Hizkera juridikoa eta itzulpengintza by elkarmedia

Santiago Larrazabal Basa単ez / Eneko Oregi Go単i (Koord.)

Hizkera juridikoa eta itzulpengintza: euskararen norabideak Deustuko Unibertsitatean 2004ko azaroaren 17 eta 18an egindako sinposioaren agiriak

Hizkera juridikoa eta itzulpengintza: euskararen norabideak Deustuko Unibertsitatean 2004ko azaroaren 17 eta 18an egindako sinposioaren agiriak Actas del Simposio «Lenguaje jurídico y traducción: perspectivas desde el euskera», celebrado en la Universidad de Deusto el 17 y 18 de noviembre de 2004

2005 Deustuko Unibertsitatea Universidad de Deusto Euskal Gaien Institutua Instituto de Estudios Vascos

Herri Arduralaritzaren Euskal Erakundea Instituto Vasco de Administración Pública Bilbo - Bilbao

Eskubide guztiak erreserbaturik daude. Debekatuta dago, legearen arabera, argitalpen hau bikoiztea, biltzea edo igortzea, ez osorik, ez zatika, ezta inolako bitarteko edo prozedura teknikoren bidez ere, argitaratzaileen berariazko baimenik gabe.

Azala: Real Provisión de S.M… por la que se aprueban los aranceles…, Bilbo, 1816. Iturria: Bizkaiko Foru Aldundiaren Liburutegia. © Euskal Gaien Institutua. Deustuko Unibertsitatea 1. postakutxa-48080 Bilbo www.deusto.es publicaciones@deusto.es ISBN: 84-9830-009-6 Legezko gordailua: BI - 2978-05 Fotokonposizioa: IPAR, S. Coop. - Bilbo Inprimatzailea: Baster Talleres Gráficos - Arrigorriaga.

Aurkibidea

Aurkezpena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Sinposioaren antolatzaileen hitzak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Sinposioaren egitaraua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Sinposiora bertaratuak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Kode Zibila eta Lege-testu elebidunak sailaren aurkezpena . . . . . . . . . . . . . . . .

Argazki bilduma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Hitzaldiak I.

II.

Deustuko Unibertsitateko Euskal Gaien Institutuko ekina: hogeita bost urteko ekarria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . La actividad del Instituto de Estudios Vascos de la Universidad de Deusto en el ámbito de la terminología jurídica y la traducción en euskara a lo largo de 25 años . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Santiago Larrazabal Basañez

31 39

El jurista, el traductor y la traducción jurídica Enrique Alcaraz Varó . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

III. El ordenamiento comunitario como Derecho multilingüe. Sus implicaciones en el ámbito de la traducción jurídica (con especial referencia al Tribunal de Justicia de las Comunidades Europeas) José Palacio González . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

IV. Itzulpen juridikoa eta euskararen historia Cesar Gallastegi Aranzabal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Gerra ondoko itzulpen juridikoaren bilakaera: joerak eta emaitzak Gotzon Lobera Revilla . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111

AURKIBIDEA

VI. Hizkuntzalaritza eta itzulpen juridikoa Adolfo Arejita Oñarte-Etxebarria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125 VII. Jurista euskalduna, jurista elebiduna Andres Urrutia Badiola . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147 VIII. Itzulpenaren harian: Itzultzaileen Zerbitzu Ofizialaren ekarria Eneko Oregi Goñi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161 IX.

Zuzenbidearen irakaskuntza eta euskara, itzulpenaren ikuspegitik: Deustuko Unibertsitatea Esther Urrutia Idoyaga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173

Zuzenbidearen irakaskuntza eta euskara, itzulpenaren ikuspegitik: Euskal Herriko Unibertsitatea (UPV-EHU) Itziar Alkorta Idiakez . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209

Mahai-ingurua XI.

Euskarazko testugintza juridikoa, itzulpenaren eskutik Moderatzailea: 1. Jon Landa Gorostiza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Parte-hartzaileak: 2. Esteban Umérez Argaia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Josu Barambones Zubiria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Karlos del Olmo Serna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Leire Zenarruzabeitia Alonso . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6. Manu Arrasate Mugertza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

221 225 231 242 250 253

Aurkezpena

Deustuko Unibertsitateko Euskal Gaien Institutuak eta Herri Arduralaritzaren Euskal Erakundeak, 2004ko azaroaren 17an eta 18an, «Hizkera Juridikoa eta Itzulpengintza» sinposioa antolatu zuten Deustuko Unibertsitatean, Euskal Gaien Institutuaren XXV. urteurrena ospatzeko ekitaldien barruan. Liburu honetan, sinposio horretako aktak jaso dira. Sinposioko parte-hartzaileen hitzaldiak transkribatu dira, haien parte-hartzeen hurrenkeraren arabera. Hitzaldietan erabilitako hizkuntza errespetatu da. Hartara, horietako zazpi (Cesar Gallastegi, Gotzon Lobera, Adolfo Arejita, Andres Urrutia, Eneko Oregi, Esther Urrutia eta Itziar Alkorta hizlarienak) euskaraz daude; bi (Enrique Alcaraz eta José Palacio hizlarienak) gaztelaniaz eta bat (Santiago Larrazabalena) bi hizkuntzetan jaso da, elebiduna izan zen eta. Era berean, sinposioaren amaierako mahai-inguruan parte hartu zutenen euskarazko testuak bildu dira (Jon Landa, Esteban Umerez, Josu Barambones, Karlos del Olmo, Leire Zenarruzabeitia eta Manu Arrasate). Horrekin batera, «Kode Zibila eta Lege-testu elebidunak» bildumaren aurkezpen ofizialari buruzko kronika egin da. Sinposioko ekitaldi horretan, Deustuko Unibertsitateko errektore jaun txit gorena eta Herri Arduralaritzaren Euskal Erakundeko zuzendaria izan ziren mahaiburu. Gainera, ekitaldiaren oroigarrizko argazki batzuk, sinposioaren programa eta parte-hartzaileen zerrenda gehitu ditugu. Amaitzeko, sinposioaren eta argitalpen honen koordinatzaileek eskerrak eman nahi dizkiete hizlariei, sinposioko aktak arrazoizko epe baten barruan bildu, bateratu eta argitaratzeko lan zailean lankidetzan aritzeagatik, baita sinposioa antolatu eta argitalpen honetan elkarrekin lan egin duten erakundeei ere, hots, Deustuko Euskal Gaien Institutua eta Herri Arduralaritzaren Euskal Erakundea. Eskerrak, era berean, Rosa Buendía andreari, Euskal Gaien Institutuko idazkaritzakoa, Arantza Etxebarria andreari, Euskarazko

AURKEZPENA

Irakaskuntzarako Laguntza Gunekoa, eta Andres Urrutia eta Cesar Gallastegi irakasle jaunei, argitalpen honen inguruan egindako ohar eta iradokizunengatik. Sinposioaren koordinatzaileak Santiago Larrazabal Basa単ez Euskal Gaien Institutuko zuzendaria. UD

Eneko Oregi Go単i Itzultzaileen Zerbitzu Ofizialeko burua. HAEE-IVAP

Sinposioaren antolatzaileen hitzak

Deustuko Unibertsitateko Euskal Gaien Institutuko zuzendaria naizen aldetik, eta Institutuaren 25. urteurrena ospatzeko ekitaldien barruan, ohore handia da niretzat Deustuko Unibertsitateko Euskal Gaien Institutuak eta Herri Arduralaritzaren Euskal Erakundeak 2004ko azaroaren 17an eta 18an Deustuko Unibertsitatean antolatutako ÂŤHizkera Juridikoa eta Itzulpengintza: euskararen norabideakÂť sinposioaren aktak argitaratzea. Euskal Gaien Institutuak, Zuzenbide Fakultateko Euskara Juridikoaren Mintegiarekin lankidetzan, ikerlarien eta profesionalen talde zabala du, eta Andres M.ÂŞ Urrutia Badiola irakaslearen zuzendaritzapean, eginkizun aitzindaria egiten ari da terminologiaren eta itzulpen juridikoaren esparruetan, zenbait ekimenen bidez: a) Lehenengo, hamabost liburu, eskuliburu, doktorego-tesi eta hiztegi juridiko baino gehiago argitaratu dira euskaraz edo ele bitan (gaztelania/euskara), gure antolamendu juridikoaren adar garrantzitsuenen inguruan (konstituzio-zuzenbidea, administrazio-zuzenbidea, zuzenbide zibila, merkataritzako zuzenbidea, lan-zuzenbidea, zuzenbidearen historia, finantza-zuzenbidea, etab.), eta hamar bat testu juridiko garrantzitsu argitaratu eta/edo itzuli dira (Konstituzioa, Kode Zibila, Zigor Kodea, Foru-lege zibilak, Lege zibilak: ondasun higiezinak, Hipoteka Legea eta Erregelamendua, Prozedura Zibilaren Legea, Erregistro Zibilaren Legea eta Erregelamendua, Adingabeen Legea, etab.); horien bertsio elebiduna (gaztelania/euskara) interesa duen ororen esku dago bai paperean (Deustuko Unibertsitateak argitaratuta), bai on line (Euskal Gaien Institutuaren web-orriaren bidez). b) Bigarren, Deustuko Unibertsitateko Zuzenbide Fakultatean eskolak euskaraz ematen dituzten irakasleak trebatu dira, gure Unibertsitateko euskararen normalizazio-planaren barruan. Horri esker, zuzenbide-ikasketetan enborreko irakasgaien ehuneko laurogei baino

SINPOSIOAREN ANTOLATZAILEEN HITZAK

gehiago euskaraz ematen dituzte euskarazko terminologia juridikoan trebatzeko prozesu zorrotzean parte hartu duten irakasleek; prozesu horretan, euskarazko itzulpenak edo sormen-lanak ere egin behar izan dituzte. Era berean, Hizkuntza Politikako Errektoreordetzaren zuzendaritzapean eta Rosa Miren Pagola errektoreordearen ekimenez, Institutuaren barruan, euskarazko irakaskuntzarako laguntza-gunea dago, laguntza terminologikoa emateko. Gune hori oso erabilgarria da euskarazko terminologia juridikoa garatzerakoan. c) Hirugarren, euskarazko material juridikoak ikertu, itzuli eta argitaratzeko proiektuak egin dira, erakunde askorekin lankidetzan, besteak beste, Herri Arduralaritzaren Euskal Erakundearekin, Eusko Jaurlaritzako Justizia, Lan eta Gizarte Segurantza Sailarekin eta Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Sailarekin, Bizkaiko Foru Aldundiko Kultura eta Lehendakaritza Sailekin, Bizkaiko Batzar Nagusiekin eta Euskal Herriko Unibertsitatearekin. d) Laugarren, mota guztietako erakunde, eragile juridiko eta partikularrei aholkuak eman zaizkie euskarazko terminologia juridikoaren inguruan. Horrez gain, besteak beste, batzorde hauetan parte hartzen da: Eusko Jaurlaritzako Terminologia Batzordean eta Eusko Jaurlaritzako Justizia, Lan eta Gizarte Segurantza Sailak Erregistro, Epaitegi eta Auzitegietako agiriak euskaraz normalizatzeko duen Batzordean. e) Bosgarren, Institutuak arlo horren inguruan jardunaldiak eta sinposioak antolatu ditu. Esaterako, 2000. urtean, Eleaniztasunari eta Legegintza Teknikari buruzko nazioarteko kongresua antolatu zen, Eusko Legebiltzarrarekin lankidetzan, eta 2004an, ÂŤHizkera Juridikoa eta Itzulpengintza: euskararen norabideakÂť izeneko sinposioa, Herri Arduralaritzaren Euskal Erakundearekin lankidetzan. Hain zuzen ere, sinposio horretako aktak eman ditugu argitara. Ekimen horiek guztiek etorkizunean jarraipena izatea espero dugu, gure inguruan euskara juridikoaren normalizazio linguistiko osoa erdiesteko. Unibertsitateak gogor egingo du lan zeregin horretan, unibertsitate-proiektuarekin bat etorriz; izan ere, Deustuko Unibertsitateak bere ingururik hurbilenari begiratu nahi dio, bere bizilekua den Euskal Herriari, eta bereziki hainbeste eta hain aberats diren kristau balioz hornitua den bere kulturaren promozio zientifikoari, eta horregatik, plan estrategikoan, material eleaniztunak on line argitaratu eta garatzea hautatu du, eta horietan euskarak pisu nabarmena du. Eta, amaitzeko, eskerrak eman nahi dizkiot Herri Arduralaritzaren Euskal Erakundeari gure jarduerak babesteagatik eta, zehazki, sinposio honetan gurekin lankidetzan aritzeagatik, bai sinposioa antolatu eta finantzatzerakoan, bai sinposioko aktak argitaratzerakoan. Era berean, sinposioaren

SINPOSIOAREN ANTOLATZAILEEN HITZAK

antolatzaile eta parte-hartzaileak zoriondu nahi ditut maila akademiko handia lortu dugulako. Etorkizunean antzeko ekimenak egiteko aukera izatea gustatuko litzaidake, betiere, euskara juridikoaren normalizazio osoaren mesedetan. Santiago Larrazabal Basa単ez Deustuko Unibertsitateko Euskal Gaien Institutuko zuzendaria

Sinposioari amaiera eman zitzaionean hainbat partaide eta entzulek esan zuen bezala, ekinbidea, beharrezkoa izateaz gain, une egokian etorri zela uste dut. Izan ere, itzulpengintza juridikoak azken urteotan izan duen garapenak egindakoa aztertzeko, hutsuneei erreparatzeko eta eginkizunei heltzeko abagune aproposa gerta zitekeen, eta bai gertatu ere. Baita, emulazio sanoa bultzatuz, beste lantalde eta aditu batzuk horretara jar daitezen pizgarri ere. Sinposioak izan zuen oihartzunak, ikasleen zein interesatuen aldetik, eta Sinposiora bildu zen lankide eta aditu multzoak, gainera, partaidetza zabala eta aktiboa itxaron dezakegula erakutsi zigun. Herri Arduralaritzaren Euskal Erakundearen ustez, horixe baita etorkizunean jorratu beharreko alorra: elkarlanarena, proiektu partekatuena, ekarpen kolektiboena. Hori bultzatzen saiatu gara IVAPetik orain artean eta horretan jarraitzeko asmoa eta borondatea dugu aurrerantzean ere. Jon Koldobika Urrutia Herri Arduralaritzaren Euskal Erakundeko zuzendaria

Sinposioaren egitaraua

Azteazkena, 2004ko azaroaren 17a Goizeko saioa 9.30-10.00

Harrera ofiziala: Jon Koldobika Urrutia jn. txit argia, Herri Arduralaritzaren Euskal Erakundeko zuzendaria, eta Santiago Larrazabal jn., Deustuko Unibertsitateko Euskal Gaien Institutuko zuzendaria. 1. hitzaldia: Deustuko Unibertsitateko Euskal Gaien Institutuko ekina: hogeita bost urteko ekarria, Santiago Larrazabal jn., Deustuko Unibertsitateko Zuzenbide Fakultateko Konstituzio zuzenbideko irakaslea, Euskara Juridikoaren Mintegiko kidea eta Euskal Gaien Institutuko zuzendaria.

10.00-10.45

2. hitzaldia: Jurista, itzultzailea eta itzulpen juridikoa, Enrique Alcaraz jn., Alacanteko Unibertsitateko Filologia Ingeleseko katedraduna.

10.45-11.15

Atsedenaldia.

11.15-12.00

3. hitzaldia: Europako Erkidegoko antolamendu juridikoa, zuzenbide eleaniztuna. Horrek itzulpen juridikoan dituen ondorioak (aipamen berezia Europako Erkidegoetako Justizia Auzitegiari), José Palacio jn., Europako Erkidegoetako Lehen Auzialdiko Auzitegiaren Idazkaritzako administratzaile nagusia eta Auzitegi bereko Itzulpengintza Zuzendaritzan Espainiako Sailaren jurista-hizkuntzalaria.

12.00-13.00

«Kode Zibila eta Lege testu elebidunak» sailaren aurkezpen ofiziala. Ekitaldian, Jaime Oraá jn. txit gorena, Deustuko Unibertsitateko errektorea, mahaiburu izango da eta al-

SINPOSIOAREN EGITARAUA

boan izango ditu Idoia Zenarrutzabeitia and. txit gorena, Eusko Jaurlaritzako lehendakariorde eta Ogasun eta Herri Administrazio Saileko sailburua, Jon Koldobika Urrutia jn. txit argia eta beste agintari batzuk, hurrengo erakunde hauen izenean: Euskal Autonomia Erkidegoko Auzitegi Nagusia, Eusko Jaurlaritzako Justizia Saila, Bizkaiko Foru Aldundiko Kultura Saila eta Euskaltzaindia.

Arratsaldeko saioa 16.30-17.15

4. hitzaldia: Itzulpen juridikoa eta euskararen historia, Cesar Gallastegi jn., Zuzenbide Fakultateko administrazio zuzenbideko irakaslea, Euskara Juridikoaren Mintegiko kidea eta Deustuko Unibertsitateko Euskal Gaien Institutuko kidea.

17.15-18.00

5. hitzaldia: Gerra ondoko itzulpen juridikoaren bilakaera: joerak eta emaitzak, Gotzon Lobera jn., Bizkaiko Foru Aldundiko Kultura Sailean euskara sustatzeko zuzendari nagusia, Deustuko Unibertsitateko Zuzenbide Fakultateko euskara tekniko-juridikoaren irakaslea eta Euskara Juridikoaren Mintegiko kidea.

18.00-18.20

Atsedenaldia.

18.20-19.05

6. hitzaldia: Hizkuntzalaritza eta itzulpen juridikoa, Adolfo Arejita jn., Deustuko Unibertsitateko Filosofia eta Letren Fakultateko Euskal Filologiako irakaslea, Labayru Institutuko kidea eta Euskaltzaindiko euskaltzain osoa.

19.05-19.20

Galde-erantzunak.

Osteguna, 2004ko azaroaren 18a Goizeko saioa 9.30-10.20

7. hitzaldia: Jurista euskalduna, jurista elebiduna, Andres Urrutia jn., notarioa, Deustuko Unibertsitateko Zuzenbide Fakultateko foru zuzenbide zibileko irakaslea, Euskara Juridikoaren Mintegiko koordinatzailea, Euskal Gaien Institutuko kidea eta Euskaltzaindiko euskaltzain osoa.

10.20-11.00

8. hitzaldia: Itzulpenaren harian: IZOren ekarria, Eneko Oregi jn., zerbitzu horren burua.

SINPOSIOAREN EGITARAUA

11.00-11.30

Atsedenaldia.

11.30-12.15

9. hitzaldia: Zuzenbidearen irakaskuntza eta euskara, itzulpenaren ikuspegitik: Deustuko Unibertsitatea, Esther Urrutia and., Deustuko Unibertsitateko Zuzenbide Fakultateko zuzenbide zibileko irakaslea, Euskara Juridikoaren Mintegiko kidea eta Euskal Gaien Institutuko kidea.

12.15-13.00

10. hitzaldia: Zuzenbidearen irakaskuntza eta euskara, itzulpenaren ikuspegitik: UPV-EHU, Itziar Alkorta and., Euskal Herriko Unibertsitateko Zuzenbide Fakultateko zuzenbide zibileko irakaslea.

13.00-13.15

Galde-erantzunak. Arratsaldeko saioa

16.30-18.30

Mahai-ingurua: Euskarazko testugintza juridikoa, itzulpenaren eskutik. Mahai-inguruaren moderatzailea Jon Landa jn., Euskal Herriko Unibertsitateko Zuzenbide Fakultateko zigor-zuzenbideko irakaslea, izango da, eta hurrengo hauek izango dira parte hartzaile: Esteban UmĂŠrez jn., abokatua, Justizia Euskaraz Elkartekoa, Josu Barambones jn., Justizia Auzitegietako itzultzailea, Karlos del Olmo jn., Euskal Itzultzaile, Zuzentzaile eta Interpreteen Elkarteko lehendakaria, Leire Zenarruzabeitia and., UZEIren izenean, eta Manu Arrasate jn., IVAP-HAEEko Itzultzaileen Zerbitzu Ofizialeko kidea.

18.30

Itxiera-ekitaldia: Rosa Miren Pagola and. txit gorena, Deustuko Unibertsitateko Ikasleen eta Hizkuntza Politikako errektoreordea.

Sinposiora bertaratuak

ABAD GARCÍA, Ivan ABASCAL CASTILLO, Jone Mari ABRISKETA URIARTE, Joana ACHA ARBAIZA, Nagore AGUIRRE OLARRA, Eneko AIZPURUA BERASATEGI, Estibaliz AIZPURUA BELATEGUI, Nagore AIZPURUA URTEGA, Eneko AJURIAGOGEASCOA QUINCOCES, Aketza AKASUSO LADISLAO, Janire ALAÑA ZORRILLA, Iker ALBINARRATE GALÍNDEZ, Irantzu ALDASORO ITURBE, Edurne ALEGRÍA BEOTEGUI, Javier ALTUNA GOIRICELAYA, Ibon ALUSTIZA KAPANAGA, Ainoa AMUNDARAIN URKOLA, Jesús Maria ANILLO RECALDE, Unai ANSOTEGUI ZULUETA, Irkus ARAMAIONA MONCADA, Irantzu ARANZABAL OLEA, Amaia ARAUZO LARRINAGA, Jon ARBIZU CALVO, Aritxaga ARIAS GÓMEZ, Iñaki ARISTEGIETA OKIÑENA, Xabier ARISTONDO AZKONOBIETA, Aiora ARMENDÁRIZ ROMÁN, Jon ARRI PASCUAL, Sara ARRIAGA LEJARRAGA, Amaia ARRIETA ARANTZAMENDI, Zuhaitz ARRIETA IDIAKEZ, Fco. Javier ARRIETA IMAZ, Manex

ARRIZABALAGA ARRUZA, Leixuri ARTETXE MADARIAGA, Matxalen ASLA URIBE, Aitzol ASTOBIETA VALLE, Alain ASTORQUIZA LLUVIA, Ibon AURRE URZÁA, Gorka AURREKOETXEA AURREKOETXEA, Xabier AURTENETXE PAJARES, Iker AZAOLA OSA, Mikel AZARLOZA JUGO, Gorka AZCARATE VERGARA, Izaskun AZKONA SUSUNAGA, Marta AZKUENAGA EGIA, Aitor BADIA ARRIOLA, Alberto BALENTZIAGA ATUTXA, Alazne BARRAGÁN PÉREZ, Tamara BASTERRETXEA MENDIALDUA, Mikel BEASCOECHEA ELEZGARAY, Udane BELATEGUI URQUIA, Leire BENGOA LAPATZA, GORTAZAR, Patxi BERISTAIN MORÁN, Ibane de BERRIOZABAL BOVEDA, Jone BILBAO CAMPOS, Amaya BILBAO DUDAGOITIA, Koldobika BILBAO FIGUEROA, Maite BLANCO REBOLLAR, Arrate BLAS FERNÁNDEZ DE GAMARRA, Itziar de BLASCO OCHOA, Hodei BURUAGA GUILLÉN, Itziar BURUAGA GUILLÉN, Ane BUSTILLO HERNÁNDEZ, Idurre CABALLERO ARNABAT, Josu

SINPOSIORA BERTARATUAK

CAMPO MUJICA, Uxue CARBALLO MUGARTEGUI, Aitor CAREAGA SÁINZ, Silvia CARRETERO MELGOSA, Mark CASANUEVA SANZ, Itziar CASTILLO EGUSQUIZA, Josune CEVALLOS MAUDO, Iker COLLADO CENGOTITA, BENGOA, Ane CORTAZAR URIBASTERRA, Jon DAÑOBEITIA ORMAECHE, Irune DÍEZ MARTÍNEZ, Janire DOBARAN SANTIAGO, Naiara DUÑABEITIA LEKUBE, Ibone ECHEVARRIA CORTABARRIA, Ion ECHEVARRIA IDIANEZ, Saioa ECHEZARRETA IZAGUIRRE, Iban EGUREN BABIANO, Lorea EIGUREN GANDARIAS, Jone Miren EIZAGIRRE ARIN, Aitziber ELEJALDE MANZARBEITIA, Olatz ELGUEZABAL URIARTE, Neskutz Begoña ELIZONDO URRESTARAZU, Jone Itxaro ELORRIAGA CHOCARRO, Miren June ELORTEGI VILLALABETIA, José EPALZA GARCÉS DE LOS FAYOS, Borja de ERKIZIA ITOITZ, Joseba ESCUDERO ARGALUZA, Usue ETXABE BILBAO, Nerea ETXABE JAUREGI, Jon ETXEBARRIA ARIZMENDI, Iratxe ETXEBARRIA KEREXETA, María Luisa ETXEBARRIA ZAMALLOA, Garikoitz EZPELETA SÁNCHEZ, Maitane FERNÁNDEZ AURTENECHE, Leire F ERNÁNDEZ DE J ÁUREGUI A RAMBURU ZABALA, Aitor FERNÁNDEZ MONGE UMARAN , Irati GABILONDO ARAMENDI, Iraia GANDARIAS GAZTAÑAZATORRE, Belén GANGOITIA ELOLA, Lourdes GARCÍA GOITIANDIA, Ainara GARDEAZABAL IBÁÑEZ, Ianire GARMENDIA IARTZA, Koro GAUNA RODRÍGUEZ, Iñaki GOIKOETXEA SARASOLA, Ane GOIKOLEA URIARTE, Arantza GÓMEZ ALONSO, Iñigo GONZÁLEZ ATXA, Oscar

GOROSTIAGA FERNÁNDEZ, Cristina GORROCHATEGUI ZUBIZARRETA, Amaia GRANDE BURGOA, Aritz GUEZURAGA OBIETA, Iban HERNÁNDEZ FERNÁNDEZ, Aitor HERRERO MUGUERZA, Mirian HIGÓN GARCÍA, Federico HIRSUTA CENICACELAYA, Leticia IBAIBARRIAGA ARROQUERO, Izaskun IMATZ LÓPEZ, Maite IMAZ LEUNDA, Maite INZA MUNGUIA, Leire INZA SAN SALVADOR DEL VALLE, Itxaso IRAZUSTABARRENA BARRIOLA, Ainhoa IRIGORAS ALBERDI, Uribarri IRIGOYEN AIZARNA, Miren IRIZAR APAOLAZA, Ander ITURBE FERNÁNDEZ, Iratxe ITURRATE PÉREZ, Maitane IZAGIRRE ARIN, Aitziber IZARRA URIARTE, Elena JAIO BARAZAR, Irune JAKA GOIKOETXEA, Aitzol JÁUREGUI ALDAMIZECHEVARRIA, Xabier KAMIRUAGA ARETXABALETA, Asier KORTABARRIA ARENAZA, Haimar LARRAMENDI MIJIKA, Aitziber LARRAÑAGA IBEAS, José Luis LARRAURI ALQUIZA, Unai LARRAURI OROZCO, Jon LARRAZABAL PÉREZ, Txaber LARRINAGA GARAY, Nagore LASA BARANDIARAN, Loinatz LASUEN JAYO, Naiara LEGARRETA LARRINAGA, Eneritz LERTXUNDI EGURBIDE, Oihana LEXARTZA ARTZA, Agurtzane LIZASO ERKIZIA, Amagoia LLAMOSAS TRAPAGA, Aida LOIZAGA LEGARRA, Miren Koldobike LÓPEZ RODRÍGUEZ, Josune LÓPEZ URQUIDI, Asier LÓPEZ ZILUAGA, Leire LORENTE USABIAGA, Nerea LUGAREZARESTI AYARZAGUENA, Alaitz MADINA DOÑABEITIA, Ane MAIZ TROJAOLA, María Elena MALLONA LEGARRETA, Agurtzane

SINPOSIORA BERTARATUAK

MARKAIDE AIASTUI, Elene MARTÍN GONZÁLEZ, Uriz MARTÍNEZ ALONSO, Jon MARTÍNEZ LUQUE, Ander MARTÍNEZ ZABALEGUI, Mikel MARTITEGI JAYO, Aitor MEDIAVILLA CARREÑO, Patricia Sabina MENCHACA LATORRE, Sartas MÉNDEZ ALVARO, Itziar MENDIOLA OLEAGA, Mikel MERINO ESTRELLA, Adrián MOLINUEVO GONZÁLEZ, Naiara MONEDERO ISORNA, Maite MUGICA BELAMENDIA, Arantxa MUJIKA IRAZUSTA, Eider MUNIATEGI BILBAO, Igor MUNIOZGUREN ORTIZ, Sara MUÑOZ BETEGON, Ainara NIKOLAS EZKURDIA, Zelai NÚÑEZ CORDÓN, Ane OAR URIBARRI, Oihane OLMO SERNA, Karlos del ONAINDIA GOÑI, Beñat ORBEGOZO GARATE, Arantxa ORDORIKA ALEGRÍA, Ainoa ORMAECHEA ORBE, Amaia ORTÚZAR FERNÁNDEZ, Dimas OSINAGA GARATE, Iratxe OTAEGI GARMENDIA, Odei OTAZUA ZABALA, Goizeder OTEIZA UGARTE, Olatz PELÁEZ ASTORQUIA, Alejandro PEREIRO TORRONTEGUI, Edorta

PÉREZ URDIALES, Mikel PLAZAOLA GOIKOETXEA, Maialen PUEYES VALLE, Ana Cristina RECIO SANTAMARÍA, Amaia REZOLA CLEMENTE, Martín RODRÍGUEZ GÓMEZ, José Ramón RODRÍGUEZ MARTÍNEZ, Arkaitz RODRÍGUEZ SANCHO, Amets RUIZ GABIÑA, Jon SANZ OCHOANTESANA, Paula SAYAGO TORRES, Jon Andoni SEIJO ALDAMIZECHEVARRIA, Jone SOLAETXEBARRIA OLAIAZARRA, Usoa TELLERIA ECHARRI, Haitz TELLERIA MUGARRA, Itsaso TELLERIA ZAMEZA, Iñaki TORREIRA NÚÑEZ, Iratxe ULACIA SOLAS, Amaia URBIETA BARRUTIA, Ainoa URIARTE ESPARTA, Pello Paulo URIARTE LUIS, Goizalde URIARTE SÁNCHEZ, Iñaki URQUIAGA URQUIZA, Mikel URRUTIA GAJATE, Zuriñe URRUTIA URRETXAGA, Egoitz VALLE LOPATEGUI, Yoane VIDAL GARCÍA DE AMEZAGA, Itxaso VIGURI EGUILUZ, María Gemma ZALDUMBIDE ARRIAGA, Iraide ZAMALLOA AIARTZAGUENA, Gorka ZUAZOLACIGORRAGA EPELDE, Arantzazu ZUBIZARRETA ARTETXE, Imanol

Kode Zibila eta Lege-testu elebidunak sailaren aurkezpena Ekitaldiaren protokoloa Errektore jaun txit gorenaren agurra. Ondoren, ekitaldia aurkezteko, Euskal Gaien Institutuko zuzendariari emango dio hitza. Euskal Gaien Institutuko zuzendariaren aurkezpen-hitzak. Itzulpenen koordinatzailea den Andres Urrutia Badiola irakaslearen azalpenak. Eusko Jaurlaritzako Justizia, Lan eta Gizarte Segurantza Saileko Azterlan eta Lege Araubide Juridikoaren zuzendariaren agurra. Bizkaiko Foru Aldundiko Kultura diputatu andre txit argiaren agurra. Euskal Autonomia Erkidegoko Auzitegi Nagusiko lehendakari jaun txit gorenaren agurra. Herri Arduralaritzaren Euskal Erakundeko zuzendari jaun txit argiaren hitzak. Ekitaldiaren amaierako hitzak Deustuko Unibertsitateko errektore jaun txit gorenaren eskutik. Aurkeztutako liburuak Liburu hauen bertsio elebidunak (gaztelania/euskara) aurkeztu ziren: Kode Zibila, Euskal Autonomia Erkidegoko eta Nafarroako Foru Erkidegoko foru lege zibilak, Lege zibil bereziak (Jabetza Horizontalaren Legea, Hiri Errentamenduen Legea, Landa Errentamenduen Legea eta Txandakako Aprobetxamendu Eskubideen Legea), eta Zigor Kodearen bigarren argitaraldia.

