201C;N PARADA

Estatuak ondasun higiezinak saldu nahi baditu, orduan ondasunok besterentzeko modukoak direla adierazi behar da aldez aurretik. Adierazpen hori Ekonomia eta Ogasun Ministerioak eman behar du eta ondasuna herri jabarikoa ez dela begiztatu beharra dago. Tramite hori gorabehera, ondasun higiezinak saltzeko eskumena nori dagokion jakin behar da eta, horretarako, kontutan hartzen da perituen tasaziotik lortzen den emaitza. Horrenbestez, emaitza 2.000 milioi pezetarainokoa denean, Ekonomia eta Ogasun Ministerioa da eskuduna; 2.000 eta 4.000 milioi pezeta bitartekoa denean, aldiz, Ministroen Kontseilua. Lehen Koroako eta, gaur egun, estatuaren ondasunak besterentzeko, perituen tasaziotik lortzen den emaitza aintzat hartzeaz gain, lege bat aldarrikatu behar da hurrengo kasuan: perituaren tasazioaren arabera, ondasunen balioa 4.000 milioi pezetatik gorakoa izanik, ondasun horiek saldu nahi direnean (Estatuaren Ondareari buruzko Legearen 61 eta 62. art.ak, abenduaren 23ko 21/1986 Legeak aldatutakoak. 21/1986 Legea uztailaren 31ko 1.269/1987 Errege Dekretuak garatu zuen eta abenduaren 23ko 33/1987 Legeak berriro ere aldatu zituen artikulu horiek). Autonomi erkidegoen ondasunak saltzeko, berriz, erkidego horien ondareari buruzko legeetara jo behar da. Ondasunak enkantearen bidez saldu behar dira, hots, eskaintzaile onenari saldu behar zaizkio. Arau hori kasu hauetan salbuesten da: Ministroen Kontseiluak, Ekonomia eta Ogasun ministroak proposaturik, zuzeneko kontrataziorako baimena ematen duenean; orubeen egitura eta luze-zabaleragatik, orubean eraikitzea ezinezkoa denean; landa finkek ekonomiari begira ustiatzeko moduko lurrik ez dutenean. Azken kasu horretan, mugakide diren finken jabeek lehenespeneko eskubidea dute ondasunak eskuratzeko (Estatuaren Ondareari buruzko Legearen 63 eta 67. art.ak). 1.269/1987 Errege Dekretuak 21/1986 Legea garatu du. Lege horrek Estatuaren Ondareari buruzko Legea aplikatzeko Araudiaren 116, 117 eta 135. artikuluen idazkera berria egin, eta Ekonomia eta Ogasun Ministerioaren zuzeneko kontratazio kasuen zerrenda zabaldu du. Horratik, ministerio horrek ezin du zuzeneko kontrataziorik egin, ondasunaren balorazioa 1.000 milioikoa baino handiagoa bada. Zuzeneko kontratazioaren kasuak hedatzearen helburua da ondasun publikoen pribatizazioa nahierarakotasun eta erosotasun handiagoz egitea ondoko kasuetan: a) Ondasunaren eskuratzailea beste herri administrazio bat denean, edo, oro har, sektore publikoaren alorreko Zuzenbide publiko edo pribatuko pertsona juridikoak direnean. b) Eskuratzailea laguntzako erakundea izanik, hark irabazasmorik ez duenean, edota eskuratzailea legeak aintzatetsitako eliza nahiz erlijio elkarteren bat denean. c) Enkante publikoa hutsik geratu dela adierazi denean, edo enkantea akastuna denean, adjudikaziodunak bere betebeharrak aurrera eraman ez dituelako. d)

ADMINISTRAZIOAREN ONDASUNAK. OINARRIZKO ERAENTZA

Aparteko arrazoiak egon eta estatuaren interesei zuzeneko besterentzea komeni zaienean (?). Besterentzearen antzeko arauak aplikatzen zaizkio ondasun higiezinen trukaketari. Ondasun higiezinak trukatzeko, trukatzen diren ondasunen balioaren aldeak ezin du baliorik handiena duenaren 100eko 50 gainditu. Trukaketa baimentzeko organo eskuduna zein den jakin behar da eta, horretarako, perituek trukatzen den ondasun higiezinaren tasazioa egin behar dute. Hauek izan daitezke eskudunak: Gorteak, Ministroen Kontseilua eta Ogasun Ministerioa. Trukatzen diren ondasun higiezinetako bat herri jabarikoa denetan, honakoa dakar trukaketa baimentzeko erabakiak: ondasun hori jaregitea eta ondasuna besterentzeko modukoa dela adieraztea (Estatuaren Ondareari buruzko Legearen 71.etik 73.era bitarteko art.ak). Toki korporazioen jabetzako ondasun higiezinen salmenta, karga edota trukaketa korporazioaren urteko aurrekontuaren baliabide arrunten 100eko 10 baino handiago bada, orduan ondoko baldintza bete behar da ondasunok besterentzeko: korporazioko kideen lege kopuruaren erabateko gehiengoaren aldeko botoa lortzea. Ondasunen salmenta, karga edota trukaketa aurrekontuko baliabideen 100eko 25 baino handiagoa denean, ostera, beharrezkoa da autonomi erkidegoaren baimena. Edu berean, estatuko nahiz autonomi erkidegoko organoen baimena beharrezko gertatzen da, monumentuen, eraikinen eta objektu artistikoen zein historikoen besterentzearen edota kargen kasuan. Toki korporazioen kontratazio arautegiak eraentzen du besterentzearen prestaketa eta adjudikazioa (Toki Korporazioen Ondasunei buruzko Araudiaren 109.1, 110, 112, 114 eta 117. art.ak). Ondasun higikorren besterentzeari gagozkiola, bada alderik horri aplikatu beharreko arauen eta orain arte ikusi ditugunen artean. Hasteko, ondasunak erabili dituen ministerioak du ondasunok besterentzeko eskumena, eta saltzeko erabakiak berez dakar ondasunok jaregitea. Ondasunak besterentzeko enkantearen sistema erabiltzen da ondoko kasuan izan ezik: besterendu beharreko ondasunaren balioa 500.000 pezeta baino txikiagokoa izanik, ondasuna zaharkituta edo narriatuta dagoenean; horrelakoetan, zuzenean besteren daiteke ondasuna (Estatuaren Ondareari buruzko Legearen 95. art., abenduaren 23ko 33/1987 Legearen idazkeran). Berebiziko garrantzia dute dohaineko lagapenen inguruko arauek. Estatuaren Ondareari buruzko Legeak dohaineko lagapenak egiteko baimenak ematen ditu, aurreikusteko modukoa ez denean ondasun horiek ustiatzea edo edo herri helburuei lotzea. Lagapen-hartzaileak herri onurako edo gizarte intereseko helburuetarako destinatu behar ditu ondasunok. Ildo horretatik, laguntzako erakundeei eginiko lagapenak herri onurakoak dira, baldin eta erakundeok irabazasmorik izan ez eta herri onurako erakundeen kalifikazioa badute. Gisa berean, autonomi erkidego nahiz toki korporazioei laga dakiz-

RAMĂ&#x201C;N PARADA

kieke estatuaren ondarearen ondasun higiezinak; hori bai, ondasunok erkidego edota toki erakundeen lurraldekoak izan behar dira eta lagapena herri onuragatik edota gizarte interesagatik egin behar da (Estatuaren Ondareari buruzko Legearen 74.etik 77.era bitarteko art.ak, abenduaren 23ko 21/1986 Legearen idazkeran). Ekonomia eta Ogasun Ministerioaren kontrolpean daude estatuak lagatutako ondasun higiezinak. Ministerio horrek jagon behar du ondasuna lagapen erabakian zehazturiko helburuetarako destinatu dela eta, azkenean, estatuari itzuliko zaiola. Ondasunari kalte eraginez gero, eta behin perituen tasazioa egindakoan, estatuak eskubidea du autonomi erkidegoek nahiz toki erakundeek horien balioa ordain diezaioten (Estatuaren Ondareari buruzko Legearen 79. art.). Edu berean, toki korporazioek dohainik laga diezazkiekete ondare ondasun higiezinak erakunde publikoei eta irabazasmorik gabeko herri intereseko erakunde pribatuei, baina autonomi erkidegoei jakinarazi behar diete lagapena. Erakunde publikoei lagatzen zaizkien ondasunak herri xedeetarako destinatu behar dira, eta xedeok udal mugarteko biztanleen onerako izan behar dute. Aldez aurretik, beharrezkoa da espedientea instruitu eta korporazioko kideen erabateko gehiengoaren aldeko botoa. Lagatutako ondasunak herri erabilerarako destinatu ez, edota â&#x20AC;&#x201D;destinatu ondorenâ&#x20AC;&#x201D; destinotik jaregiten badira, orduan lagapena suntsiarazi egiten da eta ondasunok toki korporazioari itzultzen zaizkio. Korporazioak ondasunen balioa jasotzeko eskubidea du eta lagapen-hartzaileak ordaindu behar dio kalteen balioa, perituak kalteok tasatu eta gero. Azkenik, lagapenaren erabakian besterik hizpatzen ez bada, herri xedeak bost urteko epean bete behar direla ulertu behar da. Ondasunak bere destinoari eutsi beharko dio hurrengo hogeita hamar urteetan ere (Toki Korporazioen Ondasunei buruzko Araudiaren 110 eta 111. art.ak).

6. ADMINISTRAZIO ONDASUNEN ESKURAKETAREN ETA ESKUALDAKETAREN AUZIBIDEA Hainbat gatazka sor daitezke administrazio ondasunen eskuraketa eta eskualdaketaren inguruan, eta etorburu hauek izan ditzakete gatazka horiek: kontratua egin aurreko administrazio arauen aplikazioa, kontratuaren interpretazioa eta aplikazioa, eta kontratuaren edukien betepena. Kontratua egin aurreko administrazio arauen aplikazioaren kasuan, eztabaidagai da Administrazioak kontratua egin aurretik gauzaturiko egintzen baliozkotasuna. Erosle edota saltzaile jakin bati eginiko adjudikazio egintza eztabaidatzen da, batez ere; kasu horietan, egintzaren baliozkotasuna aurkara dezakete prozeduran parte hartu duten gainontzekoek nahiz lehenespeneko

ADMINISTRAZIOAREN ONDASUNAK. OINARRIZKO ERAENTZA

eskubidea dutenek. Zalantza izpirik gabe, Administrazioaren kontratu pribatuen baitako arazoak Administrazio zuzenbidea aplikatzearen ondorioz sortzen dira eta horiek Administrazioarekiko auzibide jurisdikzioaren eskumenekoak dira. Aitzitik, eskuraketa edo salmenta kontratuaren baliozkotasunaz, interpretazioaz edo betepenaz badihardu gatazkak, orduan jurisdikzio zibila da eskuduna. Arean bere, eskuraketa eta salmenta kontratuek izaera pribatua dute; bestalde, sarri askotan, baliogabetzeko eta hutsaltzeko akzioak egikaritzearen ondorioz, jabetzari buruzko arazoren bat egon ohi da tartean. Auzitegi zibilen eskumenekoa da jabetzari buruzko arazoak ebaztea (berbarako, Administrazioarekiko Auzibide Jurisdikzioari buruzko Legearen 2. art., Hipoteka Legearen 1. art., Epai Botereari buruzko Lege Organikoaren 22. art., eta 1969ko urtarrilaren 3ko eta 1974ko ekainaren 17ko epaiak, besteak beste). Arauok itxuraz bakunak izan arren, korapilatu egiten dira ondoko kasuetan: ondasuna adjudikatzeko egintza Administrazioan nahiz Administrazioaren jurisdikzioan deuseztatzen denean eta erreklamatzaileak (garaileak), nahiz eta alderdi kontratatzaile izan ez, kontratua deuseztatu, edota erosle zein saltzailea ordeztu eta horien lekua hartu nahi duenean. Administrazio egintza banakorren arazoa da hori, sarritan gertatzen dena. Arazo horrek, gainera, ez du irtenbide errazik ondokoagatik: gainontzekoak administrazioaren egintza banakorraren deuseztapena lortzen du, baina ez da alderdi kontratatzailea; beraz, ez dago legebideztaturik epaile zibilari egintzaren deuseztapena eskatzeko. Administrazioak akzioa egikaritu nahi izango balu ere, ez luke inolako arrakastarik izango, beraren trakeskerian oinarritu beharko lukeelako akzioa (adjudikazio egintzaren akatsak). Eragozpenak eragozpen, egintza banakorraren deuseztapena lortu duen gainontzekoak honako eskubidea baino ez omen du: Administrazioarekiko auzibide jurisdikzioan kalte-galeren ordaina eskatzeko akzioa egikaritzea Administrazioaren aurka. Zuzenbide konparatuan hori izan da emandako irtenbidea. Bide horri ekin beharrean, Estatuaren Kontratuei buruzko Araudiaren 47 eta 49. artikuluek muturreko irtenbide hau ezarri dute, legean inolako oinarririk izan gabe: adjudikazioaren egintza banakorra deuseztatzeak kontratu zibilaren deuseztapena dakarrela adieraztea. Gero, kontratu zibila administrazio bidetik likidatzen da. Kontratu zibila likidatzean, ordura arte jasotako prestazioak edo horien balioa itzuli behar zaizkio eta kalte-galerak ordaindu behar zaizkio erantzule ez den alderdiari. Ezbairik gabe, legearen aurkakoa dela sostenga daiteke kontratu zibilari dagokion epailea, hots, epaile zibila baztertzea; bada, bazter uzte hori araudiaren bidez erabaki da, eta ez legearen harian. Horrez gain, Administrazioarekiko Auzibide Jurisdikzioari buruzko Legearen 2 eta 3. artikuluak urratzen dira, artikulu horiek jurisdikzio zibilari eratxiki dizkiotelako kontratu zibi-

RAMĂ&#x201C;N PARADA

len inguruko auzigaiak. Eskumen horrek lurra joko luke, Administrazioak kontratu zibilak likidatzeko ahalmena izango balu; ustezko ahalmen hori erabilita, Administrazioak jabetzen inguruko adierazpenak egin eta erregistroko egoerak aldatuko lituzke.

7. ADMINISTRAZIOAREN AUTOBABESA: INBENTARIOA, ERREGISTROA, IKERKETA, MUGAKETA, BOTATZEA, ADMINISTRAZIOAK BERE ARIOZ ONDASUNAK BERRESKURATZEA Berrikitan aztertu dugu Administrazioaren ondasunen oinarrizko eraentza aplika dakiokeela jabari pribatuaren eraentzari â&#x20AC;&#x201D;ondare ondasuneiâ&#x20AC;&#x201D; eta eraentza horrek ondasunak babesteko sistema gehiegikoa dakarrela. Norbanakoek ez dute halako ahalgorik euren ondasunen gain. Hori dela medio , Administrazioak eraentza publikoa du, ondare ondasunak babesteko. Ondare ondasunei ez zaizkie aplikatzen herri jabariak erakartzen dituen babesbide guzti-guztiak. Nolanahi ere, ezin daiteke esan administrazio jabetza eta jabetza zibila besterik gabe pareka daitezkeenik. Gauzak horrela, Administrazioaren autobabesa da ondasunak babesteko sistema gehiegikoaren ezaugarririk nabariena. Honako ahalmenak ditu Administrazioak: ondasunak mugatzea, berezko interdiktua, administrazio botatzea eta ondasuna Jabetza Erregistroan inskribatzea. Neurriz gorako babes sistema horri ekinez, badira antolaketaren alorreko Administrazioaren barne arauak, funtzionarioei dagozkienak (inbentario eta katalogoak egitea). Arau horiek ez dute hainbesterainoko interes juridikorik eta horiexek izango ditugu aztergai lehenik.

A) Inbentario eta katalogoak Administrazio ondasunen babesa bermatzeko, Administrazioaren inbentario edo katalogoetan inskribatu behar dira ondasunak. Horretara, xehero jakin daitezke ondasunen nolakotasuna, izaera eta egoera. Ondasun zerrendak baino ez dira inbentarioak, Administrazioak berak ondasunen berri izateko egiten dituenak hain zuzen. Esan nahi baita, ondasunak zerrendatzeak ez dakarkiola beste babesik Administrazioari, lehenagotik ere badituelako ondasunak babestu eta berreskuratzeko ahalgo gehiegikoak (geroago aztertuko ditugu horiek). Haatik, ondasunak zerrendatzeak abantaila hau dakar: idatzizko froga printzipioa eratzea, funtzionarioek egiten dituzten agiriek, orokorrean, froga balioa dutelako (Kode Zibilaren 1216. art.)

ADMINISTRAZIOAREN ONDASUNAK. OINARRIZKO ERAENTZA

Gainerakoan, estatuko Administrazioak bere ondasun ororen inbentarioa egin behar du, eta Ekonomia eta Ogasun Ministerioak bere ardurapean jaso ohi du inbentario hori: Estatuaren Ondasunen eta Eskubideen Inbentario Nagusia (Estatuaren Ondareari buruzko Legearen 6. art.). Taxu berean, toki korporazioek euren ondasun eta eskubideen inbentarioa egin behar dute, edozein izanda ere ondasun eta eskubideon izaera edota horiek eskuratzeko modua. Toki korporazioen inbentarioak bereizirik egon behar dute korporazioari loturiko erakundeek edota berezko nortasuna duten establezimenduek eginiko inbentarioetatik. Inbentarioan ondoko ondasunak bereiz agertu behar dira, euren izaera juridikoa gogoan izanik: ondasun higiezinak; eskubide errealak; balio historikoa, artistikoa edota diru balio handia duten ondasun higikorrak; higikorren baloreak; korporazioaren kredituak nahiz eskubide pertsonalak; ibilgailuak; abereak; ondasunak eta lehengoratze eskubideak (Toki Korporazioen Ondasunei buruzko Araudiaren 17.etik 36.era bitarteko artikuluak). Herri onurako katalogoek ondore juridiko zuzenekoagoak dituzte. Horren erakusgarri da mendi legeriak jasotako katalogoa. Geroago aztertuko dugunez, ondasun bat herri onurako katalogoan sartzeak hauek dakartza: katalogoan titular moduan ageri denak titularra delako iuris tantum presuntzioa izatea eta norbanakoen edukitza akzioak zokoratzea (Mendiei buruzko Legearen 10. artikulua).

B) Ondasunak Jabetza Erregistroan inskribatzea Lehenago aipatu bezala, eta geroago zehatz-mehatz ikusiko dugunez, Administrazioak ahalgo zabalak ditu, bere ondasunen jabetza nahiz edukitza babesteko. Hala ere, ez die beste babesei muzin egiten. Labur bilduz, ondasun higiezinen jabetza pribatua Jabetza Erregistroan inskribatzean, ondasunen babesa eta beste abantaila batzuk lortzen ditu Administrazioak, eta erabiltzen ditu abantaila horiek ere: adibidez, edukitza duelako presuntzioa, gainontzeko hipotekarioaren izaera eta Hipoteka Legearen 41. artikuluan oinarrituz inskribaturiko ondasunak defendatzeko judizio sumarioak. Hori ikusirik, ondasunak inskribatzeko betebeharra ezarri dio legeriak Administrazioari. Ekonomia eta Ogasun Ministerioa da estatuaren ondasunak inskribatzeko eskuduna. Ministerio horrek inskribatzeko moduko ondasunak inskribatzen ditu eta, horretarako, bere ondare zerbitzuez baliatzen da. Halatsu dio toki legeriak ere, toki korporazioen ondasunak jasotzean eta hipoteka legeriara jotzen du (Estatuaren Ondareari buruzko Legearen 42. artikulua eta Toki Korporazioen Ondasunei buruzko Araudiaren 36. artikulua). Inskribatzeko moduko ondasunak dira hauek guztiak: ondare ondasunak, horien gaineko eskubide erreal guztiak eta herri jabari kalifikazioa jaso duten

RAMĂ&#x201C;N PARADA

ondasun batzuk. Azken horien artean daude herri zerbitzuren bati loturiko eraikinak; ez ordea, berez herri jabarikoak diren ondasunak, hala nola, ibaiak eta itsaso-lehorreko aldea. Hipoteka legeriari helduz, ondasunak inskribatzean, ondasunok zein erakunde edo zerbitzuri atxikirik dauden adierazi behar da. Erakunde edota zerbitzuek nortasun jurudiko independentea dutenean, aldiz, ondasuna erakunde edo zerbitzuon izenean inskribatzen da. Erregistroak pribilejio garrantzitsua aintzatetsi die estatu, probintzia eta udalerriari, bai eta estatuaren egitura juridikoan partaide diren Zuzenbide publikoaren korporazioei edota zerbitzu antolatuei. Hau da pribilejio hori: erakunde horiek guztiek idatzizko jabari titulurik ez duten kasuetan, ondasun higiezinak inskriba ditzakete, funtzionarioek igorririko ziurtagiriaren bidez; beti ere, igortzailea ondasunak administratzeko ardura duen funtzionarioa izan behar da. Ziurtagiri horretan ondasuna eskuratzeko titulua edota eskuratzeko modua adierazi beharra dago (Hipoteka Legearen 205 eta 206. art.ak, eta Hipoteka Araudiaren 303 eta 307. art.ak). Administrazioari, jabetza inskribaturik duten norbanakoei bezala, ondokoa ahalbideratzen dio erregistroko inskripzioak: Hipoteka Legearen 41. artikuluaren prozedura berezi eta sumarioan oinarrituz, akzio errealak egikaritzea, erregistroan inskribatutako jabetza defendatzeko. Guztiarekin ere, hori ez da biderik erosoena, epailea albora baitezake Administrazioak, prozedura zuzenekoagoak eta azkarragoak erabiliz. Norbanakoek inskriba ditzakete erregistroan honakoak ere: meatze, trenbide, ubide eta zubien emakidak nahiz herri zerbitzuetarako destinatu diren obrak, norbanakook horien titulartasuna dutenean; jabetza pribatuko eraikin eta lurrak, herri zerbitzuetarako zuzenean edo modu esklusiboan destinatu ez arren, gorago aipaturiko obrei erantsirik daudenean; azkenik, uren aprobetxamenduak. Hori guztia jasotzeko arau zehatzak ezarri dira (Hipoteka Legearen 107. artikulua, eta Hipoteka Araudiaren 30, 31, 60. artikuluak eta hurrengoak).

C) Ikerketa akzioa Ustez Administrazioaren ondareko ondasun nahiz eskubideen jabetza inskribaturik ez badago, orduan Administrazioak â&#x20AC;&#x201D;gainerako jabeen antzeraâ&#x20AC;&#x201D; eskubide eta betebeharra du ondasun eta eskubide horien egoera ikertzeko; hartara, titularra nor den zehatz jakin dezake. Oinarrizko eskubide hori jabearen ahalgo moduan kalifikatzeak gehiegikoa dirudi, nahiz eta jabea kasu horretan Administrazioa izan. Are gehiago, ikertzeko eskubideaz ez legoke zer azterturik edo zer esanik, ondasunon ikerketa indartuko ez balitz. Horren

ADMINISTRAZIOAREN ONDASUNAK. OINARRIZKO ERAENTZA

harira, norbanako salatzaileei saria jasotzeko eskubidea aintzatetsi zaie honako arauen arabera: a) Salatzaileak aurkezturiko salaketa onartzeko, salatzaileak gastuen zenbatekoa aurreratu behar du eta kopuru hori behar bestekoa izan behar da (Estatuaren Ondareari buruzko Legearen 10. artikulua eta Toki Korporazioen Ondasunen Araudiari buruzko 47. artikulua). b) Ikerketa espedienteak jendaurreko txostena eta frogaldia abiaraztea dakar; frogaldi horretan, kasuan-kasuan, lekukoen froga nahiz perituen eta agirien bidezko froga egin daitezke. c) Ikerketa akzioa egikaritu dutenei, sari gisa, ondokoa dagokie, ondasuna saltzean: salmenta prezioaren 100eko 10. Ondasuna saldu ez bada, salatzaileei perituek tasatutako balioaren 100eko 10 ordaintzen zaie.

D) Mugaketa Kode Zibilaren 384. artikuluan eta Judiziamendu Zibilari buruzko Legearen 2061. artikuluan arauturik daude, hurrenez hurren, mugaketa eskubidea eta actio finium regundorum deiturikoa. Artikulu horiek baieztatu dute jabeek euren jabetza mugatzeko duten eskubidea. Lehenik, jabeek jabetzak mugatzen dituzte eta gero jabetzok mugarri edo mojoien bidez ikusarazten dira, mugarriztatze deritzon teknika erabiliz. Epaile zibil arruntaren aurrean egiten da mugaketa. Hauek dira horretarako erabiltzen diren bideak: Judiziamendu Zibilari buruzko Legean jasotako borondatezko jurisdikzio prozedura eta, jabeak ados ez badaude, adierazpeneko judizio arrunta. Bada, ondoko kasuan agertzen da Administrazioaren ahalmen zinez gehiegikoa: Administrazioak bere ondasun higiezin guzti-guztiak mugatzen dituenean, hots, epaile zibilik gabe eta beraren arauak aplikatuz egiten duenean mugaketa. Zalantzarik gabe, Administrazioaren ahalgo hori gehiegikoa da oso. Teknika hori hasieran mendi publikoen mugaketa egiteko ezarri zen, baina â&#x20AC;&#x201D;ikusiko dugunezâ&#x20AC;&#x201D; administrazio mugaketa ez zen nahitaez onartu beharrekoa XIX. mendeko lehenengo arauketetan. Horretara, finka mugakideak zituzten jabeak mugaketaren aurka jartzen zirenean, administrazio espedientea geldiarazten zen eta epaile zibilak esku hartu ohi zuen. Estatuaren Ondareari buruzko Legeak (13.etik 17.era bitarteko artikuluak) estatuaren jabetzen mugaketak jaso ditu; toki korporazioen jabetzako ondasunen mugaketa, aldiz, Toki Korporazioen Ondasunei buruzko Araudiak (57.etik 70.era bitarteko artikuluak). Arauketa orokor horiek gorabehera, kontutan hartzekoak dira, esaterako, mendi publikoei, itsaso-lehorreko aldeari eta abere bideei buruzko legeria bereziak.

RAMÓN PARADA

Ondokoak dira mugaketari dagozkion tramite eta ondore orokorrak: a) Administrazioak bere arioz erabakitzen du mugaketa, edo, bestela, interesatuek hala eskatu dutelako. Ondoren, prozedura edo espedientea eragiten da, mugaketa hasteko erabakiaren bidez. Horrezaz gain, espedienteari erantsi behar zaizkio Administrazioaren eta finka mugakideen jabaria bidezkotzeko agiriak. b) Behin prozedura hasi eta gero, ez dago mugaketa egiteko prozesu juridikoei hasiera ematerik; bestalde, ezin onar daiteke administrazio mugaketaren aurkako interdikturik. c) Ondasuna datzan lurrean bertan egiten da apeamendua, hau da, finken egoera in situ aztertzea. Apeamenduan parte hartu behar dute teknikariak, mugaketak ukituriko jabeek eta Administrazioaren ordezkariak. Aktan jasotzen dira apeamenduaren emaitza eta apeamenduan eginiko adierazpen guztiak. Ondoren, espedienteari eransten zaio akta. d) Azken fasean espedientea ebazten da. Mugaketaren erabakia betearazlea da eta Jabetza Erregistroan inskriba daiteke, baldin eta mugaturiko finka edo finkak inskribaturik badaude. Ondoren, lurrak mugarriztatzen dira, mugaketaren emaitza aintzat harturik. e) Mugaketaren erabakia auzibidez soilik aurkara daiteke, prozeduran eginiko urratzeengatik; hala ere, diru galerak izan dituen nornahik jo dezake jurisdikzio arruntera. Administrazioaren gehiegiko ahalgo horren aurka, ondokoa zehaztu dute gatazkei buruzko jurisprudentziak eta Administrazioarekiko auzibideari buruzkoak: mugaketa ezin da itxurazko erreibindikazio akzio bihurtu. Hortaz, Administrazioak aitzakia gisa bere ondasunak mugatu beharra azaldu arren, ezin dezake jabetzari buruzko aitorpenik egin ondoko kasuetan: norbanakoek horien gaineko jabetza titulua dutenean, edota horien edukitza azaldu eta edukitza hori urtebete baino gehiagoz dutela frogatzen dutenean. Ondorenez, ondokoa baino ezin da izan mugaketa: mugatu diren finken edukitza zehatza finkatzeko teknika. Azken aldian, alabaina, legegileak aldatu egin du mugaketa egintzaren eta horren osteko zedarriketaren ohiko izaera: lehen edukitza egoerak egiaztatzeko egintza hutsak baziren, orain jabetza definitzeko egintza gisa kalifikatu ditu legegileak. Horren ildotik, Itsasertzei buruzko 1988ko uztailaren 28ko Legeak, esaterako, honakoa xedatu du: «… mugaketak (…) Estatuaren edukitza eta jabetza titulua adierazten ditu eta, ondorenez, mugaketak zedarriketa dakar. Jabetza Erregistroko inskripzioek ez dute lehentasunik mugaturiko ondasunen demanio izaeraren gain». Horrez gain, itsaso-lehorreko demanioaren mugaketa Hipoteka Legearen 1. art.aren salbuespen nabaria da: artikulu

ADMINISTRAZIOAREN ONDASUNAK. OINARRIZKO ERAENTZA

horren arabera, Erregistroko idazpenak epaile eta auzitegi zibilen babespean daude; orain, ordea, ÂŤzedarriketa onesten duen ebazpena titulu nahikoa da zedarriketa horren kontrako erregistro egoerak zuzentzeko. Ebazpen hori erabilita, orobat, Administrazioak ondasunak inmatrikula ditzake egoki deritzonean, ebazpena horretarako titulu nahikoa da etaÂť. Abelbideei buruzko martxoaren 23ko 3/1995 Legeak zabaldu egin du eraentza hori eta autonomi erkidegoek zedarrituriko abelbideak ere eraentza horren menpe jarri ditu (8. artikulua.).

E) Edukitza itzultzea Administrazioak zuzenean berreskura dezake behar ez den moduan galdutako ondasun nahiz eskubideen gaineko edukitza. Ahalgo hori Estatuaren Ondareari buruzko Legeak aintzatetsi dio (8. artikulua), baita toki legeriak ere (Toki Korporazioen Ondasunei buruzko Araudiaren 70. artikulua). Administrazioak urtebeteko epean berreskuratu behar du ondasun eta eskubideen edukitza, horiek usurpatu eta biharamunetik zenbatzen hasita. Epe hori igarotakoan, auzitegi zibiletara jo behar du. Ahalmen horri edukitza itzultzea edota interdictum propium ere baderitzo eta, horren bidez, Administrazioaren ondasun oro babesten da. Gainera, zuzena ez bada ere, Administrazioak ez du auzitegi zibiletara jo beharrik, jabari pribatuko ondasunen kasuan. Ondasunok herri jabarikoak direnean, berriz, areagotu egiten da Administrazioak horiek berreskuratzeko duen ahalgoa, ondasunok zuzenean berreskuratzeko akzioa noiznahi egikari dezakeelako. Mugaketaren arauketa korapilatsuaren aldean, administrazio interdiktua labur-labur arautu da, prozeduraren aitzin-gibelez kezkatu gabe. Urritasun horren aurka, Estatuaren Ondareari buruzko Legearen Araudiak honela jokatu du: batetik, lehenago azterturiko bultzagarriak jaso ditu usurpaturiko ondasunen ikerketa errazteko, hala nola, salatzailea saritzea; bestetik, ordea, Administrazioak, erabakia betearazi baino lehen, ustezko usurpazio hori uzteko eskatu behar dio usurpatzaileari. Judizio izaerako ahalmena egikaritzeko behar diren judizio bermeak gogoan izanik, aurreikuspen horiek urri gertatzen dira. Horrexegatik beragatik, ulertu beharra dago Administrazioak kasuan kasuko prozedura instruitu behar duela. Prozedura horretan, agiri bidezko frogak aurkeztu ez ezik, entzunaldi nahiz defentsa tramitea ere onartu behar dio edukitzaileari. Hauek dira eskakizun horien arrazoiak: lehenik, bada kidetasunik edukitza itzultzeko ahalmenaren eta mugaketaren artean; bigarrenik, Administrazio zuzenbidearen printzipio orokorrak aplika daitezke. Presazko kasuetan, tramiteak laburrak izaten dira. Administrazioak ezin ditu tramite horiek inola ere baztertu, nahiz

RAMĂ&#x201C;N PARADA

eta urtebete igaro behar ukanduna edukitzaile bihurtzeko. Epe hori igaro arte, ukanduna ez da edukitzaile izango, usurpatzaile baizik; beraz, mugaketaren kasuan gertatu aldera, ukandun horrek ez du izango zer defendaturik (Kode Zibilaren 460.4. art.). Ulertzekoa denez, Administrazioak du edukitza berreskuratzeko ardura â&#x20AC;&#x201D; betearazpen fasean gaudeâ&#x20AC;&#x201D;, eta edukitzaz gabeturiko norbanakoak ezin du horren aurkako interdikturik egikaritu (Estatuaren Ondareari buruzko Legearen 8. art.). Bistan da zenbait baldintza bete behar direla interdiktu horiek alboratzeko: lehenengo eta behin, eskumen eta prozedura arauak errespetatu beharra dago; bigarrenez, Administrazioak urtebeteko epean egikaritu behar du edukitza itzultzeko ahalgoa, usurpazioaren unetik beretik zenbatuta. Baldintzok bete ezean, epaile zibilak edukitzaz gabeturiko norbanakoa defendatu behar du eta edukitza itzuli behar dio, baldin eta horrek kasuan kasuko interdiktua egikaritzen badu.

F) Administrazio botatzea Prozesu zibil berezia da botatzea. Horren bidez, ondasun higiezinaren jabeak ondasunaren edukitza berreskuratzen du. Horrela izateko, hutsaldu edo deuseztatu behar da gainontzekoen edukitza legebidezkotzen duen errentamendu titulua. Botatzearen ondorioz, edukitzaileari edukitza kentzen zaio. Edukitza hori, gehienetan, errentamendu tituluaren bidez legebidezkotzen da. Interdiktuen kasuan, ostera, titulurik gabe okupatzen da ondasuna. Ondasunak herri jabarikoak direnean, Administrazioari dagokio, besteak beste, Administrazioaren emakida kontratuak erakarritako emakiden hutsalketa, deuseztapena eta iraungitasuna adieraztea. Halaber, Administrazioak du okupatzaileak egozteko eskumena, horiek euren borondatez edukitza utzi ez badute. Toki Korporazioen Ondasunei buruzko Araudiak berariaz aintzatetsi die toki korporazioei botatze ahalmena, toki erakundeen herri jabariko ondasunen nahiz auzo ondasunen gaineko eskubideak azkentzen direnean. Eskubide horiek baimen, emakida eta antzeko tituluen nahiz okupazioaren bidez eratzen dira. Herri jabariko ondasunen gaineko eskubideez ari garenez, ulertzekoa da botatzea xedatu, kalteordainak finkatu eta egozpena aurrera eramateko eskumena eta prozedura administrazio izaerakoa eta sumarioa izatea. Ulertzekoa da, orobat, toki korporazioen eskumen esklusiboak gainerako erakundeen esku-hartzea eragoztea, bai eta auzitegi arruntek akziorik eta errekurtsorik ez onartzea, Derrigorrezko Desjabetzapenari buruzko Legeak jasotako kasuetan izan ezik (120.etik 122.era bitarteko artikuluak).

ADMINISTRAZIOAREN ONDASUNAK. OINARRIZKO ERAENTZA

Izanak izan, administrazio botatzea ez da herri jabariko eta auzo ondasunen babesean soilik geratu. Bestela esateko, finkak derrigorrean desjabetzen direnean, horiek hustu egin daitezke, errentamendu kontratuak eta finken okupazioaren inguruko gainerako eskubide pertsonalak azkendu eta gero. Gainera, toki erakundeen jabetzako etxebizitzetatik irtenaraz daitezke horietan bizi diren funtzionarioak eta toki erakundeen jabetzakoak nahiz babes ofizialekoak diren etxebizitzetan bizi diren maizterrak (Ondasunei buruzko Araudiaren 121, 132 eta 133. artikuluak). Babes ofizialeko etxebizitzen legeriak ere administrazio botatzea onartu eta jaso du, Etxebizitzaren Susperketa Publikorako Erakundearen eta beste suspertzaile ofizial batzuen etxebizitzei begira.

8. ADMINISTRAZIOAREN AUTOBABESERAKO EGINTZEN NORAINOKOA ETA HORIEN JUDIZIO KONTROLA, ONDASUN PUBLIKOEI DAGOKIENEZ Esandakoaren ildotik, honakoak dira Administrazioaren ahalmen gehiegietariko batzuk: mugaketa, Administrazioak bere arioz ondasuna berreskuratzea eta administrazio botatzea. Ahalmen horiek edukitza egoerak zehazten dituzte, baina, gehiegikeria horren konpentsazio gisa, edukitza egoerak bideratzeko administrazio egintzak behin-behinekoak dira. Laburrean esateko, administrazio egintzok edukitza egoerak baino ez dituzte finkatzen. Administrazioari ematen zaio eztabaidagai diren ondasunen edukitza. Hainbatenaz, edukitzailearen onurazko jarreran dago Administrazioa: zain dago, harik eta inork demandatu eta, kasuan-kasuan, beraren aurka jarritako errekurtso nahiz akzioak tramitatu arte. Honakoak dira akzio horiek: Administrazioarekiko auzibide jurisdikzioan jar dakizkiokeen errekurtsoak eta ustez Administrazioaren esanetara makurturiko jabe nahiz edukitzaileek jurisdikzio zibilean egikariturikoak â&#x20AC;&#x201D;akzio adierazleak edota erreibindikazio akzioakâ&#x20AC;&#x201D;. Kaltetuak izan diren norbanakoek aldi berean aurkara ditzakete ondasuna berreskuratzeko eta edukitza egoerak finkatzeko administrazio egintzak. Hori horrela izanik, izaera berezia dute egintzok: batetik, administrazio egintzak dira eta, bestetik, egintza pribatuak. Administrazioarekiko auzibide jurisdikzioan jar daitezke jabeei nahiz edukitzaile pribatuei ezarri zaizkien administrazio egintzen aurkako errekurtsoak; halaber, egintza horiek behin-behinean deusezta daitezke jurisdikzio horretan, eskumen eta prozedura arazoengatik. Administrazio errekurtsoak eta Administrazioarekiko auzibide errekurtsoak ez badira epe barruan jartzen, orduan ezin daiteke eskumen eta prozedura arrazoiak azaldu eta horien aurka egin.

RAMÓN PARADA

Edonola izanik, eta Administrazioarekiko auzibidea alde batera utzirik, laidotuak ondokoak azal ditzake jurisdikzio zibilean: jabetzari buruzko behin betiko arazoa; botatzearen kasuan, errentamendu eskubideak indarrean dirauen ala ez zehaztea. Horixe adierazi du Administrazioarekiko Auzibide Jurisdikzioari buruzko Legearen 2. artikuluak, jurisdikzio arruntari erreserbatu baitizkio esparru zibileko arazoak. Hari berekoa da Epai Botereari buruzko 1985eko Legearen 22. artikulua, eskumen esklusiboa esleitu diolako jurisdikzio zibilari, eskubide errealen eta ondasun higiezinen errentamenduaren alorretan. Hau da jurisdikzio zibilaren aldeko beste argudio bat: jabari gainontzekotzak premiamendu prozeduran jaso dira (Zergei buruzko Lege Orokorraren 136. artikulua eta Aurrekontuei buruzko Lege Orokorraren 34. artikulua. Ondorenez, Administrazioak ezin du jabariaren gaineko titulartasunik erabaki, ez ebatzi administrazio bidean. Behialako jurisprudentziari dagokionean, honela dio Auzitegi Gorenak 1975eko maiatzaren 31ko epaian: «… izaera zibileko arazoetan eskubide pribatuak aztergai direnean (finka baten jabaria kasurako), auzitegi zibilak dira eskudunak arazo horiek ebazteko, nahiz eta arazook gobernu izaerako iturburua izan, arazoaren aurretiko espedienteak Administrazioak eskumen osoz ebatzi, edo alderdiren batek herri intereseko arrazoiak azaldu». Jurisdikzio zibilari eginiko erreserban oinarriturik, norbanako laidotuak egikari ditzake edukitza egoera berriaren aurkako akzio adierazleak edo erreibindikazio akzioak —horrelaxe deritzo Administrazioak egoera horri—. Norbanakoak akzio zibila egikaritu ohi duenez, jabetzaren inguruko Zuzenbide zibilaren berezko epeak aplikatzen dira, akzioa egikaritzean; ez ordea, administrazio bidean aurkaratzeei dagozkien epe luzaezinak.

9. ENBARGAEZINTASUNA Enbargaezintasunak buru ematen dio Administrazioaren ondasunen babesari. Arau horrek ondokoa agertarazten du: epaileen gisako ahalmen gehiegikoak erabiltzen ditu Administrazioak, bere ondare ondasunak defendatzeko, eta judizioko akzioek ez dituzte ondasunok ukitzen. Judizioko akzioak ez du zer eginik administrazio ondasun eta eskubide ororen enbargaezintasunaren aurka. Enbargaezintasunaren arauak tradizio luzea izan du Herri Ogasunaren Administrazioari eta Herri Ogasunaren Kontabilitateari buruzko legeetan. Gaur egun, Estatuaren Ondareari buruzko Legeak 18. artikuluan arautzen du enbargaezintasuna: «Auzitegiek ezin dute eman estatuaren ondare ondasun, eskubide, errenta, fruitu edota ekoizkinak enbargatzeko probidentziarik, ez eta horiek exekutatzeko manamendurik, eta kontutan hartu behar da Aurrekontuei buruzko Legea». Aurrekontuei buruzko Legearen esanetan, oro har,

ADMINISTRAZIOAREN ONDASUNAK. OINARRIZKO ERAENTZA

enbargaezinak dira Herri Ogasunaren eskubide, fondo, balore eta ondasunak. Lege horri helduz, epaileen ebazpenek estatuarentzako nahiz autonomiadun erakundeentzako betebeharrak badakartzate, orduan Administrazioko agintari eskudunek bete behar dituzte ebazpen horiek. Agintari horrek erabakitzen du ordainketa egitea, aurrekontuaren modu nahiz mugen arabera. Beharrezko izatera, aparteko kreditua edota kreditu erantsia eskatu behar zaie Gorteei, epaileak ebazpenaren jakinarazpena egin eta hurrengo hiru hilabeteetan. Une horrez geroztik, zorrak berandutza korritua sortzen du Espainiako Bankuaren korritu tasan (44 eta 45. art.ak). Orobat, autonomi erkidegoetan, estatuko legeriaren enbargaezintasunaren araua jaso da, ondarea eta aurrekontuak arautzean. Enbargaezintasunaren oinarrizko araua estatuaren araua delako da soilik baliozkoa eta baterakorra da printzipio honekin: Administrazioak berak betearazten ditu epaiak. Bestalde, toki erakundeen zorrak ezin dira premiamendu prozeduran eskatu, bahi edo hipotekaren bidez bermaturiko zorrak direnean izan ezik. Horrezaz aparte, auzitegiek ezin dute eman toki erakundeen ondasunak enbargatzeko probidentziarik, ez eta horiek exekutatzeko manamendurik, estatuko eta autonomi erkidegoetako ogasunaren mesedetan eginiko kredituen kasuan izan ezik. Kredituok konpentsazioaren bidez azken daitezke. Gerta daiteke auzitegi nahiz agintarien ebazpenak diru kopuruak ordaindu beharra ekartzea, eta aurrekontuen ohiko bideetan horretarako modurik ez izatea; halakoetan, ordainketa gehienez bost urtekotan zatika daiteke eta aurrekontuetan jartzen dira printzipala eta berandutza korrituak (Toki Eraentzari buruzko 1986ko testu bateginaren 182. art.). Egun, ez da batere begi onez ikusten Administrazioaren ondasunen —ezta ondasun pribatuen— enbargaezintasuna, Konstituzioak 24. art.an jasotako epailearen babes eragingarria Administrazioaren aurka egikaritzea oztopatzen duelako; azken buruan, epaiak betearaztea eragozten du enbargaezintasunak (FONT eta LLOVET). Gauzak horrela, autore batzuek ondokoa adierazi dute zabal-zabal: herri administrazioen ondare pribatuko ondasunen eta finantza ondarekoen enbargaezintasuna ezabatu beharko litzateke, batik bat, herri administrazioek Espainiako Bankuan dituzten kontuen kasuan (GARCÍA DE ENTERRÍA).

II. KAPITULUA

HERRI JABARIA LABURPENA: 1. HERRI JABARIAREN ETA JABARI PRIBATUAREN ARTEKO BEREIZKETA. ZUZENBIDE KONPARATUA.—A) Herri jabariaren eta jabari pribatuaren arteko bereizketa Frantziako Zuzenbidean.—B) Italiako Zuzenbidearen demanio kontzeptu murritza.—2. FRANTZIAKO ZUZENBIDEAREN HERRI JABARI KONTZEPTUA ESPAINIAKO KODE ZIBILEAN.—3. ONDASUNAK HERRI HELBURUEI LOTZEAREN IRIZPIDEA ERABILTZEA HERRI JABARIA DEFINITZEKO. HERRI JABARIKO ONDASUNAK.—A) Herri erabilerari loturiko ondasunak.—B) Herri zerbitzuari loturiko ondasunak.—C) Koroari loturiko ondasunak. Nazio ondarea.—D) Estatuaren aberastasuna suspertzeari loturiko ondasunak. Meatzeak.—E) Meatzerik gabeko lurpea.—F) Mendi publikoak.—4. TOKI ERAKUNDEEN ONDASUNAK. AUZO ONDASUNAK.—A) Toki erakundeen ondasun motak.—B) Udalerriaren ondasunen eta auzo ondasunen arteko desberdintasunaren jatorria eta bilakaera.—C) Erkidegoan dauden auzo mendiak—5. HERRI JABARIAREN IZAERA. SUBIRANOTASUNA ETA JABETZA.—6. DEMANIOAREN TITULARTASUNA DUTEN ADMINISTRAZIOAK.—7. DEMANIOTASUNAREN OBJEKTUA ETA NORAINOKOA.—8. ONDASUNAK HERRI HELBURUEI LOTZEA ETA ONDASUNOK JAREGITEA. DEMANIOTASUNAREN HASIERA ETA AMAIERA.—9. DEMANIOTASUNAREN MUTAZIOAK.

BIBLIOGRAFIA: BALLBE PRUNES: El enjuiciamiento jurisdiccional de la Administración en relación con los bienes demaniales, RAP, 83, 1977; CLIMENT BARBERA: La afectación de bienes al uso y servicio público, Valentzia, 1979; COLMEIRO: Derecho administrativo, Madril, 1865; DÍEZ PICAZO: Breves reflexiones sobre el objeto del demanio; los iura in re aliena, REDA, 35; ESCRIBANO COLLADO: Las vías urbanas, Madril, 1973; FERNÁNDEZ DE VELASCO: Sobre la incorporación al Código Civil español de la noción de dominio público, Revista Facultad de Derecho, Madril, 1942; GARCÍA DE ENTERRÍA: Dos estudios sobre la usucapión en Derecho administrativo, Madril, 1974; GARCÍA TREVIJANO: Titularidad y afectación demanial en el Ordenamiento jurídico español, RAP, 29; GARRIDO FALLA: Tratado de Derecho administrativo, II. liburukia, Madril, 1983; NIETO: Los bienes comunales, Madril, 1964; PAREJO ALFONSO: Dominio Público: un ensayo de reconstrucción de su teoría general, RAP, 100, 1983; SALA ARQUER: La desafectación de los bienes de dominio

RAMÓN PARADA

público, Madril, 1980; SÁNCHEZ BLANCO: La afectación de los bienes de dominio público, Sevilla, 1979.

1. HERRI JABARIAREN ETA JABARI PRIBATUAREN ARTEKO BEREIZKETA. ZUZENBIDE KONPARATUA Kolektibitate publikoen ondasunak herri jabarikoak eta jabari pribatukoak izan daitezke. Frantziako jatorria duten sistema juridikoetan (besteak beste, Espainiakoan), zabaldu dira bereizketa hori eta ondasun batzuei eta besteei dagokien eraentza juridiko desberdina. Bereizketaren oinarriak hauexek dira: ondasunen babes sistema desberdinak eta horiek erabiltzeko moduak. Ikusi berri dugunez, Espainiako Zuzenbidean oinarrizko eraentza juridikoak gehiegiko babesa eman dio Administrazioaren ondasun orori. Horrela izanik, hein handi batean, ezerezaren pare geratzen da herri jabariko ondasunen eta jabari pribatuko ondasunen arteko bereizketa. Nolanahi den ere, herri jabariko ondasunak jabari pribatukoak baino gehiago babesten dira. Herri jabariko ondasunak babesteko eraentza publikoa ondare ondasunen eraentza baztertu gabe aplikatzen da, baina lehentasuna du horren gain. Oinarrizko eraentza edo ondare ondasunen eraentza hori herri jabariko ondasunen eraentzaren sorosle da (Nazio Ondareari buruzko Legearen Araudiko 11. art. eta martxoaren 18ko 485/1987 Errege Dekretua). Hortik dator Administrazioaren ondare ondasunen (ondasun pribatuen) eta herri jabariko ondasunen arteko bereizketa jorratzearen garrantzia. Azken horien babesa erabat gehiegikoa da eta erabilpena, bestalde, oso arautua. Administrazioaren ondare ondasunei —deitura hori desegokia izan arren— oinarrizko eraentza aplikatzen zaie; izatez, oinarrizkoa da eraentza hori, baina, aldi berean, gehiegikoa, jabetza pribatuko ondasunen eraentzaren ondoan. Hortaz, lehenengo kapituluan aztertu bezala, Zuzenbide publikoaren arauek eraentzen dituzte ondare ondasunak. Gisa berean, ohartaraztekoa da Alemaniako Zuzenbidean ez dutela herri jabari adierazmoldea ezagutzen, nahiz eta Frantziako eragina duten Europako herrietan oso ezaguna izan. Haatik, Alemanian antzeko konponbideak aurkitu dituzte, ondasunen jabetza pribatua eta ondasunok herri helburuei lotzea baterakor bihurtzean. Erromako Zuzenbidearen res publicae deiturikoan agertzen dira herri jabariko ondasunak, hau da, demanio ondasunak —edo jabari ondasunak, doktrinaren adierazmolde desberdinak kontutan izanik—. Adierazmolde horren bitartez, ondasun batzuen berezko eraentza juridikoa adierazi nahi izan zen, eraentza horren barne preskribaezintasun eta besterenduezintasun arauak sartzen zirelarik. Res publicae deritzenen artean, res publicae in uso publicoak gailentzen dira, hots, herri erabilerari edo guztien erabilerari loturiko gauzak (kaleak, plazak, koliseoak, kasurako). Res publicae in uso publico horiek

HERRI JABARIA

estatuaren jabetzako ondasuntzat hartzen ziren, estatuak benetako jabari eskubideak zituelako horien gain. Uren kapituluan geldiroago aztertuko dugunez, Erromako Zuzenbideak res communes omniumak arautu zituen. Res publicae in uso publico deritzenen antzeko eraentza zuten eta, horien artean, ondokoak zeuden: nabigatzeko moduko ibaiak, itsasoa eta itsasondoak. Estatuaren jabetzakoa zen ager publicusa: erromatarrek beste herri batzuei konkistaturiko lurrez osaturik zegoen eta erromatarrei zegozkien lur horiek. Estatuak lurron edukitza eman arren, berarentzat atxiki ohi zuen jabetza. Edukitza hori era askotakoa izan zitekeen. Aerarium saturni edo populi romano deritzonaren eta fiscus caesarisaren arteko bereizketa agertu zen printzealdian. Senatuak administratzen zuen aerarium saturnia, senatu-probintzia ororen stipendiuma izanik; populi romanoa, aldiz, inperioko probintzien tributumez osaturik zegoen. Inperioa irmotu ahala, aerariuma ahituz eta Fiscusa haziz joan zen, harik eta Fiscusak aerariuma osoro irentsi zuen arte. Augustoren garaian, Patrimonium caesarisa azaldu zen (enperadorearen ondasun pribatuen multzoa).

A) Herri jabariaren eta jabari pribatuaren arteko bereizketa Frantziako Zuzenbidean Ancien RĂŠgimenen ezezagunak ziren Administrazioaren herri jabariko eta jabari pribatuko ondasunen arteko bereizketa nahiz eraentza juridiko bikoitza. Koroaren jabarian, hots, herri jabarian mota askotako osagai materialak eta eskubide ez-materialak zeuden. Lehenengoen multzoan ondokoak sartzen ziren: bideak, ibaiertzak, itsasondoak, plaza militarrak eta abar; bigarrenean, berriz, erregeren eta jaunen eskubideak, zerga eskubideakâ&#x20AC;Ś Titular bereko ondasun multzo hori babesteko, oinarrizko arau hauek aplikatu ohi ziren: a) batetik, preskribaezintasuna, gainontzekoen gehiegiko okupazioetatik defendatzeko (1667ko abuztuan emandako ediktua); b) bestetik, besterenduezintasuna, jabaria segurtatzeko. Arean bere, erregea Koroaren jabaria eralgitzeko arriskuan eror zitekeen. Kezkagarria zen hori, jokabide horrek zerga gehiago ezarri beharra ekar zezakeelako (Moulinsko 1566ko Ordenantzak). Frantziako Iraultzak goitik behera aldatu zuen Koroaren jabetzako ondasunen eraentza juridikoa. Hasteko, ondasunon titulartasuna nazioari eman zitzaionez, nazioaren jabetzako ondasun bihurtu ziren horiek, gorpuzgabeko ondasunak salbu (1790eko azaroaren 22tik abenduaren 1era bitarteko Nazio Batzarraren Dekretua, relatif aux domaines nationaux, aux echanges et concessions et aux apanages). Hurrenik, ondasunei ordura arteko babesa kendu zitzaien, besterenduezintasuna eta preskribaezintasuna indarrik gabe uztean.

RAMÓN PARADA

Ancien Régimenen aplikatzen zen zuzenbidearen aldean, Frantziako Iraultzaren garaiko estatuak ez zuen berariaz babesturiko ondasunen kategoria juridikorik. Taxu berean, Napoleonen 1807ko Kode Zibilean ez da beren beregi babestutako ondasunik ageri. Geroago, Administrazioaren ondasunak honela bereizi ziren: herri jabariko ondasunak eta jabari pribatukoak edo ondare ondasunak. Babes sistema berezia berreskuratu beharrak erakarri zuen bereizketa hori, ondasun jakin batzuk babestu ahal izateko. Hartara, premiazkotzat ikusi zen ondoko arauak indarrean jartzea: Frantziako Iraultzaren garaian, arinkeriaz indarrik gabe utzitakoak (preskribaezintasuna eta besterenduezintasuna). Babes hori berrezartzeko, Kode Zibilak herri jabariaren inguruan eginiko aipamena baino ez zegoen: «Herri jabariko ondasuntzat jotzen dira —538. art.aren hitzetan—, oro har, Frantziako lurraldearen zati batzuk, hain zuzen, norbanakoen jabetzakoak ezin izan daitezkeenak». Ondasunen bereizketa egiteko doktrina Kode Zibilaren aipamen xume horren harian mamitu zen, hots, norbanakoen jabetzakoak ezin izan zitezkeen lurralde zatien inguruan. Lehenengo eta behin, «norbanakoen jabetzakoak» izan zitezkeen ondasunak zeuden, hau da, errentak sortarazten zituzten nazioaren ondasunak. Bigarrenez, herri jabariko ondasunak zeuden, hots, berorien izaeragatik, hiritar guztien erabilerari eta zerbitzu orokorrari loturikoak; beraz, besterenduezinak eta preskribaezinak. Hasieran, bigarren kategoria horretan sailkatu ziren hauek: bideak, errepideak eta kaleak, itsasondoak eta hondartzak, ibaiak, portuak, arradak eta, Kode Zibilaren esanetan, «oro har, Frantziako lurraldearen zati batzuk, hain zuzen, norbanakoen jabetzakoak ezin izan daitezkeenak». Aipatu berri ditugun ondasunak besterenduezinak zirela esan daiteke, ezin zitezkeelako norbanakoen jabetzakoak izan. Ondasunon titularrek ez zuten horien fruiturik jasotzen; horrez gain, norbanakoek ez zuten ondasunon gaineko erabilerarik, ez luperketarik, ez eta ius disponendirik. Herri jabari kontzeptuak bere barnean hartzen zituen hiritar ororen erabilerari loturiko gauzak, baina kontzeptu murritz horri aldaketa bi egin zitzaizkion ondokoagatik: batetik, babestu egin behar ziren erabilera orokorrari loturiko ondasunak, ondasun horiek herri erabilerari edo guztien erabilerari lotuta egon ez arren —horien adibide dira herri zerbitzuetarako destinatu diren eraikinak eta trenbideak—; bestetik, kontutan izan behar da herri jabariko ondasun gisa kalifikaturikoak norbanakoen jabetzako ondasunak izan daitezkeela (hala nola, norbanakoen finketako bideak). Hortik etorri dira herri jabaria definitzeko irizpide zertxobait zabalagoak; beti ere, ondasun horiek herri helburuei lotuta egotearen printzipioa izan da definizio horren ardatz nagusia. Printzipio horren ildotik, honetara defini daiteke herri jabaria: herri zerbitzuari (DUGUIT) edo herri onurari (HAURIOU) loturiko gauzak dira.

HERRI JABARIA

Orobat, ohartarazi zen gehiegikoa zela ondasun erabat desberdinek eraentza bera izatea. Horrenbestez, ezin dute eraentza bera izan hiritar guztien erabilerari loturiko ibaiak eta funtzionario batek erabiltzen duen aulkiak, nahiz eta herri erabilerari edo zerbitzuari loturik egon. Edu berean, agerian utzi zen herri jabariaren eta jabari pribatuaren eraentza juridikoak ez direla zurrun-zurrunak; bada, herri jabariko ondasun guztiak ez daude eraentza beraren menpe eta herri jabariko ondasun batzuei ere Zuzenbide erkidearen gehiegikeriak aplikatzen zaizkie. Hainbatenaz, ahalak eta leherrak egin ziren Administrazioaren herri jabariko ondasunen eta jabari pribatukoen bereizketa zorrotza baztertu eta, ordainetan, ÂŤdemaniotasunaren eskalaÂť jartzeko. Eskala horretan, teorian behintzat, Administrazioaren ondasunak euron demaniotasun mailaren arabera antolatuko lirateke (DUGUIT). Hala ere, duda-mudatan ibili eta konponbide pragmatikoak aurkitu eta gero, Frantziako jurisprudentziak (Estatuko Kontseiluak eta Gatazken Auzitegiak) hurrengo baldintzak aintzat hartu ditu, herri jabaria definitzeko: lehenik, ondasuna herri zerbitzu edo erabileraren bati loturik egotea; bigarrenez, ondasunak herri zerbitzurako edo erabilerarako egokitzapen berezia izatea. Egokitzapen hori ondasunen izaeraren bidez lor daiteke; bestela, ondasuna bereziki moldatu behar da. Bigarren baldintza horri ekinez, herri jabaritik eta horrek dakarren gehiegiko babesetik kanpo gera litezke, adibidez, Administrazioaren bulegoetako altzariak, nahiz eta herri zerbitzuari loturiko ondasunak izan. Bi baldintza horiek ageri dira Kode Zibilaren Eraldaketako batzordeak herri jabariari buruz emaniko definizioan: ÂŤHerri jabaria kolektibitateen eta establezimendu publikoen ondasun multzoa da eta multzo horretan sartzen dira, bai erabiltzaileek zuzenean erabil ditzaketen ondasunak, bai herri zerbitzuari loturikoak. Hala eta guztiz ere, azken kasu horretan, ondasunek modu esklusiboan egokiturik egon behar dute herri zerbitzuen berezko helbururako. Batzuetan, ondasunen izaera bera aski da egokitzapen hori lortzeko; beste batzuetan, ostera, bereziki moldatu behar dira ondasunakÂť.

B) Italiako Zuzenbidearen demanio kontzeptu murritza Italian, Frantziako Zuzenbidean gertatu aldera, legegileak berak bereizi ditu Administrazioko jabari ondasunak eta ondare ondasunak (il demanio eta il patrimonioaren arteko bereizketa). Kode Zibilaren 822. artikuluan eta ondorengoetan jaso du bereizketa hori. Italiako eta Frantziako zuzenbideen arteko beste desberdintasun garrantzitsu bat hauxe da: Italian, herri jabari kontzeptua ez da Frantzian bezain zabala. Demanio ondasunak herri helburuetarako destinatzen diren ondasunak dira, baina, halakoetan, helburu horiek ondasunen erabileraz bete behar da

RAMÓN PARADA

zuzenean (erakusgarri gisa: hiri bi artez-artez batzen dituen errepidea). Ondare ondasunak dira, aldiz, herri xedeetarako destinaturik egonik, xedeak modu instrumentalean betetzen dituztenak, hau da, ondasunen erabilpen ekonomikoaren edota truke balioaren arabera (eraikinak, esaterako, kuartel, eskola, ospitale, etxebizitza eta abar moduan erabil daitezke). Kontzeptu horri helduz, honakoak dira demanio ondasunak: batetik, lurralde erakundeen jabetzako ondasunak (Kode Zibilaren 822 eta 824. artikuluetan jasotakoak) eta legean berariaz arautu ez arren, tipo horietan sartzeko modukoak direnak; bestetik, lege berezien bidez demanio eraentzari loturiko ondasunak. Azken horien artean ondokoak aipa ditzakegu: batez ere, ondasun higiezinak eta unibertsaltasunak, hau da, ondasun higikorrez osaturiko ondasun multzoak, besteak beste, bildumak, museoak, pinakotekak, artxiboak, liburutegiak… Demaniotasun kontzeptuaren inguruan, aipatzekoa da ZANOBINIk dioena: «… la demanialità deriva exclusivamente dal diritto positivo… e che all`interprete sia inhibito l’uso di qualunque criterio astratto e generale per ampliare l’enumerazione fissata dal legislatore». Demanio ondasunen artean, nahitaezko demanio ondasunak edo demanioaren berezko ondasunak daude eta estatuarenak izan daitezke soil-soilik. Kategoria horrek bere barnean hartzen ditu ondasun hauek: itsas demanioa (itsasondoak, hondartzak, portuak, arradak, aintzira biziak, kanalak eta horiei guztiei dagozkienak); demanio hidrikoa (ibaiak, uharreak, lakuak, gainazaleko eta lurpeko ur lasterrak, ibilguak, ibaiertzak eta barne nabigaziorako portuak) eta demanio militarra, estatuaren defentsari loturiko ondasunez osaturikoa (gotorlekuak). Demanio militarretik kanpo daude: ondasun higikorrak eta eraikinak, kuartel izateko destinatzen direnean. Geroago aztertuko dugunez, ondare xedaezinaren ondasunak dira horiek. Nahitaezkoa ez den demanioa, hau da, aldian aldikoa, ondokoek osatzen dute: lurralde erakunde publikoez bestelako erakundeen jabetzan behin-behinean egon daitezkeen ondasunek. Estatuaren edo udalerriren baten jabetzakoak diren heinean kalifikatzen dira demanio ondasun gisa. Horien adibide dira ondokoak: errepideak; trenbideak; aerodromoak; ondasun higikorrez osaturiko unibertsaltasunak, ondasunok izaera historikoa, arkeologikoa edo artistikoa dutenean; eta, azkenik, udalerrietako hilerriak eta merkatuak. Demanio ondasunak babesteko, eraentza juridiko irmoa eratu da. Ondasunok besterenduezinak, preskribaezinak eta derrigorrean desjabetuezinak dira eta, ondorenez, deusezak dira horiek besterentzeko egintzak. Bestalde ere, demanio ondasunek «ezin dute gainontzekoentzako eskubiderik sortarazi, ondasunok arautzen dituzten legeek ezarritako moduen eta mugen araberako eskubideak izan ezik» (Kode Zibilaren 823.1. art.). Jabetza eta edukitza pribatua defendatzeko jurisdikzioaren bide arruntez gain —akzio adierazleak, erreibindikazio akzioak eta interdiktuak—, Admi-

HERRI JABARIA

nistrazioak badu demanio ondasunak babesteko beste modu bat: Kode Zibilak aintzatetsi dion autobabeserako ahalmena (823.2. art). Zernahi gisaz, jurisprudentziak zorrotz aplikatu du legezkotasun printzipioa eta modu murrizgarrian ulertu du aintzatespen hori. Jurisprudentziaren iritziz, Administrazioari eginiko aintzatespena berrigortze araua da, eta legeen baieztapena behar du ondasun mota berezietako bakoitza arautzeko. Horiek horrela, legeak besterik esan ezean, Administrazioak epaile zibilarengana jo dezake edo, bestela, Administrazioarekiko Auzibide Jurisdikzioari buruzko Legeak jasotako ahalmenez balia daiteke. Azken ahalmen horiek larrialdietarako dira bakar-bakarrik eta, premia gorrian dagoenean, behar-beharrezko dituen ondasunak eskura ditzake Administrazioak. Aitzitik, estatuaren eta erakunde publikoen ondare ondasunak jabetza pribatuari buruzko arauei lotzen zaizkie, ondare ondasunen arau bereziak daudenean salbu. Ondare ondasunak bi kategoriatan sailkatzen dira, euron destinoaren eta eurok bete beharreko helburuaren arabera. Badira, lehenik, estatuaren ondare xedaezina osatzen duten ondasunak. Demanio ondasunen antzera, beharrizan publikoak zuzenean betetzeko erabiltzen dira, nahiz eta legeak demanio ondasunen zerrendan sartu ez. Kategoria horretakoak dira hurrengoak: lege bereziei ekinez, estatuaren baso demanioa eratzen duten basoak; meatzeak, harrobiak eta turbategiak, baldin eta funtsaren jabeak ezin baditu horiek xedatu; garrantzi historikoa, arkeologikoa, paleontologikoa eta artistikoa duten objektuak, lurpean nornahik edota nolanahi aurkiturikoak direnean; Errepublikaren Lehendakaritzari (lehenago Koroari) loturiko ondare ondasunak; eta, azkenik, kuartelak, armamentuak, militarren aireontziak eta gerrako ontziak. Estatuaren ondare xedaezinaren barnean daude honakoak ere: lehenik, eraikinak, erakunde publikoen egoitza izateko destinatzen direnean eta eraikinen altzariak; hurrenik, herri zerbitzuetarako destinaturik dauden osterantzeko ondasunak (Kode Zibilaren 826.2. artikulua). Demanio ondasunekin konparatuz gero, ondasun xedaezinei ez zaie aplikatzen preskribaezintasunaren araua, eta besterenduezintasuna ere ez da hain zorrotza. Horrezaz aparte, gainontzekoek eskura ditzakete ondare ondasunen gaineko eskubide errealak. Ondare xedakorrean sartzen dira estatuaren nahiz erakunde publikoen jabetzako beste ondasunak, errenta edota onurak sortarazten dituztenean. Ondasun horiek zeharka baino ez dituzte betetzen herri xedeak. Ondare xedakor horretan ondasun higikorrak (dirua, kreditu tituluak eta abar) eta ondasun higiezinak daude (besteak beste, landa finkak eta errentak ematen dituzten eraikinak).

RAMÓN PARADA

2. FRANTZIAKO ZUZENBIDEAREN HERRI JABARI KONTZEPTUA ESPAINAIKO KODE ZIBILEAN Kode Zibila onestean, Espainiako Zuzenbideak arautu zituen Administrazioaren ondasunak bi taldetan sailkatzeko sistema eta herri jabariaren inguruko teoria. Horretara, Kode Zibilak jaso ditu Frantziako doktrinan eta jurisprudentzian XIX. mendean barna erroturiko konponbideak; modu berean, ondasuna herri helburuei lotuta egotearen irizpide nagusiari ekin dio, estatuarenak izanik, herri jabariko ondasun moduan kalifikatzen diren ondasunak definitzeko. Administrazioaren ondasun publikoen sailkapena eta herri jabariaren teoria Kode Zibilean jaso aurretik, bestelako irizpidea erabiltzen zen herri jabariko ondasunak sailkatzeko. Antzinako Erregimenaren eta gaur egungo herri jabari adierazmoldearen bitartekoa zen irizpide hori. COLMEIROk, nahaste lauso hori argitu nahian, ondasun hauek bereizi zituen 1865. urtean: Koroaren jabetzako ondasunak, ondasun publikoak, estatuaren jabetzako ondasunak eta korporazioen jabetzako ondasunak. COLMEIROren ustez, herri jabarian guztientzako ondasun publikoak edota herri erabilerari loturikoak bakarrik sartzen dira. Ikus dezagun, bada, sailkapen hori: 1. Koroaren jabetzako ondasunak. Errege ondasunak, errege ondare edota Koroaren jauntza ere baderitze. Sailkapen horren barnean zeuden erregeri bere jaurgoagatik zegozkion lurraldeak, errentak eta morroiak. Fuero Juzgo deritzonak bereizi zituen erresumaren kontura eskuraturiko gauzak eta printzearen jabari pribatuko ondasunak. Partidek bereizketa hori baieztatu eta ondasun guzti-guztiak preskribaezinak zirela adierazi zuten. Ondasunok xedatzeko, printzeak inter vivos zein mortis causa egintzak gauza zitzakeen, nahiz eta egintzok jaraunslearen mesederako izan ez. Konstituzionalismoaren garaian, ordea, honela bereizten ziren ondasunak: errege ondarea eta Koroatik kanpo zeuden gainerako ondasunez osaturiko nazioaren jabaria. Ordainetan, aurrekontuan izendapena egin ohi zitzaion erregeri, tronuaren ospearen mesedetan (Cádizko Konstituzioaren 48. art.). Koroak demanio ondasunak galdu zituen eta erregeren erabilerari loturiko ondasun multzoa soilik esleitu zitzaion. Ondasunok errege ondarekoak izanik (jauregiak eta erregeren erabilerarako beste ondasunak), aurrekontuen pentzutan geratu ziren. 2. Ondasun publikoak edota herri erabilerako ondasunak. II. partidaren XVIII. tituluaren I. legeak dioenez, «pertenecen a todos los omes comunalmente, en tal manera que tan bien pueden usar dellos los que son de otra tierra extraña, como los que moran o viven en aquella tierra do son».

HERRI JABARIA

Kategoria horrek ondokoak hartzen ditu: itsasoa eta itsasondoak, lurreko urak eta herri bideak. Extracomercium ondasunak dira eta, beraz, besterenduezinak, preskribaezinak eta enbargaezinak. Nondik-nahi begira dakiola ere, COLMEIROren aburuz, «ondasunen behialako destinoa jadanik onuragarria ez dela esateak ez ditu administrazio egintzaren mugak gainditzen»; hori ikusirik, ondasuna herri erabileratik jaregin eta eskualda daiteke. 3. Estatuaren jabetzako ondasunak. COLMEIROk honako ondasunak sailkatu ditu kategoria horretan: alferresunak edo landerrak, mendiak, meatzeak, jabegabeko ondasunak edota jabe ezagunik ez dutenak eta desamortizazioari loturiko nazio ondasunak. Zuzenbide publikoak ez ditu horiek eraentzen eta ondasunon «artapena eta horien erabilera nahiz susperketa ez dira zinezko administrazio egintzak, ezpada kudeaketa ekonomiko hutsa dakartenak». 4. Jabari kolektiboa edota korporazioen jabaria. Hauek dira multzo horretara biltzen direnak: herrien berezko ondasunak nahiz auzo ondasunak; ongintzaren eta instrukzio publikoaren establezimenduen jabetzako ondasunak; azkenik, probintziaren jabetzako ondasun higikorrak eta higiezinak, horiek diputazioaren zerbitzurako destinaturik daudenean. Toki korporazioak adingabekoak izango balira bezala babesten ditu estatuak ondasun horiek; berezitasun hori gorabehera, Zuzenbide pribatuak eraentzen ditu ondasunok.

COLMEIROk aurkezturiko sailkapenak eta kontzeptuek adierazten dute tradizioko ikusmoldeetatik eta Italiako gaur egungo legeriatik hurbil dagoen herri jabari ulerkera; beraz, Frantzian XIX. mendearen erdi aldean mamitu zen eta gero Espainiako Kode Zibilak jaso zuen jabari adierazmolde zabaletik urruntzen da. Ondorioz, herri jabarikoak soilik dira berezko demanioa eta guztien erabilerari loturiko ondasunak (bideak). Estatuaren eta korporazioen — bai eta toki erakundeen— jabetzako beste ondasunak jabari pribatuko ondasuntzat jotzen dira. Ikusi berri dugun adierazmolde murritza hedaturik zegoen XIX. mendearen erdi inguruan. Honela ageri da ulerkera hori Urei buruzko 1866ko abuztuaren 3ko Legearen zioen azalpenetan: «Nazioko herri jabariari dagozkio, gauzen izaeragatik beragatik edota gauzon destinoagatik, guztien erabilerarako diren gauzak, esaterako, herri hondartzak, herri ibaiak, herri bideak, herri kaiak eta herri portuak. Besterenduezinak eta preskribaezinak dira horiek guztiak; hori dute, arean bere, ezaugarri nagusia. Estatuaren jabari pribatuari, ordea, ondokoak dagozkio: estatuaren zerbitzurako destinaturiko gauzak, hots, hiritar guztien erabilerarako destinatu beharrean, estatuaren beharrizan kolektiboak asebetetzeko erabiltzen direnak. Norbanakoen antzera, estatuak bere ondareko gauzak xeda ditzake eta honakoak dira, besteak beste, gauza horiek: mendiak, meatzeak, armategiak, gotorlekuak eta militarren eraikinak».

RAMĂ&#x201C;N PARADA

Batzuetan, herri jabariaren ulerkera murritza nagusitu da Kode Zibilaren definizioetan, eta horrelaxe agertarazten du Portuei buruzko 1928ko Legearen 4. artikuluak. Artikulu horren arabera, estatuaren jabetzakoak dira, baina ez herri jabarikoak, estatuaren defentsako herri zerbitzuei loturiko ondasunak, hala nola, ÂŤditxoak, ontzitegiak, ontziolak, armategiak eta Gerrako Marinaren zerbitzurako soil-soilik destinatu diren beste establezimendu batzukÂť.

Azken finean, ondasunak herri zerbitzuei lotzearen irizpidea ez zen izan irizpide garrantzitsua, ez eta erabakigarria XIX. mendean. Egin-eginean ere, berrikuntza gisa, Kode Zibilak ondoko irizpidea nagusiarazi du, herri jabaria mugatu eta definitzeko: ondasunak herri erabilerari, herri zerbitzuei edo estatuaren aberastasuna suspertzeari loturik egotearen irizpidea. Aldi berean, Frantziako doktrinak XIX. mendean egindako adierazpenak jaso eta Italiako Zuzenbidearen ulerkera hertsia baztertu zuen. Horixe berori ondorioztatzen da, hain zuzen, 338. art.tik eta 345. era arteko artikuluetan. Erregeren ondarea lege berezi baten menpean jartzeaz gain, herri jabaria osatzen duten ondasunen ondoko sailkapena egin dute artikuluok: 1. Herri erabilerarako destinatu diren ondasunak, berbarako, estatuak sorturiko bideak, kanalak, ibaiak, uharreak, portuak, zubiak eta, bestalde ere, itsasondoak, hondartzak, arradak eta antzekoak. Herrien eta probintzien herri erabilerako ondasunak ere badira honakoak: probintziako eta auzoko bideak, plazak, kaleak eta ur publikoak, pasealekuak eta zerbitzu orokorreko herri lanak, herriek edo probintziek eurek ordaindutakoak. 2. Estatuaren jabari pribatukoak izanik, guztien erabilerari lotzen ez zaizkion ondasunak eta herri zerbitzuren baterako nahiz estatuaren aberastasuna suspertzeko destinaturik daudenak. Horien artean daude ondokoak: batetik, harresiak, gotorlekuak eta lurraldea defendatzeko gainerako lanak; eta, bestetik, meatzeak, horien emakidarik ematen ez den bitartean (339 eta 344. artikuluak). Aitzitik, jabari pribatukoak dira ondoko ondasunak: estatuarenak izanik, herri erabilerari edota zerbitzuei loturik ez dauden ondasunak; herri zerbitzutik nahiz herri erabileratik jaregindako ondasunak; eta, azken buruan, erabilera orokorrari loturik egon gabe, toki korporazioen jabetzakoak diren ondasunak (340, 341 eta 344. art.ak). Bukatzeko, Kode Zibilak jabetza jakin batzuei buruzko arau bereziak jaso ditu. Jabetza horien multzoan urak daude eta Kode Zibilak ur pribatuen eta publikoen arteko sailkapena egin du (407.etik 425.era bitarteko artikuluak).

HERRI JABARIA

Irizpideok gainditurik daude gaur egun, Urei buruzko 1985eko abuztuaren 2ko Legeak, neurri handi batean, lurpeko uren publifikazioa ezarri duelako. 3. ONDASUNAK HERRI HELBURUEI LOTZEAREN IRIZPIDEA ERABILTZEA HERRI JABARIA DEFINITZEKO. HERRI JABARIKO ONDASUNAK Esan bezala, Espainiako Zuzenbidean, eta Kode Zibilean batez ere, legegileak behin betiko mugatu ditu herri jabariko ondasunak. Hala ere, Kode Zibila osatu eta zuzentzeko hurrengo legeek ere nolabaiteko ekarpena egin dute herri jabari kontzeptua behin betiko finkatzean: Estatuaren Ondareari buruzko Legeak; toki legeriak (1985eko Oinarri Legea; 781/1986 Errege Dekretuak onetsitako testu artikulatua; eta Toki Korporazioen Ondasunei buruzko 1986ko ekainaren 13ko Araudia) eta demanio ondasun zehatz batzuen inguruko lege bereziek, urei, meatzeei, mendiei, portuei, itsasertzei eta abarrei buruzkoek, hain zuzen ere. Autonomi erkidegoen ahalgo legegileari dagokionez, arau multzo hori da gaur egun oinarrizko legeria, baina Konstituzioaren 132. artikuluak herri jabariaren inguruan jasotakoari lotzen zaio: 1. Legeak arautuko du herri jabariko ondasunen eta auzo ondasunen eraentza, besterenduezintasun, preskribaezintasun, enbargaezintasun eta jaregite printzipioetan oinarriturik. 2. Legeak jasorik dituenak dira estatuaren herri jabariko ondasunak eta, beti ere, ondokoak: itsaso-lehorreko aldea, hondartzak, lurralde itsasoa eta gune ekonomikoak eta kontinenteko plataformak ematen dituzten baliabide naturalak. Esanak esan, iturri sistema korapilatsu bezain zentzugabea sortu du autonomi erkidegoetako eraentzak. Toki Korporazioen Ondasunei buruzko Araudiaren 1. artikulua da horren erakusgarririk garbiena. Horren harira, Konstituzioa aipatu gabe â&#x20AC;&#x201D;aipamena beharrezkoa bada ereâ&#x20AC;&#x201D;, sei iturburu jaso ditu araudi horrek, tokiko herri jabaria arautzeko: a) toki eraentzaren alorreko estatuaren oinarrizko legeria; b) estatuaren oinarrizko legeria, herri administrazioen ondasunen inguruko eraentza juridikoa arautzen duena; c) autonomi erkidegoek euren eskumenen esparruan emandako legeria; d) toki eraentzari eta ondasun publikoei dagokienez, oinarrizkoa ez den estatu legeria; e) erakundeek bere-bereak dituzten ordenantzak; f) Administrazioko antolamendu juridikoaren eta antolamendu juridiko zibilaren gainerako arauak, modu ordeztailean.

RAMĂ&#x201C;N PARADA

Legeria horretara jo beharra dago, beraz, ondasunak herri jabarikoak diren ala ez jakiteko. Guztiarekin ere, ondasunak herri jabarikoak izateko, ez da nahikoa legeek ondasun zein gauzak herri jabariko ondasun moduan adieraztea. Bestela esanik, ondasunon titularra erakunde publikoa izateaz gain, ondasunak herri helbururen bati loturik egon behar du, hau da, estatuaren aberastasuna suspertzeari edo herri zerbitzu eta erabilerei. Jabari ondasunak sailkatzeko, ondasunok herri helburuei lotzeko modu desberdinak aztertu behar dira. Horrezaz gain, kalifikazio hori azken-azken probarekin egiaztatu behar da; hori dela eta, Administrazioaren ondare ondasunei dagokiena baino eraentza gehiegikoagoa aplikatzen zaio ondasunari. Ikusiko dugunez, badira demanio kalifikazioa jaso arren, herri eraentzarekin ezelango elkarrekikotasunik ez duten ondasunak (meatzeak) edota jabetza pribatuen kalifikazioak, hain zuzen, herri jabariaren gainerako ondasunen antzeko eraentza juridikoa dutenak (erkidegoan dauden auzo mendien kasua). Kasu batzuetan, destinoa aintzat hartzen da, herri jabariko ondasunak sailkatzeko. Sailkapen hori erabilgarria da, horren arabera hainbat eraentza juridiko aplikatzen direlako. Edozein modutara ere, gogoan izan behar da ondasun batzuek helburu desberdinak dituztela. Ondasun horiek eginkizun anitzekoak dira. Hori da, berbarako, uren kasua. Adibide modura, ondoko herri erabilerei loturik daude urak: batetik, bainatzeari, arropa garbitzeari eta nabigatzeari; bestetik, estatuaren aberastasunari, ura energia elektrikoa ekoizteko edota ureztatzeko erabil dadin.

A) Herri erabilerari loturiko ondasunak Kategoria horretara biltzen dira, lehen-lehenik, berez demanio ondasun gisa kalifikatzen diren ondasunak, hots, legeak ezarritako baldintza fisiko batzuk dituztenak. Etsenplu modura, honakoak dira ondasun horiek: ibaiak; uharreak; itsasondoak; hondartzak; arradak (Italiako doktrinak nahitaezko demanioan sailkatzen ditu horiek guztiak); eta, bukatzeko, gizakiak eginikoak izanik, herri erabilerari artez-artez loturiko ondasunak, besteak beste, bideak, kanalak, portuak eta zubiak (Kode Zibilaren 339 eta 344. art.ak). Toki legeriak herri erabilerako ondasunak zehaztu ditu eta honela zabaldu du horien zerrenda: bideak; plazak; kaleak; pasealekuak; parkeak; urak; kanalak; zubiak eta aprobetxamendurako edo erabilpen orokorrerako herri lanak, horien gaineko polizi eginkizuna eta horiek artatzea toki erakundearen eskumena denean (apirilaren 18ko 781/1986 Testu Bateginaren 74. art.). Goragoko zerrenda hori ez da itxia, ereduzkoa eta irekia baino; izan ere, Kode Zibilak jaso ditu antzeko beste ondasun batzuk ere, eta toki legeriak

HERRI JABARIA

aprobetxamendurako nahiz erabilpen orokorrerako beste herri lanak aipatu izan ditu. Berezko demanio ondasunak mugatzeak ad limite mahaigaineratu du arazo hau: estatuaren lurraldeko itsasondoa eta aireko espazioa ere multzo horretan sartu behar ote diren. Berezko demanioan daude geroago aztergai izango ditugun itsasoko eta lurreko urak. Berezko ondasun gisa sailkatu da itsasondoa, Konstituzioaren 132. artikuluak eta Itsasertzei buruzko 1988ko uztailaren 28ko Legeak, bi-biek, herri jabariko ondasuntzat hartu dutelako. Gai hori itsas demanioa aztertzean ikusiko dugu. Antzeko arrazoiak erabil daitezke aireko espazioa berezko demanioan sailkatzeko, kontutan hartzekoak baitira, hala hirigintzan eraikitzeko dauden mugak (altueraren mugak), nola lurgain askatasuna eta lurgainaren erabilera orokorra. Alabaina, Aireko Nabigazioari buruzko 1960ko uztailaren 21eko Legeak estatuaren subiranotasun eskubidea soilik baieztatu du; hala izanik, subiranotasun eskubide hori estatuari nazio lurralde osoaren gain dagokion eskubidearen modukoa da. Hainbatenaz, legeak emaniko konponbidea Frantziako jurisprudentzian mamitu denaren aurkakoa da (C.C., 1931ko maiatzaren 24koa, Thireaulltt; eta C.C. 1930eko maiatzaren 27koa, Cie AĂŠrienne FranĂ§aise).

B) Herri zerbitzuari loturiko ondasunak Espainiako Zuzenbideak ulerkera bi eskaini ditu: hertsia hasierakoa eta zabalagoa hurrengoa. Kode Zibilak nagusiarazi zuen hasierako ulerkera. Horren arabera, muga bi ditu herri zerbitzuari loturiko jabari ondasunen kontzeptuak: a) Titulartasunari buruzko muga: herri zerbitzuei loturiko ondasunak aipatzean, estatuaren jabetzako ondasunez bakarrik ari da, eta ez toki erakundeen jabetzakoez (339.2 eta 344. artikuluak). b) Lotura sortzen duen herri zerbitzuari buruzko muga: Kode Zibilak estatuaren defentsaren herri zerbitzuei loturiko ondasunak baino ez ditu jaso eta Italiako Zuzenbidearen antzera, bazter utzi ditu, nonbait, eraikinak eta kuartelak. Horixe ondorioztatzen da 339. artikuluaren zerrendatik. 339.ak ez du analogiara jo eta ondokoak baino ez ditu jaso: ÂŤharresiak, gotorlekuak eta lurraldea defendatzeko gainontzeko herri lanakÂť. Halatsu jokatu du 341. artikuluak ondasunen jaregitea arautu duenean, ondasuna erabilera orokorretik edota lurraldea defendatzeko beharrizanetatik jaregitea soilik aipatu duelako (ez du beste herri zerbitzurik aipatu).

RAMÓN PARADA

Ulerkera hertsi hori zabaldu du Estatuaren Ondareari buruzko Legeak, jabari pribatuko ondasunak eta herri jabarikoak mugatzean. Horretara, jabari pribatuko ondasunetatik at utzi ditu «erabilera orokorrari edo herri zerbitzuei loturiko ondasunak», eta «herri jabarikoak dira estatuaren jabetzako eraikinak, horietan estatuaren organoak daudenean» (1. art). Toki legeriak jaso duen ulerkera estatuak jasotako ulerkeraren besteko zabala da. Ondasun higiezinak sartzen ditu hark herri jabariko ondasunen multzoan eta, bereziki, eraikinak —bulegoak dituztenak— edota beste zerbitzu batzuk. Herri zerbitzuko ondasunen kontzeptura biltzen dira beste zerbitzu horiek ere. Toki Korporazioen Ondasunei buruzko Araudiaren 4. artikuluak dioenez, herri zerbitzuko ondasunak dira «toki erakundeen ardurapeko herri xedeak betetzeari zuzenean loturiko ondasunak. Horien artean udaletxeak, probintziako jauregiak eta, oro har, honakoak daude: probintzietako egoitzak diren eraikinak, hiltegiak, merkatuak, lonjak, ospitaleak, pobretxeak, museoak, katalogoko mendiak, eskolak, hilerriak, garraioak, igerilekuak, kirol zelaiak eta herri nahiz administrazio zerbitzuak emateko zuzenean destinatu diren ondasunak». Labur zurrean, Espainiako Zuzenbideak ulerkera hertsia eta taxuzkoa erabili izan du, herri zerbitzuei loturiko ondasunak aztertzean, baina gerora irizpide zabalago honetara jo du: ondasuna herri jabarikoa dela esateko, ondasunak herri zerbitzuari lotuta egon behar du, besterik gabe. Aipatzekoa da herri zerbitzu kontzeptua ulerkera zabalenik zabalenean hartzen dela, hau da, administrazio erakunde kontzeptuaren sinonimo moduan. Aski da, beraz, ondasuna herri zerbitzuari lotzea eta ez da beharrezkoa lotura hori ondasunaren izaeran oinarritzea, ez eta ondasunaren halako egokitzapenean. Frantziako jurisprudentzian, ostera, arau da hori.

C) Koroari loturiko ondasunak. Nazio ondarea Kode Zibilaren 342. artikuluak konpondu du Koroaren jabetzako ondasunei buruzko arazoa. Horretarako, erregeren ondareari buruzko lege berezi batera igortzen gaitu eta halakorik egon ezean, «kodeak jabetza pribatua arautzeko jaso dituen xedapenak» aplikatu behar dira. Nazio Ondareari buruzko ekainaren 16ko 23/1982 Legeak eta hori aplikatzeko araudiak (martxoaren 18ko 485/1987 Errege Dekretuak onetsitakoak) erabakita dute arazo hori Arauketa horrek ez du sorospidez bidaltzen Kode Zibilak jabetza pribatuaren inguruan araututakora, Estatuaren Ondareari buruzko Legeak ezarritakora baizik. Errege ondareari nazio ondare deritzo gaur egun, baina deitura hori desegokia da, administrazio guztietako herri jabaria eta jabari pribatua estatuarena

HERRI JABARIA

delako. Errege ondarearen ondasunak errege eta erregeren familiari loturiko ondasun higikorrak eta higiezinak dira, baina horien titularra estatua izan behar da. Ondasunon helburua da Konstituzioak eta legeek erregeri eta berorren familiari emandako goi ordezkaritza aurrera eramatea. Bestalde, errege ondarearen ondasunak, jatorrizko helburu horrekin bat datozen heinean, ondokoei lotzen zaizkie: Administrazio Kontseiluak zehazturiko helburu kulturalei, zientifikoei eta irakaskuntza helburuei (Araudiaren 3 eta 23. art.ak). Nazio ondareak bere barnean hartzen ditu hauek: batetik, Orienteko, Aranjuezko, San Lorenzo de El Escorialgo eta La Granja, Riofrío, Pardo eta Almudainako jauregiak; eta, bestetik, horietan guztietan dauden altzariak eta horietan egon ez arren, jabetza publikoaren beste eraikinetan daudenak. Administrazio Kontseiluaren inbentarioan agertu behar dira jabetza publikoaren beste eraikinetan dauden altzariok. Hariari segiz, Nazio ondarearen ondasunak besterenduezinak, preskribaezinak eta enbargaezinak dira eta, oro har, estatuaren herri jabariko ondasunen onurabideak dituzte. Ikusi berri ditugun horiez gain, zenbait fundazioren gaineko gobernu eta administrazio eskubideak ere badira nazio ondarean. Ez da zentzuzkoa multzo horretan gobernu eta administrazio eskubideak sartzea, ez direlako errege ondasunak edo eskubideak, baizik eta eginkizunak, eginbeharrak eta erantzukizunak. Ondokoak direla-eta sortu dira fundazio horiek: Encarnación eliza eta komentua, Buen Suceso, Descalzas Reales, Atochako Errege Basilika, Santa Isabel, Loretoko eliza eta ikastetxea, San Lorenzo de El Escorialgo monasterioa, Burgosko Las Huelgas monasterioa, Burgosko Errege Ospitalea, Tordesillasko Santa Clara komentua, Aranjuezko San Pascual eta Toledoko Doncellas Nobles ikastetxea. Gobernu eskubideei demanioaren eraentza aplikatzen zaie, herri jabariko ondasunei berez dagokien zerga salbuespena lortzeko erakundeontzat eta horien ondasunentzat. Horrexetan datza, beraz, eskubideok demanio eraentzaren bidez aurautzearen arrazoia, eta ez hainbeste demanio ondasunen gehiegiko babesak erakundeoi dakarkien onuran. Ondasunen gehiegiko babesa lortzeko, kultur fundazio pribatuen berezko eraentza aplikatu beharra dago (Araudiaren 50 eta 51. art.ak).

D) Estatuaren aberastasuna suspertzeari loturiko ondasunak. Meatzeak Bada herri jabarian beste ondasun mota bat —harritzekoa izan arren— autonomi erkidego eskudunak eta estatua ukitzen dituena. Kode Zibilak 339. artikuluan jaso ditu ondasun horiek: «… estatuaren jabetzakoak izanik, estatuaren aberastasuna suspertzeari loturiko ondasunak dira»; 339.ak berak aipatu ditu «meatzeak, horien emakidarik ematen ez den bitartean».

RAMÓN PARADA

Herri jabarikoak ote dira meatzeak? Frantziako eta Italiako zuzenbideek ez dituzte horiek herri jabariko ondasun gisa kalifikatu. Berbarako, Italiako Zuzenbideak estatuaren ondare xedaezinean arautu ditu. Bide beretik, XIX. mendearen erdi aldean, meatzeak estatuaren jabetzako ondasunak zirela adierazi zuen COLMEIROk eta jabegabeko eta alferreko ondasunekin batera sailkatu zituen. Kode Zibilak bide bertsua ibili du: Kode Zibilaren esanetan, meatzeak demanio ondasuntzat hartzeko, norbanakoari emakida eman baino lehenagoko unera begiratu beharra dago (339.2. art.). Aurkitu baino lehen, meatzeak ezezagunak dira oso, hau da, erabateko res nulliusak; beraz, ezin dute horren gaineko jabetzarik eskuratu, ez norbanakoek, ez eta erakunde publikoek. Gauzak horrela, ez da egokia meatzeak herri jabarian sailkatzea. Behin meatzearen emakida emandakoan, emakidaren titularrari dagokio meatzea, nahiz eta Administrazioaren esku-hartze zorrotzari loturik geratu. Emakidaren titularrak ondasunaren fruituak jaso eta ondasuna defendatu ohi du gainontzekoen erasoetatik; gainera, inter vivos nahiz mortis causa egintzen bidez eskualda dezake eskubide hori. Bistakoa da 339.ak eginiko demanioaren aipamena —meatzeak, «horien emakida ematen ez den bitartean»— tresna modura erabili dela, meatzeen gaineko jabetza modu arrunten bidez ezin eskura daitekeela azpimarratzeko. Esan nahi baita, administrazio bidetik eskuratzen dela meatzeen jabetza, emakidaren eta ikertzeko baimenaren bitartez. Agi denez, kodearen idazkera hori 1868ko abenduaren 29ko Dekretu-legean oinarritu zen. Dekretu-lege horrek meatzeen legeria berria arautzeko oinarriak onetsi zituen, 1868ko Iraultzaren ondoren. Dekretu-legeak espiritu liberala eta estatuaren jabetzari buruzko tesia uztartu zituen 6. artikuluan. Honela dio 6. artikuluan: «Izatez, estatuaren jabarikoa da lurpea, baina, kasuan-kasuan, eta komenentzia huts-hutsagatik, auzo aprobetxamendurako utz dezake, lurzoruaren ugazabari dohainik laga diezaioke, edota eskaria egin duten norbanakoei besterendu, kanon baten bidez». Horrenbestez, hagitzez aukerakoagoa da Espaniako Zuzenbideak XIX. mendean erabili zuen tradizioko adierazmoldea. Espainiako Zuzenbidean honela kalifikatu dira meatzeak: hasieran, Koroaren jabetzako ondasun moduan (1825eko uztailaren 4ko Errege Dekretuaren 1. artikulua); gero, estatuaren jabetzako ondasun gisa (1849ko apirilaren 11ko Legearen 1. art.); azkenik, 1944ko uztailaren 19ko Legeak estatuaren ondasuntzat hartu zituen. Azken kasu horretan, estatuak zuzenean ustia zitzakeen ondasunok edo norbanakoei eman ustiatzeko eskubidea, baina meatzeek ez zuten herri jabariko ondasunen kalifikaziorik jaso. Direnak direla, igarri-igarrian dago, meatzeen emakida eman eta gero, meatzeok ez zaizkiela herri erabilerari ez herri zerbitzuei lotzen. Hori dela eta, horien erabilpena eta babesa gainerako demanio ondasunez bestelakoa da oso.

HERRI JABARIA

Meatzeak herri jabariko ondasun gisa kalifikatzeak ez du ezelango euskarririk, ez Espainiako tradizio juridikoan, ez Zuzenbide konparatuan, ez eta mea-substantzien eraentzan. Izanak izan, Espainiako doktrinak herri jabariko ondasunen kalifikazioa eman die batik bat, eta, besteak beste, 1973an indarrean zegoen Meatzeei buruzko Legeak herri jabariko ondasun moduan kalifikatu dituelako. Meatzeen kalifikazioa mutatis mutandi aplika daiteke, hidrokarburoak herri jabariko ondasunen artean sailkatzen direnean (hidrokarburoek meatzeen antzeko eraentza dute, 1974ko ekainaren 27ko Legearen arabera). Kalifikazio hori muturreraino irits liteke harkaitzen kasuan. Harkaitzak ere Meatzeei buruzko Legean daude arauturik («balio ekonomiko handirik ez duten eta lurralde mugatu batean salerosten diren baliabideak, edota azpiegitura obretarako, eraikuntzarako edo antzeko erabileretarako neurri eta forma egokia duten zatiak lortzeko bakarrik erabiltzen diren baliabideak, baldin eta zatiok lortzeko, erauzte, puxkatze eta kalibratze lanak baino ez badira egin behar». Lehen adierazi dugunez, legean ez dago inolako sostengurik meatzeei herri jabariko ondasunen kalifikaziorik emateko. Gabezia hori nabariagoa da harkaitzen kasuan, legeak funtsen sistema edo akzesio sistema ezarri duelako. Akzesio sistemari helduz, harkaitzen aprobetxamendua horiek dauden lurren ugazabari dagokio. Antzeko eraentza aplikatzen zaie mea-medikuntza eta mea-industria urei. Administrazioaren baimena aldez aurretik izanik, lurraren ugazabari dagokio urok aprobetxatzeko lehenespen eskubidea, urak lur pribatuetan daudenean; lur publikoetan daudenean, aldiz, baimena lortu duenari. Lurreko urak estatuaren aberastasuna suspertzeari loturik daude eta horien aprobetxamendu nagusiak meatzeen antzera antolatzen dira (kasurako, herrien hornikuntza, ureztaketa eta energia elektrikoa). Administrazioak emakidak ematen dizkie erakunde publiko eta norbanakoei, aprobetxamenduak preskripzioz ezin eskura zitezkeela ezarri baitzuen 29/1985 Legeak —eskuratzeko preskripzioa zen urak res communes omnium moduan ulertzetik geratzen zena—. Lehenago aztertu dugunez, erabilera pribatu horiez gain, urek ondoko erabilera publiko eta orokorrak ere badituzte: bainatzea, nabigatzea, abelburuei edaten ematea eta abar. Horrelatsu gertatzen da itsas demanioaren kasuan. Honakoak daude geroago aztertuko dugun itsas demanioan: itsaso-lehorreko aldea, hondartzak, kontinenteko plataforma eta gune ekonomikoa.

E) Meatzerik gabeko lurpea

RAMĂ&#x201C;N PARADA

Ikusi bezala, Espainiako Zuzenbideak bereizi ditu lurpeko aberastasuna eta lurraren jabetzaren titulartasuna. Jabetza horren eraentza juridikoa ez da herri jabariaren berezko eraentza. Hortik ondorioztatzen ote da, beraz, lurren ugazabari dagozkiola lurpean dauden gainontzeko aberastasunak, berbarako, lurpeko urak eta lurpe osoa bera? Galdera horren erantzuna Kode Zibilaren 350. artikuluan aurkitu beharko genuke: ÂŤLurzati baten jabea lurzati horren gainean eta azpian dagoenaren jabe da eta komeni zaizkion lanak, landaketak eta indusketak egin ditzake. Lurzati horretan izan daitezkeen mugapenak hiru hauek baino ez dira: zortasunak, meatzeei eta urei buruzko legeak eta, azkenik, polizi jardueran emandako araudiakÂť. Artikulu horren idazkera, hala ere, hain da anbiguoa, non mutur bi hauek har baititzake: batetik, lurren ugazabaren jabetza usque ad infernos heda liteke, hots, lurraren erdi-erdiraino; bestetik, uler daiteke jabeak baliabide arruntak erabiliz sakondu ahal dueneraino soilik heltzen direla horren ahalmenak. Tesi hertsia ezari-ezarian gailenduz bide doa, lurpeko uren kasuan gertatzen den gisara, jabeak ezin dezakeelako erabilpenik gauzatu lurpean (Urei buruzko 1985eko abuztuaren 2ko Legea eta Kanarietako Urei buruzko maiatzaren 5eko 10/1987 Legea).

F) Mendi publikoak Desamortizazio legeriak mendi publikoak saltzea debekatu zuen eta mendioi legeria berezia aplikatzen zitzaien. Horratik, COLMEIROren iritziz, mendi publikoak estatuaren edota toki erakundeen jabetzako ondasunak besterik ez ziren. Horien kudeaketak eta administrazioak ez zuten administrazio egintzarik sortarazten, kudeaketa ekonomiko hutsa zekarten egintzak baizik. Bestalde, jurisprudentziak behin baino sarriago adierazi du mendi publikoei ezin dakiekeela aplikatu herri jabariko ondasunen berezkotasunik (preskribaezintasunaren araua, batik bat). Kontuak kontu, errealitateak berak agertarazi zuen basoko aberastasunaren babesa ez zela nahikoa, jabetza pribatuaren defentsa tresnak ez baitziren behar bestekoak. Horrela izanik, Mendiei buruzko 1957ko ekainaren 8ko Legeak beste bide batzuk erabili zituen, katalogoko mendi publikoak babesteko. Aitortu beharra dago bide horiek gehiegikoak direla, herri jabariko beste ondasunen pareko babesa eman dietelako mendi publikoei. Hartara, katalogoko mendi publikoak besterenduezinak dira, legeak bestelakorik dioenean izan ezik (2.1. art.); horrez gain, mugatzeko modukoak ere badira eta Administrazioak bere arioz berreskura ditzake, horretarako eperik bete beharrik gabe

HERRI JABARIA

(10. art.). Azkenik, mendi publikoen osotasuna defendatzeari dagokionez, Baso administrazioak zehapen ahalgo zabala du. Mendien gehiegiko babes tekniken zerrenda luzean ez da preskribaezintasuna ageri eta honakoa da horren arrazoia: legea bitarteko sistemara lerratu da, eta mendiak aparteko preskripzioaren bidez eskuratzea onartu arren (30 urte), preskripzio arruntaren bidezko eskuraketa baztertu du. Horrezaz aparte, preskribatzailearen edukitzak honako baldintzak bete behar ditu epe horretan: jabe gisakoa, publikoa, baketsua eta etenik gabekoa izatea (1962ko otsailaren 22ko Dekretuak onetsitako Mendiei buruzko Araudiaren 64. artikulua). Zuzenbide erkideak jasotako babes eraentza gehiegikoa katalogoko mendi guztiei aplikatzeko modukoa da. Hala da, nahiz eta Araudiaren 11. artikuluaren arabera, mendi publikoek baldintza batzuk bete behar herri jabariko ondasunak izateko. Beste modu batez esanda, katalogoan agertzeaz gain, herri erabilerari nahiz herri zerbitzuei loturik egon behar dute mendi publikoek. Gainerako ondasunak ondare ondasunak dira. Alfer-alferrekoa da araudiak eginiko bereizketa, nahikoa delako ondasuna estatuaren aberastasunari loturik egotea, ondasun hori Kode Zibilak jasotako demanio kontzeptuan sailkatzeko; eta, batez ere, ondasuna herri erabilera nahiz zerbitzuren bati lotuta egoteaz gain, lotura horren eraentza juridikoak dakartzan berezitasun gehiegikoak ere erabakigarriak izango liratekeelako. Berezitasun horiek katalogoko mendi guztiak ukitzen dituzte, baita euren demanio izaera aldarrikatu ere, geroago ikusiko dugunez.

4. TOKI ERAKUNDEEN ONDASUNAK. AUZO ONDASUNAK A) Toki erakundeen ondasun motak Toki erakundeen ondasunei aplikatzeko modukoa ere bada estatuaren eta autonomi erkidegoen â&#x20AC;&#x201D;biak daude arau berberei loturikâ&#x20AC;&#x201D; herri jabariko ondasunei nahiz ondare ondasunei buruz esandakoa. Ondoko bereizketa egin du toki erakundeak eraentzen dituen arauak, apirilaren 18ko 781/1986 Legegintzazko Errege Dekretuak onetsitakoak: lehenik, herri erabilerari eta zerbitzuei loturik egonik, herri jabarikotzat hartu diren ondasunak; bigarrenez, ondare ondasunak; eta, hurrenik, auzo ondasunak (tertius genus). Azken mota hori ezezaguna da estatuaren esparruan. Honelaxe definitu ditu legeak ondasun horiek guztiak: a) Tokiko herri erabilerako ondasunak ondokoak dira: bideak eta errepideak; plazak; kaleak; parkeak; urak; iturriak; kanalak; zubiak eta aprobetxa-

RAMÓN PARADA

mendurako edota erabilpen orokorrerako herri lanak, horien artapena eta polizi eginkizuna toki erakundeen eskumenekoa denean (74.1. art.). b) Herri zerbitzuko ondasunak, aldiz, toki erakundeen ardurapeko herri xedeak betetzeko destinaturikoak dira. Horien artean udaletxeak, probintziako jauregiak eta, oro har, honakoak daude: toki erakundeetako egoitzak diren eraikinak, hiltegiak, merkatuak, lonjak, ospitaleak, pobretxeak, museoak eta probintziaren jabetzako katalogoko mendiak (74.2. art.). c) Ondare ondasunak edo udalerriaren ondasunak, berriz, hauek dira: toki erakundeenak izanik, herri erabilerarako destinaturik edota herri zerbitzuren bati loturik ez daudenak eta toki erakundearen altxorrarentzat diru iturri izan daitezkeenak (76. art.). d) Azkenik, auzo ondasunak daude. Ondasunen kategoria horrek ez du parekorik estatuaren esparruan. Sona handiko autore batzuek diotenez (NIETO), legeak ez dio erreparatu jabetzaren titulartasunari, kategoria hori definitzean. Horrela egin beharrean, legeak aintzat hartu du ondasunen aprobetxamendua eta luperketa ustiapen kolektiboaren eta auzo ustiapenaren bitartez egiten den ala ez. 75. artikuluaren hitzetan, «auzo ondasunen aprobetxamendua eta luperketa ustiapen kolektibo eta auzo ustiapen moduan egingo da, lehenengo eta behin». Ondorenez, auzo ondasunak kalifikatu gabe geratu dira. Toki Eraentzari buruzko 1955eko Legearen testu artikulatuak ondare ondasunen multzoan sartu zituen auzo ondasunak, eta horien titulartasuna udalerriari esleitu zion: 183. artikuluaren esanetan, «udalerriaren ondasunak eta auzo ondasunak dira ondare ondasunak»; 187. artikuluak jaso duenez, «auzo ondasunak udalerriaren jabariko ondasunak dira, baina ondasunon aprobetxamendua eta luperketa auzotarrei bakar-bakarrik dagozkie». Auzo ondasunak mozorroz jantzirik daude ondasun publikoen artean eta, harritzekoa ez bada ere, horien kalifikazioak aldaketa bortitzak izan ditu. NIETOk dioenez, «Grachus ehiztariaren arimaren antzera, auzo ondasunak Administrazio zuzenbidearen bazter orotan ate joka aritu dira, baina ez dute inon estalperik aurkitu eta honela sailkatu dira: herri jabaritik hurbil-hurbileko ondasunak; udalerriko ondarearen barnekoak, nolabait; eta zortasunen edo erkidegoen aldaerak. Egia esan, analogia horiek gorabehera, auzo ondasunak egundo ere ez zaizkie kategoria juridiko horiei egokitu». Zalantzarik gabe, katramila horretan harrigarriena da Kode Zibilak ez dituela auzo ondasunak udalerriaren ondasunen artean aipatu. Udalerriaren ondasun moduan kalifikatu beharrean, Kode Zibilak aprobetxamendu erkidegoaren (zortasunaren) bidez kargaturiko ondasun publikoak direla esan du (NIETO). Ildo horretatik, honakoa dio 601. artikuluak: «… herri lurraldeetan dauden bazka erkidegoak, hala udalerriarenak, nola estatuarenak, administrazio legeek arautzen dituzte».

HERRI JABARIA

B) Udalerriaren ondasunen eta auzo ondasunen arteko desberdintasunaren jatorria eta bilakaera Auzo ondasunen gizarte jatorria nahiz jatorri politikoa zein den jakiteko, giza taldeei, hau da, herriei emandako emakidetara jo beharra dago. Birkonkistak aurrera egin ahala, bazter utzitako lurrak birpopulatzeko asmoz eman ziren emakidok. Gehienen ustez, erkideen arteko harreman juridikoak hurbilago daude germaniarren erkidegotik, erromatarren jabekidetzatik baino. Germaniarren erkidegoan ez dago partaidetza kuotarik; erromatarren jabekidetzaren kasuan, berriz, zati alikuotak egin daitezke eta actio communi dividendo deiturikoa egikari daiteke, indibiso egoerari buru emateko. Ondasunon titulartasunaren arazoak ere atzera-aurrera ugari ditu. Hasieran, auzo ondasunak res communis omnium moduan kalifikatu ziren, baina udalaren antolaketa finkatuz zihoan heinean, kontzejuari eman zitzaizkion auzo ondasunak. Kontzejua zen herri osoaren edota herriko auzo baten ordezkari. Dena den, historiari begiratzen badiogu, badira arrazoiak auzo aprobetxamenduko lurrak â&#x20AC;&#x201D;alferreko lurrak eta eremuak, besteak besteâ&#x20AC;&#x201D; Koroari zegozkiola pentsatzeko, nahiz eta lurron edukitza eta erabilpena auzotarren eskuetan geratu. Lurron aprobetxamendu hori noizbehinkakoa zen eta ez oso eratua. Ondasunen titulartasuna zatiturik zegoenez, ezin zen erregeren lurrik saldu. Horretara, desamortizazio legeriak salmenta horiek salbuetsi zituen (1813ko Dekretua, 1819ko Jarraibidea, 1822ko Dekretua, 1955eko Legea). Auzo ondasunen aldean, udalerriaren ondasunek kontzejuaren aurrekontu edo gastuei (lanei, funtzionarioen ordainketei eta abarri) aurre egiteko errentak dakartzate. Nolanahi den ere, XIX. mendean udalerriaren ezin konta ahalako ondasunak ez ziren beharrezkoak zerga sistema berriaren diru sarrera gisa. Desamortizazio legeriaren aginduz, udalerriek euren ondasunok ez ezik, auzo ondasun ugari ere saldu behar izan zituzten. Auzo ondasunak legeak salbuetsitakoak izan arren, udalerriaren ondasun gisa kalifikatzen ziren, auzotarrek kanon txiki bat ordaindu behar zutelako; edozelan ere, zozketaren bidez lupertzen ziren ondasun horiek. Akats larri horren ondorioz, likidatu egin ziren auzo aprobetxamenduko ondasunak eta ondasun kolektibo garrantzitsuak. Luzaroan iraun zuen egoera horrek, baina toki legeria modernoak onartu zuen baterakorrak zirela halako kostubidezkotasuna, hots, kanona ordaintzea eta auzo ondasunen aprobetxamendua â&#x20AC;&#x201D;esangura hertsian ulertuta (NIETO)â&#x20AC;&#x201D;.