Argazki bilduma

Sinposioaren barruan lege testuen bildumaren aurkezpena egin zen; argazkian, ezkerretik eskuinera: Andres Urrutia (bildumaren koordinatzailea), Jon Koldobika Urrutia (Herri Arduralaritzaren Euskal Erakundeko zuzendaria), Jaime OraĂĄ (Deustuko Unibertsitateko errektorea), Fernando Ruiz PiĂąeiro (Euskal Autonomia Erkidegoko Auzitegi Nagusiko presidentea), Belen Greaves (Bizkaiko Foru Aldundiko Kultura diputatua), Abel Lopez de Aguileta (Eusko Jaurlaritzako Justizia, Lan eta Gizarte Segurantza Saileko Azterlan eta Araubide Juridikoaren zuzendaria) eta Santiago Larrazabal (Deustuko Unibertsitateko Euskal Gaien Institutuko zuzendaria eta sinposioaren koordinatzailea).

ARGAZKI BILDUMA

Sinposioaren lehen eguna, goizez; ezkerretik eskuinera: JosĂŠ Palacio (Europako Erkidegoetako Lehen Auzialdiko Auzitegiaren Idazkaritzako administratzaile nagusia), Jon Koldobika Urrutia (IVAP/HAEEko zuzendaria), Santiago Larrazabal (Deustuko Unibertsitateko Euskal Gaien Institutuko zuzendaria) eta Enrique Alcaraz (Alacanteko Unibertsitateko katedraduna).

Jende asko hurreratu zen sinposiora. Bertaratutako batzuk argazkian ikus daitezke.

Sinposioaren lehen eguneko arratsaldeko saioa; argazkian, ezkerretik eskuinera: Cesar Gallastegi (Deustuko Unibertsitateko Zuzenbide Fakultateko irakaslea) eta Santiago Larrazabal (Deustuko Unibertsitateko Euskal Gaien Institutuko zuzendaria eta sinposioaren koordinatzailea).

ARGAZKI BILDUMA

Sinposioaren bigarren eguna, goizeko saioa; argazkian, ezkerretik eskuinera: Andres Urrutia (Notarioa, Deustuko Unibertsitateko Zuzenbide Fakultateko irakaslea eta euskaltzain osoa), Santiago Larrazabal (Deustuko Unibertsitateko Euskal Gaien Institutuko zuzendaria eta sinposioaren koordinatzailea) eta Eneko Oregi (Herri Arduralaritzaren Euskal Erakundeko Itzultzaileen Zerbitzu Ofizialeko burua eta sinposioaren koordinatzailea).

Sinposioaren bigarren eguna, goizeko saioa; argazkian, ezkerretik eskuinera: Eneko Oregi (Herri Arduralaritzaren Euskal Erakundeko Itzultzaileen Zerbitzu Ofizialeko burua eta sinposioaren koordinatzailea), Esther Urrutia (Deustuko Unibertsitateko Zuzenbide Fakultateko irakaslea), Santiago Larrazabal (Deustuko Unibertsitateko Euskal Gaien Institutuko zuzendaria eta sinposioaren koordinatzailea) eta Itziar Alkorta (Euskal Herriko Unibertsitateko Zuzenbide Fakultateko irakaslea).

Sinposioaren bigarren eguna, arratsaldeko mahai-ingurua; argazkian, ezkerretik eskuinera: Manu Arrasate (IVAP/HAEEko Itzultzaileen Zerbitzu Ofizialeko kidea), Karlos del Olmo (EIZIEko lehendakaria), Esteban Umerez (abokatua), Jon Landa (UPV/EHUko Zuzenbide Fakultateko irakaslea) eta Leire Zenarruzabeitia (UZEIko kidea).

Hitzaldiak

I Deustuko Unibertsitateko Euskal Gaien Institutuko ekina: hogeita bost urteko ekarria Santiago Larrazabal Zuzenbide Fakultateko Konstituzio zuzenbideko irakaslea Euskal Gaien Institutuko zuzendaria Deustuko Unibertsitatea

Unibertsitate Proiektuak dioenez, Deustuko Unibertsitateak «bere ingururik hurbilenari begiratu nahi dio, bere bizilekua den Euskal Herriari, eta bereziki hainbeste eta hain aberats diren kristau balioz hornitua den bere kulturaren promozio zientifikoari». Asmo hori betetzeko, Bizkaiko Ikaskuntzen Departamentua sortu zen 1974ko urtarrilaren 31n, Bizkaiko Aldundiaren laguntzaz. Departamentua Patronatu batek gidatzen zuen, eta erakunde horretan Unibertsitatea eta Aldundia modu parekidean ordezkatuta zeuden. Departamentuak hiru katedra zituen: Historia, Zuzenbidea eta Euskal Hizkuntzalaritza; liburutegi berezitua ere bazuen, eta gure kultura irakasteari, ikertzeari eta zabaltzeari lotutako mota guztietako jarduerak antolatzen zituen. Bost urte geroago, demokrazia berrezarri ondoren, 1979ko azaroaren 21ean, Bizkaiko Ikaskuntzen Departamentua gaur egungo Euskal Gaien Institutua bihurtu eta Deustuko Unibertsitatearen esku geratu zen, Bizkaiko Foru Aldundiaren babespean. Institutuko jarduerak, euskal kultura irakasteari, ikertzeari eta zabaltzeari lotutakoak, euskal lurralde osora hedatu ziren. Beraz, 2004an, bi urtemuga garrantzitsu ospatzen ditugu: Bizkaiko Ikaskuntzen Departamentuaren hogeita hamargarren urteurrena eta Euskal Gaien Institutuaren hogeita bosgarren urteurrena. Bi data horiek ospatzeko, ekitaldien egitarau berezia antolatu dugu, tartean sinposio hau, «Hizkera Juridikoa eta Itzulpengintza: euskararen norabideak». Sinposio honetan, Institutuak azken urteetan terminologia juridikoaren eta euskarazko itzulpengintzaren inguruan egindako jarduerak jendaurrean aurkeztu nahi ditugu.

SANTIAGO LARRAZABAL

Ikusi dugunez, Institutuko espezializazio-eremuen barruan, zuzenbidea eta euskara irakatsi, ikertu eta zabaltzeak toki berezia dute. Gure ustez, bi eremuetan lana bateratuz gero, gizartean eginkizun aitzindaria egingo genuke, hain zuzen ere, euskara esparru juridikoan normalizatzea. Euskararen erabilera abokatuen, notarioen, erregistratzaileen, epaileen, funtzionarioen, irakasleen eta ikasleen artean benetan normalizatzeko, sorburutik hasi behar genuen, hots, Unibertsitatetik, leku horretan trebatzen baitira horiek guztiak. Aldez aurretik genekien eginkizun hori luzea eta zaila izango zela eta ilusio, lan eta iraunkortasun handia eskatuko zuela. Berriro ere, Deustuko Unibertsitatea euskal herriaren zerbitzura jarri zen, herriaren nortasunaren oinarrizko osagai bat sustatuz, euskara alegia, hori bai, gaztelaniarekin errespetuzko elkarbizitzan, benetako elebitasuna erdiesteko eta fruituak eskuratzeko, anekdota hutsetan geratu beharrean. Orduan eta orain uste dugu gure herriaren alde egin dezakegun gauzarik onena hemengo altxorrik handiena, hizkuntza, normalizatzen laguntzea dela, gure ezagutza-arlotik, hau da, zuzenbidetik abiatuz. Hori dela eta, itzulpen eta terminologia juridikoa euskaraz jorratzea erabaki genuen, gure hizkuntza zahar eta urritua zuzenbidearen arloan berme osoz erabil daitekeela frogatzeko, askori eginkizun hori amets hutsa iruditu arren. Baina Paul RICOEURek modu egokian adierazi duenez, ez dago itzuli ezin den testurik, eta itzulpena, osatugabea izan arren, antzekotasuna sortzeko gai da1. Iritzi horren antzeko bat oinarri hartuta, gure ustez, terminologia juridikoa, zuzenbidearen irakaskuntza eta zuzenbideari lotutako eguneroko lana euskaraz garatu daitezke, beste edozein hizkuntzatan bezala. Biblian agertzen den Babeleko dorreko biraoaren aurrez aurre, Mendekosten apostoluei emandako hizkuntzen dohaina daukagu, hau ere Bibliatik ateratakoa. Hain zuzen ere, hizkuntzen dohainak, itzultzaileek erabiltzen dutenak, ahalbidetzen du kulturak elkartzea, zabaltzea eta ezagutzea eta, horrela, bakea, tolerantzia, harmonia eta aberastasuna sortzea. Horrenbestez, hizkuntzen dohaina zubia izango litzateke kultur tradizioen eta, nola ez, tradizio juridikoen artean. Oraindik gogoan dut duela lau urte Institutuak Eusko Legebiltzarrarekin lankidetzan antolatutako beste sinposio batean, «Eleaniztasuna eta Teknika Legegilea» izenekoan, Quebeceko eta New Brunswickeko irakasle frankofonoek hurrengo hau esan zigutela: jurista anglofono batzuek ezinezkotzat jo arren, eurek «Common Law» frantsesez ere azaltzen zuten, inongo arazorik gabe. Horregatik, gure iritziz, itzultzailea ez da «traidorea», adierazpen italiar ospetsu bat erabiliz esan ohi den bezala, bitartekaria baino, hizkuntzen eta kulturen artean zubiak eraikitzen dituena. Paradoxa dirudien arren, itzultzailearen eginkizun apartekoa esker txarrekoa da, guztiek itzultzailea ahaztu

1 RICOEUR, Paul, «Proyecto universal y multiplicidad de las herencias», Política Exterior, uztaila-abuztua 2004, 192. or.

DEUSTUKO UNIBERTSITATEKO EUSKAL GAIEN INSTITUTUKO EKINA

egiten baitute, inor ez baita itzultzaileaz oroitzen. George STEINERek, After Babel lanean, itzulpena zientzia eta ezagutza eskuratzeko tresnarik indartsuena den arren, itzultzailea mamu baten antzekoa dela adierazi zuen, behin lana amaituta ahaztu egin ohi dugu eta2. Eta, hala ere, nolako poza itzultzaileak miraria lortzen duenean! Orduan, George STEINERen berbetan, beste hizkuntzan idatzita dagoen testuan argia ikusten dugu, oztopo gaindiezina ezabatu egiten da3. Nik gehiago esango nuke, orain euskara juridikoaren normalizazioari helduz: zein zoragarria den itzultzeaz gain gure hizkuntza zaharrean terminologia juridikoa sortu, moldatu eta finkatzea! Horregatik, gure asmoa da sinposio honetan itzultzaileak eta terminologoak benetako izarrak izatea, jendaurrean aitortu nahi dugu eginkizun zoragarria egiten ari direla, eta gauza garrantzitsuekin gertatu ohi den bezala, lan hori isilean egiten dutela, umiltasun osoz… Guztiok zorretan gaude haiekin! Eta Deustuko Unibertsitatetik atzerantz begiratzen dugunean, gaizki ulertuak, ahanzturak eta atsekabeak gorabehera, hitzaldian aipatzen ari naizen prozesu honen hasieran zer zegoen ikusi eta gaur egungo errealitatearekin, gaur egun esparru honetan eskain dezakegunarekin konparatzen dugunean ohartzen gara gure itzultzaile, terminologo, irakasle, jurista-hizkuntzalari eta abarrek azken urteetan egindako lan eskergaz. Orain arte esandakoa hobeto ulertzeko, orduko eta oraingo egoerari buruzko aipamen labur bat egin nahi nuke. Deustuko Unibertsitateko Zuzenbide Fakultatean euskarazko ikasgaiak eskaintzen hasi zirenean, 1983-1984 ikasturtean, ni bigarren mailako ikaslea nintzen. Zuzenbide Politikoaren ikasgaia Xabier Arzalluzek euskaraz ematen zuen, eta orduan euskaraz zeuden material bakarrak UZEIren hiztegiak, klasiko politikoen itzulpenen bat eta euskal erakundeen Aldizkari Ofizial elebidunak ziren. Gaur egun, 2004-2005 ikasturtean, Unibertsitate honetako Euskal Gaien Institutuaren eta Zuzenbide Fakultatearen arteko lankidetzari esker, zuzenbideko ikasketetan, ikasgai enborreko eta derrigorrezkoei dagozkien kredituetatik 206,5 euskaraz eskaintzen dira, hau da, %78,6. Eta, Jainkoa lagun, hurrengo ikasturtean, 2005-2006, %82 izango dira. 1984an zuzenbideko eskolak irakasle bakar batek ematen zituen euskaraz; 2004an, 18 irakasle dira. Eta, gainera, aipatu dudanez, 1984an ez zegoen ia eskuliburu juridikorik eta euskal erakunde erkideetako edo lurralde historikoetako arau juridikoen euskarazko bertsioak baino ez zeuden. 2004an, Euskal Gaien Institutuak argitaratuta ditu 19 eskuliburu eta liburu juridiko euskaraz, eta zortzi lege-testu elebidun (gaztelania/euskara), besteak beste, gaur, sinposio honetan modu ofizialean aurkeztuko ditugunak. Nire ustez, eta apaltasunik eza barkatuko

2 Ikusi gaztelaniaz: STEINER, George, Después de Babel. Aspectos del lenguaje y la traducción, Fondo de Cultura Económica, Madril, 2001, 278. or. 3 Ikusi gaztelaniaz: STEINER, George, Ibidem, 305. or.

SANTIAGO LARRAZABAL

didazue, bilbotar baten ahotan barkatzeko errazagoa baita, eskubide osoa daukagu egindako lanaz harro egoteko. Horrenbestez, etxe honetan prestakuntza juridiko elebidunaren aldeko apustua egiten dugu, gure ikasleak gaztelaniaz eta euskaraz, hau da, gure erkidegoko bi hizkuntza ofizialetan ezin hobeto moldatu daitezen, ezagutza-arlo zehatz bati lotuta, zuzenbideari hain zuzen. Baina, horretarako, zerotik abiatu beharra zegoen: ezinbestekoa zen irakasle espezializatuak trebatzea bai irakatsi beharreko arloaren ikuspuntutik, bai euskara juridikoaren ezagutzaren ikuspuntutik, eta, gainera, ikasteko eta lan egiteko materialak sortu behar ziren, ikasleek zuzenbidea euskarazko materialekin eta behar besteko bermeekin ikasi ahal izateko. Azken buruan, argi ikusten genuen zer nahi genuen eta nola egin nahi genuen. Gure eredua zen, kalitatearen aldeko apustua: zuzenbidearen arloan euskara normalizatzeko Deustuko eredua. Hemen ez zegoen bat-batekotasunerako lekurik ez presaka ibiltzerik. Gure ustez, helburua ez zen egun batetik bestera euskarazko ikasgai asko eskaintzea, nola edo hala, ereduaren kalitateari kalte egiteko arriskua baitzegoen. Kalitatezko eredua nahi bagenuen, gauzak ondo egin nahi bagenituen, pausoz pauso aurrera egin beharra zegoen, presarik gabe, baina gelditu gabe. Eta jarraian azalduko dizkizuedanak dira guk emandako pausoak: Lehenengo eta behin, Zuzenbide Fakultatearen barruan Euskara Juridikoaren Mintegia sortu genuen, Andres Urrutia Notario, irakasle, euskaltzain eta euskal kulturako pertsona entzutetsua prozesuaren gidari zela. Mintegiaren ereduari euskal Unibertsitate publikoak jarraitu dio zenbait urte geroago eta, horregatik, asko pozten gara, horrek bide onetik goazela erakusten digu eta. Bigarren, helburu berberak zituzten Unibertsitatearen barruko eta kanpoko beste erakunde batzuekin elkartzea erabaki genuen. Diziplinartekotasuna xede dugunez gero, Fakultateko Euskara Mintegia Deustuko Unibertsitateko beste erakunde batzuekin batera lan egiten hasi zen, besteak beste Euskal Gaien Institutuarekin, orduko hartan Rosa Miren Pagola irakasleak, gaur egun Hizkuntza Politikako errektoreordeak, zuzentzen zuena. Lankidetza ez zen Unibertsitate barrukoa soilik izan, baita kanpokoa ere, mota guztietako erakundeekin eta bereziki Herri Arduralaritzaren Euskal Erakundearekin (beti eskertuko diogu orduan eta gaur egun gure ereduaren aldeko apustua egitea, eta horren erakusgarri da sinposio honen antolatzaileetako bat eta babesle nagusia izatea). Lankidetza horren bidez, terminologia finkatzeko prozesuan eta finantza-arloan laguntzea nahi genuen, eta neurri handian, laguntza horri esker gauzatu ditugu jarduera horiek guztiak. Hirugarren, irakasleen trebakuntza egin beharra zegoen. Andres Urrutia eta Gotzon Lobera irakasleei esker, zuzenbideko lizentziatuak hautatu ziren, etorkizunean zuzenbideko euskarazko adarrean irakasle izateko. Hautatzeko irizpideak oso zorrotzak izan dira beti: ikasketa-espediente ona, ezagutza juridiko sendoak, euskara maila bikaina eta zenbait urtetako trebakuntza aldia betetzeko konpromisoa. Hautagaiek hautaketa-prozesu estua gainditu behar

DEUSTUKO UNIBERTSITATEKO EUSKAL GAIEN INSTITUTUKO EKINA

zuten eta ezagutza juridikoak (doktorego-ikasketak egin behar zituzten eta horren emaitza izan dira zenbait doktorego-tesi, horietako batzuk elebidunak) eta euskara juridikoari buruzko ezagutzak sakondu behar zituzten. Ikaskuntzarik onena «eginez», anglosaxoien hitzetan «learning by doing» egindakoa denez gero, gure hautagai guztiek eskuliburu edo testu juridikoak gaztelaniatik euskarara itzultzeko konpromisoa hartu behar zuten, betiere, euren ezagutza arloari lotuta. Behar besteko maila erdiestean, hautagai horiei eskolak ematen laguntzeko eta irakaskuntza arruntaren jarduera osagarri guztiak egiteko eskatzen zitzaien. Hiru edo lau urteko gutxieneko trebakuntza aldiaren ondoren, hautagaiok, behar besteko bermeekin, Fakultateko irakasleen klaustroko kide izateko prest zeuden. Modu horretan, irakasgai baten ardura hartu behar zuen irakaslea benetan prest zegoenean eta materialak euskaraz zituenean, Fakultateak irakasgai hori euskaraz eskaintzen zuen. Laugarren, euskarazko materialei aipamen egin behar diet. Hemen betebetean sartzen zen Euskal Gaien Institutuaren ekina, Zuzenbide Fakultateko Euskara Juridikoaren Mintegiarekin lankidetza estuan. Hasteko, irakatsi beharreko irakasgai bakoitzeko eskuliburu bat itzuli genuen. Adituen ustez gure proiekturako egokiena zen gaztelaniazko eskuliburua hautatu eta euskarara itzuli zen. Ildo horretatik, besteak beste, zuzenbide zibil, merkataritzako zuzenbide, konstituzio zuzenbide, administrazio zuzenbide, lan zuzenbide eta zuzenbidearen historiari buruzko eskuliburuak itzuli dira. Horri esker, ikasleek erreferentziako eskuliburuekin euskaraz ikasteko aukera zuten. Bigarren urratsa arlo bakoitzeko berezko eskuliburuak sortzea zen. Eskuliburuok gure irakasleek diseinatzen dituzte eta, beraz, itzultzeaz gain, euren material didaktikoak sortzen dituzte, irakaskuntzako beharrizanei eta euskara juridikoak gure Fakultatean duen egoerari egokitutakoak. Behin fase hori gaindituta, hurrengo urratsa ikasleei eta eragile juridiko guztiei euskarazko testu juridikoak eskaintzea zen, Unibertsitatean eta eguneroko errealitate juridikoan erabil ditzaten, kontratuak, testamentuak, demandak, epaiak, etab. euskaraz idatzi ahal izateko. Modu horretan, gure hizkuntza urritua praktika juridikoaren arloan berme osoz erabiltzeko tresnak eskaintzen dira. Lege testuak itzuli eta argitaratzea ezinbesteko osagaia zen euskararen normalizazio juridikorako Deustuko eredua garatzeko. Zorionez, gaur egun lege-testu elebidunen zortzi liburu ditugula esan dezakegu. Horretarako, Herri Arduralaritzaren Euskal Erakundearekin batera lan egin dugu eta honezkero kalean ditugu Kode Zibila, Zigor Kodea (kasu honetan, Euskal Herriko Unibertsitateko irakasle batzuekin ere lankidetzan aritu gara), Foru-lege zibilak, lege zibil bereziak (landa- eta hiri-errentamenduak, jabetza horizontala), eta laster, Hipoteka Legea eta Erregelamendua. Horrez gain, bestelako argitalpen elebidunak ere egingo dira, besteak beste, lan eta politika arloko legeak. Era berean, Eusko Jaurlaritzako Justizia, Lan eta Gizarte Segurantza Sailarekin lan egin dugu eta honezkero merkatuan ditugu zenbait testu elebidun, besteak beste, Adingabeen legea, Erregistro Zi-

SANTIAGO LARRAZABAL

bilaren Legea eta Erregelamendua eta, laster, Prozedura Zibilaren Legea. Prozedura Kriminalaren Legea eta Konkurtso Legea ondoren etorriko dira. Gure eta babesten gaituzten euskal erakunde publikoen helburua aurrera egitea da, corpus juridiko elebidun eguneratua eskaini arte, gure antolamendu juridikoaren araurik garrantzitsuenak jasoko dituena. Azken fasea, honezkero hasita daukaguna, informazioaren eta komunikazioaren teknologia berriak euskarazko terminologia juridikoa sakontzeko erabiltzea da. Interneti eta teknologia berriei esker, hiztegiak, corpus terminologikoak, glosarioak, datu-baseak eta erreminta informatikoak sor ditzakegu eta, horiek, orain arte imajinatu ezin zitezkeen aukerak eskaintzen dituzte. Bizkaiko Foru Aldundiko Kultura Saileko Euskara Sustatzeko Zuzendaritzaren laguntzari esker, Liburutegi Juridiko Birtuala sortu dugu interneten eta alderdi horiek guztiak sakontzen jarraitzeko asmoa dugu. Orain beste erronka bat daukagu: datozen urteetan, Goi Irakaskuntzako Europako Esparruak, Europako kredituak eta ateetan ditugun bestelako berrikuntza batzuek hezkuntza-sistema berri batera egokitzea eskatuko digute. Sistema horretan, erdigunea ez da eskola ematen duen irakaslea izango, ikasleak egiten duen lana baino. Trebakuntzako Deustuko ereduari eta horren Esparru Pedagogiko berriari lotuta, Berrikuntza Pedagogikoak ikasgelan teknologia berriak erabiltzea ezartzen digu eta informazioaren gizarteak eragile juridikoei erreminta berriak ematea eskatzen digu, erreminta malgu eta gaurkotuak, eragile juridikoen beharrizanei uneoro erantzuteko. Asmo guztiok gauzatzeko, laguntza guztiak urri dira. Horregatik, Euskara Juridikoaren Mintegiak eta Euskal Gaien Institutuak guztion intereseko eremuetan beste erakunde batzuekin lankidetzan aritu nahi dute, guztiok elkarrekin eremuok sakondu ahal izateko. Ondoren, eremuotakoren bat adibide moduan aipatuko dut, baina ez naiz gehiegi luzatuko, beste hainbat ere badaude eta: a) Unibertsitateko irakasleekin lankidetzan aritzea, terminologiari lotutako arazo guztietan lagunduz, euskarazko irakaskuntzaren kalitate handiagoa lortzeko. Horretarako, Unibertsitate honetako Hizkuntza Politikako Errektoreordetzak Euskarazko Irakaskuntzari Laguntzeko Gunea, Laguntza-Gunea izenekoa, sortu zuen Euskal Gaien Institutuaren barruan. Gunea Deustuko irakaskuntzan euskara normalizatzeari laguntzen ari da, baina giza baliabide eta baliabide material gehiago izango balitu, eginkizun garrantzitsuagoak egingo lituzke. Baina arlo terminologikoko lankidetza Unibertsitateaz harago ere badoa. Izatez, Deustu gure erakundeek terminologiari lotuta sortutako batzorde eta foro guztietan dago eta hainbat ekarpen egiten ditu (Eusko Jaurlaritzako Kultura Sailean sortutako Terminologia Batzordea, Eusko Jaurlaritzako Justizia, Lan eta Gizarte Segurantza Saileko euskarazko agiri judizialak normalizatzeko Batzordea, etab.) eta beste gizarte- eta kultura-eragile batzuekin estuago lan egiteko prest dago.

DEUSTUKO UNIBERTSITATEKO EUSKAL GAIEN INSTITUTUKO EKINA

b) Beste Fakultate eta Institutu batzuekin lokarriak estutzea profesional eleaniztunak trebatu eta prestatzeko. Deustuko Unibertsitatearen xedea ez da elebitasuna soilik, baita eleaniztasuna ere. Gure Plan Estrategikoak eta, zehatzago, 10. proiektuak 2004-2007 aldirako ezartzen duen bezala, material pedagogikoak argitaratzea bultzatu eta curriculumari lotutako materialak on-line garatu behar ditugu, ALUD plataformaren bitartez, gaztelaniaz, euskaraz eta ingelesez. Baina oraindik handizaleagoak izan gaitezke, adibidez, Fakultate eta Institutuen arteko lankidetzan ezagutza juridiko sendoak eta hainbat hizkuntza ezagutzen dituzten profesionalak trebatzeko, jurista-linguistak trebatuz. Hori aukera berritzailea izango litzateke gure ikasleentzat eta, era berean, ikasleen kopuruak behera egin duenez, irakasleak esparru horretan trebatu daitezke, gaur egun duten irakaskuntza-arloa osatzeko edo horretan espezializatzeko. c) Itzulpen juridikoak (eta bestelakoak ere bai, noski) egiten espezializatzea, erakunde publiko eta pribatuekin lankidetzan, Unibertsitateko Ikerketa Planak eskaintzen dizkigun mekanismoak erabiliz, gure irakasleak jarduera berrietan espezializatuz, orain, ikasle gutxiago dituztenez eta sistema pedagogikoa aldatu denez, lehen baino aukera gehiago dutelako, behar besteko finantza-tresnak eta kudeatzeko modu azkar eta malguak dituztelako, Unibertsitateko tradiziozko burokraziatik urrunduta. Azaldutakoak adibide batzuk baino ez dira, baina nire ustez, horixe da etorkizuna. Eta amaitzera noa: minutu gutxitan, nondik gatozen, non gauden eta norantz goazen azaltzen ahalegindu naiz. 25 urte igaro ondoren, balantzea egiteko eta etorkizunari begiratzeko unea da. Gure ibilbidean, ekaitzetik onik atera gara, erauntsiak gainditu ditugu eta irrikaz nabigatu dugu euskara juridikoaren ikerketaren, sormenaren eta zabalkundearen ur handietatik. Etorkizunera begira, desira bakar bat: ea haizeak aldekoak zaizkigun eta portu onera eramaten gaituzten! Besterik ez, eskerrik asko.

La actividad del Instituto de Estudios Vascos de la Universidad de Deusto en el ámbito de la terminología jurídica y la traducción en euskara a lo largo de 25 años Santiago Larrazabal Profesor de Derecho Constitucional de la Facultad de Derecho Director del Instituto de Estudios Vascos Universidad de Deusto

La Universidad de Deusto, en el marco de su Proyecto Universitario, sintiéndose particularmente unida al Pueblo Vasco, entre el que vive, y deseando contribuir a la promoción y difusión científica de su cultura, creó el 31 de enero de 1974, junto con la Diputacion de Bizkaia, el Departamento de Estudios Vizcaínos con sede en esta Universidad. El Departamento, gobernado por un Patronato en el que estaban representadas paritariamente la Universidad y la Diputación, contaba con tres cátedras: Historia, Derecho y Lingüística Vasca y con una Biblioteca especializada y desarrollaba todo tipo de actividades de docencia, investigación y divulgación de nuestra cultura. Cinco años más tarde, tras la restauración de la democracia, y más concretamente, el 21 de noviembre de 1979, el Departamento de Estudios Vizcaínos se convirtió en el actual Instituto de Estudios Vascos, bajo la dependencia exclusiva de la Universidad de Deusto pero con el patrocinio de la Diputación Foral de Bizkaia, extendiendo su campo de actividades a la docencia, investigación y difusión de la cultura vasca en toda Euskal Herria. Este año 2004 se cumplen, por tanto, dos aniversarios muy importantes para nosotros: el trigésimo aniversario del Departamento de Estudios Vizcaínos y el vigésimo quinto aniversario del Instituto de Estudios Vascos, aniversarios que estamos celebrando con un programa especial de actos, entre los

SANTIAGO LARRAZABAL

que se encuadra este Simposio sobre «Traducción Jurídica y Euskera: nuevas realidades», al que damos inicio en esta jornada. En él, queremos dar a conocer públicamente las actividades que en el ámbito de la terminología jurídica y la traducción en euskera viene realizando el Instituto en los últimos años. Dentro de los campos de especialización de éste, el estudio, la investigación y la divulgación del derecho y del euskara ocupan, como hemos visto, un lugar destacado. Al unir el trabajo en ambos campos, consideramos que podíamos llevar a cabo una labor pionera en nuestra sociedad: la normalización del euskara en el ámbito jurídico. Si realmente queríamos normalizar el uso del euskara entre abogados, notarios, registradores, jueces, funcionarios, profesores y alumnos, debíamos empezar por el principio, por la Universidad, que es el lugar donde se forman todos ellos, sabiendo de antemano que la tarea iba a ser larga, difícil y que iba a requerir enormes dosis de ilusión, trabajo y perseverancia. Una vez más, la Universidad de Deusto se ponía al servicio del País, potenciando un elemento medular de su identidad: el euskara y optando además por una convivencia respetuosa con el castellano, con el objetivo de alcanzar un bilingüismo real, que no se quedase sólo en algo anecdótico sino que rindiese frutos tangibles. Creímos entonces y seguimos creyendo ahora que lo mejor que podíamos hacer por nuestro País era ayudar a normalizar su mayor tesoro, su lengua, y hacerlo desde nuestra área de conocimiento, el derecho. Así que decidimos dedicarnos a la traducción y a la terminología jurídica en euskara, para demostrar que también una lengua antiquísima y minoritaria como la nuestra puede desenvolverse con garantías en el mundo del Derecho, misión que algunos les parecía poco menos que una quimera. Pero, como acertadamente ha escrito Paul RICOEUR, «… basta una única certeza: que no existe intraducible absoluto, que la traducción, a pesar de su estado incompleto, crea semejanza allí donde parecía que sólo había pluralidad»1. Partiendo de un convencimiento similar, nosotros pensamos que la terminología jurídica, la enseñanza y la práctica del derecho también podían desarrollarse en euskara con un nivel equiparable al de cualquier otra lengua. Frente a la maldición bíblica de la Torre de Babel, está también el no menos bíblico don de lenguas que les fue concedido a los apóstoles en Pentecostés. Es precisamente el don de lenguas, del que participan los traductores, lo que permite el encuentro, la difusión y el conocimiento mutuo de y entre culturas distintas, contribuyendo a la paz, a la tolerancia, a la armonía y al enriquecimiento entre ellas, sirviendo de puente entre tradiciones culturales y, por supuesto, entre tradiciones jurídicas. Aún recuerdo cómo en el anterior Simposio que organizó el Instituto sobre un tema análogo al de hoy, el relativo a

1 RICOEUR, Paul, «Proyecto universal y multiplicidad de las herencias», Política Exterior, julio-agosto 2004, pág. 192.

LA ACTIVIDAD DEL INSTITUTO DE ESTUDIOS VASCOS DE LA UD

«Plurilingüismo y Técnica Legislativa», realizado en colaboración con el Parlamento Vasco, hace exactamente cuatro años, los profesores francófonos de Quebec y New Brunswick nos decían que, a pesar de que algunos juristas anglófonos lo consideraban imposible, ellos explicaban también «Common Law» en francés sin mayores problemas. Así que en nuestra modesta opinión, el traductor no es el «traidor», como suele decirse utilizando una famosa expresión italiana, sino el intermediario, el que tiende puentes entre las lenguas y las culturas y, paradójicamente, su extraordinaria labor es tremendamente ingrata, porque suele ser el gran olvidado, la persona de la que nadie se acuerda. Como dice George STEINER en Después de Babel, « … aunque la traducción sea muy probablemente el instrumento más vigoroso y elocuente de la batalla por la adquisición de la ciencia y el conocimiento … el traductor suele ser una presencia fantasmal. Apenas si lo notamos en el reverso de la portada. ¿Quién recuerda su nombre, quién siente gratitud por el trabajo que ha consumado?»2. Y sin embargo, ¡qué satisfacción cuando el traductor logra el milagro! Es entonces cuando «… el texto en la otra lengua se vuelve, por decirlo así, más delgado; la luz parece atravesar sin dificultad sus ya aflojadas fibras. En un momento mágico se disipa la resistencia de la “otredad” hostil o seductora»3. Y aún más, añadiría yo, refiriéndome ahora a la normalización del euskara jurídico, ¡qué maravilla tener el privilegio no sólo de traducir sino incluso de crear, adaptar y fijar la terminología jurídica en una lengua milenaria como es la nuestra! Por eso en este Simposio queremos que sean los traductores y los terminólogos las estrellas, queremos reconocer públicamente la extraordinaria tarea que están llevando a cabo y que como suele suceder con las cosas importantes, se desarrolla sin alharacas ni estridencias, callada, y humildemente… ¡Qué gran deuda de gratitud tenemos todos con ellos! Y cuando desde la Universidad de Deusto volvemos la vista atrás, a pesar de incomprensiones, olvidos y sinsabores, cuando vemos qué es lo que había en los comienzos de este proceso al que me estoy refiriendo en mi ponencia y lo comparamos con la realidad de hoy, con lo que ahora podemos ofrecer en este ámbito, es cuando caemos en la cuenta de la ingente e impagable labor que nuestros traductores, terminólogos, profesores, juristas-lingüistas, etc. han desarrollado en estos últimos años. Para que todos ustedes puedan apreciar por sí mismos lo que acabo de decir, me gustaría que me dejasen hacerles un breve recordatorio de cómo estábamos entonces y cómo estamos hoy. Cuando en la Facultad de Derecho de la Universidad de Deusto se empezaron a impartir asignaturas en euskara,

2 STEINER, George, Después de Babel. Aspectos del lenguaje y la traducción, Fondo de Cultura Económica, Madrid, 2001, pág. 278. 3 STEINER, George, Ibidem, pág. 305.

SANTIAGO LARRAZABAL

allá por el Curso 1983-1984, yo todavía era un alumno de segundo curso de carrera. Recuerdo que íbamos a las clases de Derecho Político en euskara de Xabier Arzalluz y los únicos materiales que entonces existían en euskara eran los diccionarios de UZEI, alguna traducción de clásicos políticos y los Boletines Oficiales bilingües de las instituciones vascas. Hoy en día, durante el curso 2004-2005, gracias al trabajo conjunto del Instituto de Estudios Vascos y de la Facultad de Derecho de esta Universidad, en esta última, de los créditos correspondientes a las asignaturas troncales y obligatorias de la carrera, se ofrecen 206,5 en euskara, es decir, el 78,6%, y, Dios mediante, el curso próximo, 2004-2005, llegaremos al 82%. De un único profesor que impartía clase de derecho en euskara en 1984, hemos pasado a 18 profesores en 2004. Y, además, como acabo de mencionar, en 1984 no había apenas manuales jurídicos y sólo contábamos con las versiones en euskara de las normas jurídicas emanadas de las Instituciones Comunes vascas o de sus Territorios Históricos. En 2004, el Instituto de Estudios Vascos ha publicado ya 19 manuales y libros jurídicos en euskara y ocho volúmenes de textos legales bilingües (castellano/euskara), algunos de los cuales se presentan oficialmente hoy, en el marco de este Simposio. Creo que, si me permiten la inmodestia, siempre más disculpable en boca de un bilbaino como el que les habla, tenemos todo el derecho a estar orgullosos de la labor realizada. En esta casa apostamos entonces por una formación jurídica bilingüe, que permitiese que nuestros alumnos fuesen capaces de desenvolverse perfectamente tanto en castellano como en euskara, es decir, en las dos lenguas oficiales de nuestra Comunidad y en lo que respecta a su concreto ámbito de conocimiento: el derecho. Pero, para ello, había que empezar prácticamente de cero: era imprescindible preparar profesorado especializado con una formación óptima tanto desde el punto de vista de la materia a impartir como del conocimiento del euskara jurídico y, además, había que crear materiales de estudio y trabajo, para que los estudiantes pudieran estudiar derecho en euskara con materiales en euskara y con las debidas garantías. En definitiva, teníamos muy claro qué queríamos y cómo queríamos hacerlo. Era nuestro modelo, una apuesta por la calidad: el modelo Deusto de normalización del euskera en el mundo del Derecho. Aquí no había lugar para improvisaciones ni prisas. Creíamos que no se trataba de ofrecer de un día para otro un gran número de asignaturas en euskara, sin más ni más, pues la calidad del modelo podía resentirse. Si queríamos un modelo de calidad, si queríamos hacer las cosas bien, debíamos ir paso a paso, sin prisa, pero sin pausa. Y éstos que les describo a continuación fueron los pasos que fuimos dando: Lo primero que hicimos fue crear en el seno de la Facultad de Derecho, el Seminario de Euskara Jurídico, con Andres Urrutia, notario, profesor, euskaltzain y personalidad indiscutida de la cultura vasca, como su «alma mater», para que dirigiese todo el proceso. Un instrumento este del Seminario

LA ACTIVIDAD DEL INSTITUTO DE ESTUDIOS VASCOS DE LA UD

que, por cierto, ha sido seguido por la Universidad pública vasca bastantes años después, de lo que nos congratulamos sobremanera y que, en definitiva, viene a confirmar que vamos por buen camino. En segundo lugar, decidimos unir fuerzas con otras instituciones de la Universidad y de fuera de la Universidad que compartiesen con nosotros estos objetivos. Creyendo como creemos en la interdisciplinariedad, el Seminario de Euskara de la Facultad empezó a colaborar con otras instituciones de la propia Universidad de Deusto, como el Instituto de Estudios Vascos, dirigido entonces por mi antecesora en el cargo de director del mismo y actualmente Vicerrectora de Política Lingüística, la profesora Rosa Miren Pagola, para todo lo referente a la investigación y creación de materiales en euskara. La colaboración no sólo fue interna, dentro de la Universidad, sino también externa, con todo tipo de instituciones y, muy especialmente, con el Instituto Vasco de Administración Pública, (a quien siempre agradeceremos que apostase por nuestro modelo y que lo siga haciendo, como lo demuestra que sea el coorganizador y principal patrocinador de este Simposio de hoy), para que nos ayudase tanto en el proceso de fijación de la terminología como desde el punto de vista financiero, apoyo que, en gran medida, nos ha permitido llevar adelante todas estas actividades. En tercer lugar, estaba la labor de formación del profesorado. Gracias a los profesores Andres Urrutia y Gotzon Lobera, se empezó a seleccionar a licenciados en derecho que querían convertirse en futuros profesores de derecho en euskara. Nuestros criterios de selección siempre han sido rigurosos: buen expediente académico, sólido bagaje jurídico, excelente nivel de euskara y compromiso para finalizar un período de formación que dura varios años. Los candidatos pasaban un exigente proceso de selección y debían seguir profundizando tanto en sus conocimientos jurídicos (realizando sus estudios de doctorado, que han fructificado en tesis doctorales, alguna de ellas bilingüe) como en sus conocimientos de euskera jurídico. Como el mejor aprendizaje es el que se realiza «haciendo», «learning by doing», como dicen los anglosajones, todos nuestros candidatos debían, además, responsabilizarse de la traducción de manuales o textos jurídicos del castellano al euskara, que correspondiesen a su área de conocimiento. Cuando habían alcanzado el suficiente nivel, se les encargaba ayudar en la impartición de clases y en la realización de todo tipo de actividades complementarias a la docencia ordinaria. Tras un período de formación que como mínimo era de tres o cuatro años, estaban listos para incorporarse al claustro de profesores de la Facultad con las debidas garantías. De tal manera que, sólo cuando el profesor que se iba encargar de una asignatura estaba realmente preparado y contaba con los materiales precisos en euskara, la Facultad pasaba a ofertar esa asignatura en euskara. En cuarto lugar, debo referirme a los materiales en euskara. Aquí entraba de lleno la labor de Instituto de Estudios Vascos, en estrecha coordinación con el Seminario de Euskara Jurídico de la Facultad de Derecho. Primero,

SANTIAGO LARRAZABAL

comenzamos traduciendo un manual por cada asignatura a impartir. Se escogía un manual en castellano que, a juicio de los expertos, era el más adecuado para nuestro proyecto y se traducía al euskara. Así, se han traducido Manuales de Derecho Civil, Mercantil, Constitucional, Administrativo, Laboral o de Historia del Derecho, por ejemplo. Esto permitía a los alumnos poder estudiar con manuales de referencia en euskara. El segundo paso era y sigue siendo la creación de Manuales propios, diseñados por nuestros profesores, que ya no sólo traducen sino que crean sus propios materiales didácticos, adaptados a sus propias necesidades docentes y a la situación del euskara jurídico en nuestra Facultad. Superada esta fase, el siguiente paso consistía y consiste aún en ofrecer no sólo a nuestros alumnos sino a todos los operadores jurídicos, los textos jurídicos en euskara para que puedan usarlos no sólo en la Universidad, sino también en la realidad jurídica diaria, para que se puedan redactar contratos, testamentos, demandas, sentencias, etc. en euskara, dotando así a una lengua minoritaria como el euskara de los instrumentos que necesita para poder hacer frente con garantías a su uso en el mundo de la práctica jurídica. La traducción y publicación de textos legales bilingües, algunos de los cuales se van a presentar hoy aquí, era un elemento esencial en el desarrollo del Modelo Deusto de normalización jurídica del euskara. Afortunadamente, hoy podemos decir que tenemos ya ocho volúmenes de textos legales bilingües. Para ello, hemos trabajado codo con codo con el Instituto Vasco de Administración Pública y ya tenemos el Código civil, el Código penal (en este caso colaborando también con algunos profesores de la Universidad del País Vasco), las leyes civiles forales, las leyes civiles especiales (arrendamientos rústicos y urbanos, propiedad horizontal) y en brevísimo plazo, la Ley y Reglamento hipotecarios. A estas ediciones bilingües les seguirán otras referentes a las leyes laborales, políticas, etc. También hemos trabajado con el Departamento de Justicia, Empleo y Seguridad Social del Gobierno Vasco y ya tenemos en el mercado los textos bilingües de la Ley de Menores, de la Ley y el Reglamento del Registro Civil y, próximamente, de la Ley de Enjuciamiento Civil. Y a estos les seguirán la Ley de Enjuiciamiento Criminal y la Ley Concursal. Nuestro objetivo y el de las instituciones públicas vascas que nos apoyan, es el de seguir adelante hasta que consigamos ofrecer un corpus jurídico bilingüe actualizado que cubra las normas más importantes de nuestro ordenamiento jurídico. La última fase, que ya hemos comenzado, consiste en utilizar las nuevas tecnologías de la información y la comunicación para la profundización en la terminología jurídica en euskara. INTERNET y las nuevas tecnologías nos permiten avanzar en la realización de diccionarios, corpus terminológicos, glosarios, bases de datos y herramientas informáticas que ofrecen unas posibilidades insospechadas hasta ahora para el desarrollo de este campo. Gracias a la colaboración de a la Dirección de Promoción del Euskara del Departamento de Cultura de la Diputación Foral de Bizkaia, hemos creado

LA ACTIVIDAD DEL INSTITUTO DE ESTUDIOS VASCOS DE LA UD

nuestra Biblioteca Jurídica bilingüe virtual, en internet y tenemos la intención de seguir avanzando y profundizando en todos estos aspectos. Ahora tenemos también un nuevo reto: en los próximos años, el Espacio Europeo de Educación Superior, el crédito europeo y las demás novedades que están llamando a nuestra puerta, nos van a exigir adaptarnos a un nuevo sistema de educación, donde el centro de gravedad ya no está en el profesor que imparte la clase sino en el trabajo que realiza el alumno. Entroncando con el Modelo Deusto de Formación y con su nuevo Marco Pedagógico, la Innovación Pedagógica nos impone la utilización de las nuevas tecnologías en el aula, y la sociedad de la información nos exige que proveamos a los operadores jurídicos de nuevas herramientas, flexibles y actualizadas, que den respuesta inmediata a las necesidades de los operadores jurídicos en cada momento. Para llevar a buen puerto esta aventura, todas las ayudas son pocas y bien venidas. Por eso, el Seminario de Euskara Jurídico y el Instituto de Estudios Vascos están deseando colaborar con otras instituciones en campos de interés común para todos en los que todos unidos podemos y debemos profundizar. Citaré a continuación alguno de ellos a modo de ejemplo y sin ánimo de ser exhaustivo, ya que caben muchos otros: a) Colaborar con el profesorado universitario, ayudándole en todo lo relativo a la terminología, para conseguir una mayor calidad de la docencia en euskara. Para ello, el Vicerrectorado de Política Lingüística de esta Universidad creó, con sede en el Instituto de Estudios Vascos, el Centro de Apoyo para la docencia en euskara, denominado Laguntza-Gunea. Nuestro Centro está coadyuvando de manera ejemplar a la normalización del euskara en la docencia deustense, pero si se le dan más medios humanos y materiales, su labor puede llegar a ser mucho más ambiciosa aún. Pero es que la colaboración en materia terminológica va más allá del ámbito universitario. De hecho, Deusto está presente y tiene mucho que aportar en todas Comisiones y foros creados por nuestras instituciones en relación con la terminología (Comisión de Terminología creada en el seno del Departamento de Cultura del Gobierno Vasco, Comisión para la normalización de la documentación judicial en euskara del Departamento de Justicia, Empleo y Seguridad Social del Gobierno Vasco, etc.) y está dispuesta a colaborar y a implicarse más a fondo si cabe con otros agentes sociales y culturales para profundizar aún más en esta labor. b) Estrechar lazos con otras Facultades e Institutos, para la formación y preparación de profesionales multilingües. La Universidad de Deusto no aspira sólo al bilingüismo sino también al plurilingüismo. Como establece nuestro Plan Estratégico para el período 2004-2007, y, más en concreto, el proyecto n.º 10, debemos potenciar la línea editorial de materiales pedagógicos y desarrollar materiales curriculares on-

SANTIAGO LARRAZABAL

line, a través de la plataforma ALUD en castellano, euskara e inglés. Pero aún podemos ser más ambiciosos, por ejemplo, en la colaboración entre las distintas Facultades e Institutos para formar profesionales con sólidos conocimientos jurídicos y con una gran capacitación en distintas lenguas, formando juristas-lingüistas, lo que supondría una novedosa salida para nuestros estudiantes y también permitiría que algunos de nuestros profesores que, dado el descenso de alumnado en algunos de nuestros estudios, podrían considerar la formación en este ámbito como un buen complemento o incluso alternativa a su actual campo de docencia. c) Especializarnos en la realización de traducciones jurídicas (y de otro tipo, naturalmente) en colaboración con instituciones públicas y privadas, utilizando los mecanismos que el Plan de Investigación de la Universidad nos ofrece, especializando a nuestros profesores en nuevas actividades, ahora que con el menor número de alumnos y el cambio del sistema pedagógico, tienen más disponibilidad que antes, contando con instrumentos de financiación suficientes y formas de gestión rápida y flexible, alejados de la tradicional burocracia universitaria. Estos sólo son algunos ejemplos anotados a vuela pluma, pero creo sinceramente que éste es el futuro. Y concluyo ya: en estos breves minutos he intentado mostrarles de dónde venimos, dónde estamos y hacia dónde vamos. Después de 25 años es hora de hacer balance pero también de pensar en el futuro. En esta travesía hemos capeado temporales, superado tormentas, disfrutado de inolvidables singladuras y navegado con pasión por los procelosos mares del estudio, la investigación, la creación y la divulgación del euskara jurídico. Para el futuro, un solo deseo: ¡ojalá que los vientos nos sigan siendo favorables y nos conduzcan a buen puerto! Nada más, muchas gracias.

II El jurista, el traductor y la traducción jurídica Enrique Alcaraz Catedrático de Filología Inglesa Universidad de Alicante

1. Introducción. La interdisciplinariedad En primer lugar quiero expresar mi gratitud al Dr. Santiago Larrazábal Basáñez, Director del Instituto de Estudios Vascos, por su amabilidad al haberme invitado a dirigirles a Uds. la palabra esta mañana en una Universidad tan prestigiosa como la de Deusto. Es para mí una verdadera satisfacción estar hoy con Uds. en una institución dinámica e innovadora, como el Instituto de Estudios Vascos de esta Universidad, para hablarles del jurista, el traductor y la traducción jurídica. Les anticipo que, de acuerdo con el título de mi charla, tres serán los temas sobre los que ésta se asentará: la traducción jurídica y los papeles del jurista y del traductor. Pero, antes de entrar de lleno en el análisis de estas tres cuestiones, me gustaría hablarles del momento tan interesante que se vive en la investigación universitaria y, en especial, en el campo de las lenguas modernas aplicadas. 1.1. La interdisciplinariedad en la sociedad del conocimiento Este momento investigador tan atractivo dentro de la universidad actual está marcado por una palabra clave: la interdisciplinariedad. Tanto la sociedad del conocimiento como la de la información, en las que estamos inmersos, favorecen el avance de la interdisciplinariedad universitaria que, grosso modo, se puede definir como la fecunda cooperación en cuanto a métodos,

ENRIQUE ALCARAZ

objetivos y contenidos que se prestan entre sí dos o más campos del saber para llegar a entender mejor la realidad. Hace unas cuantas décadas la mayoría de las materias universitarias, para ser tenidas como tales y merecer la consiguiente consideración de la comunidad académica, debían poseer unos límites de sus contenidos y métodos claros, excluyentes y diferenciadores. Así era, por ejemplo, la situación de la lingüística moderna; Saussure (1945) la concibió como el estudio del lenguaje en sí, por sí y para sí. Esta aseveración tuvo muchas implicaciones, porque sus seguidores, pasando por Hjelmslev (1963) y llegando al mismo Chomsky (1965), pensaron que la respetabilidad científica de la lingüística sería mayor si utilizaban, en la descripción y explicación del lenguaje, métodos de representación algebraica o muy formalizada, es decir, ingredientes asépticos u objetivos que no rozaran con otras disciplinas. Afortunadamente, la lingüística general es hoy interdisciplinar, con intereses comunicativos, cognitivos o sociolingüísticos, entre otros, y la lingüística aplicada no se ha limitado, como en el pasado reciente, a la didáctica de las lenguas extranjeras, sino que ha ampliado su campo de acción con incursiones investigadoras en los lenguajes profesionales y académicos. 1.2. Las lenguas profesionales y académicas. El IPA y el inglés jurídico Las tres variantes lingüísticas que tradicionalmente han constituido el núcleo de los trabajos de los filólogos han sido la literaria, la coloquial y la conversacional, además de las versiones regionales, las vulgares, y otras. Sin embargo, en los últimos años, y gracias a la aludida interdisciplinariedad, los especialistas del lenguaje se están adentrando en el análisis de las llamadas lenguas de especialidad. Estas variantes del tronco común del lenguaje reciben también el nombre de lenguas profesionales y académicas. En lo que al inglés se refiere la llamamos IPA, esto es, inglés profesional y académico. Son profesionales estas lenguas porque las utilizan los juristas, los farmacéuticos, los médicos, los economistas, los científicos, etc. en su comunicación diaria, en sus congresos, en sus libros de texto y en sus revistas especializadas; y son también académicas porque antes de haber sido utilizadas en cada medio profesional, fueron enseñadas y aprendidas en la universidad. Consecuentemente, en esta institución se perciben dos movimientos epistemológicos complementarios, con la implicación lingüística que entraña toda iniciativa de esta naturaleza: el flujo de información hacia las profesiones y el reflujo proveniente de ellas. De esta forma, la universidad da conocimientos e información lingüística, pero también recibe, renovándose y perfeccionándose por el continuo contacto con la realidad que le ofrece este movimiento circular. Una de las variantes de inglés profesional y académico que más ha sobresalido en los últimos años es el inglés jurídico, y podemos encontrar dos