RAMÓN PARADA

Hirugarren partidaren XXVIII. tituluko 9. legean jaso dira udalerriaren ondasunak. Ondasun publiko edo kolektiboak oro biltzen da 9. legera, demanio ondasunen eta ondare ondasunen arteko gaur egungo bereizketak gorabehera: «apartadamente son del común de cada una ciudad, o villa, las fuentes, e las plazas o facen las ferias, e los mercados, e los lugares o se ayuntan a consejo, e los arenales que son en las riberas de los ríos, e los otros éxidos, e las carreteras o corren los cauallos, e los montes, e las dehesas, e todos los otros lugares semejantes destos que son establecidos e otorgados para procomunal de cada cibdad, o villa o castillo, u otro lugar». Errege katolikoek 1496ko urriaren 28an emaniko sendespen pragmatikoak agertarazten ditu, batetik, jaunek udalerriaren ondasunak nahiz auzo ondasunak eskuratzeko eta usurpatzeko egin zituzten ahaleginak eta, bestetik, udalerriaren ondasunen eta auzo ondasunen arteko bereizketa: «mandamos que, agora y de aquí en adelante todos los montes y huertas y otros edificios y cosas que han sido y fueren restituidos a las ciudades y villas, las conserven para el bien y pro común de ellas, y no las talen ni decepen, ni corten ni derruquen los dichos edificios sin nuestra licencia, y especial mandado; salvo los montes que fueren tan grandes, que los vecinos de las dichas ciudades, villas y lugares puedan aprovechar de ellos leña, no cortando por el pie, salvo por rama, y dexando en ellos horca y pendón por donde puedan tornar a crecer y que otros montes que no fueran tan grandes se puedan aprovechar para bellota, y para guarecer los ganados en invierno y todos ellos y los otros términos quedan para el pasto común de los ganados y las viñas y las huertas y plantas y edificios, que se puedan arrendar para propios del Concejo». Erregek esku hartu zuen kontzejuen mendien eta aurrekontuen arauketetan. Hori dela eta, udalek ezin zuten kontzejuen lurrik eman, horretarako errege lizentziarik ez bazuten (Karlos I.a eta Doña Juana, 1528). Kontu-hartze hori bereziki areagotu zen Borboitarren garaian (XVIII. mendean). Garai horretan, argi ikusten zen udalerriaren ondasunen eta auzo aprobetxamenduko ondasunen arteko bereizketa, bai eta auzo aprobetxamenduko ondasunak udalerriaren ondasun bihurtzeko debekua ere. Bihurtze hori arielen bidez egin ohi zen: ondasunak errentatu eta errentak jasotzen ziren. Erregeren lizentzia beharrezko zen, udalerriaren ondasunen kontulari nagusiak 1765eko ekainaren 7an emaniko agirian azaltzen den moduan. Agiri horrek 1761eko apirilaren 20ko adierazpena baieztatu zuen eta honela dio: «Hala udalerriak eskuratutako bazka eta larreak, nola erregeren ahalmenen bidez ariela ezarririk duten larreak eta bazkak udalerriaren ondasun nahiz ariel gisa kalifikatu behar dira, ondasunok dirauten bitartean. Auzo aprobetxamenduko bazkak auzotar guztienak batera izan behar dira, edo, bestela, batenak bakarrik. Beste hitz batzuez esanda, auzotar bat baino ez dagoenean, berorrek luper ditzake ondasunak, harik eta kasuan kasuko

HERRI JABARIA

ahalmenaren bidez ondasunoi ariela ezarri arte» (DOU eta BASSOLSek aipaturikoa). Gisa berean, 1804ko irailaren 18ko ebazpenean hainbat arau eman ziren, udalerriaren ondasunik edo arielik ez zuten herriek beharrezko zituzten ondasun eta arielak proposa zitzaten. Ebazpen horrek dioenez, lurrak landu behar direnean, proposaturiko arielen batek lurrok hautsi beharra badakar, herriari laguntzeko beste modurik ez dagoela bidezkotu beharra dago. Bestalde, lurrak hausteko ahalmena behar izanez gero, horrelakoetan ere egiaztatu behar da bazkak kentzeagatiko kalterik ez zaiela egingo herriko abeltzainei eta erkideei. Auzo ondasunek ondoko arriskuak zituzten: udalerriaren ondasun bihur zitezkeen (errentak sortarazten zituzten ondasunak); erregek ondasunok saltzeko eginahalak egin ohi zituzten; eta, azkenik, zerga alorreko arrazoiak ere baziren. Inguruabar horren bidez azaltzen dira erregeek eurek alferreko lurrak saltzeko ezarritako debekuak; gainera, lurrak hausteko baimena eman zuten. Erregina gobernadoreak ondoko debekua eman zuen 1669ko maiatzaren 19an: «… y por ser cosa conveniente al bien común de estos Reinos, y hacer, es bien y merced, prometemos por Nos y por nuestros sucesores agora y para siempre jamás en la forma y manera que por su fuerza y validación se requiere, que no venderemos ni enajenaremos tierras baldías, ni árboles, ni el fruto de ellos, sino que quedará siempre lo uno y lo otro para que nuestros súbditos y naturales tengan el uso y aprovechamiento que de las dichas tierras baldías y árboles y frutos de ellos han tenido y tienen conforme a las leyes de estos Reinos, y a las ordenanzas que tuvieren e hicieren por Nos confirmadas». Ildo beretik doa, NIETOk gogorarazten duen moduan, Felipe II.ak Madrilgo 1586ko Gorteetan (12. eskaera) eta 1593koetan (31. eskaera) xedaturikoa, ondokoa agindu baitzen: «… se tenga la mano de aquí en adelante en no proveer Jueces que vendan las tierras concejiles y términos públicos y baldíos, que las ciudades, villas y lugares de estos Reynos han tenido por propios; y que no se envíen Jueces a vender ni redimir tierras públicas y baldías y que por si alguna causa algunas tierras de las vendidas se hubieren de remedir, las demasías que se hallaren no se vendan, sino que queden por públicas y concejiles». Antzekoa da Felipe II.ak Segovian 1609ko abuztuaren 21ean eta Felipe IV.ak 1632an xedaturikoa: «… que aunque por nuestras provisiones y Reales cédulas hemos hecho merced a estos Reynos de mandar que no se vendan tierras baldías, ni árboles, ni el fruto de ellos; para que lo susodicho se guarde y cumpla inviolablemente ahora y en todo tiempo, damos nuestra fe y palabra Real por Nos y nuestros sucesores de lo guardar cumplir y exeicutar ansí; y hagamos de ello para mayor firmeza ley. Y por ser cosa conveniente al bien común de estos Reinos, y hacerles bien y merced lo hemos tenido por bien; y así prometemos… que no venderemos ni enajenaremos tierras baldías, ni árboles, ni el fruto de ellos, sino que quedará siempre lo uno y lo otro para que nuestros súbditos y naturales tengan el uso y aprovechamiento que de

RAMÓN PARADA

las dichas tierras baldías y árboles y frutos de ellos, han tenido y tienen conforme a las leyes de estos Reynos, y a las ordenanzas que tuvieren y hicieren por Nos confirmadas». Esanak esan, erregeren hitzak ere haizeak daramatza eta Fernando VI.ak alferreko lurrak besterentzeko agindu zuen, 1737ko irailaren 28ko eta 1738ko urriaren 8ko errege dekretuen bidez. Horrenbestez, Alferreko Lurrentzako Batza Nagusia eta epaile komisionatuak izendatu ziren. Hamar urte geroago, lurrak besterentzeko jarrera horrek guztiak damuarazi zituen berriro ere; are gehiago, herrien kexak kontutan izanik, lurrok errespetatzeko hitza eman zen. Herrien babeslerik eragingarriena erresumako diputazioa izan zen eta Fernando VI.ak Kontseiluari kontsulta egin, eta diputazioaren arrazoiak gogoan hartu zituen 1748ko irailaren 18ko ebazpenean. Ebazpen horrek Alferreko Lurrentzako Batza Nagusia eta superintendentzia ezabatu zituen: «declaro por nulas e insubsistentes, como opuestas a mi Real mente, todas las enajenaciones adjudicadas a mi Real mente, todas las enajenaciones adjudicadas a mi Real Corona, o particulares de cualquier condición que sean, y transacciones que se hubieren hecho de aquellos baldíos, que en el año 1737 gozaban y disfrutaban de cualquier modo los pueblos, y mando que éstos sean reintegrados luego, y sin la menor dilación ni disminución, en la posesión y libre uso en que estaban todos sus pastos y aprovechamientos en el expresado año de 1737, sin embargo de que se hallen enajenados o adjudicados a la Real Hacienda, o a otro cualesquiera particulares en fuerza o Reales gracias remuneratorias o compensativas, o con otro cualquier título, privilegio, o Real aprobación que les hay despachado; de suerte que los pueblos queden en la misma posesión, uso y aprovechamiento en que estaban en el referido año de 1737. Lo mismo se practique con los baldíos reales y concejiles pertenecientes a los lugares despoblados, que en el referido año de 1737 gozaban los pueblos circunvecinos pagando según la Ley Real las contribuciones del lugar o villa despoblada… subsistan por ahora las ventas, adjudicaciones o transacciones de tierras incultas y montuosas hasta entonces inútiles, y de que no tenían alguno uso o aprovechamiento los pueblos, con la misma reserva de derecho que va prevenida». Ikusi berri ditugun xedapenek egiaztatzen dutenez, auzo ondasunen barnean alferreko lurrak daude (NIETO). Hala ere, alferreko lurrok ez omen ziren auzo ondasunik garrantzitsuenak. Alferreko lurren aprobetxamendua urria zen eta ez hain usua bazkaleku, baso, zozketaren bidez landuriko lur edota idientzako larreen aprobetxamenduaren aldean. Ondore horrexetara darama mendien babesari eta birlandaketari buruzko legeriak, alferreko ondasunak gutxiago babestu dituelako. Horren harira, Fernando VI.aren ordenantzak honako bereizketa egin zuen mendien zerrendan: erregeren mendiak; auzo aprobetxamenduko mendiak; norbanakoen mendiak; eta, amaitzeko, «ibaiak, errekastoak, isuriak, lur alferre-

HERRI JABARIA

koak eta zortasunen bat duten lurrak, hau da, beren beregi landaketarako lurtzat jotzen direnak». Gainontzekoan, auzo ondasunen arazotik kanpo bide dago auzotarren Diputado del Común eta Síndico Personero del Público deituriko karguak sortzearen inguruko kontua, baina bada iritzi horren aurkakorik (GARCÍA DE ENTERRÍA). Karlos II.ak 1766ko maiatzaren 5ean emaniko autoak jaso zituen karguok eta udalerriarentzako demokraziaren sorrera agertarazi zuten horiek, ondokoa agindu baitzen: «… en todos los pueblos que lleguen a dos mil vecinos, intervengan con la justicia y Regidores quatro Diputados que nombrará el común por parroquias o barrios anualmente (si tenían menos de dos mil vecinos elegían dos Diputados), los cuales Diputados tengan voto, entrada y asiento en el Ayuntamiento después de los Regidores, para tratar y conferir en punto de abastos, examinar los pliegos y propuestas que se hicieren, y establecer las mismas reglas económicas tocantes a estos puntos que pida el común de los vecinos…Si el oficio de Procurador Síndico es enajenado y suele estar perpetuado en alguna familia, o que este oficio recae por costumbre o privilegio en algún Regidor, individuo del Ayuntamiento, entonces nombre y elija el Común, un Procurador Síndico Personero del Público; el cual tenga asiento también en el Ayuntamiento después del Procurador Síndico perpetuo, y voz para pedir y proponer todo lo que convenga al público generalmente…». Ukaezineko desamortizazio mugimenduaren harian, muturreraino defendatu zuten zenbait ilustratuk nekazaritzaren aldeko joera. Jovellanos da horien agergarri eta, beraren aburuz, alferreko lurrak luberritu beharko lirateke; izan ere, lurrak norbanakoen jabetza bihurtuz, itxiz, ongarrituz eta egokiro aprobetxatuz gero, nekazaritzarako onura handiagoa eta abeltzaintzarako aberastasuna lortuko lirateke. Auzo ondasunak gutxitu ziren mugimendu horren ondorioz, eta Cádizko Gorteen 1813ko urtarrilaren 4ko Dekretuaren bidez (1822ko ekainaren 29ko Dekretuak berriz aipatu zuen liberalen hirurtekoan 1813koak jasotakoa). Auzo ondasunok urritzeko, alferreko lurrak, erregerenak eta udalerriarenak saldu ziren, lurrok zuhaiztidunak izan zein izan ez. Saldu ziren lurretatik, herriek beharrezko zituzten usak salbuetsi ziren. Fernando VII.ak desamortizazio politikari ekin eta, xehetasun handiagoz azaldu zuen salbuespen hori 1819ko uztailaren 22an emandako jarraibidean. Honako bereizketa egin zuen jarraibide horretan: lehenik, alferreko lurrak, ariela ezarrita zuten lurrak eta udalerriaren lurrak (saldu egin ziren horiek); hurrenik, herrien auzo aprobetxamenduko lur alferrekoak. Hauek dira azken horiek: batetik, herriek euren abelburuentzat eta ez beste inorenak direnenentzat behar dituztenak, baldin eta horiek ez badute ereiteko bazka erkidegorik eta lurra aprobetxatzeko txanda behin baino ezin badute erabili; bestetik, herriek egurrak mozteko behar dituzten lurrak. Lur horiek eurek erabiltzeko dira eta ez negoziatzeko edo saltzeko. Azken buruan, 1855eko maiatzaren 1eko Legearen arabera, ezin dira saldu «gaur egungo auzo

RAMÓN PARADA

aprobetxamenduko lurrak; baina, lehenik, Gobernuak udalari eta probintziako diputazioari entzun eta lurrok auzo aprobetxamendukoak direla adierazi behar du».

C) Erkidegoan dauden auzo mendiak Desamortizaziotik kanpo geratu dira hainbat auzo ondasun. Horietarik ohikoenak, hots, auzo mendiak edo parroki mendiak, gainontzekoetatik bereizi dira eta eraentza juridiko berezia bezain zehatza aplikatu zaie. Auzo mendiak edo parroki mendiak dira parrokia batzuetako auzotarrek nahiz mendietatik hurbilen daudenek aprobetxatzen dituzten auzo ondasunak. Auzotarren aprobetxamendu hori mugatua da. Auzotarrek zuzen-zuzenean aprobetxatzen zituzten erkidegoan zeuden auzo mendiak, nahiz eta aprobetxamendu hori murritza izan. Mendi horiei dagokienez —batez ere, Galiziako parroki mendiei—, jurisprudentziaren ildo batek baieztatu zuen aprobetxamendu modu hori germaniarren erkidego kontzeptuaren barruan sartzen zela. Hartara, mendion titulartasuna ez zen udalerriarena, ezpada horiek lupertzen zituzten auzotarrena. Horrelaxe jaso zen Galiziako Zuzenbide zibilaren 1963ko Foru Konpilazioan eta Auzo Mendiei buruzko 1968ko uztailaren 27ko Legean. Erkidegoan dauden Auzo Mendiei buruzko 1980ko azaroaren 11ko Legea da azken arauketa. Lege horrek honela definitu ditu erkidegoan dauden auzo mendiak: «Izaera berezia duten lurrak dira eta auzotarrez osaturiko taldeei dagozkie, talde horiek gizarteko taldeak —eta ez administrazio erakundeak— diren ginoan. Lurrok auzotarrenak dira, lurron jatorria eta destinoa gorabehera, hau da, lurrok basorako, nekazaritzarako edo abeltzaintzarako destinaturik egon zein egon ez. Ondasunon jabari titulartasuna kasuan kasuko taldeek dute, inolako kuotarik eratxiki gabe; horrez gain, auzotarrek erkidegoan eta ohituraren bidez aprobetxatu behar izan dituzte lurrok, etxebizitzak dituzten auzotar modura». Legeak jabetza pribatuko ondasun gisa adierazi ditu auzo mendiak; beraz, lege bereziek eraentzen dituzte, nahiz eta Kode Zibilera jo behar modu ordeztailean. Auzitegi zibilei eratxiki zaizkie, oro har, jabetzari buruzko arazoak. Haatik, auzo mendien eraentza juridikoan ageri dira, oraindik ere, auzo ondasunen administrazio lorratzak, auzo ondasunak baitira auzo mendiak. Auzo mendiak, auzo ondasunen antzera, zatiezinak, besterenduezinak, preskribaezinak eta enbargaezinak dira eta ez daude lurralde zergei loturik. Zernahi gisaz, mendiok aprobetxa daitezke horien gaineko kontratazioen bidez. Auzo mendiak «auzotarrez osaturiko taldeei dagozkie, talde horiek gizarteko taldeak —eta ez administrazio erakundeak— diren ginoan». Edo-

HERRI JABARIA

nondik begira dakiola ere, Administrazioaren babes handia eman zaie auzo mendiei, erkidegoan dauden auzo mendien epaimahaiak sortuz. GUAITAren iritziz, erkidegoek halako administratibizazio edo despribatizazio kutsua dute. Epaimahaion lehendakaria autonomi erkidegoek izendatzen dute, eta halakorik egon ezean, gobernadore zibilak. Epaimahaiek auzo mendi gisa sailkatzen dituzte lurrak, eta horien jabetza erkidegoari eratxikitzen diote (erabaki hori jurisdikzio arruntean aurkara daiteke); hori ikusirik, herri onurako mendien katalogotik eta udalerriaren ondasunen inbentariotik kanpo geratzen dira auzo mendiak. Auzo mendien izaera publikoa edo administrazio izaera ageri dute ondoko inguruabarrek: Administrazioak eskumena du auzo mendiak mugatzeko eta zedarritzeko eta horien ordezpenari buruzko arauketa eraentzeko. Arean bere, auzotarrez osaturiko taldea azkenduz gero, mendia lupertzeko nahiz artatzeko arauak jasotzen ditu toki erakunde txikiak edo, halakorik egon ezean, udalerriak; baina Toki Eraentzari buruzko Legeak auzo ondasunen inguruan ezarririko baldintzak bete behar dira.

5. HERRI JABARIAREN IZAERA. SUBIRANOTASUNA ETA JABETZA Herri jabaria guztien erabilerari loturiko ondasun multzoa zela ulertu zuten Administrazioko herri jabariaren eta jabari pribatuaren arteko bereizketaren lehenengo teorialariek. Horrela izanik, autore horiek adierazi zuten herri jabariko ondasunen gain ezin zela jabetza pribaturik eratu. PROUDHON omen da, hain zuzen, tesi horren sortzailea (TraitĂŠ du domaine public, ou de la distinction des biens, 1833) eta erromatarren tradizioari ekinez, res nullius eta res omnium communis gisa sailkatu zituen herri jabariko ondasunak. PROUDHONen aburuz, estatuak bere ondare ondasunen, hots, jabari pribatuko ondasunen gaineko jabetza soilik du, eta ez herri jabariko ondasunena. Berrikitan ikusi dugun tesi horretatik abiatuz gero, bateraezinak dira herri jabariko ondasunen ukipena eta jabetza eskubideak dakarren indibidualismoa edota esklusibotasuna. Estatuak polizi ahalmen huts-hutsak ditu herri jabariaren gain, hots, zaintzeko eta jagoteko ahalmenak. Jabetzaren kasuan gertatu aldera, ahalmenok ez dakarte erabilera esklusiborik, herri jabariko ondasunak guztionak direlako; bestalde, ezin da ondasunon errentarik jaso, gutxi-gutxitan ematen baitute ondasunek halakorik, ez eta herri jabariko ondasunik xedatu, besterenduezinak direlako. Aitzitik, herri zerbitzuaren eskolakoen (DUGUITen, JEZEn) ustez, herri zerbitzuari loturiko ondasunei aplikatu behar zaie demanio kontzeptua eta, horretarako, ondasunok herri helburuei lotuta egotearen irizpidea erabili dute irizpide nagusi gisa. Autore horien arabera, erabat hutsala da esatea Adminis-

RAMĂ&#x201C;N PARADA

trazioak herri jabariko ondasunen gaineko jabetza duela. Horrenbestez, aski da Administrazioaren eskumena kontutan hartzea, Administrazioak ondasunon gain dituen ahalmenak azaltzeko. Frantziako jurisprudentziak, ostera, jabetza gisa hartu du herri jabaria; eta Administrazioa, berriz, jabari eskubide errealen berezko ahalmenen titular moduan. Horiek horrela, Administrazioak erreibindikazio eta edukitza akzioak egikari ditzake eta ahalmena du mugakide diren lurren mehelinak eskuratzeko; gainera, akzesioaren bidezko gehikuntzak jasotzeko eta inoizkako fruitu naturalak eta ekonomikoak hartzeko eskubidea ere badu (bakarreko erabileren ziozko errentak, adibidez). Guztien erabilerarekin baterakorrak izan behar dira bakarreko erabilerak, eta horren adibide da herri bideetan publizitate kartelak jartzea. Beharrezkoa ez ezik, komenigarria ere bada, beraz, demanioa eta jabetza parekatzea; ezbairik gabe, jabetza kontzeptua erabilgarria da oso, demanioaren ondore juridiko gehienak azaltzeko. HAURIOUren ekarpena ere, apartekoa eta bikaina bidenabar esateko, ondorio honetara iritsi zen: estatuak ez du demanio ondasunen gaineko subiranotasunik (PrĂŠcis, 1892). Hala izateko, ikusmolde orokorretik abiatu beharra dago. Beste modu batez esateko, herri jabariko ondasunak genero oso moduan ulertu beharko lirateke, hau da, norbanakoek ezin eskuratzeko moduko ondasun gisa (bideak, ibaiak, itsasertzak eta abar). Direnak direla, azalpen hori ez da hain hutsik gabea, abiapuntutzat ondasun batzuk edo horien zatiak hartzen baditugu. Metro karratuaren ikuspuntu ezaguna da hori (metre carrĂŠ). Metro karratuaren ikusmoldetik, norbanakoek arazorik gabe eskura ditzakete ondasun jakin batzuk edo horien zatiak. Horren erakusgarri da ondoko azalpena: badira herri jabariko ondasunen izaera berbera izanik, jabari pribatukoak diren ondasunak (kasurako, bideak, lakuak eta ur pribatuen ibilbideak). Esan dugunez, baziren herri jabaria jabetza gisa ezin har zitekeela zioten autoreak. HAURIOUk hutsaren hurrengo bihurtu zituen banan-banan tesi horri jarri zitzaizkion eragozpenak. Horrez gain, demanioaren eta jabetzaren arteko bestelakotasunak erabatekoak ez direla frogatu zuen, demanioan ere jabetzaren ohiko osagaiak ageri baitira, nahiz eta osagaiok nabari-nabariak ez izan. Hauek dira osagai horiek: alde batetik, Administrazioak zuzenean erabiltzen ditu herri zerbitzuei loturiko ondasunak; beste alde batetik, fruituak ageri dira gero eta usuagoak diren tasetan eta beste zenbait erabilpenetan. Azkenik, HAURIOUk besterenduezintasunaren oztopoa alboratu zuen, jabari ondasuna herri xedetik jaregitean, besterenduezintasuna aienatzen dela ohartarazi zuelako. Bide horretatik, ezin daiteke esan ondasuna herri xedetik jaregite soilak jabetza eskubidea huts-hutsetik sortaraz dezakeenik. Zentzuzkoa denez, eztabaida horrek izan du ohiartzunik Espainian ere. PROUDHONen hariari helduz, demanioa eta jabetza parekaezinak direla esan zuen COLMEIROk. Horren ustez, herri erabilerako ondasunak jabari nagusia-

HERRI JABARIA

ren barruan daude eta subiranotasun eskubideak erakarritakoak dira. Gerora, FERNÁNDEZ DE VELASCOk hauxe adierazi zuen: herri jabaria benetako jabetza gisa kalifikatzea ez dator bat Espainiako Zuzenbidearen tradizioarekin; edozein modutara ere, Frantziako Zuzenbidea oinarri hartuta, Kode Zibilak benetako jabetza gisa jaso du herri jabaria. Kode Zibilak ez ditu arazoaren korapilo guztiak askatu, ez baitu jabetza adierazmoldea erabili herri jabariko ondasunak arautzean (338. art. eta hurrengoak). Alabaina, Frantziako eta Italiako doktrinaren ildotik doaz gainerako autoreen iritziak. Iritzi horiek badute legearen araberako oinarririk, toki legeriak eta Estatuaren Ondareari buruzko Legeak herri jabari adierazmoldea zabaldu dutelako. Arazo horri irtenbidea aurkitu nahian, Estatuaren Ondareari buruzko Legeak aipatu ditu «demaniotzat jotzen diren estatuaren jabetzako ondasunak» (1. art.) Dena dela, beste ikusalde batzuetatik bada ere, berriz piztu da jabari publikoaren izaerak sortarazitako arazoa. Ikusalde horietatik abiatu diren autoreek beste autore batzuek baino jarrera pribatizatzaileagoa ageri dute, eta germaniarren ulerkera aplikatu diote jabetza publikoari (VILLAR PALASÍ, PAREJO ALFONSO). Frantziako eragina izan duten herrien iritziz, herri jabaria erakunde publikoen jabetzakoa da; hari beretik, herri jabariaren eraentza juridikoa gehiegikoa eta jabetza pribatuari dagokion eraentzaz bestelakoa dela adierazi dute. Alemaniako doktrinaren harian, herri jabariaren status juridikoa bikoitza da. MAYER ez zen iritzi berekoa eta ondo baino hobeto ezagutzen zuen Frantziako Zuzenbideari lotu zitzaion. PAREJOk ere Alemaniako doktrinaren bidetik jo zuen: jabetza eskubidea bakarra izanik, hori arautzeko eraentza juridikoak ere bakarra behar du izan. Hori dela eta, ondasun publikoak, pribatuak bezalaxe, Kode Zibilari loturik daude. Nondik-nahi begira dakiola ere, ondasunak herri helbururen bati lotzean, ondasun horiek kargatzen dituzte eskubide erreal mugatuek, hau da, zortasun publikoek edo administrazio zortasunek. Administrazio zortasunak berarekin dakar ondasunaren gaineko nagusitasun erreala, juridiko-publikoa eta berezia. Nagusitasun horrek ondasuna erabiltzeko eta lupertzeko ahalmenak eta ondasuna artatzeko eginbeharrak sortarazten ditu. Ahalmen nahiz eginbeharrok izaera publikoa dute. Aldi berean, zortasunak badu alderdi engatiborik, ondasunaren jabeari ahalmen juridiko-zibilak gutxitzen dizkiolako. Alemaniaren mendebaldeko zuzenbidean Zuzenbide publikoari eta Zuzenbide pribatuari lotzen zaizkie demanio ondasunak. Horixe da, hain zuzen, zuzenbide horren berezitasuna. Hainbatenaz, jabari ondasunak, ondasun pribatuen antzera, jabetza pribatuko ondasunak dira, halako moldez non norbanakoenak ere izan baitaitezke. Ondasunen jabeak —Administrazioa zein norbanakoa izan— ezin du bere eskubidea erabili; ahalko balu ere, baldintzapeturik eta mugaturik egongo litzateke erabilera hori, ondasuna herri helburuari loturik dagoelako.

RAMĂ&#x201C;N PARADA

Administrazioak eskubide erreala eskuratu behar du, ondasunak herri helburuei lotzeko, baina eskubide horrek ondasunak xedatzeko modukoa izan behar du. Eskubide hori eskuratzeko, interesatuarekin ados egon behar du Administrazioak; adostasunik lortu ezean, derrigorrezko desjabetzapena erabil dezake. Izanak izan, ondasuna herri helburuei lotuta egoteak ez du zuzeneko elkarrekikotasunik bihar-etzi herri jabarikoa izango den ondasunaren jabetzarekin, Administrazioari herri botere moduan baitagokio ondasunen gaineko eskubide erreala. PAREJOren aburuz, arazo jakin batzuei konponbidea aurkitzeko, status juridiko bikoitzaren aldeko ulerkera onartu behar da Espainiako Zuzenbidean. Honakoak dira arazo horiek: batetik, ondasunaren titulartasunak eta ondasunok herri helburuei lotuta egoteak elkarren artean zerikusirik ez izatea; bestetik, ondasunaren demaniotasuna eskubide erreal mugatuan soil-soilik oinarritzea. Azken hori sarri askotan gertatu ohi da hirigintzaren arloan, esaterako, herri erabilerako plaza edo lorategien titularrak norbanakoak direnean, eta plaza edo lorategien erabilera zortasun baten bidez bermatzen denean. Hori guztia jasorik du Lurzoruari buruzko indarreko Legeak (211. art.), ekainaren 26ko 1/1992 Legegintzazko Errege Dekretuak onetsitako testu bateginak. Goraxeago esandakoaz gain, ondokoa azaltzeko ere erabilgarri izango litzateke harako ulerkera: demaniotasunari eusteko, ondasun batzuk beste batzuez zuzenean ordeztea. Hala gertatzen da hirigintza antolamendua aldatzen denean eta herri jabariaren eta erabileraren lurrak aldarazten direnean. (Hirigintza Kudeaketari buruzko Araudiaren 47.3. art., abuztuaren 25eko 3.288/1978 Errege Dekretuak onetsitakoa). Azken finean, PAREJOren ustez, ikusitakoak argi erakusten du Alemaniako herri jabari adierazmoldearen ulerkera bikoitzak baduela oinarririk Espainiako Zuzenbide positiboan.

6. DEMANIOAREN TITULARTASUNA DUTEN ADMINISTRAZIOAK Alde batetik, Espainiako Kode Zibilak Frantzia eta Italiako eragina izan du; bestetik, ez ditu jaso establezimendu publikoen herri jabariko ondasunak (gaur egungo autonomiadun erakundeak dira establezimendu horiek). Hori guztia ikusita, Espainiako doktrinaren bidetik, lurralde kolektibitateek soilik dute herri jabariko ondasunen titulartasuna; ondorenez, ezin dira herri jabariko ondasunen jabe izan establezimendu publikoen ondorengoak, ez eta, oro har, Administrazio espezializatuaren erakundeak. Tesi hori bidezkotzeko, argudio hau erabili da: jabetza publikoak subiranotasun ahalmenak dakartza, hots, erga omnes ahalmen publikoak. Ahalmen horiek lurralde erakundeenak baino ezin daitezke izan. Argudio horrezaz

HERRI JABARIA

aparte, Espainiako doktrinak legearen oinarri gisa hartu du Estatuko Autonomiadun Erakundeen Eraentza Juridikoari buruzko Legearen 10. artikulua: «Jatorrizko kalifikazio juridikoari eusten diote estatuak autonomiadun erakundeei berorien helburuak betetzeko eratxikitako ondasunek. Ondasunok jaso dituzten erakundeek ez dute ondasunen jabetza eskuratzen. Euron helburuak betetzeko soilik erabili behar dituzte ondasunak; erabilera hori gauza daiteke, hala zuzenean, nola ondasunon fruitu edo errentak jasoaz». Nolanahi ere, artikulu hori salbuesteko moduko arau orokorra besterik ez da, hots, ez die ukatzen autonomiadun erakundeei herri jabariko ondasunen titulartasuna. 10. artikuluak aipatutako ondasunak estatuak erakundeoi atxikitakoak dira; beraz, gerta daiteke autonomiadun erakundeak estatuaren jabetzakoak ez diren ondasunen jabe izatea. Beste autore batzuen iritziz, autonomiadun erakundeak ezin dira ondare ondasunen jabe izan, baina herri jabariko ondasunen jabetza izan dezakete. Agidanez, tesi hori Estatuaren Ondareari buruzko Legearen 84. artikulutik ondorioztatzen da: «Autonomiadun erakundeen ondasun higiezinak, hau da, erakundeon ondare ondasunak estatuaren ondarean sartzen dira, beharrezkoak ez direnean, erakundeen helburuak zuzenean betetzeko». Kontrara ulertuz gero, erakundeak euren helburuak betetzeko ondasun beharrezkoen jabe izan daitezke (ukituriko ondasunak dira beharrezko ondasun horiek). Bestalde, argi eta garbi dago autonomiadun erakundeek ezin dutela jabari pribatuko ondasunen jabetza izan. 84. artikuluak dioenez, estatuaren ondarean sartu behar dira herri jabariko ondasunak. Goraxeago esan dugunez, zenbait autoreren arabera, establezimendu publikoak ezin daitezke izan herri jabariko ondasunen titularrak. Kontuak kontu, tesi hori ez bide da zentzuzkoa, historian barna establezimendu publikoen independentzia aintzatesteko arrazoietako bat ondokoa izan baita: jabetza eta beste eskubide batzuen dohaineko eskualdaketak establezimendu publikoei bideratu ahal izatea. Arrazoi hori hutsaren pareko gertatzen da, establezimendu publikoei demanio ondasunen titularrak izateko gaitasuna aintzatesten ez bazaie. Gainera, tesi hori ez dator bat herri jabariaren kontzeptua zabaltzearekin, zabaltze horren oinarria ondasunak herri helburuei lotuta egotea izanik. Halaber, esan daiteke tesi hori presa handiegiaz landu dela, Frantziako Zuzenbideak ere onartu duelako establezimendu publikoak demanio ondasunen titularrak izatea, nahiz eta Zuzenbide horrek demanio adierazmoldea zorrotzago ulertu. Estatu Kontseiluak honakoa adierazi zuen 1984ko martxoaren 21eko arrêtean: jendeak zuzenean erabiltzeko izan eta horretarako bereziki egokitu den ondasun higiezina herri jabariko ondasuna da, hain zuzen ere, ondasun higiezin horren jabe den establezimenduaren herri jabarikoa; horretarako, ez da aintzat hartu, beraz, establezimendu hori industri establezimendua edo merkataritzako establezimendua den (GUY MAUNSUY).

RAMÓN PARADA

Espainiako Zuzenbidean berariaz aintzatetsi zaie herri jabariko ondasunen titulartasuna lurralde erakundeak ez diren organo batzuei, besteak beste, unibertsitateei. Unibertsitatearen Eraldaketari buruzko Legearen 53. art.ko 2 eta 3. lerroaldeek hauxe jaso dute: «Unibertsitateek herri jabariko estatu ondasunen titulartasuna bereganatzen dute, ondasunok unibertsitateen helburuen betepenari loturik daudenean. Era berean, unibertsitateek ondoko ondasunen titulartasuna izango dute: estatuak eta autonomi erkidegoek bihar-etzi euron helburuak betetzeko destina ditzaketen ondasunena. Beti ere, salbuetsi behar dira estatuko historia eta arte ondarearen ondasunak. Kasuan kasuko arau orokorrekin baterakorrak izan behar dute herri jabariko eta jabari pribatuko ondasunen administrazioak eta xedapenak». Autore guztiak gogaide omen dira, Administrazio korporatiboaren jabetzako ondasunak kalifikatzean (ganbara ofizialak, elkargoak eta abar). Horien aburuz, Administrazio korporatiboaren jabetzako ondasunak ez dira herri jabariko ondasunak, nahiz eta erabilera korporatiboei loturik egon. Espainiako Zuzenbidean Administrazio korporatiboaren jabetzako ondasunak ez daude Administrazio zuzenbidearen oinarrizko eraentzaren menpe. Ondasun horiei ez zaizkie, besteak beste, berezko interdiktua eta enbargaezintasunaren printzipioa aplikatzen. Dakigunez, oinarrizko eraentza hori jaso du Ondareari buruzko Legeak, estatuaren ondasunak arautzean. Ildo beretik, Zuzenbide publikoaren korporazioen ondasunak ondasun pribatuak dira eta Zuzenbide zibilaren arauek baino ez dituzte eraentzen. Ondasunok babesteko, akzio hauek erabiltzen dira: interdiktu akzioak, akzio adierazleak eta erreibindikazio akzioak, hain zuzen ere, jabetza pribatua babesten dutenak.

7. DEMANIOTASUNAREN OBJEKTUA ETA NORAINOKOA Tradizioaren arabera, herri jabariko ondasunak ondasun higiezinak bakarrik izan daitezke. Horixe izan da Erromako Zuzenbidearen eta gaur egungo antolamendu juridikoek jasotako legeen ulerkera. Ondasun higiezinak esatean, horien barne sartzen dira estatuko lurraldeak edo lurralde zatiak, halaxe baitio hitzez hitz Frantziako Kode Zibilak. Irizpide hori gainditurik dago eta, doktrinaren iritziz, erabil daitezke ondasun higikor batzuen kasuan ere herri jabariko ondasun higiezinak babesteko erabili ohi diren arrazoiak. Ondokoak dira ondasun higikor horiek: agiriak, artxibategiak eta kolektibitate publikoen eta herri zerbitzuren baten artelanak. Ondasun higikorren demaniotasuna zehazteko, gogoan izan behar da ondasun ordeztezinak eta suntsiezinak diren ala ez. Ezaugarri horiexek dituzte aipatu berri ditugun ondasun higikorrek. Baldintza horiekin onartu dute ondasun higikorren demaniotasuna Frantziako Kasazio Gorteak (1963ko apirilaren 12ko Cass. Civ., Montagne c/ Réunion des

HERRI JABARIA

museés de France et autres) eta Zuzenbide positiboak (Code des Communes deritzonaren L165–21. art.: «les immeubles et meubles faisant partie du domaine public des comunes»…). Italiako Kode Zibila Frantziakoa baino demaniotasun ulerkera zorrotzagotik abiatu da; edozelan ere, oniritzia eman dio ondasun higikor batzuen demaniotasunari. Ondokoak dira ondasun higikor horiek: bilduma artistikoak, liburutegiak eta ondasun higikorrez osaturiko bestelako unibertsaltasunak. Espainiako Zuzenbidean ere antzera samar agertzen da arazo hori, gaur egun demaniotasuna definitzeko irizpide nagusia ondasuna herri helburuei lotuta egotea baita. Hori berori ondorioztatzen da Estatuaren Ondareari buruzko Legearen 1. artikulua sensu contrario ulertzetik. Horretara, 1. artikuluak herri jabaria definitzean, ondasuna herri helbururen bati loturik egotea hartu du kontutan, eta bazter utzi du ondasun higiezinen nahiz higikorren izaera. Horri ekinez, «estatuaren ondarean honakoak daude: 1. Estatuaren jabetzako ondasunak izanik, guztien erabilerari edota herri zerbitzuei loturik ez dauden ondasunak…». Ekainaren 25eko 16/1985 Legeak, aldiz, gehiegiko babes sistemari lotu dizkio garrantzi historikoa duten ondasunak. Horien artean, ugariak dira ondasun higikorrak, besteak beste, erakunde publikoen jabetzako artelanak. Neurriz gaineko babes sistema hori aplikatzen zaie norbanakoen jabetzako ondasunei ere (1. art.: «… garrantzi artistikoa, historikoa, paleontologikoa, arkeologikoa, etnografikoa, zientifikoa edo teknikoa duten ondasun higikorrak»). Duda izpirik gabe, demanio ondasunen izaera horixe dute estatuaren defentsari loturiko armek, ontziek eta aireontziek ere. Indar armatuek estatuaren defentsari loturiko ondasunak erabiltzen dituztenean, gehiegiko babes zigorra aplikatzen zaie horiei; horretara, militarren zigor legeriak ondasunak ostu edo ondasunei kalte egitea hobendatzen du. Demanio ondasunen eraentza eta gehiegiko babesa gauza erantsiei ere badagokie; horretarako, Frantziako doktrinaren ustetan, ondasun erantsiak nahitaezkoak izan behar dira. Italiako doktrinaren esanetan, «demaniotasuna ondasunari dagozkionetara hedatzen da; ez ordea, erantsietara. Zortasun aktiboek demaniotasuna areagotzen dute eta zortasun pasiboek, aldiz, urritu» (ZANOBINI). Akzesioak demanio ondasunari atxikitzen zaizkien edota haiei atxikirik sortzen diren gauzak dira, baina ez dute inolako zerikusirik ondasunaren eginkizun ekonomikoarekin; beraz, ez zaie gehiegiko babesa aplikatzen. Horien erakusgarri dira hurrengoak: alde batetik, demanio ondasunek dakartzaten fruituak, loreak, belarrak eta egurra; eta, bestetik, gotorlekuak, errepideak eta kaleetako itzurpenak. Bestalde, aztertu beharrekoa da jabetza edota jabari eskubideari —eskubide errealen artean nagusi denari— soilik ote dagokion demaniotasuna ala zabal daitekeen gauza pribatuen gaineko eskubide erreal mugatuen kasura ere. Azken hori onartuz gero, iura in re aliena publikoak sortuko lirateke, hots,

RAMÓN PARADA

demanioko eskubide errealak. Bide horretatik, DÍEZ PICAZOk hauxe azaldu du: «Kode Zibilak jabetza eta ondasun adierazmoldeak nola erabili dituen ikusita, eta Estatuaren Ondareari buruzko Legearen espiritua eta sistematika ahaztu gabe, Espainiako antolamendu juridikoak onartu du jabetzaz besteko ondare eskubideek ere demaniotasun izaera izan dezaketela». Horretara, DÍEZ PICAZOren ustez, administrazio zortasunen ikerketa erraz daiteke eta «bihar-etzi erabilgarri izan daitezkeen beste kasu batzuetan, ius in re aliena erakundea aplikatzea ahalbidera daiteke; horren ildotik, eskubide erreal mugatu bat derrigor desjabetzeak, esaterako, beti ekarriko du jabaria desjabetzeak baino kostu gutxiago». Guztiarekin ere, ZANOBINIk ohartarazi bezala, Italiako Kode Zibilaren 825. artikuluak jaso egin zituen norbanakoen ondasunen gaineko eskubide erreal publikoak (partzialak). Kategoria hori jabetzari egin ohi zaizkion mugapen orokorretatik eta zortasunetatik bereizi beharra dago. Norbanakoen ondasunen gaineko eskubide erreal publikoak onartzeko, administrazio jarduerak suspertu behar dituzte eskubideok eta demaniotasunaren berezko polizi ahalmenen eta hertsatzeko ahalmenen bidez defendatu behar dira.

8. ONDASUNAK HERRI HELBURUEI LOTZEA ETA ONDASUNOK JAREGITEA. DEMANIOTASUNAREN HASIERA ETA AMAIERA Ondasuna demanio ondasun dela esateko, herri helbururen bati loturik dagoen ala ez ikusi behar da, batez ere. Garrantzitsua da, beraz, demaniotasuna nola hasi eta amaitzen den aztertzea. Hariari segiz, ondasunak herri helburuei lotuta egotea eta, horrenbestez, ondasun horien demaniotasuna ez dira berdin gertatzen herri jabariko ondasun guztien kasuan. Ulertzekoa da hala izatea, ondasunak ugariak direlako, eta ugaritasun horrek dakarrelako ondasunon eraentza anitza. Horrelakoetan, ezinezko gertatzen da batzuetan arauketa baterakoia aplikatzea. Nahitaezko herri jabariko ondasunen (ibaien, itsaso-lehorreko aldearen, hondartzen eta abarren) demaniotasuna finkatzeko, ondoko baldintzak bete behar dira: a) Ondasun genero baten demaniotasunari buruzko arau orokorra aplikatzea. b) Ondasunak ezaugarri fisiko jakin batzuk izatea, horrelako generoren batean sartzeko. Hortaz, Administrazioak ez du eratze jarduerarik aurrera eraman beharrik, ondasuna demanio ondasun gisa kalifikatzeko. Legeak aurkakorik ez

HERRI JABARIA

dioenean, ondasuna demanio ondasun izan daiteke, nahiz eta Administrazioak hori horrela izateko ezer egin ez. Ondasunaren demaniotasuna legegilearen esku dago, eta gauzen izaera nahiz bilakaeraren araberakoa da. Hala eta guztiz ere, zenbait jarduera egin daitezke, ondasun batek demaniotasunaren berezko ezaugarririk duen ala ez egiaztatzeko, esaterako, ondasuna ibaia ala itsasbazterreko hareatza den zehatz jakiteko egiaztapen jarduerak. Beste batzuetan, egiaztapen hori honexetan baino ez datza: demanio ondasunaren eta horrek mugakide dituen jabetza pribatuen arteko mugaketa egin behar izatean; modu horretara, bataren eta besteen norainokoa jakin daiteke (berbarako, ibaien, ibilguen eta hondartzen mugaketa). Ulertzekoa denez, nahitaezko herri jabariko ondasunen demaniotasunari buru emateko, demaniotasunaren hasieraren aurkako prozesua gertatu behar da. Ondoko kasuetan amaitzen da ondasunaren demaniotasuna: lehenengoz, demaniotasuna kalifikatzeko araua indarrik gabe utzi edo aldatzen denean; bigarrenez, ondasuna degradatzen denean, hau da, ondasunak, genero baten barruan egonik, genero horren ezaugarri fisikoak galtzen dituenean (adibidez, ibaia lehortzen denean edota itsasoak atzera egiten duenean). Nahitaezkoa ez den herri jabarian badira hainbat ondasun jabetza pribatuko ondasun batzuen antzeko ezaugarri fisikoak dituztenak, hala nola, eraikinak eta parkeak. Nahitaezkoa ez den herri jabariko ondasunen kasuan, administrazio jarduera baten bidez hasten da demaniotasuna. Ondasuna erakunde publikoaren jabetza pribatuan dagoela kontutan hartuta, Administrazioak demaniotasunaren berezko eraentza aplikatzen dio ondasunari. Bada, administrazio jarduera horren bidez, ondasuna herri helburuei lotzen zaie, zehatzago esateko, herri erabilerari edo herri zerbitzuren bati lotzen zaio. Administrazio egintzak berak edota egitatezko egoerak ekar dezake lotura hori. Toki Korporazioen Ondasunei buruzko Araudiaren 8. art.ak zehatz-mehatz jaso ditu ondasunak herri helburuei lotzeko moduak: a) Ondasuna herri erabilerari edo herri zerbitzuren bati berariaz lotzea. Espedientea behar da, ondasuna erabat edo zati batean aldatzeko, eta espediente horrek egiaztatu behar du ondasuna herri erabilera nahiz zerbitzuari lotzea egokia eta legebidezkoa dela. Toki korporazioari dagokio espedientea ebaztea, baina, lehenik, jendaurrean adierazi behar da hilabeteko epean eta horren aldeko botoa eman behar du toki korporazioaren kideen lege kopuruaren erabateko gehiengoak. b) Ondasuna herri erabilerari edo herri zerbitzuren bati modu inplizituan lotzea, espediente zehatzik instruitu gabe. Halakoetan, toki korporazioaren egintzen ondorioz sortzen da lotura hori (berariaz zein modu inplizituan sor daiteke). Egintza horiek solemnitate handiarekin ematen dira, alegia, ondasuna herri erabilerari berariaz lotzeko espedienteak duen solemnitate berare-

RAMĂ&#x201C;N PARADA

kin edo handiagorekin. Hala izan ohi da, hiri antolamendurako planak eta obren nahiz zerbitzuen proiektuak behin betiko onesten direnean. c) Ondasuna herri erabilerari edo herri zerbitzuren bati ustez lotzea, inolako egintza formalik gauzatu barik. Ustezko lotura hori hurrengo kasuetan sortzen da: lehenbizi, ondare ondasunak hogeita bost urte baino gehiagoko epean atxikitzen zaizkionean herri nahiz auzo erabilerari edo zerbitzuari; bigarrenez, toki erakundeak, Zuzenbide zibilarekin bat etorriz, usukapioaren bidez eskuratzen duenean ondasunaren jabaria; usukapio hori gerta dadin, ondasunak auzo erabilerari edo zerbitzuari loturik egon behar du. Estatuaren ondasunei dagokienez, Ondareari buruzko Legeak ondasunak herri helburuei lotzeko modu bi baino ez ditu ezarri: berariaz edo modu inplizituan lotzea. Berariazko lotura ezartzeko, beharrezkoak dira Ekonomia eta Ogasun Ministerioaren agindua eta ondasuna atxikirik duen ministerioaren edota erakundearen ordezkariak eginiko jasoketa egintza. Lotura inplizitua, berriz, derrigorrezko desjabetzapenaren bidez eskuraturiko ondasunei aplikatzen zaie (113 eta 119. artikuluak). Arauketa horrek ez du hobetzen Toki Korporazioen Ondasunei buruzko Araudiak jasotakoa. Egin-eginean ere, ondasuna derrigorrezko desjabetzapen hutsaren bidez herri helburuei modu inplizituan lotzea hauxe baino ez da: Administrazioari ondasunaren jabari titulartasuna ematea, eta ez ondasuna herri helburuei zuzenean lotzea; bestela esateko, ondasuna zinez, eta ez itxuraz soilik, herri jabarian sartzea. Horrez gain, gerta daiteke â&#x20AC;&#x201D;Derrigorrezko desjabetzapenari buruzko legeriak lehengoratzea arautzean onartu duen moduanâ&#x20AC;&#x201D;, ondasuna herri jabarian sekula ez sartzea. Horrenbestez, ondasuna herri helburuei modu inplizituan lotzea bezain irreala da ustezko lotura ezartzea, azken hori aipatu ere ez delako egiten. Gertatuak gertatu, ustezko lotura hori onartu beharra dago, egitatezko egoeraren batek agerian uzten duenean ondasuna herri erabilerari edo herri zerbitzuren bati lotuta dagoela. Demaniotasunaren amaiera jaregite prozesuaren bidez gertatzen da, hau da, aurkako bidetik. Prozesu horren bitartez, demanio ondasuna ondare ondasun bihurtzen da (Kode Zibilaren 341. art.). Horrez gain, legeak kontrakorik agindu ezean, berdinak izan daitezke jaregite motak eta ondasunak herri helburuei lotzeko moduak. Toki Korporazioen Ondasunei buruzko 1955eko Araudiak ustezko jaregitea baino ez zuen arautu 8.5. artikuluan, hots, ez zuen jaregite inplizituaren eta berariazko jaregitearen inguruko aipamenik egin; izan ere, azken bi kasu horietan, ondasunak herri helburuei berariaz nahiz modu inplizituan lotzeari buruzko arauak aplikatzen ziren. Honela dio 8.5. artikuluak: ÂŤEdu berean, herri jabariko ondasunak eta auzo ondasunak jaregiteko, ez da egintza formalik behar. Ondasun horiek udalerriaren ondasun bihurtzen dira, hogeita bost urtez herri edo auzo erabilerari loturik erabili ez

HERRI JABARIA

badiraÂť. Bide hori erabiliz, argi eta garbi salbuets zitekeen preskribaezintasunaren araua. Arean bere, Administrazioak hogeita bost urteko epean ondasuna erabili ezean, ondasuna herri erabileratik nahiz zerbitzutik jaregin eta ondare ondasun bihurtzen zen; horrenbestez, Zuzenbide zibilaren preskripzio epeak zenba zitezkeen, herri jabariko ondasuna ondare ondasun bihurtzean. Ondasunei buruzko 1986ko indarreko Araudiak zulo hori estali nahi izan du eta ez du ustezko jaregiterik jaso. Ondorioz, ondasunen jaregitea berariazkoa baino ezin daiteke izan. Ondasuna jaregitea egokia eta legebidezkoa dela egiaztatu behar da, espedientea instruituz. Horrezaz aparte, herri erabileratik edo zerbitzutik jaregindako ondasunak erakundearen ondare ondasun bihurtzeko, modu formalean jaso behar dira ondasunok; bitartean, herri jabariko ondasuntzat jotzen dira (8. art.). Aurrerago esan dugunez, Toki Korporazioen Ondasunei buruzko Araudiak ustezko jaregitea eta jaregite inplizitua baztertu ditu. Gisa bertsuan, Estatuaren Ondareari buruzko Legeak alde batera utzi du ondasunen ustezko jaregiteak berez dakarren ondorea. Honakoa da ondore hori: egitatezko jarduketa dela-medio ondasunaren demaniotasunari buru ematea. Ustezko jaregite hori gerta dadin, beharrezkoa da Ekonomia eta Ogasun Ministerioak ondasunaren jasoketa formala egitea. Hori dela eta, ondasunak jaso bitartean, ÂŤherri jabariko ondasuntzat jotzen diraÂť (123. art.). Ondasunak jaregitearen ondorioz, demaniotasuna amaitzen da eta jabari ondasuna ondare ondasun bihurtzen da. Ondore horrek hurrengo salbuespen berezi bezain nabaria du: ibaiaren ibilgua aldatzen den kasua. Kode Zibilaren 370. art.ak jaso du kasu hori eta, tradizioan oinarrituriko akzesioaren arauari helduz, honela konpondu du arazoa: ibaiertzeko lurren jabeei dagokie ibaien ibilguen jabetza. Haatik, demaniotasunak ez du galtzekorik, 372. art.ak baitio ibaiaren norabidea aldatu eta ibilgu berria sortzen denean, ibilgu berri hori herri jabarian sartzen dela.

9. DEMANIOTASUNAREN MUTAZIOAK Estatuaren Ondareari buruzko Legeak demanio ondasunen mutazio kasu hau baino ez du jaso IV. tituluaren II. kapituluan (124 eta 125. artikuluak): estatuaren ondasunen destinoa aldatzea. Kasu horrek ez dakar inolako arazo juridikorik, eta Ekonomia eta Ogasun Ministerioak eman behar du horren inguruko ziodun ebazpena, interesaturik dauden ministerioak entzundakoan. Ministroen arteko desadostasunak Ministroen Kontseiluak konpondu ohi ditu. Demanio ondasunen mutazioa esatean, hauxe ulertu behar da: Herri Administrazioaren organo bati loturik dauden ondasunak herri administrazio horretako beste organo bati lotzea.

RAMĂ&#x201C;N PARADA

Horratik, demaniotasunaren mutazioak eragina izan dezake demanioaren beste osagai batean, hain zuzen ere, titulartasunean. Horrela gertatu ohi da erakunde publikoen arteko ordezpenaren kasuan, hau da, udalerri bik bat egitean, edota udal mugartearen zati bat beste udal mugarte bati eranstean. Demanioaren titulartasuna ondoko kasuan ere aldatzen da: ondasunak atxikirik dituen herri zerbitzuaren gaineko eskumena beste lurralde erakunde bati eratxikitzen zaionean, eta, batik bat, eskumenak legearen bidez eratxikitzen direnean. Demanio mutazioak direla-eta mahaigaineratu da herri jabariko ondasunen derrigorrezko desjabetzapenaren arazoa. Desjabetzapenaren teknika erabil ote dezake estatuak lurralde erakunde bati demanio ondasunak kentzeko, legeak beren beregi baimentzen ez duenean? Frantziako Estatu Kontseiluak baietza eman zuen hasieran, nahiz eta gero aukera hori ukatu, ondoko arrazoiak oinarri harturik: herri jabaria besterenduezina da eta derrigorrezko desjabetzapenaren legeria ez da batere egokia, pribatuak ez diren eskubideei nahiz jabetzei aplikatzeko. 1965eko ekainaren 29ko Legeak konpondu du arazoa, zati batean bederen. Estatuko Kontseiluak emandako dekretuaren bidez, Administrazioak demanio ondasunen titulartasuna alda dezake, zenbait lan errazteko asmoz. Zernahi gisaz, kalteordainen arazoari ez zaio irtenbiderik eman. WALINE-ren ustez, administrazio jurisdikzioari dagokio arazo hori erabakitzea administrazioen arteko desadostasuna dagoenean, hots, Administrazio onuraduna eta ondasuna gabeturik duen Administrazioa bat ez datozenean. Espainiako Zuzenbidearen kasuan, lurralde administrazio batek (estatuak, autonomi erkidegoak edota probintziak) ezin du derrigorrezko desjabetzapena erabili beste lurralde administrazio bati (udalerriari) demanio ondasunak kentzeko, azken horrek ondasuna eman nahi ez badio. Horren ildotik, Derrigorrezko Desjabetzapenari buruzko Legearen 1. artikuluak ÂŤjabetza pribatuÂťen kasura bildu du derrigor desjabetzeko ahalgoa; horren ariora, ezinezkoa da derrigorrezko desjabetzapena erabiltzea demanio ondasunen kasuan. Agi denez, legearen esku-hartzeaz eta administrazioen arteko adostasunaz landara, arazoak ez du beste irtenbiderik.

III. KAPITULUA

HERRI JABARIAREN ERABILPENA ETA BABESA LABURPENA: 1. HERRI JABARIA ARTATZEKO EGINBEHARRAK ETA HERRI JABARIA ERABILTZEKO MODUAK.—2. HERRI ZERBITZUEI LOTURIKO ONDASUNEN ERABILPENA.—3. ERABILERA ERKIDE OROKORRA. HERRI BIDEEN MUGAKIDEAK.—4. ERABILERA ERKIDE OROKORRAREN SALBUESPENAK. ERABILERA ERKIDE BEREZIAK.—5. HERRI ERABILERARI LOTURIKO ONDASUNEN BAKARREKO ERABILPENAK. KOKAPENAK ETA OKUPAZIOAK.—6. ONDASUNAK HERRI HELBURUEI LOTZEAREKIN BATERA DAITEZKEEN BAKARREKO ERABILPENAK.—7. AUZO APROBETXAMENDUAK.—8. HERRI JABARIAREN BABESA. BABESAREN OINARRIA ETA BABES MOTAK.—9. PRESKRIBAEZINTASUNA.—10. BESTERENDUEZINTASUNA ETA ENBARGAEZINTASUNA.—11. ADMINISTRAZIOAREN AUTOBABESA, HERRI JABARIARI DAGOKIONEZ. ADMINISTRAZIOAK BERE ARIOZ BERRESKURATZEA ONDASUNA, EDOZEIN MOMENTUTAN.—12. ZEHAPEN AHALGOA.

BIBLIOGRAFIA: BALLBE PRUNES: Las reservas demaniales,

RAP, 4, 1951; BERMEJO VERA: El enjuiciamiento jurisdiccional de la Administración en la relación con los bienes demaniales, RAP, 83, 1977; CLAVERO ARÉVALO: La inalienabilidad del dominio público, Sevilla, 1958; IDEM: La recuperación administrativa de los bienes de las Corporaciones locales, RAP, 16; ESCRIBANO COLLADO: Las vías urbanas, Madril, 1973; FERNÁNDEZ RODRÍGUEZ: La situación de los colindantes con las vías públicas, RAP, 69; GARCÍA DE ENTERRÍA: Dos estudios sobre la usucapión en Derecho administrativo, Madril, 1974; GARRIDO FALLA: Tratado de Derecho administrativo, II. liburukia, Madril, 1983; LEGUINA VILLA: La defensa del uso público de la zona marítimo-terrestre; MARTÍN MATEO: La cláusula de precario en las concesiones de dominio público, RAP, 56, 1896; PAREJO GAMIR: Protección registral y dominio público; RIVERO YSERN: El deslinde administrativo, Sevilla, 1967; SALA ARQUER: La desafectación de los bienes de dominio público, Madril, 1980; VILLAR PALASÍ: Las concesiones administrativas, Bartzelona, 1952.

RAMĂ&#x201C;N PARADA

1. HERRI JABARIA ARTATZEKO EGINBEHARRAK ETA HERRI JABARIA ERABILTZEKO MODUAK Demanio ondasunen titulartasunak eginbehar eta erantzukizun batzuk dakartza. Horrela, Administrazioak ondasun horietan zenbait eraikuntza jarduera gauzatu behar ditu; gisa berean, ondasunok artatu egin behar ditu, baita defendatu ere, gainontzekoei begira. Administrazioaren eginbeharrak has daitezke nahitaezkoa ez den demanioaren ondasunak sortu baino lehen ere, ondasun horietan eraikuntza jarduera gauzatzeko ustezko betebeharra duelako. Hari berari segiz, eginbehar hori eginbehar publikoa da, eta ez juridikoa; arean bere, ez dago errekurtso edo akzio eragingarririk Administrazioari obrak egin ditzan eskatzeko. Obra horien helburua da herri erabilerako edo herri zerbitzuko demanio ondasunei eustea (berbarako, errepideak edota eskolak eraikitzea). Administrazioak ezin du erantzukizun bera izan, beharrezko herri lanak egiten ez direnean eta lehendik badiren ondasunak artatzeko eginbeharrak betetzen ez direnean. Horren ildotik, Administrazioa herri zerbitzuen okerreko ibilbidearen erantzule da ondoko kasuan: norbanakoei kalte eragin zaienean, behar-beharrezko obrak ez egiteagatik edota demanio ondasunen egoera txarragatik (Estatuko Administrazioaren Eraentza Juridikoari buruzko Legearen 40. art.). Beharrezko eraikin lanen edo artatze lanen gabeziak ekar dezake egoera txar hori eta hauek dira horren zenbait adibide: uharken hausturak sortarazitako hondamendiak eta galtzadan edo bide seinaleetan dauden akatsak. Esan bezala, Administrazioa erantzule da kasu horretan, nahiz eta argi egon agintariak eta funtzionarioak ere erantzule izan daitezkeela. Frantziako Zuzenbideak jaso duenez, eskubidea dute erabiltzaileek herri lanen mantenketa behar den modukoa izateko; horrela, Administrazioaren alorreko epaileak dĂŠfaut dÂ´entretient normal deritzon teoria aplikatu ohi du. Teoria horretatik ondorioztatzen da biktimak kalteordainak jasotzeko duen eskubidea, biktima erruduna denean eta ezinbesteetan izan ezik. Herri jabariaren erabilpen motak anitzak dira, herri jabariko ondasunak herri helburuei nola lotu zaizkien kontutan hartuta; egin-eginean ere, lotura horrek demanio ondasunen erabilpena erabakitzen du. Toki Korporazioen Ondasunei buruzko Araudiak herri jabariko ondasunen erabilpen motak sailkatu ditu. Estatuaren jabetzako ondasunen kasuan, ordea, ez zaio bide horri ekin. Modu sistematikoan ez bada ere, estatuaren jabetzako ondasunak hainbat arautan jaso dira: Estatuaren Ondareari buruzko Legearen arau orokorretan eta demanio ondasunen sektorekako arauketetan (urak, meatzeak, mendiak, portuak eta abar). Toki Korporazioen Ondasunei buruzko Araudiak ondokoa jaso du, herri jabariko ondasunen erabilpenari dagokionez:

HERRI JABARIAREN ERABILPENA ETA BABESA

1. Erabilera erkidea, hiritar guztiek modu berean gauzatu behar dutena; orduan, hiritar batzuen erabilerak ezin du gainerako interesatuena eragotzi. Honelakoa izan daiteke erabilera erkide hori: a) Orokorra, inguruabar berezirik ez dagoenean. b) Berezia, inguruabar bereziak daudenean, hau da, arriskutsutasuna, erabileraren intentsitatea eta antzeko ezaugarriak ageri direnean. 2. Bakarreko erabilera gertatzen da herri jabariaren zati bat okupatzen denean, gainerako interesatuen erabilera mugatu edo baztertuz. 3. Ohiko erabilera herri jabariko ondasunaren destino nagusiarekin bat datorrena da. 4. Ez ohiko erabilera destino nagusiarekin bat ez datorrena da (ekainaren 13ko 1.372/1986 Errege Dekretua). Sailkapena egitean, legegileak asmo handiak bete nahi zituen arren, norbanakoek herri jabaria nola erabiltzen duten besterik ez du azaltzen sailkapen horrek. Administrazioaren zuzeneko erabilpena aipatu ere ez du egiten, nahiz eta herri zerbitzuei loturiko ondasunen kasuan ohikoa izan erabilpen hori. Geroago ikusiko dugunez, jaso egin du Administrazioaren zuzeneko erabilpena Toki Korporazioen Ondasunei buruzko Araudiak ere.

2. HERRI ZERBITZUEI LOTURIKO ONDASUNEN ERABILPENA Legeak besterik esan ezean, administrazio organoek eurek bakarrik erabiltzen dituzte herri zerbitzuei loturiko ondasunak. Antzekoak dira erabilpen hori eta Administrazioaren nahiz jabeen ondare ondasunen erabilpena. Halaxe da, batez ere, ondasunen erabilpena zeharo esklusiboa denean (esaterako, indar armatuek bulego militarrak erabiltzen dituztenean). Edozein modutara ere, batzuetan, nahitaez gertatzen da administrazio organoen zuzeneko erabilpena eta norbanakoen erabilpen murritza baterakorrak izatea (hain zuzen ere, ondasuna herri zerbitzuari lotuta dagoenean eta norbanakoa zerbitzu horren onuradun denean; horren adibide dira: garraio publikoa, edota irakaskuntzarako, osasun arlorako eta abarretarako eraikinak). Halakoetan, norbanakoek ez dituzte zuzenean erabiltzen herri zerbitzuei loturiko ondasunak, ezpada zerbitzuaren bitartez; hala ere, zerbitzuaren berezko arauek lehentasuna dute hiritar guztien erabilpenari dagozkion arauen gain. Halatsu ezarri du Toki Korporazioen Ondasunei buruzko Araudiak: ÂŤToki Erakundeen Zerbitzuei buruzko Araudiak eraentzen du herri zerbitzuko ondasunen erabileraâ&#x20AC;Ś; horrez gain, lehentasuna dute arau horiek, baldin eta

RAMÓN PARADA

herri erabilerako ondasunak erabiltzea beharrezko oinarria besterik ez bada, udalerriko edo probintziako herri zerbitzua eman dadin» (74. art.).

3. ERABILERA ERKIDE OROKORRA. HERRI BIDEEN MUGAKIDEAK Kasu honetan ematen da erabilera erkidea: jendeak bereizkeriarik gabe eta izenik eta titulurik agertu gabe erabiltzen dituenean herri jabariko ondasunak. Erabilera erkidearen multzoan sartzen dira lurreko herri bideak (errepideak, kaleak, plazak, pasealekuak), lurralde itsasoa eta itsasondoak, ibaiertzak eta uren ibilguak. Norbanakoen erabilpena ondokoa izan ohi da eskuarki: ibiltzea, egonalditxoren bat egitea eta, batzuetan, demanio dependentzien fruitu edo ekoizkinak aprobetxatzea (arrantza, ehiza). Askatasun, berdintasun eta dohainekotasun printzipioek eraentzen dute erabilera orokorra. Demanio ondasunen erabilpenaren inguruko administrazio egintzek edota xedapenek printzipio horiek errespetatu behar dituzte. Toki Korporazioen Ondasunei buruzko Araudiak askatasunaren printzipioa baino ez du jaso: «Herri jabariko ondasunen erabilera erkidea askatasunez egikaritzen da, baina erabilera horrek baterakorra izan behar du ondasunen izaerarekin, ondasunok herri helburuei lotzeko gauzatzen diren egintzekin, ondasunon erabilera jendeari zabaltzeko egintzekin, legeekin, araudiekin eta gainontzeko xedapen orokorrekin». (76. art.). Askatasun printzipioak berdintasun eta dohainekotasun printzipioak dakartza, eta lege bereziek ere askatasun printzipioa nagusiarazi dute. Portuei buruzko Legearen 12. artikuluak hauxe dio itsas demanioa arautzean: «… askatasunez erabiltzen dira itsasbazterrak, itsasarteak, arradak, badiak eta itsasgolkoak». Askatasun horrek bere barruan hartzen ditu ondokoak ere: «nabigatzea, arrantza egitea, ontziratzea, lehorreratzea, ainguratzea eta antzekoak egitea». Hondartzen kasuari helduz, Portuei buruzko Legeak arautu du «ibiltzeko, bainatzeko, arropa eta sareak garbitu eta zabaltzeko, ontziak lehorreratu, karenatu eta eraikitzeko, abelburuak bainatzeko, eta maskor, landare eta moluskuak biltzeko askatasuna». Hari beretik, Urei buruzko Legearen 48. artikuluak honakoa xedatu du: «Gainazaleko urak euron ibilbideetatik doazenean, guztiek erabil ditzakete ur horiek, edateko, bainatzeko, etxeko beste erabilera batzuk aurrera eramateko edota abelburuei edaten emateko. Kasu horietan, ez da administrazio baimenik behar, baina lege eta araudiekin bat etorri behar du erabilera horrek. Erabilera erkideak ezin ditu uren kalitatea eta emaria aldatu». Askatasun printzipioak ez du horrenbesteko indarrik gaur egun, ingurugiroa defendatzeko ardura gero eta handiagoa delako. Ardura hori ez da beti ondo elkartzen erabilera erkidearekin, ez eta askatasun printzipioarekin ere,

HERRI JABARIAREN ERABILPENA ETA BABESA

erabilera erkidea gehiegikoa eta kutsagarria gertatzen baita batzuetan. Kotxeak asko ugaritzearen ondorioz sortu diren arazoak gaineratu behar zaizkio ingurugiroaren arazoari. Horrenbestez, erabilera erkidea erabilera berezi bihurtzen ari da gero eta gehiago. Erabilera berezi hori ez da askea, ez eta dohainekoa ere. Aparteko arreta zor zaie zirkulatzeko destinaturik dauden herri bideei eta jabe mugakideek horien ondorioz jaso ohi dituzten abantaila bereziei. Hauek dira abantailok: lehenik, jabetzan sartzeko eskubidea —aparkatzeko erabilera orokorra debekatzea ekar dezake eskubide horrek—; bigarrenik, bistarako eskubidea; eta, azkenik, euri-urak isurtzea. Ikusi berri ditugun jabeen abantailak zortasun zibiltzat hartu izan baziren ere, administrazio eskubide erreal gisa kalifikatu ohi dira gaur egun Frantziako Zuzenbidean. Ildo horretatik, ondokoak dagozkie eskubide horien titularrei: lehenik eta behin, edukitza akzioak egikari ditzakete gainontzekoen aurka; bigarrenez, herri lanen ziozko kalteordainak jasotzeko eskubidea dute, baldin eta auzotar izateak dakartzan ohiko arazoak gainditzen baditu kalteak; hirugarrenez, ondasuna jaregitean, abantaila nahiz onurabide garrantzitsuren bat ken dakioke harako eskubideen titularrari eta, halakoetan ere, pertsona horrek kalteordaina eskatzeko eskubidea du. Azken horren adibide da kale bat jaregin eta behin betiko ixtea, kale horretako jabeei euren jabetzetan sartzea oztopatuz; kasu horretan, jaregin den bidearen gaineko eroslehentasun eta atzera-eskuratze eskubideak aintzatetsi behar zaizkie jabe horiei.

4. ERABILERA ERKIDE OROKORRAREN SALBUESPENAK. ERABILERA ERKIDE BEREZIAK Gorago adierazi legez, ez da erraza erabilera erkide orokorraren askatasun, dohainekotasun eta berdintasun printzipioak beti-beti bermatzea. Hori dela eta, erabilera orokorrak hainbat salbuespen ditu eta eraentza berezia aplikatzen zaie salbuespenoi. Toki Korporazioen Ondasunei buruzko Araudiak erabilera erkide berezi deritze erabilera erkide orokorraren salbuespenei. Erabilera berezi deritzon kategoriara biltzen dira —esanda dago hori ere— ondoko ezaugarri bereziren bat duten erabilerak: arriskutsutasuna, intentsitatea edota antzeko inguruabarrak. Beharrezko ez izan arren, lizentzia edukitzea eska daiteke, erabilera erkide berezia egikaritzeko. Lizentziak zuzenean ematen dira, horien kopurua mugatua denean izan ezik. Horrelakoetan, lizitazioaren teknika erabiltzen da lizentzia emateko; hori ere ezinezko suertatzen bada (baimena jaso dutenek baldintza berberak izan behar dituztelako), orduan zozketaren bidez erabakitzen da lizentzia nori eman. Lizentzia horiek ezin eskualda daitezke, subjektuaren kualitateengatik eman direnean edota

RAMĂ&#x201C;N PARADA

lizentzien kopurua mugatua denean. Beste kasu batzuetan, ordenantzetara jo beharra dago lizentziak eskualda daitezkeen ala ez jakiteko (Toki Korporazioen Ondasunei buruzko Araudiaren 77. art.). Erabilera erkide bereziak ez ezik, bakarreko okupazioak ere jaso ditu araudiak. Arauketa hori gorabehera, eta geroago aztertuko dugunez, kotxeen zirkulazioaren esparruan nabari da, batik bat, erabilera erkide bereziaren kontzeptua, bai eta dohainekotasun zein askatasun printzipioen ahultzea. Kotxeen zirkulazioari gagozkiola, arriskutsutasunak eragina du gidatzeko eskubidean. Hala izanik, batetik, gidatzaileak bere gaitasuna erakusteko lizentzia edo baimen berezia behar du (gidabaimena); eta, bestetik, ibilgailuak akatsik ez duela frogatzeko lizentzia (zirkulatzeko baimena). Zernahi gisaz, horrelakoetan, bistakoa da baimenak eman eta ezeztatzea ez dagoela Administrazioaren zuhurtziarakotasunari loturik. Beste hitzez esateko, baimenak eman edo ezeztatzeko, aintzat hartu behar dira lege eta araudietan jasotako kariak, kotxez zirkulatzeko eskubidea benazkoa delako. Kotxeen zirkulazioari ekinez, bada beste alde interesgarri bat, alegia, aparkamentuena; arean bere, aparkamentuen kasuan, gerta daiteke erabilera erkidea erabilera berezi bihurtzea. Hortaz, herri bideetan egin ohi den aparkamentu iragankorra erabilera erkidea besterik ez da. Alabaina, aparkamentuaren iraupena gogoan izanik, denboraldi baterako soilik aparkatzeko eska dakioke erabiltzaileari edo, bestela, tasa ordainaraztera behartu; kasu horietan, aparkamentua erabilera erkide berezi bihurtzen da, nahiz eta aparkatzeko lizentzia beharrezkoa ez izan. Administrazioak eta gainontzekoek ezin dituzte kotxe itxien gaineko eskubideak urratu. Eskubideok urratzen badira, aparkamentua herri jabariaren bakarreko eta gehiegiko erabilpen bihur daiteke. Horren frogarik garbiena zenbait arauketatan ageri da: horietan ezarritako baldintzen ariora, ustez bazter utzitako kotxeak herri bidetik ken ditzake Administrazioak. Hasieran, debekaturik zegoen aparkamentua, zirkulatzeko destinaturik dauden herri bideen usurpazio eta eraso gisa ikusten baitzen; oraindik ere, debekaturik dago errepideetan. Gerora, herri bideen jabe mugakideentzat soilik onartu zen eta ondoren, kotxe erabiltzaile guztientzat, nahiz eta gero eta mugapen gehiago jarri aparkamentuari. Hartara, aparkamentua erabilera erkide orokorra izatera iritsi da, baina debekaturik dirau hainbat herritan, hala nola, EEBBetan eta Kanadan. Azken buruan, kasu batzuetan bakarrik da erabilera berezia ibilgailuak herri bideetan aparkatzea. Gauzak horrela, erabilera berezia da denboraldi baterako aparkalekuak ezartzea (gune urdina), askatasun printzipioa salbuesten baita halakoetan; beste batzuetan, berriz, dohainekotasun printzipioa salbuesten da, tasa ordainarazten zaiolako erabiltzaileari (aparkaleku zaindua).

HERRI JABARIAREN ERABILPENA ETA BABESA

Bestelakoak dira kotxe ofizialei eta erakunde zehatz batzuetan zerbitzuak egiten dituzten norbanakoei erreserbaturiko aparkalekuak. Etsenplu modura, hauek dira erakundeok: erakunde ofizialak, klinikak eta ospitaleak. Halako aparkalekuetan, erabilera erkide orokorra debekatu eta bakarreko erabilera onartzen da (Zirkulazio Kodearen 119. artikulua). Garraio kolektiboek edo banakako garraioek (taxiek) egiten dituzten zerbitzuak erabilera erkide bereziaren barruan daude, gainerako erabilerek baino intentsitate handiagoa dutelako. Galtzaden gainerako erabiltzaileekin konparatuz, taxi lizentzien titularrek merkataritzako ustiapen egoitza bihurtu dituzte herri bideak. Hori dela eta, zerbitzu horiek zerbitzu publiko gisa kalifika badaitezke ere, ulertzekoa eta arrazoizkoa ere bada zerbitzu horiek mugapenei loturik egotea; bada, kontutan hartzekoa da demanioaren erabilpenaren intentsitatea. Amaitzeko, erabilera erkide bereziaren multzoan dauden beste kasu batzuk aztertuko ditugu: museoak hiritar guztiek erabiltzea, baldin eta museoa bisitatzeko tasa ordaindu behar bada; arrantzaren edo ehizaren esparruko zenbait jarduera egikaritzeko lizentzia behar izatea edo debekualdia dela-eta jarduera horiek ezin gauzatzea; azkenik, nabigazioaren esparruko ontzi batzuei dagokienez, nabigatzen hasi aurretik, lizentzia eta ezaguera zein trebetasun bereziak behar izatea (arrantzarako ontziburuen titulua, yate jabeen tituluaâ&#x20AC;Ś) etab. Azken horri helduz, hainbat ontzi zenbait portutan amarratzeak, besteak beste, kotxeen aparkamentuak dakartzan antzeko arazoak sortarazten ditu.

5. HERRI ERABILERARI LOTURIKO ONDASUNEN BAKARREKO ERABILPENAK. KOKAPENAK ETA OKUPAZIOAK Ondasun batzuen helburu nagusia erabilera erkideari loturik egotea da. Ondasun horien bakarreko erabilpenak indarrik gabe uzten du berdintasun printzipioa, norbanakoen mesedetan. Horrelaxe gertatu ohi da ondoko kasuetan: herri kale edo plaza batean kioskoa instalatzeko baimena ematen zaionean egunkariak saldu nahi dituenari eta tabernetako jabeek bezeroentzako mahaiak eta aulkiak jartzen dituztenean herri kaleetan. Bistan da bakarreko erabilera demanio ondasunaren helburu nagusiaren aurkakoa dela, hots, erabilera orokorraren kontrakoa. Hari bertsutik, herri jabariaren ez ohiko erabilpen gisa kalifikatzen da bakarreko erabilpena. Ez ohikoa izan arren, onartzen da erabilpen hori, goraxeago aipatutako aurkakotasuna ez baita larria; arean bere, demanio ondasunaren zati baten gain soilik egikaritzen da bakarreko erabilpena. Horrenbestez, aurrera eraman daiteke ondasunaren helburu nagusia, hau da, erabilera orokorra.

RAMĂ&#x201C;N PARADA

Ulertzekoa denez, bakarreko erabilpenei ez zaizkie aplikatzen erabilera erkide orokorraren dohainekotasun eta askatasun printzipioak. Aitzitik, bakarreko erabilpenak â&#x20AC;&#x201D;ohikoa zein ezohikoa izanâ&#x20AC;&#x201D; berarekin dakar erabiltzaileari tasa ordainaraztea; gisa bertsuan, bakarreko erabilpenaren eta erabilera erkidearen baterakortasuna kontrolatu behar da. Hori guztia ikusirik, Administrazioaren berariazko egintzaren bidez soilik eskura daiteke bakarreko erabilpena gauzatzeko eskubidea. Egintza horretan baloratzen ditu Administrazioak eskubide hori emateak dakartzan onurak. Bakarreko erabilpenak anitzak dira eta, horiek sailkatzeko, ondokoa aztertu behar da: demanio ondasuna itxuraz aldatzen duten obrak beharrezkoak diren ala ez. Bide beretik, Frantziako doktrinak kokapenak eta okupazioak bereizi ditu bakarreko erabilpenen artean. Kokapenak aurrera eramateko, aski da Administrazioak berak bakarrik emandako egintzarekin, hots, administrazio baimenarekin (permission de voirie); okupazioen kasuan, aldiz, okupazioak obra egitea dakar eta, berebat, Administrazioaren egintzak kontratu izaera du (concession de voirie). Espainiako Zuzenbidean, Toki Korporazioen Ondasunei buruzko Araudian hain zuzen, erabilera berezitzat hartu dira herri jabaria aldatzen ez duten bakarreko erabilerak. Horrelakoetarako, hots, kokapenen kasuan, nahikoa da lizentzia izatea; okupazioen kasuan, ostera, emakida behar da ezohiko erabilerak dakartzatelako okupazioek (77 eta 78. art.ak). Ondareari buruzko Legeak emakidak eta baimenak bereizi ditu, baina eraentza berari lotu dizkio (126.etik 128.era arteko art.ak). Portuei buruzko 1928ko urtarrilaren 19ko Legeak argi eta garbi bereizi ditu kokapenak eta okupazioak, bereizirik jaso baititu honakoak: alde batetik, barrakak eta aldian aldiko eraikin desmuntakorrak jasotzeko baimenak (35 eta 36. art.ak); bestetik, fabriken eraikuntzarekin zerikusia duten obrak, eta obra iraunkor eta egonkorrak egiteko emakidak (43. art.). Kokapenak, lehenxeago esan dugunez, norbanakoen mesedetan eginiko herri jabariaren bakarreko erabilerak dira. Kokapenen kasuan, ez da obra garrantzitsurik egiten, ez eta demanio ondasunen itxura aldarazten ere. Adibide gisa, horien adierazgarri dira ondokoak: kafetegien jabeek herri bideetan jartzen dituzten aulkiak eta mahaiak; azoka eta jaietarako aparamenak; zirkoetako karpak; materialen metaketak; bainu-aroko kabinak (hondartzetakoak); lurralde itsasoko muskuilu haztegiak eta gainerako aparamenak. Kokapenok aurrera eramateko, administrazio baimena edo lizentzia behar da. Administrazioak ahalmen garrantzitsuak ditu, lizentziak eman (zuhurtziarakotasuna) eta berriztatzeko (behin-behinekotasuna). Gisa berean, Administrazioak lizentziaren edukia finka dezake. Horren helburua da demanio ondasunak artatzeari eta horien zirkulazioari buruzko interes orokorra bermatzea.

HERRI JABARIAREN ERABILPENA ETA BABESA

Behin-behinekotasuna zorrotz bete ohi da, hots, kokapenerako baimenen ezeztapenak ez dakar ezelango kalteordainik. Halaxe jaso du Portuei buruzko Legearen 37. artikuluak. Legeak dioenez, «baimenak ondoko kasuetan ezeztatzen dira: hondartzak hobeto jagon eta hondartzetako zerbitzuak hobetu behar direnean; hiri eta landetako polizi jardueraren bidez, horrela erabakitzen denean; edota lurra onura handiagoa dakarten proiektu garrantzitsuagoentzat ematen denean. Baimenak ezeztatzeko, espedientea instruitu behar da baimena eman duen agintariaren aurrean, eta interesatuari entzun behar zaio. Halakoetan, eraikitzeko erabili diren materialak baino ez dagozkie behin-behineko eraikinen ugazabei; edu berean, ugazabok ez dute kalteordainik jasotzeko eskubiderik». Egungo egunean, ordea, behin-behinekotasunaren araua ezin da hain zorrotz aplikatu, urteetan barrena Administrazioak horrela jokatu duen arren, jurisprudentzia zurrunaren babesarekin. Aitzitik, gaur egun, lehen mailako behin-behinekotasuna eta bigarren mailakoa bereizi behar dira. Lehenengo kasuan, jatorrizko egintza alda dezake Administrazioak, baina esku-hartze horren ondorioz kalte eragiten bazaio ukituari, kalteak ordaindu behar dizkio Administrazioak. Bigarren kasuan, aldiz, Administrazioak ez du kalterik ordaindu beharrik (MARTÍN MATEO). Oraindik orain, jurisprudentziak tesi horri oniritzia eman eta ondokoa adierazi du: «Administrazio prekarioaren erakunde zaharkitua erabiltzen bada Administrazioa ondare erantzukizunetik askatzeko eta beti-beti kaltegabe dela esateko, orduan argi dago erabilera hori ezin dela batera eduki indarreko antolamendu juridiko positiboa eratzen duten printzipioekin. Printzipio horiek, Administrazioaren ondare erantzukizunaren eraentza finkatzeaz gain, administrazio egintzak ex officio ezin ezezta daitezkeela adierazten dute» (1978ko urriaren 17ko eta 1982ko maiatzaren 11ko epaiak). Ildo bertsutik, honako xehetasuna gaineratzen du jurisprudentziak: «batzuetan, prekario klausula jartzen da emakida edo baimenetan; emakida edo baimen horien inguruko administrazio egintzen oinarria herri interesa dela baieztatzen bada, interes hori kontutan izan behar da aurrerantzean ere. Horrenbestez, prekario akzioa egikaritu ahal izateko, lehenespena duen beste herri interesen bat agertu behar da (interes hori gertatze bidezko baldintza gisa kalifikatzen da). Bestela, Administrazioak bere egintzak ezeztatuko lituzte eta, horrez gain, norbanakoek administrazio trafikoan eskuratutako eskubideak zokoratuko lituzke edo eskubideoi kalte egingo lieke» (1980ko azaroaren 29ko epaia). Kokapenen aldean, okupazioek ondasunaren bakarreko erabilpen ezohikoa dakarte; zernahi gisaz, ezohiko erabilpen horrek ez du erabilera orokorra eragozten. Okupazioen kasuan, demanio ondasunak aldatu behar dira, hots, behin betiko obra egin behar da; horrexegatik beragatik, beharrezkoa da bai-

RAMÓN PARADA

mena baino titulu solemneagoa, hau da, emakida. Okupazio iraunkorren erakusgarri dira herri bideetako kioskoak, itsaso-lehorraren aldeko klub nautikoak eta abar. Lege bereziez gain (kasurako, itsasertzei, portuei eta itsasoko hazkuntzei buruzko legeak), Espainiako Zuzenbide positiboak demanio ondasunen emakidei dagozkien arauketa orokor bi jaso ditu: Estatuaren Ondareari buruzko Legea (126.etik 128.era bitarteko art.ak) eta Toki Korporazioen Ondasunei buruzko Araudia (79.etik 91.era bitarteko art.ak). Demanio emakiden izaerari helduz, Frantziako jurisprudentziak eta doktrinak administrazio kontratu gisa kalifikatu dituzte emakida horiek. Ezbairik gabe, oso interesgarria da kalifikazio hori. Hasteko, emakidaduna babesten da, nahiz eta baimendunaren antzera prekarioduna izan. Babeste horren arrazoia hauxe da: emakidadunari bere eskubidea galtzeak dakarzkion kalteak ordaindu behar zaizkio. Alabaina, Administrazioak ez du kalterik ordaindu beharrik, emakida neurri orokor baten ondorenez ezeztatzen denean —demanio ondasuna jaregitean, berbarako—. Bigarrenez, herri jabaria okupatzeagatik ordaindu beharreko tasa prezio bihur daiteke, baina prezio hori ez litzateke tarifen arabera finkatuko; gainera, ordainarazpen eta zergabilketari dagokionez, ez luke zerga izaera galduko. Toki arauketari dagokionean, Espainiako Zuzenbideak badu oinarririk, demanio ondasunen emakida administrazio kontratu moduan kalifikatzeko. Toki Korporazioen Ondasunei buruzko Araudiak kontratazio araudira jotzen du, emakida eman aurreko lizitazioari dagokionez. Horrela, demanio ondasunaren emakida, prekario bidezkoa bada ere, bat dator emakida aurreraturik ezeztatzeak dakarren kalteordainarekin. Bide beretik, Toki Korporazioen Ondasunei buruzko Araudiak honakoa baieztatu du: «Korporazioak mugaeguneratu baino lehen ezezta dezake emakida, herri intereseko gertatze bidezko inguruabarrek horrela bidezkotuz gero. Ezeztatze hori dela medio, korporazioak kalteak ordaindu behar dizkio emakidadunari, baina ez du zertan ordaindu, hala ez badagokio» (80.10. art.). Kalteordainei begira, eta Portuei buruzko Legearen esanetan, emakidadunak eginiko obren balio materialak baino ez ditu ordaindu behar Administrazioak. Irizpide berari lotu zaio Urei buruzko 1879ko Legearen 213. artikulua. Derrigorrezko Desjabetzapenari buruzko Legeak, berriz, finkaturik ditu administrazio emakiden balioespena zehazteko irizpideak. Administrazio emakiden legeria bereziak desjabetzapenaren balioespena finkatzeko araurik jaso ez duenean, berriz, Derrigorrezko Desjabetzapenari buruzko Legera jo behar da. Ulertzekoa denez, balioespena emakida eskubidearen arabera zehazten da, lurren jabetza kontutan hartu gabe; izan ere, demanio ondasunak izanik, lurrak ez dira egundo ere emakidadunaren ondarean sartzen.

HERRI JABARIAREN ERABILPENA ETA BABESA

Are anbiguagoa da Estatuaren Ondareari buruzko Legeak demanio ondasunen emakidari buruz jasotako arauketa. Alde batetik, legeak ez ditu baimenak eta emakidak bereizten, eta bi-biak lotu dizkio eraentza berari. Beste alde batetik, baimena eta emakida kontratu zibiletik hurbilago jarri omen ditu, administrazio kontratutik baino. Legeak jurisdikzio arruntari loturik arautu ditu emakida eta baimenei buruzko eskubide nahiz betebeharren inguruko auzigaiak. Horrezaz gain, emakida ezeztatu eta kalteak a posteriori ordaintzea ukatu dio Administrazioari. Azken buruan, legeak derrigorrezko desjabetzapen prozeduraren menpe jarri du emakidadunaren eskubideak aurreraturik ezeztatzearen arazoa (127. art.). Demanio ondasunen emakidak emateko prozedura kontratariak hautatzeko prozeduraren antzekoa da. Kontratarien kasuan bezalaxe, emakida lortu nahi duten guztiek aukera berdinak izango dituztela bermatzeaz gain, interes orokorrarentzako proiekturik egokiena eta komenigarriena aukeratuko dela segurtatu behar da. Prozedura horren egiturak berezko ñabardurak ditu; horien bidez, behin betiko obraren proiektua aurrera eramateko ideiaren suspertzailea saritzen da. Toki Korporazioen Ondasunei buruzko Araudiak jaso du emakidaduna hautatzeko prozedura eta Herri Lanei buruzko 1877ko apirilaren 13ko Lege Orokorraren arauketa klasikoan oinarritu da araudi hori. «Elkarlehian egindako proiektuak» edo «proiektuen lehiaketa» dira prozedura horren deitura klasikoak (82.etik 91.era bitarteko artikuluak). Elkarlehian egindako proiektuen sistemak hauxe esan nahi du: proiektuaren aurkezleetako batzuk obra bera egiteko eta herri jabariko ondasun bera okupatzeko asmoa izatea, eta obra eta okupazio hori hasierako eskaerarekin eta jatorrizko proiektuarekin bat ez etortzea. Proiektuaren aurkezleek obra bera egiteko eta ondasun bera okupatzeko nahiera izan dezakete hasieratik bertatik, hau da, eskaera egin dutenetik edo jatorrizko proiektua jendaurrean jakinarazi denetik. Toki Korporazioen Ondasunei buruzko Legeak (teknika hori jaso duen arauketarik modernoenak) teknika horren tramiteak jaso ditu: —Pertsona batek, bere ekimenez, herri jabariko ondasunen bakarreko okupazioa nahi badu, okupazio horren zergatia azaltzen duen txostena aurkeztu behar du. Korporazioak eskaera tramitatzeko onartuz gero, aukera bi ditu: batetik, teknikariei proiektua taxutzeko eskatzea; bestetik, proiektuen lehiaketarako deialdia egitea hilabeteko epean, toki korporazioaren kontratazio arauketa aintzat hartuz. Azken hori aukeratzen denean, korporazioak ondokoa eskain diezaioke lehiaketaren oinarrietan hautatua izan den proiektuaren titularrari: a) Proiektua aurrera eramateko eskubidea eskuratzea, kopuru jakin bat ordaindu eta gero. b) Proiektua aurrera eramateko eskubidea duenari proiektua ordainaraztea. c) Proiektua aurrera eramateari dagokionez, lehentasuna izatea.

RAMÓN PARADA

—Proiektuaren lehiaketarako deialdia eginez gero, korporazioak herri intereserako proiekturik egokiena hautatu behar du. Horretarako, lehiaketaren oinarriak bete behar ditu eta korporazioak egoki deritzona alda dezake. —Korporazioak berak edota norbanakoek eginiko proiektua —emakidaren oinarri dena— onetsitakoan, lizitaziorako deialdia egin dezake korporazioak proiektua adjudikatzeko. Aldez aurretiko lehiaketetara aurkeztu zirenez gain, parte har dezake lizitazio horretan beste edozeinek ere. Jendaurrean aurkeztu behar dira, hogeita hamar eguneko epean, emakidaren oinarri den proiektua eta lizitazioaren oinarriak. Emakidadunarentzako diru-laguntza jaso badu proiektuak, orduan diru-laguntzaren kopuruaren beheratzea ezarri behar da lizitazioan eta, sorospidez, ondokoak adierazi behar dira: kanona handitzea; emakidaren epea laburtzea; azkenik, tarifa tipoak merkatzea, jendeari prestazio pribatuak egin behar zaizkionean. —Hasierako eskaera-egileak proiektua eskuratzeko lehentasuna du, lizitazioan parte hartzen duenean eta beraren proposamen ekonomikoaren eta hautatua izan den proposamenaren arteko aldea 100eko 10 baino handiagoa ez denean. Aldez aurretik beste lehiaketaren bat egin bada, lehiaketa horretan hautatu den proiektuaren titularrak ere proiektua eskuratzeko eroslehentasun eskubidea du, baina, lehiaketa hartako oinarriek jasorik izan behar dute eskubide hori. Biek egikaritzen badute proiektua eskuratzeko eroslehentasun eskubidea, proposamenik merkeena ateratzen da irabazle lehiaketan. Azken finean, gehiagokada askeen bidezko sistema erabiltzen da. —Okupazioa bakarrekoa izateaz gain, ezohikoa ere bada, orduan zehatz-mehatz bidezkotu behar da herri interesentzat ezohiko erabilpena komenigarriagoa dela ohiko erabilera baino. Modu berezian baloratu behar dira ohiko erabilerari egin dakizkiokeen kalte-galerak; eta, horrezaz aparte, behin-behineko nahiz behin betiko bermeen zenbatekoa gehitzen da. Demanio ondasunen emakidetan neutraltasun klausula hau sartu ohi da: «… jabetza eskubidea salbu, eta gainontzekoei kalterik eragin gabe». Klausula horren bidez, helburu bi lortzen ditu Administrazioak: lehenik, baztertu egiten dira ordura arte emandako demanio dependentzien eskubideak; bigarrenez, Administrazioak bere erantzukizuna mugatzea lortzen du, emakidak jabetza partikularren gain eragin duenean, bai okerren bat egoteagatik, bai bestelako kariengatik. Herri jabariko ondasunen emakidak epe jakin baterako ematen dira. Ondareari buruzko Legeak, gehienez ere, laurogeita hemeretzi urteko epea jaso du (126. art.). Berdin egin du Toki Korporazioen Ondasunei buruzko Araudiak: «… inola ere ezin daiteke eperik gabeko emakida edo lizentziarik eman. Emakidaren gehieneko epea laurogeita hemeretzi urtekoa da, legeria bereziak kontrakorik jaso duenean izan ezik» (79. artikulua).

HERRI JABARIAREN ERABILPENA ETA BABESA

Gainera, demanio ondasunaren emakida, kontratu egoera guztien antzera, kasu hauetan bukaraz daiteke: «erreskate aske» deritzon ahalmena egikaritzen denean (Ondareari buruzko Legearen 127. artikulua) eta emakidan itunduriko baldintzak edota lege baldintzak bete ez direnean. «Erreskate aske»ak hizpaturik egon behar du, kontratua bukarazteko ahalmen moduan egikaritu nahi bada. Emakidadunaren egoera eta eskubide errealen titularren egoera antzekoak dira; beraz, emakidadunak Zuzenbide zibilaren berezko akzioak egikari ditzake gainontzekoen aurka. Aitzitik, Administrazioaren eta emakidadunaren arteko gatazkek administrazio izaera dute eta Administrazioarekiko auzibide jurisdikzioan bururatu ohi dira, ondoko kasuan salbu: Administrazioak prozedura oro alde batera utzi eta, egitatezko jarduketen bidez, emakidadunaren edukitza egoera aintzat hartzen ez duenean. Halako kasuetan, emakidadunak interdiktu akzioak egikari ditzake jurisdikzio zibilean. Ikusi berri dugunaren bidetik ulertu behar da Estatuaren Ondareari buruzko Legeak jurisdikzio zibilari eratxiki dion eskumena, hain zuzen ere, emakidadunaren eskubide eta betebeharren inguruan sor daitezkeen gatazkei buruzkoa (127. artikulua). Jurisdikzio zibilari eratxikitako eskumena zabalago interpreta liteke, baina interpretazio hori ez litzateke bat etorriko ondokoekin: batetik, demanio ondasunen emakida kontratuak administrazio kontratu gisa kalifikatzearekin; bestetik, jurisdikzio zibilaren eta Administrazioarekiko auzibide jurisdikzioaren arteko eskumen banaketarekin. Eskumen banaketa hori jaso dute Administrazioarekiko Auzibide Jurisdikzioari buruzko Legeak eta Epai Botereari buruzko 1985eko Lege Organikoak.

6. ONDASUNAK HERRI HELBURUEI LOTZEAREKIN BATERA DAITEZKEEN BAKARREKO ERABILPENAK Orain arte aztertu ditugun kasuetan, ezohiko erabilera gisa definitu dugu bakarreko erabilera, destino nagusia herri erabilera zelako kasu horietan. Dena dela, zenbait demanio ondasun eratzen dira, norbanakoen erabilera eta luperketa esklusiboa errazteko. Hauek dira horren adibide batzuk: hilerrietako hilobiak, jendaurrean egin ohi diren merkatuetako dendak eta ur publikoak. Ur publikoei gagozkielarik, urok herri erabilera edo zerbitzuren bati lotzearekin batera daitezke, hala erabilera orokorrak (bainatzea, abelburuei edaten ematea, nabigatzea), nola bakarreko aprobetxamenduak (kasurako, argi indarraren jauziak, ureztaketak nahiz errotak). Meatzeen kasuan, ostera, emakidadunak —norbanakoak— meatzeen fruituak eskuratu ohi ditu. Horrelakoetan, bi motatako erabilerak bereiz daitezke demanio ondasunaren gain: zirkulatzeko erabilera orokorra, hots, pasealekuan edo kalean egiten

RAMĂ&#x201C;N PARADA

dena (edo ur publikoetan nabigatzeko, bainatzeko eta arrantza egiteko erabilera orokorra) eta emakida jaso duten norbanakoen bakarreko erabilera. Bakarreko erabilera eta erabilera orokorrak ohiko erabilerak dira, bi-biak batera baitaitezke demanio ondasuna herri helburuei lotuta egotearekin. Hainbat ondasun herri jabariko ondasun moduan kalifikatzen dira, estatuaren aberastasunari loturik daudelako. Ondasun horien ustiapenaren erabilera ere bakarreko eta ohiko erabilera gisa kalifikatzen da. Halakoa da, hein batean, uren eta, jakina, hidrokarburoen eta meatzeen kasua, baldin eta, Espainiako doktrinaren autorerik gehienen iritziari ekinez, hidrokarburo eta meatzeok demanio izaera dutela onartzen bada. Kasu horietan, ondasuna demanio ondasun gisa kalifikatzen da, norbanakoen aprobetxamendua arautzeko. Hariari segiz, ez da batere ohikoa Administrazioak, demanio erreserba deituriko teknikaren bidez, ondasun horien gaineko erabilpena izatea (geroago jorratuko dugu teknika hori). Izenak berak adierazten duen moduan, demanio erreserba deritzon teknikak bermatzen du Administrazioak mea jakin batzuk ustiatzeko duen eskubidea. Bakarreko erabilerak kontsumitzeko modukoak izaten dira eskuarki; beste hitz batzuez esanda, ondasunaren gaineko aprobetxamendua esangura juridikoan ulertu behar da, emakidadunaren (norbanakoaren) ondarean sartzen baita ondasuna. Horren adierazgarri dira meatzeak edota ureztaketarako ematen diren uren emakidak. Aitzitik, bakarreko ondasunen erabilpena ez da kontsumitzeko modukoa ondoko kasuan: uren emaria, aprobetxamendu hidroelektrikorako erabili eta gero, ibaiaren ibilgura itzultzen denean. Emari horrek izan ditzake beste herri erabilera nahiz bakarreko erabilera batzuk ere.

7. AUZO APROBETXAMENDUAK Auzo ondasunak udalerriaren ondasunen kategoria berezi dira. Udalerriaren ondasun publikoekin alderatuz gero, bestelakoa da horien aprobetxamendua. Labur esateko, auzotar guztiek edo batzuek aprobetxatzen dituzte auzo ondasunak. Udalerriaren ondasun publikoen kasuan, ez dago auzotarra izan beharrik horiek aprobetxatzeko (adibidez, kaleak eta plazak). Hori bai, auzo ondasunen titularrak diren herriek hainbat neurri hartu dituzte auzotartasunaz ez abusatzeko; bada, espainiarra izanez gero, erroldatze hutsarekin, hau da, lan handirik gabe eskura daiteke auzotartasuna. Horrenbestez, legeak auzotarrek bete beharreko zenbait baldintza ezartzea ahalbideratu die ondoko udalei nahiz auzotarren batzei: ÂŤbetidanik aintzat hartu izan diren ohiturazko arau eta toki ordenantzen arabera, auzo ondasunen luperketa eta aprobetxamendua bideratu dituztenei, egurra mozteko aldian aldiko emakidak luzatutaÂť. Horren ildotik, ÂŤtokiko ohituraren harian,

HERRI JABARIAREN ERABILPENA ETA BABESA

baldintza zehatz batzuk bete behar dituzte auzotarrek basoko aprobetxamendu horietan parte hartu aurretik: auzoarekin lokarria izatea, auzoan erroturik egotea eta auzoan bertan irautea. Ordenantza berezietan jaso behar dira baldintza horiek eta ondasun erloen gehieneko kopurua. Autonomi erkidegoaren organo eskudunak onetsi behar ditu ordenantzok, erkidegoaren Gobernu Kontseiluko kontsulta organoak emandako irizpena jaso eta gero. Halakorik egon ezean, Estatu Kontseiluari dagokio egiteko horiÂť (Toki Eraentzari buruzko 1986ko apirilaren 18ko testu bateginaren 75.4. art.). Behin auzo ondasunen erabilpena zeini dagokion finkaturik dagoela, toki eraentzari buruzko testu bateginak berak arautu ditu auzo ondasunak aprobetxatzeko lehenespen-hurrenkera eta modua: 1. Aurrenik, auzo ustiapenaren bidez, hau da, auzotar guztiek parte hartuta, aprobetxatu behar dira auzo ondasunak. 2. Aprobetxamendu eta luperketa hori ezinezkoa suertatzen bada, tokiko ohitura edota ordenantzak aplikatzen dira. Horiek egon ezean, ondasun erloak banatzen zaizkie auzotarrei, euren ardurapean dauden senideen kopuruaren arabera eta euren egoera ekonomikoaren alderantzizko proportzioan. 3. Azkenik, eta bigarren bide hori ere ezinezkoa denean, autonomi erkidegoaren organo eskudunak baimena eman dezake, ondasuna enkante publikoan adjudikatzeko. Horretara, prezioa jartzen zaio ondasunari, eta auzotar eskaintzaileei lehenespena ematen zaie beste eskaintzaileen gain (apirilaren 18ko Legegintzazko Errege Dekretuaren 75. artikuluaren 1.etik 3.era bitarteko zenbakiak). Auzo aprobetxamenduak auzokoa izan behar du, tokiko ondasunak auzo izaerari euts diezaion. Hau da horren arrazoia: ÂŤAuzo ondasunei izaera hori ken dakieke, kasuan kasuko toki erakundearen erabakiaren bidez. Horretara izan dadin, hamar urte baino gehiagoko epean, ondasunak ezin daitezke lupertu auzo ondasun gisa, dela euren barne-barneko izaeragatik, dela beste kari batzuengatik. Horrela gertatu ohi da, nahiz eta epealdi horretan auzo aprobetxamendu bakanen bat izan. Toki erakundearen erabakia hartu aurretik, jendaurreko informazioaren tramitea bete beharra dago eta korporaziokideen lege kopuruaren erabateko gehiengoaren aldeko botoa behar da. Autonomi erkidegoak onetsi behar du toki erakundearen erabakiaÂť (78.1. artikulua).

RAMĂ&#x201C;N PARADA

8. HERRI JABARIAREN BABESA. BABESAREN OINARRIA ETA BABES MOTAK Badira herri jabaria eta ondasun pribatuak gainontzekoen erasoetatik edota legebidezko ez diren usurpazioetatik defendatzeko bideak. Horren harira, zigor babes berdina dagokie ondasun batzuei nahiz besteei. Jabetza pribatuaren ondasun higikorrak nahiz higiezinak defendatzeko zigor tipoak aplika dakizkieke herri jabariko ondasunei ere (ebasketa, lapurreta eta usurpazio delituak). Nolanahi den, herri jabariko ondasun batzuen kasuan, astungarriak antzeman edo zigor larriak ezar daitezke, berariazko legeria babeslearen bidez. Irizpide horri heldu dio zigor legeriak ondoko jarduerak hobendatu edo zigortzeko: defentsari loturiko armei, ontziei, aireontziei eta beste ondasunei kalte egitea edota horiek ostea. Herri jabaria babesteko, erabil daitezke ondasun pribatuen babeserako arau zibilak ere. Esan nahi baita, egikari daitezkeela jabetza pribatuaren defentsarako erabili ohi diren edukitza akzioak, akzio adierazleak eta erreibindikazio akzioak. Horrelaxe aintzatetsi du, beren beregi, Italiako Kode Zibilak, ahalmena eman baitio agintari eskudunari, administrazio bidera jotzeko: ÂŤcome de valersi dei mezzi ordinari a difesa della propietĂĄ e del posseso previsti dal presente CodiceÂť. Hori guztia gorabehera, administrazio ahalgo zuzenekoagoak eta erabatekoagoak sortu dira, eragingabetzat hartzen delako epai sistema zibilaren babesa. Horren ildotik, herri jabaria babesteko hainbat arau sustantibo ezarri dira: preskribaezintasuna, besterenduezintasuna eta enbargaezintasuna. Herri jabariko ondasunak ezin daitezke jabetza pribatukoak izan eta horrexetan oinarritzen dira arau sustantiboak. Horrez gain, herri jabariari usurpaturiko ondasunak berreskuratzeko erabiltzen diren auzibideko baliabide gehiegikoak daude: ondasuna mugatzeko eta zuzenean erreibindikatzeko ahalmenak; ondasunaren edukitza itzultzekoak; herri jabariari egindako erasoak zigortzeko ahalmen errepresiboak, hala nola, zuzeneko zehapen ahalgoa. Eraentza babesle horren barruan kokatu behar dira Administrazioaren ondasunak erregistro eta katalogo batzuetan inskribatzeak dakartzan abantailak. Besteak beste, hauek dira abantailak: Administrazioak edukitza duelako presuntzioa eta norbanakoen akzioak ahultzea (edukitza akzioak barne). Esanaren arabera, gehiegiko babes horietarik gehienak ez dira demanio ondasunen babeserako ahalmenak bakarrik, Administrazioaren ondare ondasunak eta demanio ondasunak babesteko oinarrizko ahalmenak baino. Horretara, oinarrizko babes horretan geratu beharrean, aurrerantzean jorratuko dugu demanio ondasunen bigarren mailako babesa, alegia, ondasun horiei bakarrik aplikatzen zaien babes gehiegikoa.

HERRI JABARIAREN ERABILPENA ETA BABESA

Espainiako Zuzenbidearen babeserako neurri zehatzak aztertu baino lehen, gogorarazi beharra dago gehiegiko babes eraentza demanio ondasunei soilik aplikatzen zaiela Zuzenbide konparatuan. Zuzenbide konparatuak jatorrizko irizpideari eutsi dio, Administrazioaren ondare ondasunen eta herri jabariko ondasunen arteko bereizketa bidezkotuz. Hala izanik, babes ahalmenak polizi ahalmen gisa erabiltzen dira Italiako Zuzenbidean. Ahalmenok arautzeko neurriak jasorik daude jabetza eta edukitza arautu dituen testuan, hots, Kode Zibilean: «… specta alla autoritá amministrativa la tutela dei beni que fanno parte del demanio pubblico. Essa ha facultá di procedere in via amministrativa, sea di valersi dei mezzi ordinari a difesa della propietá e del posseso». Frantziako Zuzenbidean ez dira aipatu ere egiten ondasuna berreskuratzeko Administrazioaren ariozko ahalgoak; haatik, preskribaezintasunaren eta besterenduezintasunaren arauak aplikatzen dira herri jabaria babesteko. Polizi ahalmen arruntak ere badagozkio Administrazioari, ondasunen osotasunaren eta ohiko erabileraren aurkako erasoetatik defendatzeko. Horrezaz landara, grande de voirie deritzona urratzeak ondoko berezitasuna dakarkio Administrazioari: teknika errepresiboa erabil dezake eta ondasuna berreskuratzeko zigor alorreko nahiz eremu zibileko teknikak aplika ditzake, ibai, itsas eta trenbide demanioaren, demanio militarraren, eta telefono eta telegrafo lineen arloan. Administrazio auzitegien zuzeneko eskumena da teknika errepresiboa. Administrazio auzitegiek ez dute aldez aurretiko administrazio egintzarik behar teknika errepresiboa erabiltzeko, baina instrukzioaren administrazio espedientea tramitatu behar dute. Administrazio auzitegiok zigor jurisdikzioaren antzera jarduten dute horrelakoetan.

9. PRESKRIBAEZINTASUNA Inoren ondasun pribatuen edukitza aldi jakin batez dutenek ondasun horien jabetza eskura dezakete. Ondasun higiezinen kasuan, ondasunak hamar edo hogei urtez eduki behar dira; hori bai, titulu zuzena eta onustea behar ditu edukitzaileak. Ondasuna hogeita hamar urtez eduki bada, ordea, edukitzaileak ez du tituluaren, ez eta onustearen beharrik (Kode Zibilaren 1957 eta 1959. artikuluak). Herri jabariko ondasunak, aldiz, beti dira herri jabarikoak eta Administrazioak beti du horien titulartasuna, edozein izanik ere norbanakoek ondasuna edukitako urte kopurua. Horixe esan nahi du preskribaezintasunaren arauak. Agerikoa da Partidetan ere preskribaezintasuna: «… guztienak diren herrietako plazak, bideak, bazkalekuak eta antzeko tokiak ez dira preskripzioz galtzen» (VII. legea, XIX. titulua, 3. partida).