EL JURISTA, EL TRADUCTOR Y LA TRADUCCION JURIDICA

razones que justifiquen esta prioridad: por una parte, el papel central que ocupa el Derecho en la ordenación de las relaciones humanas y, por otra, la singularidad del ordenamiento jurídico conocido con el nombre de common law. Además de estas dos razones existen otras más. Por ejemplo, el papel del inglés jurídico en los organismos internacionales, en los cuales, pese a que existan otras varias lenguas oficiales, es el inglés la que se emplea con mayor frecuencia en la redacción de los borradores de los documentos que posteriormente se habrán de debatir y aprobar, y en los pasillos de estos organismos también es el inglés, o el euroinglés, la lengua principal de comunicación entre políticos y funcionarios. Esta circunstancia no es trivial en absoluto, ya que los conceptos y los términos jurídicos se ven desde el principio bajo el prisma de la lengua y la cultura jurídica inglesa, con la consiguiente influencia que posteriormente tendrán en otros ámbitos jurídicos. A modo de ejemplo podemos invocar el concepto jurídico de tort, que ha entrado ya en el Derecho continental con el nombre de «Derecho de daños», el de estoppel, o «Doctrina de los actos propios», que se emplea con su denominación original en muchas lenguas europeas, o el de clean hands, procedente de la Equity, que se utiliza en el Derecho internacional privado. El Derecho mercantil, además del internacional y el comunitario, es probablemente el que más influencia está ejerciendo en el Derecho continental. Este Derecho se caracteriza por la gran capacidad de creación lingüística que posee, elaborando constantemente nuevos términos financieros como call, put, bear, bull, hedging, etc. También se ha manifestado este auge en la última década con el nacimiento de revistas interdisciplinares de Lingüística y de Derecho, como Forensic Linguistics, y en el hecho de que se hayan leído tesis doctorales sobre problemas concretos de la traducción del inglés jurídico y también sobre las relaciones entre Derecho y literatura. 1.3. El inglés jurídico y las sociedades democráticas. The Plain English Campaign Hace ya muchos años que Azorín (1961: 504) propugnaba la claridad como el primer postulado de la comunicación: «Todo ha de ser sacrificado a la claridad. […] Estilo oscuro, pensamiento oscuro». La claridad tiene para Azorín una gran compañera, que es la naturalidad: «¿Cuál habrá de ser la primera condición del escritor?: Naturalidad. ¿Cuál la segunda?: Naturalidad. ¿Cuál la tercera?: Naturalidad.» Los países de habla inglesa, dado su natural pragmatismo, han tendido siempre en sus libros y publicaciones profesionales hacia la claridad del lenguaje, tendencia que se ha visto acentuada en los últimas años con el auge del movimiento ciudadano llamado The Plain English Campaign, esto es, «Dígalo con un lenguaje llano y claro». Con esta campaña se viene presio-

ENRIQUE ALCARAZ

nando a los respectivos gobiernos para que se expresen con claridad y sencillez en los decretos, en las leyes y en la comunicación a los ciudadanos. Es sorprendente constatar cómo se ha simplificado este lenguaje en la últimas reformas procesales que ha habido en el Reino Unido desde 1999. Antes de ese año las demandas civiles se iniciaban con un documento llamado writ of summons, término que pocos ciudadanos de a pie sabían lo que significaba. Hoy se puede presentar una demanda desde Internet, «bajando» de la Red un documento llamado claim form, que todo el mundo sabe lo que quiere decir. Éste puede ser un ejemplo ilustrativo de las muchas simplificaciones que se han introducido en la jurisdicción civil. También ha habido modificaciones en el lenguaje de la jurisdicción penal. Citaré una de ellas. Me refiero a la frase proof beyond a reasonable doubt, que se suele traducir en las películas en las que hay un juicio por la dudosísima expresión española «más allá de toda duda razonable». Decimos que es dudosa porque, en primer lugar, (qué quiere decir más allá de la duda?) Vamos hacia más duda, o hacia menos? («más allá de» 100 está 110; «más acá» está 90, por ejemplo). En castellano normal, solemos decir que algo está «fuera de duda» o que «no admite duda», pero no que esté «más allá de la duda», quizás porque creemos que lo que esté más allá de la duda no se encuentra en este mundo. En segundo lugar, ¿qué cosa sería la «duda razonable»? ¿Sería la duda que es razonable que permanezca, dada la imperfección de la razón humana? Si fuera así, cualquier duda sería «razonable», hasta la más trivial, porque no se podría «razonablemente» disipar. Pero lo más asombroso de todo es que en 1999 en el Reino Unido se dieron cuenta de que la gran mayoría de los miembros de los jurados no entendían que era beyond a reasonable doubt, o dicho de otra forma, se pudo comprobar que las interpretaciones que daban a esta expresión llegaban a ser extravagantes, peregrinas o pintorescas. Desde 1999 los jueces, al dirigirse a los jurados, antes de que estos se retiren a deliberar para llegar a la emisión del veredicto, ya no emplean el término proof beyond a reasonable doubt, utilizan una expresión mucho más sencilla: If after considering all the evidence you are sure that the defendant is guilty, you must return a verdict of >Guilty=. If you are not sure, your verdict must be >Not Guilty=.

Lo campaña del Plain English, que comenzó en el mundo de las leyes y la justicia, ha pasado también a todos los ámbitos de la Administración norteamericana, la cual está organizada en forma de agencias administrativas. Todas, desde la SEC o Securities Exchange Commission, que regula y vigila los procesos bursátiles, hasta la FDA o Food and Drug Administration, que regula la alimentación y los medicamentos, han sido muy sensibles en las cuestiones relacionadas con el lenguaje dirigido a los ciudadanos. Esta última ha tomado cartas en la cuestión de la claridad en el lenguaje de la far-

EL JURISTA, EL TRADUCTOR Y LA TRADUCCION JURIDICA

macia, en especial, en la de los prospectos o patient information leaflets. El lenguaje que aparece hoy en los prospectos es más interactivo que descriptivo. Por ejemplo, en la mayoría de ellos podrá encontrar preguntas que siguen un estilo interactivo similar a este: «Si contesta de forma positiva algunas de estas preguntas, Ud. no debe tomar este fármaco»: Have you had any allergic reaction to aspirin? Are you allergic to other pain-killers? Are you taking regular medication for high-blood pressure? Are you pregnant? Are you breast-feeding?, etc.

La Administración norteamericana ha instituido el Plain English Award, destinado s premiar cada año a los funcionarios o Agencias federales que hayan destacado en su afán por hacer más asequible a los ciudadanos el lenguaje de la Administración. En esta nación, la falta de claridad en el lenguaje de los prospectos con que se dispensan medicamentos, productos alimenticios o cosméticos es la causa de muchos, muchos pleitos. Los ciudadanos tienen derecho a la claridad propugnada por Azorín. A estos efectos, debemos tener presente que en los países de habla inglesa ha surgido recientemente una rama de la lingüística, llamada lingüística forense, entre cuyas metas destaca el estudio del lenguaje de los pleitos surgidos, entre otras razones, por publicidad engañosa o por lenguaje oscuro en productos farmacéuticos o cosméticos.

2. El jurista como traductor. La traducción interna. Interpretation y construction Tras esta introducción sobre la interdisciplinariedad, los lenguajes profesionales y el inglés jurídico, paso ahora a hablar, como les anticipé, del jurista como traductor. Hace cierto tiempo di una conferencia, que se publicó más tarde (Alcaraz, 2004a), con el título de «El jurista como traductor y el traductor como jurista». Elegí como juristas representativos a los jueces, aunque podía haber optado por cualquier otro operador jurídico. Afirmaba en dicho trabajo que la labor que realizan los jueces y los traductores tienen momentos paralelos: los jueces, para poder adoptar una resolución, que debe ir debidamente motivada, reasoned en inglés, deben primeramente interpretar los textos en los que basa su decisión, y los traductores, por su parte, para poder optar por la expresión más feliz en la lengua de llegada, deben interpretar en toda su extensión, con sus connotaciones e implicaciones, el significado de la unidad léxica o sintáctica de la lengua de partida. En los dos casos, tanto los juristas como los traductores traducen, aunque haya diferencias metodológicas en los oficios que realizan. A la traducción que hacen los jue-

ENRIQUE ALCARAZ

ces se la llama «traducción interna», y a la que hacen los traductores, «traducción externa». En ambos casos, lo que está en juego es la caracterización del significado. 2.1. La caracterización del significado. La definición: intensión y extensión La caracterización del significado ha sido una preocupación permanente de filósofos y lingüistas desde la Antigüedad, por tratarse de una cuestión escurridiza, que ontológicamente ha escapado a una definición rigurosa de carácter filosófico o lingüístico. Cualquier palabra es polisémica. Por ejemplo, la palabra española «bien» puede tener hasta una docena de acepciones; la que está próxima a «hacienda, riqueza o caudal»; la que expresa lo que se acerca a la perfección, que es la opuesta al «mal»; como adverbio, con el significado de «como es debido»; como conjunción, en forma distributiva «bien» por la mañana «bien» por la tarde, etc. Y cuando pasamos al análisis del significado de los enunciados ocurre lo mismo. Por ejemplo, el título de la película La mala educación puede tener al menos dos interpretaciones: bad manners o bad training o bad upbringing. Cuenta Umberto Eco que se quejó a un traductor por la versión que había dado en inglés a un enunciado de una obra suya escrita en italiano, pero el traductor, para gran sorpresa de aquél, le pudo demostrar que el enunciado de cuya deficiente traducción se lamentaba podía tener otra interpretación distinta a la que rondó por la mente del escritor cuando la redactó en su lengua materna, esto es, la que vertió al inglés el traductor. Tanto a filósofos griegos o medievales, a los traductores de la Escuela de Traductores de Toledo como a los lingüistas y filósofos de nuestro siglo les preocupó la cuestión del significado. Los griegos quisieron descubrir el significado de las cosas con su dicotomía metodológica llamada «naturaleza-convención»; los filósofos medievales dedicaron lo mejor de su sabiduría al análisis del significado con sus inacabables estudios sobre los modi significando (Robins, 1975). La visión del significado en la Escuela de Traductores de Toledo, a la fuerza tuvo que ser más culturalista y menos ontológica. En este siglo, filósofos, como Wittgenstein (1968) y Quine (1968), o lingüistas como Greimas (1966), Nida (1965, 1975) o Austin (1962), entre muchos otros, han estado indagando en la naturaleza del significado, desde distintas perspectivas. Un buen portavoz del estructuralismo, Greimas, con la visión funcionalista de la realidad que tuvo este paradigma lingüístico, hizo constar que el significado sólo se podía entender a través de una traducción interna, traducción que se consigue con la definición. La definición puede ser de dos clases: la definición por extensión y la definición por intensión. Se llama «extensión» a la clase de objetos denotados por un signo. Muchas de las definiciones utilizadas en los textos jurídicos son

EL JURISTA, EL TRADUCTOR Y LA TRADUCCION JURIDICA

«definiciones por extensión», esto es, son definiciones que abarcan el conjuntos de entidades a las que se refieren, como las que siguen, propias de un bill of lading o conocimiento de embarque: Ships: in this contract this term includes sailing-boats, freighters, vessels, etc. Container: includes any container, trailer, transportable tank, flat or pellet or any similar article used to consolidate goods

Por el contrario, se llama «intensión» al conjunto de rasgos semánticos de la unidad definida. La definición de proximate cause que sigue a continuación, básica en el mundo de los seguros, es una definición por intensión, ya que se dan los rasgos semánticos más importantes: cause (active, efficient, that sets in motion), train of event (which brings about…), etc. «Proximate cause» means the active, efficient cause that sets in motion a train of events which brings about a result, without the intervention of any force started and working actively from a new and independent source.

Las definiciones suelen aparecer en las leyes aprobadas por el Parlamento. Cuando el legislador no las incluyó en la ley, los jueces suelen llenar estas lagunas legislativas. 2.2. Interpretation y construction Hemos dicho que una de las labores de los jueces es la traducción interna, que no es más que la interpretación. ¿Qué es interpretar? Interpretar es asignar un significado a una palabra, una oración o un enunciado, labor dificilísima, que suele estar guiada, como acabamos de decir por las definiciones por extensión o por intensión contenidas en las leyes (statutes o Acts). Y cuando el legislador es consciente de la ambigüedad que pueda surgir al interpretar una cláusula u oración, añade en párrafo aparte, pero seguido, una aclaración que comienza así: This sentence shall be construed as… Dos son los verbos que existen en inglés para expresar lo que en español se llama interpretar: to construe y to interpret. Los dos se consideran como sinónimos parciales y de ellos nacen los sustantivos interpretation y construction. La diferencia que los diccionarios de sinónimos asignan a estos términos es la siguiente: interpret quiere decir «desvelar el significado subyacente de una expresión aplicando conocimientos científicos o culturales»; construe, en cambio, significa «asignar un significado a aquellos términos o expresiones ambiguos, vagos o poco precisos». Para algunos especialistas del Derecho las diferencias residen en el carácter más lingüístico de la construction y el matiz más ideológico de la interpretation. Dicho de otra forma, la construction, que nos recuerda constructio latina, trata de explicar

ENRIQUE ALCARAZ

el significado textual que una palabra, cláusula u oración posee dentro de un enunciado, dando una explicación, tras un análisis lingüístico en el que se tiene muy en cuenta, por supuesto, el significado aportado por el diccionario, los signos de puntuación y todas las variables del contexto1. En cambio, la explicación que se da con la interpretation se elabora a la luz de una teoría, una ideología, una creencia, unos valores sociales, etc., o del precedente judicial sentado por un tribunal superior en lo que se llama leading cases en el Reino Unido y landmark cases en los Estados Unidos, esto es, procesos que crean precedentes. Del verbo construe nace el adjetivo constructive, que es muy usual en el Derecho angloamericano. Constructive se opone a actual, que es lo «efectivo». Constructive es lo «equivalente, inferido, analógico, por deducción, presuntivo, a efectos legales, sobreentendido, virtual, implícito, tácito, lo que la ley considera que tuvo lugar aunque no haya sucedido, etc.». Por ejemplo, la doctrina del constructive notice presume que una persona tiene conocimiento de lo que es razonable suponer que sabe, con independencia del estado real de sus conocimientos reales; y en un constructive dismissal (despido indirecto) no ha habido despido por parte de la empresa, pero a efectos legales es «como si lo hubiera habido». El problema de la palabra constructive es que puede nacer de construct (construir) y de construe (interpretar). Algún traductor perezoso o poco ducho en la materia tradujo en su día, o mejor dicho calcó del inglés, el término del mundo de los seguros constructive total loss por «pérdida total constructiva», que aún se llama así en nuestros días, cuando lo correcto sería «siniestro total equivalente» o algo similar. Le pregunté a un amigo que es capitán de la Marina Mercante por qué utilizan la palabra «constructivo» en estos casos. Me contestó que era tal el daño sufrido por el barco (o cualquier otro medio de transporte) que suponía que había que «construirlo» de nuevo. Cuando le dije que constructive, en este caso, no procedía de construct sino de construe se echó las manos a la cabeza. Me dijo más tarde que, como no se lo había creído del todo, se lo preguntó a su esposa, de nacionalidad norteamericana, que le confirmó lo que le anticipé.

1 El contexto se suele caracterizar como un conjunto de variables externas a la oración, agrupadas en tres bloques: El bloque I está formado por el entorno físico, temporal y local inmediato en el que los interlocutores llevan a cabo la transacción o comunicación. El bloque II, también llamado cotexto, está constituido por el entorno verbal en que está colocado el enunciado que estamos interpretando, es decir, lo que precede y lo que sigue; por ejemplo, la palabra defence es polisémica (defensa, respuesta a una demanda, circunstancias modificativas de la responsabilidad criminal, eximente, etc.) y el cotexto en el que esté enclavada nos ayudará a determinar su significado. El bloque III, de tipo extralingüístico, está formado por las convenciones de la sociedad, en general, y del mundo de la judicatura, en particular, con sus escalas de valores, usos y costumbres (custom and practice) y, por supuesto, las expectativas profesionales y culturales que los interlocutores han adquirido por procedimientos cognoscitivos e interaccionales.

EL JURISTA, EL TRADUCTOR Y LA TRADUCCION JURIDICA

3. Problemas sintácticos y léxicos de la traducción interna de los jueces En la interpretación de los textos jurídicos los jueces se encontrarán con problemas de tipo pragmático (entre otros las implicaciones y presuposiciones contextuales y culturales), de tipo sintáctico y de tipo léxico. En aras a la extensión de este trabajo, sólo comentaré algunas cuestiones de ambigüedad sintáctica y de imprecisión léxica.

3.1. La ambigüedad sintáctica Dos fuentes clásicas de la ambigüedad sintáctica son la conjunción and y el ámbito de aplicación de los modificadores. a) La conjunción and Esta conjunción fue durante mucho tiempo fuente de confusión, especialmente en la construcción gerundiva and having: Whenever any body of persons having legal authority to determine questions affecting the rights of subject, and having the duty to act judicially, act in excess of their legal authority they are subject to the controlling jurisdiction of the King’s Bench Division exercised in these writs (R v Electricity Cors, ex p London Electricity Joint Committee Co (1920) Ltd).

La interpretación que tuvo validez durante mucho tiempo fue la que consideró que se trataba de una cláusula restrictiva «y a la vez tenga la obligación» (and also having the duty). Es decir, el «órgano formado por personas» (body of persons) debía cumplir dos requisitos: (a) poseer la autorización legal (having legal authority), y (b) estar obligado a actuar judicialmente (having the duty to act judicially). Siempre que un órgano formado por personas con (que teniendo) autorización legal para resolver asuntos que afecten a los derechos de los individuos y con (además) la obligación de actuar judicialmente se exceda en el uso de sus atribuciones legales, estará sometido a la jurisdicción de control del King’s Bench Division ejercida por medio de estos autos.

Sin embargo, este significado cambió cuando la Cámara de los Lores (The House of Lords) determinó que el significado que se le debía asignar a and having era el de una oración consecutiva «y, que consecuentemente tenga» (which accordingly has). Por tanto, el órgano no debe cumplir dos condiciones sino sólo una, «tener autorización legal» (have legal authority), de la que, a su vez, dimana la otra «la obligación de actuar judicialmente»

ENRIQUE ALCARAZ

(the duty to act judicially). Por consiguiente, en este contexto no tiene carácter restrictivo. Siempre que un órgano formado por personas con (que teniendo) autorización legal para resolver asuntos que afecten a los derechos de los individuos y, por tanto, con la obligación de actuar judicialmente, se exceda en el uso de sus atribuciones legales estará sometido al control jurisdiccional del King’s Bench Division ejercida por medio de estos autos.

b) El ámbito de aplicación de los modificadores Para resolver la ambigüedad sintáctica los jueces utilizan cánones o normas de interpretación (canons of interpretation), que, como veremos, no son de una fiabilidad total, como nos ha indicado magistralmente Solan (1993: 95 y sigs.). Una de las normas más conocidas es la «regla del último antecedente» (last antecedent rule). De acuerdo con esta regla, el sujeto de una oración subordinada debe concordar con el último antecedente: The Special Agent will also tell the taxpayer that he cannot be compelled to incriminate himself…

Parece evidente que, aplicando la regla del último antecedente, he concuerda con taxpayer. Pero esta regla ya no se puede aplicar en la oración que sigue, a la subordinada que arranca con after: Seller will convey the property to buyer after repairing the roof.

Aunque el último antecedente de repairing es buyer, parece ilógico que éste sea su sujeto. Por eso, la regla del último antecedente dice que las oraciones restrictivas o subordinadas se vincularán al último antecedente, excepto cuando el contexto o el significado evidente exija un interpretación distinta. Una variante de la norma del último antecedente es la del «ámbito de aplicación de los modificadores» (extent of modifiers), sobre todo los adverbios y también los adjetivos y los sintagmas nominales. En la oración que sigue, los adverbios willfully y knowingly, tal como están expresados en el artículo 1001del United States Criminal Code, han sido la causa de controversias en los tribunales federales por el ámbito de aplicación que se debe dar a los knowingly and willfully: Whoever, in any matter within the jurisdiction of any department or agency of the United States knowlingly and wilfully falsifies, conceals or covers up by trick, scheme or device a material fact […] shall be fined not more than $10,000 or imprisoned not more than five years, or both (El subrayado es nuestro).

EL JURISTA, EL TRADUCTOR Y LA TRADUCCION JURIDICA

La cuestión que se plantea es si knowingly and wilfully se refieren sólo a falsify, conceals or covers, etc. o si afectan también a la restrictiva in any matter within the jurisdiction of any department or agency of the United States. Diversas instancias judiciales le han dado una interpretación más restrictiva o más amplia, lo que demuestra la inseguridad que puede producir el ámbito de aplicación de cualquier modificador lingüístico. 3.2. La imprecisión léxica La imprecisión léxica, llamada en inglés lexical vagueness, responde al carácter resbaladizo y efímero de los significados léxicos. Ya hemos dicho en 2.2, que la labor interpretativa de los jueces suele estar guiada por el glosario de definiciones, ya por extensión ya por intensión, contenido en las leyes (statutes o Acts) o en los contratos. Cuando las palabras que interpretan no figuran en el aludido glosario, los tribunales aplican la norma llamada del «lenguaje corriente». Es curioso observar, sin embargo, que en la jurisdicción penal figuran las definiciones de muchas palabras corrientes, esto es, palabras no técnicas. Es el caso del artículo 1962(c) del Código Penal Federal de los Estados Unidos (Solan, 1993: 77-81), relacionado con la RICO (Racketeer Influenced and Corrupt Organization Act): It shall be unlawful for any person employed by or associated with any enterprise engaged in, or the activities of which affect, interstate or foreign commerce, to conduct or participate, directly or indirectly, in the conduct of such enterprises affairs through a pattern of racketeering activity or collection or unlawful debt.

El glosario define palabras como person (persona), racketeering activity (crimen organizado), pattern of racketeering activity (actividades continuadas de crimen organizado), etc. Así, para que se pueda decir que ha habido «vida delictiva organizada» (a pattern of racketeering activity), el delincuente debe haber cometido, al menos, dos crímenes organizados (racketeering activities) en el plazo de diez años. La palabra enterprise no figuraba en el glosario, y curiosamente a un famoso delincuente, condenado por numerosos delitos, entre ellos su pertenencia a un arson ring (banda criminal dedicada a provocar incendios) y al tráfico de estupefacientes (drug dealing), un tribunal de apelación anuló la sentencia condenatoria alegando que la palabra «Enterprise includes any individual, partnership, corporation, association, or other legal entity and any union or group of individuals associated, in fact although not an illegal entity». (El subrayado es nuestro). Posteriormente, el Tribunal Supremo, a su vez, revocó el fallo del tribunal de apelación, restableciendo la condena, y afirmando que la acepción dada a enterprise debe entenderse en un sen-

ENRIQUE ALCARAZ

tido amplio que abarque todas las actividades, tanto las legales como las ilegales: There are no restriction upon the association embraced by the definition: an enterprise includes any union or group of individuals associated in fact. On its face, the definition appears to include both legitimate and illegitimate enterprises within its scope; it no more excludes criminal enterprises than legitimate ones (El subrayado es nuestro).

3.3. La interpretación lógica Cuando la interpretación lingüística es muy problemática, los jueces recurren a dos normas nucleares, llamadas, la de lenidad (lenity rule) y la de oro (golden rule). Mediante la primera si, al interpretar un contrato o póliza de seguro, aparece una vaguedad léxica o ambigüedad sintáctica en alguna de sus cláusulas, la interpretación perjudicial irá en contra de quien la redactó; y lo mismo se dice del lenguaje de las leyes penales: cuando surja ambigüedad en la interpretación de la pena, por la multiplicidad de castigos o sanciones, se debe aplicar la más favorable al acusado, de acuerdo con la regla de la lenidad. En otras ocasiones la asignación de significado a una oración se hace de forma pragmática, saltándose la lingüística, por las consecuencias absurdas que tendría una interpretación ad pedem literae. Por ejemplo, de acuerdo con una ley, constituía un delito estar «in the vicinity of a prohibited place»; el acusado manifestó que cuando fue detenido no se encontraba «in the vicinity of», sino «in the prohibited place», por lo que no había cometido delito. Para no caer en un absurdo, el tribunal acordó que la interpretación que se debía dar a ese párrafo era «in or in the vicinity of», basándose en la llamado Golden Rule, también llamada «norma de resultados absurdos (absurd result rule), según la cual la interpretación de una construcción sintáctica se puede modificar, a fin de evitar el absurdo, la incoherencia o la repugnancia con el sentido general del texto.

4. El traductor como jurista Paso ahora a hablar del traductor como jurista. En un seminario que di a traductores de un organismo internacional, uno de ellos me preguntó: «En su opinión, ¿el traductor de inglés jurídico debe ser un jurista especializado en traducción o un traductor con suficiente base jurídica?». Él era jurista, yo no soy jurista, y también sabía yo que la mitad de los participantes en el seminario eran especialistas de formación básica en traducción, y la otra de especialistas de formación básica en Derecho. Para evitar que aquello fuera una

EL JURISTA, EL TRADUCTOR Y LA TRADUCCION JURIDICA

trampa saducea, y con el fin de no molestar a la mitad de la audiencia, le contesté de una forma similar a la respuesta que di a un periodista de El País cuando me preguntó si, en mi opinión, eran mejores los profesores nativos o no nativos para aprender inglés. Mi respuesta fue muy clara: «Con tal de que sean buenos profesores, los dos valen». En lo que se refiere a la traducción jurídica, con tal de que sean buenos traductores, los dos valen. Hay muy buenos traductores de inglés que proceden del área de traducción, de la filología moderna y, aunque pueda parecer paradójico, de la filología clásica. No obstante, como noté una cierta arrogancia en su pregunta, le conté una pequeña anécdota que me había sucedido a mí. Un turronero de Jijona desde hacía muchos años vendía lotes de turrón a la población portorriqueña de Nueva York. La gestión de la distribución y de las ventas la llevaba un norteamericano que actuaba de agente exclusivo. Con la llegada de Fidel Castro al poder, muchos cubanos se exiliaron en los Estados Unidos, con lo que aumentó el número de clientes. El de Jijona pensó que podía vender directamente a los grandes almacenes norteamericanos, prescindiendo del agente que había tenido toda la vida. Éste no tardó en demandarlo ante los tribunales de Nueva York. Hubo una comisión rogatoria a un juzgado de Alicante y me llamó el juez para que le tradujera algunos documentos. Sin embargo, la declaración jurada o affidavit que debe acompañar a toda demanda venía con su traducción al español firmada por un licenciado en Derecho de Nueva York, que daba fe de la veracidad de la traducción. El agente comercial en su declaración jurada decía, entre otras cosas, I have been his sole agent since 1945, que al español se tradujo por «He sido su agente desde 1945». Yo le hice ver al juez que la traducción contenía fallos. Me preguntó dónde estaban y le dije que la traducción de I have been his agent por «He sido su agente» era incorrecta. Él, que sabía un poco de inglés, pensó que no había error en la traducción. Yo le hice la siguiente pregunta: Al leer «He sido su agente exclusivo desde 1945», ¿Ud. qué interpreta, que sigue siendo o que ya no lo es? El juez me contestó: «Que no lo es». Pues ahí está el error, porque el agente comercial afirma en su declaración jurada, con su I have been, que lo es, que lo sigue siendo. Le dije a mi interlocutor del seminario que esta era una cuestión lingüística muy importante porque tenía trascendencia para la defensa de las tesis del demandante, cuestión en la que no había reparado el licenciado en leyes, pero que difícilmente se le habría pasado por alto a un lingüista. En mi experiencia como interprete, he podido darme cuenta de que mi labor no se limitó en muchos casos a la simple interpretación de mensajes. La traducción y la interpretación es algo más. Con razón se ha puesto de moda el uso del término intérprete como «mediador» cultural. Los ingleses tienen una palabra, junior, que, aunque procede del latín juvenior, no es fácil de traducir el español: los puestos de mayor responsabilidad se llaman senior posts y los subalternos o de rango inferior, junior posts. Esto es lo que creo que es un traductor de inglés jurídico, un junior jurist, o junior counsel, a sa-

ENRIQUE ALCARAZ

ber, un mediador de cuestiones culturales que él domina. Es el sentido de junior o de quasi el que yo aplico al traductor cuando le asigno funciones jurídicas, ya que por sus manos pasan documentos que, al traducirlos, les debe dar, con mucha responsabilidad, un sentido jurídico. Yo como traductor he sentido muchas veces la sensación de estar actuando como jurista, porque al encontrar la palabra adecuada he dado soluciones que satisfacían a ambas partes. 5. La traducción y la equivalencia. La intraducibilidad. Los anisomorfismos He hablado del jurista y del traductor. Voy a comentar el tercer núcleo de mi charla: la traducción jurídica. El objetivo de la traducción es la equivalencia. Hay teóricos de la traducción que se empeñan en afirmar que la traducción es imposible. La traducción no es posible, dicen; nunca serán idénticos el texto de la lengua de partida y el texto de la lengua de llegada. Ya lo sabemos No aspiramos a que sean idénticos, lo que nos proponemos es que sean equivalentes. Desde San Jerónimo, el santo patrón de los traductores, hasta nuestros días no se ha buscado la identidad sino la equivalencia (Alcaraz, 2004b). Aunque no sea posible la traducción exacta en sus términos más estrictos, sabemos que desde tiempos inmemoriales los pueblos vecinos han formalizado sus relaciones comunicativas a través de traducciones, y quiero resaltar la palabra comunicación, que es una de las que da más sentido a la traducción. Por otra parte, también sabemos que los organismos internacionales pueden funcionar gracias a las versiones de unas lenguas a otras que hacen sus profesionales traductores. A modo de ilustración del esmero de sus traductores cito un ejemplo de lo que no es idéntico, aunque sí es equivalente. Whereas since the Treaty has not provided the specific powers to establish such a legal instrument, Article 235 of the Treaty should be applied; Considerando que, al no haber establecido el Tratado poderes de acción específicos para la creación de un instrumento jurídico de tales características, resulta conveniente recurrir al artículo 235 del Tratado;

La versión española ha quedado perfecta, en mi opinión, gracias a la expansión con «de acción» al hablar de «poderes de acción específicos», la transposición con «de tales características» por el inglés such, y finalmente con la transposición perifrástica de «resulta conveniente», en la que el traductor ha percibido la modalidad epistémica, esto es, de consejo o recomendación, del inglés should y no se ha dejado arrastrar por la modalidad más deóntica o taxativa del «deber» español, utilizando en su lugar «resulta conveniente».