RAMÓN PARADA

Gaur egun, Kode Zibilaren 1936. artikuluak dakar preskribaezintasunaren araua, «gizakien arteko merkataritzaz kanpo dauden gauzak» aipatzean, preskribaezintasuna adierazi nahi duelako. Gauza horien artean, herri jabariko ondasunak daudela ulertu behar da (CLAVERO). Konstituzioaren 132. artikuluak tinkoago eta irmoago jaso du preskribaezintasuna: «Legeak arautzen du herri jabariaren eta auzo ondasunen eraentza juridikoa; horretarako, oinarri gisa hartuko ditu besterenduezintasuna, preskribaezintasuna, enbargaezintasuna eta jaregitea». Konstituziogilearen aburuz, adierazpen hori, batez ere, bereziki babestu beharreko ondasun hauei dagokie: «itsaso-lehorreko aldeari, hondartzei, lurralde itsasoari, edota gune ekonomikoek eta kontinenteko plataformak ematen dituzten baliabide naturalei». Administrazio legerian Toki Eraentzari buruzko 1955eko Legeak (188. art.) arautu du preskribaezintasuna eta Toki Eraentzari buruzko Oinarri Legeak sendetsi du. Honakoa dio 80. art.ak: «Auzo ondasunak eta herri jabariko beste ondasunak besterenduezinak, preskribaezinak eta enbargaezinak dira». Kontuak kontu, Zuzenbide historikoan, preskribaezintasunari ez zaio aplikatu artikulu kategoriko horietatik ondoriozta daitekeen zorroztasuna, eta berdin dihardu indarreko zuzenbideak ere. Arau orokorra preskribaezintasuna izan arren, historian barna eta salbuespen moduan, onartu da sekuladaniko preskripzioa. Arean bere, ehun urteko epea (apartekoa) igarotakoan, eskura zitekeen ondasunaren jabetza (hiru belaunaldiren bizitza, Kristo bezainbeste urte bizi izan bada belaunaldi bakoitza, hau da, hogeita hamahiru urte). Herri jabariko ondasunak sekuladaniko preskripzioaren bidez preskriba zitezkeenez, herri jabariko ondasunen emakidak laurogeita hemeretzi urterako eman ziren gehienez (egungo egunean ere denbora muga hori aplikatzen da). Halatan, emakidadunek ezin zuten ondasuna eduki laurogeita hemeretzi urte baino gehiagoko epean; hainbatenaz, ondasuna aprobetxatzeko eskubidea ezin zitekeen jabari eskubide bihurtu (GARCÍA DE ENTERRÍA). Italiako Zuzenbideak, oraindik ere, immemorabile edo immemoriale deiturikoa onartzen du, norbanakoek nahitaezkoa ez den demanioaren ondasun batzuk eskura ditzaten. Bestalde, Italiako Zuzenbidearen ildotik, sekuladaniko preskripzioa egundo ere ez da izan jabetza eskubidea eskuratzeko moduetako bat, ezpada iuris tantum presuntzioa: egitatezko eta zuzenbidezko egoeren artean elkarrekikotasuna badagoelako eta egitatezko titularrak legebidezko titulua duelako presuntzioak. Presuntzio horiek desegiteko, horren aurkako frogak aurkez daitezke. Zernahi gisaz, norbanakoek ezingo lukete sekuladaniko preskripzioa aipatu, herri jabariko ondasunak okupatzeari dagokionez (ibaiak, lurralde itsasoa eta abar), nahiz eta preskripzio hori egitatezko eta legebidezko egoera gisa adierazi. Honakoa da horren arrazoia: antolamendu juri-

HERRI JABARIAREN ERABILPENA ETA BABESA

dikoak ezarri duenez, herri jabariko ondasunak ezin daitezke jabetza pribatuan sartu. Gaur egun, eta nahitaezkoa ez den herri jabariko ondasunei gagozkiela, preskribaezintasunaren arauak sekulako kolpea hartu du, isilbidezko jaregitearen teknika onartzean. Ondasuna herri zerbitzutik edota herri erabileratik jaregiten bada aldi batez, Administrazioaren jabari pribatuko ondasun bihur daiteke. Behin jabari pribatuan sartutakoan, norbanakoak a posteriori eskura dezake ondasuna, preskripzioaren bidez. Gorago adierazi dugunez, isilbidezko jaregitea Toki Korporazioen Ondasunei buruzko 1955eko Araudiak onartu zuen. Horren esanetan, herri jabariko ondasunak Administrazioaren jabari pribatuko ondasun bihurtzeko, ondasunak herri erabileratik nahiz herri edo auzo zerbitzutik jareginik egon behar du, hogeita bost urteko epean. Ondasuna ondare ondasun bihurtu eta gero, norbanako edukitzaileak Kode Zibilaren preskripzio epeak zenba ditzake. Hauexek dira epeok: epe arrunta hamar edo hogei urtekoa da; aparteko epea, ostera, hogeita hamarrekoa. Kode Zibilaren 341. artikulua aintzatespen modura erabili izan da (GARCÍA DE ENTERRÍA) isilbidezko jaregitea bidezkotzeko eta nahitaezkoa ez den demanioaren preskripzio bidezko eskuraketa bermatzeko: «Herri jabariko ondasunak estatuaren jabetzan sartzen dira, herri erabileratik edota lurraldea defendatzeko beharrizanetatik jaregitean». Estatuko legeriak ez zuen isilbidezko jaregiteen teknika onartu. Ikusi bezala, Toki Korporazioen Ondasunei buruzko 1986ko Araudi berriak ez du teknika hori jaso. Beharbada, Konstituzioaren 132. artikuluarekin bat etortzea izan da araudiaren helburua. Arean bere, 132.1. artikuluak auzo eta herri jabariko ondasunentzat arautu du isilbidezko jaregitea, besterenduezintasunarekin eta enbargaezintasunarekin batera. Isilbidezko jaregiteen baliozkotasuna bermatzeko araua ezabatu bada ere Espainiako Zuzenbidean, autore batzuek hauxe adierazi dute herri zerbitzuei loturiko ondasunen inguruan: «Ez dago oro har eragozpenik ondasuna isilbidez jaregiteko, ez eta, are gutxiago, gainontzekoak ondasuna okupatzen duen unetik beretik ondasuna jaregiten dela esateko. Begi-bistakoa da horren arrazoia: izaeraz aldatu ez diren eta administrazio erakundeen herri jabarikoak nahiz ondare jabarikoak izan daitezkeen ondasunez ari gara; ildo horretatik, herri zerbitzuei loturik dauden bitartean bakarrik har daitezke herri jabariko ondasuntzat» (GARRIDO). Enbargaezintasunaren ondoreei erreparatzen badiegu, norbanakoak ezin du demanio ondasunaren titulartasun osoa eskuratu, Administrazioak ez duelako ondasunaren titulartasun osoa galtzen; edu berean, Administrazioari ez zaizkio kentzen ondasunaren zati fisikoak edota ahalmen juridiko guztiak. Ondorenez, ezin daitezke preskripzioz eskuratu herri jabariko ondasunen gaineko zortasunak (mehelinak, esaterako), ez eta ondasuna aprobetxatzeko beste

RAMĂ&#x201C;N PARADA

eskubideak. Zernahi gisaz, Urei buruzko 1879ko Legeak ahalbideratzen zuen ur publikoen aprobetxamenduak preskripzioz eskuratzea, hogei urteren buruan. 1985eko Legeak, ordea, indarrik gabe utzi du ahalbide hori. Preskribaezintasunak beste ondore garrantzitsu bat ere badakar eta, Frantziako doktrinaren ustetan, preskribaezintasunaren baitezpadako osagarria da. Ondokoa da ondore hori: norbanakoek kalteak eragin dizkietenean herri jabariko ondasunei, Administrazioak norbanakooi eska diezaieke horiek konpon edo ordain ditzaten, eta hori eskatzeko akzioa preskribaezina da. Azkenik, beste arazo bat aztertuko dugu: preskribaezintasuna norbanakoen usurpazioak defendatzeko araua ote da soilik ala defendatzen du administrazio erakunde batek beste erakunde publikoei usurpaturiko ondasunen titulartasuna ere? Praktikan azal daitezkeen eragozpenak gorabehera, onartu da horrelakoetan preskribaezintasuna; edonola ere, gogoan izan behar da demanio ondasunen besterentzea oso mugatua dela, lurralde erakunde publikoei dagokienez (ALESSI).

10. BESTERENDUEZINTASUNA ETA ENBARGAEZINTASUNA Erregeren ondasunak ezin zitezkeen saldu parlamentuaren edo Gorteen baimenik gabe eta debeku horrexetan datza besterenduezintasunaren jatorria. Ondasunen herri erabilera errespetatzeko baino gehiago, herri ondarea erregeren zarrastelkeriatik defendatzeko ezarri zen debeku hori; izan ere, erregek herri ondarea eralgitzeak zerga gehiago ezarri beharra zekarren. Frantziako Iraultzaren garaian, erregeren ondasunak estatuaren ondasun bihurtu zirenez, besterentzeko moduko ondasun gisa kalifikatu ziren eta hauxe zen besterenduezintasunaren oinarria: ondasun batzuk ezin zitezkeen jabari pribatuko ondasun izan. Horiek horrela, besterenduezintasuna ulertzen zen herri onurari loturiko ondasunak defendatzeko beharrizan moduan; harrezkero, besterenduezintasunak eta ondasunak herri helburuei lotuta egoteak berebiziko garrantzia izan dute herri jabari kontzeptuaren sorrera dogmatikoan. Honela ulertu zen Espainiako Zuzenbide modernoan erregeren ondasunak Gorteen adostasunik gabe saltzeko debekua: ÂŤEzin daitezke estatuaren ondasun eta eskubideak saldu edo hipotekatu, legearen bitartez izan ezikÂť. Administrazioari eta Herri Ogasunaren Kontabilitateari buruzko 1911ko Legearen 6. artikuluak jaso du arau hori. Abenduaren 23ko 33/1987 Legearen aldarazpenaren ondorioz, Estatuaren Ondareari buruzko Legeak arau hori aplikatu die 4.000 milioi pezetatik gorako balioa duten ondasunei. Kontuak kontu, arauak, besterenduezintasunaren printzipioa baieztatu beharrean, ondasuna saltzeko debeku hutsa dakar. Gobernuak ez du eskumenik, 4.000 miliotik gorako balioa duten ondasunak saltzeko.

HERRI JABARIAREN ERABILPENA ETA BABESA

Hala eta guztiz ere, herri jabariko ondasunen besterenduezintasunak ez du zerikusirik ondasunen balioarekin eta debeku edo eskugabezia horien gain jartzen da. Honakoa da arau horren oinarria: demanio ondasunak besterenduezinak dira, demanioa gizakien merkataritzaz kanpo dagoelako; beraz, demanioa xedaezina da, ondasunak herri onurari loturik dauden bitartean. Gaur egun, ezinezkoa da herri jabariko ondasunak saltzea, oinarri moduan legea erabili arren. Berrikitan azaldu bezala, Konstituzioaren 132.1. art.ak baieztatu du besterenduezintasunaren araua: ÂŤLegeak arautuko du herri jabariaren eta auzo ondasunen eraentza juridikoa; horretarako, oinarri gisa hartuko ditu besterenduezintasuna, preskribaezintasuna, enbargaezintasuna eta jaregiteaÂť. Ez dira, bada, lerrun berekoak erakunde publikoen ondasunen salmenta mugatu edo baldintzatzen duten arauak eta herri jabariko ondasunak besterentzea debekatzen dutenak. Koroaren ondasunak saltzeko debekuen antzera, lehenengoen helburua Administrazioaren ondasunak babestea da, Administrazioaren kudeaketa behar ez den modukoa, hots, maulazkoa denean. Aitzitik, herri jabariaren besterenduezintasunaren araua ez da helburu horretan geratzen, eta ondasunok herri helburuei lotuta egotean betetzen duten eginkizun publikoa babesten du, ondasunak herri jabarikoak diren bitartean. Antzeko oinarria dute enbargaezintasunak eta demanio ondasunak hipotekaren berme gisa emateko debekuak. Enbargo eta hipotekaren kasuan, betebeharrak gauzatzeko lotzen dira ondasun batzuk; beraz, betebeharra gauzatu ezean, enbargaturik edo hipotekaturik dauden ondasunak derrigorrean saldu beharko lirateke. Gainera, besterenduezintasuna esangura zabalean ulertu beharra dago: xedaezinak dira jabetza bera eta jabetzaren ahalbideak nahiz ahalmenak, eta oztopo hori gaindiezina da. Hori dela kausa, ezin daiteke gozatzeko eskubide erreal mugaturik eratu herri jabariaren gain. Esanak esan, besterenduezintasunaren eta enbargaezintasunaren eragina herri jabariaren pribatizazioari begira soilik aplikatzen da. Baieztapen horrek zenbait ondorio dakartza. Hasteko, erakunde publikoek herri jabariaren ondasunak eskualda ditzakete, hots, ondasunon titulartasuna erakunde publiko batzuek eta besteek izan dezakete. Bigarrenez, legeak hala jaso badu, administrazio eskubide errealak era daitezke ondasunon gain. Horrek esan nahi du, herri jabariko ondasunen emakidak era daitezkeela, goraxeago ikusitako baldintzak aintzat hartuz. Emakida horiek bakarreko aprobetxamenduak dakartzate norbanakoentzat. Azkenez, eskualda daitezke emakidak, eskualdatzeko moduko eskubideak baitira; hortaz, emakiden inter vivos eta mortis causa bidezko eskualdaketak egin ditzakete norbanakoek, nahiz eta, eskuarki, administrazio baimena behar izan.

RAMĂ&#x201C;N PARADA

Bukatzeko, zer ondorio dakar besterenduezintasunaren araua urratzeak? Herri jabariko ondasunak Zuzenbide zibilaren arauei loturik eskualdatzen bazaizkie norbanakoei, orduan eskualdaketaren kontratu hori deuseza da erabat. Beste modu batez esanda, deuseza da zuzenbide osoz, kontratuak objekturik ez duelako. Kontratuak ez du objekturik, hain zuzen ere, herri jabaria gizakien merkataritzaz kanpo dagoelako. Alderantziz, Administrazioaren jabari pribatuko ondasunen gaineko xedapen egintzak arau batzuk urratuz gauzatzen badira, orduan deuseztakorrak dira egintza horiek. Hauek dira ezin urra daitezkeen arauak: salmentak debekatzeko arauak, prozedura arauak eta Administrazioaren organoetan eskumenak banatzeari buruzko arauak. Azken kasu horretan, kontratuaren hutsalketa edo deuseztapena jurisdikzio zibilaren eskumenekoa izan daiteke, jabetzari buruzko arazoa baitakar hutsalketa edo deuseztapen horrek.

11. ADMINISTRAZIOAREN AUTOBABESA, HERRI JABARIARI DAGOKIONEZ. ADMINISTRAZIOAK BERE ARIOZ BERRESKURATZEA ONDASUNA, EDOZEIN MOMENTUTAN Administrazioak bere egintzak babesteko dituen ahalmenak judizio gisakoak dira. Egintzok baliozkoak direlako presuntzioa dute eta betearazleak dira. Gorago azaldu bezala, Administrazioak bere ondasunak defendatzeko erabiltzen ditu judizio gisako ahalmenak eta ondokoak daude horien artean: ondasunen mugaketa, ondasunaren edukitza berreskuratzea, Administrazioak bere arioz ondasuna erreibindikatzea eta administrazio botatzea. Ahalmenok bereziki garrantzitsuak dira Espainiako Zuzenbidean, oinarrizko eraentza gisa aplikatzen zaizkielako Administrazioaren ondasun guztiei eta ez herri jabariko ondasunei soilik. Lehenengo kasuan, Administrazioak gehiegi defendatzen du bere burua, ez baitago hori egiteko oinarrizko arrazoirik, ez arrazoi dogmatikorik. Bestalde, Zuzenbide konparatuan demanio ondasunei soilik aplikatzen zaie gehiegiko babes eraentza. Aurrerago esandakoari ekinez, Administrazioak bere eginkizunaren mugak gainditu eta epailearen eginkizunak usurpatu ohi ditu. Jokabide horren adibide da ondokoa: Administrazioaren autobabeserako ahalgoei lurralde kanpokotasun printzipioa aplikatu nahi izatea. Lurralde kanpokotasuna aplikatu ahal izateko, bide hau erabili da: toki korporazioek administrazio bidera jo dezakete, euren jurisdikziotik kanpoko ondasunen ikerketa, mugaketa eta erreibindikazio ahalmenak egikaritzeko. Toki korporazioek exhortoa bidal diezaiokete ondasunak kokaturik dauden lurraldeko erakundeari, erakunde

HERRI JABARIAREN ERABILPENA ETA BABESA

horrek aurrera eraman ditzan kasuan kasuko egintzak (Toki Korporazioen Ondasunei buruzko 1986ko Araudiaren 72. artikulua). I. kapituluan aztertu dugu administrazio mugaketa eta botatzea. Oinarrizko babes eraentzak bere-bereak dituen ahalmenak dira horiek eta Administrazioaren ondasun guztiei eta jabari pribatuko ondasunei aplikatzeko modukoak. Gauzak horrela, aztertzeko geratzen da ondasunak berreskuratzeko Administrazioaren ariozko ahalgoa. Administrazioak bere arioz berreskuratzen badu herri jabariko ondasuna, orduan ez du urtebeteko epea bete beharrik. Ez da berdin gertatzen ondasunak berreskuratzeko Administrazioaren oinarrizko ahalgoaren kasuan. Epea ez betetzearen arrazoia honexetan datza: herri jabariko ondasunen preskribaezintasunean eta ondasunok gizakien merkataritzaz kanpo egotean. Ondasunon ezaugarri horien ondorioz, ondasunen ukandunek eta usurpatzaileek ezin dute inolako egoerarik edo eskubiderik sendotu. Edukitza itzultzeko ahalgoarekin konparatuz, Administrazioaren zuzeneko berreskuraketak ez du berezitasunik. Edozein modutara ere, edukitza itzultzeko oinarrizko ahalgoaren kasuan, Administrazioak urtebete itxaron behar du ondasuna berreskuratu arte. Epe hori ondasuna usurpatu eta biharamunetik hasita zenbatzen da. Administrazioak ondasuna zuzenean berreskuratzean, ondasunaren edukitza ahalik arinen lortu nahi du, lehengo herri erabilerei edo zerbitzuei lotzeko ondasun hori. Zuzenbide konparatuan polizi ahalgo gisa kalifikatzen da Administrazioaren zuzeneko berreskuraketa. Ahalgo hori zuzenean zein mugaketak direla-eta erabiltzen denean, ezin daiteke erreibindikatzeko akzioarekin parekatu. Beste hitz batzuez esateko, Administrazioaren zuzeneko ahalmenak «ez dakar Administrazioak bere arioz jabaria erreibindikatzea, Kode Zibilaren 348. artikuluak ezarritakoaren arabera; izan ere, 348. artikuluko erreibindikazio akzioa ez da edukitza egoeretan oinarritzen, Administrazioak baieztatu nahi duen eskubide materialean baizik» (GARCÍA DE ENTERRÍA). Aitzitik, behin-behineko neurria baino ez da Administrazioaren zuzeneko ahalmena eta epaile zibilari dagokio jabetza eskubideak behin betiko erabakitzea. Horrelaxe ulertu behar da ustezko erreibindikazio akzio hori, hau da, Zuzenbide konparatuaren polizi ahalmen moduan. Zuzenbide konparatuan ere epaile zibilak zaintzen eta erabakitzen ditu jabetza eskubideak. BERMEJO VERAren iritziz, jabetza erabakitzean, epaile eta prozedura zibilak alde batera utziz gero, «herri administrazioak froga deserosoaren zamatik askatuko lirateke judizio zibil arruntean». Hain zuzen ere, honakoa da kontua: Administrazioak, berak bakarrik, jabari titulartasunak zehazteko, horien norainokoa finkatzeko edo jabetzaren inguruko arazoak ebazteko ahalmenik ez izatea; bada, lehenengo eta behin, erreibindikatzen dituen ondasunak zinez dagozkiola frogatu behar dio Administrazioak epaileari.

RAMÓN PARADA

Jabetzaren arazoak epaile zibilei erreserbatzen zaizkie. Ondorenez, jabetza mugakideen kasuan, horiek erabakitzen dute ondasunen titulartasuna eta herri jabariaren norainokoa. Onartzeko moduko bide bakarra arazook epaile zibilei erreserbatzea da, eta bide hori baino ezin da bateratu Espainiako tradizio juridikoarekin eta Epai Botereari buruzko 1985eko Lege Organikoaren eskumen banaketarekin. Lege horren 22. artikuluak eskumen esklusiboa esleitu dio jurisdikzio zibilari, «Espainian dauden ondasun higiezinen gaineko eskubide errealen eta errentamenduen alorrean». Horixe da Hipoteka Legearen 1. artikuluarekin bat datorren irtenbide bakarra. Artikulu horrek epaile zibilen zainpean jartzen ditu Jabetza Erregistroaren idazpenak; beraz, idazpen horiek jasotakoa ezin daiteke aldatu administrazio egintza hutsen bidez.

12. ZEHAPEN AHALGOA Espainiako doktrinak adierazi du Administrazioari zuzeneko ahalgo zehatzailea dagokiola, herri jabaria artatzeari begira. Doktrinari helduz, beste antolamendu juridiko batzuetan ere —esaterako, Frantziakoan—, Administrazioak zuzeneko ahalgo zehatzailea du (GARRIDO). Horratik, zehaztu beharra dago oharpen hori. Frantziako Administrazioak herri jabaria artatzeko zuzeneko ahalgo zehatzailea duela baieztatzea ez litzateke erabat zehatza izango, zehapen ahalgo hori zigor jurisdikzioko polizi auzitegiei edo administrazio auzitegiei dagokielako. Administrazioak police de voirie deiturikoa besterik ez du: ordena publikoa zaintzeko eta herri jabaria artatzeko polizi ahalmena. Guztiarekin ere, horrek ez du esan nahi Administrazioak zuzenean zeha ditzakeenik norbanakoak. Administrazioak araudian jaso ditzake urratzea dakarten egitateak, herri jabaria artatzeko polizi ahalmenak erabiliz. Bide horretatik, demanio ondasunen segurtasuna, osotasuna eta osasunkortasuna bermatuko lirateke (horrela egin ohi da zirkulazioaren arloan). Dena den, urratze horien ondorioz aplikatu behar diren zehapenak polizi auzitegi hutsek ezartzen dituzte. Deitura hori gorabehera, polizi auzitegiak zigor jurisdikzioaren barruan daude, eta ez Administrazioan. Herri jabaria artatzeko polizi eginkizunaren xedea da, batez ere, demanio dependentzia batzuen osotasuna bermatzea. Hainbatenaz, eginkizun horren eremua gainerako eginkizunena baino murritzagoa da, eta ondarea defendatu beharra nabariago ageri da. Polizi ahalmen horren jatorria zein den jakiteko, Antzinako Erregimenean zeuden intendenteen ahalmen errepresiboetara jo beharra dago. Frantziako Iraultzaren ondoren, prefektuen kontseiluen esku-

HERRI JABARIAREN ERABILPENA ETA BABESA

menekoa zen ahalmen hori eta, gaur egun, auzibide errepresibo deritzona erabiltzen duten administrazio auzitegien esku geratu da. Babes hori zigor alorreko babesa izan arren, administrazio jurisdikzioak egikaritzen du. Babes horren eremua jabari nagusira edo grande voirie deiturikora hedatzen da, hots, itsas demaniora, ibai demaniora, demanio militarrera, eta telegrafo nahiz telefono demaniora. Herri jabariaren gaineko urratzeak gertatzeko, ez da noraezekoa urratzaileak horretarako asmoa izatea. Honakoa da zehapena: isuna ordaintzea eta kaltea konpontzea. Esan dugunez, zehapena preskribaezina da demanioa bezalaxe. Administrazio auzitegiek ezartzen dute zehapena, judizio prozesu berezi baten bidez. Auzibide errepresiboa da prozesu hori eta ezezaguna da Espainiako sisteman. Prozesua hasi baino lehen espedientearen instrukzio fasea abiarazi beharra dago eta Administrazioari dagokio hori. Espainiako Zuzenbidean, ordea, ezin daiteke esan Administrazioak ondare edo demanio ondasunak defendatzeko ahalgo zehatzaile orokorra duenik. Ez dago hori baieztatzerik, Administrazioaren ondasunei buruzko arauketa orokorrak â&#x20AC;&#x201D;hala nola, Ondareari buruzko Legeakâ&#x20AC;&#x201D; eta toki legeriak ez dutelako aintzatetsi ahalgo hori. Nondik-nahi begira dakiola ere, ahalgo zehatzaileak tradizio luzea izan du Espainiako Zuzenbidean eta ondasun publiko batzuei buruzko sektorekako legeetan arautu da. Besteak beste, mendiei, urei, meatzeei edota historia eta arte ondareari buruzko legeetan jaso dira ahalgo horiek. Espainiako Administrazioaren ahalgo zehatzailearen eremuan ohikoa denez, Administrazioak zuzenean ezartzen ditu zehapenak, eta zehapenen aurkako errekurtsoak administrazio jurisdikzioak berrikusten ditu. Ahalgo zehatzaileei buruzko arauketa orokorrik ez dagoenez, eta sektorekako legeriak urratzeak eta zehapenak arautu dituela ikusirik, konstituzioaren aurkakotzat jo behar dira erantzukizun zibila eta zehatzailea jaso dituzten autonomi erkidego batzuetako legeak. Egin-eginean ere, kontraesanean daude aurrekook estatuaren ondare publikoaren eta herri jabariaren oinarrizko legeriarekin (legeria horretan ez da urratzerik, ez zehapenik arautu). Ildo bertsutik, uztailaren 23ko 7/1986 Legea, Madrilgo Autonomi Erkidegoaren Ondareari buruzkoa, Konstituzioaren aurkakoa dela ulertu behar da, ondasun guztiei aplikatzeko moduko erantzukizun zibila eta zehatzailea jaso dituelako. Lege horrek dioenez, ondasuna usurpatu bada, edo ondasunari kalte egin bazaio, orduan urratze horren ondorioz ordaindu beharreko isunak berarekin ekar dezake ondasunaren balioaren edota kaltearen hirukoitza ordainaraztea. Horrez gain, 250.000 pezetako isunak ezar dakizkieke ondokoei: Madrilgo autonomi erkidegoaren jabetzako ondasun eta eskubideen ikerketa, babes eta defentsa alorrean, Ekonomia eta Ogasun Sailari laguntzen ez dioten hiritarrei (21.etik 23.era bitarteko art.ak).

BIGARREN TITULUA

ONDASUN PUBLIKOAK BANAN-BANAN

IV. KAPITULUA

LURREKO URAK LABURPENA: 1. UREN TITULARTASUNARI BURUZKO SISTEMAK.—2. ESPAINIAKO ZUZENBIDE HISTORIKOA ETA UREN ARAUKETA 1866ko ETA 1879ko LEGEETAN.—A) Partidek jasotako sistema erromatarra eta Valentzia erresumako uren publifikazioa.—B) Liberalismo ekonomikoa eta moderatuen erantzuna.—C) Urei buruzko 1866ko eta 1879ko legeak.—3. LURPEKO UREN PUBLIFIKAZIOA. UR PUBLIKO ETA PRIBATUAK 1985eko ABUZTUAREN 2ko LEGEAN.—4. UREN ERAENTZA KANARIETAN.—5. EMAKIDARIK GABEKO APROBETXAMENDU ZUZENEKOAK.—6. APROBETXAMENDU BEREZIAK ETA BAKARREKO APROBETXAMENDUAK. URAK APROBETXATZEKO BAIMENAK ETA UREN EMAKIDAK.—7. PLANGINTZA HIDROLOGIKOA.—8. UREN ADMINISTRAZIOA. ARROETAKO ERAKUNDEAK.—9. ARROETAKO ERAKUNDEAK EDO KONFEDERAZIO HIDROGRAFIKOAK.—10. ERABILTZAILEEN KORPORAZIOAK.—11. UREI BURUZKO LEGEAREN SISTEMA BERMATZAILEA. UR PUBLIKOEN JABETZA ERREGISTROAK ETA UR PRIBATUEN KATALOGOA.—12. UR PUBLIKOEN ZIGOR BABESA ETA ADMINISTRAZIOAREN AHALGO ZEHATZAILEA.—13. UREN KALITATEAREN BABESA. ISURKETAK ETA URAREN BERRERABILPENA.—14. OBRA HIDRAULIKOAK.

BIBLIOGRAFIA: DE LA CUÉTARA: El nuevo régimen de las aguas subterráneas, Madril, 1989; GALLEGO ANABITARTE, MENÉNDEZ REXACH, DÍAZ LEMA: Derecho de aguas en España, Madril, 1986; GAZINAGA OURLIAC: Le Droit de l´eau, Paris, 1980; GAY DE MONTELLA: Derecho hidráulico español, Madril, 1921, RAP, 37, 1962; GONZÁLEZ BERENGUER: Comentarios a la Ley de Aguas, Madril, 1988; GUIMERA PERAZA: Tres estudios sobre Aguas Canarias, Tenerife, 1970; JORDANA DE POZAS: La evolución del Derecho de aguas en España y otros países; LÓPEZ MENUDO: Los Organismos de Cuenca en la nueva Ley de Aguas, REDA, 49; MARTÍN-RETORTILLO, S.: De las administraciones autónomas de las aguas públicas, Sevilla, 1960; IDEM: La Ley de aguas de 1866. Antecedentes y elaboración, RAP, 32, Madril, 1960; IDEM: Aguas públicas y obras hidráulicas, Madril, 1966; IDEM: Problemas actuales de la ordenación jurídica de los recursos hidráulicos, Caracas, 1976; IDEM: Antecedentes del concepto de Plan y referencia de la legislación de fomento del siglo XIX, RAP, 49; IDEM: Ordenación jurídica de los trasvases entre cuencas, REDA, 8, 1976; IDEM: Derecho administrativo económico, Madril, 1988; MARTÍNEZ LÓPEZ-MUÑIZ: Los consorcios en el Derecho

102

RAMÓN PARADA

español (Análisis de su naturaleza jurídica); NIETO: Aguas subterráneas: subsuelo árido y subsuelo hídrico, RAP, 56; IDEM: Estudios de Derecho administrativo especial canario, Tenerife, 1972; PÉREZ AFONSO: Aguas subterráneas en terrenos de propiedad particular en Canarias, Madril, 1974; SÁNCHEZ MORÓN: Transformación y pérdida futura o limitación del contenido de la propiedad privada de las aguas, REDA, 46; SILVIA DEL SAZ: Aguas subterráneas, aguas públicas (El nuevo Derecho de aguas), Madril, 1990.

1. UREN TITULARTASUNARI BURUZKO SISTEMAK Uren eraentza juridikoaren inguruan sortzen den lehenengo arazoa da ur horien titulartasuna nori dagokion jakitea. Arazo hori konpontzeko, bi irtenbide proposatu dira: urak ibaiertzen jabetzari lotzea edo ur horiek bestelako jabetza osatzen dutela aintzatestea. Lehenengo kasuan, kontutan hartzen da urak zein lurretatik doazen, zein lurren mugakide diren edota zein lurpetan dauden, eta lur horien eraentza aplikatzen zaie urei ere (akzesio sistema). Bigarren irtenbidearen arabera, uren jabetzak ez du zerikusirik lur horien eraentzarekin. Azken kasu horretan, urak hiritar guztienak direla pentsa daiteke. Labur esanda, inorenak (res nullius) ez direla ulertuz gero, norbanakoek uren jabetza eskura dezakete, ibaiertzeko lurren jabe izan zein izan ez. Kontrara, urak publikoak direla ulertzen bada, orduan norbanakoek ezin dute horien jabetza eskuratu, urak gizaki guztiei erreserbatzen zaizkielako; horrelakoetan, uren zenbait aprobetxamendu eratxiki dakizkieke norbanakoei edo erakunde publikoei. Sistema batera ala bestera lerratzeak zerikusi handia du ur eskasiaren arazoarekin. Teknikak aurrera eta bizi-mailak gora egin ahala, ura urriagotuz joan da eta premia biziko gai bihurtu da. Hori ikusirik, ura publifikatu behar izan da eta etengabe heldu zaio prozesu horri. Ur eskasia susmatu ere ez zen egiten Erromako Zuzenbidean eta urak guztienak zirela onartzen zen. Urak gizaki guztienak zirenez, norbanakoek uren jabetza eskura zezaketen: «Zuzenbide naturalaren arabera, guztien gauzak dira airea, ur lasterrak, itsasoa eta itsasertzak» (Instituta, II. liburua, I. titulua). Logikaren ildotik, urak gizaki guztienak zirela onartuz gero, finka mugakideen ugazabek zuten, hala ur lasterrak, nola urmaelak aprobetxatzeko aukerarik handiena. Hortaz, urei ibaiertzeko lurren jabetzaren eraentza aplikatzen zitzaien. Nolanahi ere, ur garrantzitsuenei, hau da, ibai nabigakorrei eta flotakorrei babes berezia ematen zitzaien, nabigazioa segurtatzeko. Babes horren bidez, nabigazioa oztopa zezaketen eraikinak debekatu ziren: «… ez ezazu egin

LURREKO URAK

103

edo sar ibai publikoan edo ibai publikoen ertzean ontzien egonaldia nahiz igarotzea oztopa dezakeen gauzarikÂť (Ulpiano, Digestoko 1. legea, XLIII. liburua, XII. titulua). Lurreko uren kalifikazioa, beraz, bikoitza zen Erromako Zuzenbidean. Hasteko, urak guztienak izanez gero, norbanakoek uren jabetza eskura zezaketen; batik bat, uren azpiko nahiz gaineko lurren ugazabak ziren uren jabetzaren eskuratzaileak. Horrezaz aparrte, ibai nabigakorrak ur publikoak zirela ulertuz gero, norbanakoek ez zuten horien jabetza eskuratzeko modurik. Sailkapen hori Europako Zuzenbidera igaro zenean, sistema pribatua eratu zen oro har, gainazaleko nahiz lurpeko uren titulartasuna nori zegokion jakiteko. Denbora igaro ahala, uraren balioa gehituz joan da. Ondorenez, gaur egun, ura babestu beharra ikusi da eta uraren publifikazioari ekin zaio etengabe. Lurren jabetzaren titulartasuna eta uren titulartasuna bereiz arautu dira eta demanio ondasun gisa kalifikatu dira urak. Estatuak norbanakoen edo erakunde publikoen artean banatzen ditu uren aprobetxamendu batzuk. Hari beretik, Frantziako Zuzenbidean, Napoleonen Kode Zibilaren 538. artikuluak herri jabariko ondasun moduan arautu zituen ibai nabigakor eta flotakorrak. Horretara, ibaiei buruzko erregeren behialako onurabidea jaso zuen Administrazioak. Horrezaz aparte, Administrazioa eskuduna zen, uren aprobetxamendua norbanakoei emateko eta urak sistema berezi baten bidez babesteko. III. kapituluan ikusi dugunez, grand voirie deritzona urratzean erabili ohi zen babes sistema hori. Frantzian, oraindik ere, nabigakortasunaren irizpidea da nagusi, ur publikoak sailkatzeko. Horratik, 1910eko apirilaren 8ko eta 1964ko abenduaren 16ko legeek irizpide hori zabaldu dute. Horrela izanik, nabigakorrak dira hurrengo ur-korronteak: batetik, nabigatzeko moduko ibaira iristen direnak eta, bestetik, lurrak ureztatzeko, erabilera industrialetarako, biztanleak elikatzeko edo uholdeetatik babesteko ur-korronte beharrezkoak. Kasu horietan, Administrazioaren sailkapen egintzaren bidez aldatu behar da uren izaera. Halakoetan, kalteak ordaindu behar zaizkie ibaiertzeko lurren jabeei edo ordura arte uren aprobetxamendua zuten gainontzekoei. Gainazaleko beste ur-korronteek ez dute horrenbesterainoko garrantzirik eta guztientzako gauza gisa kalifikatu dira Frantziako Zuzenbidean. Norbanakoek zuzenean aprobetxatzen dituzte horiek: lurpeko uren kasuan, lurren jabeak aprobetxatzen ditu; gainazaleko urak badira, berriz, ibaiertzeko lurren jabeak. Gainerako norbanakoek urok lupertzeko aukera berdina izan behar dute eta Administrazioaren esku-hartzearen bidez bermatzen da berdintasun hori. Esku-hartze horren norainokoa kontutan hartuta, ur kolektibo eta ur pribatuak bereizten dira guztientzako uren artean (1911ko apirilaren 8ko Legea). Ibaiertzeko lurren jabeek aprobetxatzen dituzte ur kolektiboak, euren lurrak ureztatzeko edo industri erabilerak gauzatzeko. Adibide gisa, ur kolekti-

104

RAMĂ&#x201C;N PARADA

boen multzoan honakoak sartzen dira: errekak, uharreak eta ibai txikiak edota ibaiadarrak. Izaerari dagokionean, ur kolektiboak ez dira demanio ondasunak (ibai nabigakorrak eta flotakorrak), ezta ondasun pribatu hutsak ere (euri-urak, urmaelak edo lurpeko iturriak). Administrazioak polizi ahalmen garrantzitsuak ditu ur kolektiboen gain, sistemaren behar bezalako jardunbidea bermatu behar duelako. Hauexek dira ahalmenok: Administrazioaren baimena behar da, hainbat obra egiteko; urak oztoporik gabe zirkulatu behar duenez, Administrazioak eska diezaieke ibaiertzeko lurren jabeei, zuhaitzak mozteko eta sustraiak nahiz sasiak garbitzeko; Administrazioak segurtasuna eta osasunkortasuna jagoten ditu, eta horien inguruko neurriak ezartzen ditu; azkenik, erabiltzaileen artean aurkako interesak daudenean, tartekari moduan jarduten du, urak aprobetxatzeko planak ezarriz. Azken kasu horretan, Administrazioak aintzat hartu behar du jabetza bakoitzari dagokion kopurua. Esan bezala, urak publifikatzeko joera gero eta handiagoa da Frantzian. Publifikazio hori bultzatu dute beste inguruabar batzuek ere. Aurrenik, lurpeko urentzako eraentza bereziak eratu dira. Ildo horretatik, Administrazioaren baimena behar da, 80 metroko sakonera duten putzuak edo neurri horretara iristen diren zundaketak egiteko; horrez gain, nahitaezkoa da 36 orduko 8 m3 baino gehiago ateratzen dela adieraztea. Bigarrenez, emakiden salbuespeneko eraentza ezarri da, energia hidraulikoa aprobetxatzeko. Ibaiertzeko lurren jabeei ezarri zaie eraentza hori, baina aldez aurretik kalteak ordaindu behar zaizkie. Hirugarrenez, dekretuaren bidez zehaztu daitezke uren gainean jarduteko alde bereziak (dÂ´amenagement des eaux). Azkenik, 1964ko abenduaren 16ko Legeak ahalmen garrantzitsuak eman dizkio Administrazioari. Ahalmen horiek uren eraentzari nahiz banaketari eta kutsaduraren aurkako borrokari buruzkoak dira. Hartara, zabaldu egin dira Administrazioak isurketen eraentzaren gain dituen polizi ahalmenak. Polizi ahalmenok erabiliz, Administrazioak ur arazketako obren kostua ordainaraz diezaioke kutsadura sortarazi duenari. Italiako Zuzenbidearen XIX. mendeko legeria Frantziakoa baino urrunago iritsi zen uren publifikazioaren alorrean. 1865eko Kodeak res omnium comunis gisa kalifikatu zituen urak. Alde batetik, Erromako Zuzenbidearen tradizioan erroturik zegoen kalifikazio hori; bestalde, teoriaren eremuan, nekez kalifika zitekeen ura norbanakoen jabetzako ondasun moduan, aldioro aldatzen den ondasuna baita. Ondorenez, ibaiak eta uharreak soilik adierazi ziren demanio ondasun moduan (fiumi e torrenti). Lurrak ureztatu behar zirenean, ibaiertzeko lurren jabeek askatasunez erabil zitzaketen uren ibilbide txikiak. Aldi berean, Herri Lanei buruzko 1865eko martxoaren 10eko Legeak nahaspila ekarri zuen, besteak beste, herri jabarian sartu zituelako ondokoak: erretenak, errekastoak, aintzirak eta herri interesekoak izan zitezkeen ur guztiak.

LURREKO URAK

105

ZANOBINIk dioenez, XIX. mende hondarrean zabaltzen hasi zen demaniotasun kontzeptua. Kontzeptu horrek bere barnean hartu zituen gero eta ugariagoak ziren uren ibilbide txikiak. Hedatze hori bidezkotzeko, urak interes orokorreko helburuak betetzeko erabil zitezkeela adierazi ohi zen. Arean bere, ibai handiak eta aintzirak soilik erabiltzen dira nabigaziorako. Erabilera horiez landa, uren gainontzeko erabileren garrantzia areagotuz joan da, zibilizazioak eta teknikak aurrera egin duten heinean. Hauek dira nabigaziotik kanpo dauden erabilera batzuk: ureztaketa, saneamendua, higienea eta herritarren elikadura. Aprobetxamendu orokorrari lotu zaizkio ur guzti-guztiak, bazter utzitakoak eta sakabanaturik daudenak barne. Zalantzarik gabe, ustekabeko aurrerapausoa nabaritu da uraren erabilpenaren eremuan eta hauek dira horren arrazoiak: energia hidraulikoa energia elektriko bihurtu da eta energia elektrikoak orotariko aplikazioak ditu industrian. Aparteko garrantzia hartu du energi aprobetxamenduak, batez ere, Italian, non ikatzik ezak beste energi iturri baten beharra agerrarazi baitu. Hau da Italiako ekonomiaren oinarririk garrantzitsuena: norbanakoei halako garrantzia duten urak kendu eta estatuaren monopolia aldarrikatzea. Faktore horiek guztiek uren publifikazioa bultzatu dute. Herri Lanei buruzko 1865eko Legeak jasorik du publifikazio hori. Aiurri berean, Kode Zibilaren 822. art.ak honakoak arautu ditu ur publikoen artean: «ibaiak, uharreak eta urei buruzko legeetan ur publiko gisa kalifikatu diren gainontzeko urak». Zinez zabal jaso du 1933ko abenduaren 11ko Legeak uren publifikazioa, eta honela dio: «Sono publiche tutte le aoque, sorgenti, fluenti e lacuali, anche se artificialmente estracte al sottosuolo, sistemate e incrementate, le quali, considerate sia isolatamente por la loro portata o por l´ampliezza del rispectivo bacino imbrifero, sia in relazione al sistema idrografico, al quale appartengono, abbiano, o aoquistino attitudine ad uso di publico generale interese». Italiako Zuzenbidean, Administrazioak sailkapen egintza baten bidez finkatzen du demaniotasuna. Sailkapen egintza hori adierazlea da, eta ez eratzailea. Demaniotasuna finkatu bitartean, ur pribatuen antzera erabil daitezke urak. Frantziako Zuzenbidean gertatu aldera, ur publikoen sailkapena dela eta, norbanakoei aprobetxamendu pribatuak kentzen bazaizkie ere, norbanakoek ez dute kalte horren ordainik jasotzen. Italiako Zuzenbidearen gainerako berezitasun gisa, erregioetako uren auzitegiak eta Uren Auzitegi Gorena aipa daitezke. Magistratu eta funtzionarioek osatzen dituzte auzitegiok eta ez zaie aplikatzen Konstituzioaren 102. artikuluko auzitegi berezien debekua. 2. ESPAINIAKO ZUZENBIDE HISTORIKOA ETA UREN ARAUKETA 1866ko ETA 1879ko LEGEETAN

106

RAMÓN PARADA

A) Partidek jasotako sistema erromatarra eta Valentzia erresumako uren publifikazioa Uren titulartasuna nori dagokion jakiteko, joera bi ageri dira Espainiako Zuzenbidean. Lehenengo, Europako beste herrietan bezalaxe, Partidek jasotako sistema dago, hots, Erromako Zuzenbidearen sistema. Urak pribatizatzera lerratzen da sistema hori eta uren titulartasuna ibaiertzeko lurren jabeei ematearen aldekoa da, ibai nabigakor eta flotakorren kasuan salbu. Bigarrenez, erregeren sistema dago. Sistema horrek Valentzia erresumako uren nolabaiteko publifikazioa ekarri zuen; horretarako, ibaiertzeko lurren jabeen eskubide nahiz igurikimenak mugatu ziren, Administrazioaren esku-hartzearen bidez. Partidetan argiro agertzen da guztienak diren gauzen sistema erromatarra: «Gizaki guztien gauzak dira airea, euri-urak, itsasoa eta itsasondoak». Halaber, Partidei ekinez, gizaki guztiei batera dagozkie ibai, portu eta bide publikoak. Orduan, erabil ditzakete ibai, portu eta bide publikook beste lurraldeetakoak direnek, bai eta «lurralde horretako» biztanleek (XXVIII. tituluko III eta V. legeak). Ibaiertzak, ibai nabigakorretan egon arren, «horiek atxikirik dituzten landen jabeenak» dira eta zortasun honi loturik daude: «con todo eso todo hombre puede usar de ellas ligando a los árboles que están y sus navíos y adobando sus naves y sus velas en ellos, y poniendo sus mercaderías, y pueden los pescadores poner sus pescados y venderlos y enjugar sus redes, y usar en las riberas de todas las otras cosas semejantes de éstas que pertenecen al arte y al menester porque viven» (XXVIII. tituluko VI. legea). Erroten eraikuntzari begira, askatasunez aprobetxa daiteke uren indarra, errotok norberaren lurrean, erregerenean edo Común del Concejoren lurrean eraikitzen direnean. Horrelakoetan, kasuan-kasuan erregeren edo Común del Concejoren baimena behar da, kontutan izanik, «uraren jarioak ezin duela gainontzekoen erabilera eragotzi». Nabigatzeko moduko ibaien kasuan, debekaturik dago nabigazioa behaztopa dezaketen eraikinak jasotzea. Debeku hori ibaiertzeko lurren jabeei ez ezik, beste edozeini ere aplikatzen zaio. Sistema erromatarretik hartu da debeku hori. Debeku horren harira, «ni molino, ni canal, ni torre, ni cabaña, ni otro edificio ninguno, no puede hacer hombre nuevamente en los ríos por los cuales los hombres andan con sus navíos, ni en las riberas de ellos porque se embargase el uso comunal de ellos. Y si alguno lo hiciese y de nuevo, o que fuese hecho antiguamente de que viene daño alguno comunal debe ser derribado. Ca no sería cosa guisada que el pro de todos los hombres comunalmente se estorbase por la propia de algunos» (XXVIII. tituluko VIII. legea).

LURREKO URAK

107

Partiden XI. legeak ez zituen urak aipatu, erregeren onurabide edo jaurerrien berezko objektuak jasotzean. XI. legeak ondokoak bakarrik jaso zituen: bidesari, portu, meatze, gatzaga nahiz olen errentak; eta, azkenik, zergak. Dena dela, jaurerriak eratzeko agirian, sarri askotan sartzen ziren urak, horiekin guztiekin batera. Ibaien urak guztien gauza gisa kalifikatzen baziren ere, erregeren ahalgo publikoari lotzen zitzaizkion. Erregeren edo jaunaren zaintzapean zeuden urak eta eurok eman zitzaketen uren bakarreko erabilerak (GALLEGO ANABITARTE). Orain artekoa ikusirik, gizaki guztiek zuten urak aprobetxatzeko aukera eta, batik bat, ibaiertzeko lurren jabeek. Edonola ere, uren aprobetxamendua Administrazioaren esku-hartze zorrotzagoaren menpe zegoen Valentziako erresuman. Valentzia erresumako legeria Espainia eta Europako legerien aitzindari izan zen; bestalde, gainerako legeriak baino kontzeptu zabalagoa jaso zuen, ur publikoei eta auzo urei dagokienez. Valentzia erresumako legeriak printzearen onurabide gisa kalifikatu zituen ondoko urak: ibai nabigakorrak, nabigaezinak eta etenik gabeko ibilbidea zuten urak, nahiz eta urok norbanakoen lurretan jaio. Hortaz, jabari pribatuko urak izateko, «jabari pribatuko lurraldean jaio behar dira eta, ur kopuru txikia edo etenkako ibilbidea dutenez, ezin dira herri onurari loturik egon». Ondorioz, askatasunez xeda zitzakeen printzeak bere onurabidetzat hartu ohi ziren urak, eta «beste inork ez zuen horretarako eskubiderik, erregeren lizentziarik gabe» (VICENTE BRANCHAT, Tratado de los Derechos y regalías que correspoden al Real Patrimonio en el Reino de Valencia, 1784). Valentziako erresumarentzat emandako xedapenek aurrea hartu zieten uren inguruko arauketa modernoei. 1783ko apirilaren 13ko Jarraibidea da, batez ere, horren agergarri. Jarraibide horretan jasorik daude lurrak ongarritzeko, eta fabrikak eta pilak mugiarazteko ur aprobetxamenduen emakidak. Helburu horiek lortzeko, teknika hauek erabil zitezkeen: itsasoratutako ur soberakinak aprobetxatzea, ibaietako urak ateraraztea edo lurpeko urak azaleratzea. Emakidak ematean, prozedura berezia erabiltzen zen. Perituak izendatu eta sindiko eta ureztatzaile hautatuak zitatzeaz gain, beharrezkoak ziren honakoak: urak zein udal mugartetan hartu, udal mugarte horietako Administrador y Justiciaren txostenak eta ura aprobetxatzen zuten gainerako herrietako udalen txostenak. Uren bideak zenbait jaberen lurretan egiten zirenez, gerta zitekeen lur horien edo lurpeko uren jabeak emakiden aurka jartzea. Gertatuak gertatu, inguruabar hori alde batera uzten zen emakidak emateko orduan. Bakarreko erabilpena enfiteusiko zentsuan oinarritu zen: «Enfiteusidunak uraren jabari onuragarria lagatu arren, hark beretzat uzten zuen zuzeneko jabaria; gainera, berorren maiestateari zegozkion luismo, fadiga eta enfiteusiaren inguruko beste eskubide

108

RAMÓN PARADA

guztiak». Intendenteak proposatu ohi zuen adjudikaziodunak ordaindu beharreko kanona. Kanona finkatzeko, gogoan izan behar zen ondokoa: alboko lurren balioa eta emakidadunek komunikaziorako bideetatik, itsas obretatik edo obra hidraulikoetatik gertu egoteagatik jaso zezaketen onura.

B) Liberalismo ekonomikoa eta moderatuen erantzuna Antzinako Erregimenean, bereziki Levanten, urak aski publifikaturik zeuden. Muturrerainoko liberalismo ekonomikoak astindu ederra eman zion Antzinako Erregimenaren sistema horri. Bide horretatik, jurisdikzio jaurerriak eta horietan erroturiko onurabideak abolitu ziren (1811ko abuztuaren 6ko Dekretua). Industri establezimenduak baimenik edota lizentziarik gabe ezartzeko askatasunaren ondorioz, inolako murrizketarik gabe eraiki ahal izan ziren errotak eta, oro har, uren aprobetxamendurako beste eraikinak. Horrek guztiak nahas-mahasa sortarazi zuen garai hartako sisteman (1813ko ekainaren 8ko eta uztailaren 13ko Dekretuak). Ildo bertsutik, 1835eko azaroaren 19ko Errege Dekretuak —SILVIA DEL SAZek oraintsu gogora ekarri duenak— berriz adierazi zuen Katalunia, Valentzia eta Mallorcako uren esku-hartzeari buruzko herri eraentza bereziaren amaiera. Horren adierazgarri gisa, ondoko ahalmena nagusiarazi zuen, merkataritza eta industri askatasunen alorrean: «… zuloak edo zangak ireki daitezke, lurpeko urak bilatzeko, eta nork bere lurpeko urak erabiltzeko zein putzuak eta zuloak zabaltzeko ahalmena du, Zuzenbide erkidearen eraentzapean». 1845az geroztik soilik berreratu zen uren gaineko esku-hartze zentzuzkoa. Moderatuak nagusi ziren garai horretan eta Frantziako administrazio sistemak harrera handia izan zuen. Horrela, uren gaineko esku-hartzea moteldu egin zen eta uren publifikazioaren neurrizko sistemari ekin zitzaion. GALLEGO ANABITARTEren aburuz, badira publifikazio horren osagai nabari batzuk eta horiei helduko diegu jarraian. Aurrenik, herri lan moduan kalifikatu ziren ondokoak: nabigazio, ureztaketa eta hustubideetarako kanalak; itsasoko portuak; itsasargiak; aintzirak eta lur zingiratsuak lehortzeko obrak, herri batek edo gehiagok zuenean obra horiek egiteko interesa; ibaien nabigazioa eta guztion beharrizanak nahiz komenentziak asetzeko eraikin beharrezkoak (1845eko urriaren 10eko Dekretua). Bigarrenez, espedientea instruitu eta gero, Administrazioaren baimena behar zen zenbait enpresa ezartzeko. Honakoak ziren enpresa horiek: interes pribatukoak izanik, ibaietako urak aprobetxatu nahi zituztenak (1846ko martxoaren 14ko Errege Agindua). Azkenik, akueduktu zortasunak arautu ziren, eta ibaiertzeko lurren jabeak urok aprobetxatzeko eskubiderik gabe utz zitezkeen, nekazaritzako interes kolektiboak horretara behartzen zuenean. Interes horrek bat etorri behar zuen jabetza

LURREKO URAK

109

errespetatu beharrarekin, eta «zerga salbuespenak aplikatzen zaizkie erreten, kanal eta ureztaketako beste obrak eraikitzen dituztenei» (1849ko ekainaren 24ko Legea, eta 1849ko ekainaren 24ko, 1850eko azaroaren 29ko eta 1852ko abenduaren 20ko errege-aginduak). 1845. urtean, Administrazioarekiko auzibide jurisdikzioa sortzeaz bat, jurisdikizio zibiletik baztertu ziren Administrazioaren esku-hartzeak uren inguruan sortarazitako auzigaiak. Auzigaiok auzibideko bihurtzean, Administrazioarekiko auzibide jurisdikzioari eratxiki zitzaizkion ondoko arazoak: ibaien eta kanalen ubide, nabigazio eta flotea, ibaien arroetan nahiz bazterretan eginiko obrak eta ureztaketarako zein beste erabileretarako uren lehenengo banaketa (Probintzia Kontseiluei buruzko 1845eko apirilaren 2ko Legea). Une horretan behin betiko gainditurik geratu zen nabigakortasun eta flotakortasunaren irizipidea. Ur laster guztiak aprobetxa zitezkeen eta ur lasterren irizpidea nagusitu zen ur publikoak zehazteko (1853ko maiatzaren 24ko Errege Agindua). 1859ko ekainaren 28ko Errege Aginduak aintzatetsirik duenez, Espainiako ibairik gehienak ez dira nabigatzeko, ez eta flotatzeko modukoak; horrezaz aparte, nabigaziorako kanalen behialako balioa galduz joan da, trenbideen sistema garatu ahala. Garai horretan, nekazaritzako ekoizkinak ureztatzera bideratu behar ziren ardura guztiak. Ideia horrek eragina izan zuen GARCÍA GOYENAk Kode Zibilaren inguruan egindako proiektuaren 386. artikuluan. Artikulu horrek ur publiko gisa zerrendatzen ditu honakoak: batetik, ibaiak, nabigakorrak eta flotakorrak izan zein izan ez; bestetik, Espainiako lurraldean etengabeko ibilbidea duten ur guztiak (GALLEGO ANABITARTE).

C) Urei buruzko 1866ko eta 1879ko legeak XIX. mendearen erdialdean zegoen joera esku-hartzaile nabariak Cádizko Konstituzioaren abstentzionismoa garaitu zuen. Ondokoek jaso zuten giro berriaren kutsua: 1860ko apirilaren 29ko Errege Aginduak eta Urei buruzko 1866ko abuztuaren 3ko Legeak. Lehenengoak urentzako obrak egiteko baimen eta emakidei buruzko oinarriak onetsi zituen. Bigarrenak, ostera, lehenengoaren manuak berriz jaso eta ur publiko moduan adierazi zituen hauek: herri jabariko lurretan jaio diren urak (etenkakoak nahiz etengabeak); ibaietako urak; urbegietako eta erreketako ur etenkakoak eta etengabeak, horiek euren berezko ubideetatik doazenean. Irizpide horiexek diraute Urei buruzko 1879ko ekainaren 13ko Legean. Nolanahi den ere, ageri-agerikoak dira azken horren eta 1866ko Legearen arteko aldeak: 1866koak itsasoko urak arautzeaz gain, maila handiko doktrina jaso zuen zioen azalpenean; 1879koak, berriz, ez ditu

110

RAMÓN PARADA

arautu itsasoko urak, eta zioen azalpen esanguratsua jaso beharrean, hitzaurre xume baten bidez hasten da lege hori. Meatzeen kasuan gertatu ohi den antzera, ur lasterrak herri jabari gisa kalifikatzearen arrazoia jarraikoa izan da: uren aprobetxamendua norbanakoen, estatuaren eta erakunde publikoen mesedetan arautzea. Uren gaineko esku-hartzea meatzeen gainekoa baino gogorragoa da, estatua ez baita neutrala uren aprobetxamenduak ematean; bada, aprobetxamenduak eratxikitzean, ez da betetzen prius in tempore potius in iure printzipioa. Urei buruzko 1879ko Legearen esanetan, badira uren erabilera arruntak eta erabilera bereziak. Lehenengoen artean, honakoak aipa ditzakegu: arrantzan egitea, garbitzea, bainatzea edota abelburuei edaten ematea. Aprobetxamendu bereziak bakarreko erabilerak direnez, hurrenkera jakin bati lotzen zaizkio. Bestalde, helburu zehatz bati loturiko aprobetxamendu berezia lehenespeneko beste aprobetxamendu baten mesedetan ken daiteke, derrigorrezko desjabetzapenaren bitartez (1879ko Legearen 161. artikulua). 1866.etik 1879.era bitarteko legeriaren arabera, hau izan da aprobetxamendu berezien hurrenkera: 1. herriak hornitzea; 2. trenbideak hornitzea; 3. ureztaketak; 4. nabigaziorako kanalak; 5. errotak eta bestelako fabrikak, ibaia gurutzatzeko txalupak eta uretan dauden zubiak; 6. arrain haztegientzako urmaelak. Klase bakoitzean, enpresa garrantzitsuenek eta onuragarrienek zuten lehentasuna eta, guztiek baldintza berdinak izanez gero, berriz, lehentasuna zuten aprobetxamendua lehenengo eskatzen zutenek (160. artikulua). 1866.etik 1879.era bitarteko legeriari gagozkiolarik, aprobetxamendu bereziak ez dira administrazio emakiden bidez soilik eskuratzen. Bada, aprobetxamendu bereziak eskura daitezke preskripzioz ere (149. artikulua): «Urak hogei urtez aprobetxatu dituenak aurrerantzean ere horrela egin dezake, baldin eta, hogei urte horietan, agintariak eta gainontzekoak aprobetxamenduaren aurka agertu ez badira; hala denean, ez du baimena baduela egiaztatu beharrik». Guztiarekin ere, Urei buruzko 1866.etik 1879.era bitarteko legeriak ez zituen aprobetxamendu hidroelektrikoak jaso. Urei buruzko Legearen adierazmoldean, «errotak eta bestelako fabrikak» izenpera biltzen dira aprobetxamenduok. Lege horiek onetsi ziren garaia kontutan hartuta, ulertzekoa da 1866.etik 1879.era bitarteko legeriak aprobetxamendu hidroelektrikoak aipatu ere ez egitea. Egoera horri aurre egiteko, 1921eko ekainaren 14ko Errege Dekretuak Urei buruzko Legearen aplikazioa eten zuen, zenbait emakidei zegokienez (alegia, indar magnetoeragilea nahiz erabilera industrialak eperik gabe aprobetxatzeko luzatzen ziren emakidei zegokienez). 1921eko Errege Dekretuak aprobetxamendu horien aldi baterako emakidak ezarri zituen. Ondoren, ondoko arauek osatu zuten dekretu hori: Behin-behineko Urjauziei buruzko 1925eko maiatzaren 16ko Errege Dekretuak eta Aprobetxamendu Hidroe-

LURREKO URAK

111

lektrikoei buruzko 1947ko urtarrilaren 10eko Dekretuak. Aprobetxamendu horiei esker ikaragarri handitu da urtegien edukiera. Edukieraren 100eko 40 inguru aprobetxamendu hidroelektrikoei zor zaie. Horrezaz gain, aprobetxamendu hidroelektrikoek beste aprobetxamendu batzuk ahalbideratzen dituzte eta kontsumi daitezkeen beste erabilpen batzuekin batera edukitzeko modukoak dira horiek (ureztaketekin, eskuarki).

3. LURPEKO UREN PUBLIFIKAZIOA. UR PUBLIKO ETA PRIBATUAK 1985eko ABUZTUAREN 2ko LEGEAN Aipatu berri dugun publifikazio prozesu horretatik kanpo geratu ziren lurpeko urak eta, erromatarren arauetan oinarrituta, Partiden irizpidea aplikatu zitzaien. Irizpide hori aplikatuz gero, nork bere landan zabal zitzakeen putzuak, ondoko kasuetan izan ezik: makurkeriaz egiten zuenean, hau da, beste bati gaitz edo iruzur egin nahi zionean, ur zirristadak geldiarazi eta murrizteko asmoz. Honakoa dio legeak: «… bien lo podría vedar que non lo fiziese, e si lo ouiesse fecho podrianxelo facez derribar, e cerrar. Ca dixeron los sabios que a las maldades de los omes no las deuen las leyes, nin los Reyes sofrir ni dar passada ante deuen siempre yr contra ellas» (Hirugarren partidaren XXXII. tituluko XIX. legea). Valentziako erresuman, norbanakoek ezin zituzten askatasunez aprobetxatu urak, «Erregeren Ondare» deituriko onurabidea aplikatzen zelako erregeren mesedetan. Lurpeko urak erregeren, norbanakoen eta gainontzekoen lurretan azaleratzen zirenean, erregeren ondarearen aholkulariak egindako txostena eta erregeren baimena behar ziren (1783ko apirilaren 13ko Errege Zedula). Urei buruzko 1866ko Legeak Partiden tradizioko arauari heldu zion, Valentzia eta Gaztelako irizpide kontrajarrien tartean egonik, eta CIRILO FRANQUETen iritzia bazter utzirik. XIX. mendean, horixe zen uren alorreko espezialistarik ospetsuena. CIRILO FRANQUETek ur publiko moduan kalifikatu nahi izan zituen lurpeko urak, gainontzekoen aprobetxamendua errazteko. Horretara, jabe axolagabeei euren eskubideak kendu eta Valentziako ohiturazko arauak zabaltzea lor zitekeen. Urei buruzko 1866ko Legearen hitzetan, lurraren ugazabari dagozkio lurpeko urak: «Lurren ugazabek euren lurretan dauden lurpeko uren jabetza osoa dute, putzu arruntak erabili dituztenean ur hori ateratzeko, eta edozein izanik ere egiteko horretan erabilitako tresna. Jabeek askatasunez zabal ditzakete putzuak eta ura azaleratzeko tresna beharrezkoak jar ditzakete. Herri barruan, ordea, jabeak bi metroko distantzia utzi behar du putzutik putzura; landetan, ostera, 15 metro egon behar dira

112

RAMÓN PARADA

putzu berriaren eta aldamenekoen putzu, urmael, iturri eta erreten iraunkorren artean». Kalifikazio hori arazotsua izan zen, 1868ko abenduaren 29ko Dekretu-legeak herri jabarian sartu zuelako meatze-lurpea. Dekretu-legeak beren beregi aipatu zituen lurpeko urak, herri jabariaren adierazpenean. Zernahi den ere, irizpide pribatuaren alde egin zuten 1876ko abenduaren 5eko Errege Aginduak, Urei buruzko 1879ko Legeak eta Kode Zibilaren 414. artikuluak. Azkenean, 1985eko abuztuaren 2ko Legeak ur publiko moduan kalifikatu zituen lurreko, gainazaleko eta lurpeko urak. Legearen hitzaurrean bidezkotzen da sailkapen hori, honela baitio: ura «naturak emandako baliabide urria da, behar-beharrezkoa bizitzeko eta jarduera ekonomiko gehienak aurrera eramateko. Ura ordeztezina da, ezin daiteke sortu gizakiaren borondate hutsez eta ez du forma erregularrik ez denboran, ez espazioan. Erraz hauts daiteke eta hainbat erabilera izan ditzake». Hau da, batik bat, uren publifikazioa egiaztatzeko arrazoirik garrantzitsuena: «… ura baliabide banaezina izanik, ziklo hidrologikoa dela-bide berriztatzen da». Gauzak horrela, honakoa jaso du legeak: «… gainazalean dauden ibaietako urak, berrizta daitezkeenak eta lurpean dauden ibaietako urak baliabide banaezinak dira. Horiek guztiak ziklo hidrologikoaren barnean daude eta herri jabari hidraulikoaren interes orokorrari lotzen zaio baliabide banaezin hori» (1.2. art.). Kontuak kontu, Urei buruzko 1985eko Legetik kanpo daude meaurak eta urberoak, legeria berezia dutelako (1.4. art.). Lurpeko urak, hortaz, herri jabariko ondasunak dira, baina eskubide garrantzitsu bi aintzatetsi zaizkio lurren ugazabari: a) Alde batetik, urak ex lege aprobetxatzeko eskubidea dagokio. Gehienez ere, 7.000 metro kubiko atera ditzake, administrazio titulurik gabe (52.2 eta 53.1. art.ak). b) Bestetik, lurpeko urak ikertzeko baimenak ematean, lehenespeneko eskubidea du baimen horiek lortu eta aprobetxamenduaren emakida eskuratzeko; izan ere, «ikerketaren emaitza aldekoa bada, interesatuak sei hilabeteko epea du emakidaren eskakizuna egiteko, eta eskakizunaren tramitazioan ez dago beste proiektuekiko elkarlehiarik» (66.3. art.). Gainazalean dauden ibaietako urez eta lurpeko urez gain, legeak demanio hidraulikoan sartu ditu urari berari dagozkionak, baliabide hidraulikoak xedatu edota herri helburuei lotzeko. Hauek dira urari berari dagozkionak: ur-korronte naturalen ubideak, etenkakoak nahiz etengabeak izan; aintziren eta lakuen hondoa; ubide publikoen gainazaleko urtegiak eta lurpeko urdunak. Legeak honela jaso ditu ibaiertzak: ubide publikoen aldameneko lur-zerrendak dira eta beheko uren mailaren gainetik daude. Ubideen eraentza bera aplikatzen zaienez, herri jabarikoak dira ibaiertzak. Urei buruzko 1879ko Legearen aldean, lege berriak ez ditu aintzatetsi norbanakoen jabetzako ibaiertzak (51.1. art.).

LURREKO URAK

113

Aurreko legeriaren arabera eskuraturiko eskubideak errespetatzeko, legeak ondokoa aintzatetsi die lehen pribatuak ziren urbegi, putzu edota galerien titularrei: horiek hurrengo berrogeita hamar urteetan aprobetxatzeko eskubidea. Eskubide hori egikaritzeko, urbegi, putzu edota galerion ur-emaria egiaztatu behar dute interesatuek hiru urteko epean. Berrogeita hamar urte horien buruan, ur aprobetxamenduen titularrek administrazio emakida eskuratzeko lehenespena dute. Hiru urteko epean eskubidea inskribatu ez duen titularrak ez du titular pribatu izaera galtzen, baina titulartasuna ez inskribatzeak ondorio hauek dakartza: hasteko, berme gutxiago dute titularrek, ez zaielako Ur Erregistroaren babes sistema aplikatzen; halaber, hertsiagoa da esparru sustantiboa ere, hainbait arau aplikatzen zaizkielako uren aprobetxamenduei. Hauek dira arauok: urdunen gehiegiko ustiapenari buruzkoak; lehorte larria edota presazko beharrizana dagoenean, uraren erabilera xedatzen dutenak; eta, orokorrean, herri jabari hidraulikoaren erabilera mugatzen dutenak (bigarren eta hirugarren xedapen iragankorrak). Ur pribatuak bazterreko kontzeptu bihurtu dira. Kontzeptu horretara bil daitezke ÂŤjabari pribatuko lurretan dauden potxingoakÂť. Potxingo horiek lurroi dagozkie, lurren zerbitzurako destinatzen direnean (10. art.). Euri-uren ubideetatik doazen urak ere ur pribatuak dira, baina, horretarako, iturburutik hasita, jabari pribatuko finkak soilik zeharkatu behar dituzte (5.2. art.). Azaroaren 29ko 227/1989 epaiak sistema berriaren konstituziotasuna baieztatu du. Epai horrek ezarritakoaren arabera, Konstituzioaren araberakoak dira, bai ondare bermea, bai lehenagotik eskuraturiko eskubideak errespetatzeko araua (Konstituzioaren 33.3. art.), bai eta estatuaren eta autonomiadun erakundeen arteko eskumen banaketa ere.

4. UREN ERAENTZA KANARIETAN Kanariar Uharteetan ez dago ibairik eta garrantzi handia hartu dute lurpeko urek; lurpeko uren bidez, era guztietako hornikuntzei erantzun zaie. Lurpeko urok eraentza pribatuari lotu zitzaizkion. Inguruabar hori kontutan izanik, inbertsiorik handiena urak bilatu eta azaleratzera bideratu da. Lurzoruaren titulartasuna nori dagokion aintzat hartu gabe, Kanariar Uharteetan dauden lurpeko urak besterendu eta kargatzeko modukoak ziren. Urok besterendu edota kargatzeko, Kode Zibilak nahiz Hipoteka Legeak jasotako erakundeak erabil zitezkeen. Kanariar Uharteetako jabetza erregistroetan lurpeko ur franko dago inskribaturik, baina finka moduan eta euskarri gisa dituzten lurretatik bananduta. Inskribatzeko bide hori erabiliz, eta norbanakoen

114

RAMÓN PARADA

ekimenez, lur horietara azaleratu dira lurpeko ur-emariak, hau da, Kanariar Uharteetako baliabide hidraulikorik gehienak. Lurzoruaren ugazabak gainontzeko bati laga diezaioke finkaren lurpea edo jabaria, horrek zulaketak egin ditzan. Zulaketok goitik behera edo zeharretara egin daitezke: putzuak zabalduz, lehenengo kasuan, eta zulo edo galeriak eginez, bigarrenean. Lurzoruaren ugazabari, ordainetan, diru kopuru bat edo lurpetik azaleratutako uren partaidetza dagokio. Honakoa izan daiteke partaidetza hori: a) Lurpeko urak ustiatzeko eratu den ur erkidegoaren edo jaraunletzaren akzio eta partaidetza batzuk eskuratzea. b) Azaleraturiko ur-emari osotik, hilean-hilean orduko ur kopuru bat erabiltzeko eskubidea izatea. c) Ura ur erkidegoaren edo jaraunletzaren jabetzako bideetatik eramateko eskubidea izatea, ezelango errenta edo kanonik ordaindu gabe. Akzioak edota partaidetzak eta orduko hainbat ur erabiltzeko ugazaben eskubidea «askatuak» izan ohi dira, hots, ez dira zertan ordaindu ustiapen hidraulikoak nahiz berorren artapenak dakartzan gastuak. Tradizioan, ur erkidegoek edo jaraunletzek administratu izan dituzte lurpeko urak. Erkidego eta jaraunletzek arau zehatzak zituzten, urak antolatu eta gobernatzeko, eta ur-emaria ordutan, minututan eta segundotan banatzeko. Jabetza Erregistroan inskribatzen dira urak antolatu nahiz gobernatzeko eta ur-emaria banatzeko eskubideak. Eskubide horiek eskualda daitezke inter vivos nahiz mortis causa egintzen bidez. Administrazio, Estatu Kontseilu zein Auzitegi Gorenak eta 1956ko abenduaren 27ko Legeak orobat aintzatetsi dute ur erkidego nahiz jaraunletza horien nortasun juridikoa. Kolektibo hidraulikoen inbertsio pribatua konta ezin ahalakoa da. Kanaria Handiko Uhartean bakarrik, 3.000 putzu baino gehiago zulatu dira eta horien sakonera 100 eta 140 metro bitartekoa da. Galeria luze-luzeak sortu dira eta uhartearen ia lurpe osoa ukitu dute. Azken batean, jaberik gehienek dirua inbertitu dute, euren lurretako baliabide hidraulikoak modu «pribatuan» bilatzeko. Hamaika uharka, urmael eta ur biltegi eraiki dira eta milioika metro kubiko ur hartzeko edukiera dute horiek. Norbanakoek makinak erosteko eta azpiegiturak sortzeko inbertitu dute dirua, eta inbertsio horrek herri kapitalismoan oinarrituriko eraentza berezia eratu du. Hauek parte hartu dute kapitalismo horretan: Kanariar Uharteetan lurren bat edo finka txiki nahiz handiren bat duten kanariarrik gehienek, uren iturburua edo filtrazioa euren lurretan duten ugazabek, putzuen nahiz galerien gaineko eskubideen titularrek edota ur erkidegoetan zein jaraunletzetan partaidetzak dituzten titularrek.

Gizarte-ekonomiako egitura hori gogoan izanik, Administrazioaren esku-hartzeari buruzko eraentza berezia eratu zen Kanarietan dauden lurpeko

LURREKO URAK

115

urentzat. Herri lanen eta meatzeen burutzek txostena egin eta gero, beharrezko zen urak bilatu eta ustiatzeko baimena lortzea (1924ko azaroaren 27ko Errege Agindua). Bestalde, arauketa berezia sortu zen gutxieneko distantzien alorrean (1962ko abenduaren 24ko Legea). Horrezaz aparte, lurzoruaren baimena behar da, lur horien azpian galeriak egiteko eta, horrela, urak azaleratzeko (1965eko urtarrilaren 14ko Dekretua). Eskakizun hori ondo uztartzen zen Kode Zibilak 350, 414 eta 417. artikuluetan jasotako jabetza ulerkerarekin. Azken horrek dioenez, «lurraren jabeak edo jabearen baimena duenak bakarrik iker ditzake lur horren azpian dauden urak». Administrazio espedienteak berebiziko garrantzia hartu zuen, jabetza eta beste eskubide pribatu batzuk definitzeko. Administrazioak, tartekari moduan jardunez, arazo tekniko, juridiko eta administrazio arazo guztiak konpondu ohi zituen. Lurren ugazaben baimena beharrezko zen, bada, lurpeko urak ikertu eta ustiatzeko. Nabariak izan ziren doktrinan «zama» astun horren aurkako jarrerak, eta autore batzuk eskakizun hori kentzearen alde agertu ziren. Bide horri ekin zion NIETOk, La Lagunako Unibertsitateko Administrazio zuzenbideko katedradunak. GUIMERA PERAZen iritzia alboratuz, hauxe zioen NIETOk: Urei buruzko 1879ko Legearen bidez azaleratu ez diren urak res nullius izaerakoak dira, hau da, gizaki guztienak dira; beraz, lurren ugazabak lurrak zulatzeko eta azaleratutako uren jabetza eskuratzeko eskubidea baino ez du. Autore horren ustez, lurpe idorrak ere res nullius izaera du. NIETOri ekinez, jabetza kolektiboa hauexetan datza: Kode Zibilaren 350. artikuluan, hain zuzen, jabearen ahalmenak azaltzean jasotako baldintzetan («zortasunak salbu eta meatzeei eta urei buruzko legeetan nahiz polizi araudietan ezarritakoaren bide beretik»); eta, batez ere, Meatzeei buruzko 1968ko Dekretu-legeak eginiko lurpearen kalifikazioan. Egin-eginean ere, dekretu-lege horrek demanioari dagokion ondasun gisa kalifikatu du lurpea. Arrazoi horiez gain, aipatu zuen NIETOk Zuzenbide konparatuaren adibidea ere. Lurren ugazabaren jabetza berorren interespekoa den lurraldera baino ez da hedatzen Zuzenbide konparatuan (lugintzak, eraikinak eta industriak). Ulerkera horri helduz, eta gainontzekoek azaleratu ez dituzten urei dagokienez, lurren ugazabari honakoak debekatzen zaizkio: lurpea besterentzea; lurpea zortasunez kargatzea; lurpearen erabilpena baztertzea, erabilpen horrek lurraren gaineko lugintza edota eraikinak ukitzen ez dituenean. Hori dela eta, lurren ugazabak ezin dio baimenik eskatu lurpean galeriak egin nahi dituenari. Kontrakoa esatea bateraezina izango litzateke goraxeago azaldutakoarekin, nahiz eta obrak lurretik oso sakon egin (lurra ukitu gabe). Kanarietako Urei buruzko 1965eko Araudiaz geroztik, nahitaez eskatu behar zaio ugazabari lurpea zulatzeko baimena. Autoreen eztabaida hori lurpeko urak herri jabarian sartzeko oinarri ideologiko izan da. Halaxe egin dute 1985az geroztik indarrean dagoen Urei bu-

116

RAMĂ&#x201C;N PARADA

ruzko Legeak eta maiatzaren 5eko 19/1987 Erregio Legeak (Kanarietakoak). Estatuko legeak jasotako definizioetatik abiatu da azken hori eta erregioetako herri zerbitzuen multzoan sartu ditu jarduera hauek: 1. Ura bildu, atera eta beste aprobetxamendu batzuen bidez, ura ekoiztea. 2. Ura edateko moduko bihurtu, gatza kendu eta araztuz, uraren industri ekoizpena lortzea. 3. Ura garraiatzea, legearen VI. kapituluan jasotakoaren ildotik. 4. Urdunak urez birbetetzea, modu artifizialean. Lurpeko uren aprobetxamenduen titular batzuek euren eskubide pribatuei eusten diete, eskubide horiek administrazio emakida bihurtu beharrean. Estatuko legeak ezarritakoa baino zorrotzagoa da titular horiei aplikatzen zaien eraentza iragankorra. Estatuko legearen mugapenez gain, Administrazioaren baimena behar dute ura eskualdatzeko eta Administrazioaren tarifen arabera saldu behar dute ura. Lege aprobetxamenduaren babesa ere murritzagoa da, plan hidrologikoetara jo behar delako gehieneko aprobetxamendua zehazteko. Konstituzio Auzitegiak 10/1987 Legearen konstituziotasuna aitortu du 1990eko otsailaren 7ko epaian. Hala ere, SILVIA DE SAZen ustez, ÂŤezin daiteke esan Kanariar Uharteetako uren arazoa behin betiko konpondurik dagoenik, ez dakigulako nola aplikatuko den lege hori; gainera, ekonomi interes handiak dituztenak haren aurka daude eta ez da batere argi ikusten norbanakoen inbertsioa eta kudeaketa ordezteko, Administrazioak izan dezakeen gaitasunaÂť.

5. EMAKIDARIK GABEKO APROBETXAMENDU ZUZENEKOAK Urei buruzko 1879ko Legearen antzera, 1985eko Legeak gainazaleko uren erabilera erkideak jaso ditu. Legeak erkidetzat hartu ditu erabilera horiek, urak euren berezko ubideetatik doazen bitartean. Uraren erabilera erkidea bada, hiritar guztiek erabil dezakete ura, Administrazioaren baimenik edota emakidarik gabe, eta lege eta araudiekin bat etorriz. Hauek dira erabilera erkide horiek: edatea, bainatzea eta etxeko beste erabilerak gauzatzea, bai eta abelburuei edaten ematea ere. Uraren erabilera erkidea gauzatzean, ezin da uren kalitatea, ez eta ur-emaria aldatu. Ubide artifizialetatik doazen urei ere akueduktuaren babesak erakarritako mugapenak aplikatzen zaizkie. Urak ezin dira, inola ere, euren bideetatik aldendu eta aprobetxamenduen ohiko eraentza aplikatu beharra dago. Erabilera erkideen edota beste erabileren kasuan, legeak ez du babesten urak erabiltzeko eskubideaz abusatzea, urak alferrik kontsumitzea edo behar ez bezala erabiltzea, edozein izanik ere urok erabiltzeko titulua (48. artikulua).

LURREKO URAK

117

Gainazaleko uren erabilera erkideez aparte, badira emakidarik gabe gauzatzen diren zuzeneko aprobetxamenduak. SILVIA DE SAZen ustez, hauexek dira aprobetxamendu horiek: lehenik, Administrazioaren zuzeneko aprobetxamendua; bigarrenez, finka bakoitzaren urteko lege aprobetxamendua (7.000 m3-koa izan daiteke); hirugarrenez, ur pribatuen titularren zuzeneko aprobetxamendua, baldin eta titularrok administrazio eskubide bihurtu ez badute euren eskubidea. Estatuko Administrazioari eta autonomi erkidegoetako administrazioei aintzatetsi zaie uraren zuzeneko aprobetxamendua. Horrenbestez, estatuak eta autonomi erkidegoek aprobetxa dezakete ura, baina gainontzekoei kalterik eragin gabe, eta horien mesedetan nahiz estatuaren ondarearen mesedetan emandako baimena behar dute aldez aurretik (57.5. art.). Harritzekoa da toki korporazioak aprobetxamenduen titulartzat ez aipatzea. Horrela izanik, toki korporazioek ura aprobetxatzeko emakida eskatu behar dute, herriak urez hornitzeko, hots, oinarrizkoa den zerbitzu bat emateko (SILVIA DEL SAZ). Gorago aipatutako baimen hori, geroago ikusiko ditugun erabilera berezientzako baimena baino gehiago, uren demanio erreserba dela esan dezakegu. Erreserba horren arrazoia herri zerbitzurako ura behar izatean datza. Autonomi erkidegoa gainditzen duen esparruan, Arroetako erakundeburuak ematen ditu «baimenok»; erkidegoetako arroen kasuan, aldiz, autonomi erkidegoek izendaturiko organoari dagokio baimenak ematea. Baimenok gainontzekoei kalterik eragin gabe ematen dira, eta ez zaie beste lege mugapenik aplikatzen. Edonondik begira dakiola ere, zuzeneko aprobetxamenduek gainerako aprobetxamenduen ohiko mugapenak dituzte, esaterako, uren gehiegiko ustiapena, urak gazitzea edota lehortzea. Mugapen horiek ezartzen dira, uraren ustiapena zentzuzkoa izan dadin (SILVIA DEL SAZ). Baliabide hidraulikoen erreserba deritzon kontzeptua zabaldu du legeak. Lehenengo eta behin, Arroentzako Plan Hidrologikoaren edukiari atxiki dizkio «baliabideen esleipena eta erreserba, gaur egungo eta bihar-etziko erabilerei nahiz beharrizanei erantzuteko eta natura lehengo egoerara bihurtzeko» [40 d) eta 41. art.ak]. Bigarrenez, «estatuko planen bati erreserbaturiko ur-emariak behin-behineko emakida gisa eman daitezke, baldin eta zuzeneko beste aprobetxamendurik ez badago ur-emari horien gain» (53.3. art.). Finken titularrei aintzatesten zaien lege aprobetxamendua urak emakidarik gabe erabiltzeko beste modu bat da. Aprobetxamendu horren bitartez, titularrak bere finkan dauden urbegietako urak erabil eta lurpeko urak aprobetxa ditzake. Araudiek ezarritako baldintzak bete behar dituzte finken titularrek eta uren urteko bolumena ezin da 7.000 m3 baino handiagoa izan. Horren harira, SILVIA DEL SAZek arazo hau mahaigaineratu du: lege aprobetxamendu hori funtsen jabetzak dakarren ahalmena da?, ala urak aprobetxatzeko eskubide publikoa? Autore horren aburuz, «hobe izango zatekeen legeak jabetza

118

RAMÓN PARADA

eskubidearen ahalmen moduan arautu izan balu lege aprobetxamendua. Hartara, finkaren jabeak uren aprobetxamendu murritza izango zukeen, hots, aprobetxamendu nahikoa, etxeko beharrizanak asetzeko, nekazaritza nahiz abeltzaintza ustiategiak aurrera eramateko eta lurpetik ateratako urak xedatzeko (…). Legeak, ordea, ur publikoak aprobetxatzeko eskubide moduan kalifikatu du lege aprobetxamendua. Aprobetxamendu horien kasuan, ez da administrazio emakidarik behar, ez baitira garrantzi handiko aprobetxamenduak. Arean bere, aprobetxamendu horiek ezin daitezke kargatu, ezta eskualdatu ere, finka eskualdatzen ez bada; ildo beretik, aprobetxamendu hori ezarri ahal izateko, kontutan izan behar dira lehendik zeuden aprobetxamenduak, horiei kaltea eragin baitakieke». Konstituzio Auzitegiak ere azken ulerkera horri heldu dio 227/1988 epaian. Konstituzio Auzitegiak adierazi duenez, finketan dauden urak ur publikoak dira eta izaera pribatuko euri-uretatik eta urmaeletatik bereizten dira. Azken horiek aprobetxatzeko, ez da emakidarik behar, ez baitira aprobetxamendu garrantzitsuak. Taxu berean, Zuzenbide Publiko Hidraulikoari buruzko 1986ko apirilaren 11ko Araudiak demanio hidraulikoa erabiltzeko aprobetxamendu gisa kalifikatu du lege aprobetxamendua. Legearen hitzetan, lege aprobetxamendua ex lege eskubidea da, hau da, ura zuzenean lupertzeko eskubidea. Izanak izan, 1986ko Araudiak baieztapen hori hutsaldu du, baldintza batzuk bete beharra ezarri baitio finkaren jabeari, aprobetxamenduen estatistikak egiteko, kontrolatzeko eta horiek Ur Erregistroan inskribatzeko. Finkaren jabeak uraren erabilpenaren ezaugarriak jakinarazi behar dizkio Arroetako Erakundeari; orobat, finkaren jabea dela egiaztatu behar du eta egiaztapen-agiriari erantsi behar dizkio lurzatien planoa eta aprobetxamenduaren inguruko datu teknikoak. Araudiaren arabera, ezin da putzurik egin, ez eta urik erabili Arroetako Erakundearen «onespenik» gabe (89.1. artikulua). Ikus daitekeenez, 1986ko Araudiak ezarritako eskakizuna ez da uraren erabilpena jakinarazteko zama hutsa, eskubidea ezin daitekeelako zuzenean egikaritu. Aitzitik, eskakizun hori benetako debekua da, baimen egokiaren bidez bakarrik salbuets daitekeena; nolanahi ere, baimen hori egintza arautua da (SILVIA DEL SAZ). Finkaren jabeak ezin du nahi beste ur atera, honako mugapenari loturik dagoelako: 7.000 m3 ur atera dezake gehienez ere. Kopuru hori oso eskasa da, urte osorako kopurua baita. Horren bidez, lugin bakar baten beharrizanak baino ez dira asetzen. Horrezaz aparte, eta legearen esanetan, urak finkari loturik egon behar du eta ura kontsumitu beharra dago. Ura aprobetxatzeko eskubidea ez bada hiru urteko epean egikaritzen, orduan eskubidea iraungitzen da. Bestalde, ura aprobetxatzeko baimena beharrezko da, urduna gehiegi ustiatu dela edo gehiegi ustiatzeko arriskua badela adierazten denean. Araudiak legeak jaso ez dituen beste mugapen batzuk ezarri dizkio jabeari. Lehenik,

LURREKO URAK

119

urteko 3.000 m3 baino gehiago aprobetxatzen denean, kopuru hori eta uren erabilera bat datozela egiaztatu behar du jabeak, 48.4. art.ak debekatzen duen abusurik edo alferreko kontsumorik ez dagoela adierazteko. Bigarrenik, Arroentzako Plan Hidrologikoak ezarri dituen putzuen arteko distantziak errespetatu behar dira, nahiz eta putzuak finka berean egon. Aprobetxamendu horren eraentzari bi kritika egin zaizkio, batez ere. Alde batetik, mugapen berdinak ezarri dira estatu osoan, uharteetako eta penintsulako klima eta nekazaritzako beharrizanak berdinak ez badira ere. Beste horrenbeste gertatzen da, penintsulako erregioen arteko desberdintasunei begira. Bestetik, ez dago finkaren edota lurraren definiziorik eta alde izugarria dago finka batzuen eta besteen hedaduraren artean. SILVIA DEL SAZek adibide adierazgarri hau erabili du: ez dira berdinak Galiziako leirak eta Andaluziako cortijoak. Lehenengoek metro karratu gutxi batzuk baino ez dituzte izaten; besteak, ostera, milaka hektareaz osaturik daude. Finken hedadura eta ur beharrizanak zeharo desberdinak izan arren, mugapen honi loturik daude cortijo eta leirak: urtean 7.000 m3 ur atera dezakete gehienez ere. Aztertu berri duguna baino korapilatsuagoa da lurpeko uren gaineko eskubide pribatuen edukia zehaztea. Hirugarren xedapen iragankorrak jaso ditu eskubide pribatu horiek. Arean bere, ur pribatuen titularrek aurreko legeriaren bidez eskuraturiko eskubideei euts diezaiekete, eskubide hori administrazio emakida bihurtu gabe. Legeak, berriz, ondokoa baino ez du jaso: titular horiek eskubide pribatuen titularrak izan daitezke, Urei buruzko 1985eko Legea indarrean jarri aurreko baldintza berdinak izanik, baina Ur Erregistroaren babesik gabe. SÁNCHEZ MORÓNek titulartasun eta aprobetxamendu kontzeptuak bereizi zituen. Horren ustez, urtean 7.000 m3 ur soilik atera ditzakete eskubide pribatuen titularrek. Gainerako autore gehienek eta Konstituzio Auzitegiak SÁNCHEZ MORÓNen iritzia bazter utzi dute (GONZÁLEZ PÉREZ, DE LA CUÉTARA, GALLEGO ANABITARTE, SILVIA DEL SAZ). Konstituzio Auzitegiaren aburuz, «Urei buruzko 1985eko Legea indarrean jarri aurreko baldintza berdinak» aipatzean, honakoa adierazi nahi du legeak: «funtsen jabetzari erantsitako ahalmen eta eskubideak zeharo errespetatzen dira, titularraren ondarean dauden heinean, eta titularrek Urei buruzko 1985eko Legea indarrean jarri aurretiko erabilera eta aprobetxamendu berdinak dituzte» (227/1988 epaia). Ikusi dugu hirugarren xedapen iragankorrak jaso dituela lurpeko ur pribatuen aprobetxamenduak. Edozein modutara ere, aprobetxamendu horiek herri jabari hidraulikoaren mugapenei loturik daude, urdunen gehiegiko ustiapenari, lehorteari edo presazko beharrizanari dagokienez. Lurpeko ur pribatuen aprobetxamenduei ere jabari hidraulikoaren mugapen hauek aplikatzen zaizkie: urdunak gazitzea; urdun batzuei, ezaugarri bereziak edo garrantzi ekologikoa dela eta, berebiziko babesa zor zaiela adieraztea; baliabideak batera

120

RAMĂ&#x201C;N PARADA

ustiatzeko eraentza ezartzea; ur-emariak plan hidrologikoei erreserbatzea eta uraren erabileraren aldi baterako mugapenak ezartzea, ura behar den moduan ustiatzeko. Mugapen batzuek bigarren mailako ondoreak dakartzate. Ildo horretatik, urak gazitu edo gehiegi ustiatu direla adierazten denean, erabiltzaileen erkidegoa eratu behar da; gainera, ur-emaria (gutxi) alda dezaketen erauzketak antolatzeko planak onestsi beharra dago.

6. APROBETXAMENDU BEREZIAK ETA BAKARREKO APROBETXAMENDUAK. URAK APROBETXATZEKO BAIMENAK ETA UREN EMAKIDAK Zuzeneko aprobetxamenduez kanpoko kasuetan, Administrazioaren titulua behar da ur publikoak erabiltzeko. Urei buruzko Legeak ezarri duenez, baimenak eta emakidak dira administrazio titulu horiek. Baimena behar da, aprobetxamendu bereziak aurrera eramateko; bakarreko erabileren kasuan, berriz, emakida. Terminologia horren arabera, hauxe da aprobetxamendu horien arteko desberdintasuna: erabilera berezia bat dator bestelako erabilera erkideekin edota bakarreko erabilerekin. Erabilera bereziak beste erabilera batzuekin batera eduki daitezke; hori bai, Administrazioaren baimena behar da, erabilera horiek gauzatzeko, kontutan izan behar delako erabilera horien arriskutsutasuna edo intentsitatea. Legeak dioenez, honakoak dira erabilera bereziak: a) nabigazioa eta flotazioa; b) paseko txalupen eta horientzako ontziralekuen ezarpena; c) gainontzekoen erabilera oztopatzen ez duten beste erabilerak (49. art.). Erabilera berezien multzoan sartzen dira arrantza eta isurketak, nahiz eta 49. art.ak horiek ez aipatu. Arrantzaren arauketak ondokoetara jotzen du: ingurugiroari buruzko legeria orokorrera eta, kasuan-kasuan, legeria berezira (48.3. art). Isurketak ere baimenei lotzen zaizkie eta geroago jorratuko ditugu. Bakarreko erabilera edo aprobetxamenduak, herri jabari hidraulikoa kontsumitu zein kontsumitu ez, lege xedapenen edo administrazio emakiden bidez soilik eskuratzen dira. Bestela esateko, ezin daitezke preskripzioz eskuratu (50. art). Urei buruzko 1879ko Legean, ordea, preskripzioz eskura zitezkeen aprobetxamenduak, hogei urte igaro eta gero. Aurreragoko legeriak aprobetxamendu berezien hurrenkera zorrotza jaso zuen. Gaur egun, Arroentzako Plan Hidrologikoak ezarri du lehentasun hurrenkera hori eta, sorospidez, legeak jasotakora jo behar da. Hau da legeak araututako hurrenkera: 1. Herrien hornikuntza. Ur gutxi kontsumitzen duten industria batzuk ere badaude puntu honetan; urez hornitzeko, industriok herri guneetan kokaturik egon behar dute, udalerriaren sareari loturik. 2. Ureztaketak eta nekazaritzako

LURREKO URAK

121

erabilerak. 3. Energia elektrikoa ekoizteko industri erabilerak. 4. Goragoko ataletan aipatu ez diren beste industri erabilera batzuk. 5. Akuikultura. 6. Jolaserako erabilerak. 7. Nabigazioa eta uretako garraioa. 8. Beste aprobetxamendu batzuk. Arroentzako plan hidrologikoek ezarritako hurrenkeran herrien hornikuntza da lehenengo aprobetxamendua eta lehentasun hori errespetatu behar da. Klase bakoitzeko erabilerak bateraezinak gertatzen badira, orduan lehentasuna ematen zaie herri onurarik handieneko erabilerei edo, hobekuntza teknikoak direla eta, ur gutxiago kontsumitzea dakartenei. Edozein kasutan ere, uren zuzenbidearen tradizioari helduz, eta kasuan kasuko legeriarekin bat etorriz, uren emakidak derrigorrezko desjabetzapenari lotzen zaizkio; gainera, Arroentzako Plan Hidrologikoaren lehenespeneko beste aprobetxamendu baten mesedetan kentzen dira, derrigorrezko desjabetzapena erabilita. Bakarreko erabilera guztiak mugapen zehatz batzuei loturik daude. Mugapen batzuk orokorrak dira eta erabilera guztiei aplikatzen zaizkie. Honela dio Urei buruzko Legearen 48.4. artikuluak: ÂŤUren erabilpenari dagokionez, legeak ez du babesten eskubideaz abusatzea, urak alferrik kontsumitzea edo behar ez bezala erabiltzea, edozein izanik ere urok erabiltzeko tituluaÂť. Uraren xedakortasunak aintzat hartuz, Arroetako Erakundeak ezar dezake ibaietako urtegien eta lurpeko urdunen ustiapenaren eraentza. Lehendik badiren aprobetxamenduen erabilpenak eraentza horri egokitu behar zaizkio, euron erabilpen koordinatua lor dadin. Herri jabaria behar den moduan ustiatzen dela bermatzeko, Arroetako Erakundeak herri jabari hidraulikoaren erabilera aldi baterako baldintzatu edo mugatu egin dezake. Bestalde, Arroetako Erakundeak adieraz dezake gune zehatz batean, lurpeko baliabide hidraulikoak gehiegi ustiatu direla edota badagoela horiek gehiegi ustiatzeko arriskurik. Neurri horiek ur-emariak alda ditzaketenez gero, kalteak eragin diezazkiekete aprobetxamendu batzuei, beste batzuei mesede eginez. Horrelakoetan, eta horrelakoetan soilik, kalteak ordaindu behar dituzte onuradunek. Alderdiak ados ez daudenean, Arroetako Erakundeari dagokio kalteordainen zenbatekoa zehaztea. Gauzak horrela, legeak ahalak eta leherrak egin ditu Administrazioak kalteordaina emateko betebeharra izan ez dezan honako kasuetan: ur-emariaren mugapenak herri onuraren mesedetan ezartzen direnean; gune jakin batean, lurpeko baliabide hidraulikoak gehiegi ustiatu direla edo horiek gehiegi ustiatzeko arriskua badela adierazten denean; eta, azkenik, egoera zehatz batzuetan, Gobernuak herri jabari hidraulikoaren erabilerari buruz beharrezko neurriak hartzen dituenean, egoerok gainditu ahal izateko (aparteko lehorteak daudenean, urduneak gehiegi ustiatu direnean, edota aparteko eta ezohiko inguruabarrak pilatzeagatik, antzeko beharrizan nahiz presazko egoerak gertatzen direnean). Azken kasu horri helduz, herri jabari hidraulikoa emakidaren

122

RAMĂ&#x201C;N PARADA

bidez laga denean ere, Gobernuak neurriok ezartzeko ahalmena du; beti ere, neurriok Ministroen Kontseiluaren dekretuaren bidez hartu behar dira, Arroetako Erakundeari entzun eta gero (53.etik 56.era bitarteko art.ak). Ur publikoen bakarreko erabilera edo aprobetxamendua ezin daiteke preskripzioz eskuratu. Hainbatenaz, eta lege xedapena salbu, administrazio emakida deritzon titulu arrunta bakarrik geratzen da, ur publikoen aprobetxamendua eskuratzeko (57. art.). Legeak jaso duenez, emakidak ez dira modu arautuan ematen, zuhurtziara baino. Labur esanda, xedatzeko moduko baliabideak egon arren, Administrazioak ez du emakidarik eman beharrik (meatzeen kasuan, aurkitzaileari ematen zaio emakida). Emakidak eman zein eman ez, Administrazioaren erabakia zioduna izan behar da, eta herri interesaren araberakoa. Ura beste erabilpen batzuei loturik egon daiteke, meatzeen aprobetxamenduetan gertatzen den antzera. Halakoetan, eta emakida aldez aurretik eskuratuz gero, meatzaritzaren helburuak lortzeko soilik erabil daitezke meatzeen ustiapenaren ondorioz bildutako urak. Meatzeen aprobetxamenduaren titularrak Arroetako Erakundearen esku utzi behar du sobera geratu den ura (58. art.). SILVIA DEL SAZek ez du uste uren emakidak zuhurtziara eman daitezkeenik, emakidok ez emateko erabakia fiskalizatu egin baitaiteke. Autore horren iritziari ekinez, ez dago zuhurtziarakotasunik, emari xedakorrak (Plan Hidrologikoak erabilera zehatz batzuei loturikoak) aprobetxa daitezkeen ala ez erabakitzeko orduan. Bigarrenez, behin aprobetxamendu hori ematea erabaki eta gero, eskaeraegileetarik zeinek duen eskubide hobea erabaki behar da eta, une horretan ere, ez dago zuhurtziarakotasunik. Arazo hori argi eta garbi ikusten da lurpeko uren kasuan. Horrelakoetan, ura aurkitu duen ikertzaileak egiazko eskubide subjektiboa du emakida eskuratzeko. Geroago aztertuko dugunez, antzera samar gertatzen da meatzeen emakiden kasuan. Tesi hori bat dator emakidak emateko lege prozedurarekin. Zuhurtziarakotasuna saihestu nahi du legeak eta honakoak dira prozedura eraentzen duten printzipioak: publizitate printzipioa eta proiektuak elkarlehian tramitatzearen printzipioa. Horrela, elkarlehian dauden proiektuen aurkezle guztiek oinarrizko baldintzak bete dituztenean, ondokoei eman behar zaie emakida: ura zentzu handiagoz erabili eta ingurugiroa hobeto babestea dakarten proiektuei. Elkarlehiaren araua ondoko kasuan bakarrik bazter daiteke: ura herriak hornitzeko erabiltzen denean eta helburu horretarako zein ureztaketarako berriztatzen denean emakida. Ur kopuru txikien emakidak emateko, prozedura erraztuak jaso ditu legeak eta, horien artean, potentzia txikiko aprobetxamendu hidroelektrikoetarako emakidak ere badaude. Prozedura erraztuok aprobetxamenduen ezaugarriei egokitzen zaizkie (71 eta 51.3. artikuluak).

LURREKO URAK

123

Emakidak eman eta gero, organo eskudunak bere arioz inskribatzen ditu emakidok Arroetako Erakundearen Ur Erregistroan. Interesatuek Erregistroaren babesa eska dezakete, euren eskubideak defendatzeko. Erregistroko inskripzioaren bidez, emakidaren izatea eta emakidaren egoera frogatzen dira. Emakida guztiak baldintza orokor batzuei lotzen zaizkie. Baldintzok baterakorrak dira zenbait emakidari ezarritako arau bereziekin, arau berezi horiek uraren jatorrian edota ur aprobetxamenduan dutela iturburua. Baldintza orokorren artean, hauek dira garrantzitsuenak (57.etik 64.era bitarteko artikuluak): 1. Emakidak ematen dira gainontzekoei kalterik eragin gabe, eta baliabide hidrauliko guztien zentzuzko ustiapena gogoan izanik. Bestalde, emakidak ez du ur-emariaren xedakortasuna bermatzen. 2. Emakidan adierazitako erabilerei atxikirik dago ura. Horrexegatik beragatik, emakidaren bidez aprobetxatzen diren ur-emariek ezin dute beste erabilerarik izan. Lurrak ureztatzeko eman bada emakida, orduan emakidan ezarritako lurrek baino ezin dute jaso ura. Kontuak kontu, Administrazioak emakidan adierazitako ur-emari guztiak (edo batzuk) aldaraz ditzake, helburu gisa uraren zentzuzko aprobetxamendua izanik. Kasu horietan, Administrazioak aldarazte horri datxezkion gastuak soilik ordaindu behar ditu, baina, batzuetan, onuradunei jasanaraz diezazkieke gastuak. 3. Uraren kalitatea errespetatu eta ingurugiroa lehengo egoerara itzuliko dela bermatu behar dute ondoko baimen eta emakidek: batetik, emariak, lur idorrak, bazkak zein zuhaitzak erabiltzeko, eta zubiak, zaldainak edota bainu publikoen instalazioentzako lurrak aprobetxatzeko ematen direnek; bestetik, urtegien jolas-nabigaziorako baimen eta emakidek. 4. Emakidak plan hidrologikoek jasotakoaren arabera eta aldi baterako soilik ematen dira: hirurogeita bost urterako, gehienez ere. Batzuetan, obrak derrigor egin behar dira, emakidan adierazitako uraren aprobetxamendua gauzatzeko. Obra horien kostua ezin bada emakida bukatu arteko epean amortizatu, orduan emakidaren epea hamar urtez luza daiteke gehienez, obra horien kostua amortizatzeko â&#x20AC;&#x201D;ezin daiteke epearen beste luzapenik eginâ&#x20AC;&#x201D;. Nolanahi ere, obra horiek bat etorri behar dute kasuan kasuko plan hidrologikoarekin eta emakidadunak obrak ez egiteak ekarriko lizkiokeen kalteak egiaztatu behar ditu. 5. Administrazioaren baimena behar da, herri zerbitzua dakarren ur aprobetxamendu guztia edo horren zati bat eskualdatu, kargak ezarri eta emakiden ezaugarriak aldatzeko. Aprobetxamendu batzuei baldintza bereziak aplikatzen zaizkie. Horrela izanik, ureztaketarako emakidaren titularrak ura jasoko duten lurren ugazaba

124

RAMĂ&#x201C;N PARADA

izan behar du. Eskakizun hori ez da honako kasuetan aplikatzen: emakida erabiltzaileen erkidegoari ematen zaionean eta ureztaketarako emakidak herri zerbitzuen eraentzapean ematen zaizkienean enpresei edo partikularrei. Kasu horietan, emakidadunak ez dira zertan izan ureztatuko diren lurren ugazabak, baina eskaeragileek egiaztatu behar dute lurren titularraren adostasuna dutela. Titular horiek ura jasoko duten lurren luze-zabaleraren erdia izan behar dute. Halakoetan, emakidak ondoko mugapenak ditu: a) Emakida eman duen Administrazioak ureztaketen gutxieneko eta gehieneko tarifak onetsi behar ditu, eta tarifa horiei obren amortizazio kuotak eransten zaizkie. b) Emakida berriztatzeko, proiektuak elkarlehian tramitatzearen printzipioari lotu behar zaio titularra. Emakidadun berria da estatuak berreskuratu ez dituen obra eta instalazioen titularra. Emakida berezia dago, lurpeko uren bakarreko erabilera gauzatzeko. Italiako Zuzenbidean, eraikitzeko eskubidea eta ehiza arautzean, antzeko emakida bat agertzen da: additiva emakida. Emakida berezi horren kasuan, lurren ugazabak lehenespena du, uren ikerketarako baimena eskuratzeko (65. art.). Meatzaritza zuzenbideak jasotako tekniken eragina nabari da emakida emateko prozeduran, fase bat bete behar baita emakida eman aurretik. Fase hori lurpeko urak ikertzeko baimenaren bidez abiarazten da eta hauxe da horren eraentza (66. art.): 1. Arroetako Erakundeak lurpeko urak ikertzeko baimenak eman ditzake, aprobetxatzeko moduko ur-emariak dauden ala ez jakiteko. Urak ikertu aurretik proiektuen elkarlehiaren tramitea bete behar da. 2. Baimenak ezin dira bi urte baino gehiagorako eman. Baimena emateak ondokoa dakar: ikerketa lanak egiteko behar diren lurrak herri onurakoak direla adieraztea. Lurrok aldi baterako okupatzeko egiten da adierazpen hori. 3. Lurpeko urak aprobetxatzeko modukoak badira, interesatuak emakida eskatu behar du. Tramite horretan ez dago beste proiektuekiko elkarlehiarik. 4. Emakidadunak bere jabetzakoak ez diren lurretatik ateratzen duenean ura, eta aprobetxamendu hori herri onurakoa dela adierazten denean, Arroetako Erakundeak erabakitzen du instalazioak non kokatu, kalteak ahalik eta gutxienak izan daitezen. Derrigorrezko desjabetzapenaren legeriak jasotakora jo behar da, kalteordainen zenbatekoa zehazteko. Emakidak ondoko kasuetan berrikus daitezke: a) emakida emateko baldintza erabakigarriak aldatzen direnean; b) ezinbestekoa izanik, emakidadunak hala eskatzen duenean; c) emakidak plan hidrologikoei egokitu behar zaizkienean. Azken kasu horretan soilik ordaintzen zaizkio kalteak emakidadunari (63. art.).

LURREKO URAK

125

Berdinak dira uren emakidak eta gainazaleko nahiz lurpeko uren aprobetxamendurako eskubideak azkentzeko moduak. Kasu hauetan azkentzen dira emakidak: emakidaren epea amaitzen denean, titularrari aprobetxamenduaren jabetza derrigor kentzen zaionean, emakidadunak beren beregi uko egiten dionean emakidari eta aprobetxatzeko eskubidea iraungitzen denean. Ura aprobetxatzeko eskubidea iraungitzen da, emakidak jasotako oinarrizko baldintzak edo epeak ez betetzeagatik eta, gisa berean, ustiapena hiru urtez jarraian eta iraunkor eteteagatik.

7. PLANGINTZA HIDROLOGIKOA Plangintza hidrologikoak ur aprobetxamenduak arautzeko oinarrizko tresnak dira. Hirigintza planen antzera, plangintza hidrologikoek hauek zehazten dituzte: urak xedatzeko Administrazioaren ahalmenak eta onuradunen eskubideak. MARTÍN RETORTILLOk plangintza hidraulikoaren aurrekari gisa adierazi du Korrejidoreen Jarraibideak XVIII. mendean ezarritako betebeharra. Betebehar horren harira, zerrendetara bildu behar ziren ondokoak: «… handitzeko, nabigatzeko eta elkarren artean lotzeko moduko ibaiak eta lurrak ureztatzeko eta errotak nahiz pilak eraikitzeko erreten erabilgarriak». 1866ko eta 1879ko legeek ez zuten betebehar hori jaso XIX. mendean, nahiz eta CIRILO FRANQUETek plan hidrografikoak arautzea proposatu, «Gobernuaren aberastasunaren berri izateko, eta uraren aprobetxamendu erabilgarriagoa eta zehatzagoa lortzeko». Obra hidraulikoei buruzko planak agertu ziren XX. mendean (1902, 1906 eta 1916). Gero, 1926ko martxoaren 5eko Errege Dekretuak konfederazio hidrografikoak eratu zituen eta konfederazio horiei ondoko eskumena eratxiki zitzaien: «Konfederazioaren barruko ibaien ibilguetatik doazen uren aprobetxamendu orokorra, koordinatua eta metodikoa lortzeko plana egitea». Ekonomia eta Gizarte Garapenerako II. Planaren Baliabide Hidraulikoen batzordeak Nazioko I. Plan Hidrologikoa egin zuen 1967an (lehenengoa eta bakarra). Ondoren, arro jakin batzuetarako planak egin ziren. Irailaren 7ko 3.029/1979 Errege Dekretuak jaso zuenez, estatuaren lurraldeko baliabide hidrauliko guztien aprobetxamendua plan hidrologikoei lotu zitzaien. Urei buruzko 1985eko Legean arau nagusi izatera iritsi zen eskakizun hori.

Gaur egun, urak aprobetxatzen hasi aurretik, ezinbesteko betekizuna da plangintza bat izatea, besteak beste, ondokoak zehazteko: aprobetxamenduen lehentasun hurrenkera; emakiden luzapena, berrikuspena eta azkentzea; ema-

126

RAMĂ&#x201C;N PARADA

kidak emateko eraentza, eta uren kalitatea eta erabilpena. Gainera, plangintza hidraulikoak hauek bideratzen ditu: estatuak autonomi erkidegoen gain duen nagusitasuna eta erabiltzaileen ordezkaritza. Estatuko Administrazioak kontrolatzen du hirigintza plangintzak eratorritako plangintza hidraulikoa. Bada, Estatuko Administrazioak egiten ditu legearen bidez onetsitako Estatuko Plan Hidrologikoa eta Gobernuak onetsitako arroentzako plan hidrografikoak. Arroentzako plan hidrografikoak onestean, Gobernuak Estatuko Plan Hidrologikoaren zehaztapenak bete behar ditu; halaber, kontutan izan behar du plan hidrografiko horien gain eragina izan dezakeen gainerako plangintza ere. Konstituzio Auzitegiak 227/1989 epaian adierazi du sistema hori bateratzen dela Konstituzioaren 131. artikuluarekin, ez baitzaie nahitaez aplikatu behar artikulu hori estatua baino esparru murritzagoan ezartzen diren plangintza hidrologikoei. Artikulu horrek ekonomi plangintza osoa jaso du, autonomi erkidegoen, sindikatuen eta beste lanbide erakunde batzuen laguntzaz. Bestalde, Konstituzio Auzitegiaren iritziz, autonomi erkidegoen barruan dauden urei estatuaren plangintza hidraulikoa aplikatu behar zaie, ekonomi jardueraren oinarriak eta koordinazioa finkatzean (Espainiako Konstituzioaren 149.1.13. art.). Autonomi erkidegoek erkidegoaren eremuan aplikatzeko plan hidrologikoak egin ditzakete, baina plan horiek Gobernuak onetsi behar ditu, interes orokorraren arabera (38.4. art.). Arroentzako plan hidrologikoak egiteko eta berrikusteko prozeduran honakoak jasotzen dira: ministerio interesatuen partaidetza; erakundeen proposamenak aurkezteko epeak eta, proposamenik ez dagoenean, Gobernuaren sorospidezko jarduera. Planen edukia oso anitza da eta ondokoak biltzen dira horietara: baliabide hidraulikoen inbentarioa; izan badiren eta aurreikus daitezkeen ur erabilerak eta eskariak; erabileren lehentasun eta baterakortasun irizpideak, eta erabileren lehenespen hurrenkera; baliabideen esleipena eta erreserba; uren kalitatearen oinarrizko ezaugarriak; basoei eta lurzoruaren artapenari buruzko plan hidrologikoak; urdunak urez birbete eta babesteko gidalerroak; planak ezarri dituen oinarrizko azpiegiturak; energi aprobetxamenduak ebaluatzeko irizpideak eta horiek aurrera eramateko baldintzak; uholde, urgainezte eta beste fenomeno hidraulikoen ondorioz eragindako kalteak saihesteko egin behar diren ikerketa, jarduera eta obrei buruzko irizpideak; eta, amaitzeko, ur erreserbei, eta gune, arro edo arro zati, urdun edota ur masa batzuei buruzko planen aurreikuspenak. Gune, arro edo arro-zati, urdun edota ur masok garrantzi ekologikoa edo ezaugarri naturalak dituztenez gero, lurraldearen hirigintza antolamendurako tresnetan errespetatu behar dira. Planak publikoak eta lotesleak badira ere, aldian-aldian eguneratu eta beharrezko denean berrikusten dira. Planek berez ez dute norbanakoentzako, ez eta erakundeentzako eskubiderik sortarazten; beraz, plana aldarazi arren,

LURREKO URAK

127

Administrazioak ez du kalterik ordaindu beharrik, aldarazpenak emakidaren berriskupena dakarrenean izan ezik (38 eta 63. art.ak). Plan hidrografikoak onartzeak berarekin dakar planean bertan jasotako ikerlan, proiektu eta obren herri onura adieraztea. Autoreek plan hidrografikoen izaeraren arazoa eztabaidatu dute. Autore batzuek, plan hidrografikoen eta aprobetxamendu planen arteko desberdintasuna dela bide, plan hidrografikoen arau izaera ukatu dute. Horien iritziz, orokorregiak eta zabalegiak dira plan hidrografikoak, eta aprobetxamendu planak dira eragina dutenak. Azken horiek arautzen dute ibaietako edo ibaien guneetako uraren aldi baterako erabilera. Aprobetxamendu planek epe laburrera zehazten dituzte erabilera motak eta horien lehentasun hurrenkera (DÍAZ LEMA). Haatik, autorerik gehienek, aprobetxamendu planen eragingarritasuna eztabaidatzeaz aparte, ondokoa adierazi dute: hala edo nola, plan hidrografikoak eta hirigintza planak parekoak dira eta lehenengoek bigarrenen arau izaera dute. Hirigintza antolamendurako planen antzera, plan hidrografikoek ur antolamenduaren helburuak azaltzen dituzte eta ur-emarien erabilera eta banaketa jasotzen dituzte, arau zehatzen bidez. MARTÍN RETORTILLOk esan bezala, Urei buruzko Legearen 38. artikuluak hauxe ezarri du beren beregi: «Planek ez dute berez norbanakoentzako eskubiderik sortarazten». Zernahi gisaz, planen arau izaera dela eta, norbanakoek Administrazioaren ez-betetzearen aurka jo dezakete, planek jasotakoarekin bat etorri behar dutelako Administrazioaren xedapenek. SILVIA DEL SAZek adierazi du emakidak ez direla zuhurtziara ematen. Autore horren ustetan, plan desberdinetan ezarritakoa betetzeko eskatzen direnean emakidak, arau izaera dute emakidok. Administrazioak, alabaina, ez du baliabide teknikorik ur-emari xedakorren inbentario fidagarria eta ur-emarion banaketa zorrotza gauzatzeko. Lan nekeza da egiteko horiek aurrera eramatea eta praktikan, batik bat lurpeko uren kasuan, Administrazioaren baliabiderik eza da arazorik larriena. Honela dio GARCÍA DE ENTERRÍAk Aguas subterráneas. Aguas Públicas. El nuevo derecho de las aguas SILVIA DEL SAZen liburuaren hitzaurrean: «… eraikinak jasotzeko, hirigintza planen zehaztapenetara jo beharko balitz, eta plan horiek ez balira onartu ere egingo, gaur egun dugunaren antzeko egoera erakarriko luke planik ezak. Hirigintza planak teknika erabat objektiboak dira; lurpeko urak arautu dituzten plan hidrologikoak, aldiz, ikerketa oso mugatuen kasuan izan ezik, objektibotasun horretatik urrun daude oraindik. Horrelakoetan —autoreak ohartarazi duenez—, fidagarritasun handirik gabeko sasiplan horietara ez bada ere, 68. artikuluak jasotako salbuespenera jo beharko litzateke. Honakoa dio artikulu horrek: «… planik ez dagoenean, lurpeko urak aldez aurreko lege aprobetxamenduen ur bilketei loturik dauden ala ez aztertu behar du Administrazioak». Hortaz, guztiok nahiko genituzkeen ezaugarri teknikoak bazter utzita, arazoa irizpide finkorik

128

RAMÓN PARADA

gabe konponduko litzateke; bestalde, azpimarratzekoa da emakidak emateko irizpidea zuhurtziarakotasunean datzala».