EL JURISTA, EL TRADUCTOR Y LA TRADUCCION JURIDICA

Con todo lo dicho, me reafirmo en lo que es más que obvio: la factibilidad y viabilidad de la traducción. 6. Un modelo explicativo de la traducción jurídica Para dar cuenta de cualquier aspecto de la realidad se suelen construir modelos explicativos que, aunque los simplifican, facilitan su comprensión. Estos modelos constan de parámetros; los del nuestro son: (a) el conocimiento de un ordenamiento jurídico diferente, (b) un proceso lingüístico-traductológico ascendente, y (c) un proceso lingüístico-traductológico descendente. 6.1. El conocimiento de un ordenamiento juridico diferente. Common law y equidad Debe saber el traductor que el ordenamiento jurídico anglonorteamericano es jurisprudencial. El Derecho legislado, esto es, el Derecho aprobado por el Parlamento, es importante, pero la interpretación que dan los jueces a este Derecho puede serlo, si cabe, más. Mediante el Derecho jurisprudencial (case law), los jueces, siguiendo la doctrina del stare decisis están vinculados a lo que previamente han dicho otros jueces, los leading cases que antes hemos mencionado. De acuerdo con esta carga jurisprudencial, al traducir una sentencia o a law report (repertorio de jurisprudencia), el profesional se encontrará con párrafos como el que sigue, en el que se hace mención a uno o varios precedentes, como AG v Wilts United Dairies (1922) o Congress v Home Office [1976], que como hemos dicho antes, son las resoluciones adoptadas por los jueces en procesos anteriores similares: In AG v Wilts United Dairies (1922) 38 TLR 780 The House of Lords held that a charge of two pence per gallon as a condition of the grant of a licence to purchase milk was void. In Congress v Home Office [1976] QB 629 The Court of Appeal held unlawful demands of, 6 by the Home Secretary as the price of refraining from revoking a valid and subsisting television licence. Lord Denning said the demands Awere an attempt to levy money for the use of the Crown without the authority of Parliament.

A veces serán los artículos (sections) de las leyes los que constituyan la base de la motivación judicial: The council relied on section 111(1) of the Local Government Act 1972. Section 111(1) provided that a local authority should have power to do «anything… which is calculated to facilitate, or is conducive or incidental

ENRIQUE ALCARAZ

to, the discharge of any of their functions.» It was common ground that section 111 (1) was wide enough to empower the council to take part in pre-application consultation, since such activity was calculated to facilitate or was conducive or incidental to the discharge of its planning functions under section 29 of the 1971 Act.

Finalmente se encontrará el traductor con sentencias en las que los jueces hacen referencias a la decencia o la moralidad, gracias a un rama de la justicia angloamericana llamada la Equidad: Mi sentencia está guiada, no por normas jurídicas, sino por preceptos dictados por la fairness (equidad), morality (moralidad) y la decencia (decency).

La Equidad nació en la Edad Media y se basa esta rama de la justicia en que los jueces no sólo se atienen a principio de legalidad como ocurre en España sino que, además, poseen una gran discrecionalidad para actuar de acuerdo con lo que es justo (fair) o injusto (unfair) aunque la ley no lo haya considerado. Un ejemplo paradigmático de la Equidad administrada por los tribunales norteamericanos se encuentra en el proceso Mahoney v. Mahoney (Solan, 1993: 4). El Sr. Mahoney, el mismo día que culminó los estudios de un máster profesional, solicitó el divorcio (sought divorce) de su esposa, con cuyos ingresos habían vivido los dos durante el tiempo de estancia en la universidad. La Sra. Mahoney lo demandó, pero como recibía todos los meses un sueldo por su trabajo, no tuvo derecho a solicitar alimentos. Sin embargo, el juez de distrito Pashman, haciendo constar que en su sentencia le guiaba la equidad, la moralidad y la decencia, condenó al esposo a devolverle a su esposa todos las cantidades aportadas por ella a sus estudios. La sentencia fue recurrida, más tarde, ante el Tribunal de Apelación y luego ante The Supreme Court of New Jersey. Los jueces (justices) de este último tribunal por unanimidad confirmaron la sentencia del juez Pashman. 6.2. Procesos penales, civiles y administrativos distintos a los españoles También debe saber el traductor que en España el procedimiento penal tiene dos fases, una llamada instrucción y otra denominada juicio o vista oral, y que en los países de habla inglesa la primera parte prácticamente no existe, ya que todo el proceso es puramente contradictorio, esto es, el que se celebra en la vista, en el que las dos partes exponen sus puntos de vista contradictorios. El procesamiento o acta de acusación formal la suele llevar a cabo en los Estados Unidos un gran jurado o grand jury, constituido normalmente por unas veintitrés personas, con lo que se llama true bill, y en Inglaterra y Gales, unos jueces legos, con lo que se llama indictment. Lo curioso del sistema jurisdiccional civil es que hay dos tipos de jueces, unos de procedimiento y otros sentenciadores. Los de procedimiento dirigen

EL JURISTA, EL TRADUCTOR Y LA TRADUCCION JURIDICA

toda la fase previa al juicio, y tienen la obligación de animar a las partes en todo momento a lo que se llama en inglés ADR (Alternative dispute resolutions) o búsqueda de solución de las diferencias, alternativas a las de los tribunales, por medio del arbitraje, la conciliación o los juicios privados, con el fin de ahorrar tiempo y dinero. El Derecho administrativo es muy original en los Estados Unidos y en Inglaterra. En los Estados Unidos las agencias administrativas están encargadas de la dirección y de la gestión administrativa. Lo singular de estas agencias es que tienen competencia normativa y competencia jurisdiccional para resolver por medio de juicios pleitos que en otros ordenamientos se llevan a cabo en los tribunales ordinarios. En los Estados Unidos se cree que como estas agencias, con el tiempo, se han especializado en determinados campos de la Administración, como la salud, la seguridad, los impuestos, el medio ambiente, los valores cotizados en Bolsa, etc., son idóneas para ejercer la función normativa y la jurisdiccional. En el Reino Unido unos organismos similares llamados Boards y Tribunals ejercen funciones similares. 7. Un proceso lingüístico-traductológico ascendente. El vocabulario jurídico El segundo parámetro de nuestro modelo se llama «proceso lingüístico ascendente». Con estas palabras aludimos al proceso de asignación de significados que intenta llevar a cabo el traductor analizando las construcciones sintácticas y las unidades léxicas que encuentra en su lectura del texto de partida. Conforme hemos dicho en el punto 4, al hablar de la traducción al español de la construcción I have been his sole agent since …, el análisis preciso de las construcciones sintácticas es básico, en especial cuando haya cuestiones de modalidad, expresadas normalmente en inglés con los llamados verbos modales (may, might, should, etc) y en español con el modo subjuntivo en la mayoría de los casos. No obstante, aquí comentaremos, por razones de espacio, sólo el vocabulario jurídico por la centralidad que ocupa el léxico en la comprensión de los mensajes. El vocabulario jurídico se puede dividir en tres grandes grupos: (a) el técnico, (b) el semitécnico y (c) el procedente del tronco común que es recurrente en el inglés jurídico 7.1. El vocabulario técnico El vocabulario técnico, también llamado « terminología» está formada por las unidades léxicas de carácter técnico o «términos», cuyos significados quedan definidos de forma unívoca dentro de una teoría (Cabré, 1993). Estas dos características, definición unívoca y localización dentro de una teoría, son imprescindibles para poder superar las posibles zonas difuminadas de los

ENRIQUE ALCARAZ

términos. Pertenecen a este grupo palabras como tort, mortgage, etc., que son las más fáciles de aprender por su carácter monosémico y también de traducir.

7.2. El vocabulario semitécnico Las palabras del segundo grupo son las más problemáticas, porque proceden del tronco común y, sin perder su significado inicial, han adquirido otros. Un claro ejemplo lo encontramos en la palabra defence/defense, que conservando su significado original de «defensa», puede tener otros, como «contestación a la demanda», en la jurisdicción civil, o «circunstancia eximente», en la penal. Veamos a continuación las nueve acepciones jurídicas de la palabra inglesa discharge: discharge1 (GRAL/MERC descarga; descargar ◊ The cargo was discharged within 48 hours of the ship=s arrival at the port; V. unload, empty). discharge2 (GRAL/PENAL disparar, descargar [un arma] ◊ He discharged his pistol; V. shoot, fire). discharge3 (CIVIL/MERC extinción o anulación de un contrato; anular, resolver o extinguir un contrato ◊ The contract will be deemed to be discharged if any of these conditions are not satisfied; V. termination; terminate, repudiate). discharge4 (PROC anular; esta acepción es similar a la anterior, aunque el contexto en este caso es el procesal o de los tribunales ◊ The freezing injunction was discharged on appeal; V. set aside, annul). discharge5 (LABORAL/MERC/CIVIL finiquito, cancelación, pago; satisfacer, pagar; suele ir acompañado de debt o promise ◊ The defendant asked the court to strike out the debt on the ground that it had been discharged; V. arrangement; pay, settle). ischarge6 (GRAL/LABORAL despido, baja; despedir, dar de baja [de un hospital, el ejército, etc.] ◊ He was discharged from the army; V. dismiss, dismissal). discharge7 (PENAL perdón o absolución al condenado por algún delito, exoneración, exención; absolver, exonerar, dispensar, liberar, poner en libertad; en este caso es sinónimo parcial de exonerate, exculpate, acquit y antónimo de charge). discharge8 (CIVIL/MERC rehabilitación, descargo; rehabilitación del fallido o quebrado; rehabilitar ◊ Bankruptcy is terminated when the court makes an order of discharge in bankruptcy). discharge9 (ADMIN/GRAL cumplimiento [de las funciones] ◊ It was done in the discharge of his duties in the planning authority office; V. perform, performance).

En el campo de las ciencias de la salud también podríamos encontrar, al menos, siete acepciones diferenciadas:

EL JURISTA, EL TRADUCTOR Y LA TRADUCCION JURIDICA

discharge1 [from hospital] (GRAL [dar el] alta hospitalaria ◊ The patient will be discharged tomorrow). discharge2 (ADMINISTRACIÓN liberar ◊ A spray discharges a fine jet of liquid from a pressurized container; V. release, deliver). discharge3 (ADMINISTRACIÓN descarga [de un aerosol]; en esta acepción es sinónimo de delivery y de spray). discharge4 (GRAL/FISIO flujo, secreción; segregar, secretar ◊ His stomach discharged digestive juices normally; V. secretion; flow; secrete). discharge5 (FISIO supuración; supurar ◊ The purulent discharge from a wound; V. suppuration). discharge6 (FISIO derrame ◊ A haemorrhage is an abundant discharge of blood from the blood vessels). discharge7 (FISIO flujo vaginal, también llamado vaginal discharge; V. menstrual flow).

7.3. Vocabulario del tronco común que es recurrente en el inglés jurídico El vocabulario del tronco común que es recurrente en el inglés jurídico es muy amplio. Citamos, a modo de ejemplo, palabras como office, agency, form, etc. En principio, el conjunto de estas unidades léxicas no debería plantear ninguna dificultad, pero pueden ser problemáticas debido, sobre todo, a la tentación paronímica, es decir, la tendencia que tienen algunos traductores a dejarse llevar, de forma poco crítica, por la voz homófona u homógrafa española del término inglés. La lista de términos problemáticos, como adequate, actual, es muy larga y también habría que ser muy esmerados en la traducción de términos resbaladizos como constructive o conviction. El primero puede venir construct (construir) o de construe (interpretar), y el segundo, de convince (convencer) o de convict (condenar).

8. Un proceso lingüístico-traductológico descendente. Los géneros jurídicos Las construcciones sintácticas y las unidades que ascienden hacia la mente del traductor, mediante el proceso lingüístico-traductológico ascendente, son recibidas por un género profesional que sale a su encuentro en el proceso descendente. El traductor debe estar muy familiarizado con los géneros jurídicos más importantes, tales, como la sentencia, el auto, los contratos, los testamentos, etc. Se entiende por género (y también «tipo textual») el conjunto de textos escritos u orales del mundo profesional y académico, ajustados a una serie de convenciones organizativas, formales y estilísticas, que los profesionales de cada especialidad son capaces de producir y de entender sin mayor dificultad dentro de sus comunidades epistemológicas o knowledge communities.

ENRIQUE ALCARAZ

Todos los géneros jurídicos comparten convenciones comunes (o genéricas), entre las que destacamos la macroestructura, la función comunicativa, la modalidad discursiva, el nivel léxico-sintáctico y las estrategias sociopragmáticas. a) La macroestructura La macroestructura es el gran marco organizador de las partes, las secciones y las subsecciones de un género profesional. A modo de ejemplo, analizamos seguidamente el género llamado University Diploma, cuya macroestructura organizativa es muy similar en inglés y en español: 1. Autoridad que otorga el título: English: The Board of Trustees of the University of Cincinnati … Spanish: Juan Carlos I, Rey de España, y en su nombre el Rector de la Universidad Complutense … 2. Justificación: English: … on the recommendation of the Faculty of the Division of Graduate Studies and Research of the University Spanish: … considerando que, conforme a las disposiciones y circunstancias prevenidas por la legislación vigente. 3. Objeto del documento o acto jurídico, expresado con un verbo performativo: English: … does hereby confer upon John Smith the degree of … Spanish: … expide el presente título de … 4. Privilegios del título: English: … with all the rights and privileges appertaining thereto. Spanish: … que faculta al interesado para disfrutar los derechos que a este título otorgan las disposiciones vigentes. 5. Lugar y fecha de la expedición: English: Given at Cincinnati, this twelfth day of June, nineteen hundred and eighty-eight. Spanish: En Madrid a 12 de junio de mil novecientos noventa y ocho. 6. Firma: English: The Chairman of the Board of Trustees. Spanish: El Rector.

b) La función comunicativa Todos los géneros no sólo tienen una misma macroestructura, sino también una misma función comunicativa. La función comunicativa suele que-

EL JURISTA, EL TRADUCTOR Y LA TRADUCCION JURIDICA

dar clara en el verbo performativo o realizativo que se utiliza: agree, admit, pronounce, uphold, promise, affirm, overrule, etc.,: I pronounce you husband and wife Both parties agree that … The Board of Trustees does hereby confer upon John Smith the degree of …

En todos los géneros jurídicos (el contrato, el poder, el testamento, etc.) la presencia del verbo performativo es imprescindible. c) Una modalidad discursiva semejante (narración, exposición, descripción, etc.) Por ejemplo, el discurso de las leyes es expositivo, mientras que en las sentencias, los antecedentes de hecho son presentados con discurso narrativo o descriptivo y los fundamentos de Derecho, con discurso expositivo. d) Un nivel léxico-sintáctico análogo Formado por unidades y rasgos funcionales y formales equivalentes. 9. Conclusiones Para concluir, me gustaría resaltar dos palabras-clave de este artículo: la interdisciplinariedad y la traducibilidad, que deberían animar a juristas y a traductores a examinar en toda sus extensión y profundidad la gran riqueza cultural, jurídica y lingüística de los textos jurídicos ingleses. Bibliografía ALCARAZ, E. (1990): Tres paradigmas de la investigación lingüística, Alcoy: Marfil. —, (1994/2003): El inglés jurídico. Barcelona: Ariel, 5.ª ed. —, (1996): «Translation and pragmatics», págs. 99-115 en Translation, Power and Translation. Roman Álvarez y África Vidal, eds. Clevedon: Multilingual Matters. —, (2000): El inglés profesional y académico. Madrid: Alianza. —, (2004a): «El jurista como traductor y el traductor como jurista», págs. 129-148 en Lliçons inaugurals de Traducció i Interpretació (1992-2004). Barcelona: Pompeu Fabra. —, (2004b): «Anisomorfismo y lexicografía técnica». Actas del II Congreso Internacional de El Español, lengua de Traducción. Bruselas: Comunidad Europea. ALCARAZ, E.; CAMPOS, M. A. y GIAMBRUNO, C. (2001/2002): El inglés jurídico norteamericano. Barcelona: Ariel, 2.ª ed.

68 ALCARAZ,

ENRIQUE ALCARAZ

E. y HUGHES, B. (1993/2003): Diccionario de términos jurídicos, Inglés-Español, Spanish-English. Barcelona: Ariel, 7.ª ed. —, (1996/2004): Diccionario de términos económicos, financieros y comerciales, Inglés-Español, Spanish-English. Barcelona: Ariel, 4.ª ed. —, (2002a): El español jurídico. Barcelona: Ariel. —, (2002b): Legal Translation Explained. Manchester: St. Jerome. ALCARAZ, E.; HUGHES, B. y CAMPOS, M. A. (1999): Diccionario de términos de marketing, publicidad y medios de comunicación, Inglés-Español, Spanish-English. Barcelona: Ariel. ALCARAZ, E., HUGHES, B.; CAMPOS, M. A; PINA, V. y ALESON, M. A. (2000): Diccionario de términos de turismo y de ocio, Inglés-Español, Spanish-English. Barcelona: Ariel. — y MARTÍNEZ LINARES, M.ª A. (1997/2004): Diccionario de lingüística moderna. Barcelona: Ariel, 2.ª ed. AZORÍN (1961): Obras completas. Madrid: Aguilar. AUSTIN, J. L. (1962): How to Do Things with Words. Londres: Clarendon Press. [Trad. Cómo hacer cosas con palabras. Palabras y acciones. Barcelona: Paidós, 1982]. CABRÉ, T. (1993): La terminología. Barcelona: Editorial Antártida/Empuries. CHOMSKY, N. (1965): Aspects of the Theory of Syntax. Cambridge, Mass.: The M.I.T. Press. [Trad. de C. P. Otero, Aspectos de la teoría de la sintaxis. Madrid: Aguilar, 1970]. GREIMAS, A. J. (1966): Semantique structurale. Récherche de méthode. Paris: Larousse. HJELMSLEV, L. (1963): Prolegomena to a Theory of Language. Madison: The University of Wisconsin Press. NIDA, E. (1965): Toward a Science of Translating. Leiden, Holanda: E. J. Brill. —, (1975): Componential Analysis of Meaning. La Haya: Mouton. QUINE, W. (1968): Palabra y objeto. Barcelona: Labor. ROBINS, R. H. (1975): Breve historia de la lingüística. Madrid: Paraninfo. SAUSSURE, F. DE (1945): Curso de lingüística general. Buenos Aires: Losada. SOLAN, L. M. (1993): The Language of Judges. Chicago: The University of Chicago Press. SWALES, J. M. (1990): Genre Analysis. English in Academic and Research Settings. Cambridge: Cambridge University Press. WITTGENSTEIN, L. (1968): Cuadernos azul y marrón. Barcelona: Tecnos.

III El ordenamiento comunitario como Derecho multilingüe. Sus implicaciones en el ámbito de la traducción jurídica (con especial referencia al Tribunal de Justicia de las Comunidades Europeas) José Palacio Administrador principal de la Secretaría del Tribunal de Primera Instancia de las Comunidades Europeas. Ex-jurista-lingüista de la División Española de la Dirección de Traducción del mismo Tribunal

«El lenguaje es la casa del ser.» M. HEIDEGGER

1. El porqué de un Derecho multilingüe (la especificad del ordenamiento comunitario) La firma del Tratado constitutivo de las Comunidades Europeas en Roma, el 25 de marzo de 1957, representó un auténtico revulsivo jurídico. Con dicha firma se ponía la primera piedra de una construcción normativa que se perfilaba con unos rasgos de marcada especificidad en el ámbito del Derecho internacional general (DIG). Concebido como el bloque de legalidad regulador de un proyecto de integración política y económica, el ordenamiento comunitario reposaba en la cesión por los Estados miembros a instituciones comunes de ámbitos progresivamente crecientes de soberanía, que, a su vez, giraban alrededor de dos principios básicos: la libre circulación de y la no discriminación entre las mercancías y los factores productivos (capital y trabajo) procedentes de los distintos Estados miembros.

JOSE PALACIO

Esta especificidad, de objetivos y alcance, de la norma comunitaria se plasma en unos rasgos definidores que la distinguen netamente de la norma internacional general. Estos rasgos se concretan en tres principios fundamentales: —Las disposiciones comunitarias priman incondicionalmente sobre las internas, con independencia del rango de estas últimas (principio de primacía). —Las disposiciones comunitarias generadoras de obligaciones para los poderes públicos pueden ser directamente invocadas por los administrados ante sus jueces naturales, siempre que dichas obligaciones estén recogidas en unos términos suficientemente claros y precisos (principio de efecto directo). —Las disposiciones comunitarias deben alcanzar a los justiciables como un único bloque de legalidad, independientemente de los contextos nacionales en que se apliquen, todos ellos marcados por muy distintas tradiciones legales, doctrinales y jurisprudenciales (principio de aplicación uniforme). Así pues, frente a un DIG llamado a regular la coexistencia pacífica o la cooperación entre Estados soberanos, cuyas normas no son invocables por los particulares, a no ser que tal haya sido la voluntad, claramente expresada, de las partes contratantes, y cuya vía principal de reparación de actuaciones contrarias al mismo es la acción de responsabilidad internacional de Estado contra Estado, el Derecho comunitario: —está destinado a regular las parcelas del tráfico jurídico corriente cubiertas por su ámbito de aplicación, y, por lo tanto, a integrarse en los sistemas jurídicos nacionales; —envuelve los veinticinco ordenamientos de los Estados miembros en un manto normativo común con vocación integradora, que, por su entidad y alcance, afecta directa o indirectamente a prácticamente todas las materias internas; —constituye un bloque de legalidad directamente invocable por los sujetos de Derecho; y que, como consecuencia de todo ello, —incide de manera determinante en el bagaje de derechos subjetivos de los administrados1. Ahora bien, el que el ordenamiento comunitario no sólo vaya dirigido a los Estados miembros, sino también a sus nacionales2, y el que su ámbito de

Sobre la especificidad del ordenamiento comunitario frente al DIG, vease GANSHOF VAN MERSCH, Walter: «L’ordre juridique des Communautés et le Droit internacional», Recueil des Cours de l’Académie de Droit internacional, 1975; Vol. V, pp. 17-238. 2 Los sujetos del Derecho surgido del Tratado de Roma son, «no solamente los Estados miembros, sino igualmente sus nacionales», constituyendo dicho Tratado «más que un acuerdo que se limita a crear obligaciones recíprocas entre los Estados contratantes». Asunto 26/62 Van Gend & Loos (Rec. 1963; p. 3).

DER

EL ORDENAMIENTO COMUNITARIO COMO DERECHO MULTILINGÜE

aplicación tienda a abarcar parcelas crecientes del Derecho interno, obliga a sentar las bases de un conocimiento general de sus disposiciones, de manera que todos los administrados, con independencia de su lengua materna y del Estado de su nacionalidad, puedan informarse puntual y adecuadamente acerca de sus derechos y obligaciones en sede comunitaria. Un proyecto con el calado del comunitario, que afecta de manera tan singular a las bases de la convivencia en nuestro continente, no podía, ni ignorar la riqueza idiomática sobre la que dicha convivencia se asienta ni dejar de tener en cuenta la necesidad de que todos los ciudadanos pudiesen conocer su normativa reguladora. 2. Las lenguas oficiales comunitarias: su determinación y estatus De esta manera, el primer Reglamento adoptado en el ámbito CEE, el n. 1, por el que se fija el régimen lingüístico de la Comunidad Económica Europea, dotó a las cuatro lenguas oficiales de los Estados entonces miembros del estatuto de «lenguas oficiales y (…) de trabajo» de la Comunidad (art. 1). Con cada nueva ampliación este artículo ha sido objeto de sucesivas modificaciones, hasta contemplar en la actualidad un total de veinte lenguas oficiales. No todas las lenguas oficiales en los Estados miembros son lenguas oficiales comunitarias. La imposibilidad práctica de que el engranaje administrativo comunitario pueda funcionar por encima de un determinado número de combinaciones lingüísticas condujo a la determinación de una única lengua oficial por Estado miembro. Quedan así excluidas las segundas lenguas oficiales (caso del gaélico en Irlanda, lengua que, como veremos, puede, no obstante, ser lengua de procedimiento ante el Tribunal de Justicia), así como aquéllas otras cuya cooficialidad abarque solamente una parte del territorio estatal (el caso español). La especificidad del caso belga, país en el que no existe una lengua que abarque todo el territorio, queda cubierto por ser el francés y el holandés lenguas oficiales de dos Estados miembros. Por otro lado, el mismo Reglamento también establece que los textos que las instituciones comunitarias «envíen a un Estado miembro o a una persona sometida a la jurisdicción de un Estado miembro se redactarán en la lengua de dicho Estado» (art. 3), que «los reglamentos y demás textos de alcance general se redactarán (en todas las) lenguas oficiales» y que el «Diario Oficial de la Comunidad se publicará en (todas las) lenguas oficiales» (art. 5). Convine precisar, sin embargo, que el estatus de igualdad entre las distintas lenguas oficiales no encuentra su base normativa en los Tratados constitutivos, sino únicamente en el mencionado Reglamento n. 1, un acto de Derecho derivado derogable, en tanto que tal, por otro posterior de igual rango normativo. De hecho, el art. 290 del Tratado CE faculta al Consejo para modificar, por unanimidad, el régimen lingüístico de las instituciones comunitarias. Sería por ello perfectamente concebible que el Consejo redu-

JOSE PALACIO

jera el número de lenguas oficiales o relativizara su estatus de igualdad, reconociendo a un número reducido de entre ellas la oficialidad plena que hoy se les reconoce a todas3. Semejante decisión podría venir propiciada por un incremento exponencial del coste de mantenimiento de los servicios de traducción como consecuencia de nuevas adhesiones, o incluso por la voluntad política de limitar sus costes actuales, aceptando la premisa de que la publicación de los textos comunitarios en las principales lenguas oficiales de la Unión permitiría sostener la presunción de un conocimiento generalizado de los mismos. Semejante posibilidad no debe considerarse como un mero ejercicio de Derecho ficción. De hecho, el legislador comunitario ya ha limitado el número de lenguas utilizables ante un organismo comunitario. El Reglamento n. 40/94 sobre la marca comunitaria ha reducido, en efecto, a cinco (alemán, francés, español, inglés e italiano) lo que su art. 115,2 denomina «las lenguas de la Oficina (de Armonización del Mercado Interior)», organismo encargado de gestionar las condiciones de validez y titularidad de las marcas comunitarias. De esta manera, aunque las solicitudes de marca puedan presentarse en cualquiera de las lenguas oficiales de la Comunidad, el solicitante deberá indicar una segunda lengua, entre las lenguas de la Oficina, cuya utilización acepta como lengua de procedimiento en eventuales procedimientos de oposición, caducidad y nulidad (art. 115,3). Por su parte, los escritos de oposición y las solicitudes de declaración de caducidad o nulidad deberán presentarse en alguna de las lenguas de la Oficina (art. 115,5). Este Reglamento es el primer acto, y único hasta la fecha, mediante el que el Consejo se ha apartado del régimen de estricta igualdad entre las lenguas oficiales comunitarias, previsto en el ya mencionado Reglamento n. 1. El recurso de anulación interpuesto contra dicho Reglamento por una abogada y agente de la propiedad intelectual de nacionalidad holandesa fue declarado inadmisible, con base en una jurisprudencia constante que subordina la legitimación activa de los particulares para impugnar actos de carácter general a la condición de que dichos actos les afecten directa e individualmente. El Tribunal de Primera Instancia (TPI)4 y el Tribunal de Justicia de las Comunidades Europeas (CJ)5 estimaron que al no era el caso del Reglamento n. 40/94, en relación con la demandante.