8. UREN ADMINISTRAZIOA. ARROETAKO ERAKUNDEAK Uren inguruko herri eginkizunak antolaketa eta kudeaketa printzipio batzuei egokitu behar zaizkie. Honela jaso ditu legeak printzipio horiek (13. artikulua): 1. Ur kudeaketaren batasuna, uren tratamendu osoa, uraren ekonomia, deskontzentrazioa, deszentralizazioa, koordinazioa, eragingarritasuna eta uraren erabiltzaileen partaidetza lortzea. 2. Arro hidrografiko, sistema hidrauliko eta ziklo hidrologikoaren batasuna errespetatzea. Arroa banaezina dela adierazi eta honela definitu da, batasun horri begira: arro txikiez osaturiko sarea arro nagusi bakarrera bilduz, urak itsasora isurtzen dituen lurraldea da. 3. Uraren herri kudeaketa baterakorra izatea lurraldearen antolamenduarekin, ingurugiroaren artapen eta babesarekin eta natura zaintzearekin. Printzipio horiek, euren edukia gorabehera, Administrazioaren ur antolaketaren sistema eratu dute. Gaur egungo sistema aurreragokoa baino konplexuagoa da, eta ez horren zentralizatua. Hortaz, Konstituzioaren 149.1.22. artikuluari helduz, ondokoa da estatuaren eskumen esklusiboa: «baliabide eta aprobetxamendu hidraulikoen legeria eta antolamendua ezartzea eta horien emakidak ematea, urak hainbat autonomi erkidegotatik doazenean; instalazio elektrikoen baimenak ematea, aprobetxamenduak beste autonomi erkidego bat ukitzen duenean, edo energiaren garraioa erkidegoaren lurralde esparrutik ateratzen denean». Konstituzioaren 148.1.10. artikuluak, berriz, autonomi erkidegoei eratxiki dizkie «autonomi erkidegoaren intereseko aprobetxamendu hidraulikoen, kanalen zein ureztaketen proiektu, eraikuntza eta ustiapenak. Meatzeetako urak eta uberoak». Artikulu horiek jasotako irizpideak ez datoz bat. 149.1.22. artikuluak lurraldea aipatzen du, estatuaren eskumena zehaztean (zenbait autonomi erkidegotatik doazen urak). 148.1.10. artikuluak, berriz, irizpide funtzionalari heldu dio, autonomi erkidegoen eskumen esklusiboak finkatzean (erkidegoaren interesa). Arazoa ez da hor bukatzen, 149.1.22. artikuluak baliabide eta aprobetxamenduak bereizten dituelako. Horrez gain, Konstituzioak beste zenbait puntutan jasotako eskumen banaketa batzuek, zeharka bada ere, eragin dezakete lurreko uren gaineko eskumen banaketan. Hauek dira, besteak beste, estatuaren eskumenak: ekonomi plangintza orokorra; espainiarren es-

LURREKO URAK

129

kubide eta betebeharrak egikaritzeko baldintza oinarrizkoen arauketa; legeria zibila; kontratuei, administrazio emakidei eta ingurugiroaren babesari buruzko legeria oinarrizkoa; interes orokorreko herri lanak; hainbat autonomi erkidego ukitzen dituzten herri lanak eta energi antolamenduarentzako nahiz energi baliabideentzako oinarriak. Artikulu horiek estatuaren aldeko irizpidearen arabera interpretatuz gero, ondokoa ondorioztatzen da: Urei buruzko 1985eko Legeak estatuari eratxiki dio herri jabari hidraulikoaren titulartasuna. Legeak jaso duenez, ondokoak dagozkio bereziki estatuari: plangintza hidrologikoaren inguruko eginkizunak gauzatzea, uren gaiei buruzko nazioarteko akordio eta hitzarmenak betearazteko neurriak hartzea eta herri jabari hidraulikoaren emakidak ematea autonomi erkidegotik kanpoko arro hidrografikoetan (15. art.). Aitzitik, Urei buruzko 1985eko Legeak ez die eskumenik eratxiki autonomi erkidegoei. Honakoa ezarri du legeak: estatututik abiatuz, herri jabari hidraulikoaren gaineko eskumenak dituzten autonomi erkidegoek oinarri batzuk errespetatu behar dituzte, eskumen horiek euren lurraldeko arro hidrografikoetan egikaritzeko. Hauek dira oinarriok: 1. Ur kudeaketaren batasuna, uren tratamendu osoa eta lehen aipaturiko beste printzipioak. 2. Erabiltzaileek Administrazio hidraulikoaren kide anitzeko organoetan duten ordezkari kopurua kide anitzeko organoen herena izan behar da, gutxienez. 3. Gobernuaren eskuorde batek autonomi erkidegoetako administrazioen eta Estatu Administrazioko erakundeen arteko harremanak bermatu behar ditu, Arroko Plan Hidrologikoa egiteko, estatuko legeria hidraulikoa betetzeko eta plangintza hidrologikoa ezartzeko. Bestalde, Gobernuaren eskuorde horrek autonomi erkidegoaren egintzak aurkaratzeaz gain, egintzon eragingarritasuna eteteko eska dezake (16. art.). Edozein modutara ere, 227/1988 epaiak Gobernuaren eskuorde hori Konstituzioaren aurkakoa dela adierazi du. Bide beretik, Konstituzio Auzitegiaren iritziz, erakunde horrek autonomi erkidegoek euren Administrazioa antolatzeko duten eskumena hausten du. Autonomi erkidegoen eskumen hori mugatua da, estatuak herri administrazioen eraentza juridikoaren oinarriak ezar ditzakeelako. Edonondik begira dakiola ere, ez da legebidezkoa Estatuko Administrazioaren menpeko organoa nahitaez autonomi erkidegoaren Administrazio hidraulikoan sartzea; bada, 154. artikuluak Gobernuaren eskuordea jaso du, Estatuko Administrazioa autonomi erkidegoaren eremuan bideratzeko. Gobernuaren eskuordeak ondokoak aurkara ditzake Administrazioarekiko auzibide jurisdikzioan: estatuko legeria hidraulikoa urratzen duten egintzak edo plangintza hidraulikoarekin bat ez datozenak. Erakunde horrek beren beregi

130

RAMÓN PARADA

eska dezake egintzak eten daitezela, aurkarapena egin eta hurrengo tramitean. Interes orokorraren aurkakotzat jotzen dira plangintza hidrologikoarekin bateraezinak diren egintzak edo erabakiak (16.2. art.). Estatuaren eta autonomi erkidegoen arteko eskumen banaketa konpentsatu nahian, Uraren Nazio Kontseilua eratu da. Kontseilu horrek koordinazio eta kontsulta organo gisa jarduten du eta hau da berorren eskumenik garrantzitsuena: plan hidrologikoen inguruko proiektuei, xedapen orokorrei eta bi arrotako erakunderen edo gehiagoren arteko arazo erkideei buruzko txosten manuzkoak egitea. Estatuak araudian jasotakoa kontutan hartuz, hauek parte hartzen dute Uren Nazio Kontseiluan: Estatuko Administrazioak, autonomi erkidegoetako administrazioek, arroetako erakundeek eta ordezkaritzarik gehien duten lanbide eta ekonomi erakundeek (17 eta 18. art.ak.).

9. ARROETAKO ERAKUNDEAK EDO KONFEDERAZIO HIDROGRAFIKOAK Zalantza izpirik gabe, Administrazio hidraulikoaren erakunde nagusiak arroetako erakundeak dira. Arroetako erakundeei konfederazio hidrografiko deritze eta konfederazio bakoitzak bere arroko ibaiaren izena darama. Autonomi erkidegoen esparrua gainditzen duten arroetan soilik eratzen dira konfederazio hidrografikoak (19. art.). Primo de Riveraren garaian, 1926ko martxoaren 5eko Errege Dekretuan, konfederazio hidrografikoak diseinatu ziren. Administrazio autonomoa eta korporatiboa lortzeko ahaleginak izan ziren konfederazio horiek, eta egitura batera bildu zituzten Ur administrazioaren inguruko jarduera eta interesak (S. MARTÍN RETORTILLO). Hau da konfederazio hidrografikoei eratxiki zitzaien egitekoa: «ibaien ubideetatik doazen uren aprobetxamendu orokor eta metodikoaren plana egitea, urak hobeto aprobetxatu, obrak egin, obra eta aprobetxamendu oro arautu eta horietan esku hartzeko». Garai horretan, korporazio eta ganbara ofizial ugari eratu ziren. Hauxe izan zen horien helburua: estatuko ordezkariak eta ekonomi sektore batean interesa zutenak Administrazioaren eraentzapean derrigor elkartzea. Konfederazio hidrografikoek ere eginkizun berdina izan zuten. Konfederaziook autonomia osoz jardun zezaketen, baina jarduera horrek baterakorra izan behar zuen estatuko zuzendaritzarekin. «Industri sindikatu»en erakusgarri dira, beraz, konfederazio hidrografikoak. Sindikatuok ekonomi sektoreak suspertu eta arautzeko nahitaezko elkarteak dira. Industri sindikatuak erakunde berezi moduan eratu ziren, arauketa orokorrik ez zegoelako; hala ere, beste erakundeen ezaugarri berdinak zituzten (MARTÍNEZ LÓPEZ-MUÑIZ). Hainbatenaz, egokia da konfederazioaren ondoko kalifikazioa: erabiltzaileekin batera

LURREKO URAK

131

eratutako Administrazio instituzionala. Arean bere, egokia da kalifikazio hori, kudeaketa burokratikoa eta erabiltzaileen parte-hartzea batzen direlako konfederazioan. Erabiltzaileek zein administratuek konfederazioetan parte hartu arren, ezin esan daiteke konfederazio horiek Zuzenbide publikoaren korporazio direnik, ez baitute euren burua erabat administratzen (SILVIA DEL SAZ). Konfederazio hidrografikoak antolatzeko teknika degradatuz joan zen, interesatuen partaidetza hutsaren hurrengo bihurtu zelako eta osagai tekniko eta burokratikoak nagusitu zirelako (S. MARTĂ?N RETORTILLO). Konfederazioek obrak baino ez zituzten egin, bestelako eginkizunak bazter utzirik. 1958ko urriaren 8ko Errege Dekretuak uren komisariotzei esleitu zizkien konfederazioek baztertutako beste eginkizun hauek: emakiden eta baimenen espedienteak tramitatu eta ebaztea, uren zortasunak ezartzea, mugaketak egin eta uren gaineko polizi ahalmenak egikaritzea, ubideei buruzko zereginak betetzea eta aprobetxamenduak ustiatzea. Egungo arroetako erakundeen diseinu berriaren xedea honakoa da: erabiltzaileekin batera eratutako Administrazio instituzionalaren hastapenetara itzultzea. Konfederazioen jatorrizko antolaketa ezartzea da helburua. Irailaren 14ko 2.419/1979 Errege Dekretuak heldu zion itzultze horri. Urei buruzko 1985eko Legeak erabat bultzatu du Administrazio instituzionalaren hastapenetara itzultzeko asmoa eta konfederazio hidrografikoei eratxiki dizkie uren komisariotzek atxikirik zituzten eginkizunak. Hartara, eskumenen batasuna berrezarri da. Arroetako erakundeei Konfederazio Hidrografiko deritze. Erakundeok Zuzenbide publikoaren alorreko erakundeak dira orain, eta berezko nortasun juridikoa dute (estatutik bereizia). Herri lan eta Hirigintza Ministerioari atxikirik daude administrazio ondoreetarako, baina autonomia osoz jardun dezakete, herri jabari hidraulikoa kudeatzean. Arroetako erakundeek autonomia dute ondokoetarako: euren esku dauden interesak arautu eta administratzeko; euren jabetzakoak izan daitezkeen ondasun eta eskubideak eskuratu eta besterentzeko; kontratatzeko; betebeharrak hartzeko eta auzitegietan edozein akzio egikaritzeko, legeak ezarritako mugapenak errespetatuz. Urei buruzko Legeak ezarritako xedapenek eraentzen dituzte konfederaziook eta, modu ordeztailean, Estatuko Autonomiadun Erakundeei buruzko Legeak (20. art.). Konfederazioek suspertze eta polizi eginkizunak dituzte. Lehenago konfederazio hidrografikoaren eta uren komisariotzen artean banandurik zeuden eginkizun horiek. Konfederazioei ondokoak dagozkie bereziki: Arroko Plan Hidrologikoa egitea, Gobernuak onets dezan, Uraren Nazio Kontseiluak txostena egin eta gero; herri jabari hidraulikoa administratu eta kontrolatzea; interes orokorreko aprobetxamenduak edota zenbait autonomi erkidego ukitzen dituzten aprobetxamenduak administratu eta kontrolatzea; obra hidraulikoen

132

RAMĂ&#x201C;N PARADA

proiektuak egin eta aprobetxamendua ustiatzea; azken buruan, autonomi erkidegoekin, toki korporazioekin eta bestelako erakunde publikoekin eta pribatuekin sinatutako hitzarmenek edota norbanakoekin sinatutakoek erakarritako eginkizun guztiak betetzea (21 eta 22. art.ak). Arroetako erakundeen antolaketa zertxobait konplexua da. Ondokoak daude erakunde horietan: lehenik, gobernu organoak, hau da, Gobernu batza eta erakundeburua; bigarrenez, erabiltzaileen partaidetza duten kudeaketa organoak, hots, Erabiltzaileen biltzarra, urtegiak husteari buruzko komisioa eta ustiapen eta obren batzak; hirugarrenez, plangintza organoa (Arroko Uren Kontseilua). Herri lan eta Hirigintza Ministerioak proposaturik, Gobernuak askatasunez izendatzen du erakundeburua eta, era berean, askatasunez utzaraz diezaioke kargua. Ondokoak dira erakundeburuaren eginkizunik garrantzitsuenak: Gobernu batzaren buru izatea; gainerako organoei eratxiki ez zaizkien egintzak egikaritzea; kide anitzeko organoen erabakiak legearekin bat datozela bermatzea, horien egintza eta erabakiak Administrazioarekiko auzibide jurisdikzioan aurkaratuz. Aurkaratze horrek egintzak etetea dakar. Estatuaren nagusitasuna ez da arriskuan jartzen, erabiltzaileek organo guztietan parte hartu arren. Egin-eginean ere, Estatuko Administrazioak, ustiapen batzetan izan ezik, gehiengoa du organo guztietan; gainera, organoon eraketa zehaztu dezake, araudiak emateko ahalgoaren bidez (25.etik 34.era bitarteko artikuluak). Honakoak dira Gobernu batzako kideak: Arroko Erakundearen burua; autonomi erkidegoek hautaturiko buruorde bat, gogoan izanik autonomi erkidegoak ere batzan ordezkaturik egon daitezkeela, eta Arroko Uren kontseiluburu den beste buruorde bat. Horiez landara, ministerio hauek daude ordezkaturik Gobernu batzan: Herri lan eta Hirigintza Ministerioa, Nekazaritza, Arrantza eta Elikadura Ministerioa, Ekonomia eta Ogasun Ministerioa eta Industria eta Energi Ministerioa. Hala eskatuz gero, parte har dezakete Gobernu batzan Defentsa Ministerioaren eta Barne Ministerioaren ordezkariek ere. Estatuko mahaikide dira uren komisarioa, zuzendari teknikoa eta Plangintza Bulegoko burua. Erabiltzaileen ordezkari kopurua mahaikide guztien herena izan behar da gutxienez, eta mahaikide bat dago bederen uren erabilera bakoitza zaintzeko. Ur hornikuntza, ureztaketak eta energi aprobetxamenduak dira erabilera horiek. Hauek dira Gobernu batzaren eginkizunak: aurrekontuen eta Plan Hidrografikoaren proposamena egitea, ondarea xedatzeko egintzei buruzko erabakiak hartzea, urdunen gehiegiko ustiapena adieraztea eta babespeko perimetroak zehaztea (23. art.). Legeak kudeaketa organo gisa kalifikatu dituen organoen artean, ustiapen batzak dira garrantzitsuenak. Ustiapen batzok, berez, arroetako erakundeen ÂŤla-

LURREKO URAK

133

guntzaÂť organoak dira, hots, staff organoak. Uraren erabiltzaileen ordezkariek gehiengoa dute organo horietan. Hauxe da ustiapen batzen egitekoa: elkarren artean loturik dauden ibaietako eta ibaien guneetako baliabideen eta obra hidraulikoen ustiapena koordinatzea. Ikus ditzagun, bestalde, batzen partaideak. Lehenik, arroetako erakundeen zuzendari teknikoa dago ustiapen batzetan eta batzaburu gisa jarduten du. Bigarrenez, arroetako erakundeen kideak ere partaide dira. Kide horiek hizpidea dute, baina ez hautespiderik eta batzaburuak izendatzen ditu. Bukatzeko, erabiltzaileen ordezkariak daude. Honakoak dira erabiltzaileen ordezkariok: aprobetxamendua Erregistroan inskribatzearen tramitea bete duten ordezkariak edo tramite hori betetzen dihardutenak (30. art.). Erabiltzaileen biltzarrean ustiapen batzetako kideek hartzen dute parte. Biltzar horrek ustiapen batzen egiteko bera du, baina arro osoaren eremura hedatzen da egiteko hori. Labur esanda, Erabiltzaileen biltzarrak arro osoan koordina dezake obra hidraulikoen eta ur baliabideen ustiapena (29. art.). Azkenik, Uren Kontseiluan ondokoak daude ordezkaturik: erabilera hidraulikoekin zerikusia duten ministerioak; erabiltzaileak; arroetako erakundeen zerbitzu teknikoak (uren komisarioa, zuzendari teknikoa eta Plangintza Hidrografikoaren Bulegoko burua) eta autonomi erkidegoak, horien lurraldea arroaren eremuan dagoenean. Erabiltzaileen kopurua mahaikide guztien herena da eta Erabiltzaileen biltzarrak hautatzen ditu horien ordezkariak. Uren Kontseiluak Plan Hidrografikoa egin behar du eta aholku eman behar dio Arroetako Erakundeari (33. art.). Harritzekoa da erabiltzaileen partaidetza duen antolaketa instituzional horretan toki korporazioen ordezkaririk ez egotea, horien egitekoa herriak urez hornitzea baita. Hasierako konfederazio hidrografikoen arauketetan, aldiz, ageri ziren toki korporazioak. Izanak izan, baliteke autonomi erkidegoetako arroak arautu dituzten erkidegoetako legeek tokiko ordezkariak jartzea arroetako erakundeetan (SILVIA DEL SAZ).

Autonomi erkidegoek uren gaineko eskumena dutenean, legeak ez du manuzko eredurik ezarri, autonomi erkidegoaren eremuko arro hidrografikoak arautzeko. Horren ondorioz, autonomi erkidegoen eskumenekoa da erkidegoaren lurraldeko arroak antolatzea, ondokoa ahaztu gabe: kide anitzeko organoetan erabiltzaileen ordezkariak egon behar dira eta horien kopurua ezin da izan organoen kide kopuruaren herena baino txikiagoa.

10. ERABILTZAILEEN KORPORAZIOAK

134

RAMĂ&#x201C;N PARADA

Erabiltzaileek Administrazio hidraulikoan parte hartzen dute; horren harira, erabiltzaileen erkidegoak eratzeko agindu die legeak uraren onuradunei eta herri jabari hidraulikora bildutako beste ondasunen onuradunei. Herri jabari hidraulikoaren barruan egon behar dute beste ondasun horiek ere. Uraren destinoa ureztaketa denean batik bat, ureztatzaileen erkidego deritze erabiltzaileen erkidegoei; destinoa bestelakoa denean, ordea, destino horren izendapena jasotzen dute erkidegoek. Ureztatzaileen erkidegoen jatorri hurbila 1847ko ekainaren 10eko Errege Dekretuan dago. Lorca enpresa deiturikoa desegin eta ureztaketako sindikatua eratu zen dekretu horren bidez. Sindikatua eratutakoan, xedapen batzuk eman ziren, ureztaketarako uren onuradunak Administrazioaren agindupean derrigor elkartzeko. Frantziako Zuzenbidetik, hain zuzen, jabeen sindikatuetatik hartu omen da erakunde hori. Uren eta beste jabetza batzuen, hala nola, meatzeen arloan jardun ohi zuten sindikatuok. Horien helburua jabeak nahitaez elkartzea zen, guztien intereseko obrak egin zitezen. Frantziako jabeen sindikatuak jabeen nahitaezko elkarteak baino ez dira. Sindikatu horiek Administrazioak emandako arauak bete eta prefektuaren agindupean jarduten dute. Prefektuaren ebazpenen aurkako errekurtsoak prefektuen kontseiluetan jartzen dira. Polizi auzitegiek eskumena dute uren erabilerako araudien urratzeak ebazteko, baina ez dute eskumenik jabetzaren inguruan aurrez epaitu beharreko arazoen gain (1852ko martxoaren 25eko Dekretua). ÂŤUreztatzaileen erkidegoak eta horien sindikatuakÂť izeneko formula igaro zen urei buruzko 1866ko eta 1879ko legeetara ere. Lege horien esanetan, derrigor eratu behar zen ureztatzaileen erkidegoa ondoko kasuetan: ureztatzeko moduko hektarea kopurua 200era iristen zenean; probintziako gobernadore zibilaren ustez, nekazaritzako tokiko interesak zirela-bide erkidegoa eratu behar zenean, nahiz eta hektarea kopurua txikiagoa izan. Erkidego guztietan zeuden sindikatuak. Sindikatu horiek erkidegoak hautatutako gobernu organoak ziren eta euroi zegokien erkidegoaren ordenantzak eta erabakiak betearaztea. Erkidegoek egiten zituzten ordenantzak, legeak ezarritako oinarrietatik abiaturik. Gobernuak onetsi behar zituen ordenantzok eta ezin zuen onespena ukatu, ez eta aldaketarik sartu, Estatuko Kontseiluaren aldez aurreko irizpenik gabe (Urei buruzko 1879ko Legearen 228. art. eta ondorengoak). Honakoek zuten jurisdikzio eskumena: auzitegi zibilek, jabetzari buruzko arazoak konpontzeko; Administrazioarekiko auzibide jurisdikzioak, Estatuko Administrazioaren, tokiko gobernadoreen nahiz agintarien erabakien aurkako errekurtsoak ebazteko; ureztaketako epaimahaiek, egitatezko arazoak eta ordenantzen urratzeak ebazteko.

LURREKO URAK

135

Erabiltzaileen korporazioaren izaera juridikoaz bezainbatean, Urei buruzko 1985eko Legea Frantziako eta Italiako ulerkeretatik aldendu da. Ureztaketako sindikatuak herri onurako erkidego pribatutzat hartu dira Frantzian. Herri onurako erkidegoak izanik, horiek emandako ebazpenak eragingarriak direla adierazi du Administrazioak. Italiako Kode Zibilaren hitzetan, ostera, erabiltzaileen korporazioek partzuergo pribatuen izaera dute. Urei buruzko 1985eko Legeak, solemnitate handiagoz, honela dio: erabiltzaileen korporazioak Zuzenbide publikoaren korporazioak dira eta arroetako erakundeei atxikirik daude. Arroetako erakunde horien egitekoa honakoa da: korporazioen estatutuak edota ordenantzak betetzen direla zaindu eta aprobetxamenduaren lehentasun hurrenkera behar bezalakoa dela jagotea (73 eta 74. art.ak). Horrela, legeak merkataritza ganbaren eta elkargoen parean jarri ditu korporazioak. Ezbairik gabe, gehiegikoa da erabiltzaileen erkidegoa Zuzenbide publikoaren korporazio moduan kalifikatzea, desberdinak direlako erabiltzaileen erkidegoak eta korporazioak (ganbarak, elkargoak). Alde batetik, erabiltzaile guztien artean eginiko obrek ondasun erkidegoa osatzen dute (73.1 eta 78. art.ak) eta, bestetik, Administrazioak neurriz gaineko ahalmenak ditu erabiltzaileen erkidegoen gain. Gehiegiko ahalmen horiek bateraezinak dira Zuzenbide publikoaren korporazioek dakarten independentziarekin. Horrela, erabiltzaileen erkidegoek euren burua administratu baino gehiago, erabiltzaileen jarduera kudeatzen dute, Arroetako Erakundearen administrazio hierarkiapean. Kudeaketa hori pribatua, kolektiboa eta nahitaezkoa da. Arroetako Erakundeak agindu lotesleak eman ditzake eta erabiltzaileen erkidegoaren aurka jarritako gorabidezko errekurtsoak ebazteko eskumena du. Korporazioen kasuan ez bezala, eskumen hori berezko zaie hierarkiaren araberako harremanei. Ureztaketaz gain, legeak beste destino batzuk adierazi ditu, erkidegoaren eraketa bidezkotzeko. Ildo bertsutik, legeak erabiltzaileen erkidego mota anitzak onartu ditu eta, interes orokorra dela bide, ahalmena eman dio Arroetako Erakundeari, erabiltzaileen erkidegoen eraketa agintzeko. Laburrean esanda, erkidegoetara bildu behar dute uraren erabiltzaileek eta uraren emakida berean emandako beste ondasunen erabiltzaileek (herri jabari hidraulikoaren barruan egon behar dute beste horiek ere). Interes orokorra aintzat hartuz, sor daiteke bigarren mailako egitura bat ere. Erabiltzaileen erkidego orokorrak eta erabiltzaileen batza nagusiak daude bigarren maila horretan. Erabiltzaileen erkidegoko ordezkariek osatzen dituzte erabiltzaileen erkidego orokorrak, eta helburu hau dute: euren eskubideak defendatu eta iraunaraztea, eta guztien interesak suspertzea. Erabiltzaileen batza nagusietan banakako erabiltzaileak eta erabiltzaileen erkidegoak daude. Ondokoa da horien xedea:

136

RAMĂ&#x201C;N PARADA

euren eskubideak eta interesak gainontzekoengandik defendatu eta aprobetxameduaren erabilera koordinatua jagotea (73. art.). Kasu berezi hau jaso du legeak: ura edo hondakinak isuri behar dituzten erakunde publikoen, korporazioen edota norbanakoen nahitaezko erkidegoak era daitezke, kolektore, araztegi eta osagai erkideak ikertu, ustiatu eta hobetzeko. Bide horretatik, isurketa lekurik aproposenean egitea ahalbideratzen da, baldintza teknikorik eta ekonomikorik egokienak izanik, eta ingurugiroaren babesa kontutan hartuz (82. art.). Hau da beste kasu berezi bat: herri batzuen hornikuntza batera egiteko erkidegoak. Erkidego horien emakidak eskuratzeko, bi bide dituzte toki korporazioek: toki eraentzarekin bat etorriz, mankomunitate, partzuergo edota antzeko erakunde gisa antolatzea edo, bestela, enpresa emakidadun beraren bidez jasotzea ura. Guztiarekin ere, erabiltzaileen erkidegoen berezko ordenantzak egin behar dituzte erkidegook, nahiz eta estatutu jurudiko berezia izan (81. art.). Honakoak dira ureztatzaileen erkidegoen eraentza juridikoaren ezaugarririk nabarienak (74 eta 75. art.ak): a) Erabiltzaileek eurek onetsi behar dituzte erkidegoaren estatutu edo ordenantzak. Horiek arautzen dituzte erkidegoetako antolaketa eta aprobetxamenduari datxezkion ondasun hidraulikoen ustiapena. Ondasun hidraulikoak erkidegoen barne autonomiaren bidez ustiatzen dira. Arroetako erakundeek ezin dute ordenantzen onespena ukatu, ez eta aldaketarik sartu, Estatuko Kontseiluak aldez aurretik irizpenik ematen ez badu. Ordenantzarik ez duten erabiltzaileen erkidegoen kasuan, Arroetako Erakundeak egoki deritzen ordenantzak ezar ditzake, Estatuko Kontseiluak irizpena eman ondoren. b) Erabiltzaileen erkidegoek Administrazioak aginduriko obrak egin behar dituzte, uren zentzuzko erabilera lortzeko edota herri jabari hidraulikoa ez narriatzeko. Arroetako Erakunde eskudunak uren erabilpena eten dezake, obrak egin bitartean. c) Batza Nagusiaren eta Gobernu batzaren erabakiak betearazleak dira euren eskumenen eremuan. Administrazio Prozedurari buruzko Legeak jasotako baldintzak eta moduak bete behar dituzte erabakiek. Nolanahi den ere, erabakion aurkako gorabidezko errekurtsoak jar daitezke Arroetako Erakundean. d) Erabiltzaileek zerbait egiteko betebeharrak dakartzaten erabakiak bete ez dituztenean, erkidegoek eurek betearaz ditzakete erabaki horiek, erabiltzaileen pentzutan. Erkidegoek ezin dute halakorik egin, bere-berezko betebeharren kasuan. Premiamendu bidean eska dezakete erkidegoek sorospidezko betearazpen horren kostua. Horrezaz aparte, artapenak, garbiketak, hobekuntzak nahiz uren administrazioak eta banaketak sortarazten dituzten gastuen

LURREKO URAK

137

ondorioz, zorrak egin ahal zaizkio erabiltzaileen erkidegoari. Zor horiek finka edo industria onuraduna kargatzen dute. Erabiltzaileen erkidegoak premiamendu bidean eska dezake zorron ordainketa; gainera, horiek ordaindu bitartean, uraren erabilera debeka dezake, finka zein industriaren ugazaba lehengoa ez bada ere. Irizpide berari heldu behar zaio ureztaketako epaimahai eta auzitegiek ezarritako isunen eta kalteordainen ondorioz egin diren zorren kasuan. e) Erkidegoek zortasunak ezarri edo ura aprobetxatzeko obrak egin behar dituztenean, erkidegoak eurak dira derrigorrezko desjabetzapenaren edo zortasunen onuradunak. 1866.etik 1879.era bitarteko legeriak sindikatu adierazmolde frantziarra erabili zuen, erabiltzaileen erkidegoak hautaturiko organoa izendatzeko. Sindikatu horiek ordenantzak eta erabakiak betearazten zituzten, erkidegoaren aginduz (Urei buruzko 1879ko Legearen 230. art.). Urei buruzko 1985eko Legeak alde batera utzi du terminologia hori eta honakoak izendatu ditu erkidegoa kudeatzeko: Batza Nagusia edo Biltzarra, erabiltzaile guztiek osaturikoa; Gobernu batza; eta, azkenik, Epaimahaia edo epaimahaiak. Batza Nagusiak hautatzen du Gobernu batza eta ondokoak betearazten ditu horrek: ordenantzak eta berorren nahiz Batza Nagusiaren erabakiak (76. art.). Epaimahaiek Urei buruzko ureztaketako epaimahaien tradizioari heldu diote. Urei buruzko 1879ko Legeak jaso zituen ureztaketako epaimahaiak (242.etik 247.era bitarteko artikuluak). Epaimahaiek epai erakundeen helburuak betetzen dituzte. Gaur egun, Konstituzioaren 125. artikuluak bermatzen du erakunde hori, tradizioko auzitegiak eta ohiturazko auzitegiak aipatzean. Hauek dira epaimahaien eskumenak: ordenantzak direla eta, erkidegoko erabiltzaileen artean sortzen diren egitatezko arazoak ebaztea; araudiak jasotako zehapenak ezartzea ordenantzen urratzaileei; urratzaileek kaltetuei ordaindu beharrekoa eta urratzeak zerbait egiteko dakartzan betebeharrak finkatzea. Prozedurak jendaurrekoak eta hitzezkoak dira, eta ohitura eta araudia aplikatuz bururatzen dira. Epaimahaien epaitzak betearazleak dira (76.6. art.).

11. UREI BURUZKO LEGEAREN SISTEMA BERMATZAILEA. UR PUBLIKOEN JABETZA ERREGISTROAK ETA UR PRIBATUEN KATALOGOA Urei buruzko Legeak ur publiko eta pribatuak bereizi ditu; horrela izanik, arazo konplexuak konpontzeko moduko eraentza juridiko bermatzailea arautu behar du. Ikusi dugunez, legearen bigarren eta hirugarren xedapen iragankorren babesean, lurpeko uren titularrek titulartasun horri euts diezaiokete,

138

RAMĂ&#x201C;N PARADA

eskubideok emakida bihurtu gabe. Egin-eginean ere, Urei buruzko Legearen sistema bermatzaileak ondoko arazo konplexuak ebatzi behar ditu: lehenik, titulartasunari buruzko auzigaien kasuan, jurisdikzio eskuduna zein den zehaztea (jurisdikzio zibila ala administrazio jurisdikzioa); bigarrenez, zigor jurisdikzioaren eta Administrazioaren jurisdikzio zehatzailearen arteko harremanak bideratzea. Azken horiek Administrazioaren sektorekako antolaketa guztietan ageri dira. Bestalde, Urei buruzko 1985eko Legeak Ur Erregistroa eta Ur Pribatuen Katalogoa sortu dituenez, horien eta Jabetza Erregistroaren arteko harremanak zehaztu behar dira. Administrazioak gehiegiko eraentza juridikoa du, ur publikoak eta beste demanio ondasun batzuk babesteko. Zehatzago esanda, besterenduezintasunaren, preskribaezintasunaren eta enbargaezintasunaren arauek babesten dituzte ondasun horiek. Ondorenez, Administrazioak bere arioz berreskura ditzake demanio ondasunak, eta mugaketak zein apeamenduak egiteko ahalmena ere badu (Urei buruzko Legearen 7. art. eta Estatuaren Ondareari buruzko Legearen 8. art.). Urak publifikatzeko joera nabaria izan arren, titulartasunari buruzko arazoak indarrean dirau, xedapen iragankorrek titulartasun pribatuak arautu dituztelako. Uren titulartasunaren arazoa ez da administrazio erabakien eta Administrazioarekiko auzibide jurisdikzioaren eskumenekoa bakarrik. Jurisdikzio zibilak behin betiko erabakitzen du azken auzialdian nor den uren titularra, titulartasuna erabakitzea jabetzari buruzko arazo hutsa baita. Norbanakoek beti jo dezakete jurisdikzio zibilera, uren izaera eta titulartasuna nori esleitu behar zaion jakiteko; horrexegatik beragatik, akzio adierazleak eta erreibindikazio akzioak egikari ditzakete (Epai Botereari buruzko Lege Organikoaren 9.2. art.). Halaber, norbanakoek administrazio eskubideen inguruko gatazkak dituztenean eta eskubideok titulu zibilek erakarritakoak direnean, jurisdikzio zibilak ebazten ditu gatazka horiek. Titulu zibilak kontratu, testamentuak eta abar izan daitezke. Aitzitik, Administrazioak ebazten ditu, lehenik, ÂŤadministrazio xedapenen bidez eskuratutako eskubideen inguruko arazoakÂť. Ondoren, Administrazioarekiko auzibide jurisdikzioa da horiek ebazteko eskuduna. Urei buruzko 1866ko Legearen zioen azalpenak jasorik duenez, hauek dira arazo horiek: emakidek adierazitako eskubideen norainokoa erabakitzea, nola emakidadunaren eta emakida eman duenaren arteko gatazken kasuan, hala emakidadunen aprobetxamenduei buruzko gatazketan. Jabetza Erregistroak, Ur Erregistroak eta Ur Pribatuen Katalogoak jurisdikzio zibilak eta administrazio jurisdikzioak eskainitako bermearen aurreko pausoak dira. Katalogo eta erregistroak jurisdikzio horien zerbitzupean daude, uren titulartasuna eta aprobetxamendua zehazteari dagokionez. Jabetza Erregistroan ezin daiteke inskribatu ur publikoen titulartasunik (hori da, berbarako, ibaien kasua); dena dela, inskriba daitezke emakiden bi-

LURREKO URAK

139

dez edo preskripzioz eta Urei buruzko 1879ko Legearekin bat etorriz eskuratutako aprobetxamenduen eskubideak. Bide beretik, ur pribatuen tituluak inskriba zitezkeen Jabetza Erregistroan, ondasun higiezin moduan kalifikatzen baitziren titulu horiek. Xedapen iragankorretan oinarriturik, eskubide pribatuen jabeek titular pribatu izateari euts diezaiokete eta ondasun higiezin moduan inskriba daitezke eskubide pribatu horiek ere. Inskripzio horien gain ezartzen dira ondasun higiezinak eskualdatzean egin beharreko inskripzioak (Hipoteka Araudiaren 69 eta 70. art.ak). Jabetza Erregistroan ezin daiteke ur pribatuen beste inmatrikulaziorik egin, ur pribatuak finka independente moduan inskribatzeko. Arean bere, urak finkari dagozkiola jaso du legeak; horrela, urak zein finkatan jaio, zein finkatatik joan edo zein finkatan geldirik dauden kontutan hartu, eta finka horri dagozkio. Arau hori kasu honetan salbuesten da: bereizketak inskribatzen direnean edo, xedapen iragankorretan oinarriturik, aprobetxamendu publiko bihurtu diren lurpeko urak inskribatzen direnean (inskripzio horrek lehenengoa izan behar du). Kontrara, ur pribatuen aldi baterako aprobetxamenduak finkaren kualitate moduan inskribatu behar dira, titularrek euren eskubide pribatua titulu publiko bihurtzea aukeratu dutelako. Jabetza Erregistroan inskribatu aurretik, Ur Erregistroaren ziurtagiria behar da, eskubide pribatua administrazio emakida bihurtu dela egiaztatzeko. Behin eskubide pribatuak emakida bihurtzea erabaki eta gero, titularrek berrogeita hamar urteko epea dute ur pribatuak aprobetxatzeko; bada, epe hori amaitutakoan, eskubide pribatuak emakida bihurtzen dira. Urei buruzko Legearen 52.2. artikuluko lege aprobetxamenduak ezin dira ur pribatuen aprobetxamendu moduan inskribatu, 227/1988 epaiak ur publikoen aprobetxamenduak direla adierazi baitu. Lege aprobetxamenduak kopuru txikiko uren aprobetxamenduak dira eta ez dute administrazio emakidarik behar (SILVIA DEL SAZ). Ur publikoen aprobetxamendurako emakidak Jabetza Erregistroan inskribatzen dira. Jabetza Erregistroan inskribatu aurretik, derrigor inskribatu behar dira Ur Erregistroan. Horrela egiten ez denean, isuna ezartzen zaie aprobetxamenduen titularrei. Ur Erregistroak administrazio izaera du, justizi auzitegien babesa izan beharrean, Administrazioak babesten duelako; Jabetza Erregistroa, aldiz, justizi auzitegiek babesten dute (Hipoteka Legearen 1. art.). Emakidaren inskripzioa adierazlea baino ez da eta froga balioa du adierazpeneko judizioetan. Titulu hori nahikoa da, Arroetako Erakundearen esku-hartzea eskatzeko. Erregistroan inskribaturiko titulurik ez duenak titularren aurka jotzen duenean, titularrak ondokoa egin dezake: Arroetako Erakundeak, ahalmen betearazleak erabiliz, bermatzaile gisa esku har dezala eskatzea. SILVIA DEL SAZek ohartarazi duen bezala, Arroetako Erakundeak ezin ditu ahalmen betearazle horiek erabili Jabetza Erregistroko ur pribatuen titularren edo ur publikoen emakidadunen aurka. Jabetza Erregistroko inskripzioek

140

RAMÓN PARADA

beste erregistroetako inskripzioek baino balio handiagoa dute, auzitegi zibilek babesten dituztelako; horrez gain, Erregistroan inskribaturik dauden titularrek Hipoteka Legearen 41. artikuluko prozedura sumarioa eragin dezakete. Horixe aintzatetsi omen du Konstituzio Auzitegiak, honakoa baieztatzean: administrazio emakida bihurtu ez diren ur pribatuak Ur Erregistroan inskribatu ez arren, «legebidezko eskubide eta interesen titularrek epaile eta auzitegien babesa eska dezakete —hori aintzatetsi du Konstituzioaren 24. artikuluak—; horrezaz aparte, beste erregistro batzuetan eskaintzen zaien babes indartuaren onuradun izan daitezke titular horiek» (227/1988 epaia). Gainerakoan, Ur Erregistroak, Jabetza Erregistroaren antzera, izaera publikoa du; beraz, interesatuak Ur Erregistrora jo dezake eta liburuak azter, oharrak har eta ziurtagiriak eska ditzake. Erakunde bakoitzeko Ur Erregistro bat dago. Azkenik, Urei buruzko Legeak Ur Pribatuen Katalogoa eratu du arroetako erakundeetan, Administrazioak ur publikoen eta pribatuen berri izan dezan. Ur Pribatuen Katalogoak independentzia organiko eta funtzionala du, Ur Erregistroari begira. Katalogo horretan inskribatzen dira aurreko legeriaren arabera pribatuak izanik, izaera horri eutsi dioten urak. Legearen bigarren eta hirugarren xedapen iragankorrek jaso dituzte ur pribatu horiek. Beharrezko da ur pribatuak katalogoan inskribatzea. Inskribatzen ez badira, zehapena ezartzen zaie aprobetxamenduen titularrei. Lurpeko uren emakida ematean, Administrazioak aintzat hartu behar du inskripzio hori; egin-eginean ere, «lurpeko urak aldez aurreko lege aprobetxamenduen ur bilketei loturik dauden alaez aztertu behar du» (68. art.). Ur pribatuak katalogoan inskribatuta egoteak ez du esan nahi emakidak ematean, eskubide pribatuak derrigor errespetatu behar direnik, nahiz eta emakidak «gainontzekoei kalterik eragin gabe» eman. Gisa berean, urak katalogoan inskribaturik egon ez arren, ez da besterik gabe ulertu behar Administrazioa uren titularra denik, batez ere, horien titulartasun pribatua Jabetza Erregistroan inskribaturik badago (SILVIA DEL SAZ).

12. UR PUBLIKOEN ZIGOR BABESA ETA ADMINISTRAZIOAREN AHALGO ZEHATZAILEA Legegilea ez zen uren zigor babesaz arduratu, 1928ko Kodera arte. Kode horrek delitu berezi moduan tipifikatu zituen ondokoak: urak edo uren lege aprobetxamenduak maulaz erabiltzea eta ubideak aldatu edo geldiaraztea. Eraldaketa hori baino lehen, uren desbideraketa eskubide errealen usurpazio tiporik zabalenean sartzen zela ulertzen zen. Gaur egun, Zigor Kodeak jabetzaren aurkako delituen artean definitu du ur desbideraketaren delitua. Zigor Kodeak usurpazio delitu gisa kalifika-

LURREKO URAK

141

tu du uren desbideraketa, eta ondokoa dio 518. artikuluak: «Ubide publiko edo pribatuak desbideratzen dituenak isuna ordaindu behar du. Isun hori desbideraketak ekarri dion edo ekarri beharko liokeen onuraren 100eko 50ekoa da, onuraren zenbatekoa 30.000 pezetatik gorakoa denean. Isuna 30.000 pezetakoa izan behar da, gutxienez». Doktrinak usurpazio txiki gisa adierazi ditu delitu hori eta mugak aldatzearen delitua, ez zehapen txikiagoa dagokielako, usurpazio partzialak direlako baino. Urak desbideratzea jabetzaren aurkako falta moduan kalifikatzen da, desbideraketaren ondorioz lortutako onura 30.000 pezeta baino txikiagoa denean edota onurak garrantzi handirik ez duenean. Falten kasuan, 1.500 pezetatik 15.000 pezetara bitarteko isunak jartzen dira (589. art.). Aztertu berri dugunez, urek eta ondasun higiezinek, oro har, ez dute zigor babes handirik izan. Zigor zuzenbidearen gutxieneko esku-hartzearen printzipioa argi eta garbi aplikatu da uren eta ondasunen kasuan. Ulertzekoa da XIX. mendean zigor babesa oso indartsua ez izatea, baliabide hidraulikoak ez zirelako horren mugatuak eta preziatuak; horrez gain, jurisdikzio korporatibo zehatzailea (ureztaketako epaimahaiak) ere bazegoen, ur eskasiak zekartzan arazoak eta lantzean behingo gatazkak hobeto babesteko. Gainera, ur publikoen aprobetxamenduaren usurpazioa gehiago zehatzea ez litzateke bat etorriko aprobetxamendu hori preskripzioz eskuratzearekin edota ondasun higiezinen usurpazioak dakarren zigor txikiarekin. Urei buruzko 1866ko eta 1879ko legeek aintzatetsi zuten ur publikoen aprobetxamenduen preskripzio bidezko eskuraketa. Zigor txiki horren arrazoiak hauek dira: batetik, zaila da ondasun higiezinak ezkutatzea (erraza da, ostera, ondasun higikorrak lapurtzea); bestetik, antolamendu juridiko zibilak «hiperbabesa» ematen die ondasunoi, hain zuzen ere, edukitza akzioen, akzio adierazleen eta erreibindikazio akzioen bidez (SILVIA DEL SAZ). Uren kalitateari ere zigor babesa aplikatu zaio. Urei buruzko 1879ko Legeak uren kalitatea babesteari ekin zion hasiera-hasieratik. Hori dela eta, legeak ondoko neurriak hartu zituen: uren narriadura larria ekar zezaketen erabilera erkideak mugatu zituen; isurketentzako emakiden iraungitasuna xedatu zuen, isurketok osasunkortasunari eta landaretzari kalte eragiten zietenean; azkenik, isurketa horiek sortarazitako industri jarduerak etetearen betebeharra ezarri zuen. Nondik-nahi begira dakiola ere, legeak ez zituen jaso arau horiek ez betetzeagatiko zehapenak. 1900eko azaroaren 16ko Araudiak ondokoak arautu zituen: «Ur publikoak uhertzea eta kutsatzea, ubideak lurreztatzea eta ubide horiek okupatzea, meen garbiketak eta fabriketako hondakinek erakarritako likidoen bidez». Araudi horrek isunak eta kalteordainak ezarriz babesten zuen uren garbitasuna. Zigor Kodearen 346. artikuluak, berebat, herri osasunaren aurkako delitu moduan kalifikatu zuen «edateko ura dakarten iturrietara, urtegietara edo ibaietara osasunarentzako objektu kal-

142

RAMÓN PARADA

tegarriak jaurtitzea». Hori guztia gaur egungo delitu ekologikoaren aurrekari da. Delitu ekologikoak ura bera babesten du, herri osasuna kontutan izan gabe; bada, babes hori beharrezko osagaia da ingurugiroa eraentzen duen sistema juridikoan. Zigor Kodearen 347 bis art.ak ondokoak jaso ditu: atzipenaldi handia eta ehun eta hirurogeita bost mila pezetatik bost milioi pezetara bitarteko isunak. Isunok hauei aplikatzen zaizkie: «… ingurugiroaren lege edota araudiak urratu eta, zuzenean nahiz zeharka, eguratsera, lurzorura eta lurre ko edo itsasoko uretara isurketak jaurti dituztenei. Isurketok arriskuan jarri behar dute pertsonen osasuna; bestela, kalte larriak eragin behar dizkiete animalien bizi-baldintzei, basoei, naturguneei eta landaketa erabilgarriei». Uren zigor babesa ahula bada ere, Administrazioak gehiegiko ahalgo zehatzailea izan du arlo horretan. Horrenbestez, Urei buruzko 1879ko Legeak uren polizi ahalmenei eta Susperketa Ministerioaren araudi bidezko ahalmenei eratxiki zien uren aprobetxamenduaren xedapenak emateko eskumena. Hauxe zen legearen helburua: urak behar bezala aprobetxatzea. (227. art.). Uren eta Ubideen Polizi Araudiak ezarritako eraentza zehatzaileak osatu zituen xedapen horiek (1958ko azaroaren 14ko Dekretua). 1986ko apirilaren 11ko Herri Araudi Hidraulikoak garatu zuen Urei buruzko 1985eko Legea. Uren titulartasunaz bestelako interesak defendatzen ditu lege horrek (ingurugiroaren babesa, esaterako). Horiek horrela, administrazio urratze gisa tipifikatu ditu ondokoak: a) Herri jabariko ondasunei kalte eragiten dieten egintzak gauzatzea. b) Kasuan kasuko baimenik edo emakidarik izan gabe, urak euren ubideetatik desbideratu eta lurpeko urak azaleratzea. c) Urei buruzko 1985eko Legeak emakida eta baimenei buruz jasotako baldintzak ez betetzea. Bestalde, iraungi, ezezta edo eten daitezke emakida eta baimenak. d) Administrazioaren baimenik izan gabe, obrak eta lanak egitea; era berean, baimenik gabe, ubide publikoetan edo erabilerari buruzko lege mugapenak dituzten aldeetan ereitea edo landatzea. e) Baimenik izan ez eta ubideetako lur idorrak inbaditu, okupatu edo erauztea. f) Isurketak baimenik gabe jaurtitzea, isurketok uraren kalitatea narriatzeko modukoak edo ura hartzen duen bidearen hustuketa eragozteko modukoak direnean. g) Legeak ezarritako baldintzak ez betetzea edo nahitaezko egintzak ez gauzatzea. Urratzeok arinak, larriak eta oso larriak izan daitezke, ondokoak gogoan izanik: herri jabari hidraulikoaren ordena eta aprobetxamendua; pertsona eta

LURREKO URAK

143

ondasunen segurtasunari egindako kaltea; urratzailearen maltzurkeria, partaidetza eta onura; amaitzeko, uraren kalitateari ekarritako narriadura. Zehapenei dagokienez, 100 milioi pezetarainoko isunak ezartzen ditu Ministroen Kontseiluak, faltak oso larriak direnean. Faltak larriak direnean, Herri lan eta Hirigintza ministroaren eskumenekoa da 50 milioi pezetarainoko isunak ezartzea. Falta arinen eta ez hain larrien kasuan, Arroetako Erakundeak 10 milioi pezetarainoko isunak jartzen dizkie urratzaileei (109. art.). Organo zehatzaileek isun hertsagarriak ezar ditzakete, Administrazio Prozedurari buruzko Legeak jasotako kasuetan. Multa horien zenbatekoa ezin da izan urratzearen gehieneko zehapenaren 100eko 10 baino handiagoa. Zehapen horiek ezartzeaz gain, organo zehatzaileok honako betebeharrak ezar diezazkiekete urratzaileei: herri jabari hidraulikoari eragindako kalte-galerak ordaintzea eta gauzak lehen zeuden egoerara itzultzea. Organo zehatzaileek modu betearazlean ezartzen dituzte kalteordainak. Kalteordainok, zehapenen antzera, premiamendu bidean eska daitezke (111. art.). Amaitzeko, egitateak administrazio urratze eta zigor urratze moduan kalifikatzen direnean, printzipio hauek aplikatzen dira arazo horiek ebazteko: zigor ahalgoaren eta Administrazioaren ahalgo zehatzailearen arteko harremanak eraentzeko printzipio ohikoak. Halakoetan, Administrazioak jurisdikzio eskudunari egozten dio urratzailearen erruaren arazoa. Administrazioak bere prozedura zehatzailea gelditu behar du, harik eta epaileak ebazpena eman arte; bestalde, epaileak emandako zehapenak administrazio isuna baztertzen du. Epaileak deliturik edota faltarik ez dagoela baderitzo, orduan Administrazioak espediente zehatzaileari ekin diezaioke, auzitegiek frogatutzat hartu dituzten egitateetan oinarrituz (112. art.).

13. UREN KALITATEAREN BABESA. ISURKETAK ETA URAREN BERRERABILPENA Urei buruzko 1985eko Legeak lehentasuna eman die uren kalitatea eusteari eta uren degradazioa saihesteari. Helburu hori lortzeko, honakoak debekatu ditu, besteak beste: zuzeneko nahiz zeharkako isurketak egitea, hondakin solidoak edo kondarrak metatzea, urarentzako egintza kaltegarriak gauzatzea eta abar. Xede horiek erdiesteko, berrikitan aipaturiko neurri zehatzaileak eta nazioarteko ereduen irizpideak erabili ditu legeak. Eredu horiek aurrearretazko teknikekin batera erabil daitezke, ÂŤzeinek kutsatu, horrek ordaindu behar duÂť deituriko printzipioarekin eta erantzukizun printzipioarekin. Printzipio horiek Nazio Batuen Erakundeak eta Europako Erkidegoak zabaldu dituzte.

144

RAMĂ&#x201C;N PARADA

Hau da aurrearreta printzipioaren abiaburua: lan eta ekonomi arloko interesen eta ur garbitasunak dakarren babesaren arteko tirabira saihestezina. Interes horiek kontrajarriak izaten dira sarritan, industri establezimenduek industri hondakinak hustu behar dituztelako ubideetan. Urei buruzko 1879ko Legeak industri hondakinen arazoa aztertu eta gogor defendatu zuen urek berarekin dakarten balio ekologikoa. Lege horrek debekatu egin zituen urentzako isurketa kaltegarriak, hau da, baimentzeko edo lekatzeko modukoak ez zirenak. Legearen 219. artikuluak dioenez, ÂŤindustri establezimendu batek osasunerako edo landareentzako kaltegarriak diren gaiak isurtzen baditu uretara, probintziako gobernadoreak uraren azterketa teknikoa xedatu behar du; horretara, kalterik egonez gero, industri jarduera eteteko agintzen du gobernadoreak. Industri jarduera berrezarri aurretik, kalteak saihesteko konponbide egokia aurkitu behar dute establezimenduen ugazabek. Urei buruzko 1879ko Legearen esanetan, betiko eman daitezke ur publikoen aprobetxamenduen emakidak, baldin eta emakidadunak uren garbitasuna jagoten badu (220. art.). Ildo horretatik, ÂŤindustri hondakinek sortarazitako gaiak badituzte urek, eta gaiok osasunkortasunarentzat eta landaretzarentzat kaltegarri badira, orduan emakida iraungitzen da eta emakidadunak ez du kalteordainik jasotzeko eskubiderikÂť. Geroago, ikuspuntu zehatzagotik abiatuz, beste arau batzuek aztertu zuten ubideetan hustutako isurkinen arazoa. Arazoa aztertzean, honakoak hartu ziren kontutan: jarduera kaltegarriak, gogaikarriak eta osasungaitzak; ibaietako arrantza eta udal osasuna (1925eko otsailaren 9ko Errege Dekretu-legea). Azkenik, Uren eta Ubideen Polizi Araudiak zuzenean jaso zuen arazo hori (1958ko azaroaren 14ko Dekretua).

Aurrearreta printzipioak isurketa kaltegarriak debekatzea dakar; hala ere, ura aprobetxatzeko aldi baterako baimenak eman daitezke, aldez aurreko ikerketak egin eta baldintza batzuk betetzen badira. Europako Erkidegoek bi zuzentarau hauetan jaso dute aurrearreta hori: 1976ko maiatzaren 4ko 76/464 zuzentarauan eta 1979ko abenduaren 17ko 80/86 zuzentarauan. Zuzentarauok zerrenda bikoitzaren sistema ezarri dute: gai arriskutsuez osaturiko zerrenda beltza eta zerrenda grisa. Substantzia batzuk kaltegarriak direnez gero, horien kutsadura gutxitzeko betebeharra ezarri da. Substantzia horiek osatzen dute zerrenda grisa. Kutsadura horren ondoreak hondakinak jasotzen dituzten uren baldintzen eta uren kokapenaren araberakoak dira. Europako Erkidegoko zuzentarauek arau zorrotzagoak jaso dituzte lurpeko uren kasuan, kutsadurak garrantzi handiagoa duelako halakoetan. Lurpeko urak kutsatzea erraza ez bada ere, behin kutsatutakoan, zaila da kutsadura hori ezabatzea. Urei buruzko 1985eko Legeak onartu du urek halako kutsadura izatea, baina baimena behar da isurketak egiteko, eta kanon bat or-

LURREKO URAK

145

daindu behar da isurketok egiteagatik. Herri Jabari Hidraulikoaren Araudiak jaso du zerrenda bikoitzaren sistema (254. art. eta hurrengoak). Baimena behar da ÂŤherri jabari hidraulikoa kutsa edo narria dezaketen jarduerak gauzatzeko eta, bereziki, urak isurtzeko eta ibaietako urak kutsa ditzaketen gaiak botatzekoÂť. Araudietan ezarritako baldintza guztiak jaso eta ondokoak adierazi behar dituzte baimenek: batetik, ur arazketarako instalazioak eta horien jardunbidea kontrolatzeko osagaiak; bestetik, isurketaren osagaien mugak eta isurketa kanonaren zenbatekoa. Urdunak edo lurpeko urak kutsa ditzaketen gaiak iragazteko edo metatzeko moduko isurketak baimendu aurretik, horien ikerketa hidrogeologikoa egin behar da, kaltegarriak ez direla frogatzeko (92 eta 93. art.ak). Ondoko neurriak har daitezke isurketarako baimenen inguruan: baimenak aldi baterako etetea; baimenen baldintzak aldaraztea, inguruabarrak aldatzen direnean; baimenak ezeztatzea, horiek eman aurreko baldintzak bete ez direnean; eta, azkenik, baimenak iraungiaraztea, horietan ezarritako baldintzak kasu jakin batzuetan bete ez direnean. Emakidadunari ez zaio kalterik ordaintzen azken kasu horretan (97 eta 98. art.ak). Isurketa enpresak sortuz, bitartekotzaren bidezko ekonomi jarduera egikari daiteke isurketen arloan; hartara, gainontzekoen hondakin urak bideratu, tratatu edota husten dira. Baldintza orokorrez gain, honako baldintzak bete behar dituzte isurketen baimenek: a) enpresak tratatu beharreko isurketak onartzeko modukoak izatea; b) gehieneko tarifak eta horiek aldian-aldian eguneratzeko prozedura adieraztea; c) fidantza ematea, tratamenduen jarraikortasuna eta eragingarritasuna bermatzeko. Uraren berrerabilpenari gagozkiola, Gobernuak ezartzen ditu ura berrerabiltzeko oinarrizko baldintzak, arazketa prozesuaren, uraren kalitatearen eta uraren erabileraren alorrean. Uraren berrerabiltzailea ez bada uraren lehenengo erabiltzailea, orduan bi aprobetxamendu horiek aprobetxamendu independenteak direla ulertzen da. Bi emakida behar dira horiek aprobetxatzeko, eta emakidek erabiltzaileen eskubideak babesteko baldintzak jaso ditzakete (101. artikulua).

Europako Ikatz-Altzairuaren Ekonomi Erkidegoak 75/436 Gomendioan jaso zuen ÂŤzeinek kutsatu, horrek ordaindu behar duÂť deritzon printzipioa. Printzipio horren harira, isurketak egiteko baimena ematea, ukatzea baino onuragarriagoa da. Kolektibitate osoak ez ditu zertan ordaindu kutsadurak dakartzan gizarte gastuak. Isurketak egiten dituenari eta jarduera horretatik onurak ateratzen dituenari dagokio betebehar hori. Lehentxeago aipatutako printzipioa bete-betean aplikatzen da ondoko kasuan: baimenaren titularrek kanona ordaindu behar dietenean arroetako erakundeei, zertarako eta arro

146

RAMÓN PARADA

hidrografikoetako isurketak hartzen dituzten urak babestu eta hobetzeko. Hau da kanon horren zenbatekoaren emaitza: isurketak dakarren kutsadura bider kutsadura unitate bakoitzaren balioa. Kutsadura unitatetan adierazi behar da (106. art.). Europa Erkidegoko Zuzenbidearen erantzukizun printzipioa kasu honetan aplikatzen da: herri batek beste herri bati —edo batzuei— kalte eragiten dionean. Barne zuzenbidearen erantzukizunaren kasuan, herri bakoitzeko legeriak jasotakora jo behar da. Bide horretatik, Urei buruzko Legearen 99. artikuluak hau xedatu du: interes orokorreko arrazoiak direla bide, Arroetako Erakundeak, zuzenean zein zeharka, aldi baterako ustia ditzake hondakin urak arazteko instalazioak. Ondoko kasuetan ustiatzen ditu instalazio horiek: isurketek dakartzaten jarduerak geldiaraztea komeni ez denean eta eragozpen larriak sortzen direnean, baimenean ezarritako baldintzak ez betetzearen ondorioz. Halakoetan, besteak beste, premiamendu bidea erabil dezake Arroetako Erakundeak, baimenaren titularrari ondokoak erreklamatzeko: baimenean ezarritako baldintzak aintzat hartuz, instalazioak aldatu edo egokitzeko behar diren diru kopuruak; instalazioen ustiapen eta artatze gastuak.

14. OBRA HIDRAULIKOAK Ilustratuen mugimenduak obra hidraulikoen politika bultzatu eta abiarazi zuen XVIII. mendean. Politika horren ondorioz, kanal oso garrantzitsuak eraiki ziren: Aragoiko Kanal Inperiala (1768), berbarako. Mugimendu horri ekin zitzaion XIX. mendean (Gaztelako Kanala, 1831; Javier de Burgosek susperketarako azpieskuordeentzat emandako jarraibidea). 1868ko Iraultzaren garaian, muturrerainoko liberalismo ekonomikoak estatuaren esku-hartzeari aurka egin zion. Liberalen eraginez, estatuaren ekintza ia erabat geldiarazi zen obra hidraulikoen eremuan. 1868ko azaroaren 14ko Dekretuak jasotakoari helduz, «estatuak obrak egiteari ekin behar dio jendeak hala eskatzen duen bitartean, baina ondoko kasuan bakarrik esku har dezake: esku-hartze hori egiaztatzeko beharrizana handia, orokorra eta zeharo frogatzeko modukoa denean, eta industria pribatuak proiektu hori aurrera eramateko modurik ez duenean». Alabaina, 1876ko abenduaren 29ko Legea onestean, ekintza publikoa berpiztu zen. 1876ko abenduaren 29ko Legeak herri lanen legeria orokorraren oinarriak ezarri zituen. Lege horrek lehenengo urrats garrantzitsua eman zuen, liberalen jarrera zuzentzeko bidean. Honela agertu zen aldaketa hori Gamazoren 1883ko uztailaren 27ko Legean: lehenengo, obren aurrekontuaren 100eko 30erainoko diru-laguntzak jaso ziren obra hidraulikoentzat; bigarre-

LURREKO URAK

147

nez, ur-emariaren erabilpena ikusita, zuzeneko sariak eman zitzaizkien emakidadunei. Obra hidraulikoak aztertzean, beharrezkoa da S. MARTÍN RETORTILLOren azalpenetara jotzea. Autore horrek adierazi bezala, obra hidraulikoen politikak garrantzi handiagoa hartu zuen nekazari eta laborarien hasierako kongresuen ondoren, eta politika hidraulikoa berriztatzeko ahaleginen ostean. Macías Picavea eta Joaquín Costa dira politika hidraulikoaren berriztatzailerik garrantzitsuenak. Macías Picavea Geografiako katedraduna izan zen eta 1891n El problema nacional deritzon lana idatzi zuen. Lan horretan azaldu duenez, «ausartu behar gara laku handiak barruko ur gezadun itsaso bihurtzera, zingira zabalak gehitzera… eta ahal izanez gero, itsasora ur tanta batto ere itzuli gabe». Macías Picavearen gogo biziaren ondoren, Joaquín Costa Aragoiko notarioaren izugarrizko eginahala etorri zen. Azken horrek politika hidraulikoari eman zion bizitza osoa eta hau eskatu zuen: estatuak, batez ere Aragoin, ureztaketako obrak zuzenean egin zitzala, hau da, bitarteko emakidarik gabe. Joaquín Costaren lan ugariak 1911n argitaratu ziren Política Hidráulica izenburupean (Misión social de los riegos en España). Giro horretan onetsi zen Gasset-en 1911ko uztailaren 7ko Legea. Lege hori ureztaketako obra hidraulikoak eraikitzeari eta ur-korronteak defendatu eta bideratzeari buruzkoa da. Gasseten 1911ko Legea osatzeko, honako arauak eman ziren: Aintzirak eta Padurak Lehortzeko Sorospideei buruzko Cambóren 1918ko uztailaren 24ko Legea; Ur-korronteak Erregulatzeko Obrei buruzko 1928ko uztailaren 28ko Dekretu-legea eta 1928ko apirilaren 19ko Dekretua, azken horren osagarria. Gasseten Legea indarrean dago oraindik ere hein handi batean, baina ondokoen eragina du: 1925eko maiatzaren 16ko Dekretu-legearena eta nekazaritzaren eraldaketari eta garapenari buruzko geroko legeriarena. Prozedura hauek jaso ditu legeak, ureztaketako obrak egiteko: 1. Obrak estatuak egitea, interesaturik dauden herrien laguntzaz. 2. Obrak elkarteek edo enpresek egitea, estatuaren laguntzaz. 3. Obrak estatuak bakarrik egitea. Bigarren prozedura, norbanakoen ekimena bultzatzeko ezarri zen. Gaur egun, prozedura hori ez da eragingarria eta ez da erabiltzen, legeak ahalbideratutako laguntza ez baita nahikoa. Obrak estatuak egiten baditu eta norbanakoen laguntza badu horretarako, orduan norbanakoen ekarpena desberdina da ondoko kasuetan: lur ureztatu berrientzako obrak edo lehendik badiren lur ureztatuak hobetzeko eta zabaltzeko obrak egin behar direnean. Lehenengo kasuan, norbanakoek eta interesaturik dauden herriek obren kostuaren 100eko 50 ordaindu behar dute, gutxienez. Bigarrenik, ureztatzaileen erkidegoek obren kostuaren 100eko 20 ordaindu behar diote estatuari, obra egin bitartean; hogei urtekotan, berriz,

148

RAMĂ&#x201C;N PARADA

beste 100eko 40 eta finkaturik dagoen korritua. Kopuru horiek obra nagusiak egiteko finantzatzen dira, bigarren mailako obrak interesatuek soilik ordaintzen dituztelako. Estatuak bakarrik egindako obrak Herri lanen 1877ko legeria orokorrari lotu behar zaizkio. Legeria horren hitzetan, herri lanentzako plan orokorretan sartu behar ziren estatuaren aurrekontu orokorren pentzutan egindako obra guztiak. Berrikitan ikusitako arau hori betetzeko, 1902ko apirilaren 25eko Errege Dekretuak obra hidraulikoei buruzko lehenengo plana onetsi zuen. Gainerako herri lanen antzera, lehenengo plan hori inbertsioen egitaraua baino ez zen izan eta indarrean egon zen 1926ra arte, hau da, konfederazio hidrografikoak eratu arte. Erabat bestelakoa izan zen Obra Hidraulikoei buruzko 1936ko Nazio Plana. Ikerketa Hidrografikoen Zentroak egin zuen plan hori. 1933an eratu zen zentroa eta PARDO ingeniaria izan zen buru (COSTAren ideien jarraitzailea). 1936ko Nazio Plana inbertsioen egitarau hutsa baino zerbait gehiago izan zen eta politika hidraulikoaren inguruko helburuak lortu nahi izan zituen: urak Mediterraneo aldeetara eramatea, batez ere. Mediterraneoko aldeetan ura eskasagoa da eta egokiagoak dira alde horiek lur ureztatuetan hazten diren laboreentzat. Gerra Zibilaren ostean, eta 1877ko Legearen ildotik, oraindik indarrean dagoen Herri Lanei buruzko Plan Orokor berria onetsi zen (1939ko apirilaren 11ko Legea). Banakako legeen bidez, obra bakanak gehitzen zaizkio plan orokorrari; beste kasu batzuetan, ostera, lege bereziak ematen dira jarduera jakin batzuk arautzeko: Tajotik Segurara ura eramatea, adibidez. Garapenerako II. Plana onetsi zuen legeak jaso zuen jarduera berezi hori (otsailaren 11ko 1/1969 Legea) eta 1971ko ekainaren 19ko Legeak arautu zuen.

Ureztaketako obrez gain, estatuak inbertitutako diru kopuruaren amortizazioak bere barnean hartzen ditu honakoak: uharkak, kanalizazioak eta, oro har, proiektuan jasotako obra nagusiak nahiz bigarren mailako obrak. Sistema hidraulikoa osatzen dute obra horiek (S. MARTĂ?N RETORTILLO). Obrak erabiltzen dituzten onuradunek ordaindu behar dute obron amortizazioa. Obrak aprobetxamendu anitzetarako erabiltzen direnean, Administrazioaren esku geratzen da batzuei eta besteei dagozkien portzentaiak zehaztea. Zehaztapen hori obra proiektuetan jaso ohi da (1911ko Legea; 1960ko otsailaren 4ko 133 eta 144. dekretuen 3. art.). Urei buruzko 1985eko Legeak ezarri duenez, obren zenbateko osoa onuradunen artean banatzeko, kontutan hartu behar dira irizpide hauek: ura zentzuz erabiltzea; betebeharrak ekitatez banatzea; zerbitzua onuradunek eurek finantzatzea, araudiak esandakoari ekinez (106.4. art.). Urei buruzko Legeak

LURREKO URAK

149

jasotakoa garatu dute Herri Jabari Hidraulikoaren 1986ko apirilaren 11ko Araudiaren 301 eta 303. artikuluek. Honakoa diote artikuluok: ÂŤLaboratzeko moduko luze-zabaleraren, ur-emariaren, ur kontsumoaren eta energiaren unitateek adierazten dute onuradun bakoitzak ordaindu beharrekoa; bestela, erabilera bakoitzarekin bat datozen unitateek adieraz dezakete zenbateko hori. Herri lan eta Hirigintza Ministerioak ezarri behar du beharrezko baliokidetasuna. Aldez aurretik, Arroetako Erakundeak proposamena egin behar du, eta erakunde horretako organo ordezkariei eta onuradunei entzun behar zaieÂť. Aurreragoko legerian, erabiltzaileek ordaindu beharreko uren erregulazio kanonik edo tarifarik ez zegoenean, obraren benetako kostua hartzen zen abiapuntutzat kanon hori zehazteko. Obraren benetako kostuari kentzen zitzaizkion Administrazioak fondo galdura ordaindutako kopuruak eta ur-korronteen defentsarako obrei zegozkien kopuruak. Hortik ateratako emaitza 25 urtekotan zatitzen zen eta horixe da Gasseten Legeak jasorik duen gehieneko epea (1960ko otsailaren 4ko 133 eta 144. dekretuak). Obren kostuaren partidari ustiapen, artapen eta administrazio gastuak gehitzen zitzaizkion. Urei buruzko 1985eko Legeak hauxe ezarri du: gainazaleko zein lurpeko urak erregulatzeko obra guztiak edo horietako batzuk estatuaren pentzutan egin badira, obraren onuradunek kanon bat ordaindu behar dute, estatuaren ekarpena konpentsatu, eta obra horien ustiapen eta artapen gastuei aurre egiteko. Edu berean, uraren erabilera ordainarazten zaie estatuaren pentzutan egindako obra batzuen onuradunei. Horien artean honakoak daude: herri jabari hidraulikoaren erabilpenak erakarritako narriadura konpontzeko obrak. Ordainarazpen horien bitartez, inbertsio kostuak konpentsatzen dira eta aurre egiten zaie obren ustiapen eta artapen gastuei. Ordainarazpen horien zenbatekoa aurrekontuetako ekitaldi bakoitzean zehazten da. Horretarako, ondoko kopuruak zenbatzen dira: a) Obren jardunbide eta artapen gastuak. b) Obra horiei egozteko moduko administrazio gastuak. Erakunde kudeatzailearenak dira gastu horiek. c) Estatuak eginiko inbertsioen balioaren 100eko 4. Azken zenbateko hori eguneratu behar da, ondokoak aintzat hartuz: obren eta instalazioen amortizazio teknikoa eta monetaren baliogalera. Ordainarazpen horiek Arroetako Erakundeak kudeatzen ditu estatuaren izenean. Kanonen onespen eta likidazio egintzek administrazio eta ekonomi izaera dute. Kanon horiek ordaintzen ez badira, eten edo gal daiteke herri jabari hidraulikoa erabiltzeko edo aprobetxatzeko eskubidea (106. art.). Kolonizazio legerian, batez ere, 1949ko apirilaren 21eko Legean jaso dira obra hidraulikoei buruzko arauketa bereziak. Ureztatzeko moduko aldeen jabetza kolonizatu eta banatzeari buruzkoa da lege hori (1962ko apirilaren

150

RAMÓN PARADA

14ko Legeak aldatu zuen). Kolonizazio legeek kolonizazio proiektu orokorra eratu zuten eta ureztatzeko moduko aldeetan sartu zituzten obra hidraulikoak. Kanarietarako legeriak hauek arautu ditu: zulaketen arteko distantziak; aprobetxatu ez diren ur-emarien erreserbak; meatzeetan aurkitutako uren jabetzaren eratxikipena eta akueduktu zortasunen eraketa, interes pribatuko helburuak lortzeko (1962ko abenduaren 24ko Legea, uren aprobetxamenduari eta horien sorospideei buruzkoa eta lege horren araudia, 1965eko urtarrilaren 14ko Dekretuak onetsitakoa). Horrez gain, Kanarietarako legeriak Guerra del Ríoren 1933ko abenduaren 8ko Dekretua baliozkotu zuen. Dekretu horren bidez, Gasseten 1911ko Legearen aplikazioa erraztu nahi izan zen Kanarietako uhartedian, baina dekretuak ez zuen horretarako lerrun haina. Kanarietarako legeriak ezarri duenez, fondo galdurako diru-laguntza moduan har daiteke obra hidraulikoak egiteko estatuaren sorospidea. Obren zenbatekoaren 100eko 50 da, gehienez jota, fondo galdurako diru kopurua. Horrela izateko, erakunde publiko edo pribatu jakin batzuek egin behar dituzte obra horiek: kabildoek, ur publikoen ureztatzaileen erkidegoek eta 1956ko abenduaren 27ko Legeak jasotako ur erkidegoek. Erakundeok lurrari atxiki behar diote ura. Gainerakoan, obrak egiteko prozedurak Gasseten 1911ko Legean araututakoen berdinak dira. Berebiziko garrantzia du obra hidraulikoen jabetzari buruzko arazoak: ureztatzaileen erkidegoarenak eta, oro har, erabiltzaileenak eta emakidadunenak ala estatuarenak ote dira obra hidraulikoak? Gasseten 1911ko Legearen arabera, estatuak egindako obrak berorri dagozkio, inoren laguntzarik gabe egin dituenean (1958ko azaroaren 4ko epaia). Erabiltzaileek obretan parte hartu eta obrak amortizatzen badituzte, ostera, «jabeek edo erkidegoek soilik dute obren jabetza» (5. art.). Irtenbide hori soil samarra da, obra hidraulikoak, uren sostengurako izanik, uren eraentza bera izan behar dutelako. Hori dela eta, herri jabarian sartu behar dira obra hidraulikoak, ibaien ubide eta ibilguei buruz xedaturikoa analogiaz aplikatuz. Arean bere, ubide edo ibilguak besterik ez dira obra hidraulikoak, nahiz eta artifizialak izan (1985eko Legearen 2. artikulua eta hurrengoak). Azken finean, lurraren ugazabaren edo ureztatzaileen erkidegoaren jabetzako erretenak eta hustubideen bigarren mailako sareak izan ezik, herri jabarikoak dira gainerako obra nagusi guztiak. Hauek dira gainontzeko obra horiek: zingirak, kanalak eta ureztaketako sare nagusiak. Emakidak jasotako titulartasun pribatua bakarrik onartzen da, emakidan bertan adierazitako epea gogoan izanik (S. MARTÍN RETORTILLO). Azken buruan, aipatu behar da Zerga, Administrazio eta Gizarte Neurriei buruzko 13/1996 Legeak (abenduaren 30ekoak) hurrengo obra nahiz azpiegiturak eraiki, artatu eta ustiatzeko emakida kontratua arautu duela: baliabide hidraulikoak arautu, bideratu eta edangarri bihurtzeko obra zein azpiegiturak,

LURREKO URAK

151

baliabide horiei gatza kentzekoak eta, azkenez, hondakin urak saneatu nahiz arazteko obra eta azpiegiturak. Horrela, herri administrazioek obra hidraulikoak eraiki eta ustiatzeko kontratua erabil dezakete; kontratu hori lege honetan jasotako manuek eraentzen dute eta, halakorik egon ezean, Herri Administrazioen Kontratuei buruzko maiatzaren 18ko 13/1995 Legean edo gaiaren arabera aplika daitezkeen arauetan jasotakoek. Horrelako kontratutzat hartzen dira honakoak: emakidadunari, gainerako emakidadunek jaso ditzaketen tarifa berberak jasotzea ahalbideratzen dioten kontratuak. Tarifa horiek Administrazio eskudunak finkatu behar ditu, hurrengo gastuak ere horien barne sartuta, emakida kontratuan xedatuaren arabera: obra hidraulikoen ibilera, artatze eta administrazio gastuak, inbertsioaren berreskuraketa eta, atzenean, kapitalaren kostua. Administrazioak, beti ere, emakidaren finantza orekari eutsi behar dio. Administrazio klausula berezien kasuan kasuko pleguak ezarri behar du obra ustiatzeko epea. Nolanahi ere, epe hori ezin izan daiteke hirurogeita hamabost urtetik gorakoa. Administrazioak, halaber, honakoa agin diezaioke emakidadunari, agindu horren arrazoiak klausula berezien pleguan azalduta: gainontzekoari obraren portzentaia zehatz bat lagatzea, alegia, obraren balio osoaren 100eko 30 lagatzea gutxienez. Edozein kasutan ere, emakidaduna hautatzean, obra kontratuen arau orokorrak bete behar dira. Emakidadun horri emakidarekin eskuratutako herri jabariko ondasunak erabiltzeko eskubidea aintzatesten zaio, baita ukituriko ondasun, lur zein eskubideak derrigorrean desjabetzeko onura ere.

V. KAPITULUA

ITSAS DEMANIOA LABURPENA: 1. ITSAS DEMANIOA. BILAKAERA HISTORIKOA ETA ZUZENBIDE KONPARATUA.— 2. ITSAS DEMANIOAREN DEPENDENTZIAK.—3. BARRENDEGI PRIBATUAK ONARTZEA ETA ITSASO-LEHORREKO ALDEA USURPATZEA. KONSTITUZIOAREN ETA BOTERE LEGEGILEAREN ERANTZUNA. ESKURATUTAKO ESKUBIDEAK.—4. PADURAK. ITSAS DEMANIOAREN DEGRADAZIOA ETA PRIBATIZAZIOA DAKARTZAN BESTE KASU BAT.—5. ITSAS DEMANIOAREN ADMINISTRAZIO BABESA. XEDAEZINTASUNA, MUGAKETA ETA ERAENTZA ZEHATZAILEA.—A) Xedaezintasun araua eta itsas demanioaren edukitza berreskuratzea.— B) Mugaketa eta Jabetza Erregistroa.—C) Zehapen ahalgoa.— 6. ITSASO-LEHORREKO DEMANIOTASUNAK JABETZA MUGAKIDEAREN GAIN DUEN ERAGIN HEDATZAILEA. MUGAPENAK ETA ZORTASUNAK.—7. ITSAS DEMANIOAREN ERABILERAK ETA APROBETXAMENDUAK.— 8. ARRANTZA ETA ITSASOKO HAZKUNTZA.— 9. ITSASOKO KOMUNIKAZIOAK. PORTUAK.— 10. ITSAS DEMANIOAREN GAINEKO TITULARTASUNA ETA ESKUMENAK.

BIBLIOGRAFIA: BELADIEZ: Competencias autonómicas y locales en materia de costas, García de Enterría irakaslearen omenez egindako lanak, Madril, 1990; CONDE: El pretendido uso público de las playas y zona marítimo-terrestre de propiedad particular, RAP, 73, 1974; COSCULLUELA MUNTANER: Administración Portuaria, Madril, 1973; ESCRIBANO COLLADO: Las competencias de las Comunidades Autónomas en materia de puertos, RAP, 100–102; FORNESA RIBÓ: Eficacia del título hipotecario sobre parcelas de zona marítimo-terrestre. Especial referencia a los terrenos ganados al mar, RAP, 46, 1965; FUENTES BODELÓN: Derecho Administrativo de los Bienes, Madril, 1977; GARCÍA DE ENTERRÍA, E.: Contestación al discurso de ingreso en la Academia de Jurisprudencia de S. Martín Retortillo, Madril, 1995; GUAITA: Derecho Administrativo (Aguas, Montes, Minas), Madril, 1986; LEGUINA VILLA: Propiedad privada y servidumbre de uso público en las riberas del mar, RAP, 65, 1971; IDEM: La defensa del uso público en la zona marítimo-terrestre, REDA, 2, 1974; MARTÍN MATEO: Régimen jurídico de los cultivos marinos, RAP, 106, 1985; MARTÍN RETORTILLO, L.: ¿Propiedad privada de playas y zonas marítimo-terrestre?, REDA, 34; MARTÍNEZ ESCUDERO: Playas y costas. Su régimen jurídico administrativo, Madril, 1970;

154

RAMÓN PARADA

MEILÁN GIL: El concepto de dominio público marítimo-terrestre, en el Proyecto de Ley de Costas, REDA, 59, 1988; MORELL OCAÑA: La concesión de marismas y el artículo 126 de la LPE, RAP, 68, 1972; LÓPEZ RAMÓN: Consideraciones sobre el régimen jurídico de las marismas, RAP, 96; PAREJO GAMIR: Aspectos registrales de la nueva Ley de Costas, Villar Palasí irakaslearen omenez egindako lanak, Madril, 1989; RIVERO ISERN: Las afectaciones y desafectaciones naturales de la zona marítimo-terrestre en el Derecho español, López Rodóren omenez egindako lanak, II, Madril, 1988; SAINZ MORENO: Dominio público estatal y zona marítimo-terrestre, RAP, 99; ZANOBINI: Corso di Diritto Amministrativo, IV, 1958.

1. ITSAS DEMANIOA. BILAKAERA HISTORIKOA ETA ZUZENBIDE KONPARATUA Mendeetan barna, antolamendu juridikoak ez dira arduratu ere egin hondartzen, itsasertzen eta itsasoaren ondoko aldeen defentsaz. Lur zein alde horietan ez da titulartasun publikoaren eta pribatuaren arteko tirabirarik nabari. Denbora igaro ahala, aldatu egin da ondasun horien balio ekonomikoa; ondorenez, axolagabekeria historiko hori gainditurik geratu da eta herri jabarian sarrarazi dira itsasoko urak, itsasondoak eta itsasertzeko gune ekonomikoa. Urte askotan zehar, aski izan da itsasoa eta itsasondoa res communis omnium gisa kalifikatzea; bada, tradizioz, itsasondoa eta itsasertzeko gune ekonomikoa ez dira toki egokiak izan etxebizitzak eraikitzeko. Erromako Zuzenbidearen kalifikazio horren bidez, norbanakoek askatasunez eskura edo erabil zitzaketen itsasoa eta itsasondoa. Eskuraketa edo erabilpen hori ez zen sarritan gertatzen; beraz, ez zitzaion itsasoari, ez itsasondoari kalterik eragiten. Ondasun horien erabilpena eta balio ekonomiko urria kontutan izanik, Erromako Zuzenbideak publikotzat hartu zuen itsasondoaren erabilera. Era berean, publikoak ziren ugazabarik gabeko gauzak, hala nola, itsasoko ura eta itsasoaren hondoko harea (Instituta, II. liburua, t. 1–5). Bide bertsutik, honakoa diote Partidek: «Gizaki guztiek erabil ditzakete itsasoa eta itsasondoa, arrantzan egiteko, nabigatzeko edo nahi dutena egiteko, gizaki guztiei erkidegoan baitagozkie gauza horiek» (III. legea, XVIII. titulua, III. partida); horrez gain, eraiki zitekeen itsasondoan, hurrengo baldintza gogoan izanik: «erkidegoaren erabilera oztopatzen ez den bitartean» (IV. partida). Kalifikazio hori eta berorrek dakarren pribatizazio arriskua defendaezin bihurtu ziren, itsasoaren eta itsasondoaren aparteko balio ekonomikoa agertzeaz batera (halaxe gertatu da gaur egun). Ondoko faktoreek agertarazi dute itsaso eta itsasondoaren balio ekonomikoa: itsasoko merkataritzaren beharri-

ITSAS DEMANIOA

155

zanek; arrantzaren gehikuntzak; itsasertzetako aprobetxamendu turistikoak; itsasoko hazkuntzak; petrolioaren eta meatzeen ustiapena ahalbideratzeak. Horratik, itsasoak eta itsasondoak aparteko balio ekonomikoa dutela jakin baino lehen ere, XIX. mendeko legeriak estatuaren herri jabarian sartu zuen lurralde itsasoa. Lurralde itsasoa herri jabarian sartzeko, ekonomi arrazoiei baino gehiago, lehentasuna eman zitzaien segurtasun eta subiranotasunari buruzko arrazoiei. Urei buruzko 1866ko Legeak batera arautu ditu itsasoko eta ibaietako urak. Legearen zioen azalpenak hau jaso du: «Probidentziak herrien arteko komunikabide unibertsala izateko destinatu du itsasoa. Itsasoa ez da nazioen jabarikoa, baina nazioen segurtasuna eta independentzia direla bide, nazioen lurraldean sartu behar da hondartzen alboko itsaso aldea». Hondartzen kasuan, aldiz, onura ekonomikoak hartu ziren kontutan, horiek estatuaren jabarian sartzeko. Hala ere, onura horiek ez zuten zerkusirik herritarren erabilera ludikoarekin edo ustiapen turistikoarekin, ezezagunak baitziren horiek XIX. mendean. Urei buruzko 1866ko zioen azalpenak dioenez, «hondartzak estatuaren herri jabarikoak direla adierazi denez, komeni da antzinako legeen xedapenak berrezartzea. Antzinako legeok, Erromako legeen bide bertsutik, honela finkatzen zituzten hondartzak: itsasoko ekaitz arruntetan olatuak noraino iritsi, eta toki hori da hondartzen muga. Nahikoa zen gune hori nabigaziorako eta arrantzarako». Urei buruzko 1866ko Legeak eta horren jarraitzaile den portuen legeriak itsas demanioaren alde bi baino ez dituzte definitu: itsasbazterra edo itsasoko aldea eta hondartzak. Gerora, Portuei buruzko 1928ko Legeak itsaso-lehorreko alde deitu zien hondartzei. Portuen legeriaren esanetan, ondokoak biltzen dira itsasbazter adierazmoldera: «itsasarteak, arradak, badiak, portuak eta arrantzarako nahiz nabigaziorako beste babeslekuak». Urei buruzko 1866ko Legea onetsi baino lehenagoko lanetan eta proiektuetan, itsasbazterra mugatzea izan zen arazorik korapilatsuena. Nazioarteko Zuzenbidearen eragin handia izan du arazo horrek eta Nazioarteko Zuzenbideak berak eman dio irtenbidea, hein batean bederen. CARLOS III.aren 1760ko abenduaren 7ko Errege Zedulak sei miliatan finkatu zuen itsasbazterraren zabalera. Franqueten Urei buruzko Legearen proiektuan (Urei buruzko 1866ko Legearen aurrekoan) kanoiaren tiroa zein distantziataraino iritsi, horixe zen itsasbazterraren zabalera eta sei miliako distantzia ezartzen zen jagoteko. Behin betiko testuak «Nazioarteko Zuzenbideak jasotako zabalera»ra jotzen du, itsasbazterra finkatzeko. Legeekin eta nazioarteko tratatuekin bat etorriz, «estatuak itsasbazterrean xedatu eta moldatzen ditu jagotza, aprobetxamenduak, eta asilo eta ukiezintasun eskubidea». Izanak izan, harrigarria da itsasbazterra herri jabariko ondasun moduan kalifikatzea, Zuzenbide konparatuan ez delako itsasbazterraren demanio izaera onartzen. Hartara, Italian res communis omnium gisa kalifikatzen dira itsasbaz-

156

RAMÓN PARADA

terrak; Frantzian, aldiz, itsasopeko lurzorua eta horren azpikoa bakarrik sartzen dira demanioan, eta ez urak. Hondartzak definitzean, Urei buruzko 1866ko Legea hondartza adierazmoldearen zentzu arruntetik eta teknikotik urrundu da. Ohiko ulerkeraren harira, hondartzak noiz edo noiz itsasertzetan sortzen diren hareazko azalerak dira eta harea gehiago edo gutxiago izan dezakete; bestalde, itsas hondo edo lido del mare eta itsasondo ere baderitze. Azken hori da tradizioko adierazmolderik ederrena. Urei buruzko 1866ko Legeak honela definitu ditu hondartzak: itsasgora eta itsasbeheren bidez, itsasoak estali eta desestaltzen dituen itsasertzeko zatiak dira. Zati horiek hareatza, harritza, harkaitz edo beste gai geologiko batzuez osaturikoak izan daitezke. Lege horrentzat, hondartzak itsaso-lehorreko alde deitu izan diren guneak dira. Ondokoa da itsaso-lehorreko aldea: «urek, marearen mugimenduaren arabera, txandaka estali eta desestaltzen duten gunea. Hondartzen barruko edo lurreko muga finkatzeko, hau aztertu behar da: marea gorak eta marea ekinozialak noraino iristen diren. Mareak nabari ez diren lekuan, ostera, ekaitz edo erauntsi arruntetan urak noraino iritsi, eta toki hori da hondartzen lurreko muga» (1. art.). Hondartzaren aldea edo itsaso-lehorreko aldea aldakorra da, hots, mareen lanaren araberakoa. Urei buruzko 1866ko Legeak herri jabarian sartu ditu «itsasoak sortarazitako akzesioen edo lurreztaketen ondorioz, hondartzei erantsitako lurrak». Legeari helduz, «batzuetan, Gobernuak adierazi behar du finka mugakideen ugazabak lur horien jabe direla; horretara, finkak handitu egiten dira. Hauek dira kasu horiek: urek ez dituztenean lur horiek bustitzen; lurrok ez direnean beharrezkoak, herri onuraren xedeak betetzeko eta industri bereziak ezartzeko» (4. art.).

Gauzak asko aldatu dira eta handia da, gaur egun, itsasertzaren, lurralde itsasoaren eta kontinenteko plataformaren balioa. Bide horretatik, Itsasertzei buruzko uztailaren 28ko 22/1988 Legearen zioen azalpenak honakoa ezarri du (abenduaren 1eko 1.471/1989 Errege Dekretuak onetsitako araudi orokorra): «Beste herrietan gertatzen den antzera, Espainiako itsas demanioa ondokoei loturik dago: biztanleen gehikuntza handiari eta, ondorioz, erabilera turistikoei; nekazaritza erabilerei; industri, garraio, arrantza eta beste zenbait erabilerari. Horrek guztiak harraparitza eta pribatizazio prozesua abiarazi ditu». Pribatizazio horren aurka agertu ziren Itsasertzei buruzko 28/1969 Legea eta Espainiako konstituziogilea bera. Konstituzioaren 132. art.aren hitzetan, «herri jabariko ondasunak dira legeak jasotakoak eta, batik bat, ondokoak: itsaso-lehorreko aldea, hondartzak, lurralde itsasoa eta gune ekonomikoaren eta kontinenteko plataformaren baliabide naturalak». Autonomi erkidego batzuek Itsasertzei buruzko 1988ko Legea aurkaratu zuten eta zenbait arrazoi azaldu zituzten horretarako. Nolanahi ere, 1991ko uztailaren 4ko epaiak adierazi du 1988ko Legea, oro har, baterakorra dela Konstituzioarekin.

ITSAS DEMANIOA

157

Legearen eskumenen banaketari buruzko zertzelada batzuk bakarrik dira bateraezinak Konstituzioarekin. Konstituzio Auzitegiak esan bezala, autonomi erkidegoek lurraldea (itsasbazterra barne) eta hirigintza antolatzeko dituzten eskumenak oinarritzat hartuta, erkidegook itsasertzen gaineko eskumenak ere izan ditzakete. «Ezin daiteke esan autonomi erkidegoen eskumenok Konstituzioak berak estatuari erreserbaturiko eskumenak ezabatzeko edo bertan behera uzteko bezain absolutuak direnik». Estatuak itsasertzak arautzeko ahalgo legegilea ez ezik, zatikako ahalgo betearazlea ere badu. Ahalgo horien oinarria ez da Konstituzioaren 132. artikuluak estatuari eratxikitako demanioaren titulartasuna. Konstituzio Auzitegiaren ildotik, «lurralde zati hori ezin daiteke ingurunetik aldendu, titulartasun hori erabilita; gainera, titulartasun hori ez duten beste erakunde publiko batzuek ere euren eskumenak egikari ditzakete lurralde zati horren gain». Estatuaren ahalgo horiek beste oinarri batzuk dituzte. Hasteko, estatuaren eskumenekoa da oinarrizko baldintzak arautzea, pertsonek euren garapenerako ingurugiro egokia izateko eskubidea egikari dezaten (149.1.1 eta 45. artikuluak). Bigarrenez, estatuak eskumena du ingurugiroaren babesari buruzko legeria oinarrizkoa emateko (149.1.23. artikulua). Izanak izan, Itsasertzei buruzko Legearen artikulurik gehienak bat datoz Konstituzioarekin. Bateraezinak diren artikuluen artean, aipatzekoak dira 26 eta 34. artikuluak. Artikuluok estatuaren eskumenak jaso dituzte, autonomi erkidegoen kaltetan. Horiek diotenez, estatuak eskumena du ondokoetarako: babesteko zortasunaren gunean baimenak emateko; itsasertzeko gune jakin batzuetan, arau orokor eta bereziak onesteko. Arau horiek itsaso-lehorreko herri jabaria babestu eta erabiltzeari buruzkoak dira. Espainiako legeriak baino geroago, eta arrazoi berdinetan oinarriturik, Frantziako Zuzenbideak ere itsas demanio kontzeptua zabaldu zuen. Hasieran, Frantziako Zuzenbideak ondokoak biltzen zituen itsas demanio adierazmoldera: les rivages de la mer (itsasoak aldian-aldian estali eta desestalitako itsasbazterraren zatiak); les étanges salés (itsasoarekin zuzenean eta iraunkor loturik dauden lurrak) eta itsas portuak eta horien osagai zein instalazio guztiak. 1963ko azaroaren 28ko Legeak kontzeptu hori zabaldu du eta hauek sartu ditu: lurralde itsasoko lurzorua eta lurpea, lurraldeko urak kontutan izan gabe (1972ko irailaren 19ko Legeak itsasoko 12 miliatan finkatu du horien luze-zabalera); lais deritzenak (hareazko metaketez osaturiko lurrak); mareen ekintzatik modu artifizialean baztertutako lurrak; relais (itsasoak bazter utzitako lurrak). Azken horiek 1963ko Legea indarrean jarri eta gero sortutakoak dira. Aurreko legerian, relaisak jabari pribatukoak izan zitezkeen, herri jabarian sartzeko egintzak gauzatzen zirenean izan ezik. Legeak berak ezarri du itsasertzeko lurren zatiak erreserba daitezkeela itsasoaren, bainuetxeen edo turismoaren in-

158

RAMĂ&#x201C;N PARADA

teres publikoak asebetetzeko. Halakoetan, itsasertzeko lurren jabeek eska dezakete estatuak eskura ditzala lur horiek; hartara, lurrok itsas demanioan sartuko lirateke. Nabigazio Kodeak jaso duenez, Italiako Zuzenbidean, ondoko aldeak arautu dira, itsas demanioko dependentzien artean (1942ko martxoaren 30eko 327. Errege Dekretua): a) Lido del mare: urarekin zuzenean loturiko itsasondoaren zatia da eta uraren gehieneko eta gutxieneko hazieraren artean dago. Zati horretan neguko mareak sartzen dira, ez ordea, ekaitzaldiko mareak. b) Spiaggia: lidoaren ondo-ondoko lurzorua da eta ez du muga zehatzik lurraren norabidean. Spiaggiaren luze-zabalera eta hondartzen izatea ere lekuaren araberakoak dira. Esan nahi baita, itsasoak aurrera eta atzera egiten duenean, hondartzen hedadura aldatzen dela eta hareatzak edo relitti deiturikoak sortzen direla. Hareatzak ezin direnean herri erabilerarako aprobetxatu, itsas demaniotik atera eta estatuaren ondarean sartzen dira. Dekretuaren bidez egin behar da eskualdaketa hori. Jabe mugakideek ez dute horiek akzesioz eskuratzeko modurik. c) Portu eta arradak: itsasorako sarrerak dira eta halako angelu edo arku hertsiaren forma dute. Ontzientzako aterpe eta ontziak konpontzeko gune dira eta ontzien atrakatzea errazten dute. d) Itsasoko aintzirak: itsasoaren albo-alboan dauden ur guneak dira. Batzuetan, itsasoari loturik daude (aintzira biziak); beste batzuetan, ostera, bereizirik (aintzira hilak). e) Ibaiahoak. f) Itsasoko herri erabilerari loturiko kanalak. Edu berean, itsas demaniokoak dira estatuaren eraikinak eta obrak, itsas demanioaren ondasunei dagozkielako. Lurralde itsasoa itsas demaniotik kanpo dago. Oraindik ere, res communis omnium moduan kalifikatzen da lurralde itsasoa, nahiz eta horien gaineko emakidak eman arrantzan egiteko (ZANOBINI).

2. ITSAS DEMANIOAREN DEPENDENTZIAK Urei buruzko 1866ko abuztuaren 3ko Legeak lurralde itsasoa eta hondartzak herri jabarikoak zirela adierazi zuen. Ondoren, Portuei buruzko 1880ko maiatzaren 7ko eta 1928ko urtarrilaren 19ko legeek arautu zituzten demanio dependentzia horiek. Itsasertzei buruzko 28/1969 Legeak aldatu zuen arauketa hori. Maiatzaren 23ko 1.088/1980 Errege Dekretuak onetsi zuen 28/1969 Legearen araudia. Gaur egun, Itsasertzei buruzko 1988ko Legeak Konstitu-

ITSAS DEMANIOA

159

zioaren 132. artikulua garatu du eta lurralde itsasoa eta hondartzak edo itsaso-lehorreko aldea soilik jaso beharrean, arautu ditu ondokoak ere: itsaso hondoa eta itsasoko lurpea; gune ekonomikoaren eta kontinenteko plataformaren baliabide naturalak. Halaber, zabalagoak dira orain itsaso-lehorreko aldearen adierazmoldea eta hondartza kontzeptua. Horrenbestez, honakoak daude ÂŤestatuaren itsaso-lehorreko herri jabarianÂť: 1. Itsasondo eta itsasadarrak, ondokoak barne: a) Itsaso-lehorreko aldea. Alde horrek muga bi ditu: batetik, gehieneko marea beheren edo gehieneko marea bizi ekinozialen lerroak finkatzen du gune hori; bestetik, ezagutu izan diren ekaitzik handienetan olatuak noraino iritsi diren ikusi behar da. Puntu hori gaindituz gero, gehieneko marea gora bizi ekinozialen lerroa hartzen da muga gisa. Berrikuntza handi gisa, itsaso-lehorreko aldearen muga finkatzeko, ezagutu izan diren ekaitzik handienei erreparatzen zaie, hots, aparteko ekaitzei. Tradizioko legerian, berriz, ekaitz arruntek mugatzen zuten alde hori. Itsaso-lehorreko aldea ibaibazterretara zabaltzen da, mareen ekintza nabari den lekuraino. Itsaso-lehorreko aldearen barruan ondokoak daude: padurak; albuferak; istingak; estuarioak eta, orokorrean, itsasgoren, itsasbeheren eta olatuen eraginez, edota itsasoko ura iragaztearen ondorioz bustitzen diren beheko lurrak. b) Hondartzak edo gai solteen metaketa guneak. Honakoak daude gai solte horien artean: hareatzak, hartxintxarrak, errekarriak eta itsasoaren nahiz itsas haizearen ekintzaren bidez eta kari artifizialak edo beste kari natural batzuk direla-eta sortutako malkarrak, bermak eta dunak. Malkar, berma eta dunen kasuan, ez da aintzat hartzen horietan landaretzarik dagoen ala ez. c) Legearen definizioari ekinez, eta Itsasertzei buruzko Legearen 4. artikuluaren esanetan, itsaso-lehorreko aldean sartzen dira hauek ere: 1. Itsasondoaren akzesioak. Gaien metaketagatik edo itsasoaren atzeraegiteagatik sortzen dira. Metaketa edo atzeragitea edozein karirengatik sor daiteke. 2. Obren zeharkako eraginaren ondorioz, itsasoari hartutako lurrak eta itsasondoko lur lehorrak. 3. Itsasoak inbaditutako lurrak. Kari bategatik edo besteagatik itsas hondoari eransten zaizkio lur horiek. 4. Itsasoari edo itsaso-lehorreko herri jabariaren guneei lotutako itsaslabar nabari bertikalak. Itsaslabarrok herri jabarikoak dira azken muturreraino. 5. Mugaketa egin eta gero, herri jabarian sartzen diren lurrak. Horretarako, edozein kari dela bide, lurrok hondartzen, itsaslabarren edo itsaso-lehorreko aldearen ezaugarri naturalak galdu behar izan dituzte.

160

RAMÓN PARADA

6. Barruko uretan edo lurralde itsasoan dauden uhartetxoak. 7. Herri jabariko emakidan adierazitako luze-zabalera hedatu nahian, emakidadunek itsaso-lehorreko herri jabariari erantsi dizkioten lurrak. Lur horiek erantsi ahal izateko, hala ahalbideratu behar dute itsaso-lehorreko emakidaren klausulek. 8. Itsasondoaren lur mugakideak, itsaso-lehorreko herri jabariari eransteko eskuratzen direnean. 9. Estatuak itsaso-lehorreko herri jabarian eraikitako obra eta instalazioak. 10. Portuak eta portuetako instalazioak, baldin eta estatuak horien gaineko titulartasuna badu. Portuak eta portuetako instalazioak euren legeria berezien bidez arautzen dira. Oraintsu ikusitako definizioek izugarri zabaldu dute itsaso-lehorreko aldearen kontzeptua. Zabaltze horrek kritika ugari izan ditu. Zalantzarik gabe, sortaraziko du eztabaida gehiago ere, eztabaidak dakartzatelako tradizioko adierazmolde eta kontzeptuak gainditzen dituzten arauek (Itsasertzei buruzko Legea da horren erakusgarri). Horren harira, MEILÁNek honelaxe kalifikatu du itsaso-lehorreko aldearen antolamendu berria: «Berrikuntza horrek ez du zerikusirik milaka urte dituen itsaso-lehorreko herri jabariarekin. Legearen aginduz, herri jabarian sartu dira orain arte jabetzaren antolamendu juridikoan zeuden guneak; gainera, kontutan izan behar dira aldaketa horrek dakartzan ondorio guztiak». MEILÁNek bereziki kritikatu du tradizioko aipamena itsaso-lehorreko aldearen definiziotik baztertzea. Aipamen horri helduz, hau da itsaso-lehorreko aldea mugatzeko irizpidea: ezagutu izan diren ekaitz arruntik handienetan olatuak noraino iritsi, toki hori da itsaso-lehorreko aldearen muga. Gaur egun, aipamen horren ordez, aparteko ekaitzek bustitzen dituzten lurrak jaso ditu legeak. Aparteko ekaitzak iristen diren lekuraino hel daiteke itsaso-lehorreko aldea, ekaitz horien izaera eta jatorria gogoan izan gabe, eta horien aldizkakotasuna aurreikusteko modukoa izan ez arren». Bestalde, ibaibazterrak aipatzean, honakoa dio legeak: itsaso-lehorreko aldea marea meteorologikoen ekintza nabari den lekuraino iristen da. Hortaz, aski da marea ekinozial handi bat, baldintza barometriko egokiak eta zirimola-haizeen eragina itsaso-lehorreko aldea naroro hedatzeko, eta jabetza pribatu zena bat-batean herri jabariko ondasun gisa kalifikatzeko (gogoratzekoa da duela urte batzuk izan zen Hortensia zirimola). Ildo beretik, MEILÁNek ez du egoki ikusten padura kontzeptua eta hondartzaren definizio zehazgabea hedatzea. Padurak «itsasgoraren eta itsasbeheraren eraginez bustitzen diren beheko lurrak» soilik izan beharrean, ondokoak ere badira orain: «olatuen eraginez edo ura iragaztearen ondorioz bustitzen diren lurrak». Hondartza kontzeptuan, jada-

ITSAS DEMANIOA

161

nik ez dira ondoko aipamenak ageri: «luze-zabalera ia laua izatea» eta hondartzak itsasoaren ekintzaren bidez bakarrik sortzea. Egun, legeak onartzen du hondartzak itsasoko haizearen edo kari artifizialen nahiz bestelako kari naturalen ondorioz eratzea; horretara, hondartzen barruan sartu ditu malkar, berma eta dunak ere. Ondo baino hobeto ezagutzen du gaia MEILÁNek, Konstituzioaren eraketa prozesuan parte hartu baitzuen 132. artikuluaren zuzentzaile gisa. Autore horren aburuz, itsaso-lehorreko aldearen zabaltzeak ezin dira artikulu horretan oinarritu, kontraesanean daudelako artikuluaren muinarekin. Arean bere, autore horri ekinez, parlamentuko eztabaidetatik ondokoa ondorioztatzen da: konstituziogileak itsaso-lehorreko aldearen demaniotasuna adieraztean, «une horretan indarrean zegoen legeriaren hondartza kontzeptuaz ari ziren. Kontzeptu hori baterakorra zen botere legegilearen tradizioarekin eta botere legegilearen tradizioak hondartzen ulerkera arruntari heldu zion». Konstituzio Auzitegiak 1991ko uztailaren 4ko epaian adierazi duenez, «Konstituzioak estatuaren herri jabariko ondasunak izendatzeko ahalmena ematen dionean legegileari, Konstituzioak berak erabakitzen du herri jabarikoak direla hondartzak eta itsaso-lehorreko aldea. Edonondik begira dakiola ere, Konstituzioaren asmoa ez da kontzeptu horiei euron esanahi lexikoaz bestelako edukirik ematea, ez eta aurreko lege definizioek lege lerruna dutela esatea. Esanahi lexikoa ahantzi gabe, legegileak xeheki definitu behar ditu kontzeptuok, demanioa argi eta garbi mugatzeko; izan ere, hori da legearen helburu laudagarrietako bat. Kontzeptuen esanahi lexikoari eutsiz gero, legegilea aske da komenigarri deritzen irizpide mugatzaileak aukeratzeko. Bistakoa da legeak darabilen irizpideak baduela halako zehazgabetasuna, iraganari buruz dakiguna alda daitekeelako eta etorkizuna ezagutzen ez dugulako. Zehazgabetasun hori dute denboran izaten diren aldaketei buruzko beste irizpideek ere. Dena dela, ezin esan daiteke irizpide hori zentzugabea eta apetatsua denik, ez aurretiazko irizpideen aldean oso desberdina denik, ez eta itsaso-lehorreko aldearen kontzeptu orokorretik aldentzen denik. Hau da itsaso-lehorreko aldearen kontzeptu orokorra: itsasoa eta azalean dagoen ura lotzen diren aldea. «Ezagutu izan diren ekaitzik handienetako olatuak» noraino iristen diren zehaztea bezainbesteko zaila da «ekaitzen olaturik handienak» zein lekutaraino iristen diren finkatzea. Portuei buruzko 1880 eta 1929ko legeek jaso zuten azken irizpide hori. Gainera, Itsasertzei buruzko 1969ko Legeak egin bezala, «ekaitz» izenari «arrunt» adjektiboa eransten bazaio ere, zailtasun hori ez da areagotzen. Honakoa da horren arrazoia: adjektibo horrek ekaitzen maiztasuna adierazten du, baina emaitza maiztasun esanahiaren eta denbora aldiaren araberakoa da. Irizpide berri horren bidetik, baliteke lehen demanioan ez zeuden finkak orain herri jabariko bi-

162

RAMĂ&#x201C;N PARADA

hurtzea. Izanak izan, arazo horrek ez du zerikusirik 4. artikuluaren konstituziotasunarekin. Konstituzioak zuzenean jaso ez dituen ondasunak aipatzen ditu Itsasertzei buruzko Legearen 4. artikuluak. Aipamen horiek ez dira Konstituzioaren aurkakoak, Konstituzioak ahalmena eman baitio legegileari herri jabariko ondasunak zehazteko. 132.2. artikuluak ez du ahalmen hori arautu, baina Konstituzioak nagusiarazi dituen printzipio eta eskubideetatik ondoriozta daiteke ahalmen mugatua dela. Labur esateko, ahalmen hori ezin daiteke erabili ondasunak edo ondasunen generoak merkataritzaz kanpo ateratzeko, salbu eta kanporatze horren bidez helburu zilegiak betetzen direnean. Helburu horiek ezingo lirateke lortu, beste neurri baztuk hartuko balira. Argi dagoenez, kasu honetan honakoa da helburua: itsaso-lehorreko herri jabaria eta, batik bat, itsasondoa zehaztu, babestu eta erabiltzea, bai eta horren inguruko polizi ahalmenak izatea. Horixe da Itsasertzei buruzko Legearen 1. art.ak jaso duena. Helburu hori aintzat hartuz gero, legegileak ez du gehiegikeriarik egin, 4. artikuluaren zehaztapenak ezartzean eta, are gutxiago, 5. artikuluaren edukia finkatzean. Azken artikulu horrek berariaz utzi ditu herri jabaritik kanpo norbanakoen zein erakunde publikoen jabetzako uharteak eta horien zatiketaren ondorioz eratutakoak. Itsasertzei buruzko Legearen 4. artikuluko zehaztapenek ondokoak aipatzen dituzte: itsaso hondoarenak izandako lurrak (1 eta 2. idazatiak); itsasoak estalitako lurrak (3. art.); itsaso-lehorreko aldearenak izandako lurrak edo alde horretatik bereizi ezin diren lurrak (4, 5 eta 6. idazatiak); negozio juridikoaren bidez, itsaso-lehorreko aldeari atxikitako lurrak (7 eta 8. idazatiak); azkenik, estatuaren herri jabariari lotutako obrek okupatu dituzten lurrak (9, 10 eta 11. idazatiak)Âť.