3 En su sentencia en el asunto T-129/99 Kik (Rec. 2001; p. II-2235), el TPI estimó que «el Reglamento n. 1 del Consejo, por el que se fija el régimen lingüístico de la Comunidad Económica Europea, es un mero acto de Derecho derivado, cuya base jurídica es el artículo 217 del Tratado (actualmente artículo 290 CE). Sostener que dicho Reglamento consagra un principio de Derecho comunitario de igualdad de las lenguas, que no puede ser objeto de excepciones, ni siquiera en virtud de un Reglamento posterior del Consejo, equivaldría a ignorar su carácter de Derecho derivado». 4 Asunto T-107/94 Kik (Rec. 1995; p. II-1717). 5 Asunto C-270/95 P Kik (Rec. 1996; p. I-1987).

EL ORDENAMIENTO COMUNITARIO COMO DERECHO MULTILINGÜE

La misma demandante interpuso un segundo recurso contra la decisión de la Oficina de no aceptar la indicación del holandés como «segunda lengua» en la solicitud de registro, también redactada en holandés, de una marca verbal que, curiosamente, coincidía con su propio apellido (KIK). Alegando la violación del principio de no discriminación, la Sra. Kik había cuestionado, por la vía prevista en el art. 241 del Tratado CE, la legalidad del art. 115 del Reglamento n. 40/94. Dicho recurso fue igualmente desestimado6. 3. El régimen lingüístico de la Jurisdicción comunitaria El régimen lingüístico que rige ante la Jurisdicción comunitaria está condicionado por el contexto contencioso en que se enmarca. Frente a regímenes menos rígidos vigentes en otros tribunales internacionales7, los procedimientos seguidos ante el TJ y el TPI deben tramitarse necesariamente en una sola lengua de procedimiento, de entre las veinte lenguas oficiales comunitarias, más el gaélico (arts 29 del reglamento de procedimiento del TJ y 35 del reglamento de procedimiento del TPI). La inclusión del gaélico obedece a que es la única lengua que, sin ser oficial a nivel comunitario, abarca en Irlanda el mismo ámbito territorial de cooficialidad que otra lengua oficial de la Unión, el inglés. Cabe decir, no obstante, que no existe una versión de la Recopilación de la jurisprudencia del TJ y del TPI en gaélico, como sí existe en todas las lenguas oficiales, y que, hasta la fecha, ningún procedimiento ha sido tramitado en dicha lengua. La lengua de procedimiento para cada asunto será aquélla en que esté redactado el escrito de iniciación del procedimiento, escrito de demanda o auto de planteamiento, según los casos. Las instituciones comunitarias que sean

6 Sentencias del TPI de 12 de julio de 2001, en el asunto T-120/99 Kik, ya citada, y del TJ de 9 de septiembre de 2003, en el asunto C-361/01 P Kik (aún no publicada en la Recopilación). En esta última sentencia, el TJ consideró que «el régimen lingüístico de un organismo de las características de la Oficina es el resultado de la difícil búsqueda del necesario equilibrio entre los intereses de las empresas y los intereses de la colectividad, en lo relativo al coste de los procedimientos, pero también entre los intereses de los solicitantes de marcas comunitarias y los de otras empresas, en lo relativo al acceso a las traducciones de los documentos que conceden derechos o a los procedimientos en que intervienen varias empresas (…). Por lo tanto, al decidir qué lenguas oficiales comunitarias pueden utilizarse como lenguas de procedimiento en los procedimientos de oposición, caducidad y nulidad, cuando no exista acuerdo entre las partes sobre la lengua que se utilizará, el Consejo perseguía la finalidad legítima de encontrar una solución lingüística apropiada para la dificultad nacida de dicho desacuerdo. Del mismo modo, pese a no haber dado el mismo trato a todas las lenguas oficiales, el Consejo adoptó una decisión apropiada y proporcionada al limitar su selección a las lenguas cuyo conocimiento está más extendido en la Comunidad Europea». 7 Vease, a modo de ejemplo, el art. 34 del reglamento de procedimiento del Tribunal Europeo de Derechos Humanos (disponible en www.pict-pcti.org/courts/ECHR_basic_doc.html).

JOSE PALACIO

parte en el proceso deberán plegarse a la lengua de procedimiento, no así los Estados miembros, que, cuando sean partes coadyuvantes en los recursos directos o intervinientes en los incidentes prejudiciales, disfrutan del privilegio de poder presentar sus escritos e informes orales en sus respectivas lenguas oficiales. También los Abogados Generales pueden presentar sus conclusiones en una lengua distinta de la de procedimiento. En ambos supuestos, los servicios lingüísticos del TJ traducen estos textos a la lengua de procedimiento, a afectos de su notificación a las partes en el litigio. Cuando sean partes demandantes, las instituciones comunitarias deberán redactar el escrito de interposición en la lengua del Estado demandado, o, tratandose de un particular, en la oficial de su Estado. Las sentencias se pronuncian y notifican igualmente en la lengua de procedimiento, aunque la deliberación se desarrolle y el proyecto definitivo de resolución se redacte en la lengua de trabajo de la institución, el francés. El Título IV del reglamento de procedimiento del TPI contiene reglas especiales aplicables a los litigios entablados, en materia de marcas, contra las decisiones de la Oficina de Armonización del Mercado Interior. De las tareas de traducción interna se ocupa una dotación de juristas-lingüistas encuadrados en veinte Divisiones, tantas como lenguas de procedimiento posibles, menos el gaélico. Estos funcionarios, que hacen posible la administración de la Justicia comunitaria en veinte lenguas, han de poseer, según el art. 22 del reglamento de procedimiento del TJ, una sólida formación lingüística y una competencia jurídica adecuada, suficiente para verter a su lengua de trabajo textos jurídicos procedentes de otros sistemas de Derecho, adecuandolos a la terminología y al lenguaje del foro de la lengua de la División. Un buen conocimiento de la terminología jurídica y de las lineas fundamentales de los ordenamientos de los Estados miembros son condiciones indispensables para un desempeño satisfactorio de la función de juristalingüista del TJ. Entre todas las Divisiones sobresale, por su importancia en el funcionamiento del TJ, la División francesa, que es la encargada de verter a la lengua de trabajo de la institución los documentos procesales aportados en aquellos asuntos cuya lengua de procedimiento no sea el francés. La principal misión del resto de las Divisiones consiste en traducir, a efectos del procedimiento o para su posterior publicación en la Recopilación multilingüe de la jurisprudencia, las resoluciones del TJ y del TPI, junto con las Conclusiones de los Abogados Generales. Como tarea adicional, todas las Divisiones traducen, a sus lenguas respectivas, el texto íntegro de los autos de planteamiento de cuestiones prejudiciales, que la Secretaría comunica a las instituciones comunitarias y a los Estados miembros, así como las Comunicaciones al Diario Oficial de la Unión Europea de la interposición de recursos, previstas en los arts. 16,6 del reglamento de procedimiento del TJ y 24,6 del Reglamento de procedimiento del TPI. Estas comunicaciones son documentos de clara relevancia procesal, al abrir el plazo de presentación de solicitudes de inter-

EL ORDENAMIENTO COMUNITARIO COMO DERECHO MULTILINGÜE

vención (arts. 93,1 del reglamento de procedimiento del TJ y 115,1 del reglamento de procedimiento del TPI) y constituir el único medio a través del cual terceros potencialmente afectados por la resolución del litigio pueden evaluar su interés en intervenir. 4. Algunas consideraciones sobre el procedimiento legislativo comunitario y la calidad de la legislación Es sabido que el entramado institucional comunitario, en general, y su procedimiento legislativo, en particular, se apartan de la concepción clásica de los principios de legalidad y separación de poderes. No existe en sede comunitaria una jerarquía claramente establecida entre las distintas normas comunitarias. Tampoco el protagonista del procedimiento legislativo es un Parlamento; sino que es el Consejo, una institución integrada por representantes de los gobiernos nacionales, el legislador comunitario por antonomasia. Por último, las funciones atribuidas a la Comisión, defensora del interés común y titular del monopolio de iniciativa legislativa, no aciertan a encajar dentro de las normalmente atribuidas al poder ejecutivo en los sistemas internos. Esta manera, ciertamente heterodoxa, de concebir los principios de legalidad y separación de poderes, tan distinta de los modelos de Derecho interno, no significa en modo alguno que el sistema institucional y normativo de la Comunidad impida calificar a esta última como «Comunidad de Derecho»8. Significa únicamente que, abordados desde una perspectiva supranacional, dichos principios adoptan unos rasgos específicos que, en el grado actual de desarrollo del Derecho comunitario, permiten armonizar los respectivos intereses estatales dentro del interés general común. Por otro lado, mientras que los procedimientos legislativos internos descansan en coaliciones parlamentarias o mayorías estables, que desarrollan un programa previamente pactado, el procedimiento legislativo comunitario se articula fundamentalmente a través de las negociaciones que las delegaciones nacionales entablan, en el seno del Consejo, sobre la base del texto propuesto por la Comisión. Esta última adopta su proyecto partiendo del borrador presentado por el servicio competente por razón de la materia, normalmente en lengua francesa, el cuál, tras recibir el informe favorable del Servicio Jurídico, se traduce a las demás lenguas oficiales. En determinados supuestos, especialmente tratándose de textos de un elevado contenido técnico, se preve la intervención de Comités formados por expertos nacionales, que desempeñan una utilísima labor de armonización terminológica.

8 Vease el considerando 23 de la sentencia dictada en el asunto 194/83 Les Verts (Rec. 1986; p. 1339).

JOSE PALACIO

En el seno del Consejo no existen mayorías preestablecidas, sino que ésas se conforman en función de las materias concretas objeto de la propuesta de la Comisión. Las negociaciones se desarrollan con tanta más intensidad cuanto más directamente se vean implicados los distintos intereses estatales. Aparte de los ámbitos en los que los Tratados constitutivos preven la unanimidad, la necesidad de alcanzar un compromiso político podrá imponerse en todos aquellos casos en los que la brecha abierta entre las distintas posiciones no pueda colmarse por la vía del voto mayoritario, o bien no resulte aconsejable renunciar a un cierto nivel de consenso. Una de las maneras en que puede manifestarse el compromiso político en un texto normativo es la ambigüedad terminológica o redaccional, entendiendo por tal la dificultad de pactar un texto con el nivel adecuado de claridad y precisión, cuando no la opción deliberada del legislador en favor de textos abiertos a más de una lectura. El problema se complica, a nivel comunitario, no sólo por la necesidad de traducir el texto finalmente adoptado a las distintas lenguas oficiales de la Unión, sino, sobre todo, por la dificultad que supone gestionar la ambigüedad desde la perspectiva del traductor. Esta dificultad se añade a la propia de la traducción jurídica, donde lo esencial no es traducir secuencias de palabras, sino «trasladar» conceptos y categorías jurídicas que no siempre encuentran un encaje natural en todos los sistemas normativos de los Estados miembros. Este estado de cosas no puede dejar de incidir en el nivel de calidad de la legislación comunitaria9. Todo ello hace que los equipos de juristas-lingüistas de la Comisión, el Consejo y el Parlamento Europeo, que son los encargados de velar, desde una perspectiva lingüística, por el correcto desarrollo del procedimiento legislativo comunitario, eliminando toda posible divergencia entre los textos finalmente adoptados, no siempre logren evitar determinadas discordancias, que, desde los matices de significado hasta la contradicción flagrante, dificultan la labor interpretativa del ordenamiento comunitario, comprometiendo su aplicación uniforme y afectando, en ocasiones gravemente, al principio de seguridad jurídica. 5. Sobre la aparente claridad de la norma comunitaria (el valor de las versiones lingüísticas distintas de aquélla que deba aplicarse en un litigio concreto y la conciliación de versiones divergentes) Una consecuencia necesaria del principio de aplicación uniforme de las disposiciones comunitarias es la autonomía conceptual del ordenamiento comunitario frente a los ordenamientos internos. Al aplicar dicho ordenamiento, 9 De hecho, la doctrina ha llamado la atención sobre la dificultad con que la legislación comunitaria se adapta a los patrones de calidad fijados por las propias instituciones de la Comunidad. Sobre este particular, vease XANTHAKI, Helen: «The problem of quality in EU legislation: What on earth is really wrong?». Common Market Law Review, n. 38 (2001), pp. 651-676.

EL ORDENAMIENTO COMUNITARIO COMO DERECHO MULTILINGÜE

los órganos jurisdiccionales nacionales deben desprenderse de las respectivas tradiciones jurídicas internas, para acercarse a la norma comunitaria desde una perspectiva global, que atienda a la peculiaridad del Derecho comunitario como crisol de sistemas normativos y como particularísimo fenómeno integrador y plurilingüe. La autonomía del Derecho comunitario «implica que las nociones a que se refiere este Derecho no varíen en función de las particularidades de [los Derechos nacionales], sino que reposen en criterios objetivos, definidos en un marco comunitario»10. Dicho con otras palabras, tanto la interpretación como la apreciación de la validez de una norma comunitaria deben discurrir al margen de «principios o nociones jurídicas de Derecho interno», puesto que lo contrario «supondría atentar contra la unidad y eficacia del Derecho comunitario»11. El art. 234 del Tratado de Roma contempla un cauce procesal especialmente concebido para afirmar la autonomía del ordenamiento comunitario, Esta disposición faculta u obliga, según los casos, a aquellos Tribunales que estén conociendo de un litigio, cuya resolución dependa de la validez de o de la interpretación que proceda dar a una disposición comunitaria, a suspender el procedimiento y a dirigirse al TJ por vía prejudicial para que éste se pronuncie al respecto. La eficacia de esta vía de procedimiento como factor de consolidación y desarrollo del sistema normativo comunitario se ha visto empañada, especialmente durante la década de los setenta, por la tendencia de determinadas altas Jurisdicciones de ciertos Estados miembros, a sortear el mandato del art. 234, invocando la aparente claridad de la norma comunitaria aplicable (doctrina del acto claro). Detrás de esta postura subyacía una actitud contraria a acatar los principios informadores del ordenamiento comunitario. La sentencia del TJ de 6 de octubre de 198212 recondujo la doctrina del acto claro a unos límites aceptables para el bloque de legalidad comunitario. Esta sentencia admite la posibilidad de que «la aplicación correcta del Derecho comunitario pueda imponerse con una evidencia tal que elimine toda duda razonable sobre la manera de resolver la cuestión planteada». Ahora bien, el alcance de esta primera afirmación se limita drásticamente, al precisarse a renglón seguido que «semejante posibilidad debe evaluarse en función de las características del Derecho comunitario y de las dificultades particulares que presenta su interpretación». Concretamente, la autonomía terminológica respecto de los Derechos internos y el hecho de que todas las versiones lingüísticas de los textos comunitarios sean auténticas por igual obligan a interpretar las disposiciones comunitarias partiendo de «una comparación de (dichas) versiones lingüísticas»; de tal manera que el Juez a quo

10 11 12

Asunto 69/79 Jordens-Vorsters (Rec. 1980; p. 75). Asunto 11/70 Internationale Handelgesellschaft (Rec. 1970; p. 1125). Asunto 283/81 CILFIT (Rec. p. 3415).

JOSE PALACIO

sólo podrá decidir no plantear una cuestión prejudicial si hubiera llegado al convencimiento «de que la misma evidencia se impondría a todos los Tribunales de los demás Estados miembros y al propio Tribunal de Justicia». Queda así establecido un principio de base, según el cuál, la interpretación de una norma comunitaria debe efectuarse asumiendo su carácter multilingüe, o, lo que es lo mismo, teniendo presente la eventualidad de tener que proceder, en determinados supuestos, a una lectura comparada de sus distintas versiones oficiales. La remisión prejudicial se antoja, a este respecto, un instrumento de diálogo interjurisdiccional particularmente útil para unos Tribunales internos para los que proceder a esa lectura comparada representa una dificultad prácticamente insuperable. Un ejemplo particularmente ilustrativo de la importancia que el factor plurilingüístico reviste en la interpretación de los textos legales comunitarios nos la ofrece la sentencia de 28 de marzo de 198513, en la que el TJ debió interpretar el art. 4 del Reglamento n. 802/68, relativo a la definición común del concepto de origen de las mercancías. Según esta disposición, se entiende por mercancías originarias de un determinado país las enteramente obtenidas en el mismo. Por lo que respecta a la pesca, esta definición se aplica a los productos «extraídos del mar» («extraits de la mer», en la versión francesa) por un buque con pabellón del país de referencia, o que esté registrado o inmatriculado en el mismo. ¿Qué es preciso entender por «extraídos del mar»? Cabría afirmar, por un lado, que con esta expresión se está haciendo referencia al acto de depositar en cubierta determinados productos previamente sacados o extraídos de su medio natural. Por otro lado, los mismos términos podrían estar aludiendo al hecho mismo de su captura. Hacia la primera versión se inclina la versión inglesa («taken from the sea»), mientras que la alemana se inclina más bien por la segunda («gefangen»). Las restantes versiones lingüísticas podían interpretarse tanto en un sentido como en otro. El litigio que resolvió la sentencia arriba mencionada tuvo su origen en la siguiente relación de hechos: con el objetivo de paliar una grave crisis del sector pesquero británico, algunos buques de esta nacionalidad comenzaron a realizar actividades conjuntas con buques polacos, como única manera de acceder a una zona del Mar Báltico que Polonia consideraba de utilización exclusiva. Estas actividades se desarrollaban de tal manera que, mientras que los pescadores polacos eran quienes efectuaban las capturas, los británicos se limitaban a descargar las redes que aquéllos les habían entregado rebosantes de peces. El comportamiento de los pescadores británicos era meramente pasivo, de tal forma que, si bien podían pretender haber extraído o sacado del mar las capturas recogidas, no podían en absoluto pretender haberlas capturado. A pesar de ésto, las autoridades aduaneras británicas se ampararon en

Asunto 100/84 Comisión c. Reino Unido (Rec. p. 1169).

EL ORDENAMIENTO COMUNITARIO COMO DERECHO MULTILINGÜE

el tenor literal de la disposición arriba mencionada, en su versión inglesa, para atribuir un origen comunitario a dichas capturas, eximiendolas del pago de derechos de aduana. Por su parte, la Comisión interpuso recurso por incumplimiento contra el Reino Unido, por entender que esta interpretación del art. 4 del Reglamento n. 802/68 no se ajustaba a Derecho. En su sentencia, el TJ falló a favor de las pretensiones de la Comisión, tras estimar que los buques británicos no habían desarrollado una actividad pesquera, en sentido estricto, ya que, «conforme a la realidad de los hechos» el buque que desarrolla «la parte esencial de la operación (de pesca) es el que localiza el pescado y lo aísla, atrapandolo en sus redes». Otro ejemplo de interpretación integrada de versiones oficiales no plenamente concordantes nos lo ofrece la sentencia de 13 de abril de 200014, en la que el TJ debió interpretar el art. 4,1,a) de la Directiva 77/799/CEEE, relativa a la asistencia mutua entre las autoridades competentes de los Estados miembros en el ámbito de los impuestos directos, a tenor del cual «la autoridad competente de cada Estado miembro comunicará, sin solicitud previa, las informaciones a que se refiere el apartado 1 del artículo 1 (toda la información necesaria para la liquidación correcta de los impuestos sobre la renta y sobre el patrimonio), de las que tenga conocimiento, a la autoridad competente de cualquier Estado miembro, en los casos en que: a) una autoridad competente de un Estado miembro tenga razones para presumir que existe una reducción o una exención anormales de impuestos en otro Estado miembro». Esta acepción de «anormalidad» la han hecho suya las versiones española, francesa, italiana, holandesa y portuguesa, mientras que las restantes versiones oficiales hacen más bien referencia a una «pérdida de impuesto» («loss of tax»). Así pues, lo que el Juzgador debía determinar, parafraseando al Abogado General Alber, era si por «exención de impuesto anormal, …(debe entenderse) —como podría suponerse en un principio— una exención de impuestos excesiva, (o, más bien,) una exención que no es conforme con las leyes tributarias o que no está prevista por las mismas». El litigio se suscitó a nivel interno como consecuencia de la iniciativa de las autoridades fiscales holandesas de poner en conocimiento de la administración española las cantidades que, en concepto de pensiones alimenticias, había satisfecho el demandante a su cónyuge en España, del que estaba separado de hecho, a través de un banco suizo. El Consejo de Estado holandés, llamado a conocer del recurso en última instancia, planteó la correspondiente cuestión prejudicial. En su sentencia, el TJ interpretó la disposición de autos en el sentido de que la información en ella referida debe transmitirse a las autoridades fiscales de otro Estado miembro cuando existan «razones para presumir que, sin

Asunto C-420/98 W. N. (Rec. P. I-2847).

JOSE PALACIO

dicha información, podría existir o concederse en este otro Estado miembro una disminución de impuestos injustificada. A este respecto, no se requiere que esta disminución alcance un importe elevado». A semejante conclusión llegaba el Juzgador basándose en el fin perseguido por la Directiva, cuyo objeto no consiste solamente en «luchar contra el fraude y la evasión fiscales, sino también permitir el cálculo correcto de los impuestos sobre la renta y el patrimonio en los diferentes Estados miembros». Existen situaciones en las que, de entre las varias lecturas posibles de una disposición, sólo una, de conformidad con el principio de interpretación conforme, permite respetar la coherencia del ordenamiento jurídico comunitario. La sentencia de 13 de julio de 198315 debió pronunciarse sobre la legalidad del art.4,2 del Reglamento n. 1699/82, relativo al establecimiento y a las modalidades de reparto y gestión de un contingente arancelario comunitario para, entre otros productos, el ron procedente de los Estados ACP. Por lo que respecta a este producto, dicho artículo desarrollaba el Quinto Protocolo del segundo Convenio de Lomé, el cuál, dentro del límite del referido contingente, contemplaba una excepción al principio general de exención de derechos de importación y exacciones de efecto equivalente, que, en virtud del art. 2,1 del Convenio, regía las importaciones en la Comunidad de mercancías originarias de los territorios ACP. El referido art. 4,2 del Reglamento n. 1699/82 obligaba al Reino Unido, principal beneficiario del régimen especial aplicable al ron, a velar por que las importaciones de dicho producto se ajustasen estrictamente a la demanda del mercado británico. El problema se planteaba porque la versión francesa de esta disposición («le Royaume-Uni prend les mesures nécessaires pour que les quantités importées […] soient reservées aux bésoins de sa consommation intérieure») parecía excluir la posibilidad de que el ron importando en el marco de dicho contingente pudiese reexportarse a otros Estados miembros, en contradicción con lo dispuesto en los arts. 30 (actual art. 28) y 34 (actual art. 29) del Tratado. Por el contrario, la versión inglesa de la misma disposición («The United Kingdom shall take the steps necessary to ensure that the quantities imported […] are restricted to those meeting its domestic consumption requirements») evitaba este conflicto, limitandose a recoger el fin perseguido por el legislador. En su sentencia, el TJ falló en contra de las pretensiones de la Comisión, tras considerar que cuando un texto de Derecho comunitario derivado es susceptible de más de una interpretación, es preciso dar preferencia a la que permita conciliarlo con el Tratado, no a aquélla que conduciría a considerarlo incompatible con el mismo; y que la interpretación propuesta por el Consejo de la disposición de autos, en su versión inglesa, sin ser inconciliable con sus otras versiones oficiales, se ajustaba a los objetivos del Protocolo n. 5.

Asunto 218/82 Comisión c. Consejo (Rec. p. 4603).

EL ORDENAMIENTO COMUNITARIO COMO DERECHO MULTILINGÜE

En la aplicación el principio de coherencia pueden utilizarse como parámetro de referencia normativo, no sólo las disposiciones de Derecho primario, sino incluso principios generales del Derecho que, como los relativos al respeto por los poderes públicos de los derechos y garantías fundamentales comúnmente admitidos por los ordenamientos de los Estados miembros, se integran en el bloque de legalidad comunitario. Con el objetivo de dar salida a los excedentes de mantequilla generados por una política agrícola común que ya entonces comenzaba a dar signos claros de hipertrofia, la Decisión de la Comisión 69/71 CEE, de 12 de febrero de 1969, contemplaba un sistema de venta de mantequilla a determinadas categorías de consumidores a un precio inferior al de mercado. El art. 4 de esta Decisión preveía un mecanismo de control consistente en la expedición a los beneficiarios de un bono, que, según sus versiones italiana y francesa, bastaba con que fuese «individualizado». Por el contrario, las versiones alemana y holandesa exigían que en el mismo constase el nombre del titular. El Sr. Stauder, un ciudadano alemán, que, por su condición de víctima de guerra, podía beneficiarse del régimen previsto en la Decisión apenas mencionada, entabló recurso contencioso-administrativo, al estimar que la expedición de bonos nominativos imponía una carga pública contraria a determinados derechos reconocidos por la Ley Fundamental de Bonn. El Tribunal Administrativo de Stuttgart decidió suspender la tramitación del procedimiento y plantear un incidente prejudicial de interpretación. En su sentencia16, la primera que hubo de ocuparse de una divergencia en las versiones oficiales de una disposición comunitaria, el TJ comenzó afirmando que cuando una Decisión única se dirige a todos los Estados miembros, la necesidad de una interpretación y aplicación uniformes implica que la misma debe considerarse, no aisladamente, atendiendo a una sola de sus versiones, sino «en función, tanto de la voluntad real de su autor como del fin perseguido por este último, especialmente a la luz de las versiones establecidas en todas las lenguas». Hecha esta salvedad, el Juzgador precisa a continuación que, «en un caso como el de autos debe prevalecer la interpretación menos gravosa» para el administrado; esto es, que la disposición objeto de la cuestión prejudicial «no impone a los Estados miembros, sin tampoco prohibirla, la identificación nominativa de los beneficiarios». Así interpretada, dicha disposición «no revela elemento alguno que pueda comprometer los derechos fundamentales de la persona comprendidos dentro de los principios generales de Derecho comunitario, cuyo respeto garantiza este Tribunal». Es interesante señalar que, ante el TJ, la Comisión admitió que las versiones alemana y holandesa del art. 4 de la Decisión 69/71 CEE no habían traducido fielmente la voluntad del legislador, ya que en trámite de aprobación fue

Asunto 29/69 Stauder (Rec. 1969; p. 419).

JOSE PALACIO

expresamente rechazada, siguiendo el parecer del comité de gestión, una propuesta de la delegación alemana tendente a conferir al bono objeto del litigio un carácter nominativo La discordancia entre las distintas versiones lingüísticas de una disposición comunitaria puede plantearse en términos, no de posibilidades interpretativas divergentes, como hemos visto hasta ahora, sino de abierta y flagrante contradicción. En la sentencia de 12 de julio de 197917, el TJ hubo de interpretar el art. 10,1,b) del Reglamento n. 574/72, por el que se fijan las modalidades de aplicación del Reglamento n. 1408/71, relativo a la aplicación de los regímenes de seguridad social a los trabajadores asalariados y a sus familias que se desplazan dentro de la Comunidad. Este precepto niega el subsidio familiar accesorio a una pensión de invalidez a aquél cuyo «cónyuge» ejerza una actividad profesional en el territorio de un Estado miembro, en el que la percepción de subsidios familiares no se subordine a condiciones relativas a periodos de seguro o de empleo. Una nacional alemana titular de una pensión holandesa de invalidez, que, en virtud del mismo título, disfrutaba igualmente de un subsidio familiar holandés, fue privada por la administración holandesa del derecho a percibir esta última, por ser su marido beneficiario en Alemania de un subsidio familiar. El problema se planteaba porque la versión holandesa del Reglamento arriba mencionado utilizaba el término «esposa» (echtgenote), en vez del de «cónyuge», empleado por las demás versiones oficiales. Elementales razones de seguridad jurídica parecían amparar las pretensiones de la demandante. No obstante, en respuesta a una cuestión planteada por el Raad Van Beroep de Wolle, el TJ estimó que «la expresión «diens echtgeneote» (su esposa), que aparece en la versión neerlandesa del art. 10,1,b), del Reglamento n. 574/72, incluye igualmente al hombre casado que ejerza una actividad profesional en un Estado miembro y cuya esposa (…) tenga derecho a percibir subsidios familiares, en virtud de la legislación de un Estado miembro». El Juzgador llegó a esta conclusión, tras recordar que «la necesidad de una interpretación uniforme de los Reglamentos comunitarios excluye que el referido texto pueda interpretarse aisladamente», y precisar que el fin perseguido por la norma a quo era precisamente suprimir la acumulación de prestaciones por hijos a cargo. Por otro lado, una solución distinta sería contraria al principio de igualdad de trato entre hombres y mujeres. Como vemos, la labor de conciliación de eventuales divergencias lingüísticas en los textos comunitarios no está exenta de riesgos para la seguridad jurídica. En determinadas circunstancias, la aplicación rigurosa del principio de interpretación uniforme puede conducir a una quiebra grave de las

Asunto 9/79 Koschniske (Rec. p. 2717).

EL ORDENAMIENTO COMUNITARIO COMO DERECHO MULTILINGÜE

expectativas legítimas de los administrados en la aparente claridad del mandato contenido en una determinada versión oficial de una disposición comunitaria. Sirva de ejemplo la sentencia de 27 de febrero de 198618. El Sr. Röser, viticultor alemán, había aumentado el grado alcohólico volumétrico natural de un determinado mosto de uva consumido en Alemania, en contra, tanto del objetivo perseguido por el art. 36 del Reglamento 337/79, relativo a la organización común del mercado vitivinícola, como del tenor literal que esta disposición presentaba en todas las lenguas oficiales, salvo el alemán. La versión alemana de esta disposición estaba, en efecto, redactada en unos términos que parecían amparar la actuación del Sr. Röser; no obstante lo cuál, las autoridades alemanas entablaron una acción penal contra éste por infracción del art. 67,1 de la Ley alemana sobre el vino (Weingesetz), que preveía una pena de reclusión de hasta tres años y multa para los supuestos de infracción del reglamento arriba mencionado. Planteada cuestión prejudicial por el Tribunal Superior de Justicia de Baviera, el TJ estimó que, de acuerdo con una jurisprudencia constante, el litigio debía resolverse a la luz de la finalidad de la normativa de autos, así como de una lectura plurilingüística de la misma, independientemente del ámbito del Derecho interno, civil, administrativo o penal, en que la norma debiera ser aplicada. A nadie se le escapa que, con semejante fallo, el TJ estaba propiciando la condena del inculpado en el litigio principal. Merece resaltarse que la sentencia se dictó en los términos expuestos, a pesar de la postura mantenida ante el TJ por la Comisión. Consciente del malentendido que la versión alemana de la disposición aplicable podía originar, esta institución solicitó al Juzgador que, dado el carácter penal del procedimiento a quo, y teniendo en cuenta la severidad de las penas previstas por la legislación alemana, interpretara restrictivamente la norma comunitaria de autos, circunscribiéndola al contexto lingüístico en el que el litigio se había suscitado. 6. Observaciones finales El ordenamiento comunitario es un Derecho de libertades y de integración. Son los Estados miembros los que reciben el mandato fundamental de abolir las fronteras comerciales comunes y de respetar el principio de no discriminación en el ejercicio de la libertad de circulación de mercancías y personas. Pero son sobre todo los nacionales de esos mismos Estados miembros los que, al hacer valer estas libertades, consolidan el sistema comunitario, empujandolo hacia cotas progresivamente crecientes de integración. La doctrina del efecto directo expresa precisamente la necesidad de asociar más

Asunto 283/84 Röser (Rec. p. 795).

JOSE PALACIO

estrechamente al ciudadano europeo a este proceso de desarrollo, legitimandole para invocar ante sus propios jueces internos el conjunto de derechos subjetivos que directamente le confiere el ordenamiento surgido del Tratado de Roma. Este cambio brusco de perspectiva respecto al DIG, esta necesaria implicación de los administrados en el apuntalamiento de un bloque de legalidad llamado a remodelar en profundidad las estructuras jurídicas internas, no podía sino abordarse desde una perspectiva plurilingüe, respetuosa de esa atalaya desde la que cada pueblo se asoma al mundo, que es su propia lengua. A lo largo de las páginas que preceden hemos pasado revista a algunos ejemplos de las dificultades que esta apuesta en favor de una pluralidad de lenguas oficiales no podía dejar de originar en el ámbito concreto de la hermenéutica jurídica. También hemos visto cómo, al encarar estas dificultades, el TJ ha optado por una interpretación conjunta de las distintas versiones oficiales, contraria a reconocer algún tipo de relevancia específica a la de la lengua de procedimiento, y que, en consonancia con un Derecho de carácter integrador, otorga una importancia fundamental al efecto útil del acto o al fin perseguido por el legislador19. En aquellos supuestos en que estos criterios no permitan concluir en un sentido determinado, y siempre y cuando se respete la coherencia del ordenamiento comunitario, el TJ ha fundamentado su postura en la lógica inherente a la materia regulada o a la sistemática conceptual de la disposición aplicable. En su función de juez ordinario de Derecho comunitario, el juez interno no puede ignorar el contexto multilingüe en el que este Derecho se elabora y 19 Como último ejemplo de esta linea jurisprudencial, vease la sentencia dictada en el asunto 55/87 Moksel (Rec. 1988; p. 3845), en la que el TJ se vio confrontado al término «Werkstag», que figura en la versión alemana del art. 8 bis,2 del Reglamento n. 2377/80, por el que se establecen modalidades especiales de aplicación del régimen de importación y de exportación en el sector de la carne de vacuno. Dicha disposición contempla un plazo de cinco días hábiles, previos a la expedición del correspondiente certificado de exportación. El problema se suscitó porque, contrariamente a «Arbeitstag», que es el término utilizado por la versión alemana de Reglamento n. 1182/71, por el que se determinan las normas aplicables a los plazos, fechas y términos, «Werkstag» comprende igualmente los sábados. En su sentencia, tras comprobar que la mayoría de las versiones lingüísticas emplean en el art. 8 bis,2 del Reglamento n. 2377/80 y en el Reglamento n. 1182/71 «un único término correspondiente al de “Arbeitstag”, que (…) excluye los sábados», el TJ estimó que, «tanto el deseo de una aplicación uniforme del Derecho comunitario como el de garantizar la realización del objetivo perseguido por la disposición que establece un plazo general de espera imponen (…) que se interprete que el término “Werkstag” (…) excluye los sábados», puesto que «el sábado es un día en que la actividad económica es reducida y que no se presta, por consiguiente, a una observación del mercado». El Juzgador llega a esta conclusión remitiendose al primer considerando del Reglamento n. 2378/80, por el que se establecen modalidades especiales suplementarias de expedición de certificados de exportación en el sector de la carne de bovino, según el cual, el fin perseguido por el establecimiento de un plazo general de espera es «permitir a la Comisión apreciar la situación de mercado y adoptar, llegado el caso, medidas apropiadas relativas a las solicitudes pendientes, que pueden ir hasta la denegación de estas solicitudes».

EL ORDENAMIENTO COMUNITARIO COMO DERECHO MULTILINGÜE

aplica. De esta manera, un cierto espíritu crítico se hace necesario, una sana desconfianza frente a una supuesta claridad de la norma comunitaria, que, en ocasiones, puede ser solo aparente20. El procedimiento de remisión prejudicial permite al Juez interno, limitado por su propio horizonte terminológico, obtener de un órgano jurisdiccional como el TJ, en el que, tanto por lo que respecta a los Jueces como a los funcionarios a su servicio, están representados todos los sistema jurídicos de la Unión, una interpretación privilegiada de la norma comunitaria aplicable. Cabe concluir afirmando que las dificultades hermenéuticas apenas mencionadas deben contemplarse, no como un elemento negativo, un obstáculo a superar, sino como expresión de la riqueza de un ordenamiento en cuya plasmación y desarrollo confluyen veinticinco sistema jurídicos nacionales y que, por su propia naturaleza, apunta a desmantelar fronteras, a unir pueblos y a poner punto final a una historia común marcada por enfrentamientos seculares.

20 Vease CALOT ESCOBAR, Alfredo: «Ordenamiento jurídico comunitario y mecanismos de tutela judicial efectiva. La necesaria desconfianza ante la falsa claridad de las normas comunitarias (los malos entendidos de un Derecho plurilingüe)»; en Ordenamiento jurídico comunitario y mecanismos de tutela judicial efectiva. Consejo General del Poder Judicial y Departamento de Justicia del Gobierno Vasco. Vitoria-Gasteiz. 1995, pp. 261-295.

IV Itzulpen juridikoa eta euskararen historia* Cesar Gallastegi Zuzenbide Fakultateko irakaslea Euskal Gaien Institutuko kidea Deustuko Unibertsitatea

1. Sarrera: gaiaren nondik norakoak Mahaikideak, entzuleak, arratsaldeon guztioi. Lehenik eta behin eskerrak eman nahi dizkiet jardunaldi hauen antolatzaileei, hau da, Deustuko Unibertsitateko Euskal Gaien Institutuari eta Herri Arduralaritzaren Euskal Erakundeari (HAEE-IVAP), parte hartzeko gonbidapenagatik. Benetan atsegina da niretzat Itzulpen juridikoa eta euskararen historia izenburuko gaia jorratzea, azken urteotan eremu horretan aritu izan bainaiz, bai irakaskuntzan, baita ikerkuntza mailan ere. Hain zuzen ere, hitzaldi hau garatzeko datu orokorrez gain, azken ikerkuntza eta argitalpenetan jasotakoak erabiliko ditut (hala nola, euskararen egoera eta testugintza XIX. mendeko Bizkaiko Batzar Nagusian edota XX. mendearen hasieran Bizkaiko eta Gipuzkoako Aldundietan sortutako itzulpen juridiko-administratiboak). Hasteko, hitzaldiaren ikergaia zedarritu beharko genuke. Izenburuan osagai bi agertzen zaizkigu: batetik, euskararen historia eta, bestetik, itzulpen juridikoa. Euskararen historiari dagokionez, laburbilduz, hauxe aipatuko genuke abiapuntu modura: azken mendeotan euskarak hegoaldeko mugetan (Nafarroa, Araba) apurka-apurka atzerantz egin badu ere, gure lurralde hurbilenetan * Oharra: testu hau ahoz garatzeko hitzaldi baten oinarrizko testua da. Hori dela eta, ez ditu ohiko artikulu idatziaren estiloa eta itxura; gainera, gaia modu arinean erabiltzen da, ideia nagusiak aipatuz bakarrik. Hitzaldi hau irudien bidez azaldu zen; horietako batzuk testuan transkribitu dira, beste batzuk, berriz, bere horretan utzi.

CESAR GALLASTEGI

(Bizkaia, Gipuzkoa) nagusi izan da hogeigarren mendera arte. Datu horri hiriburuen eta herrien arteko desberdintasuna gehitu behar zaio; kasu guztietan, hiriburuak erdararen iturri eta erdigune izan dira. Bestalde, lurralde esparruaz gain, gizarte eta gaiaren araberako erabilera aipatu behar dugu. Erdara betidanik kulturarekin (kultura idatziarekin) lotu da: literatura, hezkuntzaâ&#x20AC;Ś erdaraz garatu dira gehienbat Euskal Herrian; ia beti idatzitako guztia erdaraz agertu zaigu. Irakurtzen eta idazten jakitea gure inguruan erdara jakitearekin identifikatu da. Beraz, gizartearen maila altuak erdararen alde egin du edo elebidun bihurtu da. Hala ere, herri xehea, behinik behin, elebakarra izan da. Zer esan zuzenbideari buruz? Zuzenbidearen bi adiera nagusiak aintzat hartuta, zientzia modura eta arauen multzo modura, erdararen nagusitasuna begi-bistan dago. Egia da lehenaldietan euskaraz bideratuko zela ohiturazko zuzenbidea, baina azken mendeotako bilakaera ikusita, erdarak irentsi egin zuen bertako hizkuntzaren lekua neurri handian. Hori dela eta, zuzenbideko testuak, justiziaren dokumentuak eta administrazioaren paperak erdaraz agertzen zaizkigu. Aurretik aipatu dugun erdararen aldeko joera zuzenbidearen munduan erabat gertatzen da. Zuzenbideak eta erakundeen jarduerak sortzen dituzten dokumentuak erdaraz idatzi ziren eta eremu horretan aritzen ziren euskaldunak elebidunak ziren. Kontuan hartu behar da euskaraz idatzi aurretik zuzenbideko testuak latinez hasieran eta erromantzez gero idatzi zirela; gainera, erakunde publikoei dagokienez, euskal lurraldeak egitura handi eta erdaldunen azpian egoteak ez zuen lagundu. Zein da orduan euskararen erabilera eta zeregina zuzenbidearen esparru horretan, erdara nagusi baldin bada? Erantzuna erraza da, oinarrizko datu bat kontuan hartzen badugu: zuzenbidearen jasotzailea herri xehea da eta, lehen esan bezala, herriaren gehiengoa euskalduna zen, are gehiago, euskaldun elebakarra. Beraz, zuzenbidea erdaraz sortzen bada eta hartzailea kasu askotan euskaldun elebakar modura agertzen bazaigu, orduan behar-beharrezkoa izango da itzulpena bitartekari modura. Gainera, erakundeen ahozko ibilbidean euskara erabili da barra-barra horren parte-hartzaileak euskaldunak izan diren neurrian, nahiz eta lan horren idatzizko emaitza erdarazko luma batek jaso. Hau da, euskara asko eta asko erabili da zuzenbidearen munduan, bigarren mailan, paperetan agertzen ez bada ere. Erdara eta euskara lotzeko, itzulpengintza ezinbestekoa izan da. Hurrengo galdera honakoa da: nortzuk dira itzultzaile-lana egiten dutenak? Esparruz esparru, bitartekari linguistiko desberdinak agertuko zaizkigu: handikiak, eskribauak, parrokoakâ&#x20AC;Ś modu batera edo bestera, eskolatuak eta guztiak elebidunak. Bitartekari linguistiko horiek erakunde publikoen ibilera eta zuzenbidearen eragingarritasuna euskal gizartean bermatu zituzten. Hori dela eta, zenbait kargu eta jarduera betetzeko posible zen erdararen ezagutza eskatzea, adierazi gabeko betekizuna ez bazen. Hori dela eta, herriaren gehiengoa halako zereginetatik baztertuta zegoen (are gehiago, zenbait

ITZULPEN JURIDIKOA ETA EUSKARAREN HISTORIA

kasutan, halako betekizuna ez urratzea zail samar bihurtu zen eta arazoak sortu ziren, esaterako, alkate kargua betetzeko). Anekdota modura, kontrako kasua aipatuko dugu: batzuetan euskaldunek hizkuntzaren aitzakia erabili izan dute agintaritza-kargu bat ez hartzeko, euskaldun elebakar zirela esanez (hala ere, halako kasuetan ez dira salbuetsita gelditu!). Laburbilduz, euskararen erabilerari dagokionez, idatzizko erabilera —agerikoa— eta ahozkoa —itzalekoa— desberdindu beharko genituzke. Ahozko mailan euskaraz garatu ziren dudarik gabe: a) Erakunde publikoen (batzar nagusiak, udalak) erabakiak hartzeko prestatze egintzak (adierazpenak eta eztabaidak); erabakiok, berriz, idatziz gauzatu ziren. b) Auzipetu eta testiguen adierazpenak judizioetan; ebazpenak, berriz, erdaraz idatzi ziren. c) Agintariek emandako arau eta manuen azalpenak (lege nagusiak, udal bandoak). Serapio Mujikak 1908. urtean adierazi zuen moduan, oso gutxi dira agiritegietan gordetzen diren euskarazko testuak. Salbuespenez izan arren, euskaraz idatzitako testuak ere badira. Kontuan hartu behar da mezu juridikoak euskaraz emateko gehienetan nahiko zela ahozko azalpena, eta lan hori batbatekotasunez garatzen zela; baina, inoiz, gaztelaniaz finkatutako idazki hori euskaldunei jakinarazteko euskaraz landu eta idatzi zen. Horren adibide dira herritar guztiei zuzendutako udal bandoak (adib. Arrasateko bandoa 1705ean) edota ordenantzak (adib. Eibarko ordenantzak 1754an); bestalde, administrazioen arteko gutunak euskaraz irakur ditzakegu, gehienbat iparraldeko eta hegoaldeko udalen artekoak (adib. Urruña eta Hondarribia arteko gutunak lapurreta batzuei buruz 1680an); kasu horretan, testuak euskaraz izateko arrazoia, jakina, desberdina da. Euskarazko testu idatzien lagin horiek han eta hemen sakabanatuta daude; dena den, adibide ugari ikusgai ditu irakurleak orain dela urte batzuk argitaratu genuen Euskara, Zuzenbidearen hizkera izeneko liburuan (Deustuko Unibertsitateak argitaratua) eta berriagoa eta osoagoa den Imanol Trebiñoren Administrazio zibileko testu historikoak izenekoan (HAEE-IVAPek argitaratua). Aitzitik, erdarazko itxura hartu zuten testu idatziek: arau juridikoak (erregearen aldetik zetozenak, herrialde mailako foru bildumak, udal ordenantzak), erakunde publikoen aktak (bai herrialde mailakoak, bai udal mailakoak) edota herritarren dokumentuak (kontratuak, testamentuak). Bi eremu horien erdian, lehen esan bezala, bitartekari linguistikoak kokatu behar ditugu. Horixe da Foru Sisteman zehar ezarritako eskema. Eredu politiko berriak eta erdararen hedatzeak erronka berriak ekarriko ditu, aurrerago aipatuko dugunez. Hitzaldian aurrera egiteko irudi batzuk prestatu ditugu. Horien bidez aurreko laburpena argitu eta, gainera, euskarazko itzulpen juridikoaren ezau-

CESAR GALLASTEGI

garri batzuk gogoratuko ditugu. Ezaguna denez, hizkuntzaren legezko egoera edo estatusa eta korpusa erabat loturik daude; hori dela eta, bi horien inguruko datuak agertuko dira irudiotan. Hogeita hamar minututan nekez aipa daitezke interesgarri diren datuak eta gordetzen diren euskarazko testuak. Horregatik, itzulpen horien adibide batzuk eman ondoren, euskarazko itzulpengintzaren beste kontu batzuk aipatuko ditugu. Baina datu hotz horiez gain, nire asmoa zera izan da: itzulpen-lana hurbil-hurbiletik agertzea, itzultzaileen izen-abizen batzuk aipatzea, itzultzaile horien arazoak azaltzea… den-dena irudi gutxi batzuk erabilita. Gainera, kuriosoa izango da arazo batzuk, izen batzuk… irudi desberdinetan errepikatu egingo direla. Besterik gabe, has gaitezen irudiak ikusten.

2. Euskarazko itzulpengintza juridikoa foru sistemaren aldian 2.1. Erdaraz idatzitako testu juridikoa euskaraz azalduta kalez kale (1509) Hasteko, erdara eta euskararen erabilera argitzen duen testua aurkeztuko dugu. Aurretik aipatu dugun moduan, erdara zuzenbideko kontuak idazteko erabiltzen zen, baina, aldi berean, euskarako itzulpengintza nahitaezkoa zen mezua herriari helarazteko. Lan hori egiteko beharrezkoa zen bitartekari linguistikoa; kasu honetan itzultzailea pregonaria da. Testuan adierazten denez, erdaraz idatzitako ordenantza batzuk, arrantzari buruzkoak, hain zuzen ere, jendaurrean azaldu ziren euskaraz ere, herriak horren berri izan zezan.

«E despues de lo susodicho, en la dicha villa de Lequetio, a treze dias del mes de setienbre, anno susodicho del Sennor de mill e quinientos e nuebe annos, en la plaça e calles publicas de la dicha villa yo, el dicho escriuano, ante los testigos de yuso escritos, hize pregonar a Martin Ochoa de Heloraran, pregonero publico en la dicha villa, los capitulos de la hordenança de suso encorporados al thenor dellos haziendo relatar en bascuençe, a pedimiento de los dichos fiel e mayordomos de que ellos pedieron testimonio».

2.2. Euskarazko azalpenak eskribauaren eskutik (1562) Bizkaiko sistema politikoan Batzar Nagusiak berebiziko garrantzia zuten, bertan Bizkaiko leku desberdinetako ordezkariak biltzen baitziren lurraldeari buruzko erabakiak hartzeko. Batzarraren burua Korrejidorea da (Korrejidorea erregearen —Bizkaiko jaurerriaren jauna— ordezkaria da, batzarraren agintari gorena eta legearen aginduz erdalduna); Korrejidoreak erregearen testu

ITZULPEN JURIDIKOA ETA EUSKARAREN HISTORIA

bat irakurtzeko eta euskarazko azalpenak emateko agintzen du. Beraz, Batzar Nagusietako partaideak elebidunak eta elebakarrak ziren, eta organo nagusi horretan ere itzulpenak beharrezkoak ziren.

«el dicho señor corregidor, yncontinente, saco del seno una carta y çedula real que estaba çerrada con el sello real e hizo abrir y leer publicamente a mi, dicho escrivano, como a escrivano de la dicha Junta y Regimiento de Viscaya, de tal manera que beniese a notiçia de todos los que estaban ajuntados en la dicha Junta General y entendiesen muy bien lo contenido en la dicha çedula; e despues de leyda e publicada y dado ha entender por mi, el dicho escrivano, en lengua bascongada lo en ella contenido a los que no sabian romançe».

Kasu honetan, itzultzailea batzarraren eskribaua da, udal mailan ere askotan gertatzen den moduan. Batzar horien emaitza idatzia (aktak) erdaraz gauzatzen da, baina, esan bezala, hizkuntzen arteko azalpenak eta itzulpenak beharrezkoak ziren batzarretan. Egoera horren kontra egiteko, herrietako ordezkarien gain betebehar bat ezarri zen: gaztelaniaz jakin beharra; dena den, bai Bizkaian, bai Gipuzkoan (1529. urtean ezarri zen, zehatz-mehatz, betekizun hori) arazo asko gertatu ziren. Arabako batzar nagusietan, berriz, 1682an antzeko erabaki bat dago (Sobre que no bengan procuradores a la junta que no sepan rromanze); arazoa Artzeniegako ordezkariarekin sortu zen, erdaraz ez zekielako; Aramaiokoak protesta egin zuen, baina alferrik, batzarrek ordezkari elebakarren kontrako isunak ezarri baitzituzten; hala ere, 1794. urteko aktetan honakoa irakur daiteke: euskarazko interprete lanak egiteagatik langile bati ordainsariak onartzea. 2.3. Zuzenbidearen eta agintarien mezua pulpituaren bidez zabalduta (1789) Lehen aipatu bezala, bada beste bitartekari linguistiko garrantzitsu bat: parrokoa. Kontuan hartu behar da mendez mende erretoreak agintarien mezuen jakinarazle nagusiak izan zirela, pulpitua herriaren informazio iturburu nagusia izanik. Gorosabelek XIX. mendean honela idatzi zuen egoera horri buruz.

«El cuidado del orden público, la adopción de las medidas de buen gobierno y la ejecución de los acuerdos tomados por los ayuntamientos, pertenecieron siempre a las atribuciones de los Alcaldes ordinarios. Tres eran los medios de que se valían para la notoriedad y publicación legal de las disposiciones dirigidas al cumplimiento de los expresados objetos: 1.º Su lectura por lo curas párrocos en

CESAR GALLASTEGI

las iglesias al tiempo del ofertorio de la misa mayor en los días festivos, con la consiguiente explicación en la lengua vulgar vascongada. 2.º La publicación de las disposiciones del Gobierno del rey por los pregoneros, donde los había, con tambor batiente por las calles, y en casos de más importancia, con acompañamiento del tamboril. 3.º Su fijación en las paredes de las casas concejiles y en otros sitios más públicos de la población. Sin ocuparme aquí de los dos últimos medios de publicación, que no ofrecen cosa particular de advertir, me limitaré a hablar algo del primero, como asiento que ha dado lugar a algunas cuestiones. La costumbre de leerse por los párrocos en las iglesias las providencias de los Alcaldes y Ayuntamientos se halló establecido desde muy antiguo en los pueblos de Guipúzcoa. Introdújola, sin duda, la necesidad de un país donde la generalidad de sus moradores ignora la lengua castellana, por lo cual se hace preciso que alguno les explique en su propio idioma lo que mandan sus autoridades si han de ejecutar sus disposiciones. Nadie seguramente más a propósito para este efecto que los curas párrocos, y ningún lugar más conveniente para obtener la publicidad que los templos, adonde asiste tanta gente a oír la misa mayor en los días festivos.»

Zuzenbidearen zabaltze lana apaizen eskuetan dago nagusiki. Egoera horrek XIX. mendera arte iraun zuen, egoera bestelako bihurtu zelako. Aipagarria, beraz, abadeen lana eremu honetan. Baina apaizek ez zuten gustuko zeregin hori, eta arazoak maiz gertatzen ziren. Jarraian, honakoa ikus dezakegu: Bergarako udal agintariek parrokoa auzitara eramaten dute mezatan azaldu beharreko kontu batzuk (hipotekei buruzkoak) aipatu gabe utzi dituelako. Parrokoak hitzez hitz dio auzitegian aurkeztutako alegazioetan: «beste gauza bi edo hiru agintzen ditu alkate jaunak, baina ez dira leku santu honetarako»

ITZULPEN JURIDIKOA ETA EUSKARAREN HISTORIA

2.4. Euskarazko itzultzaileen ordainsariak justizia administrazioan (1733 eta 1815) Zuzenbidearen eta erakundeen beste eremu bat justizia administrazioarena da. Hor ere, pentsatzekoa denez, erdara eta euskara tartekatuko ziren. Kontu hori aspalditik dago aipatuta Errioxako Ojacastro haraneko bizilagunei emandako foruan (epaileek egindako galderei erantzuteko eta aitorpenak euskaraz egiteko eskubidea emanez). Oro har, epaiak eta organo judizialen jarduera nagusia erdaraz gauzatuko ziren, baina, askotan, bertaratutako euskaldunek itzultzaileen laguntza behar izango zuten. Bizkaiko foruan, bederatzigarren tituluaren bigarren legean, hurrengoa agertzen zaigu: auzibide penaletan lekukoei, gaztelaniaz ez dakiten kasuetan, euskaraz aritzea ahalbidetzen zaie. Justizia administrazioaren eremuko itzulpenak direla eta, itzulpengintzaren «alde ekonomikoa» aipatuko dugu; izan ere, Bizkaiko arauetan itzultzaileen ordainsariak zehaztuta agertzen dira. Ondoren, 1815eko arauketa ikus daiteke (aurreko gizaldikoan, 1733an: «al interprete del basquence se pagará por cada testigo un real»).

2.5. Enplegatu euskaldunen beharra (1814) Bizkaiko Batzar Nagusietako hemeretzigarren mende hasierako aktetan langile euskaldunen beharra eta eskakizuna agertzen zaigu. Horren bidez, ziur aski, administrazioaren eragingarritasuna bermatu nahi zuten agintariek. Kontuan hartu behar da Bizkaiko Foru Aldundiak, hau da, Bizkaiko gobernu iraunkorrak, Bilbon zuela egoitza eta hiriburuetan gero eta erdaldun gehiago zeudela. Beraz, hiriburuko erakundeen eta lur lauko herritarren arteko komunikazioa ez eteteko, beharrezkoa zen enplegatu elebidunak izatea.