2. Lurralde itsasoa eta barruko urak, horien hondoa eta lurpea barne. Lege berezietan arautu eta definitu dira horiek. Itsasertzei buruzko Legeak dioenez, ÂŤherri jabarikoa da estatuaren lurraldeko itsasertzak edo mugak inguratzen dituen lurralde itsasoa. Lurralde itsasoaren barruan ondokoak daude: itsasarteak, arradak, badiak, itsasgolkoak, portuak eta arrantza nahiz nabigaziorako beste babeslekuakÂť. Hasieran alde hori sei miliakoa zen, baina 12 miliatara zabaldu zen, arrantzan egiteko (1967ko apirilaren 8ko Legea) eta kontrabandoa eragozteko (1968ko abenduaren 26ko Dekretua). Lurralde itsasoari buruzko urtarrilaren 4ko 10/1977 Legeak 12 miliako distantzia finkatu du. Alde horren mugaketa egitean, ondokoa hartzen da abiapuntu gisa: Espainiako subiranotasunaren itsasertzetako marea beheraren lerroa. Gobernuak, nazioarteko arauei ekinez, ondokoa erabaki dezake kasuan-kasuan: itsasertzetako puntu egokiak lotzen dituzten lerro zuzenak egitea (2. art.).

ITSAS DEMANIOA

163

3. Gune ekonomikoaren eta kontinenteko plataformaren baliabide naturalak. Legeria bereziek definitzen eta arautzen dituzte horiek. Itsasertzei buruzko 1969ko Legearen ildotik, ÂŤbaliabide naturalak, ustia daitezkeen heinean, herri jabarikoak dira lurralde itsasoaren eta berorren alboko aldearen hondoak eta lurpeakÂť (1.4. art.). Lurralde itsasoaren aldameneko alde hori jaso du Konstituzioaren 132.2. artikuluak, eta gune ekonomiko eta kontinenteko plataforma moduan adierazi du. Gune Ekonomiko Esklusiboari buruzko 1978ko otsailaren 20ko Legeak lurralde itsasoaren alboko aldea zehaztu eta horren norainokoa finkatu du. Lege horren arabera, itsasoaren alboko aldea itsasertzetik 200 milia nautiko luzatzen da. Espainiari ondokoak dagozkio gune ekonomikoan eta kontinenteko plataforman: itsasoko hondoaren, lurpearen eta gaineko uren baliabide naturalak miatu eta ustiatzeko eskubide subiranoak; baliabide naturalen gaineko eskubide esklusiboa; baliabide horien artapena, miaketa eta ustiapena arautzeko eskumena; kasuan kasuko xedapenak betearazteko jurisdikzio esklusiboa. Horrek ez du esan nahi nabigaziorako, lurgainean eraikitzeko eta itsaspean kable-hariak jartzeko askatasunak ukitzen direnik. 4. Azkenik, Itsasertzei buruzko 1969ko Legeak herri jabarikoak nahiz jabetza pribatukoak izan daitezkeen lurrak arautu ditu. Alde batetik, uharteen kasua da hori. Herri jabarikoak dira, mareen eragina nabari den punturaino, lurralde itsasoan, barruko uretan eta ibaietan dauden edo horietan sor daitezkeen uharteak. Ondokoak salbuesten dira: norbanakoen edo erakunde publikoen jabetzako uharteak eta horien zatiketaren ondorioz sortutako uharteak. Dena dela, herri jabarikoak dira norbanakoen eta erakunde publikoen jabetzako edota horien zatiketaren ondorioz sortutako uharteen hondartzak, itsaso-lehorreko aldea eta antzeko beste ondasunak. Beste alde batetik, legeak ondokoak aipatu ditu: hondartzetako hareen edota itsasoaren inbasioa izan dezaketen lurrak (inbasio hori berez edo kari artifizialak direla-eta sor daiteke). Lur horiek ez dira herri jabariko ondasun bihurtzen eta norbanakoen jabetzan geratzen dira. Titularrek lurren defentsa obrak egin ditzakete, aldez aurretik administrazio baimena edo emakida eskatzen badute. Obra horiek ezin dituzte hondartzak okupatu, ez eta kasuan kasuko mugapenak edo lege zortasunak narriatu ere; horrez gain, ezin diete hondartzei kalterik eragin. Obrek hondartzak okupatzen badituzte, edo horiei kalte egiten badiete, itsasoak inbaditutako lurrak itsaso-lehorreko herri jabariko ondasun bihurtzen dira, mugaketaren emaitza ikusita.

3. BARRENDEGI PRIBATUAK ONARTZEA ETA ITSASO-LEHORREKO ALDEA USURPATZEA. KONSTITUZIOAREN ETA BOTERE

164

RAMÓN PARADA

LEGEGILEAREN ERANTZUNA. ESKURATUTAKO ESKUBIDEAK Itsasoaren ondoko itsasertzaren balio ekonomikoa izugarri handitu da eta horrek tirabira larriak sortarazi ditu herri jabariaren eta jabetza pribatuaren artean. Horixe izan da Espainiako Zuzenbidearen arazorik korapilatsu eta larrienetako bat. Arazo hori dela eta ez dela, Konstituzioaren 132. artikuluak itsas demanioa arautu du. Ikus dezagun zein den arazo horren jatorria. Hondartzak, tradizioan, res comunis omnium moduan kalifikatu dira. Duela urte batzuk ez zegoen eskaririk, hondartzak orube gisa erabiltzeko, edo turismoaren masifikazioak modan jarri eta onuragarri bihurtutako jarduera ludikoak gauzatzeko. Horrela izanik, lehen, noizean behin, norbanakoek eskura zezaketen hondartzen eta, oro har, itsaso ondoko aldearen jabetza. Zalantzarik gabe, Zuzenbide historikoak ahalbideratzen zituen jabetzapen horiek eta, noiz edo noiz gauzatzen zirenez, ez zuten inolako arriskurik sortarazten. Tradizioko testuek ondokoa dute jasorik: lantzean behin, norbanakoek erabil ditzakete hondartzak (res communis) eta hondartzen jabetza eskura dezakete, eraikinak jasotzeko. Edozelan ere, gainerako guztien herri erabilera errespetatu behar zen. Horrelaxe gertatzen zen Erromako Zuzenbidean, hau da, eraiki zitekeen litora maris deiturikoan, baina herri erabilerari nahasmendurik eragin gabe (in litore iure gentium aedificare licere nisi usus publicus impidire). Neracioren testu batek jaso zuen litusean eraikitakoa eraikitzailearena zela, litusa ez zelako res publica (Digesto 41.1, 14). Res publicara erromatarren gauzak biltzen ziren; beraz, norbanakoek ezin zuten horien jabetza eskuratu. Horixe jaso dute Partidek ere: itsasoa eta itsasondoa «gizaki guztiei dagozkie erkidegoan». Partiden IV. legeak honakoa dio: «Etxe edo etxola bat eraiki daiteke itsasondoan, erkidegoaren erabilera oztopatzen ez den bitartean». Babesturik zeuden eraikitzailea eta edukitzailea ere. 3. Partidaren XXVIII. tituluko III eta IV. legeek ondokoa diote: «las cosas que comunalmente pertenecen a todas las criaturas que viven en este mundo son éstas, el aire y las aguas de la lluvia e la mar e sus riberas. La cualquiera criatura que viva puede usar de cada una de estas cosas que fuere menester. E por ende todo ome se puede aprovechar de la mar e de su ribera pescando o navegando, o faziendo y todas las cosas que entendiere que a su pro son. Empero si la ribera de la mar fallare casa, o otro edificio cualquier que sea de alguno, no lo debe derribar, nin usar del en ninguna manera, sin otorgamiento del que lo fizo, o cuyo fuese, comoquier que si lo deribasse la mar o, otro, o se cayesse el, que podría quien quier facer de nuevo otro edificio en aquel mismo lugar. En la ribera de la

ITSAS DEMANIOA

165

mar todo ome puede facer casa e cabaña, a que se acoja cada que quisiera, e puede faccer a otro edificio cualquier que se aproveche, de manera que por el no se embargue el uso comunal de la gente, e puede labrar en la ribera galeas o otros navíos cualesquiera enxugar y redes, e fazerlas de nuevo si quisiere: e en quanto y labrare, o estuviese no lo deve otro ninguno embargar, que no pueda usar, e aprovecharse de todas estas cosas, o de otras semejantes de ellas, en la manera que sobredicho es».

Urei buruzko 1866ko abuztuaren 3ko Legeaz geroztik, itsasondo eta hondartzek res communis izateari utzi zioten eta herri jabariko ondasun bihurtu ziren. Legeak berak onartzen du norbanakoak paduren eta itsasoaren edo hondartzen ondoko finken jabe izan daitezkeela. Legearen esanetan, norbanakoek eskura ditzakete, estatuaren zein erkidegoaren padurak lehortzeko obren ondorioz, itsasoari hartu zaizkion lurrak (5, 8 eta 26. artikuluak) Portuei buruzko 1880ko eta 1928ko legeek, itsasoko urak arautzean, ageri-agerian aintzatetsi zituzten itsaso-lehorreko aldearen titulartasun pribatuak. Legeek beren beregi aipatu zituzten «itsasoaren ondoko edo itsaso-lehorreko aldean kokatutako lur pribatuak» (7. art.). Esan bezala, legeek titulartasun pribatu horiek aintzatetsi zituzten eta testu historikoak ez ziren norbanakoen okupazioez arduratu ere egin. Haatik, ez zen arriskuan jartzen hondartzen herri erabilera. Garai hartan, inork ez zuen uste hondartzak orube moduan erabil zitezkeenik. Taxu berean, ez zen pentsatu ere egiten hondartzok turismoaren jarduerak gauzatzeko, itsaskia hartzeko edo hazteko ustia zitezkeenik. Jaki preziatua da gaur egun itsaskia, baina duela mende bat arbuiatzen zuten herritar behartsuenek ere. Turismoaren gorakada dela kausa, itsaso-lehorreko aldearen lurzati pribatuen balioa izugarri handitu zen. Hogeita hamar urteren buruan, jabetza pribatuaren arauketa zehazgabea arriskutsu egin zen, herri jabariaren ukiezintasunarentzat eta alde horren erabilera orokorrarentzat. Arean bere, norbanakoek lur ugariren jabetza eskuratu zuten. Eskuraketa horiek, izatez, kuasi delituak dira, baina itxuraz babesteko moduko formez jazten dira. Ondoko kasuan gertatzen da, batez ere, itxura hori: usurpatzaileek lurrak gainontzeko hipotekario izaera izango dutenei saltzen dizkietenean (Hipoteka Legearen 34. artikulua). «FORNESA RIBÓk jabetzepenaren trikimailuak azaltzean adierazi duenez, usurpatzaileak, oro har, itsaso-lehorreko aldearen natura bera desitxuratzen du, lurreztaketa artifizialak eginez, azkar hazten diren zuhaixkak landatuz edo Administrazioak mugaketa egin dezala eskatuz. Mugaketa horiek sarritan usurpatzaileen onurarako izaten dira. Mugaketa batzordeak lurzatian egindako aldaketen berririk ez duenean gertatzen da hori. Beste batzuetan, usurpatzaileek

166

RAMÓN PARADA

itsasoari hartutako lurzatiak zuzenean aprobetxatzen dituzte edo itsaso-lehorreko aldearen alboko finkak aldatzen dituzte. Jarduera horiek zuten itxura juridikoaren oinarriak hauexek ziren: batetik, Urei buruzko Legearen aurretik egindako eskuraketak, hots, ustez herri erabileratik jareginik dauden lurren gaineko usukapioak; bestetik, erregistroaren inmatrikulazioek ematen dieten itxura. Itxura hori erraz lor daiteke aldarazpenen eta itxurazko salmenta ugariren bidez. Aldarazpen eta salmenta horiek Jabetza Erregistroan sarrarazteko, Hipoteka Legearen 205 eta 206. artikuluen prozedura erabiltzen da. Korporazio publiko batzuek ere jarduera tamalgarri hori izaten dute».

Lur publikoen gehiegiko eta maulazko jabetzapen horri ez zitzaion erantzun juridiko egokirik eman. Besteak beste, usurpazio delituen artean tipifikatzen da lurren gehiegiko jabetzapena; hala ere, zigor jurisdikzioan ez zen aztertu. Jabetza arazo moduan kalifikatu zen arazo hori eta jurisdikzio zibilak ebazten zuen. Administrazioak honako argudioa baino ez zuen erabiltzen jabetzapen horien aurka: itsas demanioa ezin daiteke izan norbanakoen jabetzakoa. Auzitegi zibilek tesi hori ukatu zuten, urei eta portuei buruzko legeriek berariaz jaso zituztelako itsaso-lehorreko aldearen barrendegi pribatuak. Hasieran, itsaso-lehorreko aldearen erabateko demaniotasunaren tesiak ez zuen arrakasta handirik izan auzitegi zibiletan. Porrot horrek botere legegilearen erantzuna eragin zuen. Itsasertzei buruzko 1969ko apirilaren 26ko Legearen gobernu proiektuak ex lege ezarri zuen itsas demanioaren jabetza publikoa. Salbuetsita geratu ziren Jabetza Erregistroan inskribaturik egonik, 1967ko urtarrilaren 1ean hogeita hamar urteko antzinatasuna zuten lurrak. Gorteek Gobernuaren jarrera eraberritzailea baztertu zuten eta hondartzetako lur pribatuen inguruko zalantzak aienatu zituzten. Itsasertzei buruzko Legeak lur pribatuak onartu zituen, ondokoa jasotzean: «itsaso-lehorreko aldean eta alde horren edo itsasoaren ondoan dauden lur pribatuak». Hau da jabetza pribatu horien aldeko beste adierazpide bat: Administrazioaren mugaketak ez zuen eraginik Hipoteka Legearen 34. artikuluaren babesean inskribaturiko finken edo eskubideen gain (4 eta 6. artikuluak). Asmo eraberritzaileek porrot egin arren, doktrinaren autore batzuek ez zuten amore eman. Horien ustez, Itsasertzei buruzko Legeak herri erabilerako zortasuna ezartzen du lur pribatuen gain. Horretara, lur pribatuak herri jabariari loturik geratuko direla ziurtatzen da. Hori ziurtatzea da garrantzitsuena, lurren titulartasuna publikoa ala pribatua den kontutan izan gabe (LEGUINA). Iritzi hori Itsasertzei buruzko Legearen artikulu batzuen interpretazioan datza. Hondartzen eta itsaso-lehorreko aldearen herri erabilera jaso dute artikulu horiek eta ez dituzte bereizi jabetza publikoa eta pribatua. Herri erabilerako zortasuna bidezkotzeko, honakoak erabiltzen zituzten autoreok: Kode Zibilaren 549. artikuluko lege zortasunen kategoria eta jabetza pribatuak herri xedeei

ITSAS DEMANIOA

167

lotzen zaizkiela adierazten duten antzeko kasuak. Hauek dira, besteak beste, kasu horiek: abelbideak, kale pribatuak, ibaiertzen eta norbanakoen jabetzako ibaibazterren gain ezarri diren herri erabilerako zortasunak, nazio parke moduan kalifikatutako jabetza pribatuei ezarritako mugapenak eta nazio intereseko leku eta monumentuak. Horrez gain, gauza publikoei buruzko germaniarren doktrina aipatu zen herri erabilerako zortasuna bidezkotzeko. Teoria horrek, herri jabariaren teoria erabili gabe, jabetza pribatua herri xedeei loturik egotea onartzen du. Tesi hori aplikatuz gero, hondartzak eta itsaso-lehorreko aldearen zatiak norbanakoen jabetzakoak izan daitezke. Beste autore batzuen aburuz, aldiz, tesiak arazo dogmatikoak sortarazten ditu (CONDE) eta praktikan ugaritu egiten dira arazo horiek. Bestela esateko, Administrazioaren esku uzten zen hondartzak herri erabilerari lotzea, nahiz eta administrazio hori gai ez izan jabetzaren titulartasuna defendatzeko. Gainera, hondartzak herri erabilerari loturik egon arren, lotura horrek ez zuen eraginik eraikin handiez okupaturiko lurretan; lehenengo eta behin, eraikinok eraitsi beharko lirateke. Doktrinaren nahaspila horren ondorioz, eta kasu batzuetan izan ezik, jurisprudentzia zibilak ahuldu egin zuen, 1970eko hamarkadan, Jabetza Erregistroko inskripzioen eragingarritasuna (1974ko otsailaren 2ko epaia, CoruĂąako Santa Cristina hondartzari buruzkoa). Horrenbestez, Hipoteka Legearen 38. artikulua iuris tantum presuntziotzat hartu zen. Presuntzio hori ez zen aplikatzen, ÂŤitsaso-lehorreko aldea igarri-igarrian herri jabarikoa zela eta erabat zehazturik zegoela egiaztatzen zeneanÂť (1977ko abenduaren 19ko epaia). Jurisprudentzia horren joera izan zen Portuei buruzko 1880ko Legearen aurretik inskribaturiko tituluak gainerako tituluak baino eragingarriagoak zirela adieraztea. Lege horretan nabari ageri dira hondartzetako eta itsaso-lehorreko aldearen barrendegi pribatuak (SAINZ MORENO). Azken batean, 1978az geroztik, jurisprudentzia hori gainditurik dago, Konstituzioaren 132. artikulua indarrean dagoelako. Konstituzioaren 132. artikuluak zuzenean parte hartu du arazo horretan eta inolako salbuespenik gabe adierazi du hondartzak eta itsaso-lehorreko aldea herri jabarikoak direla. Ikusi dugunez, bide beretik ekin dio Itsasertzei buruzko 1988ko Legeak, ez baitu barrendegi pribaturik onartu itsaso-lehorreko aldean. Estatuaren herri jabarikoa da, beraz, itsaso-lehorreko alde osoa. Aintzat hartu behar da itsaso-lehorreko aldearen lur pribatu batzuk auzitegien epaien bidez norbanakoei aintzatestea. Zer gertatzen da lur horiekin? Estatuaren herri jabarian sartu ote dira norbanakoei konfiskaturiko lur gisa ala, aitzitik, derrigorrezko desjabetzapenak dakarren bermea errespetatu behar da, Konstituzioaren 33.3. artikuluak agindu bezala? Dakigunez, eskuratutako eskubideak errespetatzeko tradizio juridikoarekin bat etorriz, norbanakoei kalteak ordaindu behar zaizkie, lurren jabetza kendu aurretik.

168

RAMÓN PARADA

Itsasertzei buruzko 1988ko Legeak gogoan izan du doktrinako autore garrantzitsu batzuen iritzia (SAINZ MORENO). Horien ildotik, legeak ahaleginak egin ditu, jabetza pribatuak kentzearen ondorioz sortzen diren kalteak ez ordaintzeko. Legeak «kosturik gabeko printzipioa» erabili du helburu hori lortzeko, hau da, eskubide pribatuak herri jabariaren gaineko emakida bihurtu ditu. Hirigintza antolamendutik kanpoko eraikinen teknikarekin konbinatzen da printzipio hori. Teknika horren bidez, indarreko legerian legezta daitezkeen obra eta instalazioak egokitu egiten dira, baina obra berririk egin gabe. Edonondik begira dakiola ere, irtenbide hori Urei buruzko 1985eko Legeak jasotakoaren guztiz aurkakoa da, lurpeko uren titulartasun pribatua errespetatu baitu lege horrek, nahiz eta urak publifikatzeko joera egon. Bestalde, aldi baterako emakidak ez dira lurren jabetza osoaren ordaina. Hori jakinik, honakoa da arazoa: Itsasertzei buruzko 1988ko Legearen irtenbidea Konstituzioaren 33.3. artikuluarekin baterakorra den ala ez erabakitzea. Edozein kasutan, Konstituzio Auzitegiak 1991ko uztailaren 4ko epaian adierazi du bat datozela Urei buruzko 1985eko Legearen konponbidea eta Konstituzioaren 33.3. artikulua: «Ukaezina da norbanakoei euren eskubideak kentzen zaizkiela, jabetza pribatuak emakida bihurtzean. Emakida horien bitartez, norbanakoek herri jabaria okupa eta aprobetxa dezakete. Horratik, norbanakoei eskubide horiek kentzearen ondorioz eragindako kalteak ordaintzen zaizkie. Hori dela eta, Konstituzioaren 33.3. artikulua urratzearen arrazoia kalteordaina askieza izatea da, eta ez kalteordainik ez egotea». »Bistakoa denez, ondasunen derrigorrezko desjabetzapenaren kalteordainak ezartzeko araua Konstituzioaren aurkakoa dela esateko, ondokoa aztertu behar da: derrigorrean desjabetutako ondasunen edo eskubideen eta kalteordainen artean “proportziozko oreka”rik baden ala ez [166/1986, OJ 13 B) KAE]. Alde batera uzten dira kasuan kasuko inguruabar zehatzak. Horren ondorioz, kalteordaina finkatzeko araua Konstituzioaren aurkakoa da, elkarrekikotasunik ez dagoenean ondasunaren balioaren eta kalteordainaren artean». Konstituzio Auzitegiari helduz, «kalteordaina nahikoa ez izatearen teoria kasu honetan aplikatzen bada ere, ezin daiteke esan kalteordaina finkatzeko araua Konstituzioaren aurkakoa denik (aurkakotasun hori defendatzen dute errekurtsogileek). Auzitegi honen ikuspuntu abstraktutik, norbanakoei kentzen zaien eskubidea kalteordainaren bidez konpentsatzen da; izan ere, norbanakoen eskubidearen balioa handia da, norbanakoek hirurogei urtez eta ezelango kanonik ordaindu gabe okupatu eta aprobetxatzen dituztelako lurrak. Honakoak dira baieztapen horren beste arrazoi batzuk: alde batetik, norbanakoei kentzen zaizkien lur pribatuak jabetza berezi dira; bestetik, lurrak kendutakoan ere, norbanakoek luzaroan erabil eta luper ditzakete lurrak, nahiz eta eskubide horiek egikaritzeko titulua beste bat izan; gainera,

ITSAS DEMANIOA

169

norbanakoen esku geratu arren, herri jabariak eratorritako mugapenei loturik geratuko lirateke lur horiek». Irtenbide horren arabera, jabetza osoen edukitza kentzen denean, aldi baterako administrazio emakidak eskaintzen dira kalteordain gisa, lurraren jabeak bere lurretan eginiko inbertsioak kontutan izan gabe. GARCÍA DE ENTERRÍAk, ordea, maisutasunez zuzendu du irtenbide hori. Autore horren aburuz, oinarrizko eskubideen eduki nagusiari zor zaion begirune ukaezinera jo behar dugu (EKren 53. art.). Horren ildotik, legegileen zenbait jarduketak dakartzan arazoak konpontzeari dagokionez —hain zuzen ere, derrigorrezko desjabetzapenaren eduki materiala duten jarduketek dakartzatenak—, esan daiteke Italian eta Espainian begirune horrek ordeztu duela jabetza kentze bereziaren eta antolamendu orokorraren arteko aurkakotasuna; horretarako, Konstituzioaren 24.1. artikulua aipatu behar izan da. Era berean, begirune horretara joz gero, bateragarriak izan daitezke Konstituzio Auzitegiak Itsasertzei buruzko Legearen xedapen iragankorrei «konstituziotasun judizio abstraktua» egitea eta, aldi berean, norbanakoek kalteordainen inguruko erreklamazio zehatzak aurkeztea; erreklamazio horietan honako balioen arteko diferentzia eskatzen da: jabetza osoaren balioaren (lurraren jabeak bere lurrean egindakoa balio horren barne sartuta) eta xedapen iragankor horiek kontsolazio gisa ezarritako aldi baterako administrazio emakiden balioaren artekoa. Herri Administrazioen Eraentza Juridikoari eta Administrazio Prozedura Erkideari buruzko azaroaren 26ko 30/1992 Lege berriaren 139. art.ak ezarritako arauketak —Administrazioaren ondare eginkizunaren ingurukoak— baieztatu egin du orain arte esandakoa. Artikulu horrek hauxe agindu du: «Norbanakoei desjabetzapen izaera ez duten egintza legegileak aplikatzen zaizkienean, herri administrazioek egintzon ondoriozko kalteordaina eman behar diete, baldin eta norbanakoek ez badute egintza horiek jasateko eginbehar juridikorik. Kalteordain hori egintza legegileotan ezarritakoaren araberakoa izan behar da». A contrario sensu ondoriozta daitekeenez, egintza legegileok desjabetzapen izaera dutenean, Estatuaren ondare erantzukizuna zalantzan jartzeko modukoa da.

4. PADURAK. ITSAS DEMANIOAREN DEGRADAZIOA ETA PRIBATIZAZIOA DAKARTZAN BESTE KASU BAT Itsas demanioaren beste dependentzien kasuan gertatzen den antzera, itsas demanioaren legeria zaharkituta geratu da, padurak arautzean. Gizartearen pentsamoldea aldatu denez, garrantzi handiagoa ematen zaio gaur egun baliabide naturalen erabilpenari eta ingurugiroaren babesari. Orain arte uste zen padurak lur antzuak eta osasunarentzat arriskutsuak zirela; orain, or-

170

RAMÓN PARADA

dea, altxor ekologiko deritze eta nahitaez salbatu behar direla esan ohi da (MARTÍN MATEO, LÓPEZ RAMÓN). Urei buruzko 1866ko Legeak herri jabaritik kanpo utzi zituen aintzira biziak edo padurak. Tradizioz, Espainiako legearen terminologiak honela definitu ditu padurak: alde heze edo lur istilduen multzoan sartzen diren lurrak dira eta itsasoak ukitu eta suspertzen ditu. Legeak ahalbideratu zuen norbanakoen, estatuaren eta auzoen jabetzako paduren lehorketa. Azken bi kasu horietan, obraren egileek lehortutako lurren jabetza eskura zezaketen (26. art.). Bestalde ere, padurak derrigor lehortu behar ziren, «organo eskudunak padurak edo lur zingiratsuak osasungaitzak» zirela adierazten zuenean. Norbanakoen jabetzako lurren kasuan, lurren ugazaba gehienek lurrok lehortu nahi ez bazituzten, orduan enpresek nahiz beste norbanako batzuek lehor zitzaketen lurrok, Gobernuaren onespena lortutakoan. Norbanako edo enpresa horiek lurron jabetza eskura zezaketen, lurren lehengo jabeei kalteak ordaindu eta gero. Honakoa zen kalteordainen zenbatekoa: padura edo istil horien urteko etekinaren kapitalizazioa (104 eta 105. art.ak). Padurak eta lur zingiratsuak infekzio gune antzuak zirela uste zenez, ulertzekoa da legeak horien lehorketa ezarri eta ahalbideratzea. Hori dela eta, Cambóren 1918ko uztailaren 24ko Legeak ere padura publiko eta pribatuen lehorketa bultzatu zuen; izan ere, Cambóren Legea izan da «amorrurik handienaz Espainiako alde hezeak errotik desagertarazteko asmoa izan duen legea» (MARTÍN MATEO). Paduren lehorketarako diru-pizgarriak bidezkotzeko, padurak osasungaitzak zirela esan ohi zen. Legearen zioen azalpenak lurren izaera aipatzen zuen, hain zuzen ere, «… itsasoko urek, ibaietako ur gezek edo ureztaketetatik datozenek bustitzen dituzten lurren izaera. Lur horiek infekzio gune eta paludismorako eremu zabalak dira. Padurak saneatu beharra dago, ez bakarrik herri osasunkortasuna zaindu behar delako, ezpada, lur horiek saneatuz gero, nekazaritzako aldea eta ekoizpen esparrua handitzen direlako». Ondorenez, lur publiko horien emakidak ematen zitzaizkien norbanakoei, lurron izaera alda zezaten. Behin lehortu eta gero, lehortu zituztenen jabetzan sartzen ziren lur horiek. Hainbatenaz, padurak desagertarazi, degradatu eta jabetza pribatuko ondasun bihurtzeko legeria sortu zen. Erromako Zuzenbidearen ager publicusean ageri da teknika horren aurrekari garbia: ondasun bat herri jabariko ondasuna zela adierazi eta gero, Administrazioak ondasun hori pribatu bihurtzeko eta aprobetxatzeko agintzen zuen. Ager publicusa kolonietan konkistaturiko lurra zen eta horren emakidak norbanakoei ematen zitzaizkien, lugintzarako presta zitzaten eta euron jabariko ondasun bihur zitezen behin betiko. Oraintsuago, Europako herrien koloniek emandako legerietan, oihana herri jabarikoa zela adierazten zen. Oihanaren emakidak eman ohi zitzaiz-

ITSAS DEMANIOA

171

kien norbanakoei, oihana luberritzeko, ustiatzeko eta oihanak euron jabetzan behin betiko sar zitezen. Nekazaritzaren eta osasunaren aldeko legeriak padurak degradatzea zuen helburu. Legeria horrek ez zuen beren beregi adierazi padurak herri jabariko ondasunak zirenik; hartara, ez zen harritzekoa padurak herri jabaritik kanpo zeudela uste izatea. Bestalde, hainbat autorek adierazi zutenez, padurak ez zeuden itsaso-lehorreko aldean, nahiz eta beheko eta itsaso-lehorreko aldearen hurbileko lurrak izan. Lur horiek lurrinketaren ondorioz lehortzen ziren gehiago, itsasoko uraren mugimenduaren eraginez baino. Hortaz, padurak ez ziren herri jabarikoak; edu berean, herri jabariak ez zuen horien gaineko titulartasunik (1978ko urtarrilaren 28ko epaia). Horrez gain, padurak ez zeuden herri erabilerei edo herri zerbitzuei loturik, eta inguruabar hori ez zen baterakorra demanioaren izaerarekin (MORELL). Kontuak kontu, berriz aztertu dira padurak eta, oro har, alde hezeak degradatu zein pribatizatzeko ikusmoldea eta horren oinarri den legeria. Berrikuspen hori bat dator Konstituzioak berak jasotako interesekin, hots, balio ekologikoekin eta ingurugiroari buruzko balioekin (45. artikulua). Irizpide horri ekinez, itsas demanioa zabalago interpretatu da eta, ezbairik gabe, interpretazio horretara biltzen dira padurak. Bide horretatik, padurak degradaziotik defendatzeko eta horiek iraunarazteko joera dago. Halatsu jokatu du alde hezeen legeriak. Alde hezeak babesturik daude Babespeko Naturguneei buruzko maiatzaren 2ko 15/1975 Legean. Lege hori beste lege babesle eta berezi batzuen gidari da. Lege berezi horien artean dago Doñanako Esparruari buruzko 1978ko abenduaren 28ko Legea (Cambóren Legea beren beregi baztertu zuen lege horrek). Babespeko Naturguneen, Basalandareen eta Basanimalien Artapenari buruzko martxoaren 27ko 4/1989 Legeak ordeztu du gaur egun Cambóren Legea. Itsasertzei buruzko 1988ko Legearen zioen azalpenak honela dio: «… degradazio fisikoa dakarten kasurik tamalgarrienen artean, itsasoan bizitza sortarazten duten gunerik garrantzitsuenen, hau da, paduren suntsipena dago. Padurak ezinbestekoak dira ekoizpen organiko eta ekoizpen biologikorako. Ustez osasunaren, diruaren eta nekazaritzaren inguruko kariak direla bide suntsitu dira padurak; gainera, diru-laguntzak eman eta tributu salbuespenak aplikatu zaizkie padurak lehortu dituztenei. Izanak izan, padurak suntsituz, espekulazio hutsez eraikitzea lortu da». Zioen azalpenean adierazitakoa aintzat hartuz gero, Itsasertzei buruzko 1988ko Legeak alde hezeak babestu ditu eta horien berezko izaera artatu du, alde horiek herri jabarikoak direla adieraztean. Legeak alde hezeen artean sartu ditu ondokoak: «albuferak, istingak, estuarioak eta, oro har, itsasgoren, itsasbeheren, olatuen edota itsasoko ura iragaztearen ondorioz bustitzen diren beheko lurrak». Legearen definizioa, beraz, oso zabala da. Esanak esan, sarri askotan ezin dira konpon-

172

RAMÓN PARADA

du aurretiazko politikaren ondorioz, izadiari egindako kalteak. Horrela izanik, norbanakoen jabarian geratzen dira emakiden bidez lehortutako lurrak, baina herri jabarikoak dira lur horien hondartzak eta itsaso-lehorreko aldea.

5. ITSAS DEMANIOAREN ADMINISTRAZIO BABESA. XEDAEZINTASUNA, MUGAKETA ETA ERAENTZA ZEHATZAILEA Itsasertzei buruzko 1988ko Legeak gogo bizia ageri du, itsas demanioa usurpazioetatik eta degradaziotik defendatzeko. Horren ildotik, ondokoak arautu ditu legeak: mugaketak, ondasunen xedaezintasuna eta administrazio urratzeak eta zehapenak.

A) Xedaezintasun araua eta itsas demanioaren edukitza berreskuratzea Zehapen ahalgoak eta mugaketa izan ezik, herri jabaria defendatzeko arau eta teknika guztiak bildu dira Italian erabilitako xedaezintasun adierazmoldera. Zehapen ahalgoa eta mugaketa bereizirik arautu dira. Xedaezintasunak bere barnean hartzen ditu herri jabaria defendatzeko hiru arau klasikoak: besterenduezintasuna, preskribaezintasuna eta enbargaezintasuna (7. art.). Arau horietatik ondorioztatzen da estatuak baino ez duela itsaso-lehorreko herri jabariaren dependentzien titulartasuna. Horrela izanik, «norbanakoen ukantzek ez dute titulartasun hori oztopatzen, nahiz eta ondasunak luzaroan ukan eta ukantza horiek Jabetza Erregistroaren idazpenetan ageri». Administrazio egintza guztiek errespetatu behar dute estatuaren demanio titulartasuna; hortaz, deusezak dira baldintza hori urratzen duten egintzak eta norbanakoek legeari maula eginez gauzatutakoak (10. art.). Arau babesle horiek eragingarri bihur daitezen, «Administrazioak bere arioz eta noiznahi berreskura dezake ondasun horien edukitza». Epaileek ezin dute interdikturik onartu Estatuko Administrazioak emandako ebazpenen aurka, ebazpenok berorren eskumenak egikaritzean emandakoak direnean.

B) Mugaketa eta Jabetza Erregistroa Mugaketa arautzean ageri da, batik bat, Itsasertzei buruzko 1988ko Legeak herri jabaria defendatzeko duen ardura. Mugaketaren egintza garrantzi-

ITSAS DEMANIOA

173

tsua da, zaila baita herri jabaria zehatz-mehatz mugatzea. Zaila da herri jabaria mugatzea, Espainiako itsasertzak luzeak direlako, eta mareek itsaso-lehorreko aldearen mugak aldarazten dituztelako. Herri jabaria mugatzeko prozedurak ez dakar inolako berrikuntzarik, bai ordea, prozedura hori bukarazten duen administrazio ebazpenak. Herri jabaria mugatzeko prozedura Estatuko Administrazioaren eskumenekoa da. Gainerako mugaketen antzera, Administrazioak bere arioz eragin dezake prozedura hori; bestela, interesatuek eskaturik hasten da. Prozedurak iraun bitartean ez da baimenik, ez emakidarik ematen. Bestalde, jabe mugakideei prozeduran bertan entzun behar zaie, jakinarazpena bidali eta gero. Jabe mugakideez gain, entzun behar zaie autonomi erkidegoei, udalei eta gainerako interesatuei ere. Mugaketa egintzaren ondoreak arautzean, legeak ez du kontutan izan mugaketa egintzaren nahiz ondorengo mugarriztatzearen tradizioko izaera. Egintza horiek edukitza egoerak agertarazteko egintza hutsak dira berez, baina legeak bestelako egintza gisa arautu ditu. Legearen esanetan, mugaketa egintzak lurren izaera, jabetza publikoa eta lurren hedadura definitzeko prozedura egintzak eta administrazio ahalgoak dira. Ildo horretatik, 13. art.ak hauxe jaso du: ÂŤItsaso-lehorreko herri jabariaren mugaketa 3, 4 eta 5. artikuluetan zerrendatutako ezaugarri fisikoak aztertuta onetsiz gero, estatuak mugaketaren bidez zehaztutako ondasunen edukitza eta jabetzaren titulartasuna dituela adierazten da. Mugaketa egintzaren ondoren, itsaso-lehorreko aldea mugarriztatzen da. Mugaketaren bidez zehazturiko ondasunen herri jabari izaerak lehentasuna du Jabetza Erregistroko inskripzioen gainÂť. Gainera, itsaso-lehorreko aldearen mugaketak Hipoteka Legearen 1. artikulua salbuesten du, artikulu horrek epaile eta auzitegi zibilen babespean ezarri dituelako erregistroko idazpenak. Aitzitik, ÂŤmugaketa onesteko ebazpena beharbesteko titulua da, mugaketarekin bateraezinak diren Erregistroko egoera juridikoak zuzentzeko. Ebazpen horren bitartez, Administrazioak Erregistroan inskriba ditzake ondasunak, hala egoki deritzoneanÂť (13. art.). Itsaso-lehorreko mugaketak indarrik gabe utzi ditu jabetza babesteko arau zibilak eta Konstituzioaren 24. artikuluak jasotako printzipioa. Printzipio hori epailearen berme eragingarriari buruzkoa da eta ondoko kasuetan indargabetzen da, batik bat: Administrazioak aldarazten duen inskripzioa epai baten ondorioz eman denetan. Jabetza adierazteko epai zibilaren balioa eman zaio mugaketa egintzari eta, horrez gain, ondore hauek erakarri ditu: Erregistroan titular gisa agertzen denak titular izaera eta edukitzailea delako presuntzioa galtzen ditu (Hipoteka Legearen 34 eta 38. art.ak); titularrak bost urteko epea baino ez du, jurisdikzio zibilean akzio errealak egikaritzeko. Kode Zibilaren 1963. art.ak jaso duenez, hogeita hamar urte igarotakoan preskribatzen dira ondasun higiezinei buruzko akzio errealak.

174

RAMĂ&#x201C;N PARADA

Konstituzio Auzitegiak alde batera utzi du argudio hori 1991ko uztailaren 4ko epaian. Epai horrek dioenez, ez da Konstituzioaren 106. artikulua urratzen eta herri jabaria mugatzeko administrazio egintzak ez duela epaien berezko eragingarritasunik. Konstituzio Auzitegiak honela bidezkotu du baieztapen hori: ÂŤ13.2. artikuluak aintzatetsi die kaltetuei euren interesen aldeko akzioak egikaritzeko eskubidea. Akzio horiek aurrearretazko idaztohar gisa inskriba daitezke Jabetza Erregistroan eta, zalantzarik gabe, egikari daitezke Administrazioarekiko auzibide jurisdikzioan eta jurisdikzio zibilean. Edonola izanik, Itsasertzei buruzko Legearen 14. artikuluak akzio zibilak baino ez ditu jasoÂť. Agi denez, Konstituzio Auzitegiak ahaztu du errekurtsoa jartzeko aukera izatea ez dela administrazio egintzak eta epaiak bereizteko bakarreko datua; izan ere, errekurtsoa jar daiteke lehen auzialdiko epai guztien aurka. Egia esan, Itsasertzei buruzko Araudiaren 34. artikuluak mugatu du Erregistroko inskripzioak aldarazteko Administrazioaren ahalgoa. Horretara, mugaketarekin bat ez datozen Erregistroko inskripzioak aldatzeko, Administrazioak honako prozedura bete behar du: a) Herri jabariko ondasunen aurrearretazko idaztoharra mugaketaren prozeduran egin daiteke, 23. artikuluak ezarritakoa errespetatuz. Horrela egiten ez bada, mugaketa onesteko ebazpena titulu beharbestekoa da aurrearretazko idaztoharra egiteko. b) Mugaketaren aurrearretazko idaztoharra jakinarazi behar zaie Jabetza Erregistroan inskribaturik dauden titular ukituei. c) Jabetza Erregistroan inskribatutako titularrek urtebeteko epea dute akzioak egikaritzeko eta, horrela, demandaren aurrearretazko idaztoharra azaltzeko. Epe hori titularrei jakinarazpena egin zaienetik zenbatzen da. Urtebeteko epean ez bada demandaren aurrearretazko idaztoharrik inskribatu, Herri lan eta Hirigintza Ministerioak aukera bi ditu: mugaketaren idaztoharra kitatu edo idaztohar hori inskripzio bihurtu. Demanden aurrearretazko idaztoharrak aurkeztu badira, gogoan izan behar da judizioaren emaitza.

Itsasertzei buruzko Legeak hainbat neurri ezarri ditu, babesteko zortasunaren aldeko finkak inmatrikulatzeko. Babesteko zortasunaren aldeko finkak inmatrikulatzean, hau adierazi behar da: inskribatu nahi diren lurrak itsaso-lehorreko aldearekin mugakide diren ala ez. Lur horiek itsaso-lehorreko aldearekin mugakide badira, Estatuko Administrazio zibilaren ziurtagiria behar da, herri jabaria inbaditzen ez dela adierazteko. Finka deskribatzean, gerta daiteke finka itsaso-lehorreko herri jabariarekin mugakide ez dela adieraztea edo horri buruzko adierazpiderik ez erabiltzea; horrelakoetan, erregistratzaileak interesatuari eskatzen dio finka Estatuko Administrazioak emandako planoan identifikatu eta kokatzeko. Finka eta itsaso-lehorreko aldea

ITSAS DEMANIOA

175

mugakide ez direla ondorioztatzen bada, erregistratzaileak inguruabar hori agertarazi behar du Erregistroan. Identifikazioa ezinezkoa denean, itsaso-lehorreko herri jabaria inbaditu delako susmoa izan dezake erregistratzaileak. Izan dezake susmo hori finka identifikatu eta gero ere. Halakoetan, erregistratzaileak Estatuko Administrazioari jakinarazi behar dio inskripzioaren eskaera. Administrazioak erantzun bitartean, erregistratzaileak etenda uzten du inskripzioa. Erregistratzaileak finka inskriba dezake, eskaera egin zenetik hogeita hamar egun igaro direnean eta Administrazioak erantzun ez duenean. Arau horiexek aplikatzen dira, finkaren luze-zabalera Erregistrokoarekin bat ez datorrela inskribatu behar denean. Baieztapen horrek salbuespen hauek ditu: muga zehatzak dituzten finkak edo itsaso-lehorreko herri jabaria inbaditu ezin duten finkak inskribatzen direnean. Erregistroko tituluak finka itsasoaren mugakide dela adierazten badu, orduan mugakidetasun hori itsasondoaren barruko mugari dagokiola ulertu behar da. Era berean, erreferentzia hori erabiltzen da, finkaren luze-zabalera Erregistrokoarekin bateraezina dela inskribatu behar denean (15 eta 16. art.ak).

C) Zehapen ahalgoa Itsaso-lehorreko aldearen babesari buru emateko, zehapen ahalgo garrantzitsua eratxiki zaio Ahalgo horren arauketaren zuzeneko aurrekaria Administrazioari. Martxoaren 19ko 7/1980 Legea da, baina Itsasertzei buruzko 1988ko Legeak arautzen du gaur egun Administrazioaren zehapen ahalgoa. Legeak teknika berezia erabili du, itsaso-lehorreko aldea urratzen duten jokabideak eta urratze horien graduazioa deskribatzeko. Hasteko, legeak legebidezkoak ez diren jokabideak zerrendatu ditu; gero falta larri moduan tipifikatzen ditu jokabide horiek. Falta larrien tipifikazioa ez duten gainontzeko jokabideak falta arin gisa kalifikatzen ditu. Hauek dira, oro har, urratzeak: itsas demanioari kalte eragin diezaioketen egite eta ez-egiteak; lanak, obrak, isurketak, mozketak, landaketak edota lugintzak administrazio titulurik gabe gauzatzea; zortasunei buruzko arauak, administrazio tituluen baldintzak eta publizitatearen debekua ez betetzea; Administrazioaren polizi eginkizunak eragoztea; Administrazioari emandako informazioa faltsutzea; eta, oro har, legeak jasotako debekuak eta arauak ez betetzea (90 eta 91. artikuluak). Urratze larriak lau urte igarotakoan preskribatzen dira; urratze arinak, ostera, urtebete iragan eta gero. Frantziako Zuzenbidearen ildotik, preskribaezina da kaltea konpontzeko akzioa. Ondorenez, ÂŤlehenago zeuden egoerara itzuli behar dira gauzak, edozein izanda ere ordura arte igarotako denboraÂť (92. art.).

176

RAMĂ&#x201C;N PARADA

Itsasertzei buruzko 1988ko Legeak Lurzoruari buruzko Legearen eragin handia izan du, egilego adierazmoldea arautzean. Lurzoruari buruzko Legearen antzera, egile kontzeptua zabaldu du Itsasertzei buruzko Legeak eta honakoak biltzen ditu adierazmolde horretara: emakida eta baimenen titularrak, titularrek horietan ezarritako baldintzak bete ez dituztenean; jardueraren suspertzailea; jarduera hori gauzatu duen enpresarioa eta jardueraren teknikari-zuzendaria. Itsas demanioari egindako kalteen erantzule guzti-guztiak zehatu nahian, legeak urratzaile moduan kalifikatu ditu ondokoak: administrazio tituluak eman dituztenak, titulu horiek legeak ezarritakoarekin baterakorrak ez direnean eta, horien bidez, herri jabariari edo gainontzekoei kalte larriak eragin zaizkienean. Zehatz esateko, hauexek dira tituluak ematearen erantzuleak: a) Edozein herri administraziotako funtzionarioak edo enplegatuak, titulua ematearen alde agertu direnean. Espedientea instruitu eta gero, funtzionario horien jokabidea falta larri moduan kalifikatzen da diziplina bidean. b) Edozein korporazioren edo erakunde publikoren kidegoetako agintariak eta kideak, titulua ematearen alde agertu direnean edo aldeko botoa eman dutenean. Erantzule izateko, ondoko baldintzak bete behar dituzte agintari eta kideek: jardueren legezaurkakotasuna adierazteko iritzi bateko eta manuzko txostenak baztertzea edo txostenak eskatzeko eginbeharra bete gabe uztea. Zehapenak ezartzean, zenbateko zehatzik ez duten isunak arautu ditu legeak. Ministroen Kontseiluak 100 milioi pezetatik gorako isunak ezarri behar ditu; autonomi erkidegoek, ordea, 200 milioi pezetatik gorakoak jarri behar dituzte. Industri isurketa kutsagarriak husten direnean jartzen dira 200 milioi pezetatik gorako isunak. Halako zenbateko izugarriak ordaindu behar izaten dira, zenbatekoa kalkulatzean ondokoa gogoan izaten delako: herri jabarian eginiko obra eta instalazio irregularrak edo ostutako materialen balioa. Batzuetan, zenbatekoa finkatzeko, bi kontzeptuak izaten dira kontutan. Ondokoak dira zehapen erantsiak: falta larrien ondorioz emandako zehapen irmoak publiko egitea eta, kasuan-kasuan, administrazio titulua ezeztatzea. Horrez gain, urratzaileak gauzak lehen zeuden egoerara itzuli eta kalteak ordaindu behar ditu. Azkenik, legeak aurreikuspen hauek ezarri ditu zehatzeko prozeduraren inguruan: batetik, akzio publikoa egikari daiteke administrazio organoetan eta administrazio auzitegietan; bestetik, legezaurkako obrak eteteko tramitea bidera dezakete interesatuek. Hari beretik, badira isunak eta gainerako erantzukizunak nahitaez betearazteko arauak. Arauok aplikatzeko, administrazio premiamendura eta isun hertsagarrien teknikara jotzen du legeak. Zernahi gisaz, isun hertsagarriaren zenbatekoa ezin da izan urratzearen ondorioz ezarritako isunaren 100eko 20 baino handiagoa. Isunen eta beste erantzukizunen betearazpena etetea erabakitzen bada, urratzaileak zenbateko hori bermatu behar du, etetea eragagingarria izan dadin.

ITSAS DEMANIOA

177

6. ITSASO-LEHORREKO DEMANIOTASUNAK JABETZA MUGAKIDEAREN GAIN DUEN ERAGIN HEDATZAILEA. MUGAPENAK ETA ZORTASUNAK Mugapen batzuk ezarri zaizkie itsaso-lehorreko aldearen lur mugakideen jabeei, herri beharrizanak asebetetzeko eta herri jabariko alde horren babes fisikoa zein juridikoa indartzeko. Hauek dira mugapen horiek: salbamendu zortasuna, bide zortasuna eta itsasbazterrak jagoteko zortasuna, hirurak tradizio juridikoan errotuak. Itsasertzei buruzko 1988ko Legeak beste zortasun batzuk arautu ditu horien ordez: itsasora heltzeko zortasuna, babesteko zortasuna eta igarotzeko zortasuna. Gainera, eraginalde deiturikoa eratu du legeak, eta eraginalde horretan hirigintzaren irizpide eta loturak ezartzen dira. Nolanahi ere, GUAITAk adierazi bezala, zortasunak baino gehiago, jabetzaren mugapen orokorrak dira itsaso-lehorreko aldearen zortasunak. Kasu jakin batzuetan izan ezik, lur mugakideen jabeek ez dute zortasun horien ondorioz egindako kalteen ordainik jasotzen. Kasu hauetan soilik dute jabeek kalteordainak jasotzeko eskubidea: lurrak aldi baterako okupatzean, kalte-galerak eragin zaizkienean jabeoi (salbamendu zortasunaren kasua); lur pribatu horiek behin betiko kendu zaizkienean norbanakoei (itsasora helbide iraunkorra izateko zortasunaren kasua). Azken kasu horretan, lur mugakideen jabeek eskubidea dute okupatu den lurraren balioa jasotzeko, eta kalteak derrigorrezko desjabetzapen prezio gisa ordaintzen zaizkie (34 eta 28.2. art.ak). Itsasbazterra jagoteko zortasunaren arabera, libre utzi behar zen gehieneko marea goren lerroaren alboko bidea. Sei metrokoa zen zortasun hori. Zortasun horren ordez, igarotzeko zortasuna arautu du legeak eta ondokoen mesedetan ezarri da: agintarien, alde horretan eskudunak diren funtzionarioen eta, oro har, jendearen mesedetan. Igarotzeko zortasuna, gaur egun, ÂŤsei metrokoa da, baina hogei metroraino heda daiteke igarotzea zaila edo arriskutsua den lekuetan. Sei metro horiek lurbarnerantz neurtzen dira, itsasondoaren barruko mugatik hasitaÂť. Babes berezia duten guneetan izan ezik, sei metroko alde hori libre utzi behar da, oinezkoak eta salbamendu zein jagoletzako ibilgailuak igaro daitezen. Salbuespen modura, itsaso-lehorreko herri jabarian egin beharreko obrek okupa dezakete igarotzeko zortasunaren aldea; horrelakoetan, zortasun aldearen lekuan, antzeko ezaugarriak dituen beste zortasun bat ezarri behar da, Estatuko Administrazioak esandakoari ekinez. Halaber, pasealekuak egiteko okupa daiteke igarotzeko zortasuna (27. art.).

178

RAMĂ&#x201C;N PARADA

Itsasertzei buruzko 1988ko Legearen 28. artikuluak jendea itsasora dohainik heltzeko zortasun deritzo behialako bide zortasunari. Zortasun hori itsaso-lehorreko herri jabariaren alboko lurretan ezartzen da, eta zortasun horien luzera eta zabalera honelakoak izan behar dira: itsasora bertara heltzeko bidearen izaera eta helburuaren araberakoak. Ezin daiteke itsasora heltzeko bidea oztopa dezakeen instalaziorik jarri edo obrarik egin, salbu eta itsasora heltzeko beste moduren bat dagoela bermatzen denean. Itsasora heltzeko zortasuna ezarri arren, derrigorrean desjabe daitezke beste lur batzuk ere, itsasora heltzeko bideak egin behar direnean (28. art.). Berrikuntza moduan, babesteko zortasuna arautu du Itsasertzei buruzko Legeak. Zortasun negatibo horri loturiko lurretan, debekaturik dago erabilera jakin batzuk gauzatu eta zenbait eraikin jasotzea. Zortasun hori ehun metrokoa da eta lurbarnerantz neurtzen dira ehun metrook, itsasondoaren barruko mugatik hasita. Estatuko Administrazioak alde hori beste hogei metro zabaltzea erabaki dezake, baina udalerriaren eta autonomi erkidegoen adostasuna behar du horretarako. Erabaki horren helburua hau da: itsasertzaren berezitasunari begira, zortasunaren eragingarritasuna bermatzea. Lehenengo hogei metro horietan, aldi baterako utz daitezke itsasoak jaurti dituen objektu eta materialak, eta itsas salbamenduko lanak egin daitezke (23 eta 24. art.ak). Itsasoko salbamendu zortasunak berezko izaera zuen aurretiazko legerian. Legeria horren harira, salbamendu zortasunaren aldea handiago edo txikiago egiten zen, itsasoak atzera edo aurrera egitean. Honako kasuetan erabiltzen zen alde hori: ontziak hondoratzen zirenean edo hondoratzeko arriskuan zeudenean, hondakinak edo kargamenduak utzi behar zirenean eta salbamendu lanak egin behar zirenean. Arrantzarako ontziak zortasunaren alde horretan lehorrera zitezkeen, itsaso zakarra zegoenean. Gainera, ontziek euren kargamenduak utz zitzaketen lurrean, itsasoko ekaitzak iraun bitartean. Salbamendu zortasun hori gorabehera, lur mugakideen jabeek eskubidea zuten itsaso-lehorreko aldean zituzten lurretan landatu, nekazaritzarako eraikinak jaso eta denbora-pasako etxeak eraikitzeko. Alde horretan eraiki baino lehen, probintziako gobernadoreari jakinarazi behar zitzaion. Gobernadoreak Marinako komandanteari eta herri lanen ingeniariburuari entzun eta gero, zortasunaren aldean ez eraikitzea erabaki zezakeen, eraikinek zortasuna eragozten zutenean. Jabetzari eragindako kalteak ordaintzeko modukotzat hartzen ziren, baina, gehien jota, honakoa ordaintzen zitzaien kaltetuei: ontzia hondoratzean emandako laguntzen gastuak ordaindutakoan edota aurkikuntzengatiko donariak emandakoan geratzen ziren objektuen balioaren zenbatekoa (Portuei buruzko Legearen 8, 9 eta 4. art.ak; azken horren parekoa da Itsasertzei buruzko 1969ko Legearen 2. artikulua).

ITSAS DEMANIOA

179

Legeak hiru jarduera mota bereizi ditu babesteko zortasunaren aldean: norbanakoek gauza ditzaketen jarduerak; norbanakoek debekaturik dituzten jarduerak; eta, azkenik, norbanakoek Administrazioaren baimenaren bidez gauza ditzaketenak. Lehenengo multzoan honakoak daude: lugintzak eta landaketak egitea; estali gabeko kirol-instalazioak jartzea; instalazioen ezaugarriak aintzat hartuz, babesteko zortasunean jarri beharreko instalazioak kokatzea; itsaso-lehorreko herri jabariaren erabilerarako zerbitzu beharrezkoak edo zerbitzu komenigarriak ematen dituzten instalazioak ezartzea. Jarduera hauek sartzen dira bigarrenean: etxeak, garraiobideak nahiz zerbitzuguneak eraikitzea; lur idorrak suntsitzea; elektrizitate hariak jartzea; hondakin solidoak isurtzea; kartelen, baliabide akustikoen edo ikus-entzuteko baliabideen bidezko publizitatea egitea. Gainerako jarduera guztiak gauzatzeko, Administrazioaren baimena behar da eta Administrazioak herri jabaria babesteko baldintza beharrezkoak ezar ditzake (25. art.). Debekua zorrotza izan arren, salbuespen modura eta herri erabilerako interesak direla bide, Ministroen Kontseiluak baimena eman dezake, hiriarteko garraiobideak eta zerbitzuguneak eraikitzeko eta elektrizitate hariak jartzeko. Horrela, Ministroen Kontseiluak etxebizitzak eta industri instalazioak eraikitzeko baimena eman dezake ondoko kasuetan: batetik, hirigintzako plangintzarekin bat etorriz, berebiziko garrantzia duten instalazioak direnean; bestetik, behar bezala egiaztatutako diru arrazoiak direla eta, komenigarri denean instalaziook itsasbazterrean jartzea. Kasu horietan, itsasertzeko zortasunaren aldean kokatzen diren instalazioek ezin dituzte honakoak okupatu: hondartzak, alde hezeak eta babes bereziko guneak (25.3. art.). Itsasertzei buruzko 1988ko Legearen beste berrikuntza bat eraginaldea da. Lurralde antolamendurako planetan zehaztu behar da alde hori. Eraginaldea, gutxienez, 500 metrokoa izan behar da, itsasondoaren barruko mugatik neurtuta. Eraginaldearen hondartza inguruan, lur batzuk erreserbatu dira, ibilgailuentzako aparkalekuak egiteko. Horrez gain, eraikinek ezin dute pantaila arkitektonikorik sortarazi, ez eta bolumenik metatu. Arean bere, eraikinei dagokienez, hurrengo muga ezartzen da: eraikinen dentsitatea baino txikiagoa izan behar da egitaraupeko lurzoru urbanizakorraren nahiz kasuan kasuko udal mugartean urbanizatzeko moduko lurzoruaren batez bestekoa (30. art.). Azkenik, Itsasertzei buruzko Legearen 29. artikuluak lur idorrak babesteko arauak jaso ditu jabetzaren beste mugapenak izeneko kapituluan. Honakoak dira arau horiek: ubideen ahoetako lur idorren erauzketa baimendu behar da, kasuan-kasuan zehazturiko distantziaraino eta Estatuko Administrazioak horren alde emandako txostena behar da, itsaso-lehorreko herri jabaria ukitzen ez dela adierazteko; eraginaldeko lur idorren meatokiei begira, Estatuko Administrazioak eroslehentasun eskubidea eta atzera-eskuratze es-

180

RAMĂ&#x201C;N PARADA

kubidea ditu salmenta, lagapen edo beste eskualdaketa batzuen kasuan. Estatuak eskubide hori egikari dezake, lurrok hondartzei gehitzeko. Hari beretik, meatokiak herri interesekoak direla adierazten da, ministerio eskudunak meatokiok desjabe ditzan. Itsasertzei buruzko 1988ko Legearen hirugarren xedapen iragankorrak une horretan indarrean zegoen lurren hirigintzako sailkapena erabiltzen du, babesteko zortasunari eta eraginaldeari buruzko arauak aplikatzeko. Itsasertzei buruzko Legearen arauak zuzenean aplikatzen dira, egitaraurik gabeko lurzoru urbanizakorretan eta urbanizatzeko modukoak ez diren lurzoruetan. Lurralde antolamenduaren hurrengo berrikuspenek ezar dezakete lurrok urbanizakor bihurtu behar direla. Urbanizakor bihurtzean, lurron sailkapena aldatzen da. Kasu horietan, berrikuspen horiek Itsasertzei buruzko Legearen xedapenak errespetatu behar dituzte. Legea indarrean jarri aurretiko hirigintza aprobetxamenduari ekin behar zaio egitaraupeko lurzoru urbanizakorrean edo urbanizatzeko moduko lurzoruan. Ondoko arauak aplikatu behar dira lurzoru horietan: a) Behin betiko plan partzialik ez dagoen kasuetan, plan horrek osoro errespetatu behar ditu legearen xedapenak, baldin eta, hirigintza legeriari helduz, kalterik ordaindu beharrik ez badago. b) Behin betiko plan partziala duten lurretan, plan horren zehaztapenak bete behar dira, kasu hauetan izan ezik: plana 1988ko urtarrilaren 1az geroztik onetsi denean; plana data hori baino lehen onetsi eta agindutako epean bete ez denean. Ez betetze horren kariak ezin dira Administrazioari egozteko modukoak izan. Legearen zortasunei lotzen zaizkie legea indarrean jartzean lurzoru gisa sailkatu ziren lurrak; salbuespen modura, babesteko zortasunaren zabalera hogei metrokoa izan behar da. Nolanahai ere, errespetatu behar dira lehendik baziren erabilerak, eraikinak eta laugarren xedapen iragankorrarekin bat etorriz emandako baimenak. Bestalde, baimenak eman daitezke indarreko planekin baterakorrak diren erabilerak gauzatu eta eraikinak jasotzeko. Horretarako, baldintza hauek bete behar dira: zortasuna eragingarria dela bermatu behar da; araudia kontutan hartuz, ezin zaio kalterik eragin itsaso-lehorreko herri jabariari. Xehekapen azterlanen eta hirigintzako beste zenbait tresnaren bidez egin behar dira honakoak: lerrokadura eta sestren taxuketa; lehendik baziren lerrokadura eta sestren birdoiketa; bolumenen antolamendua eta bide-sareen garapena. Xehekapen azterlanek eta gainerako tresnek errespetatu behar dituzte legearen xedapenak eta legearen bide beretik onartzen diren arauak.

ITSAS DEMANIOA

181

7. ITSAS DEMANIOAREN ERABILERAK ETA APROBETXAMENDUAK Itsas demanioa kontzeptu zabala da eta itsas demanioan dependentzia ugari dago; ildo horretatik, anitzak dira itsas demanioaren erabilpenak ere. Erabilpen batzuk berezko izaera duten arauketa zabaletan jaso dira (esaterako, nabigazioa eta arrantza). Nabigazioa eta arrantza bazter utzi eta beste aprobetxamendu orokorrago batzuk aztertuko ditugu. Aprobetxamendu orokor horiek lurralde itsasoaren, itsaso-lehorreko aldearen eta portuen erabilpen fisikoa dakarte, hala edo nola. Itsaso-lehorreko herri jabarian era askotako erabilpenak gauzatzen direla esan daiteke. Alde batetik, itsaso-lehorreko aldearen zuzeneko erabilera du Estatuko Administrazioak, bere herri zerbitzuak emateko. Badira, bestalde, erabilera erkideak, erabilera bereziak eta norbanakoen bakarreko erabilerak. Administrazioak zuzenean erabiltzen ditu ondokoak: «portuak, instalazioak, estazioak, militarren izaerako armategiak, ontzientzako instalazioak eta portuetako militarguneak» (Portuei eta Merkataritzako Marinari buruzko azaroaren 24ko 27/1992 Legearen 12. art.). Erreserbak jaso ditu legeak, Estatuko Administrazioak izan ditzakeen beharrizanak bermatzeko; horrela, Administrazioak bere eskumeneko helburuak betetzen ditu. Administrazioari erreserbatutako guneak erabili eta ustiatzeko, araudiaren zuzeneko eta zeharkako kudeaketak erabil daitezke (Itsasertzei buruzko Legearen 47 eta 48. artikuluak). Estatuak du itsas demanioaren titulartasuna. Horregatik, atxikipenen teknika erabili da, autonomi erkidegoek itsas demanioa erabil eta kudea dezaten. Atxikipinen bidez, estatuak itsas demanioaren titular izateari eusten dio, baina autonomi erkidegoei atxikitzen zaie ondoko eskumena: euren eskumeneko portu berriak eta garraiobideak sortu eta lehendik bazeudenak zabaldu edo aldatzeko eskumena. Norbanakoentzako erabilera erkide ugari daude itsas demanioan. Askatasun, berdintasun eta dohainekotasun printzipioek eraentzen dituzte erabilera erkide horiek. Itsasertzei buruzko Legearen 42. artikuluak dioenez, «itsaso-lehorreko herri jabariaren erabilpena eta, batik bat, itsasoarena eta itsasondoarena askea, guztiek erabiltzeko modukoa eta dohainekoa da, itsas demanioarekin baterakorrak diren erabilera erkideen kasuan. Besteak beste, ondokoak dira erabilera erkideak: paseatzea; egotea; bainatzea; nabigatzea; ontziratzea eta lehorreratzea; arrantzan egitea; landareak nahiz itsaskia hartzea; legeekin eta araudiekin bat etorriz gauzatzen diren antzeko beste jarduera batzuk aurrera eramatea». Erabilera erkideez bestelakoak dira erabilera erkide bereziak. Erabilera bereziak ondoko kasuetan ematen dira: «inguruabar bereziak daudenean, hau da, erabileraren intentsitatea, arriskutsutasuna edo ekoizgarritasuna azaltzen

182

RAMĂ&#x201C;N PARADA

direnean; erabilerok gauzatzeko, obrak egin eta instalazioak jarri behar direnean. Erabilera erkide bereziak aurrera eramateko, erreserba, atxikipena, baimena edo emakida behar da. Ezin daiteke adierazi usukapioaren bidez lortutako eskubiderik, edozein izanik ere ordura arte igarotako denboraÂť (31. art.). Legeak baldintza zorrotzak ezarri dizkie erabilera bereziei (32. art.): 1. Ondokoek bakarrik okupa dezakete itsaso-lehorreko herri jabaria: euron izaera dela eta, beste inon ezin koka daitezkeen jarduerek eta instalazioek. 2. Erabilera bereziari buruzko administrazio titulua eman baino lehen, hondakin urak desagertarazteko sistema bermatu behar da. 3. Hondartzak ez daude erabilera pribatuari loturik. Nornahi sar daiteke hondartzetan baimenduriko instalazioetara eta, batez ere, hondartzatik kanpo kokatu behar dira instalazioak. Instalazioek eta sasoiko zerbitzuek ezin dezakete luze-zabalera hau gainditu: marea gora dagoenean, hondartzek izan ohi duten luze-zabaleraren erdia. Debekaturik daude hauek: ibilgailuak hondartzan aparkatzea, ibilgailuekin baimenik gabe zirkulatzea, kanpalekuak jarri eta kanpaldiak egitea (33. art.). 4. Herri jabaria okupatzeak ez dakar herri jabaria lagatzea; modu berean, herri jabaria erabili arren, ez dira lagatzen Estatuko Administrazioaren demanio ahalmenak. Herri jabaria okupatzeko eskubidearen titularra erantzule da, obrek eta instalazioek kalte-galerak eragin dizkietenean herri jabariari eta jabari pribatuari. Titularrak ez du erantzukizunik, Administrazioak berorri ezarritako klausularen ondorioz eragindako kalte-galerak direnean eta klausula hori nahitaez bete behar izan duenean. Beti ere, Estatuko Administrazioak ditu herri jabari ukituaren gaineko babes eta polizi ahalmenak (37. artikulua). Bakarreko erabilerak dakartzaten erabilera erkide bereziak gauzatzeko, baimena edo emakida behar da. Arriskutsutasuna, intentsitatea edo ekoizgarritasuna bezalako inguruabar bereziak azaltzen direnean, baimena behar da jarduerak aurrera eramateko. Beharrezko da baimen hori, nahiz eta obra edo instalazio berririk behar ez izan; era berean, beharrezko da baimena, hondartzak herri erabilerari loturik egotearen printzipioa aldatzen ez bada ere. Halaber, baimena behar da honako kasuetan: itsaso-lehorreko herri jabaria instalazio desmuntakorren edo ondasun higikorren bidez okupatzen denean (51. art.); isurketa likidoak nahiz solidoak jaurti behar direnean itsaso-lehorreko herri jabarira, edozein izanik ere horretarako erabiltzen den gunea. Baimen horiek baimendunari bakar-bakarrik dagozkio eta ezin dira inter vivos egintzen bidez eskualdatu, ez eta Jabetza Erregistroan inskribatu. Tituluak berak zehazten du baimenen mugaeguna. Baimenak ezin dira urtebete baino denbora luzeagorako eman (52. art.).

ITSAS DEMANIOA

183

Horien antzeko baimenak ematen dira kasu hauetan: sasoiko zerbitzuak hondartzetan ustiatu behar direnean eta, zerbitzuok emateko, instalazio desmuntakorrak soilik behar direnean. Baimenak, lehenik, eskatu dituzten udalei ematen zaizkie. Udalek errespetatu behar dituzte araudiak jasotakoa eta arau orokorrek eta arau zehatzek ezarritakoa. Bestalde, kasuan kasuko tituluan ezartzen dena gogoan izanik, mota horretako baimenak eman dakizkieke hondartzak sortu, berreratu edo egokitzeko emakiden titularrei (53. art.). Legeari ekinez, Administrazioak berak bakarrik eta noiznahi ezezta ditzake baimenak. Ondoko kasuetan, Administrazioak ez ditu zertan ordaindu ezeztapen horren ondorioz egindako kalteak: gerora onetsitako arauketarekin bateraezinak diren baimenak daudenean; herri jabariari kalte eragin zaionean; herri interes handiagoko beste jarduera batzuk gauzatu beharra izanik, herri jabariaren erabilpena oztopatzen denean; herri erabilerari kalte egin zaionean. Baimena azkendutakoan, titularrak eskubidea du, herri jabariko eta zortasunen aldeko instalazioak kentzeko. Eskubide hori betebehar bihurtzen da, Administrazio eskudunak hala erabakitzen duenean, araudian ezarritako epe eta moduak aintzat hartuz. Edozelan ere, herri jabariaren errealitate fisikoa aldatu denean, titularrak lehengo moduan utzi behar du errealitate hori (55. artikulua). Kasu berezia da lur idorrak erauzteko baimena. Meatzeen kasuan gertatzen den antzera, beste horretan ere, lur idorrak erauzteko baimena baino gehiago, lur idorrak ustiatzeko emakida dela esan daiteke. Lur idorrak erauzteko baimena eman aurretik, ebaluatu behar dira erauzketa horrek itsaso-lehorreko herri jabarian izan ditzakeen ondoreak. Lur idorrak non erauzi edo karrakatu eta non hustu, leku horretan aztertu behar dira kalteak. Hondartzaren egonkortasuna zaindu behar da eta, ezer baino lehen, hondartzei gehitu behar zaizkie lur idorrak. Ezin da eraikuntzarako lur idorrik erauzi, salbu eta hondartzak sortu eta berreratu behar direnean. Herri jabariari edo herri jabariko erabilerari kalteak eragin bazaizkio, orduan baimena eman duen Administrazioak baimenaren hasierako baldintzak zuzen ditzake; horrez gain, baimena ezezta dezake, titularrari kalterik ordaindu gabe (63. art.). Estatuko Administrazioak emandako emakida behar da, itsaso-lehorreko herri jabaria desmuntakorrak ez diren obrekin edo instalazioekin okupatzeko. Emakida horiezaz aparte, titularrek izan ditzakete Herri Administrazioak eskatutako beste emakida eta baimen batzuen beharra ere (berbarako, eraikitzeko udal lizentziak). Emakidak gainontzekoei kalterik eragin gabe ematen dira eta lehendik baziren eskubideak errespetatu behar dira. Emakidaren epea hogeita hamar urtekoa da, gehienez ere. Emakida ematean, ukitutako eskubideak edo ondasunak herri onurakoak direla adieraz daiteke, horiek aldi baterako okupatu edo desjabetzeko. Orduan, derrigor desjabetu diren ondasunak herri jabarian sartzen dira. Emakidak Itsaso-lehorreko Herri Jabariaren Era-

184

RAMĂ&#x201C;N PARADA

bileren Erregistroan inskribatzen dira, baina, horrez gain, inskriba daitezke Jabetza Erregistroan ere (66.etik 69.era bitarteko art.ak). Itsaso-lehorreko Herri Jabariaren Erregistroa administrazio izaerakoa da. Emakidak ezin dira inter vivos egintzen bidez eskualdatu, ondoko kasuan izan ezik: emakidak herri zerbitzu bat emateko erabili, eta Administrazioak kasuan kasuko kontratua lagatzeko baimena ematen duenean. Bestalde, eskualda daitezke hauek ere: itsasoko hazkuntzen emakidak; ikertzeko baimenei loturiko emakidak; hidrokarburo eta meatzeak ustiatzeko emakidak. Emakidaduna hiltzen bada, kausadunek urtebeteko epea dute, oinordetzaren edo legatuaren bidez, hildakoaren eskubide eta betebeharretan subrogatzeko. Urtebete igaro eta subrogaziorik gertatu ez bada, orduan emakidari uko egin diotela ulertu behar da (70.2. art.). Legeak batera arautu ditu hauek: baimenen eta emakiden aldaketa, azkentze eta iraungitzea; erabilpenen ekonomia-finantzako eraentza eta fidantzak. Administrazioak egikaritutako erreskatearen bidez azkentzen denean emakida, Administrazioak ondoko kalteak ordaindu behar dizkio emakidadunari: amortizatu ez diren obren balioa eta aribideko ekitaldi ekonomikoaren etekin galerak. Amortizatu ez diren obren artean ez dira aintzat hartzen emakidadunak baimenik gabe egindakoak. Galerak zerga-agirien bidez baloratzen dira (73.etik 81.era bitarteko art.ak). Itsasertzei buruzko 1988ko Legeak zorrotz eta gogor defendatu izan du itsas demanioa, bai degradaziotik, bai usurpaziotik. Hala ere, legeak itsaso-lehorreko aldearen erabilpena nahierara esleitu die norbanakoei. Harritzekoa izan arren, legeak ez du horren zorrotz jokatu, itsas demanioa nahierarakotasun horrek dakartzan arriskuetatik defendatzean. Baimen eta emakiden bidez esleitzen zaie norbanakoei itsaso-lehorreko aldearen erabilpena, baina titulu horiek ez daude araututako prozedurei loturik eta horrek ateak zabaltzen dizkio nahierarakotasunari. Itsasertzei buruzko 1969ko Legean, ostera, baimen eta emakidak emateko, elkarlehian egindako proiektuen tramitea bete behar zen. Ondorenez, aurkeztutako proiektu guztiak jendaurrean agertarazteaz gain, ezin ziren alde batera utzi hasierako eskatzailearekin elkarlehian zeuden proiektuak; gero horien artean erabakitzen zen. Gaur egun, ordea, emakidak bakarrik agertarazi behar dira jendaurrean. Emakidak emateko, ez da beharrezkoa lehiaketaren tramitea betetzea. Lehiaketa hori hutsik geratu dela adieraz daiteke, proiektuek ez badituzte behar bezalako baldintzak betetzen. Halakoetan, hasierako eskatzaileak proiektuen gastuak ordain diezazkioten eskubidea du (Itsasertzei buruzko Legearen 52, 67 eta 75. artikuluak).

8. ARRANTZA ETA ITSASOKO HAZKUNTZA

ITSAS DEMANIOA

185

Itsaso-lehorreko aldean eta lurralde itsasoan aprobetxamendu bereziak ere badaude, lantzean behingo erabilerez, hau da, erabilera erkide orokorrez aparte. Horren harira, erabilera berezitzat hartzen da arrantza, lanbide jarduera bihurtzen denean. Arrantzan egiteko, baimena edo polizi lizentzia behar da. Ontziek edo ontzien buruek, hots, ontzien ardura teknikoa dutenek bete beharreko baldintzei buruzkoak dira titulu horiek. Arauketa oso xeheek jaso dute itsasoko arrantza eta horiexek zehaztu dute arrantza nola (traina, alturako arrantza, atun-arrantza, bolanta) eta non egiten den (portuaren barruko aldean, hondartzetan, barruko uretan, lurralde itsasoan) eta zein espezie ukitu behar dituen. Arrantzaren legeriak (1980ko martxoaren 28ko Errege Dekretuak) Espainiako arrantzaleen bakarreko industria gisa kalifikatu du arrantza. Arrantzale atzerritarrek ezin dute arrantzarik egin Espainian, nazioarteko tratatuetan jasotako kasuetan izan ezik. Erreserba erabatekoa da barruko uren aldean. Alde hori hiru miliakoa da eta barruko uren amaiera zehazten duen oinarrizko lerrotik neurtzen da. Atzerritarrek hiru eta sei milien artean arrantzan egin dezakete, baldin eta 1953â&#x20AC;&#x201C;1962 bitartean arrantzan egin izan badute. Sei eta hamabi milien artean, atzerritarrek ezin dute ohiko arrantza kopurua gainditu eta, gainera, ezin dira ohiko arrantza lekuetatik kanpo aritu; azkenik, arrantzan egin dezakete gune ekonomikoan ere, Espaniako eta atzerriko gobernuek aldez aurretik hala erabaki badute. Arrantzaren lanbide jarduera erabilera erkide berezi moduan kalifikatzen da, itsas demanioaren okupazio iraunkorrik ez dakarrenean. Arean bere, erabileraren arriskutsutasuna eta intentsitatea bezalako inguruabarrak agertzen dira. Hori dela eta, baimena behar da, baimen horien iraupena urtebetetik hamar urtera bitartekoa izanik. Emakida behar da, berriz, itsasertzeko lurzatiak edo lurralde itsasoa urpeko nahiz urgaineko instalazio finkoen bidez okupatzeko. Emakida eta baimenak Nekazaritza, Arrantza eta Elikadura Ministerioak ematen ditu. Instalazio finkoen kasuan, Herri lan eta Hirigintza Ministerioak horren alde emandako txostena behar da. Obra finkoak barruko uretan edo lurralde itsasoan egin behar direnean, beharrezko da Herri lan eta Hirigintza Ministerioak emandako obren emakida. Itsasoko hazkuntzaren aprobetxamenduarekin zerikusia duen guztiak garrantzi handia hartu du azken aldian, dela itsaso-lehorreko aldean, dela barruko uretan, dela lurralde itsasoan. Jarduera berri horri itsasoko akuikultura eta itsaskultura ere baderitzo, eta itsasoko espeziak haztea du helburu. Horretara, gizakiak itsasoko baliabide naturalak gehitu ditu.

186

RAMĂ&#x201C;N PARADA

Itsasoko hazkuntzaren etorkizuna izugarri ona da Espainia bezalako herri batean, non 5.000 kilometroko itsasertza eta alde naturalak baitaude. Elikadura eta Nekazaritzarako Erakundearen (ENEren) arabera, Galizia filoplaktonik gehien duten erregioen artean dago. Filoplaktona kate trofikoaren lehenengo mikroorganismoez osatzen da. Ugaria da filoplaktona erregio horretan, Gibraltarko kanala zeharkatu eta Mediterraneotik datorren ur-korronte bat azaleratzen delako Galiziako itsasertzetan. Ur-korronte horrek itsasoaren hondoko mineralak azaleratzen ditu eta, fotosintesiaren eraginez, filoplaktonak bereganatzen ditu mineral horiek. Arosako itsasadarrean kokaturiko muskulu ekoizpena, 1946. urtean hasi zen eta, gaur egun, 220.000 tona inguru ekoizten dira. Muskuiluak itsasoko hazkuntzarik oinarrizkoenak badira ere, gehituz doa beste itsaski batzuen hazkuntza (txirlak, ostrak, berberetxoak, otarrainxka, esaterako) eta abiarazi da arrainen hazkuntza ere (lupina, urraburua, lengoradua, erroboiloa). Itsasoko akuikultura kontzeptura biltzen dira ondokoak ere: algen ekoizpena eta bilketa (1972ko ekainaren 20ko Agindua); baizadi natural egokituen edo baizadi artifizialen erabilpena, itsasoko espezie berriak finkatu eta sor daitezen (1982ko maiatzaren 11ko Agindua). Algak oso erabilgarriak dira elikadura arloan eta industri prozedura batzuetan, propietate koloidalak dituztelako.

MARTĂ?N MATEOk dioenez, itsaso-lehorreko aldea erabili behar izaten da, itsasoko hazkuntza ekoizteko. Beharrezko da emakida lortzea, erabilpen hori aurrera eraman nahi bada, baina emakida horiek bateraezinak dira arrantzaren araubidearekin. Arrantzaren debekualdiak ez dira zertan aplikatu itsasoko hazkuntzaren prozesuetan. Prozesuok industri prozesuak dira, neurri batean, eta itsasoa kutsatzen dute, uren poluzio handia sortzeaz gain. Urak kutsaturik egonez gero, ezin da itsasoan arrantzarik egin; eta, egingo balitz ere, neurriz gorakoa izango litzateke arrantzaren kostua. Itsasoko hazkuntza arautzeko legeriaren jatorria 1874ko Errege Dekretuan dago. Dekretu hori itsaskientzako haztegien edo biltegien emakidak betiko emateari buruzkoa da. Hauek dira dekretu horren ondoren emandakoak: 1904ko azaroaren 30ean eta 1905eko abuztuaren 29an emandako ministro-aginduak (azken hori krustazeoei buruzkoa da) eta 1930eko ekainaren 11ko Errege Dekretua. Errege dekretuaren esanetan, behin-behinekoak dira itsaskientzako haztegien edo biltegien emakidak. Itsaskiaren Antolamenduari buruzko ekainaren 30eko 56/1969 Legea oinarrizkoa da eta arauketa horiek zehaztu ditu. Lege hori Itsasoko Hazkuntzei buruzko 1984ko ekainaren 25eko Legeak eguneratu du, eta honetara definitu du horrek jarduera hori: itsasoko edo itsasoari lotutako landaretza eta animalien espezie batzuk hazi edo birsortzeko egin beharreko lanek osatzen dute itsasoko hazkuntza.

ITSAS DEMANIOA

187

Hariari segiz, arrantzaren legeriak jasotako arauak aplikatzen dira, hain zuzen ere, itsasoko hazkuntzaren emakidak espainiarrei erreserbatzearen ingurukoak. Erreserba hori ez da erabatekoa, elkarrekikotasunaren printzipioa aplikatzen delako. Emakida ematean, lehenespena dute arrantzaleen kofradien bidez suspertutako enpresek eta ekoizleen kooperatiba nahiz erakundeek. Jurisprudentziak gogor defendatu du lehenespen hori. Ikusi dugunez, obra eta instalazio finkoak egin behar direnean, elkarlehian egindako proiektuen sistemaren bidez lortzen dira itsaso-lehorreko guneen emakidak. Hortaz, legeak eta jurisprudentziak defendatutako irizpidea nekez batera daiteke printzipio horrekin. Legean jasotako jarduerak gauzatzeko, zenbait titulu behar dira. Horretara, baimena behar dute norbanakoek, itsaskia bakarka hartzeko. Baimen hori itsaski-arrantzarako karneta da eta, horren bitartez, lanbide gisa har daiteke itsaskia, legeak baimenduriko itsaski-sarda naturaletan. Autonomi erkidegoei dagokie baimena ematea, baina kasuan kasuko probintzian bizi direnak soilik izan daitezke baimendunak. Honakoak dira gainontzeko tituluak: landaretza naturala aldatzeko edo norbanakoen lurretan itsasoko hazkuntza gauzatzeko baimenak. Azkenik, emakidak behar dira, instalazioetan obra finkoak egin behar direnean. Herri lan eta Hirigintza Ministerioaren eskumenekoa da emakidak ematea; guztiarekin ere, beharrezko dira erakunde eskudunen manuzko txostenak, nabigazioaren defentsa eta segurtasunari buruzko gaiei dagokienez (hau da, garraio, portu eta itsasertzaren alorreko gaiei begira). Txostenak aldekoak izan behar dira, ubideak eta nabigaziorako kanalak desbideratu behar direnean. Txostenak lotesleak dira, emakidek ondokoak ukitzen badituzte: portuetako sarbideak, nabigatzeko moduko igarobideak edota nazio defentsaren intereseko aldeak. Gune eta alde turistikoak ukituz gero, turismoaren alorreko agintariek txostenak egin behar dituzte. Bukatzeko, udal lizentzia behar da, egin beharreko jarduerak direla eta, instalazio finkoak jarri behar direnean lehorrean. Lizentzia hori beharrezkoa da, hala obrak egiteko, nola enpresa jarduerak gauzatzeko. Administrazio Prozedurari buruzko Legearen 30. artikulua aplikatzeko, jendaurreko informazioaren tramitea bete behar da, interesatuen eskaeraren ondoren. Gero, emakidak emateko eskumena duen organoak erakunde eskudunei eskatu behar die manuzko txostenak espediente batean eman ditzatela hilabeteko epean. Epe hori igarotakoan, txostengileak (edo txostengileek) ez badu ezer adierazi, orduan emakida ematen zaio eskatzaileari. Emakida batzuen kasuan, ez da aplikatzen txostenak espediente batera biltzeko printzipioa, ez eta txostengileen isiltasunaren ondoreak. Honakoak dira emakidok: itsasoan obrak egiteko emakida; ura hartzeko eta ura husteko emakidak. Ez dira espediente batera bildu behar udal lizentzien inguruko tramiteak.

188

RAMÓN PARADA

Itsasoko arrantzaren arauketara —uztailaren 13ko 53/1982 Legera— jo du Itsasoko Hazkuntzei buruzko Legeak, urratzeen eta zehapenen inguruan. Ulertzekoa denez, ez dira urratze gisa kalifikatzen itsaskia hartzea eta debekualdian erauzketak eta salmentak egitea. Konstituzio Auzitegiaren 1983ko abenduaren 6ko epaiak autonomi erkidegoei aintzatetsi dizkie ikuskatzeko eta zehatzeko eskumenak. Orain arte, Flotari eratxiki zaizkio eskumen horiek. Autonomi erkidegoen ardurapean daude arrantza jagoteko ontziak eta itsasoko epaimahaiak, kasu honetan izan ezik: autonomi erkidegoek arlo horretako legerik eman ez dutenean edota eginkizun horiek euren organoei eratxiki ez zaizkienean. Autonomi erkidegoei dagozkie osasuna jagoteari buruzko eskumenak. Administrazioaren ahalgo behartzaileak aplikatu behar dira, gainontzekoek enbarazu egiten dietenean ustiapenen titularrei. Ahalgo horiek erabili ezean, Estatuko Administrazioak kalteak ordaindu behar dizkie titularrei. 1983ko abenduaren 16ko epaiak ezarri bezala, estatuak 125 milioi pezeta ordaindu behar izan zituen, Arosako itsasadarrean itsaski-sarda bat inbaditzearen ondorioz eragindako kalteengatik; izan ere, Marinako agintariek ez zuten ezer egin inbasio hori geldiarazteko.

9. ITSASOKO KOMUNIKAZIOAK. PORTUAK Itsas demanioaren beste ohiko erabilpen bat ondokoa da: itsasertzeko puntuen arteko garraio eta komunikazioa; portuen bidez lortzen da helburu hori. Estatuko portuei eta merkataritzako marinari buruz emandako legeak honelaxe definitu du portua: «Lehorraldeko guneez, itsasoko urez eta instalazioez osaturiko multzoa da. Portuak itsasondoan edo itsasadarren ondoan kokaturik daude eta baldintza hauek bete behar dituzte, portuko trafikoari loturiko jarduerak portuan bertan gauza daitezen: baldintza fisikoak, naturalak, artifizialak eta antolaketaren alorrekoak. Administrazio eskudunak baimena eman behar die portuei, jarduera horiek gauzatzeko». Honela sailkatzen dira portuak: merkataritzakoak eta merkataritzakoak ez direnak. Azken horien artean, arrantzarako, kirolerako eta babeserako portuak daude. Merkataritzako portuak sailkatzeko, horien garrantzia eta antolatzeko sistema aztertu behar dira. Merkataritzako portuak toki intereseko portuak nahiz interes orokorrekoak izan daitezke. Interes orokorreko portuak izateko, ondoko betekizunak izan behar dituzte portuek: portuan bertan nazioarteko merkataritza jarduerak gauzatzea; hainbat autonomi erkidego ukitzea; estatuaren ekonomiarako industria garrantzitsuak suspertzeko erabiltzea; oinarrizko baliabide izatea itsasoko trafikoaren segurtasunerako, batez ere, uharteen lurraldean.

ITSAS DEMANIOA

189

Estatuari dagozkio, batik bat, portuei buruzko eskumenak, Konstituzioaren 148.6 eta 149.20. artikuluek estatuari erreserbatu diotelako interes orokorreko portuen eskumen esklusiboa. Artikulu horiek autonomi erkidegoei eratxiki dizkiete babeserako zein kirolerako portuen eta aireportuen gaineko eskumenak. «Estatuko portuak» izeneko erakundearen bidez egikaritzen ditu estatuak bere eskumenak. Zuzenbide publikoaren erakunde horrek antolamendu juridiko pribatuaren harira jarduten du, salbu eta antolamendu juridikoak eratxiki dizkion herri botereko ahalmenak egikaritzen dituenean (24. art.). «Portuko Agintaritza»k administratzen du portua. Zuzenbide publikoaren erakundea da hori ere eta «estatuko portu»en eraentza berdina du. Erakundeburua eta Administrazio Kontseilua dira «Portuko Agintaritza»ren zuzendariak. Administrazio Kontseiluan merkataritza, industri eta nabigazio ganbaren ordezkariak daude, baita sindikatu eta enpresenak ere; horretara, estatuko ordezkariek erabateko gehiengoa dute Administrazio Kontseiluan (40. art.). Burokrazi tresna gisa, Itsasoko Kapitaintza ezarri da, nabigazioko jarduera kopuru jakin bat duten portuetan. Erakunde horiek Marinako komandantzien ordez ezarri dira eta itsasoko trafikoa zuzendu eta kudeatzen dute. Portuak estatuaren herri jabarikoak dira, itsaso-lehorreko aldean daudelako. Estatuak berak kudea ditzake portuok edo, bestela, portuen gaineko eskumenak dituen autonomi erkidegoari eratxiki diezaioke kudeaketa. Azken kasu horretan, autonomi erkidegoak ez dio kanonik ordaintzen estatuari eta ondokoa jasotzen du estatuak: autonomi erkidegoek emandako emakiden ondorioz, norbanakoek ordaindu beharreko kanona. Herri jabariko portuak erabiltzeko, baimenak edo emakidak behar dituzte norbanakoek ondoko kasuetan: erabileraren esklusibotasun, intentsitate, arriskutsutasun edo ekoizgarritasunari buruzko inguruabarrak agertzen direnean; erabilera horiek aurrera eramateko, beharrezko direnean Portuko Agintaritza eskudunak egin edo jarri ez dituen obra eta instalazioak. Emakida behar da kasu hauetan: batetik, obra edo instalazio ez-desmuntakorren bidez okupatzen direnean portuak; bestetik, okupazio horrek hiru urte baino gehiago irauten duenean. Halako okupazioetan, beharrezko da Portuko Agintaritzak aldez aurretik emandako emakida. Emakida hori estatuko portuek oro har ezarritako irizpide teknikoen araberakoa izan behar da (54 eta 63. art.ak). Honakoak dira portuen bidez eman daitezkeen zerbitzuak: ontzia lematzea; ontziak atoian eramatea; ontziak ainguratzea; ontziak amarratzea eta ontzien amarrak askatzea; uhertsigarriak abian jartzea; merkatugai eta ibilgailuak biltegiratzea; ontziak urez nahiz energiaz hornitzea; zakarrak batzea; suteen aurkako zerbitzuak ematea; portuetako segurtasun, polizi eta babes jarduerak gauzatzea; ontzien zamalanak egitea eta itsasoko seinaleak jartzea. Zerbitzu horiek emateko, Administrazioak zuzeneko eta zeharkako kudeake-

190

RAMÓN PARADA

tak erabil ditzake. Zerbitzuak emateko bi bide horiek modu nahasgarrian agertzen dira. Hau dio legearen 67. art.ak: «Legeak aintzatetsitako prozeduretarik edozeinen bidez egin daiteke portuetako zerbitzuen zeharkako kudeaketa, baina prozedura hori aplikatzean, ezin daiteke aginterik erabili». Artikulu horri ekinez, «Portuko Agintaritzak egindako kontratuak antolamendu juridiko pribatuari lotu behar zaizkio. Hala ere, ez daude antolamendu juridiko pribatuari loturik, kontratuaren prestaketa eta adjudikazio faseetan, kontratuaren publizitatea eta lehia bermatzen dituzten inguruabarrak. Inguruabar horiek baterakorrak izan behar dira estatuko portuek emandako irizpideekin eta, halakorik egon ezean, estatuaren kontratuen prestaketa egintzei buruzko irizpideekin. Estatuaren kontratu horiek herri zerbitzuen kudeaketa kontratuak dira». Harrigarria da egoera hau: alde batetik, portuetako zerbitzuen eraentza juridikoa pribatizatu da; bestetik, ordea, beharrezko da herri jabaria okupatzeko emakida edo baimena, zerbitzuak kudeatu behar direnean (Administrazio zuzenbideari loturik daude titulu horiek). Halakoetan, espediente batera bildu behar dira zerbitzua kudeatzeko, eta herri jabaria erabiltzeko emakidak eta baimenak.

10. ITSAS DEMANIOAREN GAINEKO TITULARTASUNA ETA ESKUMENAK Tradizioz, estatuari erreserbatu zaizkio itsas demanioari buruzko eskumenak, eta beste lurralde administrazioei ez zaie inolako eskumenik eratxiki. Estatuko Administrazioaren eremuan, Herri Lan Ministerioa eta Marina Ministerioa ziren eskudunak. Herri Lan Ministerioari ondoko zereginak zegozkion: itsas demanioa kudeatzea, babestea eta itsas demanioan bertan eraikitzea; itsas demanioa iraunaraztea eta zuzenean erabiltzea edo erabilpen hori norbanakoei baimendu nahiz lagatzea; itsas demanioaren alboko jabetzak zerrendatzea eta lege zortasunak ezarri eta zaintzea. Hauek ziren Marina Ministerioaren eskumenekoak: defentsa militarrarekin zerikusia zuten obretan esku hartzea; norbanakoen jarduerak ikuskatu eta zehatzea, batik bat, nabigazio eta arrantzari lotutako jardueren arloan. Administrazioak eta jurisdikzioak zuten itsasoko aurkikuntza eta salbamenduei buruzko arazoen eskumena (abenduaren 24ko 60/1962 Legea). Itsasoko epaimahai iraunkorrek eta Itsasoko Epaimahai Nagusiak osatzen zuten jurisdikzioa. Ogasun Ministerioak ere bazuen bere lekua Herri Lan Ministerioaren eta Marina Ministerioaren arteko eskumen banaketa horretan; izan ere, Marina Ministerioaren eskumenekoa zen kontrabandoaren arazoa (Zergen Defentsarako Zerbitzua). Eskumen banaketa horrek sendotasun juridiko berezia zuen. Bada, alde batetik, administrazio jardueren berezko pribilejioak aplikatzen zi-

ITSAS DEMANIOA

191

ren. Administrazio zuzenbideak bermatzen zituen pribilejio horiek. Bestalde, jurisdikzio militarraren teknika lasterren zorroztasuna erabiltzen zen. Norbanakoen urratze eta delituak juzgatzen ziren jurisdikzio horretan. Horrezaz landa, Marina bera organo gisa ageri zen itsasbazter osoan, komandantzien eta Marinako ordezkaritzen bidez. Italian gertatu aldera, Espainiako tradizioan Marinako Ministerioari batera eratxiki zaizkio nabigazio eta arrantzaren gaineko eskumenak (Italian, Merkataritzako Marina Ministerioa dago). Aldi politiko batzuetan, beste ministerio batzuetako sailei eratxiki zitzaien Merkataritzako Marinari buruzko eskumena, susmo txarrez begiratzen zitzaielako Administrazioari eta jurisdikzio militarrari. Honakoak izan dira sail eskudunak: Industria eta Merkataritza Saila (1934); Herri lan eta Komunikabide Saila (1935); Komunikabide eta Merkataritzako Marina Saila (1936). 1951. urtean, militarrekiko lotura hori estali nahian, Merkataritza Ministerioaren idazkariordetzari esleitu zitzaion arrantzari eta Merkataritzako Marinari buruzko eskumena. Idazkariordetza hori almirante baten agindupean egon ohi zen. GUAITAren ustez, ÂŤarrantza eta nabigazioa organo baten eskumenekok izan behar dira, itsas demanioaren batasunari eusteko; izan ere, arrantzak eta nabigazioak eremu berdinean jarduten dute eta zerbitzu erkideak (bikoiztu ezineko zerbitzuak) behar izaten dituzte. Honakoak dira zerbitzu horiek: salbamenduak; azterlan ozeanografikoak; meteorologia; tuntuizak, itsasoko beste seinaleak eta babes armatua. Horrez gain, arrantza kontzeptura biltzen dira nabigazioa eta garraioaÂť. 1980ko urriaren 3ko Dekretuak bukarazi zuen arrantzaren eta nabigazioaren arteko ezkontza hori. Dekretu horren bidez, Garraio eta Komunikabide Ministerioari eratxiki zitzaion nabigazioari buruzko eskumena; Nekazaritza, Arrantza eta Elikadura Ministerioari, aldiz, arrantzari buruzkoa.

Urteetan zehar erabili izan da Herri Lan Ministerioan eta Marina Ministerioaren eskumen banaketaren sistema. 1978ko Konstituzioaren ondorioz aldatu zen sistema hori. Harrezkero, jurisdikzio militarrak delitu militarrak juzgatzeko eskumena baino ez du eta hainbat eskumen eratxiki zaizkie autonomi erkidegoei, deszentralizazio eta autonomi printzipioaren bidez. Eskumen horiek kirolerako portuei, itsaski-arrantzari, akuikulturari eta itsasoko arrantzari buruzkoak dira. Azken kasu horretan, estatuari erreserbatu zaio oinarrizko legeria (Konstituzioaren 148 eta 149. art.ak). Ondorenez, gaur egungo sisteman ez dago horrenbesterainoko agintekeriarik eta lehenagokoa baino deszentralizatuagoa da; aldi berean, sistema konplexuagoa da, hau da, zailagoa erabiltzen. Konstituzioaren aurreko sisteman, oraingoan baino eragingarriagoak ziren hauek: itsas demanioaren defentsa;

192

RAMĂ&#x201C;N PARADA

itsas demanioaren eta arrantzaren aurkako urratze larri, ugari eta etengabekoen jagotza eta zehapena. Konstituzioak estatuari eratxiki dio itsas demanioaren titulartasuna, nahiz eta, Konstituzio Auzitegiaren iritziz, 132. artikulua eskumenak banatzeko berezko araua ez izan. (Urei buruzko Legearen 227/1988 epaia). Konstituzioari ekinez, Itsasertzei buruzko 1988ko Legea estatuaren alde agertu da; horrenbestez, estatuari eratxiki dizkio itsas demanioaren eskumenik gehienak eta garrantzitsuenak. Honakoak dira estatuaren eskumenak: itsas demanioaren mugaketa eta kudeaketa eta horren gaineko babes eta polizi ahalmenak (legeak berak jaso ditu horiek); isurketei eta itsasertzak eta itsasoko seinaleak argitzeari buruzko xedapenak; nazioarteko akordio eta hitzarmenak betearaztea, eta datu ozeanografikoen bankua ezartzea (110. art.). Halaber, Estatuko Administrazioaren eskumenekoak dira interes orokorreko obrak. Legeak adierazi duenez, hauek dira obra horiek: itsaso-lehorreko herri jabaria babestu, defendatu, artatu eta erabiltzeko obra beharrezkoak; hondartzak sortu, berreratu eta zaintzeko obrak; jendea itsasora heltzeko beharrezkoak izanik, hirigintzako plangintzak jaso ez dituen obrak; itsasoan eta barruko uretan kokatutako obrak; itsasertzak eta itsasoko seinaleak argitzeko obrak (111. art.). Autonomi erkidegoen eskumenak euren estatutuetan eratxikitakoak dira. Ondokoak dira, estatutu bakoitzean, autonomi erkidegoaren eskumenak zeintzuk diren jakiteko aztertu beharreko gaiak: lurraldearen eta itsasbazterraren antolamendua, portuak, hirigintza, itsasoan husten diren isurketak eta itsas demanioarekin zerikusia duten gainerako gaiak. Nondik-nahi begira dakiola ere, estatuari dagozkio, besteak beste, herri administrazioen ondasunen arauak eman eta emakiden arauketari buruzko eskumenak (Konstituzioaren 149. art.). Konstituzio Auzitegiaren 1991ko uztailaren 4ko epaia eskumen banaketa horren inguruan aritu da, eta 26.1 eta 34. art.ak Konstituzioaren aurkakoak direla adierazi du. Adierazpen hori egiaztatzeko, honako arrazoiak azaldu ditu Konstituzio Auzitegiak: 26.1. art.ak, autonomi erkidegoen kaltetan, Estatuko Administrazioari eratxiki dio babesteko zortasunaren aldean baimenak emateko eskumena; bide bertsutik, 34. art.ak estatuari eratxiki dio itsasertzeko gune batzuetan arau orokor eta bereziak emateko eskumena. Arau horiek itsaso-lehorreko herri jabariaren babes eta erabilpenari buruzkoak dira. Toki korporazioen eskumenak aztertu baino lehen, ohartarazi behar da toki korporazio batzuen jarduera ez dela batere onuragarria izan turismoaren garapen aldietan. Toki korporazioek itsaso-lehorreko aldearen okupazioa eta, aldi berean, usurpazioa bultzatu zituzten, ordain handirik eskatu gabe. Gainera, toki korporazioek ez zuten itsas demanioaren alorreko eskumenik. Tradizioko doktrinaren ildotik, Herri Lan Ministerioak baino ez zituen itsas demanioaren gaineko eskumenak. Portuen Legeriak eta Auzitegi Gorenaren

ITSAS DEMANIOA

193

makina bat ebazpenek tesi horri ekin bazioten ere, Herrizaintza Ministerioak toki korporazioen alde egin zuen. Ministerio hori zen toki korporazioak babesteko eskuduna eta,horren esanetan, udal lurralde osora hedatzen da toki korporazioen jurisdikzioa. Hortaz, itsas demanioa estatuaren jabetzakoa izan arren, toki korporazioek ez dituzte ondokoak lagatzen: euren polizi orokorreko ahalmenak, aginduzko eta hirigintzako ahalmenak,eta toki legeriaren bidez aintzatetsi zaizkien gainerako ahalmenak. Azkenean, Herrizaintza Ministerioaren bide beretik joan dira Estatuko Kontseilua eta Konstituzio Auzitegia ere. Azken horrek aintzatetsi duenez, ÂŤherri jabariaren bidez, ondasun kategoria batzuk kalifika daitezke, baina horrek ez du esan nahi lurralde zati bat bere ingurunetik bakan daitekeenik, ez eta erakunde publiko eskudunei euren eskumenak ken dakizkiekeenikÂť (uztailaren 3ko 77/1984 epaia). Hauxe zen batzuen eta besteen arteko desadostasunaren ardatza: udal lizentziak behar ote ziren portuetan obrak egiteko. Lurzoruari buruzko Legearen 180. artikuluak konpondu zuen arazo hori, lizentzia beharrezkoa dela adierazi baitzuen, estatuak berak egiten dituen obren kasuan. 180. artikuluari helduz, udalen manuzko txostena behar da, Herri lan eta Hirigintza Ministerioak baimenen eta emakiden espedientea egiten duenean. Nolanahi ere, ardura handiz jokatu du legeak, udalerriak estatuaren aurka zuzenean jo ez dezan; horrenbestez, beste herri administrazioek ezin dute interes orokorreko obrarik eten, nahiz eta estatuaren aurkako errekurtsoak jar ditzaketen. Gainera, Estatuko Administrazioak ez ditu zertan ordaindu ondokoak: hirigintzako legeriak jasotako lizentziak ematearen ondorioz ezartzen diren tasak. (111. art.). Itsasertzei buruzko Legeari gagozkiola, honakoak dira udalerrien eskumenak, autonomi erkidegoen legeria kontutan izanik: a) Itsaso-lehorreko herri jabariaren mugaketei buruzko txostenak egitea. b) Itsas demanioa okupatu eta aprobetxatzeko, erreserba, atxikipen, baimen eta emakiden inguruko txostenak egitea. c) Hondartzetan kasuan-kasuan kokatzen diren sasoiko zerbitzuak ustiatzea. Zerbitzu horiek eman daitezke toki legeriako kudeaketaren bidez, hau da, zuzeneko edo zeharkako kudeaketa erabiliz. d) Hondartzak eta bainurako leku publikoak garbi edukitzea; higienea eta osasunkortasuna zaintzea; Estatuko Administrazioak gizakien salbamendu eta segurtasunerako eman dituen arauak betetzen direla jagotea. Alabaina, Itsasertzei buruzko 1988ko Legeak administrazioen arteko eskumen gatazkak saihesteko aurreneurriak hartu ditu eta honakoa ezarri du: ÂŤHerri administrazioek eskumenak badituzte legeak ezarritako guneen gain, administrazio horiek elkarlanean aritzeko eta elkarren artean informatu, koordinatu eta errespetatzeko betebeharra duteÂť (116. art.). Dena dela, neurri horiek alferreko izaten dira, gatazkak sortzen direnean. Horrela izanik, legeak Estatuko Administrazioari eratxiki dio Toki Administrazioaren jarduera koordinatzeko ahalmena; horretarako, aintzat hartu behar du Toki Eraen-

194

RAMĂ&#x201C;N PARADA

tzaren Oinarriei buruzko Legearen 59. artikuluan aipatutakoa. Estatuko Administrazioaren irizpena manuzkoa izateaz gain, loteslea ere bada, ondokoak tramitatzen direnean: hirigintzako planak eta arauak; lehorretik itsasora husten diren industri isurketa kutsatzaileentzako planak eta baimenak; autonomi erkidegoen eskumeneko portu eta garraiobide berriak sortzeko proiektuak. Gisa berean, Estatuko Administrazioaren irizpenak ezaugarri horiexek ditu honako kasuetan: lehendik badiren portu eta garraiobideak zabaldu eta aldatu behar direnean; legeria bereziaren arabera, emakidei, baimenei eta itsasoko hazkuntzari begira, intereseko aldeak adierazi behar direnean (112. art.). Itsasertzei buruzko 1988ko Legeak ezarri duenez, itsasbazterraren antolamendurako hirigintza eta lurralde plangintzak tramitatzean, honakoak bete behar ditu organo eskudunak, planaren hasierako onespena egiteko: proiektuaren edukia bidali behar dio Estatuko Administrazioari, plana onetsi baino lehen. Estatuko Administrazioak txostena egin behar du hilabeteko epean, komenigarri deritzen iradokizun eta oharrak azaltzeko. Ondoren, Administrazio eskudunak Estatuko Administrazioari bidali behar dio planaren edukia, planaren edo arauen tramitazioa amaitu eta gero, eta behin betiko onespena eman baino lehen. Estatuko Administrazioak bi hilabeteko epea du planari buruzko iritzia emateko. Estatuko Administrazioaren txostenak organo hori eskuduna ez dela adierazten badu, orduan kontsultarako epea hasi eta erabakia hartzen da. Erabakia hartutakoan, planaren edo arauen edukia asko aldatuz gero, jendaurreko informazioaren tramitea bete beharra dago. Plana egitean, manuzko partaidetza izan duten erakundeei entzun behar zaie. Tramite horiek bete ezean, geldiarazi egiten da hirigintza legeriaren antolamendu planak onesteko epeen zenbaketa (117. art.).

VI. KAPITULUA

MENDIAK ETA NATURAREN BABESA LABURPENA: 1. ADMINISTRAZIOAREN ESKU-HARTZEA MENDIETAN. ITURBURUAK ETA BILAKAERA.—A) Aurrekariak.—B) Frantziako baso sistema.—2. ESPAINIAKO BASO SISTEMAREN SORRERA.—A) Javier de Burgosen 1833ko ordenantzak.—B) 1863ko legeria.—C) Mendien zigor legeria.—3. INDARREKO SISTEMA.—4. MENDI KONTZEPTUA ETA MENDI MOTAK.—5. HERRI ONURAKO KATALOGOKO MENDIAK.—6. MUGAKETA.—7. MENDIEN APROBETXAMENDUA, ARTAPENA ETA HOBEKUNTZA.—8. ADMINISTRAZIOAREN ESKU-HARTZEA NORBANAKOEN MENDIETAN.—9. BASOAK BIRLANDATZEA.—10. BASOKO SUTE ETA IZURRIAK.—11. BASO ADMINISTRAZIOAREN AHALGO ZEHATZAILEA.— 12. PARKEAK ETA BABESPEKO NATURGUNEAK.—13. BASALANDARE ETA BASANIMALIEN BABESA.—14. NATURA BABESTEKO AHALGO ZEHATZAILEA.

BIBLIOGRAFIA: BASSOLS COMA: Ordenación del territorio y medio ambiente: Aspectos jurídicos, RAP, 95; BOCANEGRA: Los montes vecinales en mano común, Madril, 1986; FERNÁNDEZ RODRÍGUEZ: Parques nacionales y protección de la naturaleza, REDA, 5, 1975; GARCÍA DE ENTERRÍA: Las formas comunitarias de propiedad forestal y su posible proyección futura, Madril, 1986; GUAITA: Régimen jurídico-administrativo de los montes, Santiago, 1956; IDEM: Derecho administrativo: aguas, minas, montes, Madril, 1982; LÓPEZ RAMÓN: La conservación de los espacios naturales protegidos, Zaragoza, 1980; IDEM: Aspectos organizativos de la fauna silvestre, REDA, 30; MARTÍN MATEO: Derecho ambiental, Madril, 1977; MARTÍN REBOLLO: Medio ambiente y responsabilidad de la Administración, REDA, 11; MARTÍN RETORTILLO, L.: Aspectos administrativos de la creación y funcionamiento de los parques nacionales, REDA, 6, 1975; NIETO: Los bienes comunales, Madril, 1964; IDEM: La vía jurisdiccional en materia de deslindes y montes catalogados y otras cuestiones forestales en la moderna jurisprudencia del Tribunal Supremo, RAP, 86, 1978; TALDE LANAK: Conferencias sobre Derecho y propiedad forestal, Madril, 1976; IDEM: La vinculación de la propiedad privada por planes y actos administrativos, Madril, 1976.

196

RAMĂ&#x201C;N PARADA

1. ADMINISTRAZIOAREN ESKU-HARTZEA MENDIETAN. ITURBURUAK ETA BILAKAERA Berant Erdi Aroan ezarri ziren basoen antolamendu juridikoa eratzeko lehenengo oinarriak, garai horretan agertu baitziren basoak babesteko aurreneko arauak. Hurrengo mendeetan barna, arian-arian gehituz joan zen basoen arauketa babeslea. Basoen babesa nabaria zen XVIII. mendean eta gailurrera iritsi zen XIX. mendean, egiazko baso sistema eratzean. Sistema hori arauketa sustantiboa eta horren azpiegitura burokratikoa batzearen emaitza izan zen. Mendien 1833ko ordenantzak izan ziren sistema horren abiapuntu. Ordenantza horiek Javier de Burgosek egin zituen, Frantziako Baso Kodea eta 1828ko Ordenantza oinarri hartuz. XIX. mendean inoiz baino kalte handiagoa egin zitzaien basoei, nahiz eta orduko baso sistema modernoa eraturik egon. Arean bere, mendi publikoak babestu arren, garai horretako legeria indibidualistak hondamen handia eragin zuen. Norbanakoek inolako mugapenik gabe erabil zitzaketen euren mendiak, eta finkak itxi eta luberritzeko ahalbidea eman zitzaien. Erabateko askatasun horrek basoak soiltzearen prozesua erakarri zuen. Prozesu hori areagotu zen, mendi publikoak eta erakundeen mendiak â&#x20AC;&#x201D;berez berekoakâ&#x20AC;&#x201D; jabetza pribatuan sartzeko politikaren bitartez. Politika pribatizatzailea etengabeko eta sistematikoa izan zen. Franco jeneralaren erregimenean goitik behera aldatu zen XIX. mendeko sistema. Horretarako, mendi publikoen eta pribatuen legeria esku-hartzailea eratu zen eta basoetan zuhaitzak landatzeko politika gogorrari ekin zitzaion; hala ere, lurralde guztietan ez ziren tokian tokiko zuhaitz espezieak landatu. Estatuaren Baso Ondare deritzon 1941eko erakundeak bideratu zuen politika berria; gaur egun, Izadiaren Artapenerako Erakundea (ICONA) eratu da, Estatuaren Baso Ondarearen ordez. Mendiei buruzko 1957ko ekainaren 8ko Legea izan zen Francoren garaiko legerik garrantzitsuena. Garai horretako legeriak indarrean dirau gaur egun ere. Izanak izan, Baso administrazioa asko aldatu zen, 1978ko Konstituzioa aldarrikatzean. 1978az geroztik, guztiz aldatu dira funtzionarioen eta burokraziaren sistema eta lurralde antolaketa. Lurralde antolaketa hori autonomien estatuaren ondorioz sortu da.

A) Aurrekariak Erdi Aroan, Koroak lugintzei baino arreta handiagoa eskaini zien basoei, ehiza baitzen garai horretako errege eta nobleen kirolik gogokoena. Hiriek ere

MENDIAK ETA NATURAREN BABESA

197

basoko aldeak babesteko ardura hartu zuten, hiritarrentzako erregaia izateko, batik bat. Basoak babesteko ardura hori Partidetan eta Naxera eta Coriako foruetan ageri da Espainian. Alfontso X Jakitunak zigor gogorrak ezarri zizkien su-emaileei Valladolideko 1256ko Gorteetan («ez dezala inork sua erabiliz mendirik erre eta, harrapatuz gero, sutara jaurti dezatela su-emailea»); berdin agindu zuen Gaztelako Pedro I.ak 1350. urtean. Suteen arriskuak, nekazaritzaren mesederako luberriketak eta abeltzaintzaren abusuak gorabehera, Espainiak baso handi eta ederrak zituen XIV. mendean. Horren adierazpenik garbiena Gaztela erresumako mendien zerrendak dira. Alfontso XI.aren Libro de la Montería deiturikoan jaso ziren horiek. Adierazgarria da, orobat, Jerónimo Munzer-ek X. mende hondarrean azaldutakoa. Bidaiari alemaniar horrek esan zuenez, Kataluniako Pirinioetatik Gibraltarrerainoko ibilaldian, zuhaiztiz jositako gangapetik igaro zen. Haren hitzak erabiliz, urtxintxak lurra ukitu ere egin gabe zeharka zezakeen distantzia hori. Errege Katolikoen eta Austriarren garaian ekin zitzaion ikaragarrizko baso soiltze prozesuari. Abeltzaintza babesteko legeek erakarri zuten politika hori. Abeltzaintzaren erakunde korporatiboak, hau da, Mestako Kontzeju Zintzoak, eragingarritasunez defendatu zuen abeltzaintza. Horretara, abeltzaintza garaile atera zen nekazaritzarekin eta zuhaiztiekin izan zituen gatazketan. Erakunde horrek «kimatzeko» pribilejioa lortu zuen 1273. urtean: abelburuek zuhaitz gazteen artean «nahi eta ahal beste» bazkatzeko eskubidea zuten. Zuhaitzak eta zuhaixkak erretzeko ohitura ere bazen, horiek errez gero, bazka hobeak izaten zirelako udaberrian. Beste pribilejio asko lortu ziren abelburuentzat; ildo horretatik, Felipe V.ak adarrak mozteko pribilejioa eman zuen, abelburuek zuhaina izan zezaten edozein urtaro lehorretan. Borboitarren garaian, basoak babesteko Frantziako tradizioari heldu zitzaion (Frantziako 1669ko Ordenantza ospetsua). Babes hori aplikatu zitzaien «errege mendi edo auzo aprobetxamenduko mendiei» eta mendi pribatuei. Horregatik, mendien jabeek ezin zuten lugintzak egiteko mendirik luberritu. Basoak babesteko arduraren adibiderik ereduzkoena Fernando VI.aren 1748ko abenduaren 7ko Ordenantza da. Ordenantza horretan, zuhaitz kopuru jakin bat landatu eta horiek garbitzeko betebeharra ezarri zitzaien herrietako auzotarrei («erregela gisa, bost zuhaitz seinalatu behar dituzte auzotarrek, edozein izanik ere horien egoera, adiurre edo izaera; ezkurra edo pinazia erein behar denean, bost zuhaitz baino gehiago seinalatu behar dute»). 1748ko Ordenantzak dioenez, «erregeren beraren, hots, berorren maiestatearen zuhaitzen kasuan, zuhaitzak landatzeko betebeharra ez da herriei eta auzotarrei ezarritako karga; bada, herri eta auzotarrek betebehar hori izan arren, hostoaren, ezkurraren zein bazken fruitua lortu eta abelburuentzako

198

RAMĂ&#x201C;N PARADA

azpiak egiten dituzteÂť. Debeku horren urratzaileei ondokoak ezartzen zitzaizkien: diru zigor larriak, presondegiratzea eta erbesteratzea (28 eta 29. artikuluak). Legeria hori aurrera eramateko, burokrazia berri hau sortu zen: herrietako zelatariak eta mendien bisitariak. Errege altxorraren pentzutan zeuden azken horiek (Karlos III.aren 1762ko apirilaren 19ko Errege Zedula). Borboitarrak basoak birlandatzen eta babesten ahalegindu baziren ere, basoetako zuhaitzak moztu beharra ikusi zen, ontziak egiteko. Horrenbestez, Flota izan zen Espainiako lehenengo Baso administrazioa. Flotak egurra eskuratzeko ahalmena zuen, baremo ofizialek ezarritako prezioen arabera; gero, zuhaitzak non egon, han ohikoa zen prezioa hartzen zen kontutan. Marinak mendiak zaindu eta artatzen zituen, hain zuzen ere, itsasoaren eta ibai nabigakorren ingurukoak izanik, zuhaitzak hondartzetara bideratzeko moduko distantziara zeudenak. CĂĄdiz, Ferrol eta Cartagenako barrutietan, Flotako intendente eta azpieskuordeak ziren eskudunak mendiak zaindu eta artatzeko. Intendente eta eskuordeok bakarreko ahalmena zuten arazo horiek ebazteko, hau da, beste agintariek ez zuten arazo horiei buruzko eskumenik. 1778ko urtarrilaren 31ko Ordenantza Marinaren beharrizanei aurre egiteko eman zen. Hori izan da basoen lehenengo arautegi teknikoa Espainian. Arautegi horrek zenbait gai jorratu zituen, besteak beste, baso haztegiak, basoen birlandaketa, basoen seinalizazioa eta inausketa, auzotarrek fruituen aprobetxamenduen gain dituzten eskumenak eta, azkenez, egurra erabiltzeko norbanakoen ahalmenak. Horrezaz gain, kausak burutzeko auzibide arauak bildu ziren arautegi horretara. Kausen tramitazioa sumarioa zen eta bisitariak zuen horiek ebazteko eskumena. Aholkulariaren iritzia aintzat hartu behar zuen bisitariak, ebazpena eman baino lehen. Interesatuek ebazpen horien aurkako gorajotze errekurtsoa egin ziezaioketen kasuan kasuko sailaren intendenteari. Marinako jurusdikzioak Justicia arruntei eratxiki zien judizio eskumena (1751ko maiatzaren 18ko Errege Zedula). Gerora, Justicia horien eraginik eza ikusita, Flotaren intendente eta eskuordeei berriz ere eratxiki zitzaien eskumen hori, bakarreko ahalmen gisa (1803ko abuztuaren 14ko Errege Zedula). XIX. mendean, printzipio indibidualistek basoak babesteko sistema hasi berria baztertu zuten. Printzipio horien arabera, nekazaritzarako lugintzek baso eta abeltzaintza aprobetxamenduak baino garrantzi handiagoa zuten; horrela izanik, pribatizazioaren aldekoen iritziz, jabetza pribatua ez zegoen Administrazioaren esku-hartzeari lotuta. Hari bertsutik, baso ugari pribatizatu ziren, zenbait ilustratuk mendiak pribatizatu eta desamortizatzeko azaldu zuten gogo biziaren ondorioz. Ulerbidez, Jovellanosek alferreko lurrak luberritzea proposatu zuen, auzo ondasunak aipatzean. Alferreko lurrak jabetza

MENDIAK ETA NATURAREN BABESA

199

pribatu bihurtuz, itxiz, ongarrituz eta egoki aprobetxatuz gero, abeltzaintzarako onura handiagoa lortuko zen. CĂĄdizko Gorteen 1813ko urtarrilaren 4ko Dekretuarekin batera hasi zen mendiak pribatizatzeko erasoa. 1822ko ekainaren 29ko Dekretuak berriz aipatu zuen, liberalen hirurtekoan, 1813ko urtarrilaren 4ko Dekretuak jasotakoa. Mendiak pribatizatzeko prozesu horren bidez, saldu egin ziren alferreko lurrak, erregerenak eta udalerriarenak, lurrok zuhaiztidunak izan zein izan ez. Saldu ziren lurretatik, herriek beharrezko zituzten usak salbuetsi ziren. 1819ko uztailaren 22ko Errege Dekretuak ekin zion prozesu pribatizatzaile horri. Javier de Burgosen 1833ko ordenantzak onetsi arte, ez zen beste baso sistema modernorik izan. Ordenantzetan ezarritako sistema hori ulertzeko, bere jatorrira jo beharra dago, alegia, Frantziako baso sistemara.

B) Frantziako baso sistema Napoleonen ereduaren ildotik, Baso administrazio modernoa sortu zuten Baso Kodeak eta 1824ko uztailaren 21eko eta 1827ko abuztuaren 1eko errege ordenantzek. Honako erakundeak jaso zituen Napoleonen ereduak: Administrazio zentralizatua eta periferikoa; funtzionarioen kidegoa eta mendiko ingeniariak prestatzeko eskolak. Arauez eta burokraziaz osaturiko azpiegitura horrek ondasun batzuen gaineko eskumena zuen. Ondokoak ziren eskumen horiek: ondasun publiko gisa adierazi zirenak, hots, Koroaren, estatuaren, udalerrien eta erakunde publikoen ondasunak; beste ondasun batzuk, baldin eta Administrazioak horien gaineko jabetza eskubideak eta babesteko eskubideak bazituen. Azken horien artean ondokoak zeuden: norbanakoenak izanik, Administrazioaren halako esku-hartzeari lotutako ondasunak. Geroago ikusiko dugu zer-nolako esku-hartzea zen hori. Zuzendari nagusiak zuzentzen zuen Administrazio zentralizatua, administratzaile eta menpekoen laguntzaz. Administrazio periferikoa 32 zaintzailetzaz, 140 ikuskatzailetzaz eta 447 baso kantoiz osatzen zen. Erakunde horien guztien zerbitzupean, hierarkiaren arabera zorrotz antolatutako funtzionarioen kidegoak zeuden eta honakoak ziren funtzionariook: zaintzaileak; ikuskatzaileak; ikuskatzaileordeak; zaintzaile nagusiak; zaintzaileen ondokoak; brigadier-ak; basozainak eta udaltzainak. Bestalde, 1824. urtean abian jarri zen Nancyn mendiko ingeniariak prestatzeko eskola. Frantziako Administrazio modernoari eratxiki zitzaion mendi publikoak mugatu eta zedarritzeko ahalmena (dĂŠlimitation et bornage). Mugaketa ez da Administrazioaren autobabeserako ahalmen betearazlea, alegia, ahalmen hori

200

RAMĂ&#x201C;N PARADA

Zuzenbide erkideari loturik dago. Ildo horretatik, ikus dezagun zer-nolako eraentza duen mugaketak administrazio horretan. Aintzat hartzen dira ondoko arauak: 1. Administrazioak edo mendi publikoen jabe mugakideek eragin dezakete mugaketa. 2. Mugaketei buruzko prozedurak alderdien arteko aurkakotasunean bideratu behar dira. 3. Mugaketa eskatzeko akzioak preskribaezinak dira. 4. Mugaketaren emaitzaren aurkako akzioak egikaritzen direnean, auzitegi arruntek bakarrik dute horien gaineko eskumena. Administrazioak espediente baten bidez mugatzen ditu jabetzak (procĂŠs verbal) eta prefektuaren dekretuak buru ematen dio espedienteari. Espedientea argitaratu eta urtebeteko epean horren aurkako akzioak egikarituz gero, baliorik gabe geratzen da espedientea eta epaile arruntari eratxiki behar zaio gatazka hori ebazteko eskumena. Urtebete igaro eta aurka jartzerik ez badago, mugaketa behin betikoa dela ulertzen da eta ezin da behin betiko erabaki horren aurkako errekurtsorik jarri. Mugaketaren ondorengo zedarriketa ebazteko eskumena epaileari eratxiki behar zaio, norbanakoen arteko adostasunik ez dagoenean. Desadostasun horren jatorriak mugaketa bera eta zedarriak lurrean kokatzeko moduak izan daitezke. Ordenantzak basoen aprobetxamenduari buruzko arau zehatzak jasotzeaz gain, ondokoak ditu araututa: ekoizkin nagusiak nahiz bigarren mailakoak landatu eta kudeatzeko modua (salmentak, ekoizkinen balorazioa eta abar); basoetako ekoizkinen erabilera zortasunak (usages des bois) eta bazka zortasunak; Marina eta Flotako herri lanen mesedetan eginiko errekisizioak. Legeria horretan zehatz-mehatz azaltzen dira basoen aurkako delitu eta urratzeak. Zigor jurisdikzio arruntari dagokio horiek ebazteko eskumena, baina basozainek egiaztatu behar dituzte delitu eta urratzeak, espediente sumarioen bidez (procĂŠs verbaux). Espediente horiek nahikoa froga dira, legearen formalitate guztiak badituzte. Nahikoa froga izateko, bi basozainen sinadura behar da; urratzearen ondorioz ordaindu beharreko isuna ehun franko baino gutxiagokoa denean, aski da basozain baten sinadura. Haatik, espedientean deskribatzen diren egitate materialak faltsuak direla adieraziz gero, prozedura berezira jo beharra dago. Atestatuetan betebehar formal guztiak betetzen ez direnean eta, ondorenez, atestatuok urratzearen nahikoa froga ez direnean, legearen edozein bide erabil daiteke horien aurka jotzeko. Ahozko bistetan, basozainek eskubidea dute arazoak auzitegian azaltzeko, eta fiskalen ondoko lekua erreserbatzen zaie. Udalerrien eta establezimendu publikoen mendiak berrikitan ikusitako arauei lotzen zitzaizkien ondoko kasuan: agintari eskudunaren arabera, mendi horiek antolatu eta ustiatzeko modukoak zirenean. Udalerriaren eta establezimendu publikoen organo artezkariek kontsulta organo izateko eskubidea baino ez zuten; bide beretik, egintza garrantzitsu batzuei buruzko kontsultak egiten zitzaizkien (mugaketak eta aparteko mozketak, kasurako). Auzo ondasunak ezin ziren hiritarren artean banatu eta debekaturik zegoen basoak luberritzea,

MENDIAK ETA NATURAREN BABESA

201

Gobernuaren baimen berezirik izan gabe. Halaber, baso pribatuak ezin ziren luberritu eta lege zortasunak ezarri zizkien ordenantzak. 1669ko Ordenantzak mendiak luberritzeko debekua ezarri bazuen ere (défrichement), 1791ko irailaren 29ko Legeak kendu zuen debeku hori. Lege horrek aintzatetsi zien norbanakoei euren basoak askatasunez erabiltzeko eskubidea. Aintzatespen horren ondorioz, gehiegikeriak egin ziren basoetan eta hamabi urteko epean 383.000 hektarea desagertu ziren. Gauzak horrela, II. urteko florealaren 9an emandako legeak basoak luberritzea debekatu zuen. 1824ko Baso Kodeak ere basoak luberritzea debekatu zuen, Gobernuak horretarako baimen berezia ematen zuenean salbu. Baimen hori soilik ematen zen, basoen luberriketak horien artapena oztopatzen ez zuenean. Debeku horren urratzeak delitu gisa tipifikatu eta bestelako baso delituen moduan zehatu ziren. Zortasunak ezarri ziren uharteetako eta ibaiertzetako basoetan eta Rhinetik bost kilometrora dauden basoetan; lantzean behin, baso horien errekisizioa egiten zen, zubiak eraikitzeko.

2. ESPAINIAKO BASO SISTEMAREN SORRERA A) Javier de Burgosen 1833ko ordenantzak Mendien ordenantzak Javier de Burgos ministroaren ardurapean egin ziren eta 1833ko abenduaren 2ko Errege Dekretuak onetsi zituen. Ordenantza horien bidez, Frantziako baso sistema ezarri zen Espainian eta norbanakoei euren mendiak askatasunez erabiltzeko ahalbidea eman zitzaien. Hala ere, askatasun horrexek erakarri zuen Espainiako baso aberastasunaren hondamendia. Arau sustantiboak eman ziren mendi publikoak babestu eta kudeatzeko; bide beretik, Administrazioa ad hoc eratu zen arau horiek aplikatu eta bermatzeko. Administrazio ad hoc horrek bi eremutan jarduten zuen: estatuaren eremuan eta eremu periferikoan. Edu berean, ondokoak sortu ziren: Mendiko Ingeniarien kidegoa (1835) eta Villaviciosa de Odóngo eskola (1848). Ingeniariak hautatu eta prestatzen ziren eskola horretan. Frantziako eta Espainiako ordenantzen arteko alderik garrantzitsuena honakoa zen: Espainiako ordenantzen arabera, norbanakoek, euren mendiak luberritzeaz gain, horiek aprobetxatzeko askatasuna zuten. Askatasun horrek hondamendira eraman zuen Espainiako baso aberastasuna. Ondokoa jasota dago 3. art.an: «mendien ugazabek (norbanakoek) euren jabetzako mendiak itxi edo ingura ditzakete […]; eta behin mendiok itxi edo inguratutakoan, lurren destinoa edo laborantza alda dezakete eta komeni zaien moduan erabil ditzakete lurrak eta lurren ekoizkinak». Administrazioak ez zuen esku har-

202

RAMÓN PARADA

tzen mendi publikoekin mugakide ziren mendi pribatuetan. Zernahi gisaz, mendi pribatuen jabeek mendi publikoentzako pribilejioak eskura zitzaketen; horretara, Baso administrazioaren zaintzapean utz zitzaketen euren mendiak eta mendi publikoen zigor babesa aplikatzen zitzaien horiei ere. Mendien jabeek mendiko zaintzaileak izenda zitzaketen, Frantziako sistemari helduz. Zaintzaileek epailearen aurrean zin eginez gero, zinpeko zaintzaile bihurtzen ziren. Zinpeko zaintzaileek aurkeztutako salaketak mendien aurkako urratzeen froga nahikoa ziren (207.etik 209.era bitarteko art.ak). Ordenantzen xedapenak ondokoei aplikatzen zitzaizkien, batez ere: erregeren mendiei; alferreko mendiei; herrien euren mendiei edo herrietako mendi erkideei; Gobernuaren menpeko pobretxeen, ospitaleen, unibertsitateen edo beste establezimendu publiko batzuen mendiei. Erregeren Marinak eta estatuko beste establezimenduek mendi horien gaineko pribilejioak eta bakarreko eskubideak galdu zituzten (zuhaitzen egurra eskuratzeko eskubidea, bistarako eskubidea, eta lurrak seinalatzeko eta horiek lehenespenez eskuratzeko eskubideak). Administrazio periferikoa Estatuaren Mendien Zuzendaritza Nagusiaren menpekoa zen. Baso barrutietan jarduten zuen administrazio horrek eta barrutiak eskualdeetan banatzen ziren. Administrazio zentralizatuaren eta periferikoaren arduradunak hauek ziren: mendien ikuskatzaile nagusia, mendietako komisarioa, lur neurtzaileak, zaintzaile nagusiak eta baso zaintzaileak. Frantziako ordenantzei hurbiletik ekinez, 1833ko ordenantzek mendi publikoen eta pribatuen mugaketa arautu zuten. Mugaketa egitean, Administrazioak ez zuen erabaki betearazlerik hartzeko pribilejiorik. Mugaketa egintza Administrazioaren eta jabe mugakideen arteko jarduera adiskidetsua baino ez zen. Honakoa dio 22. artikuluak: «Mendi pribatuen jabeek eginiko erreklamaziorik egonez gero edo euren aurkako akziorik egikarituz gero, Mendien Zuzendaritza Nagusiak adiskidetza edo transakzioaren teknika erabili behar du, gatazka horiek konpontzeko. Konpondu ezean, lurraldeko Juez de letrasi dagokio salaketen bururaketa aurrera eramatea». Hortaz, Administrazioak ez zuen pribilejiorik mugaketaren lehenengo arauketa horietan; modu berean, prozesua tramitatu bitartean, Administrazioak ez zuen eztabaidagai ziren lurren edukitzaile zelako presuntziorik. Aitzitik, «Mendien Zuzendaritza Nagusiak jabetza pribatuaren aldeko irizpena eman behar du, zalantza larri eta oinarriduna duenean» (25. art.). Frantziako ordenantzen ildotik, 1833ko ordenantzek ondokoa dute jasota: mendien artapena eta etekina; mendien salmentak; egurra mozteko eta egurra enkantean jartzeko jarduerak; ezkurdien, ezkurlarreen eta belarren aprobetxamenduak; beste erabilera eta aprobetxamendu batzuk. Mendien Zuzendaritza Nagusiaren baimena behar zen mendiak saltzeko.

MENDIAK ETA NATURAREN BABESA

203

Berebiziko garrantzia zuten polizi arauek. Honakoa du jasota 149. art.ak: «… debekaturik dago sua piztea, hala mendian bertan, nola mendiaren inguruko 200 kanako distantzian». Gainera, «zigorra ezartzen zaie mendian erabilera edo aprobetxamenduren bat izan eta sua itzaltzeko abisua jaso arren, sua itzaltzera joan ez direnei» (150. art.). Kontuak kontu, Administrazioak ez zuen zuzeneko zehapen ahalgorik; izan ere, Frantziako sistemak jaso bezala, epaile arruntek zuten mendien aurkako urratzeak ebatzi eta zehatzeko eskumena. Administrazioari ondoko pribilejioa baino ez zegokion: «Mendien Zuzendaritza Nagusiak izendatutako lur neurtzailea auziaren bistara joan daiteke, fiskal gisa salaketa egiteko. Lur neurtzaileari ohorezko aulkia erreserbatzen zaio epailearen ondoan, eta honakoak aurkez ditzake: sumarioko diligentzien ondorioz lortutako frogak, lekukoen frogak eta egoki datozen gainontzeko frogak» (176. art.). Frogei dagokienez, 1833ko ordenantzek askoz ere indar handiagoz bultzatu zuten funtzionarioen lekukotzaren froga balioa. Lekukotza horren egiatasuna ezin zitekeen ahuldu, nahiz eta egitateen faltsutasunaren akusazioa egin. 177. artikuluak dioenez, «sumarioko diligentziak formalitate guztiak betez egin badira eta bi enplegatuk sinatu badituzte, orduan diligentzia horiek delituaren edo urratzearen egitateei buruzko nahikoa froga dira. Ezin daiteke egitate horien aurkako frogarik aurkeztu, sinatzaileen ezespenerako lege kariak daudenean izan ezik».

B) 1863ko legeria Javier de Burgosen ordenantzen ondoren, Mendiei buruzko 1863ko Legea onetsi zen. Lege labur hori erabat garatu zuen 1865eko maiatzaren 17ko Errege Dekretuak. Aipatzekoa da 1883ko abenduaren 22ko ordenantzek jasotako zigor legeria (1884ko maiatzaren 8ko Errege Dekretuak aldatu zituen ordenantza horiek). 1863ko maiatzaren 24ko Legeak ez zuen baso sistemaren antolamendu berririk ezarri; arean bere, ez zituen indarrik gabe utzi 1833ko ordenantzak. Halaber, Mendiei buruzko 1863ko Legeak mendi pribatuak aprobetxatzeko askatasuna baieztatu zuen. Hainbatenaz, «polizi arau orokorrek ezarritako murrizketen kasuan salbu», mendi pribatuak ez zeuden administrazio esku-hartzearen menpe (14. art.). 1865eko maiatzaren 17ko Araudia Frantziako baso sisteman eta Javier de Burgosen ordenantzetan oinarritu zen, mendi publikoen pribilejioei begira. Araudiak bide eman zien mendi publikoen jabe mugakideei, Baso administrazioaren defentsapean eta zaintzapean jartzeko. Mendi pribatuen jabeek zaintza horrek zekartzan gastuak ordaindu behar zituzten, eurei zegokien proportzioaren arabera (131. art.).

204

RAMÓN PARADA

1863ko legeriaren ardurarik handiena ondokoa zen: estatuaren eta herrien mendi publiko batzuk pribatizazioaren arriskutik salbatzea, mendi pribatuen sistema askean eta kontrolik gabean eror ez zitezen. Hori ikusita, 1863ko legeriak berriz aipatu zituen legeria desamortizatzailearen xedapenak. Xedapen horiek salmentatik salbuetsi zituzten ondokoak: a) pinudi, harizti eta pagadi publikoak. Salmentatik salbuesteko, basook 100 hektarea izan behar zituzten gutxienez. b) Aprobetxamendu erkideko lurrak eta lan abelburuentzako bazkalekuak. Ondokoak biltzen ziren estatuaren baso ondarera: lehenik, saldu ezin ziren mendi publikoak; bigarrenez, erakunde publikoei eta norbanakoei erositako mendiak. Horretarako, mendiak erosteko baimenen inguruko arauak eman behar ziren. Hirugarrenez, estatuaren ondarea osatzeko, beharrezko zen mendi publikoen auzo aprobetxamenduak eta gainerako zortasunak likidatzea, aprobetxamendu eta zortasun horiek zuhaiztien artapena oztopatzen ez zutenean (9. art.). 1865eko maiatzaren 17ko Araudiak zehatz-mehatz ditu araututa Administrazioaren eraentzapeko mendien mugaketak. Ikusi bezala, Frantziako eta 1833ko ordenantzek mendiak mugatzeko eskumena eratxiki zieten epaileei. Nolanahi ere, araudiak Administrazioaren esku utzi zituen eskumen horiek eta gaur egun ere Administrazioaren eskumenekoak dira. Ondokoak bereizten dira araudian: edukitzari buruzko arazoak, hau da, «egitatezko arazoak» eta «Zuzenbidezko arazoak». Gobernadore zibilak ebazten zituen lehenengoak, modu betearazlean eta administrazio espedientearen bidez. Gobernadore zibilak emandako ebazpenaren aurkako errekurtsoa Probintziako Kontseiluan jartzen zen. Azkenik, Auzitegiek zuten Zuzenbidezko arazoen gaineko eskumena (35.etik 41.era bitarteko art.ak).

C) Mendien zigor legeria 1883ko abenduaren 22ko ordenantzak mendien zigor legeria gisa ezagutu dira, horien helburu nagusia jarduera urratzaileak zehatzea izan delako (1884ko maiatzaren 8ko Errege Dekretuak eraldatu zituen ordenantza horiek, 1878ko uztailaren 30eko Legearen baimenaren bidez). 1833ko ordenantzek era askotako arauak dituzte jasota. Arau horiek ondoko gaiak eraentzen zituzten: mendi publikoetako baso ekoizkinen aprobetxamenduen inguruko adjudikazioak eta erremateak; auzo mendien aprobetxamendu planak. Auzotarrek aprobetxatzen zituzten auzo mendiak eta Baso administrazioak kontrolatzen zituen aprobetxamendu planak. 1883 ordenantzek 1833ko ordenantzetatik jaso zituzten arau horiek eta 1833koek, berriz, Frantziakoetatik. Edozein modutara ere, ordenantzen edukirik aipagarriena zehatzeko sistema da, zalantzarik gabe. Sistema hori

MENDIAK ETA NATURAREN BABESA

205

oinarri hartuz, epaileari zehapen ahalgo esklusiboa kendu zitzaion eta parez pare eratu zen Administrazioaren sistema zehatzailea. Horrenbestez, bi sistema zehatzaile horiek aplikatzen ziren. Epaileek honako jarduerak zigortzen zituzten: mendi publikoak okupatu eta luberritzea; zedarriak aldatzea; mendi publikoetako zuhaitzak errotik ateratzea eta mendiei su ematea (3. art.). Zigorra ezartzeko, baldintza hauek bete behar zituzten jarduera horien egileek: jarduerok irabaziak lortzeko asmoarekin gauzatzea; irabaziak jasotzea, hala jarduera horien bitartez, nola pertsonak bortxatuz, beldurtaraziz edo gauzak indarrez erabiliz (1, 3 eta 4. art.ak). Halako inguruabarrik ez zegoenean, administrazio urratze gisa kalifikatzen ziren egitateak. Horrelakoetan, isuna ordaindu behar zuten urratzaileek. Urratzaileari atzipen isuna ezartzen zitzaion, isunik ordaintzen ez zuenean eta kaudimengabea zenean. Atzipenak ezin zuen iraun hogeita hamar egun baino gehiago. Ordenantzek basoko lanei buruzko arauketa sustantiboa jasotzeaz aparte, hauek dituzte tipifikaturik: funtzionarioek eta kontratariek baso aprobetxamenduen eta erremateen arauak urratzea; auzotarrek, auzo mendiak aprobetxatzean, Administrazioaren neurri esku-hartzaileak urratzea. Gobernadore eta alkateei eratxiki zitzaizkien administrazio zehapenak jartzeko eskumenak. Gobernadoreari jartzen zitzaion alkateen probidentzien aurkako errekutsoa, eta gobernadoreen probidentziaren aurkakoa Administrazioarekiko auzibide jurisdikzioan jartzen zen. Aztertu dugunez, 1833ko ordenantzen hitzetan, mendiko funtzionarioak fiskal gisa joan zitezkeen auzien bistetara; gainera, mendiko funtzionarioek eta basozainek egindako salaketak nahikoa froga ziren urratzaileak zigortzeko. 1883ko ordenantzetan, ostera, 1833ko ordenantzen zantzua baino ez zen ageri. Horretara, guardia zibilek eta mendiko langileek zinpean berretsitako salaketei soilik aintzatetsi zitzaien froga balioa. Salaketen aurkako frogak aurkeztuz gero, ezerezean geratzen ziren salaketa horiek (52. art.).

3. INDARREKO SISTEMA Orain arte aipatutako legeria guztia eta Mendiei buruzko 1863ko Legea indarrik gabe utzi zituzten ondokoek: indarreko legeak, hau da, Mendiei buruzko 1957ko ekainaren 8ko Legeak eta lege horren araudiak. 1962ko otsailaren 22ko Dekretuak onetsi zuen araudi hori. Ehun urte betetzekoa zen une berean indargabetu zen 1863ko Legea. Indarreko legearen eta araudiaren bidez, Administrazioaren politika esku-hartzailea nabari indartu zen. Politika hori mendi publikoei ez ezik, pribatuei ere aplikatu zitzaien eta, batik bat, basoak birlandatzea izan zuen helburu. 1941eko martxoaren 10eko Legeak ja-

206

RAMĂ&#x201C;N PARADA

rri zuen abian Administrazioaren politika esku-hartzailea eta Estatuaren Baso Ondarea deritzon erakundea sortu zuen. Mendiei buruzko 1957ko ekainaren 8ko Legearen ondoren, beste xedapen batzuk eman dira mendiei buruzko legeria osatzeko. Xedapen horiek parkeei, babespeko naturguneei eta erkidegoan dauden auzo mendiei buruzkoak dira. 1975eko maiatzaren 2ko Legeak parke eta babespeko naturguneak arautzen zituen. Lege horren araudia 1977ko martxoaren 4ko Errege Dekretuak onetsi zuen. Babespeko Naturguneen, Basalandareen eta Basanimalien Artapenari buruzko martxoaren 27ko 4/1989 Legeak indarrik gabe utzi zuen 1975eko maiatzaren 2ko Legea. Erkidegoan dauden auzo mendiei dagokienez, 1980ko azaroaren 11ko Legeak ordeztu zuen 1968ko uztailaren 27ko Legea. Administrazioan ere aldaketa garrantzitsuak izan dira, Javier de Burgosen ordenantzak onetsi zirenetik hona. Hasteko, eskumenik gabe utzi da Nekazaritza, Arrantza eta Elikadura Ministerioaren menpeko Mendien Zuzendaritza Nagusia. Mendi, Ehiza eta Ibaietako Arrantzaren Zuzendaritza Nagusia ere bada gaur egun. Organo hori zuzendaritza eta plangintza organo huts bihurtu da eta horrek jarduteko dituen eginkizunak Estatuaren Baso Ondareari eratxiki zaizkio (1941eko martxoaren 10eko Legea). Gerora, Ibaietako Arrantzaren, Ehizaren eta Nazioko Parkeen Zerbitzuarekin bat egin zuen Estatuaren Baso Ondareak. Bat-egite horretatik sortu da Naturaren Artapenerako Erakundea (ICONA). Erakunde hori merkataritza, finantza eta industri izaerako autonomiadun erakundea da (urriaren 28ko 17/1971 Dekretu-legea). Mendiko Ingeniarien Eskola, ingeniarien eskola guztien antzera, ministerioetako funtzionario teknikoak prestatzeko sortu zen. Lora Tamayoren eraldaketaren ondorioz, eskola hori hezkuntza sistema orokorraren barruan geratu zen (unibertsitate politeknikoetan). Hori dela eta, Mendiko Ingeniarien Eskolak Baso administrazioarekiko lotura eten zuen. Baso administrazioari ere tradizioko kontsulta organoa, hots, Mendien Kontseilu Nagusia kendu zaio. Kontseilu nagusi hori Nekazaritzako Kontseilu Nagusiaren sekzio bat baino ez da gaur egun. Halatsu gertatzen da Basoen Ikerkuntzarako Zerbitzuarekin, hau da, Ikerketa eta Esperimentuen Erakundearekin. Gaur egun, erakunde hori Nekazaritzako Ikerketen Erakundearen barruan dago (1971ko urriaren 28ko Dekretu-legea). Javier de Burgosen ordenantzak indarrean jarri aurretik, Baso administrazio periferikoa barrutitan banatzen zen. Hainbat probintzia biltzen ziren administrazio horretara, eta ingeniari nagusiaren ardurapean zeuden probintziok. Sistema hori Nekazaritza, Arrantza eta Elikadura Ministerioaren probintzia zuzendaritzetan sartu da zerbitzu gisa. Guztiarekin ere, zalantzarik gabe, autonomien estatuaren eraginak sortarazi du Administrazioaren aldaketarik adierazgarriena. Eragin horren ondo-

MENDIAK ETA NATURAREN BABESA

207

rioz, Estatuko Administrazioaren eskumenak behin betiko eratxiki zaizkie autonomi erkidegoen administrazioei. Arean bere, Konstituzioaren 149. artikuluak estatuari soilik erreserbatu dio «mendi, baso aprobetxamendu eta abelbide»ei buruzko eskumen legegile oinarrizkoa eta 148. artikuluak eskumen betearazle ugari eratxiki dizkie autonomi erkidegoei. Estatutu batzuek zabal-zabal jaso dituzte eskumen betearazle horiek, autonomi erkidegoen mesedetan. Horretara, Andaluziako estatutuaren esanetan, Andaluziako autonomi erkidegoak eskumen esklusiboa du, ondokoak betearazteko orduan: «mendiak, aprobetxamenduak, basoko zerbitzu eta abelbideak, padura eta aintzirak, bazkak, babespeko naturguneak eta mendiko aldeen tratamendu berezia» (13.7. art.). Horiez gain, Galiziako estatutuak erkidegoan dauden auzo mendiak aipatzen ditu (27.11. art.).

4. MENDI KONTZEPTUA ETA MENDI MOTAK Mendiei buruzko legeak eta arudiak mendi kontzeptua zehaztu dute, basoen arauketa aplikatzeko. Kontzeptu hori finkatu nahian, legea eta araudia mendien definizio tekniko moderatutik abiatu dira eta mendi kontzeptua zuzendu dute, adierazpen batzuk murriztuz eta beste batzuk gehituz. Mendiaren edo basoko lurraren definizio teknikotik abiatu da legea. Kontzeptu horiek baliokide moduan agertzen dira araudian. Mendiei buruzko 1957ko ekainaren 8ko Legearen 1.2. artikuluak dioenez, ondokoa da basoko lurra: «zuhaitz, zuhaixka, sasi eta belarki espezieak ernetzen dituen lurra. Espezie horiek berez edo erein nahiz landatu eta gero haz daitezke, baina ezin daitezke lugintzaren berezko espezieak izan, ezta nekazaritzarako erabili ere». Alde batetik, legeak eta araudiak mendi kontzeptua zabaldu dute. Bide horretatik, «mendien baldintza teknikoak izan ez arren, mendiak dira lur hauek ere: birlandaketari atxikirik daudenak edo atxikiko direnak; mendiak arautzeko legeekin bat datozen ebazpenen ondorioz, basoko lur bihurtu direnak» (legearen 1.3. art. eta araudiaren 4. art.). Bestalde, legeak mendi kontzeptua murriztu du eta mendi kontzeptutik at utzi ditu hauek: «batik bat, nekazaritzarako erabiltzen diren finken lurrak, basoko zuhaitz edo zuhaixka espezierik izan ez arren, komenigarri direnean, abelburuek bazka dezaten; basoko zuhaitz gutxi duten larreak; Kantauriko itsasbazterraren probintzietako belardiak» (Mendiei buruzko Legearen 1.2. artikuluaren azken tartekadura). Legeak hainbat mendi mota jaso ditu; hori dela eta, eraentza juridiko desberdinak agertzen dira. Administrazioaren esku-hartzea desberdina izan ohi da mendi mota bakoitzean, bereizketa egiteko irizpidea mendiaren titular-

208

RAMĂ&#x201C;N PARADA

tasuna dela. Hortaz, Mendien arteko bereizketarik garrantzitsuena tradiziokoa da, alegia, Herri Administrazioaren jabetzako mendi publikoak eta norbanakoen mendiak bereizten dituena. Herri Administrazioko mendi batzuen destinoa herri erabilera da. Horien adibide dira Mendi Eskolaren helburuei loturik dauden mendiak (ikerketa eta irakaskuntzarako erabiltzen dira). Herri jabariari buruzko kontzeptu orokorrak aplikatuz gero, eta, basoei buruzko legeriak ezarritakoa gorabehera, herri erabilerarako destinaturik dauden mendiak herri jabariko ondasun moduan kalifika daitezke. Oro har, bestelako irizpidetik abiatu da araudiaren 11. artikulua. Horren arabera, mendi publikoak estatuaren edo autonomi erkidegoen jabetza pribatukoak direnean, ondare ondasun izaera dute. Baieztapen hori egin eta gero, honakoa dio araudiak: herri jabarikoak dira herri erabilerari, onurari edo zerbitzuari atxikitako mendiak eta herri onurako katalogoko mendiak. Gauzak horrela, halako garrantzia duten mendi guztiak herri jabarikoak izango lirateke, mendi garrantzitsu guztiek baitute horrelako baldintzaren bat. Hala ere, ikusiko dugunez, mendien herri jabariko kalifikazio hori ez da zeharo baterakorra katalogoko mendien eraentza juridikoarekin. Norbanakoen mendiak egiazko jabetza pribatuko ondasunak dira eta geroago aztertuko ditugu. Jabetza pribatu hori berezia da; izan ere, mendi pribatuak Administrazioaren esku-hartze zorrotzari loturik egon arren, Zuzenbide pribatuaren eraentzapeko ondasunak dira. Esku-hartze horri dagokionez, hurrengo ahalmenak ditu Administrazioak: nahitaezko aprobetxamenduak ezartzea; baso aprobetxamenduen eta luperketen gaineko esku-hartzea, zuhaiztien iraupena bermatzeko; dekretuaren bidez, ekoizkinen aprobetxamendua arautu eta mugapetzea. Nahitaezko aprobetxamenduak ezar daitezen, mendiak derrigor birlandatu beharreko eskualdeetan egon behar dira. Administrazioak estatuko ekonomiaren mesedetan arautzen eta mugapetzen ditu ekoizkinen aprobetxamenduak.

5. HERRI ONURAKO KATALOGOKO MENDIAK Mendi publiko guztien artean, katalogoko mendi publikoak dira baso sistemaren mendirik publifikatuenak. Horrela izanik, doktrinak herri jabariko ondasuntzat hartu ditu. Mendiei buruzko 1863ko Legeak agindu zuen Mendien Katalogoa eratzea. Katalogo hori zerrenda moduan sortu zen eta zerrenda horretan sartu ziren herri administrazioen mendiak. Legeria desamortizatzailean mendi horiek saltzeko agindu bazen ere, salmentatik salbuetsita zeuden, Gobernuak herri onurako mendiak zirela adierazi baitzuen (1855eko maiatzaren 1eko eta

MENDIAK ETA NATURAREN BABESA

209

1856ko uztailaren 11ko legeak). 1862ko urtarrilaren 22ko Errege Dekretuak onetsi zuen Mendien Katalogoaren lehenengo idazkera. Mendiei buruzko 1957ko ekainaren 8ko Legearen 8. artikulua kontutan izanik, ondoko mendiak daude Mendien Katalogoan: legea argitaratu baino lehen, herri onurako ondasun moduan adierazitako mendiak; harrezkero, Enkazaritza, Arrantza eta Elikadura Ministerioaren aginduek herri onurakotzat jo dituzten mendiak. Azken kasu horretan, ICONAk tramitaturiko prozedurari ekin behar zaio, mendiek herri onurako kalifikazioa zor zaiela adierazteko. Mendien jabe diren erakundeei entzun behar zaie tramitazioan (udalerriei eta establezimendu publikoei). Edu berean, ministroaren agindua behar da, mendiak katalogotik kanporatzeko. Kanporatze horren arrazoiak honakoak izan daitezke: mendiak herri onurako izateari uztea; mendiak Herri Administrazioaren jabetzatik at egotea. Behin katalogora bildutakoan, mendiak ezin daitezke besterendu, legeak kontrakoa dioenean salbu. Mendiak ez besterentzeko arauari iruzur egin dakioke, katologotik kanpora daitezkeelako mendiok, ministroaren aginduaren bidez. Katalogoko mendiei herri jabariko ondasunen antzeko eraentza aplikatzen zaie eta eraentza hori jabetza pribatuaz bestelakoa da. Katalogoko mendien eraentza Zuzenbide pribatuaren eraentzatik aldentzen da; bada, hainbat onurabide aintzatetsi zaizkio Administrazioari, bere ondasunen edukitza eta jabetza babesteko. Aztergai izango dugunez, Administrazioaren babes horren izaera negatiboa da, positiboa baino gehiago. Horren harira, honakoa da babes horren joera: norbanakoen usukapioak dakarren erasoaren eta norbanakoek egikari ditzaketen edukitza akzioen eragingarritasuna baztertzea. Hortaz, babesaren helbururik behinena ez da erakunde publikoei mendiak berreskuratzeko akzioak aintzatestea. Oro har, baso legeriak gogo bizia agertu du, mendi publikoen titulartasuna norbanakoen usukapio eta irenspenetik defendatzeko. Nondik-nahi begira dakiola ere, baso legeria ez da muturreraino joan mendien titulartasuna defendatu behar horretan, ez duelako aplikatu herri jabariko ondasunen gehiegiko babesa: Administrazioaren berezko interdiktua, zuzeneko erreibindikazioa, preskribaezintasuna. Katalogoko mendien eraentza juridikoaren berezitasunetako bat preskripzioaren arauketa da. Arauketa hori bi muturren bitartekoa da. Hauek dira bi muturrak: norbanakoen ondasun higiezinen usukapioa eta herri jabariko ondasunen preskribaezintasun zorrotza. Lehenengoaren arabera, ondasunak preskripzio arruntaren bidez eskuratzen dira, hamar edo hogei urteko epea igarotzen denean; bestela, aparteko preskripzioz, alegia, hogeita hamar urte igarotakoan eskura daitezke, nahiz eta titulu zuzenik edo onusterik ez izan (Kode Zibilaren 1957 eta 1959. art.ak).

210

RAMĂ&#x201C;N PARADA

Mendien kasuan, eraentza horiek ez dira erabat aplikatzen: aparteko preskripzioa soilik aplikatzen zaie. Horixe berori ondorioztatzen da mendi publikoen eta pribatuen arteko mugaketaren arauketatik. Legearen 14.b) art.ak jaso duenez, ondokoak baino ez dira baliozkoak eta eragingarriak apeamenduaren egintzan: jabe mugakideak Administrazioaren mugaketaren aurka aurkeztutako jabari tituluak, titulu horiek Jabetza Erregistroan inskribatuta badaude; ondasunak hogeita hamar urtetan, etengabe, eduki direla egiaztatzen dituzten frogak. Zernahi gisaz, zehazteke dago oraindik ondokoa: jabetzari buruzko behin betiko judizioan onar ote daiteke preskripzio arrunta? Preskripzio arruntaren bitartez, bertan daudenek hamar urte igarotakoan eta absenteek hogei urteren buruan eskura dezakete ondasuna. Preskripzio arruntaren kasuan, beharrezkoa da titulu zuzena eta onustea izatea. Mendiei buruzko 1957ko Legeak ez du halakorik jaso, Administrazioaren mugaketa egintzan sortutako edukitza gatazkak baino ez dituelako arautu. Mendiei buruzko Legearen 10. artikuluak honakoa dio: Estatuaren Baso Ondareak edukitza duela uste izango da hogeita hamar urteko epean. Auzitegi Gorenaren iritziz, epe horretan, ez dago estatuaren edukitzaren aurka egiterik. Mendien Katalogoak Jabetza Erregistroaren antzera jarduten du edukitzari buruzko beste gatazken kasuan. Horretara, mendiak katalogoan inskribatzean, inskripzioan ageri den titularrak edukitzaile delako presuntzioa du. Presuntzio hori ez zaie ezelango epeei lotzen. Halakoa da Hipoteka Legearen 38. artikuluko legebideztaketa printzipioaren presuntzioa ere. Ondorenez, ezin da ÂŤestatua edukitzaile delako presuntzioaren aurkako interdikturik jarri, ez eta horren aurkako prozedura berezirik eraginÂť (Mendiei buruzko 1957ko Legearen 10. artikulua). Hipoteka Legearen 41. artikuluak jaso ditu prozedura berezi horiek. Erregistroan inskribaturiko finken titularrek edukitza berreskuratzeko erabil ditzakete prozedura bereziok. Legearen esanetan, katalogoko mendiak Jabetza Erregistroan inskribatu behar dira, finkaren jabaria duen erakunde publikoaren izenean. Horretarako, Baso administrazioak luzatutako ziurtagiria behar da. Inskriba daitezke Erregistroan Baso administrazioaren lurgain eskubide errealak ere. Eskubide horiek ahalmena ematen diote Administrazioari mendiak edukitzeko, birlandatzeko eta zuhaitzak aprobetxatzeko. Estatuak partzuergoak era ditzake jabeekin, basoko lurrak birlandatu behar direnean. Lurren jabeei erreserbatzen zaie partzuergo horien bidez lortutako ekoizkinen balio garbia, nahiz eta Administrazioak aipatu berri ditugun ahalmenak izan (11. art.). Sarri askotan, maulazko inskripzioen bidez, eta, Jabetza Erregistroaren babesa lortzeko asmoz, norbanakoek mendi publikoen jabetza inskribatu izan dute erregistro horretan. Hori saihesteko, katalogoko mendien finka mugakideak inmatrikulatzean, beharrezkoa da finkak mugakideak direla adieraztea. Gainera, Baso administrazioaren ziurtagiria behar da, inskribatu nahi diren

MENDIAK ETA NATURAREN BABESA

211

finkak katalogoko mendien artean ez daudela egiaztatzeko. Halakorik ez dagoenean, finkaren inskripzioa eteten da (11.4. art.).

6. MUGAKETA Mugaketari loturik daude katalogoko mendiak eta mendi publiko guztiak. Ondokoek eragin dezakete mugaketa: mendien jabe diren erakundeek, norbanako interesatuek eta Administrazioak bere arioz. Mendiak mugatzeko egoeran daudela adieraztean, Baso administrazioak beste jabetza batzuen alde mugakideak seinala ditzake. Mugaketa egin bitartean, debekaturik dago alde horietako zuhaitzak moztea edo ebakitzea (Mendiei buruzko 1957ko Legearen 13. art.). Mugaketa ondoko tramiteei lotzen zaie (14 eta 15. art.ak): a) Mugaketa jarduerak kasuan kasuko aldizkari ofizialean iragarri behar dira, eta udaletxeetan ere horien berri emateko ediktuak jartzen dira. Mugaketara epatzen dira mendien jabe mugakideak eta legebidezko interesa egiaztatzen duten guztiak. Banan-banan jakinarazi behar zaie egintza hori egoitza ezaguna dutenei. Horretara, horiek guztiek jabari tituluak aurkez ditzakete eta apeamenduaren egintzara joan daitezke. Ezin dute mugaketaren espedientean erreklamaziorik egin apeamenduaren egintzara banan-banan edo legezko nahiz borondatezko ordezkarien bidez agertu ez direnek. Ediktuen argitalpena banan banako jakinarazpena dela ulertzen da. b) Honakoak baino ez dira baliozkoak eta eragingarriak apeamenduaren egintzan: Jabetza Erregistroan inskribaturiko jabari tituluak; mugaketan auzigai diren lurrak hogeita hamar urtetan, etengabe, eduki direla egiaztatzen dituzten frogak. Edukitza egiaztatzeko frogarik ez badago, orduan, mugaketaren egintzan, Mendien Katalogoan jabe gisa ageri den erakundeari esleitzen zaio mendiaren edukitza. c) Apeamendua egindakoan, jendaurrean agertarazten da mugaketaren espedientea. Hartara, interesatuek erreklamazioak egin ditzakete, legeak jasotako epean. Probintziako Estatuaren Abokatutzak egin behar ditu erreklamazio horien manuzko txostenak. d) Nekazaritza, Arrantza eta Elikadura Ministerioak ebatzi behar du mugaketaren espedientea, ziodun aginduaren bidez. Agindu horrek gobernu bidea agortzen du. e) Mendien zedarritzea behin-behinean egiten da, apeamenduarekin batera eta apeamendua egin den modu berean. Zedarritzea behin betikoa izateko, mugaketa onesteko agindua eman behar da.

212

RAMÓN PARADA

f) Mugaketaren ebazpenak behin betiko zehazten du edukitzaren egoera. Hala ere, gogoan izan behar da jabetzaren adierazpeneko judizio arruntaren ebazpena. g) Ondokoek aurkara dezakete Administrazioaren ebazpena Administrazioarekiko auzibide jurisdikzioan: mugaketaren espedientean parte hartu dutenek, Administrazioaren ebazpenaren ondorioz, ukituak izan direnean. Aurkarapen horretan ezin da azaldu mendiaren jabariari edo edukitzari buruzko arazorik, ez eta izaera zibileko beste gairik. Jabetzari buruzko arazoen kasuetan, auzitegi arruntetara jo dezakete erakunde publikoek eta pribatuek. Mugaketaren espedientean erreklamazioak egin zituztenek ez dute zertan agortu auzibide arruntaren aurreko gobernu-bidea. Harritzekoa bada ere, ezin daitezke jabetzari eta edukitzari buruzko arazoak azaldu Administrazioarekiko auzibide errekurtsoaren litisean. Mugaketak berak edukitza zehazten duela jakinik, ulertezina da edukitza zehazteari buruzko arazoa Administrazioarekiko auzibide jurisdikziotik at geratzea. Arean bere, edukitza zehazteko egiten da mugaketaren administrazio egintza. Frantziako Zuzenbidearen eta 1833ko ordenantzen harian, mugaketaren egintzan ez da edukitzarik zehazten. Nolanahi ere, Administrazioarekiko Auzibideetarako Auzitegiaren ebazpena hutsaren hurrengo da, epaile zibilak aurkakoa adierazten badu adierazpeneko judizioan. Ondorenez, alferreko prozesuak baztertu beharko liratekeela aipatu izan da, Administrazioarekiko auzibidean gai horiek ez azaltzeko.

7. MENDIEN APROBETXAMENDUA, ARTAPENA ETA HOBEKUNTZA Legeak mendien aprobetxamendu, artapen eta hobekuntzari buruz jasotako arauak aplikatzen zaizkie norbanakoen mendiei ere. Estatuaren Baso Ondarearen legeriak 1941n abiarazi zuen estatuko politika esku-hartzailearen ondorio da aplikazio hori. Honakoa da gaur egun arau nagusia: «… mendien artapena eta hobekuntza errespetatu behar dira, katalogoko mendien eta mendi pribatuen basoko ekoizkinak aprobetxatzean» (Mendiei buruzko Legearen 29.1. art.). Katalogoko mendiak ekonomiaren antolamendurako planei loturik daude. Plan horiek onartu bitartean, plan teknikoak aplikatzen zaizkie katalogoko mendiei. Horrez gain, hobekuntzei buruzko nahitaezko plana egin behar da eta plan horretan sartu behar dira ondokoak: irizpide teknikoak eta gizarte eta ekonomi irizpideak esangura zabalean harturik, mendiaren onura handiagoa lortzeko erabiltzen diren hobekuntzak (29. art.ko 2 eta 3. idazatiak).

MENDIAK ETA NATURAREN BABESA

213

Kasu batzuetan, ekoizpen handiko mendiak elkartu egin daitezke eta, aldi berean, antolatu beharreko eskualde gisa era daitezke. Halakorik gertatuz gero, eskualde osoaren antolamendua ikertu eta horren inguruko ebazpena eman behar da. Hari beretik, basoen elkartzeak sor daitezke, baso eta bazken interesentzat komenigarri denean, edota basoak birlandatu behar direnean. Elkartzea nahitaezkoa izateko, baldintza hauek bete behar dira: horietara bildutako mendiak babesteko aldean egotea; mendiok basoaren antolamendurako planei lotu behar izatea (plan dasokratikoei). Borondatezko elkartzeak eratzeko, beharrezkoa da jabeen onespena. Jabe horiek elkartze bakoitzak ukituriko luze-zabalera osoaren 100eko 60 izan behar dute. Elkartzeak dekretuaren bidez eratzen dira, Nekazaritza, Arrantza eta Elikadura Ministerioak proposaturik (31. art.). Larraketaren eta mendien aprobetxamenduaren arteko aspaldiko gatazkan azken hori atera da irabazle, ondoko kasuan soilik onartzen baita larraketa: mendien artapena eta hobekuntza baterakorrak direnean. Lehendik badiren abeltzaintza aprobetxamenduak antolatu, hobetu eta zabaldu behar dira, basoari kalterik egin gabe, ahalik eta abelbururik gehienek bazka dezaten. Zuhaitzez beterik dauden mendietan, basoko beharrizanek erabateko lehentasuna dute; ildo bertsutik, mendiko larraketa muga edo debeka daiteke, mendien artapenarekin bat ez badator (35. art.). Basoko aprobetxamenduen eraentza juridikoan ondokoak sartzen dira: basoko ekoizkinen artapena, erauzketa eta salmenta arautzea. Eraentza hori mendien titulartasunaren arabera aplikatzen da eta honako kasuak jaso ditu legeak: a) Estatuaren mendiak eta berorrekin eratu izan diren partzuergoetakoak bat etorri behar dira Basoko Ondareari buruzko Legearen arauekin eta, sorospidez, administrazio kontratuen arauekin (Mendiei buruzko Legearen 37. art.). b) Toki erakundeen aprobetxamendua Baso administrazioari lotzen zaio, ekoizkinen gutxieneko prezioa zehazteari eta arazo teknikoei begira. Ekonomi gaien kasuan, ondokoa aplikatzen zaio toki erakundeen aprobetxamenduari: toki legeriak kontratazioaren eta ondare administrazioaren inguruan jasotakoa. Mendiei buruzko 1957ko Legearen esanetan, tokiko erakundeak lehentasun eskubidea du, zuzenean adjudika diezaioten estatuarekin eratu izan diren partzuergoetako lurren aprobetxamendua. Horrela izanik, ondokoak salbuetsi dira: Administrazioaren alorreko kontratazioaren ohiko eraentza eta industri jarduerak bitarteko kontratarien bidez egin beharra jasotzen duen printzipioa. Ondoko kasuetan adjudikatzen zaio toki erakundeari lurren aprobetxamendua: 1) enkantea irekia denean; 2) prezioak tasazio tasa baino txikiagoak direnean. Lehenengo kasuan, toki erakundeak gutxieneko prezioaren

214

RAMÓN PARADA

edo tasazio tasaren bidez eskura dezake aprobetxamendua. Bigarrenean, aprobetxamendua eskuratzeko, toki erakundeak ondokoa ordaindu behar du: eskaintzarik onenaren pareko prezioa edo indize gisa adierazitakoa baino prezio handiagoa (38. art.). Legearen 38. artikulutik ondorioztatzen denez, prezio jakin bat ordaindu behar du toki korporazioak, bere mendiak zuzenean aprobetxatzeko. GUAITAren esanetan, azalpenen bat zor zaio baieztapen horri; bada, prima facie ez da zentzuzkoa toki korporazioek prezio zehatz bat ordaindu behar izatea, mendiak aprobetxatzeagatik. GUAITAk ondoko arrazoiak eman ditu ordainketa bidezkotzeko: prezioaren zati bat hobekuntzak aurrera eramateko erabiltzen da; beste zati bat zergen ondoreetarako eta zerbitzu teknikoen ondorioz ezarritako tasak ordaintzeko destinatzen da; azkenik, prezioa ordainduz, lizitatzaileek egin ditzaketen trikimailuak saihesten dira. Arean bere, lizitatzaileak ados jar litezke aprobetxamenduaren benetako balioa baino balio txikiagoa eskaintzeko. Toki korporazioek ministerioari eska diezaiokete aprobetxamendua enkanterik gabe adjudika diezaien. Adjudikazio hori honetara egin daiteke: auzotarren edo korporazioko bulegoen kontsumorako egur aprobetxamendu beharrezkoaren tasazio tasa aintzat hartuz; espartzua auzotarren artean banatzea tokiko ohitura izanez gero, toki industriarentzako espartzu aprobetxamenduaren tasazio tasa kontutan izanik. Toki erakundeek ondokoa destinatu behar dute, mendien hobekuntza edo antolamendurako: erakundeen jabetzako mendien edo auzo mendien aprobetxamenduaren 100eko 10 (Mendiei buruzko Legearen 38.4. art.). Orokorrean, diru-laguntzak eta sorospideak ematen dira, hobekuntzak gauzatzeko. Hobekuntzak beharrezkoak dira, mendi batzuk aprobetxatzen direnean. Hauek dira mendiok: katalogoko mendiak, mendi pribatu babesleak eta eskualdeetara eta elkartzeetara bildutako mendiak (Mendiei buruzko Legearen 29.3, 30.3, 31. art.ak eta hurrengoak).

8. ADMINISTRAZIOAREN ESKU-HARTZEA NORBANAKOEN MENDIETAN Fernando VI.aren 1748ko Ordenantzan, eta basoak birlandatzeko eta horien luberriketa debekatzeko neurrietan, ondoko betebeharra ezarri zitzaien erresumako korrejidoreei: erregeren mendiak —auzo aprobetxamendukoak zirenak— eta norbanakoen mendiak bereiztea. Edozein kasutan, norbanakoen mendiak basoen nahitaezko birlandaketari loturik zeuden. Horren harira, honakoa du jasota 5. art.ak: «Mendiak birlandatzeko betebeharra dutela jakinarazi behar zaie agorturik edo elkorturik dauden mendi pribatuen ugazabei.

MENDIAK ETA NATURAREN BABESA

215

Adituek komenigarri deritzeten zatia birlandatu behar dute ugazabok, eta betebehar hori urtero ohartaraz dakieke. Mendiak birlandatu ezean, mendiak zein herritan egon, herri horrek ekin behar dio birlandaketari. Halakoetan, herriek aprobetxatzen dituzte mendiak; bestela, udalerriek jasotzen dute birlandaketaren etekina. Egurra moztu edo ebakitzearen ondorioz ezarritako zigorrak barkamenik gabe betearazten zaizkie urratzaileeiÂť. Karlos III.ak bultzatu zituen zuhaiztidun olibadi edo mahastien landaketak, 1788ko ekainaren 15ean emandako Zedularen bidez. Zedula horretan norbanakoei euren lurrak inguratzeko eskubidea aintzatetsi zitzaien; hala ere, lur horietan aprobetxamendu erkiderik egonez gero, norbanakoek ez zuten lurrok inguratzeko eskubiderik. Gisa berean, Karlos III.ak Marinako mendiak artatu eta gehiagotzeko ordenantza eman zuen 1784ko urtarrilaren 31n. Ordenantzaren hitzetan, zuhaitzak moztu aurretik, norbanakoek Flotako intendenteari eman behar zioten horren berri eta intendentearen baimena behar zuten zuhaitzok mozteko. Norbanakoei hurrengo betebeharrak ezartzen zitzaizkien: mendiak birlandatu eta ontzigintza eta armategiak hornitzeko egurra lagatzea. Egur hori finkaturiko prezioaren arabera lagatzen zen. Konstituzionalismoa iristeaz bat, Administrazioaren esku-hartzetik aske geratu ziren mendi pribatuak. Mendiak inguratu eta gero, horiek luberri edo lugintzarako destina zitzaketen ugazabek. Askatasun horrek hamabi urtez iraun zuen Frantzian, baina, horren ondorioz, 380.000 hektarea desagartarazi ziren basoan. Francoren legeriara arte aplikatu zen Espainian politika hori. Javier de Burgosen ordenantzek eta Mendiei buruzko 1868ko Legeak jabetza pribatua erabat errespetatu eta Administrazioaren esku-hartzea baztertu zuten. Hortaz, ordenantzek eta legeak ez dute Frantziako irtenbidea aplikatu, jabetza pribatuaren esku-hartzearen arloan. Aitzitik, indarreko legeriak herri betebehar batzuk ezarri dizkio baso jabetzari. Administrazioaren esku-hartzerik zorrotzena mendi babesleen eraentzan nabari daiteke. Mendi babesle deritze, haizearen eta uraren higaduratik babesten dituztelako alde jakin batzuk. Mendi babesleak aprobetxatzeko, administrazioaren plan teknikoak bete behar dira. Administrazioak hobekuntzarako planak betetzeko agin diezaieke mendien ugazabei; horretarako, sorospideak ematen zaizkie, baina horien kopurua ezin daiteke izan legeak ezarritakoa baino handiagoa (30.3. artikulua). Ondokoak daude mendi babesleen multzoan: arroetan kokaturiko mendiak, baldin eta arro horiek zingiretara isurtzen badituzte urak; herri administrazioetako mendien ezaugarri berdinak dituzten mendiak; herri onurako katalogoko mendiak; herri onurako katalogokoak izan arren, Mendien Katalogoaren zuzenketen ondorioz, norbanakoen jabetzako mendi bihurtu direnak; lege bereziaren bidez, mendi babesle gisa adierazitakoak.

216

RAMĂ&#x201C;N PARADA

Administrazioak mendi babesleen aprobetxamenduan esku hartzen du. Bide horretatik, Administrazioak mendien luperketa araupetzen du, mendien iraupena bermatzeko asmoz. Nazioko ekonomia dela bide, ekoizkinen aprobetxamendua arau edo mugape dezake. Ministroen Kontseiluak onetsitako dekretua behar da aprobetxamenduak arautu eta mugapetzeko. Norbanakoen mendiak baso, ekonomi zein gizarte interesekoak direnean, Administrazioak hauxe ezar dezake: mendiaren aprobetxamendua kasuan kasuko antolamendu proiektuaren edo plan teknikoaren menpe jartzea (30. artikuluaren 1 eta 2. lerroaldeak). Mendien aprobetxamenduan esku hartzeko beste teknika bat mendiok elkartzeetara biltzea da. Horrela gertatu ohi da, mendi pribatuak, beste mendi publiko edo pribatu batzuekin batera, antolatu beharreko eskualdeetara biltzen direnean. Eskualde horietara biltzeko, borondatezko edo nahitaezko elkartzeak eratzen dira. Borondatezko elkartzeen kasuan, luze-zabalera osoaren 100eko 60 duten ugazaben adostasuna behar da; derrigorrezko elkartzeak, aldiz, Gobernuaren erabakiaren bidez eratzen dira (31. art.). Azkenik, norbanakoen mendien nahitaezko birlandaketa ezar daiteke, jarraian datozen baldintzak gogoan izanik.

9. BASOAK BIRLANDATZEA Mendien artapenaren arlo garrantzitsu bat mendiak birlandatzeko betebeharra da. Betebehar hori ondokoei aplikatzen zaie: estatuaren (gaur egun autonomi erkidegoen) eta toki korporazioen mendiei eta norbanakoen jabetzako mendiei. Bistakoa denez, estatuak bere jabetzako mendiak birlandatzen dituenean, ez da garrantzi handiko arazo juridikorik azaltzen. Korapilatsuagoa da, ordea, bestelako erakunde publikoen, hala nola, toki korporazioen eta norbanakoen mendien birlandaketa. Mendi horiek birlandatzeko, susperketa sistema bat eratu behar du ICONAk (hots, lehenago Estatuaren Baso Ondare zeritzonak) edo ICONAren ordezko autonomiadun erakundeak. Borondatezko birlandaketak egiten direnean, estatuak edo autonomi erkidegoak ondokoak eman behar dizkie, hala erakunde publiko eta pribatuei, nola norbanakoei: laguntza teknikoa, diru-laguntzak eta aurrerakinak. Sorospide horiek jaso ahal izateko, erakunde edo norbanakoek, elkarturik zein bakarrean, euren jabetzako mendien birlandaketa proposatu behar dute. Edonola ere, birlandaketa proiektuak baldintza hauek bete behar ditu: birlandaketak gizarte eta ekonomi helburu zehatza izatea; landaketak lurzorua defendatu nahiz artatzeko edota finka bateko eskualde, lur, arro edo aldeen baso arauke-

MENDIAK ETA NATURAREN BABESA

217

ta eta arauketa hidrologikoa eratzeko erabiltzea (Mendiei buruzko 1957ko Legearen 43.1. art.). Honako onurak izan ditzakete erakundeek eta norbanakoek: a) proiektatu diren lanen 100eko 50erainoko diru-laguntzak; b) itzultzeko moduko aurrerakinak, horien kopurua lanen 100eko 50 baino gehiagokoa ez denean; c) Baso administrazioak berak egitea lanak. Onura horiek batera jaso ditzakete norbanakoek eta erakundeek, baina diru-laguntza eta aurrerakin gisa emandako kopuruek ezin dute gainditu aurrekontuaren 100eko 75, katalogoko mendien kasuan izan ezik. Diru-laguntza eta aurrerakinak haziz eta landarez ematen dira. Eskudiruz ematen direnean, ordainketa bi egin behar dira. Diru-laguntzaren kasuan, lehenengo ordainketa lanak amaitutakoan egiten da; bigarrena, berriz, lanak amaitu direnetik urtebetera, baldin eta finkan edo lurretan egindako ikuskaketaren ondorioz, birlandaketaren akatsak ehuneko zehatz batera iristen ez direla egiaztatzen bada. Nekazaritza, Arrantza eta Elikadura Ministerioak ezartzen du ehuneko hori. Aurrerakinen kasuan, birlandaketa hastearekin batera egin behar da lehenengo ordainketa (Mendiei buruzko 1957ko Legearen 43.2, 44 eta 45. art.ak). Aurrerakinen itzulketa basoko zuhaitzak mozteko lehenengo txandan egin behar da. Mendi onuradunaren aprobetxamenduak berme gisa erabiltzen dira, mendien jabearen betebeharrak aurrera eramateko. Aurrerakinak 500.000 pezeta baino gehiagokoak badira, orduan birlandatu beharreko finkaren gaineko hipoteka eratu behar da (48. art.). Birlandaketarako sorospide guztiak edo horietako batzuk jaso dituzten mendien jabeek Baso administrazioaren ikuskapenaren eta babesaren menpe daude, antolamenduaren eta aprobetxamenduaren alorrean. Administrazioarekiko auzibide jurisdikzioaren eskumenekoak dira Baso administrazioak sorospideen inguruan emandako ebazpenen ondorioz sortutako arazoak (49. artikulua). Gobernuak, Nekazaritza, Arrantza eta Elikadura Ministerioaren proposamenaren ostean, adieraz dezake alde edo mendi jakin bat nahitaez birlandatu beharrekoa dela. Halakoetan, jabetzaren titular ukituek lurrak birlandatu behar dituzte, arudiaren bidez onetsitako planak kontutan izanik. Nahitaez birlandatu behar horrek ez ditu ondokoak ukitzen: hamar hektareakoa baino zabalera txikiagoa duten mendi pribatuen jabeak, mendiok katalogoko mendietatik bostehun metrora daudenean gutxienez; berrogeita hamar hektareako mendien jabe diren toki erakundeak, udalerriko auzotar guztiek aprobetxatu dituztenean mendi horiek (50 eta 51. art.ak). Mendien nahitaezko birlandaketa honakoa izan daiteke: jabeei goraxeago aipaturiko sorospide eta diru-laguntzak emanez, jabeon pentzutan egindakoa, edo, bestela, ICONArekin eratutako partzuergoaren araberakoa. Baso administrazioak ICONArekin nahitaezko partzuergoa eratzea ezar dezake, jabeek

218

RAMĂ&#x201C;N PARADA

nahitaezko birlandaketaren betebeharrak aurrera eraman ez dituztenean (50. artikuluaren 2 eta 3. lerroaldeak).

10. BASOKO SUTE ETA IZURRIAK Mendien legeriaren azalpen historikoan ikusi dugunez, suteen aurkako borroka baso arauketaren aspaldiko jatorrian datza. Arauketa hori basoen su-emaileak zigor larri-larrien bidez mehatxatzeko sortu zen; bide horretatik, noiz edo noiz ezarri zaie heriotza zigorra ere. Baso legeriak mendez mende zigortu izan ditu su-emaileak, nahiz eta heriotza zigorra baino zigor arinagoen bidez zehatu. Gaur egun, basoko suteen aurkako borrokaren helburua suterik ez izateko aurreneurriak hartzea da, eta ez dolozko edo erruzko jokabideak zehatzea bakar-bakarrik. Haatik, helburu horrek ez du arrakasta handirik izan. Gainera, suteen aurkako borrokak ahaleginetan dihardu, suteen ondorioz eragindako kalteak eta ekologiarentzako ondore hondatzaileak zuzentzeko. Irizpide hori jaso zuen Basoko Suteei buruzko abenduaren 5eko 81/1968 Legeak. Lege horrek aurretiazko legeriaren arauketa ordeztu du, suteak itzali eta basoak birlandatzeko neurriei dagokienez. Legeak basoko suteen konpentsazio fondoa eratzeaz gain, urratze eta zehapenen zerrenda ezarri du. Legegilearen iritziz, basoko suteen arazoa oso larria da eta Baso administrazioaren eskumen berezitik kanpo dago. Oraindik ere, Baso administrazioak jartzen ditu oinarri teknikoak, Izadiaren Artapenerako Erakundeak (ICONAk) esku har dezan. Zernahi gisaz, ordena publikoaren eragina gero eta gehiago nabari da, gobernadore zibilei eratxiki zaizkien eskumenak direla eta. Suterik ez izateko aurreneurrien artean, ondokoak jaso ditu legeak: basoko suteen aurkako zerbitzuak garatzeko proiektu orokorra egitea; alde desberdinen arriskutsutasunari buruzko ikerketak aurrera eramatea; hezkuntza kanpainak bultzatzea; segurtasun arauak ezartzea; suebakiak jarri eta artatzea, edota zuhaiztiak garbitzea; suteak detektatzeko materialaren fabrikazioa suspertzea, eta zinpeko jagole ohorezkoak izendatzea. ÂŤJagoleen adierazpenek basoen aurkako urratzea egiaztatzen dute, kontrakorik frogatzen ez den bitarteanÂť (3 eta 6. art.ak). Gobernuak suterik ez izateko aurreneurri zorrotzagoak ezar ditzake eta, dekretuen bidez, sute arriskuko aldeak adieraz ditzake. Halako dekretuetan, zehatz-mehatz azaldu behar dira jabe publikoentzako nahiz pribatuentzako sorospide eta laguntzak. Jabe horiek ondoko betebeharrak izan ditzakete: suebakiak euren kontura artatu eta beste aurrearretazko lan beharrezkoak egitea. Jabeek suteen aurrearreta lanak garaiz eta behar den moduan egiten ez dituztenean, Administrazioari ondokoa dagokio: lehenik, jabeak ohartaraztea;

MENDIAK ETA NATURAREN BABESA

219

bigarrenez, lanak sorospidez eta jabeen pentzutan egitea. Ildo beretik, jabeari zehapen espedientea instruitzen zaio. Antzeko neurriak har ditzakete ondokoek ere: trenbide, komunikabide, linea elektriko edo gainontzeko instalazioen ardura duten erakunde, enpresa edo norbanakoek (7.etik 9.era bitarteko artikuluak). Suteak itzaltzeko neurriei begira, basoa sutan dagoela edo su hartzekotan dela ohartzen denak ondoko betebeharra du: sua berehalaxe itzaltzen ahalegintzea, sutetik hurbil dagoenean eta sua itzaltzeko modukoa denean. Sua itzaltzerik ez badu, hurbilen dagoen alkateari edo agintaritzaren agenteari eman behar dio sutearen berri. Azken kasu horretan, agenteak berak basoa sutan dagoela adierazi behar dio tokiko alkateari. Herri babesaren arloan, gobernadore zibilak eta alkateak probintziako eta tokiko buru direnez, horiei dagokie sua itzaltzeko beharrezko neurriak hartzea. Ondokoak izan daitezke neurri horiek: gai diren pertsonak, hau da, hemezortzi eta hirurogei urte bitarteko gizonezkoak mobilizatzea; sua itzaltzeko beharrezko materialaren errekisizioa egitea, nornahi izanik ere material horren jabea. Agintari eskudunak agindeia egin behar die, bidezko karirik izan gabe, sua itzaltzeko laguntza ukatu dutenei; ondoren, administrazio zehapenak ezartzen zaizkie laguntzarik eman ez dutenei. Delitu kasuetan, auzitegi arruntei dagokie arazoa ebaztea. Beharrezko izango balitz, ur publiko nahiz pribatuak erabil litezke sua itzaltzeko. Itzaltze lanen ondorioz egindako kalteak itzaltze gastutzat hartzen dira (10, 11, 12 eta 14. art.ak). Gerta daiteke sutea handi-handia izatea, eta Gobernuko agintarien eskura dauden tokiko edo probintziako baliabideen bidez ezin itzaltzea; halakoetan, indar armatuen laguntza eska daiteke. Indar horiek euren buruen menpe jardun behar dute (13. art.). Nekazaritza, Arrantza eta Elikadura Ministerioari dagokio suteak hondatu duen basoko aberastasuna berreskuratzeko neurriak hartzea. Ministerioak su hartu duten mendi publikoen eta pribatuen aprobetxamenduak arautu behar ditu, suteak hondatutako aldea berreskuratzeko. Ministerioak larraketa arautu behar du, batik bat, eta, beharrezko izanez gero, hori ere debeka daitekeela adierazi ahal du. Suak erretako ekoizkin guztiak edo horietako batzuk aprobetxatzeko modukoak direnean, su hartu duen aldea berreskuratzeko erabiltzen dira. Horren ildotik, Administrazioak laguntza teknikoa eta baliabide materialak eman diezazkieke mendi pribatuen jabeei, ahalik eta arinen berreskura dezaten su hartu duen zatia (16 eta 17. art.ak). Basoko suteen konpentsazio fondoa ezbeharren kasurako eratu zen. Fondo horren bidez, ondokoak bermatzen dira: ukitutako mendien jabeei dagozkien kalteordainak, hain zuzen, sutearen ondorioz egindako kalteen balioaren araberakoak; itzaltze lanek dakartzaten gastuen ordainketa; itzaltze lanetako laguntzaileek izandako istripuen ondorioz ordaindu beharreko kalte-

220

RAMĂ&#x201C;N PARADA

ak. Hauek dute fondoa sortu eta eustarazteko betebeharra: Izadiaren Artapenerako Erakundeak, toki erakundeek, korporazioek, erakunde publikoek eta mendi pribatuen jabeek. Ondoko kasuetan salbuesten da baieztapen hori: euren artean partzuergoak eratu dituztenean; erakunde pribatuekin aseguru kontratuak egin dituztenean, arriskuak estaltzeko (18. art. eta hurrengoak). Arau errepresiboen alorrean, gobernadore zibilei eta Barne Ministerioari eratxiki zaizkie urratzeak zehaztu eta zehapenak ezartzeko eskumena. Lehenengoak 50.000 pezetarainoko zehapenak ezar ditzake eta bigarrenak 500.000 pezetarainokoak. Bistan da egitateak delitu gisa tipifikatzen direnean, jurisdikzio arruntak zehatzen dituela delituok, Zigor Kodean jasotakoa kontutan izanik. Abenduaren 11ko 7/1987 Lege Organikoaren eraldaketaren ondoren, zigor hauek ezarri dizkie Zigor Kodeak mendien edo basoko zuhaiztien su-emaileei: pertsonen bizitza edo osotasun fisikoa arriskuan jarri denean, presoaldi handiko zigorra eta 5 milioi eta 50 milioi pezeta bitarteko isuna; pertsonen gaineko arriskua igarri-igarrian baztertu denean, presoaldi txikiko zigorra eta 5 milioi eta 25 milioi pezeta bitarteko isuna [553 bis a) art.]. Zigor horien gehieneko gradua ezarri behar zaie su-emaileei, sutea bereziki larria izan bada. Larritasun hori kalifikatzeko, ondoko inguruabarrak hartzen dira kontutan: 1. suteak aintzat hartzeko moduko luze-zabalera ukitzea; 2. lurzoruan erosioaren ondorioak agertzea; 3. animalia eta landareen bizi-baldintzak nabari aldatzea; 4. su hartu duten baliabideek narrio edo hondamen larria izatea [553 bis b) art.]. Azkenik, honakoa ezartzen zaie su-emaileei, sua zabaldu ez den kasuetan: atzipenaldi handiko zigorra eta milioi bat eta 10 milioi pezeta bitarteko isuna. Su-emaileak damuturik dagoela adierazi eta, hala nahita, sua zabaltzea eragotzi badu, orduan ez zaio zigorrik ezartzen [553 bis c) art.]. Izurrien aurkako Defentsa zerbitzuak basoko izurrietatik babestu behar ditu mendiak. Horretarako, laguntza teknikoak eta diru-laguntzak ematen zaizkie ondokoei: erakunde publiko eta pribatuei eta euren mendietako izurriak desagertarazi nahi dituzten norbanakoei. Mendiak izurrietatik defendatu behar hori dela eta, zenbait eginbehar ezarri zaizkie mendi pribatuen jabeei (Mendiei buruzko 1957ko Legearen 61.etik 63.era bitarteko art.ak). Horren harira, Nekazaritza, Arrantza eta Elikadura Ministerioak izurriaren adierazpen ofiziala egin dezake. Ministerioak izurriak ukitutako aldearen edo aldeen mugak finkatu behar ditu; horretara, alde horietako mendien jabeek garaiz eta behar den moduan egin behar dituzte izurririk ez izateko aurrearreta lanak eta izurria desagertarazteko lanak. Betebehar hori gauzatu ezean, Administrazioak berak jabeen pentzutan egin ditzake lanok (65. artikulua). Batzuetan, jabeei zuhaiztiak suntsitzeko betebeharra ezartzen zaie, izurria zabal ez dadin; hori dela eta, beharrezko izanez gero, zuhaitzak moztu eta erre behar dituzte. Halatsu jokatzen du Administrazioak, abereen izurriteak dau-

MENDIAK ETA NATURAREN BABESA

221

denean. Sakrifizio hori herri interesaren mesederako egiten da; hala izanik, zuhaiztiak suntsitzean eragindako kalteak ordaintzen zaizkie jabeei, Estatuko Administrazioaren Eraentza Juridikoari buruzko Legearen 40. art.aren arabera. Nolanahi ere, Mendiei buruzko Araudiak ez die kalteordainen eskubidea aintzatetsi mendien jabeei (385. art.).

11. BASO ADMINISTRAZIOAREN AHALGO ZEHATZAILEA Administrazioak zehapen ahalgoa duela esatean, mendien antolamendu juridikoaren aurkako jokabideeen zehapena erabat aldatu dela ikusten da. Lehenago, mendien zigor legeriaren bidez ezartzen ziren jokabide horien zehapenak. Mendien 1833ko ordenantzetan urratzaileak judizio bidean zehatzen ziren eta halaxe gertatzen da gaur egun ere Frantziako sisteman. Geroago, honako eskumen banaketa mistoa arautu zen 1883ko abenduaren 22ko ordenantzetan: urratzaileak irabazasmoa zuenean, auzitegiak ziren eskudunak; bestelako kasuetan, Administrazioak zehatzen zituen urratzaileak. Azkenik, gaur egungo sisteman, Administrazioak berak ezartzen du mendien legerien aurkako urratze guztien zehapena. Urratzea delitu gisa tipifikatzen denean, auzitegiek ezartzen dituzte delituen zigorrak. Mendiei buruzko 1957ko Legeak legebidezkotu du Administrazioaren ahalgo zehatzailea. Isunen kopurua gogoan izanik, legeak agintari batzuei eta besteei eratxiki die isunak ezartzeko eskumena. Administrazioaren gaur egungo lege berezietan ezartzen diren isunekin konparatuz, txikia da agintari horiek ezartzen dituzten isunen kopurua. Nekazaritza, Arrantza eta Elikadura Ministerioak ezarritako isunak 100.000 pezetarainokoak izan daitezke. Isunak graduatzean, ondokoak hartu behar dira kontutan: urratzearen inguruabarrak, urratzailearen maltzurkeria eta urratzearen ondorioz egindako kalteen garrantzia (83. artikulua). Harritzekoa izan arren, araudia aplikatu eta kalteen ondorioz ezarri beharreko isunaren kopurua 100.000 pezetatik gorakoa bada, orduan jurisdikzio arruntak du horren gaineko eskumena (Mendiei buruzko Araudiaren 408.3. art.). Urratzearen ondorioz eragindako kalteek ez dakarte berez zigor alorreko epailea eskuduna izaterik. Epailea eskuduna izateko, dolozko edo erruzko delitu gisa tipifikatu behar da egitatea, Zigor Kodearekin bat etorriz. Epailearen eskumena ez da isunaren kopuruaren araberakoa. Gainerakoan, araudiak urratze desberdinak ezarri ditu katalogoko mendientzat eta katalogokoak ez direnentzat. Araudiak zehatz-mehatz jaso ditu ondokoak: zehapenen ezarpena, zehapenen betearazpena, kalteen ordainketa, dekomisoa eta enbargoa, eta, azkenik, erantzukizuna azkentzea.

222

RAMÓN PARADA

Ohartaraztekoa da isunaren herena erreserbatzen zaiela salaketa egin dutenei. Bitxia da, era berean, urratzaileek isunaren zati bat soilik ordaintzeko aukera izatea. Horrelakoetan, urratzaileek uko egin behar diete errekurtso guztiei eta behin betiko ordaindu behar dituzte zati horren zenbatekoa eta kalte-galeren ondorioz ezartzen den kopurua. Gaur egun, Konstituzioak onartezina dela adierazi du errekurtsoei uko egiteko aukera. Prozedurari gagozkiola, alkateek jasotzen dituzte salaketak. Tradizioko arauari ekinez, guardia zibilen eta funtzionarioen salaketak urratzearen nahikoa froga dira: «… adierazpen horiek urratzea egiaztatzen dute, kontrakorik frogatzen ez den bitartean». Ez dirudi arau hori baliozkoa denik, Konstituzioaren 24. artikuluak nagusiarazi baitu pertsonak errugabeak direlako presuntzioa. Mendiei buruzko Araudiak administrazio erantzukizunaren eremuan baino ez du aplikatu salaketa horien froga balioa (478. art.).

12. PARKEAK ETA BABESPEKO NATURGUNEAK Nazioko Parkeak Sortzeari buruzko 1916ko abenduaren 7ko Legeak babes berezia eman zien basoen eraentzaren barruko parke naturalei. Mendiei buruzko 1957ko Legeak ordeztu zuen lege hori (V. tituluko lehenengo kapitulua). Modu berean, azken horren ordez, Babespeko Naturguneei buruzko maiatzaren 2ko 5/1975 Legea ezarri zen. Maiatzaren 2ko 5/1975 Legearen 1. artikuluaren esanetan, legearen helburua «natura artatzen laguntzea da. Helburu hori erdiesteko, behar bezala babestu behar dira baliabide naturalak eta berezitasunak dituzten guneak. Babes horren bidez, hobeto erabiliko dira gune horiek, hezkuntza, kultur, aisialdi, turismo, gizarte eta ekonomi alorreko xedeak lortzeko». Administrazioaren ekintza hori bizi-kalitate hobea izateko eta natura defendatzeko gizartearen arduran oinarritzen da. Konstituzioaren 45. artikuluak honela jaso du ardura hori: «1. Pertsona guztiek dute euren garapenerako ingurugiro egokia izateko eskubidea eta ingurugiro hori artatzeko eginbeharra. 2. Herri botereek jagongo dute baliabide naturalen behar bezalako erabilpena eta honakoa da horien helburua: bizi-kalitatea babestea nahiz hobetzea eta ingurugiroa defendatzea eta berreskuratzea. Horretarako, pertsona guztien laguntza behar da. 3. Gorago xedaturikoa urratzen dutenei ezarriko zaizkie zigor zehapenak edo administrazio zigorrak; horrez gain, egindako kaltea konpondu beharko dute». Konstituzioaren aginduari ekinez, Naturguneen, Basalandareen eta Basanimalien Artapenari buruzko martxoaren 27ko 4/1989 Legeak ondoko helburuak dituela adierazi du: beharrezko prozesu ekologikoak eta oinarrizko bizi-sistemak iraunaraztea; genetikaren aniztasuna babestea; baliabide natura-

MENDIAK ETA NATURAREN BABESA

223

lak behar bezala erabiltzea, eta ekosistema naturalak eta paisaia defendatzea. Administrazioak bermatu behar du gaur egungo belaunaldiek jasoko dutela kudeaketa horren onurarik handiena. Horratik, geroko belaunaldiek ere naturaren baliabideak beharko dituzte; horrela izanik, egungo ustiapenak ezin du bihar-etzikoa baztertu. Martxoaren 27ko 4/1989 Legeak Konstituzioaren 149.1.23. artikuluarekin bat etorriz, estatuarentzat erreserbatu du ingurugiroa babesteari buruzko legeria oinarrizkoa emateko eskumen esklusiboa. Legearen esanetan, gune bat nazioko parke izateko, beharrezko da ÂŤGorte Nagusien legearen bidez parke gisa kalifikatzea eta horien artapena nazio interesekoa dela adieraztea. Estatuari eratxiki behar zaizkio gune horien kudeaketa eta aurrekontuen baliabideakÂť. Nazio intereseko gune direla esateko, guneok Espainiako sistema natural garrantzitsuenen adierazgarri izan behar dute. Hauexek dira nazioko parkeak: Caldera de Taburiente, DoĂąana, Garajonay, MontaĂąa de Covadonga, Ordesa eta Monte Perdido, Tablas de Daimiel, Teide eta Timanfaya. Horiek guztiak daude Nazio Parkeen Estatu Sarean (22. art. eta lehenengo xedapen gehigarria). Autonomi erkidegoei eratxiki zaie babespeko naturguneak adierazteko eskumena, gune horiek autonomi erkidegoen lurraldean daudenean. Horretarako, naturgunea autonomi erkidego baten lurraldean egon behar da; bestela, Estatuari dagokio eskumen hori (21. art.). Legeak Natura Babesteko Nazio Batzordea eratu du, kontsulta eta lankidetza organo gisa. Batza bi daude horren barruan: Babespeko Naturguneen batza eta Basalandare eta Basanimalien batza. Honakoak dira batzordekideak: autonomi erkidego bakoitzeko ordezkari bat eta Izadiaren Artapenerako Nazio Erakundearen zuzendaria (36. art.). Administrazioaren ekintza babespeko naturguneen inguruan kokatzen da, batez ere. Legeari helduz, babespeko naturguneak estatuaren lurraldeko guneak dira, eta berebiziko garrantzia duten osagai eta sistema naturalez edo aparteko baliabide naturalez osaturik daude. Gune horien artean honakoak ere badira: ibaietako urak, estatuko jurisdikzioari loturiko itsas guneak eta plataforma kontinentala. Babespeko naturguneen babesak ondoko helburuak izan behar ditu: a) estatuaren lurraldeko ekosistema nagusiaren eta erregio naturalen adierazgarri den sarea eratzea; b) zientzia, kultura, hezkuntza, estetika, paisaia eta aisialdiaren ikuspuntutik, berebiziko garrantzia duten gune eta osagai naturalak babestea; c) babestu beharreko espezieen habitat guztiak artatzea, horiek bizirik iraun dezaten eta naturguneen nahiz basa bizitzaren artapenerako nazioarteko akordioetan elkarlanean aritzea, akordiook Espainiak sinaturikoak direnean (10. artikuluaren 1 eta 2. lerroaldeak). Gune horien titulartasuna publikoa izatea nahi du legeak. Hori dela bide, babespeko naturguneen adierazpenak berarekin dakartza hauek ere: derri-

224

RAMĂ&#x201C;N PARADA

gorrezko desjabetzapenari begira, herri onurako gune direla adieraztea; Administrazio eskudunari ahalmena ematea, babespeko gunean kokaturiko lurren eskualdaketak kostu bidez eta inter vivos egiteko (10.3. art.). Bestalde, babespeko naturguneen arauketak ondokoak zehaztu behar ditu: baliabide juridikoak, finantza baliabideak eta baliabide materialak, babespeko naturguneen adierazpenaren helburuak eragingarritasunez betetzeko (11. art.). Babestu beharreko ondasunak eta baliabideak aintzat hartuz, legeak honela bereizi ditu babespeko naturguneak: parkeak, erreserba naturalak, monumentu naturalak eta babespeko paisaiak. Parkeak, gizakien ustiapen edota okupazioaren ondorioz, aldaketa handirik izan ez duten naturguneak dira. Gune horiek bereziki babestu beharreko hezkuntza baloreak eta balore ekologiko, estetiko eta zientifikoak dituzte. Balore horiek ebaluatzeko, ondoko irizpideak erabiltzen dira: paisaien edertasuna; ekosistemen garrantzia; landaretza, animalia eta eraketa geomorfologikoen berezitasuna. Parkeetako baliabide naturalen aprobetxamendua mugatzeko modukoa da; horretara, debekaturik daude parkeen helburuekin bateraezinak diren aprobetxamenduak. Bisitariak parkean sartzea erraztu behar da; hala ere, ezin dira gainditu parkeen babesak dakartzan mugak (13. art.). Erreserba naturalak ekosistema eta osagai biologikoak babesteko sortzen diren naturguneak dira. Ekosistema eta osagai biologiko horiek aparteko baloretzat hartu behar dira, bakanak, hauskorrak, garrantzitsuak eta bereziak direlako. Erreserbetan baliabideen ustiapena mugatu beharra dago, salbu eta ustiapen hori eta babestu beharreko baloreen artapena baterakorrak direnean. Debekaturik dago, oro har, material biologikoa eta geologikoa biltzea (14. art.). Monumentu naturalak babes berezia behar duten gune edo osagai naturalak dira, aparteko berezitasuna, bakantasuna edo edertasuna duten eraketak direlako. Halaber, monumentu naturalak dira eraketa geologikoak, meatoki paleontologikoak eta gearen gainerako osagaiak. Baliabide natural horiek berebiziko garrantzia dute, zientzia, kultura eta paisaiaren alorreko balore bereziak izateagatik. (16. art.). Babespeko paisaiak naturaren leku jakin batzuk dira eta babes berezia zor zaie, balore estetiko eta kulturalak dituztelako (17. art.).

Babespeko naturguneez gain, legeak arautu du lur publiko nahiz pribatu batzuen gaineko esku-hartzea ere. Horretarako, Administrazioaren mugaketa jarduerari loturiko bi teknika erabili ditu. Aurrenik, legeak aurrearretazko babesari loturik dauden naturgune gisa adieraz ditzake lur horiek. Adierazpen hori emateko, baldintza hauek bete behar dira: Administrazio eskudunak lortutako informaziotik ondo artaturi-

MENDIAK ETA NATURAREN BABESA

225

ko aldea badela ondorioztatzea eta alde horri kalte egiteko moduko faktoreren baten arriskupean dagoela adieraztea. Administrazioaren esku-hartzea dela eta, lurren titularrek lurren egoeraren berri eman ez ezik, lurretan sartzen ere utzi behar diete Administrazio eskudunaren ordezkariei. Horrenbestez, Administrazioaren ordezkariek egiazta dezakete badirela kalte eragiteko moduko faktoreak. Halakorik egonez gero, ondokoak aplikatu behar dira lur horietan: baliabide naturalen antolamendurako planak eta babespeko naturguneei buruzko eraentza batzuk (24. art.). Bigarrenez, baliabide naturalen antolamendurako planak aplikatzen zaizkie lur pribatuei. Plan horiek nahitaezkoak eta betearazleak dira; izan ere, babespeko naturguneei aplikatzen zaizkie, batik bat, baina jabetza pribatua ere horiei lotzen zaie, lurralde eta hirigintzaren antolamendurako planen berezko printzipio eta teknikekin bat etorriz. Teknika eta printzipiook baliabide naturalen antolamendurako planei egokitu behar zaizkie. Egokitu bitartean, azken horien zehaztapenek lehentasuna dute lurraldearen eta hirigintzaren tekniken gain (5. art.). Horrenbestez, baliabide naturalen antolamendurako planen eraentzapeko lurrak honakoei lotzen zaizkie: baliabide naturalen erabileraren eta jardueraren inguruko mugapen orokor eta bereziei. Mugapen horiek babestu beharreko gune eta espezieen artapena kontutan izanik ezartzen dira. Zehatz-mehatz adierazi behar dira guneok. Horrez landa, planen eraentzapeko lurrei ondokoak ezartzen zaizkie: jarduera, obra eta instalazio publiko nahiz pribatuen zehaztapenak. Zehaztapenei ingurugiroaren eragina ebaluatzeko eraentza aplikatu behar zaie (ekainaren 28ko 1.302/1986 Legegintzazko Errege Dekretua). Hala ere, plan horiek ezar dezakete legeak jasotako babes eraentza aplikatzeko betebeharra. Planak egiteko prozeduretan tramite hauek bete behar dira: interesatuei entzutea; jendaurreko informazioaren tramitea gauzatzea; ukituriko gizarte interesei, interes instituzionalei eta legearen helburuak lortu nahi dituzten elkarteen interesei buruzko kontsulta egitea (6. art.). Hirigintza planak onesteko prozeduretan gertatzen den moduan, ezin da errealitate fisikoa eta biologikoa alda ditzakeen egintzarik aurrera eraman, planak onesten ez diren bitartean. Bestela esateko, onartezinak dira planaren helburuen betepena oztopa dezaketen edo ezinezko bihur dezaketen aldaketak. Administrazio eskudunak horren aldeko txostenik eman gabe, ezin da eman errealitate fisikoa edo biologikoa alda dezaketen egintzak gauzatzeko lizentzia, baimen edo emakidarik (7. artikulua).

13. BASALANDARE ETA BASANIMALIEN BABESA

226

RAMÓN PARADA

Babespeko Naturguneen, Basalandareen eta Basanimalien Artapenari buruzko martxoaren 27ko 4/1989 Legeak, 1975ekoaaren aldean, berrikuntza hau jaso du zioen azalpenean: legeak «gogo irmoa du naturguneen eraentza babeslea gainerako baliabide naturalei zabaltzeko»; horretara, legeak ezarri ditu «basalandare eta basanimalia espezieen artapena bermatzeko neurri beharrezkoak eta arreta berezia eskaini zaie espezie autoktonoei». Horren ildotik, «behar bezalako babes sistema behar da eta lehentasuna eman behar zaio habitaten babesari. Espainiako antolamendu juridikoari Europako Ekonomi Erkidegoak emandako zuzentarauak eratxiki zaizkio. Landareen eta animalien babesari buruzkoak dira zuzentarauok eta horien artean honakoa dago: 79/409/EEE zuzentaraua, basahegaztien artapenari buruzkoa». Zer dira basalandareak eta basanimaliak? Legeak horien definiziorik eman ez badu ere, kasuan-kasuan zehaztu ditu, katalogoen teknika erabiliz. Horretarako, Arriskupeko Espezieen Nazio Katalogoa sortu du. Nekazaritza, Arrantza eta Elikadura Ministerioaren menpean dagoen katalogo horrek administrazio izaera du eta estatu eremuari dagokio. Autonomi erkidegoek arriskupeko espezieen katalogoak era ditzakete euren eremuan (30. art.). Katalogo horietara biltzen diren espezieak, azpiespezieak edota populazioak ondoko kategorien artean sailkatu behar dira: a) Desagertzeko arriskuan dauden espezie edo subespezieak. Multzo horretan sartzen dira, arrisku hori sortarazten duten faktoreen eraginez, bizirik irauteko aukera handirik ez duten espezie edo azpiespeziak. b) Euren habitataren aldaketarekiko sentiberak diren espezie edo azpiespezieak. Horien habitata erabateko arriskupean, atzerabide larrian, zatikaturik edo oso mugaturik dago. c) Zaurtzeko moduko espezie edo azpiespezieak. Berorien gain eragiten duten faktore kaltegarriak zuzendu ezean, aurreko kategorietan sartzeko arriskua dute espezie eta azpiespezie horiek. d) Interes bereziko espezie eta azpiespezieak. Aurreko kategorietan egon ez arren, babes berezia zor zaien espezie eta azpiespezieak dira. Babes hori dagokien ala ez baloratzeko, aintzat hartu behar dira ondokoak: garrantzi zientifikoa, ekologikoa, kulturala edo euron berezitasuna (29. art.).

Espezie horiek katalogoetara biltzean, debeku orokor batzuk errespetatu behar dira. Bide horretatik, ezin da baimendurik ez dagoen jarduerarik egin. Landareen kasuan, debekaturik dago ondokoak lortzeko jarduerak gauzatzea: landareak hondatu, moztu, ebaki edo erauztea; landareen haziak, polena eta espora biltzea. Animalien kasuan (horien larba, kumeak edo arrautzak

MENDIAK ETA NATURAREN BABESA

227

barne), hauek debekatzen dira: animaliak hiltzea, harrapatzea, segika ibiltzea eta gogaitzea; euren habiak, haztegiak eta ugalketa, negu-pasarako edo atsedenerako guneak suntsitzea. Ezin da animalia eta landare bizirik edo hilik, ez eta horien hondakinik eduki, naturalizatu, garraiatu, saldu, saltzeko erakutsi, inportatu edo esportatu. Debeku horiek ez zaizkie aplikatzen araudian zehaztutako kasuei (31. art.). Animaliei buruzko debekuok eragingabeak dira, legebidezko defentsa kasuetan. Administrazioaren baimena jaso eta gero, basanimaliei kalte eragiteaz gain, horiek hil edo apropos gogaitaraz eta asalda daitezke ondoko kasuetan: a) Debeku horien ondorioz, kalteak eragiten zaizkienean pertsonaren osasunari eta segurtasunari. b) Debeku horiek ondore kaltegarriak dakarzkietenean babespeko espezieei. c) Aurreneurriak hartu behar direnean, lugintzari, abelburuei, basoei, ehizari, arrantzari eta uren kalitateari kalterik ez egiteko. d) Beharrezko gertatzen denean, ikerketaren, hezkuntzaren, animaliak birsortzearen eta itxian haztearen arrazoiengatik. e) Aireko nabigazio istripuak saihesteko aurreneurriak hartu behar direnean. Larrialdia dela kausa, ezin bada Administrazioaren baimena aldez aurretik jaso, orduan berehala jakinarazi behar zaio Administrazioaren agintariari. Agintari horrek espedientea ireki behar du, larrialdia egiaztatzeko (28. art.).

Bestalde, espezieak katalagoetara biltzean, autonomi erkidegoek planak egin behar dituzte, habitata berreskuratu, artatu edo erabiltzeko. Plan horietan beharrezko neurriak hartu behar dira espezieak desagertzeko arriskua edo babespeko landareen eta animalien arriskuak ezabatzeko (31. art.). Halaber, martxoaren 27ko 4/1989 Legeak ehiza eta arrantza arautzeko oinarrizko printzipioak jaso ditu. Bistakoa denez, ehizari eta arrantzari ez zaizkie berrikitan ikusi ditugun debekuak aplikatzen. Katalogoko espezieak ezin dira ehizatu, ez arrantzatu. Lehenengo, bermatu behar dira ehizaren eta ibaietako arrantzaren alorrean baimenduriko espezieen artapena eta susperketa. Administrazio eskudunak ondokoak zehaztu behar ditu: jarduera horiek zein lurretan eta zein uretan gauza daitezkeen; ehiza zein arrantza espezieak noiz har daitezkeen. Horrez gain, leku mugatuetan, autonomi erkidegoetako plan teknikoak bete behar dituzte ehizan eta arrantzan egiteko eskubideak dituzten titularrek; gainera, kasuan-kasuan aldeko baliabideen antolamendurako planei lotzen zaizkie (33. art.). Bigarrenez, gaitasuna eta ezaguera berezia dituztela egiaztatu behar dute ehiza eta arrantza jarduerak gauzatu nahi dituztenek. Hori egiaztatzeko, interesatuek azterketa bat gainditu behar dute. Ondoren, autonomi erkidegoek euren lurralde eremuko lizentzia baliozkoak eman behar dituzte. Lizentzia

228

RAMĂ&#x201C;N PARADA

horiek eman aurretik, interesatuek ondokoa aurkeztu behar dute: Ehizari eta Arrantzari buruzko Arauketen Urratzaileentzako Nazio Erregistroak emandako ziurtagiria. Erregistro hori Nekazaritza, Arrantza eta Elikadura Ministerioaren menpekoa da (35. art.). 14. NATURA BABESTEKO AHALGO ZEHATZAILEA Administrazioaren ahalgo zehatzailea jaso du Naturguneen, Basalandareen eta Basanimalien Artapenari buruzko martxoaren 27ko 4/1989 Legeak. Ahalgo hori mendien legeriak jasotakoa baino garrantzitsuagoa da. Orobat, lege horren arauketa mendien legeria baino hobeto egokitzen zaio Konstituzioari. Urratzeen ondorioz ezarritako isunen kopurua 50 milioi pezetarainokoa izan daiteke. Gobernuak dekretuaren bidez egunera ditzake kopuru horiek, kontsumo ofizialerako prezioen indizearen aldaketa kontutan izanik. Autonomi erkidegoek ezartzen dituzte urratze arinei, larriei eta ez haien larriei dagozkien zehapenak. Estatuko Administrazioa da zehapenak ezartzeko organo eskuduna, administrazio urratzea estatuaren eremuan egin eta arazoa berorren eskumenekoa denean (39.3. art.). Administrazioaren erantzukizunaren alorrean ohikoa denez, kaltea konpontzeko betebeharra ezartzen zaio urratzaileari. Gainera, naturari eragindako kalteen kasuan, Konstituzioaren 45. artikuluak beren beregi behartu du urratzailea kaltea konpontzera. Ahal den heinean, ondokoa izan behar da kaltea konpontzearen helburua: kaltea eragin baino lehenagoko egoeran uztea natura. Bestalde, 500.000 pezetarainoko isun hertsagarriak ezar dakizkioke urratzaileari, kaltea konpon dezan (37 eta 39.4. art.ak). Legeak tipifikatzen ditu urratzeak, baina aintzat hartu behar dira autonomi erkidegoen garapen legeriak eta zenbait baliabide natural arautzeko legeek jasotako zehaztapenak. Esan bezala, urratzeak honelaxe sailkatzen dira: arinak, ez hain larriak, larriak, eta oso larriak. Urratzeak sailkatzeko, hauek hartu behar dira kontutan: urratzeok dakartzaten ondorioak; urratzeek pertsonen eta ondasunen segurtasunari begira duten eragina; urratzailearen inguruabarrak, hots, urratzailearen maltzurkeriaren norainokoa, partaidetza eta urratzearen ondorioz lortu duen etekina eta babespeko ondasunari eginiko kaltea edo narrioa noraino konpon daitekeen. Urratzeak ondoko epeak igarotakoan preskribatzen dira: lau urte, oso larriak direnean; urtebete, larriak direnean; sei hilabete, hain larriak ez direnean, eta bi hilabete, arinak direnean (39.1 eta 41. art.ak). 38. artikuluak ondoko administrazio urratzeak zerrendatu ditu:

MENDIAK ETA NATURAREN BABESA

229

1. Gai kimikoak eta substantzia biologikoak erabiltzean eta isurkin eta hondakinak hustean, babespeko naturguneen bizitzeko egokitasuna aldatzea eta gune horietako baliabideei kalte eragitea. 2. Babespeko naturguneen edo horietako baliabideen egokitasuna aldatzea, guneok okupatuz, luberrituz, moztuz, erauziz edo bestelakoak gauzatuz. 3. Debekaturik dagoen lekuetan kanpatzea. 4. Espezieen lasaitasuna oztopatzen duten zaratak ateratzea. 5. Babespeko naturguneetan publizitate kartelak jartzea edo txatarra metatzea, paisaiaren harmonia hautsi edo ikuspegia aldatzen denean. 6. Desagertzeko arriskuan dauden edo euren habitataren aldaketarekiko sentiberak diren animali edo landare espezieak eta horien hondakinak baimenik gabe suntsitu, hil, narriatu, bildu, salerosi, harrapatu, salerosketarako erakutsi edo naturalizatzea. 7. Desagertzeko arriskuan dauden edo euren habitataren aldaketarekiko sentiberak diren espezieen habitata suntsitzea eta, batez ere, espezieen ugalketa, negu-pasarako eta atsedenerako edo horiek elikatzeko guneak hondatzea. 8. Euren habitataren aldaketarekiko sentiberak edo interes berezikoak diren espezieak eta horien hondakinak baimenik gabe suntsitu, hil, narriatu, bildu, salerosi, harrapatu, salerosketarako erakutsi edo naturalizatzea. 9. Euren habitataren aldaketarekiko sentiberak diren espezieen eta interes berezikoen habitata suntsitzea eta, batik bat, basalandareen eta basanimalien ugalketa, negupasa eta atsedenerako edo horiek elikatzeko bereziki babesten diren guneak hondatzea. 10. Basanimaliak harrapatzea, arrazoirik gabe segika ibiltzea eta landareak erauzi edo moztea ondoko kasuan: Administrazioaren baimena beharrezko denean, mendien, ehizaren eta ibaietako arrantzaren legeria bereziekin bat etorriz. 11. Administrazio baimenetan eta emakidetan jasotako baldintzak ez betetzea; hala ere, kontutan hartu beharrekoak dira horien iraungitzea, ezeztapena edo etetea. 12. Administrazioaren baimenik izan ez, eta alde batzuk ereitea, edo horietan lanak eta landaketak egitea. Jarduera horiek urratze gisa tipifikatzeko, legeak mugapeturik izan behar du alde horien erabilera. 13. Legeak jasotako betekizunak eta betebeharrak aurrera ez eramatea edo debekuak ez betetzea.

Konstituzioak arauturikoa gogoan izanik, legeak jaso ditu Administrazioaren ahalgo zehatzailearen eta auzitegien zigortzeko ahalgoaren arteko harremanak. Hauxe dio 40. artikuluak: ÂŤâ&#x20AC;Ś urratzeak delitu edo falta gisa tipifikatzen direnean, jurisdikzioko organo eskudunak du urratzea ebazteko eskumena. Halakoetan, Administrazioak ezin dio zehatzeko prozedurari ekin, epaileak ebazpena eman arte. Epailearen zehapenak Administrazioaren isuna baztertzen du. Urratzea delitu edo falta gisa tipifikatzen ez bada, Administrazioak zehatzeko prozedurari ekin diezaioke, baina prozedura hori jurisdikzio eskudunak frogatutzat hartu dituen egitateetan onarritu behar da, kasuan-kasuanÂť. Garrantzitsua da artikulu horrek jasotakoa, 1983ko eraldaketaz geroztik, Zigor Kodearen 347 bis artikuluak arautu duelako delitu ekologikoa.

230

RAMĂ&#x201C;N PARADA

Delitu mota horren tipifikazioa dela medio, defendatzen dira martxoaren 27ko 4/1989 Legeak jasotako administrazio urratzeen bitartez babesten diren ondasun juridiko berberak. Egin-eginean ere, 347 bis artikuluak hauek hobendatzen ditu: ÂŤâ&#x20AC;Ś ingurugiroa babesteko legeak eta araudiak urratu eta, zuzenean edo zeharka, eguratsera, lurzorura eta lurreko edo itsasoko uretara isurketak jaurti edo jaurtarazi dituztenak. Isurketa horiek arrisku larrian jarri behar dute pertsonen osasuna; bestela, kalte larriak eragin behar dizkiete animalien bizi-baldintzei, basoei, naturguneei edo landaketa erabilgarrieiÂť. Atzipenaldiko zigorra eta 175.000 eta 5.000.000 pezeta bitarteko isunak astunagoak izan daitezke ondoko kasuetan: industria klandestinoa denean, hots, instalazioak jartzeko Administrazioaren noraezeko baimenik gabe jarduten denean; jarduera kutsatzailea zuzentzeko edo eteteko administrazio agintariaren aginduak bete ez direnean; industriak ingurugiroan duen eraginari buruzko informazio faltsua eman denean; Administrazioaren ikuskaketa oztopatu denean. Halaber, zigorraren gehieneko gradua ezarri behar da egintza horien ondorioz, konpondu ezineko edo hondameneko narrioa sortzeko arriskua dagoenean. Legeak jasotako kasuetan, erabaki daiteke establezimendua behin betiko edo behin-behinean ixtea. Halakoetan, auzitegiak enpresan esku hartzea proposa diezaioke Administrazioari, langileen eskubideak zaintzeko.

VII. KAPITULUA

MEATZEAK LABURPENA: 1. MEATZEEN JABETZA ESLEITZEKO SISTEMAK. ZUZENBIDE KONPARATUA.—2. ESPAINIAKO ZUZENBIDEAREN BILAKAERA.— A) Erregeren jatorrizko sistema.—B) Ikertzeko askatasuna. Felipe II.aren ordenantzak.—C) Frantziako eragina legeria modernoan eta Meatzeen administrazioan.—D) Sistema liberalagorantz.—E) Liberalismoaren krisialdia.—3. INDARREKO SISTEMA ETA LEGERIA.—4. MEA BALIABIDEEN SAILKAPENA. SEKZIO GUZTIENTZAKO ARAUAK.—5. HARKAITZEN IZAERA ETA APROBETXAMENDUA.—6. MEAURAK ETA URBEROAK.—7. MEATZARITZAKO JARDUEREN ONDORIOZ SORTUTAKO HONDAKINAK ETA LURPEKO EGITURAK.—8. MEEN ERAENTZA. MIAKETA, IKERKETA ETA EMAKIDA.—9. HIDROKARBUROEN ERAENTZA.—10. MEATZARITZAREN ETA INGURUGIROAREN ARTEKO GATAZKA.—11. ESTATUA MEATZEEN ENPRESARIO. PRIBATIZAZIOAK ETA ERRESERBAK.—12. MEATZARITZAKO ZERGEN INGURUKO GAIAK ETA ESPAINIA EUROPAKO ERKIDEGOEI ATXIKITZEAREN ONDOREAK.

BIBLIOGRAFIA: ARCENEGUI: El derecho minero, Madril, 1979; ENTRENA CUESTA: Naturaleza y régimen jurídico de las rocas, RAP, 30; FERNÁNDEZ–ESPINAR: Bases del régimen minero, REDA, 51, 1986; IDEM: El régimen jurídico de la minería y la adhesión de España a las Comunidades Europeas, Revista de Instituciones Europeas, 1987; IDEM: Naturaleza jurídica de los recursos de la Sección A) de la Ley de Minas, RAP, 109, 1985; IDEM: El conflicto de intereses entre el medio ambiente y el desarrollo del sector económico minero, RAP, 111, 1986; IDEM: La valoración del justiprecio en la expropiación de concesiones mineras, Revista del Poder Judicial, 2, 1986; IDEM: Génesis y evolución del Derecho público de minas en España (1826–1986), argitaragabeko doktoretza-tesia; GARRIDO FALLA: Régimen jurídico de las aguas minero-medicinales, RAP, 42; GUAITA: Aguas, Montes y Minas, Madril, 1982; URIBE: Manual de Derecho de la minería, Santiago Txilekoa, 1960; VILLAR EZCURRA: Régimen jurídico de las aguas minero-medicinales, Madril, 1980.

232

RAMĂ&#x201C;N PARADA

1. MEATZEEN JABETZA ESLEITZEKO SISTEMAK. ZUZENBIDE KONPARATUA Garaiak eta herriak aldatu diren heinean, meatzeen jabetzari buruzko printzipioak ere moldatu egin dira. Atenasen estatuari eratxiki zitzaion meatzeen jabetza; Erroman, aldiz, funtsaren sistema erabili zen eta lurren ugazabari zegokion horien gaineko jabetza. Horretara izanik, Erroman meatzeak ondasun higiezinen jabetzako dependentziak dira eta ugazabak honako ahalmenak ditu: meatzea zuzenean aprobetxatzea, ustiatu gabe uztea edo aprobetxamendua beste bati lagatzea. Erromako enperadoreen konstituzioek aintzatetsi zutenez, estatuak halako subiranotasun eskubidea zuen meatzeen gain (Justinianoren Kodea, XI. l., IV. t.). Gero, Erdi Aroan erregeren sistema zen nagusi eta erregeri eratxiki zitzaion meen jabetza; konstituzionalismoaren garaian, ostera, estatua zen meatzeen jabe, berorrek baitzuen subiranotasunaren titulartasuna, eta ez erregek. Erregek hiru ahalmen zituen meen jabetzaren arloan: a) Lurpeko jabetzaren destinoa zehaztea; horretara, erregek gainotzekoei laga ziezaiekeen baliabideen aprobetxamendua, osterantzean berak zuzenean aprobetxa zitzakeen baliabide horiek. b) Meen ustiapena jagotea, kontutan izanik ordena publikoa, lurzoruaren artapena eta langileen segurtasuna. c) Meatzeen ustiatzaileak lortutako etekinaren gaineko tributua jasotzea. Errege sistemaren aldaeretako bat industri sistema da. Sistema horren ildotik, meatzea nork hobeto ustiatu, horrixe eman behar zaio emakida. Hala ere, lurraren ugazabari kalteak ordaindu behar zaizkio eta aurkitzaileari saria eman behar zaio. Okupazioan oinarritutako sistema anglosaxoniarrak eta germaniarrak azpimarratu dute komeni dela meatzeen ikerkuntza bultzatzea. Ikerkuntza bultzatzeko, aurkitzaileari eratxiki zaio meatzearen jabetza. Meatzearen jabetza dagokio meatzea lehenengo erregistratu eta meatzea badela frogatu duenari. Iraultzaren garaira arte, Frantziako Zuzenbidean indarrean egon zen errege sistema, baina, iraultza iristeaz bat, nazioaren esku utzi ziren meatzeak. Nondik-nahi begira dakiola ere, Koroaren eskubideak lurren jabeen mesedetan eskualdatu ziren (1791ko uztailaren 28ko Legea) eta horrelaxe ulertu behar da meatzeak nazioaren esku uzte hori. Azken finean, funtsen edo akzesioaren sistema erabili zen garai horretan. Arean bere, lurren jabeei erreserbatu zitzaien ehun oineko sakoneran egon zitezkeen meatokiak ustiatzeko eskubidea; horrez gain, lehentasun eskubidea zuten, ehun oin baino sakonagoko meatokien emakidak lortzeko. Bide horretatik, iraungirik zeudela adierazi zen lurren jabeen behialako emakidak.

MEATZEAK

233

Lege horren ondorioz, kontrolik gabe geratu ziren meatzeak, ez zen inolako jarduerarik gauzatzen eta ez zen ezer ekoizten. Napoleonen 1810eko apirilaren 21eko Legeak hondamenditik atera zituen meatzeak. Horixe izan zen Europako legerik bikainena, ospetsuena eta eragingarriena. Lege horrek industri sistema ezarri zuen. Sistema hori aplikatuz gero, Gobernuak betiko eslei diezaioke meatzearen jabetza meatzea ondoen ustia dezakeela frogatzen duenari. Horretarako, elkarlehian egindako eskaeren sistema eratzen da eta meatzeak ustiatzeko gaitasunik handiena nork izan, horrexek du meatzearen jabetza. Napoleonen industri sisteman, emakidadunak ondoko betebeharrak ditu: a) Lurzoruaren jabeari ordaindu behar dio emakidaren egintzan zehazturiko diru kopurua, mea baliabideen gaineko eskubideak konpentsa daitezen. Diru kopuru hori ez da etekinengatik ordaindu beharrekoa eta kopuru txikia izan behar da. Horrezaz aparte, ustiapenaren ondorioz, lurzoruari egin dakizkiokeen kalte-galerak ordaindu behar dizkio emakidadunak jabeari. Kalteordain hori derrigorrezko desjabetzapen bihurtzen da, meatzearen ustiapenak lurzoruko lugintzak eragozten baditu. Halakoetan, lurraren balioespena berorren balioaren bikoitza izan behar da (44. art.). b) Emakidaduna ez denean meatzearen aurkitzailea, kalteak ordaindu behar dizkio aurkitzaileari, meatzea aurkitzeagatiko merezimendua eta meatzearen balioa kontutan izanik. c) Emakidadunak ondokoak ordaindu behar dizkio estatuari: meatzearen luze-zabaleraren araberako kanon finko bat eta proportziozko kanona. Azken horrek ezin du ekoizkin garbiaren 100eko 5 gainditu eta lurralde kontribuzio gisa ordaintzen da. Industri sistema horretan, emakidadunek baimena behar dute, meatzeak banatzeko edo elkartzeko. Administrazioak jagon behar du meatzeen banatze edo elkartze hori. Bestalde, emakidadunei ezar dakieke guztien artean lan egiteko eta beste batzuekin sindikatuak eratzeko betebeharra. Sistemaren aplikazioa bermatzeko, Meatzeen administrazioa indartu zen, arauketa batzuen bidez. Meatzeen Kontseilu Nagusiaren, Meatzeetako Ingeniari kidegoaren eta Meatzeen Eskola Inperialaren arauketak ziren horiek. Horien guztien aurrekariak ageri ziren behialako erregimenean ere (Errege Kontseiluaren 1783ko martxoaren 19ko ArrĂŞt eta 1816ko abenduaren 5eko Ordenantza). Ikusi berri dugun erantza aplikatu zen 1919. urtera arte. Urte horretan ezabatu zen emakidak betiko emateko araua eta emakidok berrogeita hamar urterako ematea erabaki zen. 1955eko eta 1956ko legerien kodifikazioak berriz jaso zuen; 1810eko apirilaren 21eko Lege beneragarria, ordea, indarrik gabe utzi zu-

234

RAMĂ&#x201C;N PARADA

ten legeria horiek. Nolanahi ere, meatzaritzako legeriek Napoleonen legearen sistema jaso zuten, oro har. Izanak izan, 1977. urtean berriz ezarri zen emakidak epe baterako emateko araua. Harrezkero, ageri da legerian meatzeen ustiapena eta ingurugiroari zor zaion errespetua bateratzeko ardura (ingurugiroaren gaineko eraginari buruzko ikerketak). Hauek dira Napoleonen sistemaren garrantzia agertarazten duten oinarriak: teknika ezin hobea jaso du, oraindik ere indarrean dirauen Administrazio eragingarria eratu du meatze industriaren zerbitzupean eta eragin erabakigarria izan du Europako Merkatu Batuko legerian. Egin-eginean ere, Belgikak, Luxenburgok eta Herbehereek jaso dute Napoleonen 1810eko apirilaren 21eko Legea. Napoleonen legearen eraentzak indarrean dirau herri horien legerietan eta Frantziakoan baino eragin handiagoa du. Italiako Meatzeen zuzenbidea ez zen batu, 1927ko uztailaren 29ko Legegintzazko Dekretua onetsi arte. Dekretu horrek eraentza eraberekoa eratu du eta industri sistemari edo Frantziako sistemari atxiki dakioke eraentza hori. Emakida beharrezkoa da meatzeak aprobetxatzeko, baina, emakida lortzeko, elkarlehian egindako eskaeren tramitea bete behar da. Horrela izanik, Administrazioak aukera ditzake meatzeak ustiatzeko pertsonarik egokienak, horien ahalbide tekniko eta ekonomikoak aintzat hartuz. Aurkitzaileari saria eman behar zaio, meatzea aurkitzeagatik; haatik, meatzea ustiatzeko lehentasuna izateko, ahalbide tekniko eta ekonomiko egokiak behar ditu. Administrazioak erabakitzen du nork dituen ahalbiderik egokienak. Europako Merkatu Batuan dauden beste herri batzuetako legeriek industri sistemaz bestelako konponbideak arautu dituzte. Ingalaterran eta Ipar Irlandan, ÂŤCommon lawÂť deiturikoaren eraginez, lurzoruaren ugazabari erreserbatzen zaio lurrazpiko meak aprobetxatzeko eskubidea. Sistema horrixe heldu zitzaion Erromako Zuzenbide klasikoan ere. Zernahi gisaz, salbuespen bi ditu eskubide horrek: alde batetik, tradizioz, Koroak du urrearen eta zilarraren jabetza; bestalde, hidrokarburoak eta ikatza estatuaren ondasun bihurtu zirenez, estatuaren edo beraren erakundeen jabetzakoak dira horiek ere. Alabaina, kasu batzuetan, 1923ko Working Facilities and Support Act deiturikoak ondokoa du jasota: ugazabak meatzeak ustiatu nahi ez baditu, edo lurren jabeen asmoak gehiegikoak badira, kasu batzuetan, judizio prozedurara jo daiteke. Prozedura horretara joz gero, meatzeak ikertzeko baimenak eta horiek ustiatzeko emakidak lor daitezke. Europako Erkidegoetako herrien legeria anitza da. Mosaiko hori osatzeko, Alemania, Danimarka eta Greziako eraentza aztertuko dugu, hau da, germaniarren eragina duten herrien sistemari ekingo diogu. Sistema hori jabetzapen printzipioan edo okupatzeko askatasunaren printzipioan oinarritzen da. Printzipio horren bitartez, askatasunez iker daitezke meatzeak, eta meatokiaren aurki-

MEATZEAK

235

tzaileak du meatzea ustiatzeko eskubidea. Meatokia ondasun higiezina da eta lurren ugazabaren jabetzatik bereizirik dago. Mea baliabideak benetako res nulliusak dira. Alemaniako legeria ere meatzeak askatasunez okupatzeko sisteman datza; dena dela, askatasun printzipio hori ez da horren indartsua, Administrazioari ahalmen garrantzitsuak aintzatetsi zaizkiolako. 1980ko abuztuaren 13ko Legeak, Alemaniako Errepublika Federaleko Meatzeen zuzenbidea bateratzeari buruzkoak, ondokoari eratxiki dio meatzea ustiatzeko baimena: meatzea ikertzeko baimenaren bidez, meatzea aurkitu duenari. Kasu jakin batzuetan baino ezin da ukatu meatzeak ustiatzeko emakida. Gaur egun, emakida hori berrogeita hamar urterako ematen da, eta ez betiko (FERNĂ NDEZâ&#x20AC;&#x201C;ESPINAR).

2. ESPAINIAKO ZUZENBIDEAREN BILAKAERA Orain arte ikusitakoaren ondoren, zehatzago kalifika eta uler daiteke Espainiako meatzeen sistema, dela indarrekoa, dela historikoa. Espainiako sistemak gainerako sistemen berezko osagaiak ditu. Testu historikoek agertarazi bezala, Espainiako sistemaren jatorria erregeren sistemarik hertsienean datza. Sistema horretan, erregeri dagokio meatzeen jabetza, hau da, erregeri erreserbatzen zaizkio ekoizkin garbiaren bi herenak. Eratxikipen hori erregeren bigarren mailako onurabidea zela ulertzen zen. Amerika aurkitutakoan, kontinente horretan balio handiko mea baliabide izugarriak zeudela ikusi zen. Horien ustiapen onuragarria lortzeko, meatzeen jabetzari buruzko sistema berria ezarri behar izan zen. Mutur batetik beste muturreraino joanez, okupazioaren sistemara lerratu zen Espainiako legeria. Sistema horri meatzeak askatasunez ikertzeko sistema edo Espainiako sistema ere baderitzo. Okupazioaren sisteman, aurkitzaileari zuzenean eratxikitzen zaio meatzearen jabetza. Sistema horrek indarrean dirau oraindik ere Ameriketako herri askotan. Zorionez, XIX. mendean, Espainiako sistemak Napoleonen 1810eko Legearen eragina jaso zuen. Lege horren zuzeneko eragina ondokoetan nabari da: 1825eko Errege Dekretuaren eraentza juridikoan, Meatzeen administrazioaren antolaketarako oinarrietan eta meatzeen zerga sisteman. Oro har, arauketa hori aplikatzen da gaur egun ere. Frantziako sisteman, ondoen ustia dezakeenak aprobetxatzen du meatzea eta Administrazioak aukeratzen du nork dituen horretarako ahalbiderik onenak. Hala ere, Espainiako Zuzenbideak Frantziako sistemaren irizpide hori baztertu, eta, tradizioari helduz, lehentasuna eman dio meatzearen aurkitzaileari. Labur bilduz, Espainiako Meatzeen zuzenbideak ondoko bi sistemen eragina du: errege sistemarena eta okupazio sistemarena. Okupazioaren siste-

236

RAMÓN PARADA

man oinarri hartuz, meatzeak askatasunez iker daitezke eta aurkitzaileari dagokio aprobetxamendua. Espainiako bilakaera historikoa nola aldatu, hala moldatu dira sistema horiek ere.

A) Erregeren jatorrizko sistema Alfontso VIII.ak Gaztelako Foru Zaharra aldarrikatu zuen 1138an. Argiro agertzen da foru horretan meatzeen jabetza eratxikitzeko errege sistema: «todas las minas de oro e plata e plomo o de otra guisa cualquiera que minera sea, en el senyorío del Rey, ninguno no sea de labrar en ellas sin mandado del Rey». Horrelaxe jaso dute Partidek ere, meatzeak erregeren bigarren mailako onurabide direla adierazi baitute: «las rentas de los puertos y de los portazgos, que dan los mercaderes por razón de las cosas que sacan o meten en la tierra e de las rentas de las sardinas o de las pesqueras, e de las ferrerías, e de los otros metales, e los pechos, e de los tributos que dan los omes son de los Emperadores e de los Reyes» (XXII. partidaren XV. tituluko V. legea eta III. partidaren XXVIII. tituluko XI. legea). Alcaláko lege bildumak (1348) mende batzuk geroago baieztatu zuen errege sistema. Honela dihardu lege bilduma horrek: «son propias del Señorío Real: todas las mineras de plata y oro y plomo, y de otros cualquier metal de cualquier guisa que se hallen en nuestro señorío Real… y por ello mandamos que recurran a Nos con las rentas de todo ello, y que ninguna sea osado de se entremeter en ellas, salvo aquellos a quien los Reyes pasados nuestros progenitores, o Nos hovieramos dado por privilegio o los hoviesen ganado por tiempo inmemorial».

B) Ikertzeko askatasuna. FELIPE II.aren ordenantzak Juan I.aren garaian (Briviesca, 1387), meatzeak ikertzeko askatasuna aplikatu zen Espainiako antolamendu juridikoan. Hala ere, printzipio hori errege sistemaren osagarri gisa aplikatu zen. Bide horretatik, erabateko askatasuna aintzatetsi zen, meatzaritza lanak egiteko: «de aquí en adelante todas las dichas personas (vecinos y moradores de las villas) puedan buscar y catar y cavar en sus tierras y heredades las dichas mineras de oro y plata, azogue y de estaño, y de piedras y otros metales y que los puedan otrosí buscar y cavar en otros cualquier lugares, no haciendo perjuicio unos a otros en los cavar y buscar faciéndolo con licencia de su dueño; y de todo lo que se hallare de los dichos mineros se parta de esta manera: lo primero, que se entregue y pague de ello el que lo sacare de toda la costa que hiciera en cavar

MEATZEAK

237

y lo sacar, y en lo que al que sobrare, sacada la dicha costa, la tercia parte sea para el que lo sacare, y las otras dos partes para Nos». San Lorenzo de El Escorialen, 1584ko abuztuaren 22an, eman ziren Felipe II.aren ordenantzak. Ordenantza horiek sakonago arautu zuten okupazioaren sistema edo meatzeak askatasunez ikertzeko sistema eta zehatz-mehatz jaso zuten urre-meatze, zilar-meatze, zilarbizi-meatze eta beste meatze batzuen arauketa. Arauketa hori indarrean egon zen hiru mendetan zehar. Sistema horren harira, espainiarrek eta atzerritarrek askatasun osoz ikertzen zituzten meatzeak, baita horiek erregistroan inskribatu, eta horien jabetza eta edukitza eskuratu ere. Behin aurkitutakoan, Meatzeen Justizian inskribatzen zen meatzea eta lehenengo inskribatzaileak eskuratzen zuen horren jabetza. Honela diote ordenantzaren 2 eta 17. artikuluek: «… aurkitzaileek meatzeen edukitza eta jabetza eskuratzen dituzte eta euren jabetzako gauza gisa erabil ditzakete meatzeok». Ildo horretatik, jabetza berezia eratu zen eta jabetza hori ordenantzen betekizunei lotu zitzaien. Betekizun horien artean, meatokiak ustiatzeko betebeharra zegoen («meatze guztiak okupatzeko agintzen dizuegu eta lau pertsona egon behar dira gutxienez meatze bakoitzean»). Era berean, zergatasun berria ezarri zitzaien meatzeen ustiatzaileei («horrela, gure eskubidearen ondorioz ordaindu beharrekoa erreserbatzen zaigu»). Zergatasun berri hori aurrerakoak baino modernoagoa izateaz gain, hobeto egokitzen zitzaion errealitateari eta meen aberastasunaren arabera aplikatzen zen, norbanakoen ekimena sustatzeko. Hau da ustiatzaileek ordaindu beharreko zerga: erauzketen balio garbiaren bostena, hau da, erregeren bostena deritzon zerga ospetsua. Egur gehiegi kontsumitzeak kalte handiak eragin zizkien basoei. Egurraren kontsumoa murrizteko asmoz, Karlos III.ak ikatz-meatzeen ustiapena bultzatu zuen. Hori dela medio, lurren jabeei ondokoak aintzatetsi zitzaizkien: ikatzaren kargarik gabeko etekina eta ikatzaren trafiko askea (1780ko abuztuaren 15eko ebazpena eta 1789ko azaroaren 28ko Errege Agindua). Lurren jabeei eginiko eratxikipen hori bat zetorren meatzeen legeekin eta ordenantzekin. Izanak izan, «lurren jabeek ez dute zertan ordaindu bostenik, hamarrenik, hogeita hamarrekorik edo antzekorik, nahiz eta Errege Ogasunak zerga horiek jasotzeko eskubidea izan metal-meatzeetan».

C) Frantziako eragina legeria modernoan eta Meatzeen administrazioan 1788. urtetik 1821. urtera bitartean Mexikoko meatzeen zuzendari izan zen Elhuyar jakintsuak 1825eko uztailaren 4ko Errege Dekretua bultzatu zuen. XIX. mendean, errege dekretu hori onestearekin batera, «Meatzeen zuzenbide modernoaren eraketari ekin zitzaion. Hauek ziren zuzenbide moderno

238

RAMÓN PARADA

horren ezaugarriak: meatzeak erregistratu eta salatzeko espedienteen arauketa modu sistematikoan jaso eta funtzionarioez osatutako administrazio erakundea ezartzea. Honakoa zen funtzionario horien egiteko esklusiboa: 1825eko Errege Dekretuaren bidez onetsitako gobernu, zerga-biltze eta judizio ahalgoak egikaritzea» (FERNÁNDEZ–ESPINAR). Napoleonen 1810eko apirilaren 21eko Legearen eta Napoleonen ereduko Administrazioaren eragin handia nabari da errege dekretu horretan eta berorrek ezarritako administrazio sisteman. Meatzaritza batzak eginiko txostenak dioenez, Meatzeen zuzenbide modernoaren sistema errege sisteman datza. Horrela izanik, lurraren jabeari hau baino ez dagokio: lurgaina eta lurgainean hazten dena. Hari beretik, «gobernu monarkikoetan Koroari erreserbatzen zaizkio lurpeko barrunbea eta bertan dagoena; herri-gobernuan, berriz, estatuari. Koroak eta estatuak lurpearen aprobetxamendua laga dezakete eta eurek nahi dituzten baldintzak ezar dizazkiekete lagapen-hartzaileei. Ondoko betebeharrak ezar dakizkioke emakidadunari: lurpetik ateratako baliabideak estatuari edo Koroari saltzea; lurpeko baliabideen kopuru bat estatuari edo Koroari ematea, gainerako baliabideak askatasunez erabiltzeko ahalmena izanik; azkenik, estatuari edo Koroari diru kopuru bat ordaindu eta lurpetik ateratako baliabideak eurentzat erreserbatzea. Horiez gain, beste zenbait baldintzari loturik egon daitezke emakidadunak. Baldintzok bete ezean, estatuak eta Koroak isilbidez edo beren beregi adieraz dezakete emakida bertan behera utziko dela…». 1825eko uztailaren 4ko Errege Dekretuaren teknika landua Napoleonen 1810eko Legearen ondorio da. Lege horretatik hauxe hartu zen: baimen eta emakiden administrazio teknikak; prozedura arauak; emakidak betiko emateko araua; estatuari ordaindu beharrekoa, hau da, lurren luze-zabaleraren kanona eta ekoizkin kanona edo ekoizkin garbiaren gaineko portzentaia. Dena dela, Espainiako sisteman, emakidak emateko prozedura arautua da. Bestela esanik, meatzea nork lehenengo salatu, horrixe eman behar zaio emakida. Frantziako sisteman, ostera, Administrazioak aukeratzen du meatzeak ustiatzeko pertsonarik egokiena, ahalbide teknikoak gogoan izanik. Nolanahi ere, irizpide horiek ez ziren zeharo betetzen, Koroari erreserbatzen zitzaizkiolako meatzerik garrantzitsuenak. Koroak banku-jabe atzerritarren jesapenen berme gisa erabiltzen zituen meatze garrantzitsuak, jesapen horien bidez, garai horretako krak publikoari aurre egin ahal izateko. Emakidak betiko ematen baziren ere, meatzeen emakida ezezta zitekeen, meatzea ustiatzeko betebeharra ez gauzatzeagatik edo herri segurtasunari enbarazu egiteagatik (1825eko Errege Dekretuaren 30. art.). Bide bertsutik, honela dio Napoleonen 1810eko apirilaren 21eko Legearen 49. artikuluak: Gobernuak emakidak ezeztatzeko eskubidea du, baldin eta meatzearen ustiapena

MEATZEAK

239

murriztearen edo etetearen ondorioz, kontsumitzaileen segurtasunari edo beharrizanei enbarazu egiten bazaie. Garai horretan, oinarrizkoa izan zen 1825eko abenduaren 18ko Jarraibidea. Frantziako sistemaren eragin handia izanik, Espainiako Meatzeen admiministrazioaren oinarriak ezarri zituen jarraibide horrek. Egin-eginean ere, jarraibide horren bidez, Meatzeetako Ingeniarien Kidegoari buruzko Araudia onetsi zen eta arautu ziren Zuzendaritza Nagusiaren, barrutietako ikuskatzailetzen, Ingeniarien sekzioaren, eta AlmadĂŠngo Meatze Eskolaren egitura eta eginkizunak. Antolaketa publiko eta, azken batean, absolutista horrek botere batasunaren printzipioa ezarri zuen. Meatzeen jurisdikzio bat baino ez zen eratu, Meatzeen Zuzendaritza Nagusiaren eta barrutietako ikuskatzailetzen ardurapean. Jurisdikzio horren aurrekariak Ameriketako meatzeen auzitegietan daude. 1825eko abenduaren 18ko Jarraibidearen esanetan, meatzeen jurisdikzioa gobernu jurisdikzio, zuzendaritzako jurisdikzio eta ekonomiarekiko auzibide jurisdikzioa da. Besteak beste, jurisdikzio horren eskumenekoak ziren meatzaritza alorreko gai hauek: erregistroak, salaketak, meatzeei dagozkienen inbasioa; hustubideak; barreno zuloak; erreskateak; meen erosketa eta meatzeei eta meak ustiatzeko establezimenduei buruzko kontratuak. Auzitegi arruntetara jo beharrean, ÂŤmerkataritzari ekinez, egia benetakotzat hartuz eta onustea aurrean jarrizÂť konpontzen zituen arazoak meatzeen jurisdikzioak. Zuzenbidezko arazoak agertzen zirenean, legelari-aholkulariari egiten zitzaion kontsulta. Erregek izendatzen zuen legelari-aholkularia, Zuzendaritza Nagusiak hala proposaturik. Jurisdikzio horrek Meatzeei buruzko 1849ko Legeak ezabatu arte iraun zuen. Jurisdikzio hori ezabatzean, 1845ean sortu zen Administrazioarekiko auzibide jurisdikzioari eratxiki zitzaion meatzaritzaren alorreko gatazkak ebazteko eskumena. Hau da Meatzeei buruzko 1849ko Legearen beste berrikuntza bat: estatuari eman zitzaion meatzeen titulartasuna eta ez Koroari. Espainiako sistemak Frantziako sistemaren ezaugarri guztiak bereganatu zituen une horretan.

D) Sistema liberalagorantz Mendiei buruzko 1849ko Legeak areagotu zuen emakidadunen egoeraren segurtasunik eza, emakidak iraungiarazteko beste bi kari hauek tipifikatu zituelako: batetik, meatzaritza lanak sei hilabeteko epean ez hastea; bestetik, meatzeak gutiziaz ustiatzea eta, ondorioz, meen aprobatxamendua eragoztea edo ezinezko bihurtzea. 1868ko Iraultzarekin batera indartu zen liberalismorik aurrerakoiena eta mugimendu horrek oso susmo txarra hartu zien Ad-

240

RAMÓN PARADA

ministrazioaren ahalmenei. Jarrera horrek erakarri zuen Administrazioaren gehiegiko esku-hartzearen aurkako erreakzioa. Horrexetan datza Ruiz Zorrillaren 1868ko abenduaren 29ko Dekretu-legea. Dekretu-lege horrek onetsi zituen meatzaritza legeria berriaren oinarri orokorrak. Dekretu-legearen zioen azalpenean argi eta garbi ageri da meatzeen eraentzak Ipar Ameriketako doktrina liberala jaso duela. Gaur egungo egoeratik hurbil egonik, doktrina horrek deskalifikatu ditu errege sistema eta estatuko sistema, monarkikoa izan zein izan ez. «Giza industriaren beste adarretan gertatzen den antzera, zenbat eta errazago eskuratu meatzeen jabetza eta zenbat eta irmoagoa izan horren edukitza, hainbat eta onuragarriagoa da meatzaritza. Espainiako sisteman, meatzearen jabeari ez zaizkio baldintza horiek aintzatesten. Hori dela kausa, agortu eta antzutu egiten da meatzeak dakarren aberastasun iturria. Honelako abusuak, eragozpenak eta konta ezin ahalako korapiloak ernetzen dira: azkenik gabeko tramitazioak bulegoetan, mea badela agertarazteko aldez aurreko ikerketak eta emakidak lortzeko murrizketa amaigabekoak. Horrezaz gain, jabea mehatxupean dago etengabe, meatzea ken dakiokeelako, egoki ustiatzen ez badu. Horixe da meatzaritzaren industria eta jabetza zinez garrantzitsuen egoera; jabetza esan bageniezaioke bederen, luperketa iragankor horri. Bada, meatzea gaur egitatez eduki arren, bihar-etzi, salaketaren bat dela eta, auzitan egon liteke edukitza hori. Irabazle ateratzeko, salatzaileak amaigabeko tramiteetan ahitu behar ditu egonarria, lasaitasuna eta astia. Jabeak meatzea suspertzen eman beharko luke asti hori eta ez gainontzekoen maltzurkeriatik defendatzen. Meatzaritzak bi baldintza hauek bete behar ditu, gainerako industrien mailara iristeko: emakidak lortzeko erraztasunak ahalbideratzea eta meatzeak ustiatzeko segurtasuna ematea (…). Behin meatzearen emakida emandakoan, ez du batere oinarririk ugazabak meatzea ustiatu gabe utziko duen susmoak. Arean bere, alde batetik, urtero ordaindu beharreko kuotak ugazabaren beraren interesa suspertzen du. Bestalde, zentzugabea, gizartearen aurkakoa eta deuseztatzailea da jabeari bere jabetza erauztea, zergatik eta meatzea ez ustiatzeagatik, behar bezala ez ustiatzeagatik edo Administrazioaren gustura ez ustiatzeagatik. Printzipio horiek gogoan izanik, eta Meatzeei buruzko 1973ko Legea gainerako industriei aplikatuz gero, berehalaxe aienatuko litzateke jabetza. Espainia izugarrizko nazio tailer edo itzelezko kaos komunista bihurtuko litzateke (…). Meatzaritzaren industrian beste industrietan baino ausazkotasun handiagoa dago. Horrexegatik beragatik, eta oztopo hori konpentsatu behar delako, meatzaritza modu artifizialean zapaltzetik gorde behar da; izan ere, meatzea lurpean bizi da, galeria meharretan itorik eta askatasunaren arnasa behar du beraren zereginetan jarduteko.»

MEATZEAK

241

Meatzeei buruzko 1868ko abenduaren 29ko Dekretu-legeak onetsitako oinarri orokor horiek aplikatu zitzaizkien, aurreragoko lege eta araudiekin batera. Edozein kasutan, indarrik gabe utzi ziren azken horien xedapen batzuk, hain zuzen ere, eraldaketarekin bateraezinak zirenak. Oinarriek honako hiru printzipioek bermatzen zituzten: emakida lortzeko erraztasunak ematea, meatzeen edukitza segurua izatea, eta lurzorua eta lurpea zehatz mugatzea. Harrezkero, meatzeen emakidak betiko emateko araua aplikatu zen eta meatzeak lurzorutik bereizirik zeudela ulertu zen. Eraentza horrek Meatzeei buruzko 1944ko Legera arte iraun zuen. 1868. urtean meatzeak estatuaren jabarikoak zirela adierazi arren, adierazpen hori norbanakoen jabetzaren mesedetan egin zen. Meatzeak norbanakoen lurretan zeudenean, eta ugazabak ustiatzen ez zituenean, estatuak meatzeok lagatzeko eskubidea baino ez zuen. Meatzeen ustiapena nork eskatu, horri lagatzen zion estatuak ustiatzeko eskubidea. Emakidadunari kanona ordaintzeko betebeharra ezarri zitzaion, meatzeak ustiatzera behartzeko. Emakidadunak kanona ordainduz gero, Administrazioak ezin zion meatzea kendu, nahiz eta meatzearen ustiapen txikia izan (1868ko Dekretu-legearen 8 eta 9. art.ak). Legeria liberalen ildotik ulertu behar da Kode Zibilaren 339. artikulua. Artikulu horren esanetan, meatzeak herri jabariko ondasunak dira eta estatuaren aberastasunari loturik daude, «horien emakida ematen ez den bitartean». Aipamen hori egiazko jabetza pribatuaren abiaburua da.

E) Liberalismoaren krisialdia 1868ko abenduaren 29ko Dekretu-legeak onetsitako oinarri orokorrak doktrinarik liberalenean oinarritu ziren. Joera horrek porrot egin zuen, Lehen Mundu-Gerraren ondorioz, lehengaiak agortu zirenean (1914–1918). Gauzak horrela, meatzeak estatuari erreserbatzeko joera politikoa sortu zen eta, aldi berean, meatzeak ustiatzeko betebehar gehiago ezarri ziren (1914ko urriaren 1eko Errege Dekretua, 1916ko abenduaren 7ko Legea eta Cambóren Gatz Potasikoei buruzko 1918ko uztailaren 24ko Legea). Gerra zibilaren ondoren (1936–1939), Franco jeneralaren legeriak estatuaren esku-hartze hori areagotu zuen. Francoren legerian Italiako legeriaren eragina nabari da eta estatu berriaren izaerari hobeto zegokion arauketa lortzea zuen helburu. 1938ko uztailaren 7ko Legean ondokoa dago jasota arauketa berriaren inguruan: «… nazioaren subiranotasuna eusteari eta gure aberriko meatzeen altxorra zaindu eta erabiltzeari begira, aberriaren defentsari eta ekonomiari hain estu lotutako altxorra…». Hari beretik, legeak honakoak ditu ezarririk: meatzeak zuzenean ustiatzeko estatuaren erreserbak, meatzeen ustiapenaren esku-

242

RAMÓN PARADA

-hartze handiagoa eta betiko emakiden ezeztapena (Estatuaren Ondareari buruzko Legearen 126. art.). Horiexek dira Francoren erregimenaren garaiko legeriaren ezaugarriak. Francoren erregimenean eman ziren ondokoak: Meatzeei buruzko 1944ko uztailaren 19ko Legea; uztailaren 21eko 22/1973 Legea (indarrekoa) eta Hidrokarburoak Ikertzeari eta Ustiatzeari buruzko ekainaren 27ko 21/1974 Legea. Abuztuaren 25eko 2.857/1978 Errege Dekretuak onetsi zuen uztailaren 21eko 22/1973 Legearen araudia eta 1976ko uztailaren 30eko Errege Dekretuak, aldiz, 21/1974 Legearena.

3. INDARREKO SISTEMA ETA LEGERIA Meatzeei buruzko 1944ko Legea indarrik gabe utzi eta 1973ko Legea ezarri zen, estatuaren esku-hartzea bidezkotzeko. Horretara, ondokoak saihestu ziren: «… meatze erregistrorik gehienak ez erabiltzea; meatokiak gutxiegi aztertzea; prozedura eta teknika zaharkituak erabiltzearen ondorioz, meatzeak behar ez bezala aprobetxatzea, eta minifundismoa eta antzeko beste faktore batzuk». Mea baliabideen sailkapen berria egin zen eta meatzeen miaketarako eta ikerketarako baimenak bereizi ziren. Estatuarentzako erreserben teknika zein motak finkatu ez ezik, lehiaketa publikoak ere antolatu ziren, lur frankoak adjudikatzeko. Gisa bertsuan, indarrik gabe utzi zen emakidak betiko emateko araua. Harrezkero, emakidak hogeita hamar urterako ematen dira eta, gehienez ere, laurogeita hamar urtez luza daitezke. Laurogeita hamar urtez luzatzeko, hogeita hamar urteko luzapen bi ematen dira. Legegileak Meatzeei buruzko 1973ko Legearen aldarrikapena aprobetxatu zuen, meatzeen izaera juridikoari buruzko eztabaida doktrinaletan parte hartzeko. Bide horretatik, herri jabariko ondasun gisa kalifikatu ziren meatzeak. Lege horren zioen azalpenaren arabera, horixe izan da Espainiako Zuzenbidearen tradizioko kalifikazioa. Hutsegite larria edo zinismo hutsa izan da kalifikazio hori; bada, esan dugunez, gauza bat da meatzeen titulartasuna Koroari edo estatuari eratxikitzea (meatzaritzari buruzko zenbait legek egin duten moduan), eta beste bat meatzeen emakida eman eta gero ere meatzeok herri jabariko ondasuntzat jotzea. Garia eta galtzua zaku berean sartu ditu legegileak eta horixe da Zuzenbide konparatuan ageri den adibide bakarra. Meatzeak kalifikatzean, Kode Zibilaren araua aplikatu dute tradizioko jurisprudentzia zibilak eta Administrazioarekiko auzibide jurisprudentziak. Hori dela eta, ondokoa adierazi dute: meatzeak herri jabarikoak dira, horien emakida ematen ez den bitartean. Emakidak emandakoan, meatzeak emakidadunaren jabetza pribatuan sartzen dira. Meatzeei ere estatuak aintzatetsi-

MEATZEAK

243

tako beste jabetzen segurtasun neurriak aplikatzen zaizkie (1887ko urriaren 20ko eta abenduaren 7ko epaiak, 1883ko abenduaren 27ko, 1899ko ekainaren 16ko, 1900eko martxoaren 31ko eta 1901eko martxoaren 26ko epaiak). Jabetza pribatu hori berezia da, mugaturik dagoelako eta Administrazioak jabetza horretan esku hartu duelako. Jabetza pribatuaren tesiari ekin diote doktrinako autorerik garrantzitsuenek (CASTÁN, GASCÓN eta MARÍNek). Guk ere tesi hori defendatuko dugu lan honetan; izan ere, orain arte aztertukoaz landa, meatzeen eraentza juridikoa hurbilago dago beste jabetza berezietatik — esaterako, jabetza intelektualetik— plaza, kale, ibai edota ibaiertzen eraentzetatik baino. 1978ko Konstituzioak ez dakar aldaketa garrantzitsurik, meatzeen politika eta legeriari begira. Edozein modutara ere, Franco hildakoan, honako xedapen garrantzitsuak onetsi ziren: indarreko legearen araudia (abuztuaren 25eko 2.857/1978 Errege Dekretua); Meatzaritza Suspertzeari buruzko Legea (urtarrilaren 4ko 6/1977 Legea). Gerora, estatuaren eskumen batzuk eratxiki zitzaizkien autonomi erkidegoei. Meatzaritzaren oinarriekin bat etorriz, autonomi erkidegoei eratxiki zitzaizkien Industria eta Energi Ministerioak meauren eta urberoen gain zituen eginkizun eta zerbitzuak. Horiez gain, eskumen hauek dituzte autonomi erkidegoek: A) sekzioko baliabideen baimenak ematea; meatoki artifizialak eta B) sekziora bildu diren lurpeko egiturak aprobetxatzea; meatzeak miatu eta ikertzeko; eta C) sekzioko baliabideak ustiatzeko baimenak ematea, eta meen miaketa, ikerketa eta ustiapen lanak ikuskatzea eta jagotea. Azkenik, zehapen ahalgoa eta baimenen iraungitasuna adierazteko eskumena esleitu zaie. Espainia Merkatu Batuan sartzeak berarekin ekarri zuen ekainaren 28ko 1.303/1986 Legegintzazko Errege Dekretua aldarrikatzea. Horren bidez, Espainiako legeria Europako Erkidegoetako Zuzenbideari egokitu zitzaion. Ondoko gaiak bateraezinak ziren Europako Erkidegoetako Zuzenbidearekin: sozietateen eraketa eta enpresen egoitza; atzerriko kapitalaren partaidetza; eta atzerritarrek, kontseiluetan eta zuzendaritzan parte hartzeaz gain, teknikari nahiz lanesku gisa jardutea.

4. MEA BALIABIDEEN SAILKAPENA. SEKZIO GUZTIENTZAKO ARAUAK 1825eko Errege Dekretuaz geroztik, Espainiako legeriak mea baliabideak sailkatu ditu, errege dekretu horrek araututako substantzien kopuru, izaera eta balioaren arabera. Honakoa da sailkapen horren helburua: batetik, Administrazioaren esku-hartzearen norainokoa graduatzea eta, bestetik, mea baliabideen titulartasunari eta erabilpenari buruzko eraentza juridiko desberdinak

244

RAMĂ&#x201C;N PARADA

arautzea. Harkaitz gisa izendatu ziren, batez ere, eraikuntzan gehien erabiltzen diren baliabiderik ugarienak; mea gisa kalifikatu ziren, aldiz, baliabiderik urrienak eta baliorik handiena zutenak. Aldaketa batzuk eginda, bereizketa hori aplikatu zen Meatzeei buruzko 1944ko Legea onetsi arte. Lege horrek bi sekziotan sailkatu zituen mea baliabideak: A) sekzioan, harkaitzak; B) sekzioan, meak. Indarreko legeak korapilatu du arazoa eta hiru sekziotan sailkatu ditu mea baliabideak. 1980ko azaroaren 5eko Legeak, aldiz, lau sekziotan banatu ditu substantziak, D) sekzioa eratu baita, hidrokarburoak ez diren mea energetikoak sailkatzeko. Oraindik ere, meak sailkatzeko irizpide nagusia substantzien balio ekonomikoa da. A) sekzioa, harkaitzei dagokiena. Honakoak biltzen dira sekzio horretara: batetik, balio ekonomiko handirik ez duten eta lurralde mugatu batean salerosten diren baliabideak; bestetik, azpiegitura obretarako, eraikuntzarako edo antzeko erabileretarako neurri eta forma egokia duten zatiak lortzeko bakarrik erabiltzen diren baliabideak. Zati horiek lortzeko, erauzte, puxkatze eta kalibratze lanak baino ez dira egin behar (harria, harea, buztina eta abar). B) sekzioa, ur eta egiturei buruzkoa. Sekzio horren barruan ondokoak daude: meaurak eta urberoak, lurpeko egiturak eta meatzaritza legeriak araututako jardueren ondorioz sortutako meatokiak (sarrategiak, batik bat). Sekzio horrek badu halako kutsu artifiziala, osagai oso desberdinak jaso dituelako. Mea-medikuntzako urak meekin batera sailkatzen ziren lehenagoko B) sekzioan. Bestalde, hauek zeuden A) sekzioan: sarrategiak edo meatzaritza lanen ondorioz sortutako hondakinak, harkaitzak, buztina eta harea. Berrikuntza gisa, Meatzeei buruzko 1973ko Legeak meatzaritza legerian arautu ditu lurpeko egiturak. C) sekzioa, meak oro har jasotzen dituena. Sekzio horretara biltzen dira aurreko sekzioetan sailkatzen ez diren meatokiak eta mea baliabideak, balio energetikoa dutenak salbu. D) sekzioa, mea energetikoei buruzkoa. Honakoak daude sekzio horretan: ikatza, mea erradioaktiboak, baliabide geotermikoak, harkaitz bituminosoak eta, Gobernuaren erabakiaren bidez, sekzio horretan sartu beharreko meatoki edo baliabide geologikoak. Meatoki edo baliabide horiek interes energetikoa izan behar dute. Legeria bereziek beste mea mota bat jaso dute: hidrokarburo likidoak eta gaseosoak. Legeria horrek meen eraentza juridikoari ekin dio oro har. Uren legeriaren antzera, meatzaritza legeriak ere Administrazioaren esku-hartzea baztertu du, lantzean behingo eta garrantzi txikiko meak erauzten direnean. Nolanahi ere, mea horiek jabeak erauzi eta aprobetxatu behar ditu; gainera, meatzaritzako teknikarik aplikatu gabe erauzi behar dira eta jabeak bakarrik erabili behar ditu mea horiek.

MEATZEAK

245

Azken kasu hori alde batera utzita, arau erkideei lotzen zaie gainerako sekzioetara bildutako materialeen manipulazioa. GUAITAren ustez, hauek dira arau horiek: a) Kasuan-kasuan Administrazioaren baimena edo emakida behar da, erauzketak egiteko. Halaber, beharrezko da Administrazioaren baimena, meatze eskubideak eskualdatzeko edo kargatzeko. Hortaz, egintza horiek baliogabeak dira, baimenik gabe egiten direnean. Egintzok baliogabeak badira ere, ondoreak sor ditzakete alderdien artean, Zuzenbide zibilaren arabera. b) Mea susbstantzien hainbat aprobetxamendu badaude lur berean eta aprobetxamendu horiek bateraezinak badira, orduan lehenespena du herri onurarik handieneko aprobetxamenduak. Lehenespena duenak beste aprobetxamenduen titularrei ordaindu behar dizkie kalteak, derrigorrezko desjabetzapenaren legerian ezarritakoa aintzat hartuz. c) Meatokiak aprobetxatzen dituztenek aprobetxamenduaren ondorioz eragindako kalte-galera guztiak ordaindu behar dizkiete lurren jabeei eta gainontzekoei. d) Emakida eta baimenen titularrek inoren lurrak okupa ditzakete aldi baerako, edo, bestela, behin betiko eskura dezakete horien jabetza. Meatzaritza lanak gauzatzeko, lurrok herri onurakoak direla adierazi behar da. Industria eta Energi Ministerioaren Probintziako Zuzendaritzak egin behar du adierazpen hori. Zernahi ere den, lurren jabeei kalteak ordaindu behar zaizkie, nahitaezko legeria kontutan izanik. e) Baimen eta emakidek iraun bitartean, titularrek meatzaritza lanetan jardun behar dute. Lanik egiten ez badute, orduan iraungi egiten dira emakida eta baimenak. Estatuaren interesa dela bide, Administrazioak ezar dezake meatzeak gehiago aprobetxatzeko betebeharra ere. Emakidaren edo baimenaren titularrak ez duenean betebehar hori aurrera eramaten, Administrazioak berak edo gainontzeko batek gauza dezake betebehar hori. Bestalde, Frantziako Zuzenbideak jasotako teknikari ekinez â&#x20AC;&#x201D;meatzeen sindikatueiâ&#x20AC;&#x201D;, Administrazioak ondokoa erabaki dezake: emakidak derrigor batzea, nahiz eta emakida horien titularrak desberdinak izan (meatzeen esparrua) eta zerbitzu erkide batzuk eratzea, besteak beste, baliabideak hobeto aprobetxatzeko, langileen segurtasuna lortu eta ingurugiroa babesteko. f) Kasu hauetan iraungitzen dira baimen eta emakidak: emakida edo baimena eman duen Administrazioak emakida edo baimenaren titularraren ukapena onartzen duenean; meatzaritzako zergarik ordaindu ez denean; meatzaritza lanak hasteko edo horiek eteteko epeak bete ez direnean, horretarako baimenik edo behar besteko titulurik izan gabe; mea baliabideak agortzen direnean; legean ez-betetze edo urratze larri gisa jasotako jarduerak (legeak

246

RAMÓN PARADA

iraungitasunaren bidez zehatzen dituenak) gauzatzen direnean eta emakidaren edota luzapenaren epea ahitzen denean.

5. HARKAITZEN IZAERA ETA APROBETXAMENDUA 1825eko uztailaren 4ko Errege Dekretuak ez zituen mea moduan kalifikatu harkaitzak edo eraikuntzarako materialak. Dekretu horrek ondokoak baino ez zituen sartu meatzaritzaren eraentza juridikoan: batetik, harribitxiak; bestetik, lurpeko eta lurgaineko substantzia metalikoak, erregaiak eta gatz-substantziak. Meatzaritzaren eraentza juridikotik kanpo utzi ziren hauek: «… lur izaerako mea ekoizkinak, hala nola, harri silizeoak, eraikuntzarako harriak, harea, buztin lurrak eta magnesio lurrak, espezie guztietako harriak eta kareharri lurrak» (2. artikulua). Halatsu egin zuen Meatzeei buruzko 1849ko Legeak. Harkaitzak lur publikoetan zeudenean, guztien aprobetxamendurako zirela adierazi zuen lege horrek; lur pribatuetan zeudenean, berriz, norbanakoek aprobetxatzen zituzten harkaitzok, emakidarik edo baimenik izan gabe. Harkaitzak norbanakoen lurretan egon arren, Gobernuak horiek aprobetxatzeko baimena eman zezakeen edo harkaitzok gainontzeko baten mesedetan derrigor desjabe zitzakeen ondoko kasuan: harkaitzak eltzegintza, portzelana edo toska, adreilua, kristala edo beira eta fabrika industriaren beste ekoizkinen bat fabrikatzeko erabiltzen zirenean (3. art.). Gisa bertsuan, honakoa jaso zuen Meatzeei buruzko 1859ko Legeak: «… aurrerantzean ere, guztiek aprobetxatuko dituzte estatuko edo herrietako lurretan dauden harkaitzak eta, harkaitzok jabetza pribatuko lurretan egonez gero, norbanakoek ustiatuko dituzte horiek. Harkaitzak ez daude lege honen formalitate eta betebeharrei loturik, baina Administrazioaren jagotzapean daude, meatzaritza lanen segurtasunari eta polizi jarduerari dagokienez» (3. artikulua). Harkaitzak arautu zituen Meatzaritzaren Oinarri Orokorrei buruzko 1868ko abenduaren 29ko Dekretu-legeak ere. Dekretu-lege horren hitzetan, harkaitzak lur pribatuetan daudenean, «norbanakoek euren jabetzako ondasun gisa har ditzakete harkaitzak». Ildo berari heldu zion Meatzeei buruzko 1944ko Legeak, ondokoa esatean: «ugazabek euren jabetzako ondasun gisa aprobetxa ditzakete mea substantziak». Zuzenbide konparatuko autorerik gehienek adierazi dute harkaitzak jabetza pribatuko ondasunak direla. Hartara, Italiako Zuzenbideak («le cave e le torbiere») jabetza pribatuko ondasunen artean sailkatu ditu harkaitzak; hala ere, desjabe daitezke harkaitzok, aprobetxatzen ez direnean. Ondorenez, Italiako Kode Zibilak estatuaren ondare xedaezinean sartu ditu harkaitzak, eta ez herri jabarian. Horratik, harkaitzak estatuaren ondare xedaezinean sartze-

MEATZEAK

247

ko, «harkaitzen xedakortasuna kendu behar zaio funtsaren jabeari» (826. art.). Frantziako Zuzenbidean eta, oro har, Zuzenbide konparatuan meatzeak ez dira herri jabariko ondasun moduan kalifikatu; beraz, harkaitzak ere herri jabaritik kanpo daude. Espainiako Zuzenbide historikoaren eta konparatuaren harira, harkaitzak zein lurretan egon, eta lur horien ugazabaren jabetzakoak dira. Meatzeei buruzko 1973ko Legea kalifikazio horretatik aldendu da eta zioen azalpenean adierazi du harkaitzak herri jabarikoak direla. Alabaina, ez da aldatu harkaitzen titulartasun eta aprobetxamenduari buruzko eraentza. Adierazpen dogmatikoak kontutan izanik, doktrinan nagusi den tesia atera da irabazle. Esan nahi baita, harkaitzak herri jabarikoak direla, norbanakoen lurretan badaude ere (ENTRENA, ARCENEGUI, GUAITA, FERNÁNDEZ ESPINAR; VILLAR PALASÍ eta ÁLVAREZ GENDIN, ostera, ez daude ados). Baieztapen hori arrazoitzeko, 1868ko Dekretu-legearen eta Meatzeei buruzko 1944ko Legearen adierazpenera jo dute autoreek. Honela dio adierazpen horrek: harkaitzak lur pribatuetan daudenean, «norbanakoek euren jabetzako ondasun gisa har ditzakete harkaitzak». Autoreen aburuz, modu murrizgarrian ulertu behar da aipamen hori, hau da, «euren jabetzakoak izango bailiran». Horrela izanik, harkaitzak ez dira norbanakoenak, estatuarenak baino. Autoreek beste arrazoi hau adierazi zuten, harkaitzak herri jabariko ondasun moduan kalifikatzeko: harkaitzak aprobetxamendu ezagatik derrigorrean desjabetzen direnean, norbanakoei ez omen zaie harkaitzaren balioa ordaintzen. Horratik, autoreen arrazoi horiek ez dira erabakigarriak izan behar. Muturrerainoko liberalek idatzi zuten 1868ko Dekretu-legea, eta horren zioen azalpena jabetza eta ekimen pribatuaren alde ageri da. Liberalak norbanakoen ahaleginaren alde eta estatuaren nahiz sektore publikoaren aurka agertu ziren. 1868ko Dekretu-legearen aipamenetatik ezin ondoriozta daiteke liberalek herri jabariko ondasun moduan adierazi nahi izan zituztenik harkaitzak. Haserreturik jaikiko lirateke hilobietatik, jakingo balute, 1868ko Dekretu-legea onetsi eta ehun urtera, Espainiako harkaitz eta harrobiak herri jabariko ondasun bihurtu direla. Zergatik eta esaldi bat gaizki ulertzeagatik! Gainera, Meatzeei buruzko 1944ko Legearen esanetan, norbanakoen harkaitzak ez ezik, «estatu, probintzia nahiz udalerriko lurretan dauden harkaitzak» ere «norbanakoen jabetzako ondasun gisa aprobetxa daitezke» (4. art.). Esan bezala, jabeari finkaren lurrak kentzearen ondorioz egindako kalteak ordaintzen zaizkionean, ez zaio harkaitzaren zein harrobiaren balioa ordaintzen. Horratik, onartezina da arrazoi hori erabiltzea, harkaitzen demaniotasuna bidezkotzeko. Egin-eginean ere, finkaren lurrak ez dira edukirik gabeko plano abstraktuak, harkaitzak daudelako plano horietan; gainera, sarri askotan, jabeari harkaitzen balioa baino ez zaio ordaintzen.

248

RAMÓN PARADA

Harkaitzak herri jabariko ondasun gisa kalifikatu arren, kalifikazio hori ez dator bat norbanakoek harkaitzen titulartasuna eta aprobetxamendua izatearekin, ez eta herri jabariko araurik garrantzitsuenekin (preskribaezintasunarekin eta besterenduezintasunarekin). Gehiegikoa izanik ere, Espainiako Zuzenbidean, herri jabariko ondasunen artean sailkatu dira meak. Horretara, estatuak meen aprobetxamendua eratxiki diezaieke norbanakoei. Harkaitzen kasuan, horrek ez du oinarririk; izan ere, lurraren jabeak berak zuzenean eta emakidarik gabe aprobetxatzen ditu harkaitzak. Norbanakoek segurtasuna dela-eta lortu beharreko polizi baimena baino ez dute behar. Horiek horrela, jurisprudentziak, tentuz jokatuz, harkaitzen demaniotasunari buruzko tesia baztertu du. Jurisprudentziak behin eta berriro baieztatu du harkaitzak kentzearen ondorioz eragindako kalteak ordaindu behar zaizkiola jabeari, harkaitzok «lurraren ugazabaren jabetzakoak direlako». «Legeak estatuaren ondasun gisa adierazi baditu ere, kalifikazio horrek harkaitzak herri interesekoak direla baino ez du adierazten; ondorenez, Administrazioaren esku-hartze bereziari lotzen zaizkio. Administrazioaren esku-hartzea derrigorrezko desjabetzapeneraino irits daiteke, lurraren ugazabak ez baditu harkaitzak ustiatzen» (5. Salaren 1976ko otsailaren 20ko epaia). Direnak direla, «harkaitzak ez dira herri jabariko ondasunak, ezpada lurraren ugazabaren jabetzakoak» (1976ko apirilaren 7ko, 1979ko maiatzaren 9ko eta 1981eko maiatzaren 6ko epaiak). Harkaitzak herri jabariko eta herri erabilerako lurretan daudenean, horien aprobetxamendua erkidea da. Harkaitzak ustiatzeko, erakunde eskudunaren baimena behar du ustiatzaileak. Legeak dio Industri Ministerioa edo autonomi erkidegoetako erakundea direla eskudunak. Horrez gain, beharrezkoa da lurren jabe den erakunde publikoak emandako emakida, hau da, harkaitzak aprobetxatzeko eskubidea. Arean bere, aprobetxamendu erkidearen kasuan, Administrazioaren ondasunen bakarreko erabilpena edo ondasun horien jabetzapena gertatzen da, eta jabetzapen edo bakarreko erabilpen hori ordaindu behar du ustiatzaileak. Batek baino gehiagok aprobetxatu nahi badu harkaitza, orduan publizitate eta elkarlehiaren arauei lotutako prozedura bete behar dute aprobetxamendua lortu nahi dutenek. Honela dio 16.2. artikuluak: mea baliabideak estatu, probintzia edo udalerriaren ondare lurretan daudenean, lurren titularrek zuzenean aprobetxa ditzakete baliabide horiek; zuzenean aprobetxatzen ez badituzte, gainontzekoei laga diezaiekete baliabideen aprobetxamendua. Harkaitzen aprobetxamendua erkidea bada ere, aprobetxamendu hori ez da dohainekoa, ez eta nahierara eratxikitzeko modukoa ere; are murritzagoak dira dohainekotasuna eta nahierarakotasuna, aprobetxamenduak industri jarduera dakarrenean. Lurraren jabe den erakunde publikoak emandako emakidaz gain, meatzaritza legeriak ezarritako polizi baimena behar du ustiatzaileak. Argi ikusten da,

MEATZEAK

249

beraz, harkaitzak ez direla estatuaren beste mea baliabideen bezalako ondasunak. Industria eta Energi Ministerioa edo autonomi erkidegoetako erakundea da baimen hori emateko eskuduna. Baimena lortzeko, norbanakoak baimenaren eskabidea egin behar du lehenik; gainera, txostena eta planoa erantsi behar dizkio eskabideari. Plano horretan azaldu behar dira ustiapenari buruzko datu fisiko eta ekonomiko guztiak. Datu horiek gaur egungo eta etorkizuneko industria eta merkataritzaren berri eman behar dute. Industri administrazioaren baimena ez da beharrezkoa ondoko kasuan: norbanakoen aprobetxamendua garrantzi handirik gabekoa, lantzean behingoa eta industri alorretik kanpokoa izanik, obra jakin batzuk egin behar direnean. Industria eta Energi Ministerioak edo autonomi erkidegoetako erakunde eskudunak eman behar du polizi baimena. Era berean, horien baimena behar da, norbanakoen lurretako harkaitzak aprobetxatzeko. Herri lanetarako materialak erauzten direnean, ordea, Herri lan eta Hirigintza Ministerioa da eskuduna (17.1. art.). Baimenaren izaera juridikoari gagozkiola, bistakoa da lehentxeago aipatutako baimena ez dela demanio ondasunak ustiatzeko emakiden parekoa, lurraren jabe den erakunde publikoak ematen duelako harkaitzak ustiatzeko eskubidea. Auzitegi Gorenaren jurisprudentziak emakidaren tesia baztertu du. Gainera, Auzitegi Gorenaren ustez, Administrazioak, aparteko ahalmenak erabiliz, aprobetxamendua kentzen dionean jabeari, harkaitzen balioa jasotzen du horrek, kalteordain gisa. Aprobetxamendu hori kentzearen arrazoiak ondokoak izan daitezke: jabeak harrobia edo harkaitza ez ustiatzea edo ustiapena ez handitzea. Lurzoruari buruzko Legearen 178. artikuluak dioenez, eraikuntzarako materialak aprobetxatu nahi dituenak kasuan kasuko hirigintza lizentzia behar du, baldin eta aprobetxamendu horren ondorioz lurrak higiarazten badira. Lurrak higiarazteak lurrak berdindu eta hondalanak egitea dakar. Meatzeei buruzko 1973ko Legeak hirigintzaren arloko kontrol hori alboratzea nahi izan zuen. Horretarako, Industri administrazioari bakarrik eratxiki zion ondoko eskumena: meatze eta harrobietako lanak egin eta eteteko neurriak hartzea. Horren harira, ÂŤIndustri Ministerioaz bestelako administrazio agintariak baino ez dira eskudunak, baimendurik dauden baliabideen aprobetxamendu lanak etetekoÂť. (116.1. art). Esanak esan, Auzitegi Gorenak ez du onartu Industri administrazioaren eskumen monopolioa eta, ildo horretatik, hirigintza lizentziak behar direla esan du, meatze eta harrobietako lanak egiteko. Horrezaz aparte, udalerriek eten ditzakete lizentziarik gabe eginiko lanak (1963ko martxoaren 29ko eta azaroaren 13ko epaiak, eta 1980ko uztailaren 11ko epaia).

250

RAMĂ&#x201C;N PARADA

6. MEAURAK ETA URBEROAK Antzinate urrunetik jakin izan da meaur batzuk sendagarriak direla. Jakinekoa da, halaber, erromatarrek luxuzko eraikinak jaso zituztela ustez halako jainkotasuna zuten osasun iturri eta urbero horien inguruan. XVII. mendean agertu ziren Frantziako Zuzenbidearen ur sendagarriei buruzko lehenengo arauketak (Enrike IV.aren Letra Patenteak). Arauketa horien oinarrizko egitura gaur egunera arte heldu da. Frantziako Zuzenbidearen arauketa horren arabera, baimena beharrezkoa zen, establezimendu publikoak zabaltzeko. Baimena eman aurretik, urak osasunarentzat kaltegarri izan beharrean, komenigarri zirela egiaztatu behar zen. Urak hartzeko establezimenduetan osasun ikuskapena egiten zen, eta gaixoak medikuen kontrolpean zeuden. Dena dela, botilako meauren salmentak gora egin duenetik (1972ko urriaren 26ko Dekretuak arautu du), ahaztuxe dago bainuetxeen tradizioko aprobetxamendu hori Meaurak ur pribatutzat hartu direnez, tradizioz, irizpide berdinak erabili dira, hala meauren, nola lurpeko beste uren titulartasuna eta ustiapena eratxikitzeko. Bainuetxeak zabaldu aurretik, meaurek osasun alorreko polizi arauak bete behar zituzten, bainuetxeen geroko jardunbidearen kontrola eta ikuskapena bermatzeko. Arazorik gabe onartu ziren arauketa horrek jasotako printzipioak, eta ez zen beharrezko izan mea-medikuntzako urak publifikatzea. Meatzaritza legeriak uren legeriara jo zuen, ur horiek pribatuak ala publikoak ziren jakiteko. Mea-medikuntzako urak lurpeko urak dira, oro har, eta ur pribatu moduan kalifikatu ziren. Ur horiek osasun alorreko polizi arauei loturik zeuden. 1928ko apirilaren 25eko Errege Dekretuak jaso zuen polizi arauketa hori eta, gaur egun, uztailaren 24ko 2.119/1981 Errege Dekretuak arautzen du. Auzitegi Gorenaren epaiek behin baino gehiagotan baieztatu dute mea-medikuntzako uren izaera pribatua (besteak beste, 1970eko abenduaren 22ko, 1972ko ekainaren 14ko, 1975eko urtarrilaren 23ko eta 1977ko urtarrilaren 17ko epaiak dira horren erakusgarri). Mea-medikuntzako uren arauketa arazorik gabe onartu bazen ere, gaur egun duda-muda da nagusi ur horien izaeraren inguruan. Arean bere, Urei buruzko 1985eko Legeak lurpeko urak publifikatu arren, lurpeko urei ez zaie lege hori aplikatzen. Egin-eginean ere, legeak meatzaritza legeriara jo du lurpeko urak arautzeko, baina meatzaritza legeriak ez du jabetzari buruzko arazoa jaso. Meatzeei buruzko 1973ko Legeak mea baliabide guztiak herri jabariko ondasunak direla adierazi du. Adierazpen horretan soilik oinarritzen da meauren izaera publikoaren tesia (ARCENEGUI).

MEATZEAK

251

Inguruabar hauek meauren publifikazioaren aurkakoak direla uler daiteke: alde batetik, Urei buruzko 1985eko Legea meaurei ez aplikatzea; bestetik, Meatzeei buruzko 1973ko Legearen 2. artikuluak Kode Zibilak eta lege bereziek ezarritakora jotzea, meaurak herri jabarikoak diren ala ez jakiteko. Argi dagoenez, Urei buruzko 1985eko Legeak ez ditu indarrik gabe utzi Kode Zibilaren 407.etik 425.era bitarteko artikuluak. 1985eko Legearen azken xedapenetatik lehenak beren beregi jotzen du Kode Zibilera, legeak berak jaso ez duena arautzeko. Legearen azken xedapen indargabetzaileak ondokoak baino ez ditu indargabetu: Kode Zibilak urei buruz jasotako artikuluak, baldin eta artikuluok Urei buruzko 1985eko Legearekin bateraezinak badira. Lege horren 1.4. artikuluak dio meaurei ez zaiela aplikatzen Urei buruzko 1985eko Legea.

Kode Zibilak ezarritakoa kontutan hartuz, meaurak herri jabarikoak edo jabari pribatukoak izan daitezke; hori jakinik, zehaztu behar dira meauren aprobetxamenduaren arauketarako irizpideak. Aprobetxatzen hasi baino lehen, urak meaurak direla adierazi behar da. Industria eta Energi Ministerioari dagokio adierazpen hori egitea. Mea-medikuntzako uren kasuan, Osasun Zuzendaritza Nagusiaren txosten loteslea behar da aldez aurretik (Meatzeei buruzko 1973ko Legearen 24. art.). Urak meaurak direla adierazten den unean bertan, Administrazio eskudunak uren jabeari eratxiki edo, hobe esateko, aintzatetsi behar dio meaurak aprobetxatzeko lehenespeneko eskubidea. Jabeak zuzenean aprobetxa ditzake meaurak, baina, hala egiten ez duenean, gainontzekoei laga diezaieke aprobetxamendua. Meaurak herri jabariko lurretan badaude, uren mea izaera adierazteko espedientearen eragileak du lehenespeneko eskubidea. Lehenespeneko eskubidea urtebete igarotakoan preskribatzen da, ministroaren ebazpena jakinarazi denetik zenbatzen hasita (25. art.). Hurrenik, Industria eta Energi Ministerioak edo autonomi erkidegoetako erakundeak baimena eman behar du, meaurak ustiatzeko. Horretarako, meaurak ustiatu nahi dituenak ondokoak aurkeztu behar ditu: aprobetxamenduaren proiektuari buruzko zenbait agiri, inbertsioen aurrekontua eta aprobetxamendua bidera daitekeela adierazteko bermeak. Probintziako Zuzendaritzak lurrean bertan zehaztu behar du zein den urdunaren kantitate eta kalitateari babes nahikoa emateko perimetro egokia; gero Zuzendaritza Nagusiari aurkeztu behar dio espedientea, horrek ebazpena eman dezan (26. art.). Urtebete igaro bada lehenespeneko eskubidea egikaritu gabe, orduan uren mea izaera adierazteko espedientearen eragileak meaurak aprobetxatzeko baimena eska dezake sei hilabeteko epean. Espedientearen eragileak ez badu baimenik eskatzen, lehiaketa publikorako deialdia egin daiteke, aprobetxamendua adjudikatzeko (27. art.).

252

RAMĂ&#x201C;N PARADA

Meaurak aprobetxatzeko baimenek edo emakidek bakarreko erabilpena ahalbideratzen diete horien titularrei. Horrez gain, titularrek eragotz dezakete, euren lurren babespeko perimetroan, ohiko aprobetxamenduari enbarazu egin diezaioketen lanak edo jarduerak gauzatzea (28.1. art.). Legeak ez du baimen eta emakiden eperik arautu. Ur pribatuen izaera kontutan izanik, ulertzekoa da baimenentzako eperik ez jasotzea; horrez gain, baimena ez da jabetza, ez eta aprobetxamendua eratzeko titulua, baizik eta osasun eta segurtasun arrazoiak direla-eta lortu beharreko polizi baimena. Ulertzekoa da, orobat, legeak eperik ez jasotzea herri jabariko meauren emakidentzat; izan ere, Urei buruzko 1879ko Legeak ez zuen eperik ezarri, uren emakidak arautzean. Gaur egun, uren emakidak, gehienez ere, hirurogeita bost urterako ematen dira (Urei buruzko 1985eko Legearen 57. art.). Haatik, meaurei ez zaie aplikatzen Urei buruzko Legea; hortaz, emakidarentzako eperik jaso ez denean, zentzuzkoagoa dirudi emakidak laurogeita hemeretzi urterako emateak. Beste hitz batzuekin esanteko, Estatuaren Ondareari buruzko Legearen 126. artikulua aplikatuko litzateke.

7. MEATZARITZAKO JARDUEREN ONDORIOZ SORTUTAKO HONDAKINAK ETA LURPEKO EGITURAK Meaurez gain, Meatzeei buruzko 1973ko Legearen B) sekziora biltzen dira honakoak ere: legean jasotako jardueren ondorioz sortu diren hondakinen metaketak, hondakin horiek aprobetxatzeko modukoak direnean. Lehenago A) sekzioan sartzen ziren sarrategiez ari gara. B) sekzioan sartzen dira lurpeko egiturak ere. Meatze eskubideak egikaritzean, ikerketa, miaketa edo ustiapen lanetan lortutako hondakin solido edo sarrategiak sortu badira, orduan eskubide horien titularrak du hondakinak aprobetxatzeko eskubidea (31. artikulua). Titularrek ez dute beste titulurik behar aprobetxamendu hori aurrera eramateko, jarduera osagarria besterik ez baita baliabide horien aprobetxamendua. Bada, aprobetxamendu hori azpiekoizkin baten ustiapena da eta meatzaritzako jarduera nagusiaren zereginetarako planean sartu behar da. Kontuak kontu, titularrak eskualda dezake bazterreko aprobetxamendu hori. Horretarako, baldintza hauek bete behar dira: lehenik, Administrazioak adierazi behar du bazterreko aprobetxamendua aprobetxamendu nagusitik bereizirik biltzen dela B) sekziora; bigarrenez, jendaurreko informazioaren tramitea bete eta gero, Administrazio eskudunak kasuan kasuko baimena eman behar du. Hondakin horiek iraungitako meatze eskubideen bidez okupatu diren lurretan kokaturik egon daitezke; kasu horietan, lur horien jabeari edo lege

MEATZEAK

253

edukitzaileari dagokio lehenespeneko eskubidea (Meatzeei buruzko Legearen 31, 33 eta 94. artikuluak, eta araudiaren 46. artikulua eta hurrengoak). Helburua da baliabideen aprobetxamendurik onena lortzea. Horrexegatik, kasu batzuetan, iraungi egiten dira emakidaren titularraren edo horien kausadunen eta lurren jabearen edo edukitzailearen lehenespeneko eskubideak. Honelakoetan gertatzen da hori: gainontzekoren batek baliabideak aprobetxatzeko eskaera aurkeztu duela jakinarazi zaienean horiei guztiei eta, hori jakinik, interesatuok sei hilabeteko epean egikaritu ez dutenean lehenespeneko eskubidea. Hala denean, ondokoari dagokio lehenespeneko eskubidea: meatzaritza jardueraren bidez sortarazitako hondakinak B) sekzioko baliabide gisa kalifikatzeko eskatu duenari. Inork ez badu baliabidea kalifikatzeko eskatu edo inork ez badu horretarako interesik, orduan Administrazioak lehiaketa publikoaren bitartez eskain dezake aprobetxamendua. Berdin gertatzen da, aurreragoko baimenen baten iraungipena adierazten denean. Meatzaritza legeria gorabehera, Zaborrei eta Hiri-hondakinei buruzko 1975eko azaroaren 19ko Legea eman zen. Lege horrek ere hondakinen aprobetxamendua arautu du, helburu hau duela: zaborren arazoa konpontzea eta, aldi berean, aprobetxamendu energetikoa lortu eta ekoizkin jakin batzuk berrerabiltzea. Hondakin Toxiko eta Arriskutsuei buruzko 1986ko maiatzaren 14ko Oinarrizko Legeak beste lege hori osatu du eta ondokoak arautu ditu: gizakiaren osasunarentzat, baliabide naturalentzat edo ingurugiroarentzat arriskutsuak izan daitezkeen industri hondakinak. Meatzeei buruzko 1973ko Legeak arautu ditu lurpeko egiturak ere. Lurpeko egiturak metaketa geologiko naturalak edo artifizialak dira eta, euron ezaugarriak direla bide, mea ekoizkinak edo ekoizkin energetikoak bil ditzakete eta energia edozein modutan pila dezakete; gainera, berez eta sakonean gorde ditzake beroriei isurtzen zaizkien ekoizkin edo hondakinak (Meatzeei buruzko Legearen 23. art. eta 1980ko azaroaren 5eko Legearen 6. art.). Lurpeko egiturak aprobetxatu nahi dituztenek ondoko betebeharrak dituzte: egituren erabilpena komenigarria dela egiaztatzea eta babespeko perimetroa zein den adieraztea, gainontzekoen jarduerek kalterik egin ez diezaioten metaketaren erabilpenari. Kontrara, interesatuek frogatu behar dute metaketaren erabilpenak ondokoei kalterik eragiten ez diela: besteak beste, egituren alboko ekologiari, ingurugiroari eta uren kalitateari. Horrezaz aparte, hauek zehaztu behar dira: bildu nahi den ekoizkinaren edo hondakinaren izaera, aprobetxamenduaren eraentza, baimenaren epea, eta egituraren deskripzioa eta kokalekua. Modu berean, egituren estankotasuna egiaztatu behar dute interesatuek. Lurpeko egiturak aprobetxatzeko baimena baterakorra izan behar da interesatuek aurkeztutako proiektuarekin; zernahi gisaz, luzapenak barne, baimena laurogeita hamar urterako eman daiteke, gehienez ere.

254

RAMĂ&#x201C;N PARADA

Lurpeko egiturak aprobetxatzeko eskaerak berarekin ekar dezake interesatuek aldez aurretik egiturak aztertu behar izatea. Egiturak nahikoa ezagunak ez direnean gertatzen da hori eta, horiek aztertuz, euron ezaugarriak zehaztea lortzen da. Eskaera egin ondoren, jendaurreko tramitea bete behar da, ukituek komenigarri deritzeten alegazioak azal ditzaten, euren interesak eta eskubideak kontutan izanik. Geologia eta Meatzaritza Erakundeak eta Ingurugiroaren Ministerioarteko batzordeak txostena egin behar dute, Meatzeen Zuzendaritza Nagusiak edo autonomi erkidegoetako erakundeak espedientea ebatzi aurretik. Meatzeen Zuzendaritza Nagusiak edo autonomi erkidegoetako erakundeek baimena eman behar dute, lurpeko egitura erabiltzeko. Baimen horren hasierako epeak bat etorri behar du proiektuarekin. Epea laurogeita hamar urtez luza daiteke, luzapen baten edo bat baino gehiagoren bidez. Meatzeen Zuzendaritza Nagusiak edo autonomi erkidegoetako erakundeek egitura behar bezala erabiltzeko baldintza beharrezkoak ezar ditzakete; bestalde, fidantza eratzeko betebeharra ezar diezaiokete eskaeragileari, araudiak ezarritako modua eta epea aintzat hartuz (Meatzeei buruzko Legearen 34. art. eta araudiaren 51. artikuluak eta hurrengoak).

8. MEEN ERAENTZA. MIAKETA, IKERKETA ETA EMAKIDA 1980ko azaroaren 5eko Legeak mea energetikoen D) sekzioa sortu arte, mea substantzia guztiak sekzio berdinean zeuden. Hauek dira mea energetikoak: ikatza, mea erradioaktiboak, baliabide geotermikoak, harkaitz bituminosoak eta, Gobernuaren erabakiaren bitartez eta interes energetikoa dela bide, sekzio horretara bildu beharreko meatoki eta baliabide geologikoak. Gobernuak erabakia hartu aurretik, Geologia eta Meatzaritza Erakundeak txostena egin behar du, eta Industria eta Energi ministroak, berriz, proposamena (54/1980 Legearen 1. artikulua). Erreserben eraentzari dagozkion berezitasunak salbu, mea guztiei aplikatzen zaie oinarrizko eraentza juridikoa. Material erradioaktiboek berezitasun batzuk dituzte eta Energia Nuklearraren batzak du material horien gaineko eskumena. 1964ko apirilaren 29ko Legeak arautu ditu material erradioaktiboak. Meatzeei buruzko 1973ko Legeak eta beraren araudiak modu ordeztailean jaso dituzte materialak. Hasierako fasean agertzen da meen emakidak emateko prozeduren ezaugarri nagusia. Harkaitzak aprobetxatzeko baimenen prozeduretan gertatu aldera, meak miatu behar dira hasierako fase horretan eta interesatuek euren kontura egin behar dituzte miatze lanak. Lan horiek aurrera eramateko, meak ikertzeko baimena eman behar zaie interesatuei. Napoleonen 1810eko Legea-

MEATZEAK

255

ren 22. art.ak sartu zuen teknika hori Zuzenbide modernoan. Hau da teknika horren eragin juridikorik garrantzitsuena: miatze lanen ondorioz ukituak gertatzen diren jabeek ezin dituzte meak aurkitzeko lan beharrezkoak oztopatu. Gainera, Espainiako Zuzenbidearen tradizioko arauari ekinez, ikerketa lanak egin eta meatzea aurkitzen bada, orduan aurkitzaileak eskubidea du meatzearen aprobetxamendua zuzenean lortzeko. Frantziako Zuzenbidean, aldiz, saria baino ez zaio ematen aurkitzaileari. Ezin da meak ikertzeko baimenik eman estatuari erreserbaturiko aldeetan. Bestalde, bistakoa denez, fase hori ez da beharrezkoa ondoko kasuetan: mea agerikoa eta nahikoa ezaguna izanik, berorren behar bezalako aprobetxamendua bideratzeko modukoa dela uste denean eta ustiaturiko meatzeen emakidak iraungita daudenean. Halakoetan, emakidak zuzenean eman daitezke, lehiaketa publikoaren bidez (63. art.). Geologia eta Meatzaritza Erakundeak zuzenean egin ditzake ikerketak, osterantzean erakunde publikoak nahiz pribatuak kontratatu behar ditu, ikerketa horiek egiteko. Berrikuntza gisa, miatzeko baimena eta ikertzeko baimena bereizi ditu Meatzeei buruzko 1973ko Legeak. Indarreko legeak sortu du miatzeko baimena. Ikertzeko aurrebaimenaren antzekoa da baimen hori, gune handien ikerketa ahalbideratzeko ematen baita. Ikertu beharreko lurren artean sartzen dira frankoak ez diren lurrak ere, baldin eta beste emakida edo baimen batzuk eman izan badira lur horietan. Epe laburreko azterlan azkarren bidez egin behar da ikerketa. Azterlana egiteko, urtebeteko epea dago eta luza daiteke epe hori beste urtebete ere. Azterlanen emaitzak kontutan izanik, gunerik interesgarrienak aukeratu behar dira eta, kasuan-kasuan, horiek ikertzeko baimenak lortu. Behin baimena lortutakoan, titularrak ikerketa eta azterketak egin ditzake gune zehatz batzuetan. Ikerlan eta azterlan horiek gauzatzeko teknikek ezin dute erabat aldatu lurraren antolaketa. Horrez landara, baimenaren titularrek lehenespena dute ikertzeko baimenak edo zuzeneko emakidak lortzeko (40. art.). Ikertzeko baimenaren ondorioz, ÂŤtitularrak mea baliabide bat edo gehiago agertarazi eta identifikatzeko azterlanak egin ditzake. Lanok epe eta perimetro zehatz batean egin behar ditu. Behin baliabideak identifikatutakoan, horiek ustiatzeko emakida lortzeko eskubidea du titularrakÂť (44. artikulua). Ikerketa baimenen eskaerak Administrazio eskudunak tramitatzen ditu, eskaeren hurrenkeraren arabera. Horrez gain, jendaurreko tramitea egin behar da, interesatuak ager daitezen. Ondoren, ikertu nahi den gunea mugatzen da (51. art.). Ikertzaileak ikerlanak egiteko lur beharrezkoak okupa ditzake. Lurren jabeak ados ez daudenean, lurrak aldi baterako okupatzeko espedientea behar du ikertzaileak (57. art.). Bestalde, ikertzaileak ondoko eskubideak ditu:

256

RAMĂ&#x201C;N PARADA

aurkitutako meatzearen emakida lortzea (44. art.) eta ikerlanen ondorioz aurkitutako meak xedatzea, Probintziako Zuzendaritzari hala eskatu dionean (59. artikulua). Hauek dira ikertzailearen betebeharrak: lanak sei hilabeteko epean hastea; lanoi etenik gabe ekitea, ezinbesteetan izan ezik; ikerketa teknikarien zuzendaritzapean egitea eta Probintziako Zuzendaritzaren jarraibideak betetzea; Administrazioari aldez aurretik jakinaraztea ikerketa bertan behera uzteko asmoa; beste baliabide batzuk ikertzea, Ministroen Kontseiluak, estatuaren interesa dela bide, hala erabaki duenean; lurren luze-zabaleraren kanonari dagokionez, ogasunari urtean-urtean kopuru jakin bat ordaintzea koadrikula bakoitzeko (56, 58 eta 85. artikuluak). Ikertzeko baimenak ikertzaileak eskatu duen eperako ematen dira. Baimenok hiru urterako eman arren, luza daitezke beste hiru urtez ere eta, salbuespen gisa, beste luzapen batzuk eska daitezke (45. art.). Epea ahitu eta baimena ez bada emakida bihurtu, segurtasun neurriak bete behar ditu titularrak bere jabetzako lurrak utzi baino lehen. Neurriok bete dituenean bakarrik ken ditzake titularrak bere makina eta instalazioak, horiek ez kentzeko erabakia hartu denean salbu. Halakoetan, derrigorrezko desjabetzapen gisa ordaintzen zaizkio kalteak titularrari (Meatzeei buruzko Legearen 88. art. eta araudiaren 112. art.). Baliabideak agertarazi eta gero, horiek ustiatzeko emakidak ematen dira. Emakida horren bidez, titularrak aprobetxa ditzake perimetro zehatz bateko baliabide guztiak, estatuari erreserbaturikoak izan ezik. Perimetroa koadrikulotan neurtzen da (Meatzeei buruzko Legearen 62. artikuluaren 2 eta 3. lerroaldeak). Dogmatikaren ikuspuntutik, emakida mea aprobetxatzeko eskubide erreala da, Jabetza Erregistroan inskriba daiteke, eta bada eskualdatu, hipotekatu eta enbargatzeko modukoa ere. Gainerako eskubide errealen antzera eskualdatu, hipotekatu eta enbargatu behar dira baliabideak ustiatzeko emakidak. Tradizioz, betiko eman izan dira meatzeak ustiatzeko emakidak. Arau hori bat dator Kode Zibilak modu inplizituan jaso duen meatzeen izaera pribatuarekin. Horren ildotik, Kode Zibilaren 339.2. artikuluak dioenez, herri jabarikoak dira meatzeak, horien emakida ematen ez den bitartean. Nolanahi ere, Estatuaren Ondareari buruzko Legearen 126. artikuluak dio emakidak laurogeita hemeretzi urterako bakarrik eman daitezkeela (GUAITA). Meatzeei buruzko 1973ko Legearen hitzetan, emakiden hasierako epea hogeita hamar urtekoa da â&#x20AC;&#x201D;indarreko legeak emakiden epea laburtu du, berazâ&#x20AC;&#x201D;; gehienez ere, laurogeita hamar urtez luza daiteke, hogeita hamar urteko beste bi luzapenen bidez (62.1. art.). Emakidadunek ondoko eskubideak dituzte: perimetro zehatz bateko koadrikuletan dauden C) sekzioko substantzia guztiak ustiatzea, lanen ondorioz

MEATZEAK

257

azaleratu dituzten lurpeko urak erabiltzea, gainerako urak ubide publikoetara isurtzea, baliabideak ustiatzeko lur beharrezkoak okupatzea eta, jakina, bereizirik dauden baliabideak euren jabetzako ondasun gisa eskuratu eta merkaturatzea (62, 74 eta 105. art.ak). Hauek dira emakidadunen eginbeharrak: lanak urtebeteko epean hastea, emakida eman denetik zenbatzen hasita; lanoi etenik gabe ekitea, ezinbesteetan edo, aldez aurretik, administrazio baimena dutenean izan ezik; Administrazioari jakinaraztea ikerketa bertan behera uzteko asmoa; beste substantzia batzuk ikertu eta ustiatzeko lanak egitea, Ministroen Kontseiluak, estatuaren interesa dela bide, hala erabaki duenean; alboko meatzeen hustubidea eta aireztapena erraztu eta substantziak garraiatzeko galeriak ahalbideratzea, galeriek meatzearen ustiapena ukitzen ez dutenean. Azkenengo kasu horretan, interesatuen adostasuna behar da lehenik eta, halakorik egon ezean, Administrazioaren ebazpena hartu behar da kontutan (70, 71, 73 eta 80. art.ak). Kasu hauetan iraungitzen dira emakidak: emakidaren edo luzapenen epea ahitzen denean, titularrak berak hala nahi duelako uko egin eta Administrazioak ukoa onartzen duenean, meatzaritzako zergak ordaintzen ez direnean eta legeak jasotako urratzeak (iraungitasunaren bidez zehatzen direnak) gauzatzen direnean (86. art.).

9. HIDROKARBUROEN ERAENTZA Hidrokarburoei buruzko 1974ko ekainaren 27ko Legearen jatorri eta oinarria Meatzeei buruzko Legea da. 1974ko Legeak, Meatzeei buruzko Legearen antzera, estatuaren ondare xedaezinean eta preskribaezinean sartu ditu hidrokarburoak, eta herri jabariko ondasuntzat hartu ditu (1.2. art.). Hasieran, meatzaritza legeriaren B) sekzioan zeuden hidrokarburoak, baina balio energetikoa zutela ohartzeaz bat, eraentza berezia aplikatu zitzaien. Horretara, gerra zibilaren (1936â&#x20AC;&#x201C;1939) osteko autarkia ekonomikoaren garaian, eta, Industriako Nazio Erakundearen bitartez, estatuari erreserbatu zitzaion hidrokarburoen ustiapena. Egoera horrek 1950eko hamarkadaren azkenera arte iraun zuen. Une horretan, ekonomi liberalizazioaren eraginez, arauketa bat bideratu zen, atzerriko inbertsioa meatzaritza sektorera erakartzeko. Hori dela kausa, atzerriko kapitalistek Espainian inbertitzeko beldurra gainditu zuten. Atzerriko inbertsioa erakartzeko asmoz eman zen Hidrokarburoei buruzko 1958ko abenduaren 26ko Legea. 1959ko ekainaren 25eko Dekretuak onetsi zuen legearen araudia. Lege horren ostean eman zen 1974ko ekainaren 27ko Legea (indarrekoa) eta legearen araudia uztailaren 30eko 2.362/1976 Errege Dekretuak onetsi zuen. Munduko krisialdi energetikoaren erdi-erdian eman zen

258

RAMĂ&#x201C;N PARADA

1974ko Legea eta inbertsioak gehitzea izan zuen helburu. Bide beretik, lehenago estatuari erreserbaturiko aldeak norbanakoei eratxiki zitzaizkien eta ezabatu egin ziren alde horietan titularrei ezarritako mugapenak. Gainerakoan, Hidrokarburoei buruzko 1974ko ekainaren 27ko Legearen lerro nagusiak Meatzeei buruzko Legearenaren berdinak dira; azken hori, gainera, bestearen ordeztaile da. Horrela izanik, hidrokarburoen eraentzaren berezitasunak aztertuko ditugu, eta ez arazo zehatzak. Meatzaritzako baimenekin konparatuz, hauek dira hidrokarburoak ikertzeko baimenen berezitasunak: baimenak ematean, kontutan hartu behar dira eskaeren lehentasuna eta industri irizpidea, hau da, zein eskaeragilek duen gaitasunik handiena. Ustiapena adjudikatzean, aintzat hartzen dira ondoko inguruabarrak: eskaeragileek adierazitako inbertsioen zenbatekoa, ekipoa eta berme teknikoak, estatuari inportazioen emaitzan parte hartzeko egin zaion eskaintza, langile espainiarren kopurua eta abar (Hidrokarburoei buruzko Legearen 20. art.). Hau da hidrokarburoak ikertzeko baimenen beste berezitasun bat: legeak besterik esan ezean, ikertzeko baimena bat dator kokagune horretan aldez aurretik emandako beste baimenekin edo emakidekin. Baimen eta emakida horiek hidrokarburoenak edo beste mea baliabide batzuenak izan daitezke eta titularrik antzinakoenak du horien artean lehenespeneko eskubidea. Titularren arteko adostasunik ez dagoenean, Industri Ministerioak ebazten ditu titularren artean egon daitezkeen gatazkak. Hari beretik, ondokoak dagozkio Industri Ministerioari: estatuaren interesa dela bide, baliabideak ikertzeko edo ustiatzeko lanen plana egitea eta lanak eten behar izan dituztenei ordaindu beharreko kalteordainen zenbatekoa ezartzea (Hidrokarburoei buruzko Legearen eta beraren araudiaren 21. art.). Hidrokarburoak ikertzeko baimenen beste berezitasun bat baimenon iraupena da. Hidrokarburoak penintsulako edo uharteetako lurraldean daudenean, sei urteko baimenak ematen dira horiek ikertzeko; lurralde itsasoaren eta bestelako itsaso hondoen lurpean daudenean, aldiz, zortzi urtekoa da baimenen epea. Kasuan-kasuan, bi edo hiru urteko luzapenak eman daitezke. Baimenen epea luzatuz gero, baimenean adierazi den hasierako aldea txikiagotu egiten da (Hidrokarburoei buruzko Legearen 14. art.). Ikertzeko emakiden aldean, hidrokarburoak ustiatzeko emakidek Espainiako Meatzaritza zuzenbidearen tradizioko arauari ekin diote. Arean bere, meatokiaren aurkitzaileak lehentasuna du, emakida eskuratzeko. Emakidadunak hidrokarburoak ustiatzeko aldea aukera badezake ere, emakidetan adierazitako aldea ikertzeko baimenean aintzatetsitako aldearen erdia izan behar da (17. art.). Emakida zuzenean edo lehiaketaren bidez eman daiteke. Estatuari itzuli zaizkion aldeak estatuak berak ustiatzen ez dituenean egiten da lehiaketarako

MEATZEAK

259

deialdia. Bestalde, emakidadunaren jarduera eragingarria bada, zabal daitezke emakidan adierazitako lurrak, gaindidura deritzon teknikaren bidez (31. art.). Emakidaren titularrak ondoko eskubideak ditu: emakidan adierazitako aldeetan dauden hidrokarburoak berak bakarrik ustiatzea, eta hidrokarburoak bildu, garraiatu eta errefinatzeko baimenak lortzea. Baimen horiek ustiatzeko emakidekin batera ahitzen dira (5 eta 42. art.ak). Estatuari itzultzen zaizkionean emakidak, emakidok deuseztatu, iraungi edo ahitu direlako, orduan estatuarentzat dira ondokoak: batetik, hidrokarburoak ustiatu eta artatzeko putzu eta ekipo iraunkorrak; eta, bestetik, hidrokarburoen ustiatze lanak egiteko instalazio finko nahiz iraunkor guztiak. Honakoak, aitzitik, ez zaizkio estatuari ematen: hodi nagusiak, ura arazteko instalazioak, errefinategiak eta ekipo mugikorrak (29 eta 37. art.ak).

10. MEATZARITZAREN ETA INGURUGIROAREN ARTEKO GATAZKA FERNĂ NDEZâ&#x20AC;&#x201C;ESPINAR-ek gogorarazi legez, Industri Iraultza ez zen naturaren orekaz arduratu eta ez zituen kontutan hartu naturaren ondoko ezaugarriak: ahitzeko moduko izaera eta autoarazketarako gaitasun mugatua. Horren ondorioz, beste iraultza bat sortu zen: ingurugiroaren iraultza edo bizi-kalitatearen iraultza. Mea baliabideen erauzketak erakarri du naturari egindako erasorik larrienetako bat. Eraso hori nabari ikusten da, batik bat, lurrazaleko erauzketak eta erauzketen ondorengo lanak egiten direnean. Erauzi diren substantziak prestatu eta egokitzeko egiten dira lan horiek. Maiz-sarri, jarduerok lurzorua, atmosfera eta ur-korronteak hondatzen dituzte. Legegileak zenbait neurri hartu zituen, arrisku horiei aurre egiteko. Alabaina, hasierako neurri horiek ez ziren natura babestera bideratu, nekazarien ondarea medeatzera baino; izan ere, baliabideak ustiatzeko establezimenduen labeetako gasek kalteak eragiten dizkiete nekazarien zuhaizti eta ereintzei (1859ko uztailaren 6ko Legea, Meatzaritzaren Oinarri Orokorrei buruzko 1868ko abenduaren 29ko Dekretu-legearen 29. art. eta 1890eko urriaren 18ko Araudia). Meatzeei buruzko 1944ko Legera arte, Administrazioak zehazten zituen kalteordain horiek, jurisdikzio arrunta alde batera utzirik. 1944. urtean, ostera, jurisdikzio arruntari eratxiki zitzaion kalteordainak zehazteko eskumena. Santander eta Bizkaiko ibaien hondamendia ikusita, beste neurri hauek hartu ziren: lurreztaketei buruzko eta ubide publikoak meen garbiketatik datozen likidoez edo fabriketako hondakinez okupatzeari buruzko neurriak (1900eko azaroaren 16ko Errege Dekretua). 1900eko azaroaren 16ko Errege Dekretuak Ur Publikoen Uherdura eta Kutsadurari buruzko Araudia onetsi

260

RAMĂ&#x201C;N PARADA

zuen. Aurreko arauen antzera, azken arau horiek Meatzaritza eta Metalurgi Poliziari buruzko 1934ko abuztuaren 23ko Araudian jaso ziren. Meatzeei buruzko 1973ko Legeak ingurugiroa babesteko neurri orokorragoak arautu ditu. Legearen esanetan, neurri horiek bete behar dira meatzaritzako tituluak lortzeko (33.2, 66, 69.1, 74.1, 81 eta 116. artikuluak). Horrez gain, zehapenak ezartzen zaizkie neurri edo arau horien urratzaileei. Kasuan-kasuan urratzeak berarekin dakar meatzaritzako tituluaren iraungitasuna. Meatzeei buruzko Legearen 5. artikuluak Industri Ministerioari eratxiki zion ingurugiroa babesteko neurri aginduzkoak ezartzeko eskumena. Ildo horretatik, urriaren 15eko 2.994/1982 Errege Dekretuak hartu zituen meatzaritzako jarduerek ukituriko naturgunea berreskuratzeari buruzko neurriak. Errege dekretu hori aurrearretazko xedapena ez ezik, xedapen zentzatzailea ere bada. Xedapen horren eta 1984ko azaroaren 20an xedapena garatzeko eman zen ministro-aginduaren arabera, interesatuek Natura Berreskuratzeko Plana aurkeztu behar dute. Administrazioak onetsi behar du plana, administrazio emakida edo baimena ematean. Meatze eskubidearen titularrak nahitaez bete behar ditu neurri horiek. Titularrak berak bete ditzake neurriok, osterantzean, Administrazioari utz diezaioke betebehar hori, aldian-aldian diru kopuru jakin bat ordainduz. Maiatzaren 9ko 1.116/1984 Errege Dekretuak neurri bereziak arautu ditu, natura berreskuratzeko plan eta egitarauak aurrera eraman daitezen. Neurri horiek ikatza zeru zabalean ustiatzen denean aplikatzen dira, hau da, ingurugiroaren aurkako erasorik larriena dakarten baliabideak ustiatzen direnean (1984ko ekainaren 13ko Aginduak garatu zuen errege dekretu hori). Administrazioaren esku-hartze horrezaz landa, ingurugiroa suspertzeko zenbait neurri hartu dira. Horien bidez, sorospideak eta diru-laguntzak ematen dira, ingurugiroa hobetzeko ekintzak finantzatzeko eta hondakin solidoen mea substantziak berreskuratzeko (1986ko martxoaren 21eko Agindua). Estatuaren ekintza ikusi dugu orain arte, baina ekin diote ingurugiroa babesteko kanpainari autonomi erkidegoek eta udalerriek ere. Estatuak ekonomiaren interes orokorrak babesten ditu (meatzeen aberastasuna barne). Hori dela eta, hainbat gatazka sortu dira estatuaren, autonomi erkidegoen eta udalerrien artean. Konstituzio Auzitegiak eta Auzitegi Gorenak ebazten dituzte gatazka horiek; ondorenez, doktrina garrantzitsua eratu du jurisprudentziak. Horrenbestez, Konstituzio Auzitegiaren 64/1982 epaiak Kataluniako Parlamentuak abenduaren 24an emandako 12/1981 Legeari buruzko judizioa eman du. Epai horri helduz, Konstituzioaren aurkakoa da erauzketa lanak debekatzea, Kataluniako legeak ezarritako esparru zabalean. Debeku hori ezarriz gero, estatuaren aberastasunaren zati bat kentzen zaio interes orokorrari, eta Konstituzioaren 128. artikuluak nazioko aberastasun guztia interes orokorraren menpe dagoela adierazten du. Konstituzio Auzitegiaren 64/1982 epaia-

MEATZEAK

261

ri ekinez, malgutasunez interpretatu behar da 2.994/1982 Errege Dekretuak jasotako betebeharra, hau da, lurrak lehengo egoeran utzi beharra. Esan nahi da, naturaren bazter guztiak lehengo moduan uzteko betebeharra ezarriko balitz, ezinezko bihurtuko litzatekeela meatzeen ustiapen teknikoa edo ekonomikoa. Azken finean, hauxe dio 64/1982 epaiak: estatuak lehentasuna eman diezaioke meatzaritzako jarduerari ingurugiroaren gain; horrelako kasuetan, ÂŤahal den heinean gauzatu behar da ingurugiroa lehengo moduan uzteko betebeharraÂť. Udalerrien hirigintzako ahalgoek ere gatazkak sortarazi dituzte. Udalerriek lizentziak ukatu eta zenbait jarduera eten dituzte, ingurugiroa honda dezaketen meatzaritza alorreko ustiapenak saihesteko. Auzitegi Gorenak errekurtsoak ebaztean, ondokoa adierazi du: organo eskudunak meatzaritzako titulua eman arren, ustiapenak hirigintzako kontrolari loturik daude, udalerriko lizentzia eduki behar delako, meatzea ustiatzen hasi aurretik (1980ko uztailaren 11ko epaia). Alabaina, lizentzia horiek ukatzeko, udalerriak ezin du erabili ingurugiroa babestu beharraren arrazoi zehazgabea; gainera, ezin dezake urratu, ageri-agerian eta arrazoirik gabe, berdintasun printzipioa. Labur esanda, lizentziak ukatzeko, alde batetik, udalerriak ustiapenak eragin ditzakeen kalteen froga sinesgarriak aurkeztu behar ditu (1983ko urriaren 21eko epaia); bestetik, udalerriak ezin du harrobi baten ustiapena ukatu, handik hurbil beste hiru harrobi ustiatzen badira, berdintasun printzipioa urratuko litzatekeelako (1985eko uztailaren 10eko epaia). Guztiarekin ere, txostenetan argi azaltzen denean mearen balio urri-urria, udalerriak lizentzia uka dezake. Horrelakoetan, paisaiaren aberastasunaren alde egin behar da interesen gatazka horretan (1981eko azaroaren 4ko epaia).

11. ESTATUA MEATZEEN ENPRESARIO. PRIBATIZAZIOAK ETA ERRESERBAK Iraganeko eta gaur egungo meatzaritza legeriaren zati handi batek arautu ditu estatuaren jabetzako meatzeak eta enpresario gisako estatuaren jarduera. Aldi batzuetan, meatzaritza legeriak enpresario jardueren arriskuetatik defendatu du estatua (meatzaritzaren desamortizazioa); beste batzuetan, ostera, enpresarioen etekinaren eta arriskuaren bidetik gidatu du (estatuarentzako erreserbak, meatze eskubideak itzultzea). Sistema orokorrean, norbanakoei dagokie mea baliabideen aprobetxamendua. Sistema horren salbuespena da erreserben teknika. Teknika hori aplikatuz gero, estatuak beretzat gorde ditzake meatzeak, bai zuzenean eta berehala ustiatzeko, bai etorkizunean aprobetxatzeko. Horrelaxe jaso zuten Bilduma Berri-

262

RAMÓN PARADA

-berriaren IX. liburuko XVIII. tituluaren III eta IV. legeek (Guadalcanal, Cazalla, Aracena eta Galorzako meatzeak) eta 1825eko Errege Dekretua onetsi aurretiko Meatzaritza batzaren txostenak. Horien harira, «gobernuek herri intereseko fabrikak bakarrik izan edo ezar ditzakete euren kontura. Horien artean honakoak daude: moneta fabrikak, estatuaren segurtasunerako fabrikak eta arma, nitro, bolbora eta munizio fabrika batzuk. Azken horiek enpresa gisa ematen zaizkie konpainiei edo norbanakoei, eta halaxe egin dugu guk nitro fabriken kasuan». Kontuak kontu, gauzak ez ziren horrela egin. Sektore publikoaren lur jotzeaz arduraturik, Koroari erreserbatu zitzaizkion meatzerik garrantzitsuenak. Meatze horiek Europako banku-jabeen jesapenak bermatzeko erabili ziren. 1825eko Errege Dekretuaren 32. art.ak jasorik du estatuari erreserbatzen zaizkiola ondoko meatzeak: Almadéngo zilarbizi-meatzeak, Riotintoko kobre-meatzeak, Linares eta Falseteko berun-meatzeak, Alcarazko kalamina-meatzeak, Hellín eta Banamaruelgo sufre-meatzeak eta, azkenik, Marbellako grafito-meatzeak. Meatzeei buruzko 1849ko Legeak, arrazoi militarrak zirela bide, beste meatze hauek erreserbatu zizkion estatuari: Asturiasko ikatz-meatzeak, eta Asturias eta Nafarroako burdin-meatzeak. Asturiasko ikatz-meatzeak Trubiako fabrikaren zuzendariak erregistratzen zituen. Burdin-meatzeetatik erauzitako burdinaz Trubia, Orbaizta eta Eugiko nazio fabrikak hornitzen ziren, armak eta munizioa fabrikatzeko. Meatzeei buruzko 1859ko Legeak gatzagak erreserbatu zizkion estatuari, eta legeak emandako baimena behar zuen estatuak bere jabetzako meatzeak saltzeko (75 eta 79. artikuluak). Erreserben politika ez zen baterakorra estatuaren abstentzionismoa aldarrikatzen zuen filosofia liberalarekin. Liberalek legeria desamortizatzailea sortu zuten eta legeria horrek ondokoak saltzea agindu zuen: batetik, estatuaren jabetzako lurrak, foroak eta zentsuak; bestetik, estatuari erreserbatutako meatzeak, Almadéngo meatzeak eta gatzagak izan ezik (1855eko maiatzaren 1eko Legea). Meatzeak banan-banan saltzeko, estatuak bana-banan lortu behar zuen legearen baimena. Horren harira, desamortizazio legeriaren prozedura orokorretatik kanpo geratu ziren meatzeen salmentak; gainera, garai horretako iskanbila politikoek lege proiektuen tramitazioa oztopatu zuten. Parlamentuko txosten eta hitzaldietan, agerian geratu zen funtzionarioek nola kudeatu zituzten estatuaren jabetzako meatzeak; izan ere, nagusi ziren atzerapena, nahaspila eta ekonomi hondamena (FERNÁNDEZ–ESPINAR). Estatuarentzako erreserben aurkako joera ez zen onartu 1868ko martxoaren 4ko Lege Eraldatuan. Lege horrek 1859ko legeriaren bide berdinari heldu zion, estatuari erreserbaturiko meatzeei begira. 1868ko abenduaren 29ko Dekretu-

MEATZEAK

263

-legeak joera liberala eta pribatizatzailea jaso zituen, meatzaritzaren oinarriak ezartzean, baina ez zuen estatuari erreserbaturiko meatzeen arazoa aztertu. Hortaz, liberalen eragina nabaria izan arren, estatuari erreserbaturiko meatzeen kopurua ez zen aldatu. Guztiarekin ere, 1870az geroztik, norbanakoei ahalbideratu zitzaien gatzagen ustiapena. 1873. urtean konpainia ingeles bati saldu zitzaizkion Riotintoko meatzeak («Riotinto Limited»). Lehen Mundu Gerraren (1914–1918) ondorioz, lehengaiak agortuz joan ziren eta estatuaren esku-hartze zorrotzari ekin zitzaion. Garai horretan eman zen 1914ko urriaren 1eko Errege Dekretua. Errege dekretu horren eta beste xedapen batzuen esanetan, «jendeak, oro har, lurrak erregistratzeko eskubidea badu ere, estatuari erreserbatzen zaizkio, aldi baterako edo behin betiko, Susperketa Ministerioak izendatutako lurrak. Bide horretatik, meatokiak iker eta aurki ditzake estatuak, eta kasuan-kasuan ondokoak aprobetxa ditzake: nekazaritzako ongarri edo meak sortzeko lehengai izan daitezkeen meatokiak eta lurraldea defendatzeko edo estatuko nekazaritzaren garapenerako meatoki nahitaezkoak». Erreserba orokor hori Administrazioaren ahalgoa zela ulertu zen. Horren ostean, Gatz Potasikoei buruzko 1919ko uztailaren 24ko Legea eman zen. Lege horrek honakoak aintzatetsi zizkion estatuari: meatokien erreserbak eta Administrazioak emakiden bidez emandako ustiapenak. Ustiatze lanak ondo egiten ez zirenean edo nazioarteko gatazkak zeudenean eskura zitzakeen estatuak ustiapen horiek. Erreserben teknika hori berriz jaso zen hurrengo legerietan (1938ko ekainaren 7ko Legea, 1941eko ekainaren 24ko Legea eta Meatzeei buruzko 1944ko Legea).

Meatzeei buruzko 1973ko Legeak 1944ko Legetik hartu du erreserba kontzeptua, hau da, Gobernuari eratxikitako ahalgotzat jo du erreserba. Gobernuak ez du lege zehatzik behar meatokien zein mea baliabideen erreserbak izateko, nahiz eta eskakizun hori beharrezko izan XIX. mendean. Gainera, Gobernuari ez zaio erreserben inguruko ezelango mugarik jartzen, honakoa baitio 7. artikuluak: «Estatuari erreserba dakioke estauko lurraldearen, lurralde itsasoaren eta kontinenteko plataformaren edozein gune, baldin eta gune horietako meatokiek eta beste baliabide geologikoek ekonomia eta gizartearen garapenerako edo estatuaren defentsarako garrantzi berezia badute» (7. art.). Berrikuntza gisa, legeak honela sailkatu ditu erreserbak: bereziak, behin-behinekoak eta behin betikoak. Sailkapen hori egiteko, hauek izan behar dira kontutan: lehenik, erreserba horiek estatuko lurralde osoa, lurralde itsaso osoa eta kontinenteko plataforma osoa ukitzen duten ala gune horietako zati bat baino ez duten hartzen; bigarrenez, baliabide bat ala bat baino gehiago miatu, ikertu eta ustiatzen diren (8.1. art.).

264

RAMĂ&#x201C;N PARADA

Behin-behineko edo behin betiko erreserba guneak aprobetxatzeko epea ezin daiteke izan meak arakatu eta ikertzeko baimenena eta horiek ustiatzeko emakidena baino luzeagoa (8.2. art.). Industria eta Energi Ministerioak proposatu eta gero, Gobernuak dekretuaren bidez erabaki behar du zeintzuk diren erreserba guneak. Gune jakin bat erreserba gune dela adierazi bada, eta erreserba guneetako baliabideak aprobetxatzeko eskabideak erreserbaren proposamena Meatzeen Zuzendaritza Nagusiaren erregistro-liburuan inskribatu eta gero aurkeztu badira, orduan kitatu egiten dira eskabide horiek (9. art.). Edonola ere, erreserbak ez ditu ondokoak mugatzen: baliabideak miatu eta ikertzeko baimenen edota horiek ustiatzeko emakiden titularrek nahiz eskatzaileek proposamena inskribatu aurretik eskuratutako eskubideak (10. art.). Estatuak mea baliabideen erreserbak izan arren, norbanakoek eska ditzakete erreserba guneetako baliabideak miatu eta ikertzeko baimenak, eta horiek ustiatzeko emakidak. Maiatzaren 2ko 1.009/1968 Dekretuaz geroztik, norbanakoen ekimena suspertu nahian, erreserba guneetako baliabideak ahalbideratu ziren, nahiz eta horiek emakida eragin zutenetarikoak ez izan. Titulu horiek lortzeko, eskatzaileek baldintza berezi eta beharrezkoak bete behar dituzte, euren lanek erreserba guneko baliabideen ikerketa eta ustiapenari enbarazurik egin ez diezaieten. Estatuarentzako erreserbak kentzen direnean, titularrek ez dituzte zertan bete erreserbaren berezko mugapenak. Bestalde, titularrek eskura ditzakete ordura arte erreserbaturiko baliabideak ikertu eta ustiatzeko eskubideak (Meatzeei buruzko Legearen 15. art.). Erreserba guneak dauden bitartean, estatuak gune horietako baliabideak mia, iker edo ustia ditzake. Honela egin ditzake estatuak miaketa, ikerketa eta ustiapen lanak: zuzenean edo autonomiadun erakundeen bitartez, enpresei lehiaketa publikorako deialdia eginez, eta estatuaren eta erakunde horien arteko partzuergoen bidez (11. art.). Erreserbak ezarri dituen agintariak edozein unetan ken ditzake erreserbok, kasuan kasuko adjudikazioaren titularrak adostasuna eman eta gero (14. artikulua).

12. MEATZARITZAKO ZERGEN INGURUKO GAIAK ETA ESPAINIA EUROPAKO ERKIDEGOEI ATXIKITZEAREN ONDOREAK Meatzeen eraentza juridikoaren azalpena biribiltzeko, elkarren arteko zerikusi handia duten oinarrizko arazo bi aztertzea komeni da, nahiz eta arazook Administrazio zuzenbidearen berezko gaiak ez izan. Hauexek dira arazo horiek: meatzeen zergatasuna; eta Espainia Europako Erkidegoetan sartzeak Meatzaritza zuzenbideari ekarri dizkion ondoreak.

MEATZEAK

265

Meatzaritzaren Susperketari buruzko 1977ko urtarrilaren 4ko Legeak zerga eraentza berezia ezarri die, Meatzeei buruzko 1973ko Legeak jasotako jarduerak garatzen dituzten enpresei. Zergen eraentza orokorra Zuzenbide ordeztaile gisa aplikatzen da. Berdin gertatzen da hidrokarburoen kasuan, lehentasunez aplikatzen baitzaie horiei ere lege berezia. Meatzaritzaren Susperketari buruzko Legeak jarduera maila bi bereizi ditu: lehenengoan, meatzaritzako jarduera orokorrak daude; bigarrenean, ostera, ohikoak baino eraentza onuragarriagoa duten lehentasuneko jarduerak eta substantziak. Horiez gain, ondokoak jaso ditu legeak: amortizatzeko askatasuna, agorketa faktorea eta lurren luze-zabaleraren kanona. Ondokoek askatasunez amortiza ditzakete hamar urtez euren meatzaritzako aktiboak: meatzaritzako jarduerak zein indarreko legeriak horiei berdinetsitako beste jarduera batzuk gauzatzen dituzten pertsona fisiko nahiz juridikoek. Hala izan dadin, zuzeneko zenbatespenaren edo banakako zenbatespen objektiboaren zerga eraentza erabili behar da, aktiboon zerga oinarria zehazteko (Meatzaritzaren Susperketari buruzko Legearen 26. art. eta maiatzaren 2ko 1.167/1978 Errege Dekretuaren 2.5. art.). Meatzaritzaren Susperketari buruzko Legeak, Hidrokarburoei buruzkoak egin bezala, Meatzeei buruzko Legearen hutsunea bete zuen, «agorketa faktore» deritzon erakundea arautzean. Egin-eginean ere, meatzaritzaren alorreko ustiapenak bereziak dira, hau da, beste industria batzuekin konparatuz gero, meatzaritzako baliabideak agortuz doaz, ustiapena aurrera doan heinean. Atzerriko legerietan ere «agorketa faktorea» ageri da. Erakunde horren bidez, meatzeak ustiatzeko emakidaren epea amaitzear dagoenean, instalazioak ohikoa baino zerga eraentza onuragarriagoari loturik amortiza eta berrizta daitezke. Meatzaritzaren Susperketari buruzko Legearen esanetan, eta Gobernuak baimena eman duenean izan ezik, erakunde horren zenbatekoa ezin da izan zerga oinarriaren 100eko 30 baino handiagoa. Esanak esan, lehentasuneko lehengaiak ustiatzen dituzten titularrek aukera dezakete «agorketa faktorea» saldutako meen balioaren 100eko 15 izatea. Sine qua non betekizun gisa, zerga oinarria zehazteko, zuzeneko zenbatespena erabili behar da bi kasu horietan (31 eta 33. art.ak). Meatzaritzaren Susperketari buruzko Legeak honela definitu du lurren luze-zabaleraren kanona: C) eta D) sekzioetako baliabideen emakidadunek eta baimendunek ordaindu beharreko tasa da. Tasa horren zenbatekoa zehazteko, aintzat hartu behar dira ondokoak: titularrei emandako koadrikula kopurua, meatzaritzako titulu motak eta tituluok emateko data. Tituluak 1973ko Legea baino lehen edo geroago emandakoak diren ikusi behar da. Kanona urte eta koadrikula bakoitzeko ezartzen da eta horren zenbatekoa 30 eta 1.500 pezeta bitartekoa da (41. art.).

266

RAMĂ&#x201C;N PARADA

Kanona egutegiko urtearen lehenengo egunean sortzen da, salbu eta ustiatzeko emakidak nahiz ikertzeko baimenak urtarrilaren 1az geroztik eman direnean. Kasu horietan, legearen 42.2. artikuluaren esanetan, ÂŤkanon gisa honakoak ordaindu behar dira emakida edo baimena eman den urtean: horiek eman diren egunetik egutegiko urtea amaitu arteko epeari dagozkion urteko kuoten zatiakÂť. Halakoetan, kanona sortzen da emakida edo baimena emateko erabakian jasotako eskubidea gauzatzen den une berean. Zerga-bilketari buruzko Araudi Orokorraren arabera, kanona zuzenean ordaindu behar da Herri Altxorrean (17.etik 31.era bitarteko art.ak, eta 72.etik 74.era bitartekoak). Kanona ordaindu ezean, zordunaren aurka jo behar da premiamendu bidean eta titulua iraungi egiten da. Espainia Europako Erkidegoei atxikitzean, aldatu egin da meatzaritzaren eraentza. Eremu bi aldarazi dira, batik bat: meatze eskubideen titularrak izateko baldintzak (Meatzeei buruzko Legearen VIII. titulua) eta BEZaren ezarpena zerga eraentzan. Ekainaren 28ko 1.303/1986 Legegintzazko Errege Dekretuak oraintsu aldatu du Meatzeei buruzko Legearen VI. titulua, eta Europako Erkidegoaren printzipioak eta arauak aplikatu ditu, batez ere, meatzeak ezartzeko askatasunari dagokionez. Aldaketa garrantzitsua izan da BEZa sartzea meatzaritzako zerga eraentzan. Beste industri sektoreetan baino askoz zerga gehiago ordaindu behar da meatzaritzan, hala estatuko ekoizpenari, nola inportazioei begira. Guztiarekin ere, Espainiak hainbat abantaila izan ditu. Europako Erkidegoaren arauak aplikatzearen ondorioz, Espainiak finantza etekinak jaso ditu meatzaritza energetikoaren eta bestelako meatzaritzen alorrean. Espainiako meatzaritza ez-energetikoek, nahiz eta horien kopurua txikia izan, Europako Erkidegoaren baliabideak indartu dituzte. Horrela izanik, baliabide zehatz batzuen bidez, Europako Erkidegoaren urte anitzerako egitarauen zati handi bat hartzen du meatzaritzak. Hauek dira baliabide horiek: Inbertsioetarako Europako Bankuaren (BEI edo IEBren) inbertsio maileguak, ikerketarako eta teknologiaren garapenerako proiektuen finantzaketa, langileak prestatu eta kualifikatzeko finantzaketa eta garapen bidean dauden enpresen finantzaketa. Langileen prestaketa eta kualifikazioa Europako Gizarte Fondoaren bidez finantzatzen da; garapen bidean dauden enpresek, ostera, Eskualdeen Garapenerako Fondo Europarraren laguntza dute (FEDER edo EGFG). Meatzaritza energetikoaren eremuan, aintzat hartu behar da Europako Ikatz-Altzairuaren Ekonomi Erkidegoak (CECA edo EIAEE Tratatuak) jasotako arauketa berezia. Hau da tratatu horren helburua: laguntzen bitartez, ekoiz-

MEATZEAK

267

pena handitzea. Laguntza horiek Europako Erkidegoak edo estatuak emandakoak izan daitezke. Europako Erkidegoak emandako sorospideak tratatu horren 54 eta 56. artikuluetan daude arauturik. Honakoak dira laguntzok: garraioarentzako eta koke bihurtzeko moduko harrikaitzarentzako nahiz kokearentzako diru-laguntza, mailegu eta laguntzak. Europako Erkidegoko estatukide bakoitzak emandako laguntzak zehatz-mehatz arautu dira Europako Erkidegoaren batzordeko erabaki hauetan: 287/1973 Erabakian, Erkidegoaren siderurgiarako koke-ikatzei eta kokeei buruzkoan, eta 528/1976 Erabakian. Azken horrek eraentzen du harrikaitzaren industria suspertzeko estatukideen esku-hartzea.

VIII. KAPITULUA

KULTUR ONDAREA LABURPENA: 1. ESPAINIAKO HISTORI ONDAREA. ONDARE HORI OSATZEN DUTEN ONDASUNAK.—2. LEGERIAREN BILAKAERA.—3. ADMINISTRAZIOAREN ESKUMENAK ETA ANTOLAKETA.—4. ESPAINIAKO HISTORI ONDAREA OSATZEN DUTEN ONDASUNEN MOTAK. ONDASUNOK BAKOIZTEKO PROZEDURA.—5. IZAERA JURIDIKOA.—6. KULTUR INTERESEKO ONDASUNAK.—7. KULTUR INTERESEKO ADIERAZPENAK DITUEN ONDOREAK.—8. KULTUR INTERESEKO ADIERAZPENAK DAKARTZAN HIRIGINTZA ONDOREAK.—9. ONDASUN HIGIKORREN ERAENTZA. ESPORTAZIO ETA INPORTAZIOA.—10. ERAKUSTEKO NAHIZ ARTATZEKO EGINBEHARRAK.—11. ADMINISTRAZIOAK ERABILTZEN DITUEN AHALGOAK JABEGOA KENTZEKO. DERRIGORREZKO DESJABETZAPENAK ETA EROSLEHENTASUN NAHIZ ATZERA-ESKURATZE ESKUBIDEAK.—12. ARKEOLOGI ONDAREA.—13. AGIRI ZEIN BIBLIOGRAFI ONDAREAREN ARTATZE ETA ERABILTZEA: ARTXIBO, LIBURUTEGI NAHIZ MUSEOAK.—14. SUSPERKETA JARDUERA.—15. AHALGO ZEHATZAILEA.

BIBLIOGRAFIA: ÁLVAREZ ÁLVAREZ: El Patrimonio Artístico Español, Valladolid, 1975; BASSOLS COMA: El Patrimonio histórico español: aspectos de su régimen jurídico, RAP, 114; BERMEJO VERA eta FERNÁNDEZ FARRERES: Actuaciones administrativas aisladas versus planificación: Modelo urbanístico y protección del Patrimonio Histórico-Artístico, Cuadernos Aragoneses de Economía, Zaragoza, 1981––1982; ESTELLA IZQUIERDO: El patrimonio histórico-artístico en la jurisprudencia, RAP, 76; FERNÁNDEZ RODRÍGUEZ: La legislación española sobre el Patrimonio Histórico-Artístico, UNED, Cádiz, 1981; GARCÍA DE ENTERRÍA: Consideraciones sobre una nueva legislación del Patrimonio Artístico, Histórico y Cultural, REDA, 39; PRIETO DE PEDRO: Cultura, Culturas y Constitución, Madril, 1993; ROCA ROCA: El Patrimonio Artístico y Cultural, Madril, 1976.

270 1. ESPAINIAKO HISTORI ONDAREA. ONDARE HORI OSATZEN DUTEN ONDASUNAK Espainiako Histori Ondarea ekainaren 25eko 16/1985 Legeak arautzen du, eta lege hori urtarrilaren 10eko 111/1986 Errege Dekretuak garatu du. Lehen, ondare hori histori eta arte ondarea deitzen zen, edota estatuaren arte altxorra, baina 1985eko Legeak histori ondare adierazmoldea erabili eta ondoko ondasunak ere horren barruan sartu ditu: arte, historia, paleontologi eta arkeologi nahiz etnografi intereseko ondasun higiezin zein higikorrak, eta interes zientifikoa edo teknikoa dutenak. Halaber, lege horrek adierazi du ondare horren zati direla agiri zein bibliografi ondareak, arkeologi meatoki zein aldeak, eta arte, historia edo antropologi balioa duten toki natural, lorategi eta parkeak (1.2. art.). Legearen helburua ondare hori babestu, zabaldu eta bihar-etziko belaunaldiei eskualdatzea da. Horretara, Konstituzioaren 46. artikuluko agindua bete nahi da: «Herri botereek Espainiako herrien histori, kultur nahiz arte ondarearen artapena bermatu eta ondare horren zein bera osatzen duten ondasunen aberastasuna suspertu behar dute, euren eraentza juridikoa nahiz titulartasuna kontutan izan gabe. Zigor legeak zehatuko ditu ondare horri egindako erasoak». Nolanahi den ere, legeak ez du nahikoa izan artapen hutsarekin, eta hiritar guztiak histori ondarea osatzen duten ondasunei hurbiltzea suspertu nahiz babestu nahi izan du (2. art.). Zioen azalpenak diharduenez, legeak ezarritako neurri guztien azken helburua —hots, neurriok bidezkotzeko helburua— hauxe da: neurri horien eskutik, «gero eta hiritar gehiagok ikusi zein gozatu ahal izatea herri baten gaitasun kolektiboaren jaraunspena den lana». Ikus daitekeenez, histori ondarea definitzean, legeak zein Konstituzioak ez dute kontutan izan ondasunen titulartasuna publikoa ala pribatua den. Inguruabar horrek eta kontzeptuaren zabaltasunak erakarri dute eraentza juridiko anitz egotea, baina eraentza anitz horien bidez, helburu baterakoi hauek lortzen dira: gorago aipaturiko babes, artapen eta gozamen kolektiboa. Ildo horretatik, legearen zioen azalpenak ohartarazi du babes nahiz susperketa neurri horiek ez dutela eragin bera histori ondarea osatzen duten ondasun guztien gain. Horrela, legeak lehenengo maila eratu du (hots, Administrazioaren esku-hartzeak izan beharreko gutxieneko maila), eta hori histori ondarea osatzen duten ondasun higikorrei aplikatzen zaie, batik bat. Lehen mailaren inguruan, legearen oinarrizko neurriak egituratu eta Estatuko Administrazioaren eskumenekoak diren esku-hartze teknikak zehaztu dira, batez ere, ondasun horien defentsa, esportazio ez-zilegien aurka; edota euren babesa, harrapaketen kontra. Gero, eraentza horren gainetik, beste bat eratu da. Bigarren horren helburua kultur intereseko ondasunak modu berezian babestea da

271 (talde horretako ondasun gehienak higiezinak dira, baina ondasun higikor batzuk ere badira). Bi eraentza horiez landara, arkeologi nahiz etnografi balioa duten ondasunei buruzko xedapenak eta agiri zein bibliografi ondarea osatzen dutenen ingurukoak daude. Horrenbestez, histori eta arte ondarea babesten duten arau multzoa ikusita, ulertzekoa da, egungo egunean, legegileak zehaztasun barik erabiltzea Espainiako histori ondarea osatzen duten ondasunei buruzko terminologia; egin-eginean ere, adierazmolde hauek erabili ditu: antzinako monumentu, antzinateko, arkitektura nahiz arte monumentu, arte zein arkeologi monumentu edota histori nahiz arte monumentuak. Hala ere, PRIETO DE PEDROk ohartarazi duen bezala, egia da «kontzeptua eratzean, legeria horrek pixkanaka-pixkanaka zehaztasunetik abstrakziora egin duela etenik gabe». Bilakaera hori ikusteko, nahikoa da 1803ko Errege Zedula eta Historia zein Arte Monumentuen inguruko Probintzia Batzordeei buruzko Araudi eraldatua konparatzea. Lehenengoak kasuz kasu aztertu du kulturaren kontzeptu materiala; bigarrenak, ostera, klausula orokorrak ezarri ditu («probintziako historia zein arte monumentu guztiak… eta arte nahiz historia arloetan garrantzia duten objektuetarik beste edozein…»), nahiz eta horrelako ondasun zehatz batzuk ad exemplum aipatu. Azken finean, «estatistikaren aldetik, historia eta arte helburu bikoitza izan da XX. mendean gehien erabili dena; batzuetan, adierazmolde bikoitz horri arkeologiko adjektiboa eta hain esanguratsua izan ez arren nolabaiteko garrantzia duen arte altxor adierazmoldea gehitu zaizkio. 1931ko Konstituzioak, esaterako, kultur altxor esamoldea sartu zuen, eta esamolde hori, gero, Konstituzio guztietara zabaldu da. Egin-eginean ere, adierazmolde hori erabili zen Greziako nahiz Portugalgo konstituzioetan, eta Bonneko Oinarrizko Legean (Italiako Konstituzioak, aldiz, historia eta arte adierazmoldea erabili zuen)». Terminologia aldaketa horren inguruan, galdera hau datorkigu burura: aldaketaren azpian ez ote da ezkutatzen kontzeptua berriztatzen duen jarduketa sakonagoren bat? Galdera horri baiezko erantzuna eman dio PRIETO DE PEDROk, ondokoa esanez: «Oraintsura arte, histori eta arte ondarea, orokorrean, “gauzez” osaturiko ondarea izan da; gauza horiek sortzez dute histori eta arte balioa, baina, azken finean, gauza materialak baino ez dira, hau da, gauza higiezin (monumentuak…) zein higikorrak (objektuak, pinturak, eskulturak…). Agiriak, ordea, berandura arte aparte arautu dira, baina emeki-emeki eta nekez izan bada ere, azkenean, ondare horretan sartu dira». Azken urteotan, horratik, kulturaren kontzeptu juridikoa modu trinko eta zabalkorrean handitu da, eta kontzeptu berri horri hobeto datorkio kultur ondare adierazmoldea, zabalagoa eta, teknika nahiz zientziaren ikuspegitik edota ikuspegi metajuridikotik, zehatzagoa delako.

272 Hortaz, ondasun higiezinek osaturiko ondarea barrutik eta kanpotik zabaldu da. Lehendabizi, barrutiko zabalkuntza izan du; esangura horretan, monumentu lotura, lehenik, monumentuen multzoari hedatu zaio eta, gero, monumentu horien inguruneari zein apaindurei. Kanporantz, ostera, kultur ondarearen kontzeptua honela zabaldu da: hasteko, kontzeptu horrek naturaren edertasun zein tokiak hartu ditu bere barne eta, oraintsuago, etnografi ondasunak ere ondare horren barruan sartzeko joera dago (ohiturak, musika folklorea, erritoak, sinesmenak, jaiak, gastronomia…). Horixe da, behinik behin, Europako zenbait herritako Zuzenbidean egin dena, hain zuzen ere, Frantzia, Italia nahiz Suediako zuzenbideetan. Zehatzago esateko, Frantzian, azken urteotan, kontzeptu horren barne hurrengoak sartu dira: baserri zibilizazioaren tresnak, industri makinak, eskulangileen erremintak, herriaren ohiturak, mota guztietako ibilgailuak, argazkiak, erregioetako hizkuntzak eta abar. Zabalkuntza horren erakuskari da 1981eko martxoaren 27ko SCHLUMPF arrêta. Erabaki horretan, Estatu Kontseiluak aintzatetsi zuen FRITZ eta SCHLMUPFen automobil bilduma XX. mendeko teknologiaren erakuskari konparaezinak ziren ibilgailuek osatzen zutela eta, gainera, horietariko ibilgailu bakan batzuk baino ez zirela geratzen. Hori zela eta, arrêtak zioen bezala, historia nahiz teknikaren ikuspegitik begiratuta, bilduma hori artatzea interes publikoko arazoa zen. Horrela, Estatu Kontseiluak ondorioztatu zuen 1978ko apirilaren 14ko Errege Dekretuaren bidez eta 1913ko abenduaren 13ko Legean oinarrituz egindako sailkapena (Administrazioaren arioz egindakoa) bat zetorrela Zuzenbidearekin. Doktrinari helduz, Italian indarrean dagoen Konstituzioa histori eta arte ondareaz mintzatzen bada ere, Italiako juristek eman diote prozesu horri behin betiko statusa; izan ere, Franceschini Batzorde deiturikoak egindako hausnarketaren ostean, autore horiek arrunt bihurtu dute «kultur ondasun» adierazmoldea (batzorde horrek modu adierazgarrian azaldu zuen bilakaera zabalkor hori, kultur ondasunen definizio hau emanda: «Il bene che constituisca testimonio materiale avente valore di civiltà»).

Edonondik begira dakiola ere, PRIETO DE PEDROk ohartarazi duen bezala, nahiz eta, orokorrean, «kultur ondare» adierazmoldea erabiltzeko joera egon, Espainian ez zaio adierazmolde horri gur egin. 1985eko ekainaren 25eko Legeak kontzeptua gaurkotu nahi izan du, zalantzarik gabe, eta ohiko arte, histori, paleontologi eta arkeologi interesekin batera, etnografi, antropologi, zientzi nahiz teknika interesak sartu nahi izan ditu kontzeptu horren barruan. Taxu berean, legearen hizkera bera ere modernizatu bide da, hitzaurrean «kultura materiala» aipatzen baita. Direnak direla, joera orokorrari ekin beharrean —badio PRIETO DE PEDROk—, Espainiako legean adierazmolde be-

273 rria agertu da: Espainiako histori ondarea. Legegilea ez bazegoen ados lexikoaren inguruko joera horrekin, «histori eta arte ondarea» aipa zezakeen —Espainiako tradizio juridikoari ekinez—, edota «historia, arte zein kultur ondarea» (Konstituzioak ezarritako esamolde anbiguoa erabilita); baina ez, legegileak nahiago izan du beste adierazmolde hori erabiltzea, eta Frantzian nahikoa errotuta egon arren, adierazmolde horrek ez du batere oinarririk Espainiako tradizio juridikoan; are gehiago —badihardu autore horrek—, histori ondare esamoldeak atzerapausoa ekarri du, gai honetan zegoen zehaztasunaz bezainbatean. Horren ildotik, zenbait autonomi erkidegok (Galizia, Katalunia eta Euskal Herriak) konstituzioaurkakotasun errekurtsoa jarri zuten Ondareari buruzko 1985eko Legearen aurka. Autonomi erkidego horien iritziz, lege horrek euren eskumenak urratzen zituen, autonomi estatutuek autonomi erkidegoei eratxiki zietelako historia, arte, monumentu nahiz arkeologi ondareen gaineko eskumen esklusiboa, eta Estatuaren eskumenekoak ez ziren artxibo, liburutegi zein museoen gainekoa, edota kulturaren arlokoa. Aitzitik, 149.1.28. artikuluak ondokoari buruzko eskumen esklusiboa bakarrik eratxiki dio Estatuari: «Espainiako arte, monumentu nahiz kultur ondarea harrapaketa zein esportazioetatik defendatzeari buruzkoa, eta Estatuaren titulartasuneko museo, liburutegi zein artxiboen gainekoa; zernahi gisaz, autonomi erkidegoek arlo horiek kudea ditzakete». Konstituzio Auzitegiak, ordea, Estatuaren eskumen legegileari zabaltasun handia aintzatetsi dio; esangura horretan, Konstituzio Auzitegiak honakoa aintzatetsi du: «… kultur arloan, Estatuak eta autonomi erkidegoek baterako eskumena dute, hots, arlo horretan, autonomi erkidegoek ekintza berezia buru dezakete, baina Estatuak ere antzeko ekintza bete dezake zenbait kasutan; hain zuzen ere, kultur ondare erkidea babestu behar denean, arazoren batek tratamendu orokorra behar duenean, edota kultur helburuak beste modu batean lortu ezin direla-eta ekintza publikoa nahitaezkoa denean (49/1984 KAE). Horrela —badihardu Auzitegiak—, histori eta arte ondarearen inguruko gaia kulturaren arlo zabalagoan sartzeak bidezkotzen du Estatuak lehenengo gai horri buruzko legeak eman ahal izatea. Ildo horretatik, zalantzan jarritako lege horrek —ekainaren 25eko 13/1985 Legeak— ondasun horien estatutu berezia ezarri nahi badu, asmo zabal horren barne sartzen da, lehendabizi, 49/1984 epaiak aipaturiko tratamendu orokorren inguruko guztia, besteak beste (eta batez ere) definizio baterakoia behar duten printzipio instituzionalak, Espainiako arte ondare orokorraz ari gara eta (I. hitzaurrea eta 1.1. art.). Horrez gain, esan behar da autonomi erkidegoen eskumen esklusiboak mugatzeak ahalbideratzen duela autonomi horiek euren estatutuetan jaso ez dituzten eskumenak estatuak bereganatzea. Azkenez, estatuari Espainiako arte, monumentu nahiz kultur ondarea harrapaketa zein esportazioetatik de-

274 fendatzearen inguruko eskumen esklusiboa eta Estatuaren titulartasuneko museo, liburutegi zein artxiboei buruzkoaren gainekoa eratxiki zaionez —nahiz eta autonomi erkidegoek arlo horiek kudeatu ahal izan— (EKren 149.1.2 art.), jarduera babesle horren eremu zehatza arautu behar da eta, horrekin batera, jarduera horren aurrebaldintza diren aldeak». Horrenbestez, Konstituzio Auzitegiaren ebazpenak dioenez, legea Konstituzioarekin bat dator. Hala ere, ondasunak kultur interesekoak direla ezartzen duen adierazpenari dagokionez, 9. artikuluaren 2. lerroaldeko azken tartekadura («Errege Dekretuaren bidez eta bakanka») ondoko kasuan bakarrik da Konstituzioaren araberakoa: adierazpen hori Estatuko Administrazioak egin behar duenean, hau da, 6.b) artikuluak jasotako kasuetan. Edu berean, Auzitegiak erreserbak azaldu ditu 49. artikuluaren 5. lerroaldeari buruz. Artikulu horretan, Administrazioak egin dezakeen beste adierazpen bat aipatzen da, hain zuzen ere, orokorrean eskaturiko antzinatasuna izan ez arren, agiri ondareko ondasuntzat har daitezkeen agiriei buruzko adierazpena. Egintza horren garrantziak ez du alderik gorago aipaturiko 9. artikuluaaren norainokoarekin, baina, auzitegiaren iritziz, harrapaketaren nahiz esportazioaren aurkako defentsak —edo beste edozein tituluk— ezin dezake bidezkotu artikulu hori, beraren bidez estatutuek orokorrean ezarritakoa hautsi eta estatuari eratxikitzen zaiolako eskumena.

2. LEGERIAREN BILAKAERA Arlo honetan Espainian indarrean dagoen legearen aurretik, legeriak bide luzea egin du. Legearen zioen azalpenari eutsiz gero, ordea, bide hori 1933ko maiatzaren 13ko Lege «ohoragarriak» bakarrik osatu du, lege horretako protagonistak «Espainiako tradizio intelektual, juridiko eta demokratikoaren» ordezkaririk onenak izanik. Zernahi den ere, 1985eko legegilearen baieztapen horrek ez du inolako zerikusirik errealitatearekin. Egin ere, legegile horrek demokraziaren aurkako akats nabaria egin du: beharrizanik gabe, errealitatetik aldendu da demokrazia babesteko, eta errealitatetik aldendu dela diogu historia eta arte altxorrak babesteko tekniken jatorri modernoa Zuzenbide pontifizioak eratorri duelako. Arean bere, Zuzenbide horrek Italiako legerian izan zuen eragina, eta Italiakoak, berebat, Espainian indarrean dagoen legean. Hortaz, Espainiako legea ez da batere orijinala, Italiako 1939ko ekainaren 29ko Legean eta Franceschini Batzordeak 1966an emandako txostenean oinarritu baita. Horrez gain, Errepublikaren 1933ko Legea nahi den bezain «ohoragarria» izan daiteke, baina 1926ko abuztuaren 9ko Errege Dekretu-legearen nagusitasun teknikoa eztabaidaezina da.

275 Ildo horretatik, Espainiako kulturaren alorrean, Eliza Katolikoari zor zaio histori ondarea artatzearen inguruko kezka; kezka horren alorrean, Aita Santuek Erromako arkeologi nahiz arte aberastasunak babesteko neurriak hartu zituzten, lehen-lehenik. Horren ariora, XVII. mendearen hondarrean, hainbat ediktu eman ziren eta, euren bidez, polizi zentroa eratu zen arte objektuen artapena zein merkataritza zaintzeko, batez ere, esportazioa. Esanak esan, lehen arau garrantzitsu antzo Pacca kardinalaren ediktua aipatzen da (1820ko apirilaren 7an, Pio VII. Aita Santu zela, emandakoa). Arean bere, ediktu hori izango da gerogarrenean Italiako estatuek batu aurretik onetsitako xedapenen eredua. Espainian, aldiz, data hori baino lehenago, Carlos IV.ak ezarri zituen gai horren inguruko neurri garrantzitsuak, 1802ko martxoaren 26ko Jarraibidean (Bilduma Berri-berriaren VIII. liburuko XX. tituluaren III. legea). Neurri horiek «erresuman aurkitzen diren antzinako monumentuak bildu eta artatzeko moduari buruzkoak dira. Bilketa eta artapen horiek Historiako Errege Akademiak ikuskatu behar ditu, antzinatekoak babestuta gera daitezen ezjakintasunetik; ezjakintasun horrek kaltea eragin diezaieke bai historia arloko ezaguerei eta bai antzinatekoen eskutik aurrera egiten duten arteei ere». Horren harira, monumentuak definitu dira, eta monumentuok lur pribatuetan aurkitu dituzten pertsonentzat monumentuon titulartasun pribatua aintzatetsi da; titulartasun hori gorabehera, monumentuak Akademiak eskuratu behar ditu, konpentsazio egokia emanda. Antzinako monumentutzat hartu behar dira ondokoak: «edozein motatako estatua, busto zein erliebe baxuak, esaterako, tenplu, hilobi, antzoki, anfiteatro, zirku, naumakia, lehia-toki, bainu, galtzada, bide, nahiz akueduktuak; hilarri nahiz inskripzioak, mosaiko, orotariko txanpon, kamafeu, arkitektura zati zein zutabe miliarioak, edota sistro, lira nahiz kriskitinak bezalako musika tresnak; preferikulo, kopa txiki, makulu, sakrifizioetarako aizto, sega, ihinztagailu, edalontzi edo tripodeen antzeko tresna sakratuak; orotariko armak, besteak beste, uztai, gezi, habaila, karkasa zein armarriak; balantza eta beraren hazta, erromanak, eguzki zein makina-erloju, besoko, iduneko, koroa, eraztun nahiz zigiluen bezalako tresna zibilak; arte liberal eta mekanikoetako tresna zein erreminta guztiak; eta, azkenik, ezezagunak izan arren, antzinakotzat jo diren gauza guztiak, punikoak, Erromakoak, kristauenak, godoenak, arabeenak edota Berant Erdi Arokoak izan». «Monumentu horietakoren bat —badihardu jarraibideak— nork bere landa edo etxean bilatu nahi izan barik topatzen duenean, edota bere kontura aurkitzen duenean, pertsona hori monumentuaren jabe bihurtzen da. Aitzitik, erregeren lurretan (hau da, nire lurretan) edo lur publikoetan aurkitutakoak barrutiko magistratu nahiz epaileek bildu eta zaindu beharko dituzte. Aurkitu diren monu-

276 mentuak zainpean jarri eta gero, aurkitzaile, edukitzaile edo epaileek aurkikuntza Historiako Errege Akademiari jakinarazi behar diote bertako idazkariaren bidez. Akademia jakinaren gain dagoenean, aurkikuntza hori nola eskuratu erabaki behar du: erosketa zein haborokin edo gratifikazioaren bitartez, edota jabearekin hitzarmena eginda… Orobat, Akademiak bere eskerrona erakutsiko die pertsona hauei: aipaturiko monumentu horiek bilatu, artatu eta berari jakinaraziz, aberria ilustratu edo aberasten lagundu duten abertzale onei; horrez landa, aurkitu diren gauzen edukitzaileei eurekin hitzarturiko zenbatekoa ordainduko zaie, eta aurkikuntza horien biderapena Akademiaren esku geratuko da». Arkeologi aztarnen inguruko arau aitzindari horiez gain, jarraibideak honakoa agintzen die herri guztietako epaileei: «… aurkitu diren edo aurkituko diren monumentuak inork suntsi ez ditzan eta monumentu horiei inork tratu txarrik eman ez diezaien zaindu behar dute; izan ere, monumentu horiek interes izugarria dute herrien ohore, antzinatasun nahiz ospearentzat eta, horrexegatik, epaile horiek neurri egokiak hartu behar dituzte kalte edo suntsidurok gerta ez daitezen. Gauza bera egingo dute egun zenbait herri nahiz eremu despopulatutan dauden antzinako eraikinei dagokienez. Horrenbestez, epaileok zaindu behar dute eraikin horien materialak inork ez ukitzea; are gehiago, material horiek txit ondo artatu beharko dituzte eta, eraikina aurrian dagoela pentsa daitekeenean, egoera hori Akademiari jakinarazi beharko diote bertako idazkariaren bidez, artapen horretarako neurri egokiak har daitezen».

Jarraibide horrek —eta berak finkaturiko historia eta arkeologi ikuspegiak— luzaroan iraun zuen indarrean, 1865eko ekainaren 6ko Errege Aginduak berriro aipatu baitzuen jarraibide horren derrigorrezkotasuna. Ikusmolde hori 1844ko ekainaren 13ko Errege Aginduak osatu zuen (agindu artistikoagoa zenak), probintzia guztietan Monumentuen inguruko Batzordeak sortuz. 1857ko irailaren 9ko Moyano Legeak, azkenez, batzorde horiek San Fernandoko Errege Akademiaren menpe jarri zituen. XX. mendearen hasieran, monumentu ondarearen katalogoa zein inbentario orokorra egiteko agindua eman zen. Zeregin hori San Fernandoko Akademiak burutu behar zuen probintziaz probintzia, Historia eta Arte Monumentuak Artatzeari buruzko 1915eko martxoaren 4ko Legeak zioenez. Lege horretan, nabaria zen Italia nahiz Frantziako legerien eragina. Legeria horiek, ondasunen historia eta arte izaeraren inguruko adierazpena erabilita bidezkotu dute administrazio ekintza; bestela esanda, Administrazioak esku hartu ahal izateko, ondasunok izaera hori dutela adierazi behar da espediente batean. Behin adierazpen hori egin eta gero, gehiegiko mugapenak ezartzen dituen eraentza aplikatu behar da. Ulerbidez, ondasun edota eraikin horiek ezin daitezke eraitsi Instrukzio Publikoko Ministerioaren baimenik gabe, ezta esportatu ere, aurretik ondasunok ez badira ateratzen katalogoetatik. Monu-

277 mentu pribatuei dagokienez, berriz, Administrazioaren esku-hartzea hauxe baino ez da: zerga salbuespenak erabilita, Administrazioak monumentu horiek suspertu egiten ditu, monumentu publikoak izango balira bezala. Susperketa horrek, berebat, ondore hauek dakartza: lehenik, estatuari eroslehentasun eskubidea aintzatetsi zaio jarraikako salmentetan; hurrenik, monumentuei bisitaldiak egitea ahalbideratzen da; eta, azkenik, Instrukzio Publikoko Ministerioaren baimena behar-beharrezkoa da obrak egin ahal izateko. Gero, Primo de Riveraren diktadura garaian, 1926ko abuztuaren 9ko Errege Dekretu-legea aldarrikatu zen, eta horrek esku-hartze neurrien arauketa osatu nahiz eragingarriagoa eskaini zuen. Horrela, alde batetik, 2. artikuluak zabaldu egin zuen estatuaren arte altxorraren kontzeptua, eraikin bakanak ez ezik, ondokoak ere kontzeptu horren barne sartuz: «… edertasun berezi eta aintzatetsitakoa duten eraikin multzo nahiz tokiak, eraikin nahiz toki horiek babestu eta artatzea beharrezkoa denean Espainiaren itxura tipiko, artistiko eta bitxia iraunarazteko». Horretara, neurri babesleen eta hirigintza teknikoen arteko koordinazioa lortu zen, behin hiri nahiz herri baten arte izaeraren inguruko adierazpena egin eta gero, udalek hiri zein herri horietako hiriguneen topografi planoak onetsi behar zituztelako. Adierazpen horren ondorioz, toki horiek hainbat zortasun izaten zituzten: ezin zitekeen edonola eraiki; udal ordenantzetan, artapenari buruzko manu derrigorrezkoak eta bereziak jaso behar ziren; eta udal obrak egin ahal izateko, Instrukzio Publikoko Ministerioak baimena eman behar zuen, erakunde teknikoen txostena ikusi eta gero (bestela esanik, Monumentuen Batzorde, Turismoaren Errege Komisariotza, Historiako Errege Akademia eta San Fernandoko Akademiaren txostena ikusi eta gero). Beste alde batetik, dekretu horrek historia eta arte monumentuen jabe ziren norbanakoei zenbait mugapen ezarri zizkien lehenengoz: batetik, monumentu horietan ezin zuten aldaketarik egin administrazio lizentziarik gabe eta, bestetik, estatuak beharrezkotzat jotzen zituen artapen obrak epe zehatz baten barruan burutu behar zituzten. Norbanakoek bigarren eginbehar hori bete ezean, estatuak ahalmena zuen bai ondasun higiezina derrigorrean desjabetzeko, eta bai egin gabeko obrak berak burutzeko ere. Azken kasu horretan, gastuak norbanakoak ordaindu behar zituen aurrerakin itzulkor gisa; horrela, gerogarrenean derrigorrezko desjabetzapenik egiten bazen, gastu horiek norbanakoari itzultzen zitzaizkion. Hurrengo legea Errepublika garaian eman zen (1933ko maiatzaren 13an) eta, zoritxarrez, lege hori atzerapauso tamalgarria baino ez zen izan, gaur egun indarrean dagoen legeko zioen azalpenak —ezjakintasun nabaria erakutsita— kontrakoa badio ere. Ildo horretatik, lege horrek ez zuen behar bezalako arreta jarri neurri babesleen eta hirigintza teknikoen arteko koordinazioaren alorrean. Horren ondorenez, neurri multzo horretatik, honako arau

278 anbiguoak baino ez zuen iraun —eta horrek ere 1936ko apirilaren 16ko Araudiaren 29. artikuluari esker—: «… barne berrikuntza eta zabaldurari buruzko planoak… historia eta arte monumentuak errespetatuta egin behar dira». Hariari segiz, FERNÁNDEZ RODRÍGUEZek dioen bezala, «1933–1936 bitarteko legeriak, oro har, ez du gainditu 1926ko Errege Dekretu-legeak lortutako maila; legeriak dekretu-lege horren urratsei zehaztasunez ekin die, baina gorago aipatu dugun akatsa bezalako hutsegite nabarmenen bat izan du. Bi puntu bakarrik azpimarra daitezke arlo honetan: lehenik, baimenik gabe edota emandako jarraibideak bete barik egin diren obrak berehala geldiarazteko ahalmena aintzatetsi zaio Administrazioari (Araudiaren 21 eta 22. art.ak) eta, hurrenik, ahaleginak egin dira —hastapeneko ahaleginak izan badira ere— bidegabeko erabilerak derrigorrezko desjabetzapen zehapenaren bitartez betearazteko». 1955eko abenduaren 22ko Legeak aurreko legeriaren akats hori zuzendu zuen. Arean bere, monumentuen arte eta historia balio nahiz esangurarekin bateraezinak ziren erabilerak debekatu zituen lege horrek, eta erabilera horiek kontrolatzeko bide moduan, proiektuak estatuko Hezkuntza Ministerioak baimendu beharra ezarri zuen; gisa bertsuan, neurri horien aurka buruturiko egintza juridikoei deuseztasun zehapena ezarri zien. 3. ADMINISTRAZIOAREN ESKUMENAK ETA ANTOLAKETA Histori ondarea kudeatzeko erantzukizuna estatu eta autonomi erkidegoena da, batik bat. Konstituzioaren 46, 44, 149.1.1 eta 149.2. art.etan ezarritakoaren arabera, Estatuari ondoko zereginak erreserbatu zaizkio: Espainiako histori ondarea artatuko dela bermatzea; ondare hori aberasteko neurriak hartzea eta, azkenez, ondare horretako ondasunak ikusteko aukera hiritar guztiei ziurtatu eta aukera hori suspertzea. Edu berean, Konstituzioaren 149.1.28. artikuluak agindu duen bezala, estatuak ondasun horiek esportazio ez-zilegi eta harrapaketatik babestu behar ditu. Horrez gain, hurrengo gaiak ere estatuaren eskumenekoak dira: Espainiako histori ondarea osatzen duten ondasunak Espainiatik kanpo ezagutzera ematea; ondasun horiek berreskuratzea, modu ez-zilegian esportatu direnean; eta, atzenean, ondasun horien inguruko kultur informazioa zein informazio tekniko eta zientifikoa nazioarteko estatu eta erakundeekin elkar trukatzea. Gainerako Administrazio eskudunak estatuarekin elkarlanean aritu behar dira gai horietan (1985eko Legearen 2.1. eta 3. art.ak). Autonomi erkidegoek, ostera, legea orokorrean betearazteko eskumena dute, salbu eta berariaz adierazten denean horren inguruko eskumena estatuko Administrazioarena dela, edota Administrazio horrek esku hartu behar due-

279 nean, Espainiako histori ondarea osatzen duten ondasunak esportazio ez-zilegietatik zein harrapaketetatik babesteko. Orobat, histori ondarearen ondasun hauei buruzko eskumena ere estatuarena da: estatuko zerbitzu publikoei edota Estatuaren ondareari atxikitako ondasunei buruzkoa (6. art.). Ikus daitekeenez, autonomi erkidegoetako administrazioek eragingarritasunez jardungo ez ote duten susmoa du legegileak, eta horren seinale dugu ondokoa: harrapaketa kasuetan, autonomi erkidegoetako administrazioek ez badute deusik egiten, estatuko Administrazioak sorospidez jardun dezake. Horren ildotik, honela definitu du legegileak harrapaketa: Espainiako histori ondareko ondasun guztiak nahiz batzuk galtzeko arriskua sortarazten duen egite zein ez-egitea da, edota ondare horrek bere gizarte eginkizuna betetzea oztopatzen duen egite edo ez-egitea (4. art.). Histori ondareari buruzko jarduera nahiz informazio egitarauak komunikatu eta elkar trukatzea Histori Ondarearen Kontseiluak erraztu behar du. Kontseilu hori hurrengoek osatzen dute: autonomi erkidego bakoitzeko Gobernu Kontseiluak izendaturiko ordezkariek eta estatu Administrazioko zuzendari nagusi eskudunak. Zuzendari nagusiak kontseiluburu gisa jarduten du (Legearen 3.1. art. eta lege hori garatzen duen 111/1986 Errege Dekretuaren 2.etik 6.era arteko artikuluak; dekretu hori urtarrilaren 10ekoa da). Kontseilu horrek dituen kontsulta eginkizunak alde batera utzita, ondokoak ere estatuko Administrazioaren kontsulta erakundeak dira: Espainiako histori ondareko ondasunak kalifikatu, baloratu nahiz esportatzeko batza; errege akademiak; Espainiako unibertsitateak; Ikerketa Zientifikoen Kontseilu Nagusia; eta, azkenik, momumentu, multzo historiko, artxibo, liburutegi, labar-arte, museo, arkeologi hondalan nahiz miaketa, eta etnologiaren batza nagusiak (Legearen 3.2. art. eta lege horren araudiaren 10. art., 1986ko urtarrilaren 10eko araudiarena, hain zuzen). Udalak erakunde eskudunekin lankidetzan aritu behar dira, histori ondarea artatu eta zaintzeari buruzko legea betearazteko euren udal mugartean. Horrela, neurri egokiak hartu behar dituzte ondare hori narriatu, galdu edo suntsitu ez dadin. Orobat, udalek Administrazio eskudunari jakinarazi behar diote, nola ondasun horien gizarte eginkizunari egindako edozein mehatxu, kalte zein nahasmendu, hala ondasunok zaintzeko udalek izan dituzten zailtasun nahiz beharrizanak (legearen 7. art.). Atzenean, azpimarratu behar da norbanakoek Administrazio eskudunari jakinarazi behar diotela histori ondareko ondasunen bat suntsitzeko arriskua dagoela. Horrez gain, norbanakoek akzio publikoa egikari dezakete administrazio organoetan zein Administrazioarekiko auzibideetarako auzitegietan; akzio horren bidez, eska dezakete legean ondare hori osatzen duten ondasunak defendatzeko ezarri dena bete dezaten (8. art.).

280

4. ESPAINIAKO HISTORI ONDAREA OSATZEN DUTEN ONDASUNEN MOTAK. ONDASUNOK BAKOIZTEKO PROZEDURA Espainiako histori ondarea osatzen duten ondasunak 1985eko Legeak arautzen ditu, eta ondasun horiek, aurrerago esana doan bezala, Franceschini Batzordeak aipaturiko civiltà balorea eratzen dute, ondasunok publikoak zein pribatuak izan. Espainiako Konstituzioak aiko-maikoetan ibili gabe ezarri du hori: «Herri botereek —badio 46. artikuluak— Espainiako herrien histori, kultur nahiz arte ondarearen artapena bermatu eta ondare horren zein bera osatzen duten ondasunen aberastasuna suspertu behar dute, euren eraentza juridikoa nahiz titulartasuna kontutan izan gabe». Begi-bistakoa denez, titulartasun desberdin horrek eragina du legearen eraentza juridikoan bertan, eta ondorio bereizle garbiak dakartza. Horrela, alde batetik, legeak demanioko bihurtu ditu arkeologi ondasun guztiak, ondasun horiek, meatzeak bezala, herri jabarikoak direla adierazita (44. art.). Bestetik, zenbait manu —berbarako, zerga-pizgarriak, ondasun higikorrak inportatu eta esportatzeari buruzko arauak, edota artapen nahiz erabilpen betebeharrak ez gauzatzearen ondoriozko aldez aurreko zehapenak— ezin zaizkie herri administrazioei aplikatu, administrazio horiek histori ondareko ondasunen jabeak direnean. Egin-eginean ere, administrazioen izaerak oztopatzen du, batetik, administraziook onurak ateratzea pizgarri haietatik eta, bestetik, legeak denontzat jarritako artapen zein erabilpen betebeharrak ez gauzatzearen ondorioz, zehapen isunak jartzea euren buruei. Ildo horretatik, eraentza juridikoaz denaz bezainbatean, legeak bi kategoria bereizi ditu: batetik, kultur intereseko ondasunak (kategoria hori ondasun higiezinen eraentzaren ingurukoa da, batik bat); eta, bestetik, «kultur interesik izan gabe, garrantzi berezia duten» ondasun higikorrak (garrantzi hori dela bide, 26. artikuluak dioenez, ondasun horiek Espainiako histori ondarearen inbentario orokorrean inskribatu behar dira). Arkeologi, etnografi eta agiri nahiz bibliografi ondareak osatzen duten ondasunak, berebat, modu berezian arautu dira kapitulu bananduetan. Lehenengoarekin hasteko, arkeologi ondarearen osagaiak honako ondasunak dira: arkeologiako metodologia erabilita azter daitezkeen historia izaeradun ondasun higiezin eta higikorrak, ondasunok lurretik aterata egon zein ez, eta lur gainean nahiz azpian, lurralde itsaso zein kontinenteko plataforman agertu. Halaber, gizakiaren historia, sorrera nahiz aurrekariekin zerikusia duten geologi nahiz paleontologi osagaiak ere ondare horren barruan sar daitezke (40.1. artikulua). Aurrerago esan dugun moduan, arkeologi ondarea

281 osatzen duten ondasunak demanioko ondasunak dira, legeak hori adierazi baitu (44. artikulua). Etnografi ondareari gagozkiola, bertan sartzen dira Espainiako tradiziozko kulturaren alde material eta gizarte zein espiritu aldeen adierazgarri garrantzitsu diren â&#x20AC;&#x201D;edo izan direnâ&#x20AC;&#x201D; ondasun higiezin nahiz higikorrak eta ezaguera zein jarduerak (46. art.). Ondasun higiezinen kasuan, legeak kultur intereseko ondasunen arauketara jotzeko agintzen du; eta etnografi izaeradun ondasun higikorren kasuan, inbentario orokorrean agertzen diren kultur interesik gabeko ondasun higikorren inguruko arauketara (47. art.). Atzenean, adierazi da zenbait ondasun agiri eta bibliografi ondarearen osagai direla, artxibo nahiz liburutegietara bilduta egon zein ez (48.1. art.). Agiri ondarea mugatzean, osoro garrantzitsuak dira, batetik, legeak agiriaren inguruan emandako definizioa eta, bestetik, ondare hori osatzen duten ondasunen zerrenda. Lehenengoarekin hasteko, honelaxe definitu du legeak agiria: berezko nahiz ohiko hizkuntzan eginiko adierazpena da, edota beste edozein adierazpen grafiko, soinuzko edo irudi bidezkoa, baldin eta adierazpen hori edonolako euskarri materialera â&#x20AC;&#x201D;informatikora ere barneâ&#x20AC;&#x201D; bilduta badago. Argitaraldien aleak jatorrizkoak ez direnean, ezin daitezke agiri eta bibliografi ondareko ondasuntzat hartu (49.1. art.). Bigarrenik, agiri ondarean agiri hauek sartzen dira: 1. Aro guztietako agiriak, baldin eta agiri horiek ondoko erakundeek sortu, artatu edo bildu badituzte, euren eginkizunak betetzean: batetik, herri erakundeek edota estatuaren nahiz beste herri erakunderen baten kapitala duten pertsona juridikoek; eta, bestetik, herri zerbitzuak kudeatzen dituzten pertsona pribatuek (bai pertsona fisikoek, eta bai juridikoek ere). 2. Berrogei urtetik gorako antzinatasuna duten agiriak, baldin eta agiriok herri erakunde nahiz elkarteek, sindikatu zein erlijio izaeradun erakundeek, edota kultur nahiz hezkuntza erakunde, fundazio zein elkarte pribatuek sortu, artatu edo bildu badituzte. 3. Beste edozein erakunde pribatu edo pertsona fisikok sortu, artatu edo bildutako agiriak, baldin eta ehun urtetik gorakoak badira agiriok. 4. Horrelako antzinatasunik izan gabe, antzinakotzat jotzeko modukoak izan eta, estatuko Administrazioaren esanetan, agiri ondarearen osagai direnak (49. art.). Bibliografi ondarean, batetik, titulartasun publikoko liburutegiak zein bibliografi bildumak sartzen dira eta, bestetik, literatur, histori, zientzi zein arte lanak, herri liburutegi nahiz zerbitzuetan lan horien hiru ale baino gutxiago badaude (lanok liburuki bakarrean zein serietan eginda egon daitezke, eta eskuz idatzitakoak edo inprimaturikoak izan daitezke). 1958az geroztik egi-

282 niko lanen kasuan, hiru ale badaudelako presuntzioa ezarri da. Taxu berean, ondare horren barne sartzen dira filme zinematografiko, disko, argazki, ikus-entzunezko material eta antzekoen argitaraldietako aleak, euren euskarri materiala edozein izanda ere, baldin eta herri zerbitzuetan ez badaude horien hiru ale baino gehiago edo, filme zinematografikoen kasuan, bat baino gehiago (50. art.).

5. IZAERA JURIDIKOA Kultur ondarea osatzen duten ondasunen izaera juridikoari helduz, lehendabizi esan behar da legeak ez duela adierazi ondasunen kategoria oso hori herri jabarian sartu behar denik (ur zein meatzeak, ordea, sartu egin ditu). Alderantziz, mendi edo lurzoruaren jabetzarekin gertatu den bezala, ondasun horiek —publikoak nahiz pribatuak izan— herri intereseko hamaika betebeharri lotuta geratu dira legearen aginduz. Ondasunaren titularra erakunde publikoa denean, ondasun hori demaniokotzat jotzeko behar diren bi osagai erabakigarriak agertzen dira: batetik, ondasunaren titulartasuna publikoa izatea eta, bestetik, ondasun hori herri zerbitzuko helburuei lotuta egotea. Zernahi gisaz, lehenengo osagaia falta denean sortzen da arazoa, hots, ondasunaren titulartasuna pribatua denean. Halako kasuetan, ondasuna pribatua dela ulertu behar ote da?, ala herri zerbitzu nahiz helburuari lotuta dagoenez, demanioko ondasuna dela jo behar ote da? Guk PRIETO DE PEDROren iritziari ekingo diogu eta, berak ohartarazi duen moduan, Espainiako autoreak bat datoz honetan: kasu hori jabetza pribatuaren ulerkera erromatarrak izandako porrotaren lehen eredua da, alegia, jabetza hori ukitzen duen gizarte eginkizunak eragindako porrotarena. Horrez gain, Italiako ZANOBINI eta CANTUCCIk adierazi dute ondasun horien eraentza azaltzeko modu bakarra, agidanez, demaniotasun eta jabetza pribatuaren arteko kategoria berria asmatzea dela: herri intereseko ondasunak. Direnak direla —GARCÍA DE ENTERRÍAk gure artean zabaldu duen bezala—, Italiako autorerik oraintsuenekoek (GIANNINIk, PALMAk) kultur ondasunaren kontzeptua kaleratu dute. Kontzeptu horren bidez azaltzen da euskarri fisiko beraren gain (gauzaren gain) Zuzenbidearen babesa duten hainbat interesek izan dezaketela eragina, besteak beste, kultur interesak. Interes hori atsegin kolektiboari lotutako ondasun ez-material eta eskuraezina denez, berarekin kategoria juridiko homogenoa osatu da, gauzaren edukitza eraentzatik at. Gainera, atsegin kolektiboa lortzeko nahitaezkoa denez kultur ondasunak artatu nahiz suspertzea, herri botereei artapen zein susperketa horiek bermatzeko adina ahalmen eratxiki behar zaizkie, eraentza juridiko baterakoia-

283 ren bidez. Horretara, kultur ondasunek osatzen duten kategoria horrek gauzen edukitzarekin zerikusirik izan ez arren, artapen nahiz susperketaren inguruko eraentzaren aginduak bete beharko ditu. Dena den, kultur interesaz gain, gauzak bestelako interes babestuak izan ditzake (batik bat, interes ekonomikoak) eta, horren ondorioz, bi interes horien eraentzen arteko elkarjotzeak sor daitezke. Edonola ere, elkarjotze horiek konpontzean, lehentasuna eman behar zaio atsegin kolektiboari, ekonomia-ondare erabilpenen gain. Horren harira, Victor Hugok teknizismo juridiko guztiak bazter utzi eta zuhurtasunez azaldu zuen ondokoa: «… eraikin batean bi gauza bereiz daitezke: beraren erabilpena eta beraren edertasuna. Erabilpena jabearena da; edertasuna, ordea, guztiona. Hori dela eta, jabeak ez du eraikina suntsitzeko eskubiderik». Kultur ondasunen kategoria onartzen dutenek, bestalde, kategoria horretan sartzen dituzte titulartasun publikoa duten ondasun historikoak (ondasunok herri jabaritik atera eta gero). Horrez landa, autore horiek azpimarratu dute titulartasun publikoko kultur ondarearen eta demanioaren artean loturarik ez dagoela defendatzea, ezbairik gabe, jokabide zentzuzkoa dela, demanioaren eraentza juridikoak ez baitu per se bermatzen kultur ondarearen artatze zein suspertze eginkizunik. Are gehiago, herri jabarian sartutako kultur ondasuna helburu horiekin bateraezinak diren herri erabilera nahiz zerbitzuei, edota demanio erreserbaren antzeko formulei lotuta gera daiteke, eta formula horiek behaztopa egin diezaiokete hiritarren atsegin estetikoari (PRIETO DE PEDRO). Beste alde batetik, histori ondarea osatzen duten ondasun pribatuak ezin daitezke behar bezala azaldu administrazio mugapenen teknika erabilita; egin-eginean ere, teknika horiek esku-sartze publiko negatiboak bakarrik azaltzen dituzte, baina ez izaera positiboa dutenak. Azken finean, ondasun horien eraentza juridikoa eraentza sui generis da. Gehienetan, eraentza hori bikoitza izaten da (ondasunen euskarri materiala publikoa zein pribatua izan daitekeenean), eta beraren muina ez da «gauza»ren edukitzari lotutako eraentza, ezpada «atsegin kolektiboari lotutako ondasun espiritualak izateari lotutakoa. Horrenbestez, ondasun horiek dituztenek atsegin hori ahalbideratu behar dute, gauza horietatik atera ditzaketen gainerako erabilpen baterakorrez gain. Ulerkera hori esan gabe doa Konstituzioaren 46. artikuluan; artikulu horrek, azaldu bezala, herri botereei eman die kultur ondarearen artapen nahiz susperketa bermatzeko agindua, ondare horren eraentza juridikoa nahiz titulartasuna kontutan izan gabe» (PRIETO DE PEDRO).

6. KULTUR INTERESEKO ONDASUNAK

284 Histori ondarearen zati diren kultur intereseko ondasunen kontzeptuari dagokionez, esan behar da ondasun horiexetan agertzen dela, hain zuzen, administrazio esku-hartzerik zabalena. Legeak gauza bera dio beste hitz batzuekin: ondasun horiek ÂŤmodu berezian babesten diraÂť. Ondasunen bat kultur intereseko ondasuntzat jotzeko, legeak adierazi behar du ondasun horrek izaera hori duela; bestela, errege dekretu baten bidez, kasuan-kasuan egin behar da adierazpen hori (9.1. art.). Aurrerago aipatu dugun moduan, kultur intereseko ondasun horiez gain, legeak beste ondasun hauek arautzen ditu: kultur intereseko adierazpenik izan gabe, garrantzi berezia izateagatik histori ondarearen inbentario orokorrean sartu diren ondasun higikorrak (26. art.). Azken horien kasuan, estatuaren esku-hartzea ez da hain nabarmena. Bestalde ere, kultur intereseko ondasunen kategoria ondasun higiezinentzat ezarrita dagoen bezala, inbentarioan sarturiko ondasunen kategoria higikorrentzat pentsatuta dago; edozein kasutan ere, ondasun higikor horiek kultur intereseko adierazpena jaso dezakete (27. art.). Ondasun bat herri interesekoa dela adierazteko, errege dekretua eman behar da, organo eskudunak espedientea hasi eta tramitatu ostean (espediente hori hastea edozein pertsonak eska dezake). Edonondik begira dakiola ere, ezin daiteke adierazi ondasun bat kultur interesekoa dela, ondasun edo lan horren egilea bizirik dagoenean; alabaina, ondasun edo lanaren jabeak baimena emanez gero, edota Administrazioak ondasun hori eskuratuz gero, egin daiteke adierazpen hori (9 eta 10. art.ak). Horiek ez ezik, kultur intereseko adierazpenik izan gabe Espainiako histori ondarean sartu diren ondasun higiezinak ere aipatu ditu legeak. Arean bere, ondasun horiek helburu zehatz batekin sartu dira histori ondarean: erabateko zein zati bateko errauspen obrak zein erabilpena aldatzeko egiten direnak eteteko ahalmena ematea organo eskudunari. Etete horrek, gehienez jota, sei hilabete iraun dezake eta, epe horretan, hirigintza arloan eskumena duen Administrazioak erabaki behar du bidezkoa den ala ez plan berezia nahiz hirigintza legerian agertzen ez diren beste neurri batzuk onestea; erabakia hartzen duen bitartean, Administrazio horrek errauspena oztopatu edo edozein motatako obra eten dezake (25. art.). Horren ildotik, Kode Zibilaren 334. artikuluan zerrendatutakoak ez ezik, hurrengoak ere ondasun higiezintzat hartu dira: eraikinari datxezkion osagaiak eta eraikina zein beraren kanpoaldea eratzen dutenak (edo eratu izan dutenak). Ez da kontutan hartu osagai horiek eraikinetik banantzen direnean, gauza osatu eta burutua era dezaketela, hain zuzen ere, jatorrizkoa ez den erabilera zein eraikinari erraz aplikatzeko moduko gauza osatua. Osagai horien materialak ere ez du garrantzi handirik, ezta osagaiok eraikinetik banantzean eraikin edo ondasun higiezin horri eragiten zaion kalteak ere (izan dai-

285 teke banantze horrek kalte handirik ez eragitea ondasunaren historia eta arte balioari). Taxu berean, kultur intereseko adierazpena duen ondasun higiezin baten barruan dauden ondasun higikorrek ere izaera hori izango dute, baldin eta adierazpen horretan aintzatesten bada ondasun higikor horiek higiezinak duen historiaren oinarrizko alde bat osatzen dutela (14.1 eta 27. artikuluak). Histori ondareko ondasun higiezinak, berebat, bost taldetan sailka daitezke: monumentuak, lorategi, multzo zein toki historikoak eta arkeologi aldea (14.2. art.). Monumentuak dira arkitektura nahiz ingeniaritza lanek edo itzelezko eskulturek osatzen dituzten ondasun higiezinak; ondasun horiek monumentutzat jotzeko, historia, arte, zientzia nahiz gizarte interesa izan behar dute. Lorategi historikoa, ostera, gizakiak osagai naturalak antolatzearen ondoriozko eremu mugatua da. Batzuetan, eremu horietan, gizakiak eginiko gauzak agertze dira. Lorategi historikoaren interesa beraren jatorri edo iragan historikoa izan daiteke, edota beraren zentzumenezko nahiz botanikazko balio estetikoa. Multzo historikoa ezargunea osatzen duten ondasun higiezinen elkartzea da. Elkartze hori jarraikakoa zein sakabanatua izan daiteke, egitura fisikoaren arabera. Egitura horrek, halaber, giza talde baten bilakaera adierazten du, talde horren kulturaren erakusle delako, edota taldeak erabiltzeko nahiz gozatzeko balioa eratzen duelako. Horrez gain, biztanlegune handiago bateko ondasunen gune bakana ere multzo historikotzat har daiteke, baldin eta gune horrek aipatu ditugun ezaugarriak baditu (giza taldearen eraskusle edota taldeak gozatzeko balioa izatea), eta argiro mugatzeko modukoa bada. Toki historikoa, bestalde, ondokoari loturiko leku naturala da: historia, etnologia, paleontologia nahiz antropologiako balioa duten iraganeko gertakizunei zein oroipen, tradizio herrikoi, kulturaren nahiz naturaren sormen edota gizakiaren lanei loturikoa. Amaitzeko, arkeologi aldea arkeologi metodologia erabilita azter daitezkeen ondasun higiezin nahiz higikorrak biltzen dituen toki naturala da, ondasun horiek lurretik aterata egon zein ez, eta lur gainean nahiz azpian, edota Espainiako lurraldeko uretan egon.

Ondasun bat kultur interesekoa dela adierazteko espedientea hasteak berez dakar â&#x20AC;&#x201D;kautelazko neurri gisaâ&#x20AC;&#x201D; ondasun horri jadanik herri intereseko adierazpena dutenen babes eraentza aplikatzea. Ondasuna higiezina denean, espedientea hasteak zuzenean dakar ondokoen etendura: batetik, lur ukituetan lurzatiketa, eraikitze nahiz errauspen lanak egiteko udal lizentziena eta, bestetik, emanda dauden lizentziena. Alde horietan ezinbestearen ondorioz luzamendurik gabe egin beharreko obrak gauza daitezke, baina horretarako,

286 erakunde eskudunaren baimena nahitaezkoa da. Etendura horren iraupena espedientea ebatzi edo iraungi den araberakoa izaten da (11 eta 16. art.ak). Kultur intereseko adierazpena egiteko prozeduraren tramitazioa, bestalde, hauxe da: lehen-lehenik, aurrerago zerrendatu ditugun kontsulta erakundeek —estatukoak zein autonomi erkidegokoak izan— adierazpen horren aldeko txostena egin behar dute (besteak beste, Espainiako histori ondareko ondasunak kalifikatu, baloratu eta esportatzeko batzek; errege akademiek; Espainiako unibertsitateek; Ikerketa Zientifikoen Kontseilu Nagusiak; eta, azkenez, 111/1986 Errege Dekretuaren 10. artikuluak aipatzen dituen estatuko Administrazioaren batza nagusiek edota, autonomi erkidegoen eremuan, izaera hori aintzatetsita duten batzek). Txostena eskatu eta hiru hilabete igaro badira inolako erantzunik jaso gabe, ulertuko da eskaturiko txosten hori kultur intereseko adierazpena egitearen aldekoa dela. Espedientea ondasun higiezinei buruzkoa denean —eta horixe izaten da kasurik arruntena—, jendaurreko informazioa egiteko epea zabaltzen da, eta udal interesatuari entzun behar zaio (legearen 9.2. artikulua, eta araudiaren 11.etik 13.era artekoak). Espedientea hasi eta gero, gehienez jota hogei hilabeteko epea dago ebazpena emateko. Ebazpen horrek xehetasunez deskribatu behar du ondasun ukitua. Ondasun higiezinen kasuan, ebazpenean adierazpenak ukitutako ingurunea mugatu behar da eta, bidezkoa izanez gero, ondasun higiezinaren zati osagarriak, ondasun horri dagozkionak eta, azkenez, ondasunaren zati erantsiak definitu eta zerrendatu behar dira (legearen 9.3 eta 11.2. art.ak, eta araudiaren 14 eta 15.ak). Bestalde, espedientea iraungi egiten da honako kasuan: hogei hilabeteko epe hori igaro eta berandutza salatu ostean, ebazpenik ematen ez denean salaketaren ondorengo lau hilabetetan. Behin espedientea iraungitakoan, ezin daiteke hurrengo hiru urteetan beste bat hasi, salbu eta titularrak eskatzen duenean (9.3. art.). Hortaz, adierazpen hori egiteko espedientea hastea nahikoa da, egiazko adierazpenak dakarren gehiegiko esku-hartzearen eraentza «behin-behinekoa» aplikatzeko. Gainera, behin-behineko eraentza horrek hogeita lau hilabete iraun dezake (ebazpena emateko dauden hogei hilabete, gehi berandutza salatzearen ondorengo beste lau), edota eperik gabekoa izan daiteke, ondasun ukituaren titularrak eskatzen ez badu espedientearen iraungitasuna adieraztea.

7. KULTUR INTERESEKO ADIERAZPENAK DITUEN ONDOREAK Ondasun batek kultur interesa duela adierazteak bi motatako ondoreak eratortzen ditu: ondore orokorrak eta ondasun higiezinei nahiz ondasun higikorrei buruzko ondore bereziak.

287 Lehenengoekin hasteko, adierazpen horren lehendabiziko ondore orokorra ondasuna estatuko Administrazioaren menpeko erregistro batean inskribatzea da. Erregistroari adierazpena egiteko espedientea hasi dela jakinarazi behar zaio, horrek aurrearretazko idaztohar egokiak egin ditzan, hain zuzen, behin betiko ebazpena eman arte iraungo duten idaztoharrak. Erregistroak, bestalde, ondasun horiek bereizteko titulu ofiziala luzatu behar du eta, titulu horretan, ondasunon inguruan egindako egintza juridiko zein artistiko guztiak agertarazi behar dira. Taxu berean, ondasun horien eskualdaketak nahiz leku aldaketak erregistroan inskribatzen dira (legearen 12 eta 13.1. art.ak, eta araudiaren 16. zein 21.etik 23.era arteko art.ak). Adierazpenaren bigarren ondore orokorra edukizkoa da. Ondasunen jabeek, ondasunen gain eskubide errealak dituztenek, edota ondasunok edozein titulutan oinarriturik dituztenek honakoa ahalbideratu eta erraztu behar dute: lehenik, erakunde eskudunek ondasunok ikuskatzea; hurrenik, ikertzaileek eskabide egokia aurkeztuz gero, ondasun horiek aztertu ahal izatea; eta, azkenik, jendeak ondasun horiek gutxienez lau egun hilero bisitatu ahal izatea, beti ere, aldez aurretik finkaturiko egun eta orduetan. Edonola ere, arrazoi bidezkoturen bat izanez gero, Administrazio eskudunak betebehar horiek guztiak nahiz batzuk leka ditzake. Ondasun higikorren kasuan ere, betebehar horien ordezko beste bat sortzen da jabe, eskubide errealen titular nahiz edukitzailearentzat: ondasuna segurtasun neurriak dituen leku egokian gordailatu behar dute, eta urte birik behin ondasun hori jendaurrean erakutsi behar dute, bost hilabetetan zehar (13.2. art.). Beste alde batetik, kultur interesaren inguruko adierazpenak ondasun higiezinen gain dituen ondoreei dagokienez, legeak hauxe ezarri du: 1. Kultur intereseko adierazpena duen ondasun higiezina ezin daiteke bere ingurunetik banandu. Ezingo da ondasun hori lekutik aldatu edo mugitu, salbu eta ezinbeste edo gizarte intereseko arrazoiengatik nahitaezkoa denean aldaketa hori (18. art.). 2. Monumentuetan, ezin daiteke kanpoko ez barruko obrarik egin, obra horrek zuzeneko eragina duenean ondasun higiezinean bertan, bere zati osagarrietan nahiz berari dagozkionetan; horretarako, organo eskudunaren berariazko baimena behar da. Orobat, fatxada zein estalkietan edozein errotulu, seinale zein sinbolo jartzeko, edota adierazpenak ukituriko ingurunean obrak egiteko, baimena behar da (19.1. art.). 3. Kultur intereseko adierazpena duten lorategi historikoak nahiz euren ingurunea ukitzen duten obrak egiteko, edota lorategi horietan edonolako errotulu, seinale zein sinbolo jartzeko, organo eskudunaren berariazko baimena behar da (19.2. art.).

288 4. Lorategi historikoetan eta monumentuen fatxada nahiz estalkietan, ezin jar daiteke merkataritzako publizitaterik, edota ikusteko moduko kable, antena nahiz hodi orokorrik. Gisa berean, debekatuta dago ondasun higiezinen izaera aldatzen duten edo ondasunok begiratzea oztopatzen duten eraikinak egitea (19.3. art.). Ondasun higikorrei gagozkiela, horien eraentza arrunta estatuko inbentario orokorrean sarturiko ondasunena da, esan genuen moduan. Direnak direla, ondasun horiek kultur interesa dutela adierazi denean, ondasunok ondasun extra comercium bihurtzen dira, Kode Zibilak ezarritako esanahian (1271. art.). Horrenbestez, kultur intereseko adierazpena duten ondasun higikorrak ezin daitezke kostu bidez nahiz dohainik eskualdatu, ezta norbanakoei zein merkataritzako erakundeei laga ere (gauza bera gertatzen da elizako erakundeen ondasunekin, legeak zuzenean eta inolako adierazpen formalik gabe hartu baititu ondasun horiek kultur intereseko ondasuntzat). Kultur intereseko ondasun higikorrak, bada, estatuari, Zuzenbide publikoko erakundeei nahiz eliza erakundeei bakarrik eskualda edo laga dakizkioke. Ondasun horiek preskribaezinak dira eta eurei ezin dakieke inoiz aplikatu Kode Zibilaren 1955. artikulua. Horren guztiaren azken ondorioz, ondasun horiek esportaezinak dira (28. art.).

8. KULTUR INTERESEKO ADIERAZPENAK DAKARTZAN HIRIGINTZA ONDOREAK Kultur intereseko adierazpena jaso duten ondasun higiezinei ekinez, ondasunok kategoria horretan sartzearen ondorerik garrantzitsuena ondokoa da (kategoria hori horrexegatik aplikatzen zaie, batik bat, ondasun higiezinei): ondasunon kokaleku den udalerriak Babespen Plan Berezia egin behar du, adierazpenak ukituriko aldea zaintzeko. Gainera, plan hori ez egiteko aitzakia gisa, ezin daiteke aipatu babesarekin bat ez datorren aurretiazko plangintza dagoenik, ezta aldez aurretiko plan orokorrik ez dagoenik ere. Plan berezi hori onesteko, kultur ondasun ukituak babesteko eskumena duen Administrazioak horren aldeko txostena eman behar du. Plana aurkeztu eta hurrengo hiru hilabeteetan Administrazio horrek ezer adierazten ez badu, txosten hori plana onestearen aldekoa dela ulertuko da (16/1985 Legearen 20.1. art.). Nondik-nahi begira dakiola ere, eraikinetan zein toki doituetan herri erabilerak instalatzerakoan, erabilera batzuek lehentasuna izaten dute beste batzuen gain, eta planak lehentasun hurrenkera hori ezarri behar du, lehen-lehenik. Horrez gain, birdoikuntza integratua egiteko gai izan daitezkeen aldeak ere mugatu behar ditu, alde horietan bizitzeko gunea nahiz jarduera

289 ekonomiko egokiak berreskuratu ahal izateko. Azkenik, plan horretan ezarri behar dira fatxadak artatzeari eta fatxada horietan estalki zein instalazioak jartzeari buruzko irizpideak (20.2. art.). Plana behin betiko onetsi arte, lizentziak eman ahal izateko, edota multzo historiko, leku historiko nahiz arkeologi aldearen espediente adierazlea hasi aurretik eman diren lizentziak betearazi ahal izateko, Administrazio eskudunak (ondasun ukituak babesteko eskumena duen Administrazioak) horren aldeko txostena eman behar du. Nolanahi den ere, ez da onartuko lerrokadura berri, eraikikortasunaren aldaketa, lurzatiketa nahiz lur eransketarik egitea (20.3. art.). Plana behin betiko onesteak honako ondoreak ditu: —Udal interesatuek eskumena dute onetsitako plangintza garatzen duten obrak zuzenean baimentzeko, baldin eta obra horiek monumentu, lorategi historiko zein horien inguruneko ondasun higiezinak ez direnak bakarrik ukitzen badituzte. Gero, udal interesatu horiek eman diren baimen nahiz lizentzien jakinaren gain jarri behar dute baimen zein lizentziok betearazteko eskumena duen Administrazioa; horretarako, hamar eguneko epea dute, horiek eman zirenetik zenbatzen hasita. Onetsitako planaren kontrako lizentzietan oinarrituriko obrak legez aurkakoak dira, eta Administrazio eskudunak obra horiek berregin edo errausteko agin dezake. Neurri horien kostua lizentzia eman duen erakundeak ordaindu behar du, kontutan izanik hirigintza legeriak urratzeen ondoriozko erantzukizunari buruz ezarritakoa (20.4. art.). —Leku historiko edo arkeologi aldean egiteko proiektatu den obra zein lur iraulketa ondasun horiek babesteko eskumena duen Administrazioak baimendu behar du. Baimena eman aurretik, Administrazio horrek arkeologi azterlanak eta, hala denean, hondalanak egiteko agin dezake (22.1. art.). —Edonolako baimena behar duten obrak egiteko lizentziak ezin daitezke luzatu, harik eta baimen hori emanda egon arte (23.1. art.). —Lizentziarik gabe eginiko obrak legez aurkakoak dira, eta udalek edo, bidezkoa izanez gero, histori ondarea babesteko eskumena duen Administrazioak obra horiek berregin nahiz errausteko agin dezakete. Berregite zein errauste lan horien kostua, aldiz, urratzearen erantzukizuna duenak ordaindu behar du, hirigintza legeriak ezarritakoaren arabera (23.2. art.). —Artatze betebeharra gorabehera, kultur intereseko ondasun higiezin bati buruzko aurri espedientea hasiz gero, Administrazio eskuduna legebideztatuta dago espediente horretan interesatu antzo jarduteko; beraz, espediente hori ireki dela jakinarazi behar zaio Adminsitrazio horri, eta bertan hartutako ebazpenak ere komunikatu behar zaizkio (24.1. art.). —Zenbait ondasunen gain, Administrazioak errauspen, obra nahiz esku-hartzeak eteteko ahalmen garrantzitsuak ditu, hain zuzen ere, aurretiaz kul-

290 tur intereseko adierazpena izan dutenetan. Halaber, horrelako adierazpenik egin ez denean ere, Administrazioak modu berean jarduteko ahalmena du, baldin eta arte, historia, paleontologia, arkeologia, etnografia, zientzia nahiz teknika intereseko baloreak daudela uste badu. Horrelako kasuetan, Administrazioak hogeita hamar egun balioduneko epea du hasitako obra nahiz esku-hartzea jarraitzearen aldeko ebazpena emateko; bestela, ondasunaren kultur interesa adierazteko espedienteari eman behar dio hasiera (37. artikuluaren 1 eta 2. lerroaldeak). â&#x20AC;&#x201D;Edozein modutara ere, ezin daiteke inoiz ondasun higiezinik errautsi, aurri adierazpena eta Administrazio eskudunaren baimena irmoak izan arte; horren harira, Administrazio horrek ez du horretarako baimenik emango gutxienez bi kontsulta organoek errauspenaren aldeko txostena eman arte (24.2. artikulua). â&#x20AC;&#x201D;Hur-hurreko presa edo arriskua dagoenean, aurri espedientea hasi duen erakundeak neurri egokiak hartu edo agindu behar ditu, pertsonei kalterik ez eragiteko. Ezinbestearen ondorioz nahitaez egin behar diren obrak direla eta, ondasun higiezina iraunarazteko behar-beharrezkoak diren errauspenak bakarrik egin daitezke. Are gehiago, errauspen horiek gauzatzeko, erakunde eskudunaren baimena behar da eta, horrez gain, sarri askotan, gorde edo kendu egin diren osagaiak berriro jarri behar dira (24.3. art.).

9. ONDASUN HIGIKORREN ERAENTZA. ESPORTAZIO ETA INPORTAZIOA Azaldu dugun moduan, histori ondarea osatzen duten ondasun higiezinen oinarrizko eraentza ondasunok duten kultur intereseko izaeraren ondorio da. Ondasun higikorrena, ordea, kategoria eta eraentza juridiko horretatik at geratzen da, ikusi ditugun salbuespenak kenduta. Garrantzi berezia duten ondasun higikorren oinarrizko eraentza honakoa da: legeak Espainiako histori ondarearen inbentario orokorrean dauden ondasunentzat ezarritakoa (legearen 26.1, eta araudiaren 24. eta ondorengo artikuluak). Inbentario horretan sartu ahal izateko, Administrazio eskudunak ondasunen jabeei agindeia egin behar die ondasunon azterketa ahalbidera dezaten eta informazio egokiak eman ditzaten. Jabeek eta eskubide errealen titularrek, berebat, ondasunak inbentario orokorrean sartzeko prozedura hastea eska dezakete, eskabide horrekin batera beharrezko agiri guztiak aurkeztuz gero (16/1985 Legearen 26.2 eta 26.3. eta 11/1986 Errege Dekretuaren 28. eta ondorengo artikuluak).

291 Balio historikoa duten ondasun higikorrak dauden ala ez jakin ahal izateko, legearen 26.4. artikuluak ondokoa xedatzen du: araudietan ezarritako balio zein ezaugarriak dituzten ondasun higikorren jabe nahiz edukitzaileek ondasun horiek saldu edo gainontzekoei eskualdatu aurretik, Administrazio eskudunari komunikatu behar diote objektu horiek dituztela. Betebehar bera ezarri zaie histori ondareko ondasun higikorren merkataritzan jardun ohi duten pertsona nahiz erakundeei; komunikazio hori egiteaz gain, pertsona zein erakunde horiek erregistro liburua egin behar dute Administrazioan eta, liburu horretan, ondasun horien eskualdaketa guzti-guztiak agertarazi behar dituzte. 1986ko urtarrilaren 10eko Araudiaren 26.1. artikuluak ezarri du, ostera, ondasun hauek bakarrik dakartela komunikatzeko eginbeharra: a) Inbentario orokorrean sartzeko espedientea hasita duten ondasunak; eginbehar horrek espedientea ebatzi arte iraungo du. b) Espainiako histori ondarea osatzen duten ondasunak, baldin eta euren balio ekonomikoa zenbateko hauen bestekoa edo handiagoa bada: —Zazpi milioi pezeta, ehun urteko antzinatasuna baino gutxiago duten pintura nahiz eskulturak direnean. —Bost milioi pezeta, ehun urte baino gehiago duten pinturen kasuan. —Lau milioi pezeta, ehun urte baino gehiago duten eskultura, erliebe edo behe-erliebeak direnean. —Hiru milioi pezeta, tapiz, alfonbra zein ehun historikoen, edota grabatu, edozein euskarritan egindako agiri bilduma, liburu inprimatu, nahiz musika tresna historikoen kasuan. —Bi milioi pezeta, arkeologi objektuak direnean. —Milioi bat pezeta, ondoko kasuetan: behialako zeramika, portzelana zein kristalezko objektuak, edozein euskarritan egindako agiri baterakoiak edota eskuz idatzitako liburuak direnean. —Bostehun mila pezeta, altzariak direnean. —Ehun mila pezeta, etnografi objektuen kasuan. c) Kultur ministroaren proposamena jaso eta gero, Gobernuak errege dekretu bidez zerrendaturikoak.

Esportazio sistema berezia izateaz gain, inbentarioko ondasun horien eraentza juridikoak hainbat lotura eta ahalmen mugapen ezartzen dizkie jabeei:

292 a) Administrazio eskudunak edozein unetan ikuska dezake ondasun horien artapena. b) Ondasunon jabeek nahiz ondasunen gain eskubide errealak dituzten pertsonek ikertzaileei ondasunak aztertzen utzi behar diete, ikertzaile horiek eskabide arrazoitua eginez gero; halaber, berme egokiak ematen bazaizkie, jabeek nahiz eskubide errealen titularrek euren ondasunak maileguan eman behar dituzte, aldia-aldian erakusketak egin daitezen. Guztiarekin ere, mailegu horiek ez dute zertan iraun urtean hilabete bat baino gehiago. c) Ondasunak inter vivos nahiz mortis causa eskualdatzen badira, edota euren egoera aldez edo moldez aldatzen bada, inguruabar horiek Administrazio eskudunari komunikatu behar zaizkio eta inbentario orokorrean idaztohartu behar dira (16/1985 Legearen 26.6. art.). Ondasun berezi horien esportazioari buruz legeak xedaturiko neurriak honakoak dira: a) Herri intereseko adierazpena duten ondasunak ezin daitezke esportatu. Horrezaz aparte, kautelazko neurri gisa, Administrazioari ahalmena eman zaio edozein ondasun higikorren esportaezintasun adierazpena egin dezan; neurri horrek irauten du ondasuna legeak araututako kategoriaren batean sartzeko espedientea hasi arte (5.3. art.). b) Ehun urteko antzinatasuna baino gehiago duten ondasun higikorrak eta inbentario orokorrean inskribatuta daudenak esportatzeko, berriz, lizentzia behar da (legearen 5.2, eta araudiaren 45. eta ondorengo art.ak). c) Esportazioa lizentziarik gabe eginez gero, ex lege sortzen da ondore konfiskatzailea, eta besterenduezintasun nahiz preskribaezintasun adierazpena ere berez egiten da: legearen 29. art.ak dioenez, ÂŤestatuarenak dira Espainiako histori ondarea osatzen duten ondasun higikorrak, baldin eta beharrezko baimenik gabe esportatzen badira. Ondasunok besterenduezinak eta preskribaezinak diraÂť. Horrelakoetan, estatuko Administrazioari dagokio legez aurka esportatu den ondasuna berreskuratzeko neurriak hartzea. Berreskuraketa burutu eta gero, Administrazioa jabetzen da ondasunaz, salbu eta lehengo titularrak egiaztatzen duenean ondasuna galdu egin zuela edo kendu egin ziotela; orduan, titular horrek ondasuna berari lagatzea eska dezake, baina berreskuraketa gastuak eta, hala behar denean, estatuak onustedun eskuratzaileari emandako prezioa ordaindu behar ditu. Horren harira, ondasuna galdu edo kendu egin delako presuntzioa dago, beraren lehengo titularra Zuzenbide publikoko erakundea denean. Berreskuratu ostean laga ez diren ondasunak zentro publiko baterako destinatu behar dira, Histori Ondarearen Kontseiluak horri buruzko txostena eman eta gero.

293 Dena dela, esportazio zilegiak badu preziorik: esportatzeko baimena lortzeko, tasa bat ordaindu behar da. Eragiketa hauek, berriz, ez dute zertan tasarik ordaindu: a) ondasuna inportatu eta hurrengo hamar urteetan esportatzea, baldin eta inportazio hori legearen arabera egin bada, agirietan jasota badago, eta ondasunak ez badira kultur interesekoak. b) Ondasunok aldi baterako irtetea, baldin eta irteera hori egiteko lege baimena badago. c) Bizirik dauden egileen ondasun higikorrak esportatzea [30.B) art.]. Tasaren ezarpen oinarria finkatzeko, ondasunaren balioa izan behar da kontutan (eskaeragileak eginiko adierazpenaren araberako balioa, hain zuzen), edota Administrazioaren egiaztapena, azken horren balioa eskaeragileak emandakoa baino handiagoa denean. Direnak direla, ondasuna baloratzean eskaeragileak egin dezakeen maula gainditzeko, balio hori estatuko Administrazioari eginiko eskaintza ezeztaezintzat hartzen da; beraz, Administrazio horrek esportazioa baimentzen ez badu, sei hilabete izango ditu eskaintza onartzeko eta, onartzen duenetik, urtebete prezioa ordaintzeko. Ildo horretatik, Administrazioak esportazio eskabideari ezetza emateak ez dakar berez eskaintza onartzerik; aitzitik, onarpen hori beti izan behar da beren beregikoa [30.D) eta 33. art.ak). Karga tasa 100eko 5etik (miliotik beherako balioentzat) 100eko 30era bitartekoa (ehun milioitik gorako balioentzat) izan daiteke. Tasaren emaitzak Herri Altxorrean sartu behar dira eta, horrela, zuzenean sortzen da estatuko Administrazioaren organo eskudunarentzako kreditu egokia. Kreditu hori Espainiako histori ondareari begira interesa duten ondasunak erosteko erabil daiteke bakar-bakarrik [30.E) eta I) art.]. Bestalde, Espainiako Histori Ondarearen Inbentarioan inskribaturiko ondasunak zein ehun urte baino gehiago dutenak Espainiatik aldi baterako atera ahal izateko, baimena nahitaezkoa da eta, baimen horretan, esportazioaren zioaren epea nahiz bermeak agertarazi behar dira. Horrela esportaturiko ondasunei lehenespenez eskuratzeko eskubidea aplika dakieke; orobat, Espainiara itzultzeko baldintzak betetzen ez badira, esportazio hori ez-zilegia dela ulertuko da (legearen 31, eta araudiaren 52. eta ondorengo art.ak). Haatik, historia nahiz arte intereseko ondasunen inportazioa indartzeko, ondokoa ezarri da: inportazio hori behar bezala dokumentatuta dagoenean, hau da, ondasun hori arazorik gabe identifika daitekeenean, inportazioa egin denetik hamar urte igaro behar dira ondasun hori kultur interesekoa dela adierazi ahal izateko. Haatik, ondasun horien esportazioa egiteko, aurretiaz estatuko Administrazioaren lizentzia behar da. Lizentzia hori Administrazioak nahitaez eman behar du eskabideak indarreko legerian xedaturiko baldintza guztiak betetzen baditu; horrez gain, ezin daiteke lehenespen eskuraketaren eskubiderik egikaritu ondasun horien gain. Hamar urteko epea igaro eta

294 gero, ondasunoi eraentza orokorra aplikatuko zaie (16/1985 Legearen 32. artikulua). Amaitzeko, Espainiako histori ondareko ondasun higikorrak estatuarenak direnean, ondasun horien eta histori balio nahiz esangura duten beste batzuen arteko trukaketa egin daiteke. Trukaketa hori onesteko, San Fernandoko Historia nahiz Arte Ederren Akademiek eta Espainiako Histori Ondarea Kalifikatu, Baloratu nahiz Esportatzeko batzek trukaketaren aldeko txostena eman behar dute (34. art.).

10. ERAKUSTEKO NAHIZ ARTATZEKO EGINBEHARRAK Espainiako histori ondareko ondasunen jabeei â&#x20AC;&#x201D;jabe publikoak nahiz pribatuak izanâ&#x20AC;&#x201D; ezarri zaizkien oinarrizko eginbeharrak bi dira: lehenik, ondasun horiek erakustea, Administrazioak eginiko planen arabera; bigarrenez, ondasunok artatzea. Erakusteko eginbeharrarekin hasteko, legeak xedaturik du Espainiako Histori Ondarearen Kontseiluak onetsitako planak betetzerakoan, herri zerbitzuek zein Espainiako histori ondareko ondasunen titularrek ere euren laguntza eskaini behar dutela. Horretara, helburu hauek lortzen dira: alde batetik, hiritarrek ondasun horiek errazago ezagutu ahal izatea; bestetik, zerbitzuen arteko komunikazioa suspertzea; eta, azkenez, ikerketa zientifiko nahiz teknikoa garatzeko behar den informazioa bultzatzea. Kultur intereseko ondasunak nahiz inbentarioetan inskribaturikoak erabili ahal izateko, bestalde, bermatu behar da ondasun horiek artatzea komenigarri egiten duten baloreak ez direla arriskuan jarriko. Erabilerak aldatu nahi izanez gero, erakunde eskudunen baimena behar da (35 eta 36.2. art.ak). Ondasun horiek artatu, mantendu eta zaintzeko eginbeharra, ordea, xeheago arautu du legeak. Eginbehar hori, eskuarki, ondasunen jabeek bete behar dute, baina eskubide errealen titularrek edo ondasunon edukitzaileek ere eginbehar bera dute. Jabeek ez dituztenean betetzen eginbehar horiek, Administrazioak interesatuei agindeia egin eta eginbeharrok sorospidez betetzeko agin dezake. Orobat, aurrerakin itzulkor izaera duen diru-laguntza eman dezake Administrazioak eta, ondasun higiezinen kasuan, laguntza hori Jabetza Erregistroan inskribatu behar da. Horrez gain, Administrazio eskudunak berak egin ditzake beharrezko obrak, baldin eta horretara ondasunak hobeto artatzea lortzen bada. Salbuespen gisa, ondasun higikorrak zentro publikoetan gordailatzeko agin dezake, harik eta gordailatze hori eragin zuten inguruabarrak desagertu arte (36. artikuluko 1 eta 3. lerroaldeak). Erabilpen nahiz artapen beteberrak ez gauzatzea, bestalde, derrigorrezko desjabetzapena bidezkotzen duen gizarte intereseko karia da; beste hitz ba-

295 tzuez esanik, interes horretan oinarrituta, Administrazio eskudunak kultur intereseko ondasunak derrigorrean desjabetu ahal izango ditu. Ahalmen horrek, alabaina, badu beste alderik: herri botereek euren esku dagoen guztia egin behar dute kultur intereseko ondasunak artatu, sendotu eta hobetzeko. Horren ildotik, ondasun horiei ezin dakieke tratamendu berezirik aplikatu, erakunde eskudunen beren beregiko baimenik ez dagoen bitartean (36.4 eta 39.1. art.ak). Ikus daitekeenez, legegileak eginbehar horiek zinez eragingarriak izan daitezen nahi du eta, kezka hori dela bide, legean bertan jaso ditu ondasunen artatze nahiz zaharberritzearen inguruko arau zein irizpide teknikoak: a) Ondasun higiezinen kasuan, artapen jardueren helburua ondasun horiek zaindu, sendotu eta zaharberritzea izaten da. Horrezaz aparte, ahal den heinean, jarduera horiek oztopatu behar dituzte ondasunok berregiteko ahaleginak, salbu eta berregite horretan, ondasunon jatorrizko zatiak erabiltzen direnean, eta zati horien kautotasuna froga daitekeenean. Ondasunaren egonkortasun zein iraupenerako behar-beharrezkoak diren material edo zatiak gehituz gero, gehikuntza horiek aintzat hartzeko modukoak izan behar dira, eta nahaste mimetikoak eragotzi behar dituzte (39.2. art.). b) Zaharberritzeek aro guztietako ekarpenak errespetatu behar dituzte eta, ekarpenen bat kendu nahiz izanez gero, salbuespeneko baimena izan behar dute. Edozelan ere, aldaketa hori egiteko, beharrezkoa da, batetik, kendu nahi diren osagaiek ondasuna modu nabarian degradatzea eta, bestetik, kentze hori nahitaezkoa izatea ondasunaren interpretazio historikoa errazago egiteko (39.3. art.).

11. ADMINISTRAZIOAK ERABILTZEN DITUEN AHALGOAK JABEGOA KENTZEKO. DERRIGORREZKO DESJABETZAPENAK ETA EROSLEHENTASUN NAHIZ ATZERA-ESKURATZE ESKUBIDEAK Espainiako histori ondareko ondasunen eraentzak zenbait ahalmen xedatu ditu ondasun horien titulartasuna erakunde publikoei eskualdatzea errazteko. Hartara, nahikoa zabal arautu dira derrigorrezko desjabetzapen ahalgoa zein Administrazioaren eroslehentasun eta atzera-eskuratze eskubideak. Derrigorrezko desjabetzapen ahalgoa egikaritu ahal izateko, hurrengo zioren bat egon behar da: gorago aipaturiko erabilpen eginbeharra ez betetzea; ondasuna suntsitu nahiz narriatzeko arriskua egotea; edota, azkenez, ondasuna bere balioarekin bat ez datorren moduan erabiltzea. Arrazoi beragatik derrigorrean desjabetu ahal dira, nola kultur intereseko ondasunen begiespena oztopatu edo begiespen horri nahasmendua eragiten dioten ondasun

296 higiezinak, hala kultur intereseko ondasunak arriskuan jartzen dituztenak. Taxu berean, udalek erabaki dezakete ondasun horiek derrigorrean desjabetzea, baina desjabetu aurretik euren asmoa jakinarazi behar diote Administrazio eskudunari (37.3. art.). Espainiako histori ondareko ondasunak erakunde publikoei eskualdatzea errazteko bigarren bidea Administrazioari eroslehentasun eta atzera-eskuratze eskubideak eratxikitzea izan da. Gai horren inguruan, arau hauek bete behar dira: a) Kultur intereseko adierazpena duen edo inbentarioan inskribatuta dagoen ondasunen bat besterendu nahi duenak asmo hori erakunde eskudunari jakinarazi behar dio, besterentzearen prezioa zein baldintzak adierazita. Edu berean, enkantegileek nahikoa aurrerapenarekin jakinarazi behar dituzte histori ondareko ondasunen bat besterentzeko egingo dituzten jendaurreko enkanteak. b) Jakinarazpena egin eta hurrengo bi hilabeteetan, Administrazioak eroslehentasun eskubidea egikari dezake, bai berarentzat, bai ongintza erakunderen batentzat eta bai Zuzenbide publikoko erakunderen batentzat ere. Eskubidea egikarituz gero, Administrazioak besterentzea egin nahi duenarekin hitzarturiko prezioa ordaindu behar du â&#x20AC;&#x201D;edota, hala behar denean, erremate prezioaâ&#x20AC;&#x201D;, bi ekitaldi ekonomiko igaro baino lehen; dena den, Administrazioak interesatu horrekin beste ordainketa modu bat hitzar dezake. c) Besterentzea egiteko asmoa behar bezala jakinarazi ez denean, estatuko Administrazioak atzera-eskuratze eskubidea egikari dezake, eroslehentasun eskubidea egikaritzeko baldintza berberetan. Horretarako, Administrazioak sei hilabeteko epea izango du, besterentzea egin dela sinesgarriro dakienetik zenbatzen hasita. d) Aurreko idazatietan estatuko Administrazioa aipatzen den arren, Administrazio horren kanpoko erakunde eskudunek ere eroslehentasun eta atzera-eskuratze eskubideak modu berean egikari ditzakete ondasun horien gain. Hala eta guztiz ere, estatuko Administrazioaren eskubideak lehentasuna izaten du, ondasunak estatuaren museo, artxibo nahiz liburutegi baterako eskuratu nahi direnean (38. art.).

12. ARKEOLOGI ONDAREA Legearen V. tituluak arkeologi ondarea Espainiako histori ondarearen osagai gisa definitu du. Ondare hori osatzen dute ÂŤarkeologiako metodologia erabilita azter daitezkeen historia izaeradun ondasun higiezin eta higikorrek, ondasunok lurretik aterata egon zein ez, eta lur gainean nahiz azpian, lu-

297 rralde itsasoan zein kontinenteko plataforman agertu». Horrez gain, legeak ondare horren barruan sartu ditu «gizakiaren historia, sorrera nahiz aurrekariekin zerikusia duten geologi zein paleontologi osagaiak» (40.1. art.). Arkeologi ondareak duen eraentzaren ezaugarririk bereziena ondare hori demanioko bihurtzea da. Horretara, «Espainiako histori ondarearen baloreak dituzten objektu eta aztarna material guztiak» herri jabariko ondasunak direla adierazi da, «baldin eta objektu edo aztarna horiek hondalan, lur iraulketa nahiz bestelako obren ondorioz zein ausaz aurkitu badira». Hori dela bide, baimendutako hondalan zein azterketen bitartez aurkituriko arkeologi objektuak Administrazioari eman behar zaizkio. Demanioko bihurtze hori bat dator legeak «labar-arte agerpenak dituzten haitzulo, ezkutune nahiz gainerako tokiak» kultur intereseko ondasunak direla adieraztearekin. Adierazpen horren helburu nagusia ondasun horiei ondasun higiezinentzat ezarrita dagoen hirigintza eraentza babeslea aplikatzea da, aurrerago ikusi dugun moduan (44.1, 42.2 eta 40.2. art.ak). Arkeologi ondarea demanioko bihurtzearen ondorenez, legeak xedatu du hondalan eta azterlan guztiak egin ahal izateko (hots, lurra irauli gabe, lurgaineko nahiz urazpiko azterketak egiteko), administrazio baimena behar dela eta, gainera, jarduera horiek Administrazioak ikuskatu nahiz kontrolatu behar dituela. Ildo horretatik, Administrazioak egiaztatu behar du lan horiek egitarau xehe eta zentzuzkoaren arabera betetzen direla, eta egitarau horrek egokitasun, profesionaltasun nahiz interes zientifikoaren betekizunak gauzatzen dituela. Baimena dela eta, baimendunek Administrazio eskudunak agindutako museoari eta zentroari eman behar dizkiete lortutako objektuak, horien inbentario eta katalogo egokiarekin eta objektuei buruzko txostenarekin batera; horretarako, epe jakin bat ematen zaie, erakundearen eta objektua aurkitu den tokiaren arteko distantzia kontutan hartuta. Halaber, gogoan izan behar dira objektu horien artapen egokia eta kultur zein zientzi eginkizuna hobeto bideratzen dituzten inguruabarrak. Edozein kasutan ere, baimenaren onuradunak ezin dezake inolako saririk edo aurkikuntzaren partaidetzarik jaso (42. artikulua). Arkeologi aurkikuntzak lizentziarik gabe lortu direnean, hau da, hondalan, lur iraulketa nahiz bestelako lan baten ondorioz zein ausaz lortu direnean, arau hauek aplikatu behar dira: a) Aurkitzaileak hogeita hamar eguneko epea du, aurkikuntza Administrazio eskudunari jakinarazteko (ustekabeko aurkikuntzak direnean, aldiz, berehala egin behar da jakinarazpena). Behin jakinarazpen hori egin eta gero, aurkitzaileari lege gordailuari buruzko arauak aplikatuko zaizkio objektuak Administrazio eskudunari eman arte, salbu eta aurkitzaile horrek museo publikoren bati eman dizkionean objektuok.

298 b) Objektu horiei ezin dakieke aplikatu Kode Zibilaren 351. artikuluak altxorrarentzat ezarritakoa («ezkutuko altxorra zein lurretan aurkitu, eta lur horren jabearena izango da. Hala ere, aurkikuntza inoren jabetzan edo estatuarenean eta halabeharrez egiten denean, horren erdia aurkitzaileari eman behar zaio. Aurkitu diren objektuek interesa badute zientzia nahiz arteetarako, estatuak prezio zuzena eman eta eskuratu ahal izango ditu, eta prezio hori adierazitakoaren arabera bananduko da»). c) Zentzuzkoa denez, objektua lur zehatz batean aurkitzen da; bada, lur horren jabeak eta aurkitzaileak eskubidea dute lege tasazioan ondasunari eratxikitzen zaion balioaren erdia jasotzeko—eskudiruzko sari antzo kalifikatu da ordainketa hori—; kopuru hori hainbana banandu behar da bien artean. Aurkitzaile nahiz jabeak bi baino gehiago direnean, proportzio berari eusten zaio. Guztiarekin ere, aurkitzaile zein jabe horiek bete ez dituztenean jakinarazpen eta emate betebeharrak, sari hori jasotzeko eskubidea galtzen dute, eta objektuak Administrazio eskudunaren esku geratzen dira; horrezaz aparte, erantzukizun bidezkoak eskatu eta zehapen egokiak jar daitezke (44. art.).

13. AGIRI ZEIN BIBLIOGRAFI ONDAREAREN ARTATZE ETA ERABILTZEA: ARTXIBO, LIBURUTEGI NAHIZ MUSEOAK Ondasun horien artapena errazteko neurri gisa, estatuko Administrazioak gainerako Administrazio eskudunekin elkarlanean aritu eta ondokoak eratu behar ditu: batetik, agiri ondarea osatzen duten ondasunen zentsua eta, bestetik, bibliografi ondarea osatzen dutenen katalogo kolektiboa. Orobat, Administrazioak ondasunen titularrei ondasun horiek aztertu ahal izan eta informazio egokiak bidaltzea eska diezaieke. Aparteko garrantzia duten ondasunak histori ondareko ondasun higikorren inbentarioko sekzio berezian sartzen dira (16/1985 Legearen 51 eta 53. art.ak, eta 111/1986 Errege Dekretuaren 33.etik 39.era artekoak). Ondasunen titulartasuna pribatua denean, hurrengo arau, betebehar eta eginbeharrak aplikatzen zaizkie ondasun horiei: histori ondareko ondasun higikorrak xedatu, esportatu zein inportatzeari buruzko arauak; ondasun horien artapen nahiz babesaren edota artapena eragozten ez duen erabileraren inguruko betebeharrak; eta, azkenik, ondasunok leku egokietan edukitzeko eginbeharra. Horiek guztiak ez gauzatzearen zehapena derrigorrezko desjabetzapena da. Horrez gain, titularrek ahalbideratu behar dute, batetik, erakunde eskudunek ondasun horiek ikuskatu ahal izatea eta, bestetik, ikertzaileek (eskabide arrazoitua eginez gero) ondasunon azterketa egitea. Eginbehar hori betetzeko, titularrak ondasuna artxibo nahiz liburutegi publiko batean gordaila dezake aldi baterako. Hori gorabehera, betebehar horrek titularraren zenbait eskubi-

299 detan eskua sartzea dakarrenean â&#x20AC;&#x201D;hots, beraren eta bere senitarteko intimitaterako eskubidean nahiz beraren irudirako eskubidean eskua sartzea dakarreneanâ&#x20AC;&#x201D;, titular horrek ez du zertan gauzatu betebehar hori, gai horri buruzko legeriak ezarri duen bezala (legearen 56 eta 52. art.ak). Titulartasun publikoko ondasunen alorrean, Administrazio eskudunak du ondasun horiek histori ondaretik kanpo uztea ala ondare horretan sartzea erabakitzeko eskumena, jabe zein edukitzaile publikoek horren inguruan egindako proposamena entzun eta gero. Edozelan ere, agiriok ezin daitezke suntsitu, pertsona nahiz erakunde publikoen eskubide eta betebeharrak frogatzeko balio dutenean (55. art.). Sektore publikoko erakundeen agiriak kontsultatu ahal izateko, hurrengo arauak izan behar dira kontutan: a) Oro har, agiri horiek tramitatu eta Zuzenbide publikoko erakunde egokiaren artxibo nagusietan gordailatu direnean, modu askean kontsulta daitezke. Hala eta guztiz ere, ondoko kasuetan, kontsulta hori ezin daiteke egin: agiriok Sekretu Ofizialei buruzko Legeak sailkaturiko gaien ingurukoak direnean; legeak berariaz dioenean agiri horiek ezin daitezkeela jendaurrean azaldu; edota euren edukia zabalduz gero, arriskuan jar daitekeenean hala estatuko segurtasuna zein defentsa nola delituen arakapena. Edonola ere, agiria sekretua edo erreserbatua dela adierazi duen agintariak kontsulta hori baimen dezake [57.a) eta b) art.]. b) Edozein motatako datu pertsonalak â&#x20AC;&#x201D;poliziarenak, auzibidekoak, kliniketakoak nahiz bestelakoakâ&#x20AC;&#x201D; dituzten agiriak ezin daitezke jendaurrean kontsultatu, datu horiek pertsonen segurtasuna, ohorea, euren nahiz sendikoen intimitatea, zein euren irudia ukitzen dituztenean. Hortaz, agiri horiek kontsultatu ahal izateko, ondoko baldintzetatik bat bete behar da: jabe ukituek kontsulta egiteko beren beregiko baimena ematea; jabe horiek hil zirenetik hogeita bost urte igaro izatea; edota, azkenik, hiletaren data ezezaguna denean, berrogeita hamar urte igarotzea agiriak egin zirenetik [57.c) art.]. Atzenean, estatuaren artxibo, liburutegi nahiz museoei dagokienez, horiei buruzko lege agindu esanguratsuenek honakoa ezarri dute: bai erakunde horien kokaleku diren ondasun higiezinak, bai eta erakundeok zaintzen dituzten ondasun higikorrak ere kultur intereseko ondasunak dira. Ondasun higiezin horien titulartasuna pribatua izanez gero, herri onurakoak direla adieraz daiteke, derrigorrezko desjabetzapena egin ahal izateko. Gainera, adierazpen horren barne, alboko eraikin nahiz lurrak sar daitezke, sartze hori segurtasun arrazoiengatik beharrezkoa denean ondasun higiezinen nahiz higikorren artapena burutzeko (60 eta 64. art.ak).

300

14. SUSPERKETA JARDUERA Gero aipatuko ditugun zerga-pizgarriez gain, legeak hauxe ezarri du susperketa neurri gisa: artapen, zaintza nahiz birdoikuntza neurrien eta kultur intereseko adierazpena duten ondasunetan egindako arkeologi azterlan zein hondalanen finantzaketak lehenespena du kreditu ofiziala lortzeko. Beste alde batetik, estatuak osoro nahiz zati batean finantzaturiko obra bakoitzaren aurrekontuan, partida berezia eratu behar da Espainiako histori ondarearen artatze nahiz aberaste lanak finantzatzeko eta arte sormenak suspertzeko, bertoko lanari edo ingurukoari lehentasuna emanez. Partida horren zenbatekoa estatuak emandako fondoen 100eko 1 izan behar da gutxienez. Herri lanak norbanakoek estatuaren finantzaketarik gabe egin eta ustiatu dituztenean administrazio emakidaren bidez, portzentaia hori lana betetzeko aurrekontu osoari aplikatuko zaio (legearen 67 eta 68 art.ak; araudiaren 58.etik 60.era arteko art.ak; eta 1986ko abenduaren 5eko ministro-agindua). Zerga-pizgarrien alorrean, Histori Ondareari buruzko Legean ezarritako eginbehar nahiz zamen betepena konpentsatzeko, hainbat onura aintzatetsi dira, eta onura horiek tributurik gehienak ukitzen dituzte. Horretara, hirilur kontribuzioan eta pertsona fisikoen ondarearen gaineko aparteko zergan aintzatetsitakoez aparte, legearen 69.etik 73.era arteko artikuluek eta araudiaren 61. eta ondorengoek onura hauek eratxiki dizkiete ondasunen jabeei (zehatzgo esateko, kultur intereseko ondasunen erregistro nagusian â&#x20AC;&#x201D;edota, ondasun higikorren kasuan, inbentario orokorreanâ&#x20AC;&#x201D; inskribaturiko ondasunen jabe pribatuei): a) Kultur intereseko adierazpena duten ondasunen jabeek edo horien gaineko eskubide errealak dituztenek ondasun higiezin horietan artapen, hobekuntza zein birdoikuntza lanak euren kontura hasi edo egin dituztenean, ez dute ordaindu behar jabetza kargatzen duen toki zergarik, ezta ondasun horiek lupertu nahiz eskualdatzeagatik eman behar den zergarik ere; horretan, toki ordenantzek ezarritakoa izan behar da kontutan. Edozein kasutan ere, udal interesatuei ezin dakieke inolako konpentsaziorik aintzatetsi estatuaren aurrekontu orokorren pentzutan. b) Pertsona fisikoen errentaren gaineko zerga ordaindu behar dutenek kenkari izango dute euren kuotan; zehatzago esateko, kultur intereseko ondasunak eskuratu, artatu, konpondu, zeharberritu, zabaldu nahiz erakusteagatik inbertitu dutenaren 100eko 20 kenduko zaie. Guztiarekin ere, kenkari horren zenbatekoa ezin daiteke izan zerga oinarriaren 100eko 30 baino handiagoa.

301 c) Orobat, zerga hori ordaindu behar dutenek Espainiako histori ondareko ondasunetan dohaintza hutsak egin dituztenean estatuaren nahiz gainerako erakunde publikoen mesedetan, zergadun horiek eskubidea dute eurek ordaindu behar dutenetik dohaintzaren 100eko 20 kentzeko. Taxu berean, dohaintzak egin direnean estatuko organo eskudunek ongintza zein herri onurako erakunde gisa sailkaturiko establezimendu, erakunde edota fundazio nahiz elkarteentzat â&#x20AC;&#x201D;erakunde horiek fondoak erabakitzeko aldi baterako erakundeak izan arrenâ&#x20AC;&#x201D;, kenkari bera erakartzen dute dohaintza horiek. Beste alde batetik, establezimendu, erakunde, fundazio edo elkarte horietako patronatuburu, lege ordezkari nahiz egitatezko kudeatzaileak dohaineko karguak izaten dira, eta kontuak eman behar izaten dizkiote babesgo egokiari. Kenkari horren oinarria ezin daiteke izan zerga oinarriaren 100eko 30 baino handiagoa. d) Sozietateen gaineko zergaren subjektu pasiboek eskubidea dute portzentaia jakin bat kentzeko euren kuota likidotik (kuota likido hori ezarpen bikoitzaren ondoriozko kenkarietan, kuota osoa urritzearen emaitza izaten da); beste zenbaitetan, portzentaia hori Sozietateen gaineko Zergari buruzko Legearen 25. artikuluak aipaturiko hobarietatik ken dezakete. Edonondik begira dakiola ere, portzentaia kultur intereseko adierazpena duten ondasunak eskuratu, artatu, konpondu, zaharberritu, zabaldu nahiz erakusteko erabili diren zenbatekoen gainekoa izaten da. e) Edu berean, sozietateen gaineko zergari dagokionez, zerga oinarriak ezartzerakoan, Espainiako histori ondarea osatzen duten ondasunen dohaintza hutsak hartu dira lortutako etekin osoetatik kentzeko moduko partidatzat; horretarako, dena den, dohaintza horiek norbanakoen dohaintzen inguruan aipaturiko baldintzetan egin behar dira. Kasu horretan ere, kenkaria ezin daiteke izan zerga oinarriaren 100eko 30 baino gehiago. f) Inbentarioan sartu diren edo kultur intereseko adierazpena izan duten ondasun higikorren inportazioek ez dute tributurik ordaindu behar. Ondasun horien jabeek inportazioa egitean aurkezturiko eskabideak eten egiten du zerga zorra. g) Oinordetzaren, ondarearen eta pertsona fisikoen errentaren gaineko zergen ondoriozko zorra ordain daiteke, histori ondareko ondasunak emanda.

15. AHALGO ZEHATZAILEA Histori ondarearen inguruko arauketari buru emateko, arlo horri buruzko legeriaren urratzeak zigortuko direla bermatzeko teknikak ezarri dira. Lehendabizi, zigor teknika erabili da, eta gero, modu orokorragoan, administrazio zehapenak azaldu dira.

302 Ildo horretatik, legeak delitu gisa tipifikatu du Histori ondareko ondasun higikorrak erakunde eskudunaren baimenik gabe esportatzea, baldin eta esportazio hori kontrabandoari buruzko legerian ere delitutzat jo bada, hau da, esportaturiko ondasunaren balioa bi milioitik gorakoa bada. Ondasunaren balioa hori baino txikiagoa denean, ostera, legez aurkako esportazioa administrazio urratzea da, alegia, kontrabando urratzea. Legez aurka esportatu diren ondasunen balorazioa estatuko Administrazioaren menpeko erakunde batek egiten du: Espainiako Histori Ondareko Ondasunak Kalifikatu, Baloratu eta Esportatzeko Batzak (75. art.). Delitu ez diren kasuetan, legeak administrazio urratzeetan sartu ditu egitate hauek: a) Ondasunen jabeek, edukitzaileek zein ondasunen gain eskubide errealak dituztenek euren betebeharrak ez gauzatzea ondasunak artatu, erabili, katalogatu nahiz erakusteari dagokionez. b) Agiriak modu ez-zilegian atxiki edo gordailatzea. c) Obrak egiteko lizentziak histori ondarearen arloan eskumena duen administrazio agintariaren baimenik gabe ematea. d) Toki historikoetan nahiz arkeologi aldeetan obrak egitea, beharrezko baimenik gabe. e) Edozein obra egitea legean ezarritako xedapenak urratuz. f) Arkeologi hondalanak nahiz bestelako lan ez-zilegiak bidezko baimenik gabe egitea; obrak baimenean ezarritako baldintzak urratuz burutzea; eta, azkenik, arkeologi objekturen bat halabeharrez aurkitutako tokian, geroenean obrak egitea, aurkikuntza hori berehala Administrazioari jakinarazi gabe. g) Ondasun higiezin baten inguruan kultur intereseko adierazpena egiteko espedientea tramitatzen ari den bitartean, ondasun hori legearen kontra errautsi, lekutik mugitu edo aldatzea. h) Ondasun higikorrak nahiz agiri eta bibliografi ondareko ondasunak legearen aurka esportatzea. i) Aldi baterako esportazio baimendua itzultzeko ezarri diren baldintzak ez betetzea. j) Agiri eta bibliografi ondareko ondasunak ondare horretatik ateratzea edo kentzea, ateratze nahiz kentze hori erabakitzeko eskumena duen Administrazioak baimenik eman ez duenean. Beste alde batetik, administrazio zehapenak ditugu. Horren ildotik, kaltea dirutan zenbatzeko modukoa denean, urratzearen zehapena isuna izaten da, eta isun hori eragin den kaltea baino lau aldiz handiagoa izan daiteke. Gainerako kasuetan, ordea, isuna 10, 25 edo 100 milioira artekoa izan daiteke, egindako urratzea kontutan hartuta (76. art.).

303 Argi dagoenez, zehapen horiek ezartzeko, administrazio espedientea tramitatu behar da. Espediente horretan, interesatuei entzuten zaie, zehapena dakarten egitateak eta zehapen horren zenbatekoa finkatzeko, urratze bakoitzari dagozkion mugen barruan; beti ere, zehapenak ondokoaren araberakoak izan behar dira: urratzeen larritasun, zehatuaren inguruabar pertsonal eta Espainiako histori ondareari eragin zaion â&#x20AC;&#x201D;edo eragin dakiokeenâ&#x20AC;&#x201D; kaltearen araberakoak (77. art.). 25 milioira arteko isunak Histori Ondareari buruzko Legea betearazteko eskumena duten organoek jarri behar dituzte; hortik gorako zenbatekoa dutenak, aldiz, Ministroen Kontseiluak edo autonomi erkidegoetako Gobernu Kontseiluek (78. art.). Amaitzeko, bost urteko preskripzio epe orokorra ezarri da, baina ondasun higiezinak errautsi, lekutik aldatu, legez aurkako esportazioak egin edota agiri ondaretik ondasunak kendu zein ezabatzeari dagokionez, preskripzioa hamar urtekoa izaten da (79. art.).