CESAR GALLASTEGI

3. Frantziako iraultza eta liberalismoa Espainian 3.1. Frantziako iraultzaren ondorengo giroa (1791) Frantziako iraultzaren urteetan hainbat testu itzuli ziren erdaratik euskarara. Horien bilduma nagusia Vinsonek eman zuen, lege-testuez gain, bertsoak eta bestelakoak bilduz. Izan ere, iraultzaren ondorengo urteetan erabaki kontrajarriak hartu ziren hizkuntz politikari dagokionez. Batetik, iraultza zabaltzeko eta herria bereganatzeko, tokiko hizkuntzen aldeko neurriak hartu ziren; bestetik, nazioaren hizkuntza bakarra frantsesa izateko urratsak eman ziren; azken finean, bigarren joera hori nagusitu zen eta beste hizkuntzak baztertuta geratu ziren. Ondokoa euskara itzulitako arau-testu baten adibidea dugu, 1791. urtekoa.

ITZULPEN JURIDIKOA ETA EUSKARAREN HISTORIA

3.2. Frantziako iraultzaren hizkuntz politika (1792) Lehen esan bezala, iraultzaren ondoko urteetan tokiko hizkuntzen aldeko neurriak hartu ziren, azken batean frantsesaren aldeko politika erabat nagusitu bazen ere. Hizkuntz aniztasunaren aldeko neurri horietako bat begiztatuko dugu, Frantziako legebiltzarraren dekretu bat, itzultze-lanak bideratzeko batzordea sortu zuena.

3.3. Ideologia berria: liberalismoa Espainian (1820) Espainian ere ideologia politiko berria zabaldu zen XIX. mendearen hasieraz geroztik. Ideia horien isla bete-betean ageri da hurrengo testuan. Irudian bi agintari liberalaren arteko gutuna ikus daiteke: Bizkaiko agintari nagusiak (Madrilek izendatutako jefe politico izenekoa) ministro bati bidalitako eskutitza; bertan, Bizkaiko agintaria kexu da bizkaitarrek erdaraz ez dakitelako eta, beraz, eginbeharrak zail samar beteko dituztelako («sus individuos mal podrán exercer las atribuciones de ciudadanos careciendo del idioma nacional»); horren irtenbidea: eskolaren bidez belaunaldi gazteak erdalduntzea («debe pensarse seriamente en establecer en ella muchas escuelas de primeras letras en que se enseñe a la juventud la lengua en que están escritas las tablas de su legislación que algun día deben defender»). Egia esan, aurrekoa da Espainiako politika linguis-

CESAR GALLASTEGI

tiko bateratzailea (hor daude, esaterako, Borboiak boterera heldu eta gero emandako Decretos de Nueva Planta izenekoak), baina hemeretzigarren mendean estatu liberalaren aldiari eta bere hizkuntz-politikari hasiera ematen zaio.

3.4. Liberalismoa euskaraz (1820) Liberalismoaren alde egiteko orduan, bakan batzuek euskara erabili nahi izan zuten. Izenik aipagarriena Jose Felix Amundarain Mutiloako parrokoarena. Apaiz honek gogor lan egin zuen sistema politiko berria hedatzeko. Horretarako erdarazko lanak euskarara itzuli zituen, baina testu horiek ez ziren inoiz argitaratu. Itzulpen horien artean hurrengoa: Milicia Nacional delakoaren arautegia, Espainiako Gorteek emandakoa.

ITZULPEN JURIDIKOA ETA EUSKARAREN HISTORIA

Irudian, legearen 70. artikulua irakur daiteke (erdarazko testua hauxe: «Ningún Miliciano nacional está obligado a usar de uniforme; pero el servicio que a cada uno corresponda deberá hacerlo con el distintivo de la escarapela, fornituras y armamento»). Lege-itzulpen hori eta bestelako testuak itzultzeko, Larramendiren hiztegia erabili zuen apaizak hemeretzigarren mendearen atarian. Halaber, kontrako joera politikoa duen Jose Paulo Ulibarri garaikidea aipatu behar dugu, hau ere zuzenbideko testuak itzultzen saiatu zelako Bizkaiko foru sistemaren esparruan. Are gehiago, Uriarte idazleari Bizkaiko Forua euskaratzeko eskatu zion, baina arrakastarik gabe. Hala ere, sasoi horretan, gutxi gorabehera, Gipuzkoako Tercios Forales izenekoen erregelamenduan hurrengoa irakur dezakegu: «Todos los Domingos se juntará Milicia de tercios […] en presencia de un individuo del Ayuntamiento, que designará el mismo Ayuntamiento, el cual tendrá obligacion de leer cada vez que se reunan para la instruccion á los tercios un capítulo del Fuero empezando desde el primero, y siguiendo sucesivamente en otras reuniones hasta la conclusion, esplicándoles en bascuence, y tres artículos del Reglamento de disciplina y penas correccionales en la misma forma». Lan hori burutzeko bat-bateko itzultzaile saiatuak beharko ziren, dudarik gabe. 4. Euskara Bizkaiko Batzar Nagusietan XIX. mendean 4.1. Aurrekariak (1738 eta 1800) Hemeretzigarren mendean, Bizkaiko Batzarretan euskararen egoera hobetu zen. Aldez aurretik esan dugun moduan, Batzar Nagusietan euskararen ahozko erabilerak ohikoa izan behar zuen, ordezkari erdaldunen aldeko noizean behingo neurrien gainetik (XVII. mendeko ordezkari euskaldun elebakarren kanporaketak). Egoera horren adibide bi aipatuko ditugu. Lehenengoa 1738. urteko aktetan jasota dago.

CESAR GALLASTEGI

Hemeretzigarren mendearen hasieran, Von Humbolt ospetsuak honela deskribatu zuen Gernikako egoera: «En las juntas generales mismas domina, sin embargo, una casi ilimitada libertad y un verdadero espíritu de independencia, y la presencia del corregidor no impide que cada cual diga libremente su opinión. En muchos casos también se ausenta él, y a menudo se habla en vascuence, que él no comprende. Hasta hace él mismo leer en ambos idiomas en muchos casos los memoriales en discusiones de interés general.» Horren ildoko testigantza 1800. urteko aktetatik jaso dugu.

4.2.

XIX.

mendeko arauketa (1841 eta 1850)

Baina, lehen esan bezala, hemeretzigarren mendean euskarak aurrerapausoak eman zituen Batzar Nagusietan. Horren frogarik garbiena erakundearen

ITZULPEN JURIDIKOA ETA EUSKARAREN HISTORIA

ibilera arautzen duten araudietan ikus dezakegu. Bertan, euskarak izango duen erabileraren arauketa zehatza ematen zaigu.

Erabakia (1841eko aktetan) «Resolvióse en seguida despues de varias esplicaciones á que dio lugar la reclamacion de algunos señores apoderados vascongados, que diariamente se trajese á la Junta en lengua vascongada por escrito el estracto de la acta de la sesion precedente, para que asi quedasen mejor enterados de sus deliberaciones y acuerdos los que no poseyesen el idioma castellano, y quedó á cargo de la Diputacion el nombramiento entre los señores vocales de la Junta de los que hubiesen de hacer la versión de las actas de una á otra lengua». Erregelamendua (1850. urtekoa) Art. 28: «Se dará principio, tanto en la lectura de espedientes, como en los discursos, en idioma castellano, y se continuará en el vascongado, hasta que todos los apoderados queden suficientemente enterados de los asuntos que se ventilen». Art. 33: «Concluida la discusión del punto que se ventile, se resolverá en seguida lo que se estime conveniente, y en el caso que parezca dudosa la mayoría, se procederá á la votación nominal del punto debatido, que se pondrá por escrito en idioma castellano y vascongado, para conocer de una manera indudable la opinión acerca de él de la propia mayoría».

4.3. Idatzizko testugintza (1850) Arestian aipatutako arauetan, euskarazko idatzizko itzulpenez hitz egiten zaigu (aurreko eguneko aktaren laburpenari edota eztabaidagaiei buruz). Aurreko garaietako ahozko lana gaindituz, euskarazko itzulpena idatziz ere gauzatzen omen zen. Zoritxarrez, euskarazko testu horien aztarnarik ez dugu. Dena den, Batzar Nagusietako aktetan badira euskarazko testuak: Korrejidorearen hitzaldiak, zenbait parte-hartze, gutun edo irizpenak… gehienak erdaratik egindako itzulpenak. Itzulpen horietatik inportanteenak egiteko enkargu berezia eman zitzaion urte luzez lehen aitatutako aita Uriarteri, orduko idazlerik garrantzitsuenetarikoa Bizkaian (anekdota modura aipatuko dugu Uriartek erakundeetatik egindako itzulpen-lanengatik kobratzeko orduan izan zituen zailtasunak; honela dio gutun batean: «Hace más de 24 años que a la Diputación he hecho todos sus trabajos bascongados y demás, y no me ha agradecido absolutamente con nada. Siempre estoy resuelto a no hacerles nada; pero siempre encuentran personas a cuyas exigencias no puedo negarme. Dicen que ahora me pagarán por todo; pero yo no lo creo»; aipatzekoa da, aurrerago, Bizkaiko erakundeek idazlea omendu egin zutela).

100

CESAR GALLASTEGI

Hona hemen orduko itzulpen baten adibidea, 1850. urteko batzarraldiei dagokien batzorde baten irizpena.

4.4. Itzulpenen inguruko gorabeherak (1848) Esan bezala, euskararen presentzia hemeretzigarren mendean areagotzen da. Batzar Nagusietako aktetan amaigabeak dira euskarari buruzko aipamenak. Aipagai diren beste kontu asko eta asko aparte utzita, 1848ko aktetatik itzulpen-lanaren zailtasunari lotutako aipu bat aukeratu dugu.

ITZULPEN JURIDIKOA ETA EUSKARAREN HISTORIA

101

«Concluida la lectura de este informe y antes de someterlo a discusión, se trató de su versión a la lengua vascongada. […] Mas no siendo fácil improvisar la versión del documento de que se trataba con la debida fidelidad y esactitud sin tomarse tiempo suficiente para examinarlo con detención y penetrarse bien de su letra y espirítu, quedó aplazada la discusión del referido informe para la sesión inmediata, y encargada la Diputacion de disponer lo conducente con el fin de que en este punto fuesen cumplidos los deseos de la junta»

4.5. Euskara karlisten Batzar Nagusietan (1875) Orain artekoa Bizkaiko Batzar Nagusietan foru sistemak iraun zuen bitartean. Hurrengo irudian euskararen ingurukoa Gipuzkoako Batzar Nagusi karlistetan. Esan beharra dago Gipuzkoak, bai aurreko aldiari begira (batzarkide elebakarren inguruan), bai hurrengo mendean (geroago aipatuko dugun Aldundietako ekimenean) Bizkaiak baino apalago jokatu duela.

102

CESAR GALLASTEGI

5. Antzinako egoeraren zantzuak foruak ezabatu eta gero 5.1. Udal bandoak gaztelaniaz eta euskaraz (1885) Ondoren udal mailako bandoak aipatu nahi ditugu, Billabonakoak, alegia. Horien bidez, aurretik esandakoa erakutsi edo frogatu nahi dugu: erdarazko testuaren ondoren, hala-moduzko itzulpen bat sortu zen gure hizkuntzan. Eta bando sorta horretan begi-bistan ageri zaigu esandakoa: paperaren aurrealdetik erdarazko udal bandoa, herriaren zigilu eta alkatearen sinadura eta guzti; atzealdetik, berriz, euskarazko bertsioa, arkatzez, ia ikusezin.

Beraz, udal bandoa jasotzen duen paperaren atzealdean erdarazko mezua labur itzulita agertzen zaigu, arkatzez (ÂŤTolosaco Distrituco Sub-delegaciuan ordenaz prohibitzen da emendic aurrera ibayan ecer garbitziaÂť). Itzulpen gehienak tankera horretakoak izango ziren, bat-batekoak eta landugabeak (txukunagoak dira, ordea, sasoi horretako Usurbilgo Ordenantza ezagunak).

ITZULPEN JURIDIKOA ETA EUSKARAREN HISTORIA

103

5.2. Probintzia mailako itzulpenak (1913) Probintzia mailako erakundeek ere noizbehinka euskarazko itzulpenak egiteko enkargua egiten zuten. Irudian, horren adibidea ikus daiteke. Gipuzkoako Probintzia Batzordeak Serapio Mujikari enkargu eman zion elektrokutatutako pertsonei laguntzeko modua azaltzen zuten argibideak itzultzeko. Argibide horiek kartel modura argitaratu behar ziren. Serapio Mujikak, itzulpenarekin batera bidalitako gutunean, euskarazko itzulpen-lanaren zailtasunak aipatzen ditu.

5.3. Gobernadore zibilaren debekua (1916) Euskarazko testuak sortzeko orduan, batzuetan, arazoak hizkuntzaren eremutik kanpo sortzen dira. Esaterako, Bizkaiko Gobernadore Zibilak 1916ko otsailaren 3ko aginduaren bidez, ÂŤdialecto vascongadoÂť edo euskararen erabilera herri erakundeetan murriztu nahi izan zuen. Gobernadorearen arrazoiak, jakina, XIX. mendearen hasierako estatu liberalenak ziren.

104

CESAR GALLASTEGI

Jarraian, Bermeoko udalaren protesta-gutuna ikus dezakegu. Izan ere, Bizkaiko zenbait udalek gobernadore zibilaren aurkako gaitzespen ekintzak antolatu zituzten.

ITZULPEN JURIDIKOA ETA EUSKARAREN HISTORIA

105

6. Bizkaiko eta Gipuzkoako Aldundien bultzada itzulpen juridiko-administratiboari 6.1. Bizkaiko eta Gipuzkoako Aldundien pauso berria (1917 eta 1918) Irudian, Bermeoko Udalaren gutun bat berriz ere. Baina, kasu honetan, zorionak emateko. Zergatik? Bizkaiko Aldundiak udaletara zirkularrak erdaraz eta euskaraz bidaltzeko erabakia hartu zuelako. Jeltzaleak 1917ko aldundirako hauteskundeetan nagusitu ziren eta euskararen aldeko neurri ugari hartu zituzten, horien artean aipagai duguna (boterea galdu zutenean, itzulpen-lana eten egin zen). Urtebete geroago, 1918an, Gipuzkoako Aldundiak antzeko erabakia hartu zuen.

6.2. Aldundietako ekimenaren emaitzak (1917) Zirkularrak euskaratzeko erabakia hartu ondoren, itzulpen-lana hasi zen. Ugari dira bolada hartan euskarara bihurtutako testuak. Adibide modura bat aukeratu dugu. Testua gutun modura agertzeaz gain, horma-irudi edo kartel modura inprimatu zen, jendaurrean jartzeko. Lehen aipatu dugun 1815.eko erabakia gogora ekartzen du.

106

CESAR GALLASTEGI

ITZULPEN JURIDIKOA ETA EUSKARAREN HISTORIA

107

6.3. Aldundietako itzultzaileen arrangurak Bi aldundiek bultzatuko lana azaldu dugu; testu bat ikusi ere; baina, nortzuk izan ziren itzulpen-lan horretaz arduratu zirenak? Bizkaian Luis Biziola eta Mikel Arruza idazle kementsuak, eta Gipuzkoan lehen aipatutako Serapio Mujikaren semea, Gregorio Mujika entzutetsua. Lan kopurua eta jarraikitasuna ikusita, administrazioaren lehenengo itzultzailetzat jo ditzakegu. Baina itzulpen-lana ez zen beti atsegina. Adibide modura, Biziolak itzulpenak dakarzkion kezkak agertzen ditu nagusiei bidalitako gutun batean: presaka ibili beharra, inprentako frogak zuzentzeko ardura, lanaren zailtasuna, ordainsari eskasa, lan piloaâ&#x20AC;Ś Hona hemen gutunaren zati bat.

6.4. Aldundietako ekimenaren garaiko giroa (1919) Aldundien ekimena gertatu zenean, euskararen aldeko giroa zegoen gizartean. Sasoi horretan, Eusko Ikaskuntzaren lehenengo Kongresua egin zen OĂąatin, eta urtebete geroago, Euskaltzaindia jaio. OĂąatiko jardunaldietan, hain zuzen ere, Biziola eta Mujika ikus ditzakegu. Mujikak parte-hartze nabaria izan zuen, eta Biziola Hizkuntza eta Kultura Saileko idazkari izan zen. Sail horren konklusioetatik hartu dugu hurrengo irudia; bertan, batetik, euskararen erabilera zabaltzeko ahalegina agertzen zaigu (euskara norbanakoen eta erakundeen arteko harremanetan erabiltzeko aldarrika-

108

CESAR GALLASTEGI

pena), eta, bestetik, aldundietako zirkularrak aipatzen dira (horien adostasun terminologikoa eskatuz).

7. Euskararen ofizialtasuna Euzko Jaurlaritzaren eskutik 7.1. Itzulpen-lanaren emaitzak: Euzkadiâ&#x20AC;&#x2122;ko Agintaritzaren Egunerokoa Euskarak hizkuntza ofizialaren estatusa jaso zuen Bigarren Errepublikako Autonomi Estatutuari esker. Ondorioz, Euskal Administrazioaren jarduera elebiduntzearen bidea hartu zuen. Horretarako, berriz ere, itzulpen-lana ezinbestekoa. Emaitzarik aipagarriena Euzkadiâ&#x20AC;&#x2122;ko Agintaritzaren Egunerokoa-Diario Oficial del PaĂs Vasco dugu, 1936ko urritik 1937ko ekainera bitartekoa, gaztelaniaz eta euskaraz argitaratua. Argitalpen horretan agertu ziren Jaurlaritzaren, Bizkaiko Aldundiaren eta udalen arauak, eta beste zenbait erakunderen iragarkiak.

ITZULPEN JURIDIKOA ETA EUSKARAREN HISTORIA

109

Irudian, aldizkari ofizialaren itzulpen-prozesuaren berri agertzen zaigu euskaraz, gainera.

7.2. Euskararen ofizialtasunaren ondorioak: euskaraz sortutako testuak Aurreko atalean, itzulpen-lanaren alde bat agertu zaigu. Baina urte horietan, euskara bera ere itzulpengintzatik kanpo idatziz hasiko da erabiltzen. Horren adibide da hurrengo irudia. Bertan, Justizia eta Kultura Sailaren erregistro-liburua agertzen da. Liburu horretan, bidalitako eta jasotako testuen berri ematen da. Erdarazko oharpenen artean euskarazko bat agertzen da. Idatzizko mailan, beraz, itzulpen-lanetatik aurrera egiteko modua, legezko egoera berriari esker. Horrekin bukatu nahi genuen, itzulpengintzatik haratago joanez. Baina, hurrengo urtean, gerra amaitu zenean, lan hori guztia ezerezean geratu zen.

110

CESAR GALLASTEGI

Hortik aurrerako kontuak nire mahaikideak, Gotzon Lobera lankide eta adiskideak, jorratuko ditu Gerra ondoko itzulpen juridikoaren bilakaera: joerak eta emaitzak izeneko hitzaldian. Horrenbestez, bukatzeko unea heldu da. Besterik ez, zuen galdera eta iradokizunei lotzen natzaie. Eskerrik asko.

V Gerra ondoko itzulpen juridikoaren bilakaera: joerak eta emaitzak Gotzon Lobera Kultura Sailean euskara sustatzeko zuzendari nagusia Bizkaiko Foru Aldundia Zuzenbide Fakultateko irakaslea Deustuko Unibertsitatea

1. Sarrera Zail gertatzen da nork bizi izandako gertakarien gainean albiste zuzena ematea. Bereizi nahiko nituzke «zuzen» eta «zuzeneko». «Zuzeneko albisteak» emango ditut orduko jazoeren inguruan, ez dakit, ostera, «albiste zuzena» emango ote dudan. Izan ere, ez dut uste, zuzeneko lekukoek eman dezaketenik eurei dagozkien gertakarien inguruan albiste zuzena. Norberak ezin dezake ahaztu nortzuk izan ziren gogaide, nortzuk arerio. Hori ez ezik, gaur egun azalduko bagenitu orduko eztabaidak, orduko esamoldeak, orduko berbak eta abar, zuetarik hainbatentzat barregarri gerta liteke hori guztia, eta nik ez nuke inor barregarri laga nahi berak prestutasun osoaz aldeztutako joerarengatik. Horregatik guztiarengatik, lehenengo eta behin azalduko dut zeintzuk izan ziren gerra ondoko itzulpen juridikoaren urruneko hastapenak, ondorik, han-hemenka egindako itzulpen juridiko eta politiko batzuen berri emango dut; horren ostean, Eusko Jaurlaritzaren sorreraren ondoriozko egoera aztertuko dut, eta, azkenik, horien gaineko gogoeta egingo dut, aldez aurretik esanda, nire orduko iritzia eta gaur egungoa ez datozela bat. 2. Hurreko bilakaera historikoa Euskal Herriko itzulpengintzaren ezaugarrietako bat hauxe da: gaztelaniatik euskarara eginikoa da ia bakarrik. Horregatik erdara-euskarazko itzul-

112

GOTZON LOBERA

penari buruz bakarrik hitz egingo dugu. Interpretaritzan justu kontrakoa gertatzen da. Ohiko egoera historikoa alderantziz gertatzen ari dela esan daiteke, bitxia bada ere. Herri administrazioak ere hizkuntzaren berreskurapen mugimendu zabalean parte hartzen du. Iraganean Herri administrazioak euskararen galtze prozesuan zeregin eragilea izan badu ere, egun euskara ofiziala den heinean, behinik behin, kontrako norabidean ari dela esan daiteke. A) Espainiako II. Errepublikatik demokrazia etorri arteko urteak Euskara juridikoaren historia oso txikia da, bai beraren erabilpen orokorrean, bai itzulpengintzan izaniko erabilpenean. (Ez dut esango Zesar Gallastegi irakasleak esanikoa. Eta zuzenean jardungo dut hitzaldiaren izenak daroan tartearen gainean. Dena dela, oinarrizko adigai batzuk azaldu behar ditut, neure azalpenak beregaintasuna izango badu.) Euskara ez da idatzizko komunikazio juridikoaren adierazpidea izan. Ez da gai juridikoak euskaraz idazteko tradizio luzerik izan eta izan duena ez dugu aresti arte ezagutu, eta Administrazioan ia ez da euskara maila idatzian erabili izan; aspaldiko latinaren lekua erromantzeek ordezkatu zuten, eta ondoren gaztelaniak eta frantsesak. Lehenengo jauzi handia Espainiako II. Errepublikako garaian gertatu zen. Euskal Herriko autonomi estatutuen proiektuak itzuli ziren eta 1936an Estatutua onartu zen. Erregimen autonomikoaren etorreraz batera Euzkadiâ&#x20AC;&#x2122;ko Agintaritzaren Egunerokoa - Diario Oficial del PaĂs Vasco argitaratzeari ekiten zaio 1936ko urritik 1937ko ekainera. Erabat elebiduna zen eta jatorrizko idazketa gaztelaniaz egiten zen, ondoren, itzulpena. Hura amaitutakoan, ezer gutxi, baina badira itzulpen batzuk, mundu juridikoarekin lotuta daudenak, zehatzago esanda, mundu juridiko-politikoarekin, Zuzenbide kanonikoarekin eta Nazioarteko zuzenbidearekin lotuta daudenak. Alde batetik, Nikolas Ormaetxea, Orixe, idazlearen itzulpen gorena dugu: Gizonaren Eskubidegai Guzietaz Aitorkizunaren itzulpena. XX. mendearen hasieran ere, Aita Ipolito Larrakoetxeak Codex Iuris Canoniciren itzulpena hasi zuen: Erromako Eleizearen Araudia izenaz. 1924. inguruan amaitu zuen, orduko euskal giroak bultzaturik; hala ere, ez zen argitaratu 1978. urtea arte. Ikuspegi politikotik, Xabier Kintanak Karl Marx eta Friedrich Engelsen lanik eragingarrienak idatzi zituen, berbarako, Alderdi Komunistaren Manifestua. (Kontu hau denaz bezainbatean geroago jakingarri gehiago emango dut.) Betiere, itzulpen ezin hobeak izan ziren horiek, bakoitzak bere arloan, eta bakoitzak ordu arte pentsaezineko berritasunak zekartzaten lan haiek ez zuten batere eraginik izango ondorengo itzultzaileengan. San Agustinen moduan, hemen gaztetako bekatua aitortu nahi dut: ez genuen ezagutzen zein lan eginda zegoen, eta, ezagututa ere, lan haiei ez genien eskaini merezi izan

GERRA ONDOKO ITZULPEN JURIDIKOAREN BILAKAERA: JOERAK ETA EMAITZAK

113

zutena. Badakizue, batzuetan, gazteok, ez adinekook bakarrik, uste dugu, inork ez duela ezer guri erakusteko, eta gauzak geroagoko urteetan ezagutzen ditugun moduan gertatu baziren, neurri handi baten, horrexegatik gertatu zen. (Une honetan, merezi du gogoeta bat egitea: diktaduran bizi ginen, eta Xabier Kintanaren testu marxisten itzulpenak, esaterako, oso zabalkunde murritza izan zuen, zer esanik ez, Nikolas Ormaetxearen itzulpenak, Karmel aldizkarian argitaratu zenak, eta haren idazlan guztiak argitaratu zirenean, urteak garrenean, lan guztiak agertu ziren, hau izan ezik. Badakizue, itzulpen juridikoak ez du merezi hainbatentzat testu mailarik. Eta, hiru «madarikatu» horietako azkenaren gainean dihardudala, esan behar dut aita Ipolito Larrakoetxearen lanak ez zuela zabalkunderik izan Euskerazaintza eta Elizaren zirkuituetatik kanpora.) Orixeren itzulpena dela eta, ezaugarri garrantzitsu bat nabarmendu nahiko nuke: beraren euskal sena. Eta «sen» berba darabildanean, ez dut hiztegia bakarrik aipatzen, edo esapideak soilik. Hortik harantzago noa: bizitzeko euskal sena aipatzen dut, mundua ulertzeko euskaltasuna. Beraren pasarte askotan garbi ageri da, eskubideak azaltzeko modua ez dela «globalizazioarena», gaur esango genukeen legez, ezpabere eskubide horiek euskal bizimoduaz iragazten ditu, eta bere berbetan eman. Ipolito Larrakoetxeak egin zuen ekarririk handiena, nire ustez, maila bikoa izan zen: alde batetik, Eliza Katolikoaren barruko lerrundegi osoa eman zigun euskaraz, Larramendiren begiekin eman ere, baina zehatz-zehatza, eta, aldi berean, joskera laua, berbak ahaztu ahal izango bagenitu, edozein euskaldunek ulertzeko modukoak. Karl Marx eta Friedrich Engelsen Agiri Komunistak hiru aldagai ezagutu zituen argitaratuta, eta beste bat argitaratu gabea. Lehenengo eta behin, Espainiako Alderdi Komunistaren babesean, 1971. urtean Komunista Alderdiaren Agiria argitaratu zen Parisen, eta euskaratzaileak Irrintzi ezizena erabili zuen. 1973. urtean, berriz, Xabier Kintanaren Agiri Komunistaren Manifestua argitaratu zen, eta honen aldagai zuzendua 1980. urtean berriz eman zen argitara. Azken argitaraldi honetan ikusten denez, Federiko Krutwig-ek beste bat egin zuen, baina nik dakidala ez zen argitaratu. Kontu honetaz denaz bezainbatean, liburuxka bat ekarri nahi dut hizpidera, berak ekarri zuen berritasun nabarmen batengatik. Izan ere, 1975. urteko urtarrilean Hendaian argitaratu zen Friedrich Engelsen saiakera bi zituen itzulpen-liburua: F. Engels-en bi obra: Sozialismoaren aurrerabidea utopiatik zientziara eta Ludwig Feuerbach eta aleman filosofia klasikoaren amaiera. Ez dakit nor izan zen orduko itzultzailea, baina aurrerabiderik egingo ez zuen jarrera hartu zuen: azentuak erabiltzearena. Azentu mota bi erabili zituen: irekia, iraganeko erlatibozko proposizioak adieraztekoa, eta azentu itxia, a letraren gainean, hiatoak adierazteko. Hortik aparte, liburu honetan ageri diren joskera-egiturak geroagoan ikusiko ziren Administrazioaren testuetan. Edozelan ere, nik esango nuke, sasoi honetako itzultzaileek, hala ezagunek, nola ezezagunek, geroago izendatuko dudan eskola

114

GOTZON LOBERA

garbizalearen kasuan, lotura egiten dutela aurreko belaunaldiaren eta ondorengoen artean, berbarako, Ipolito Larrakoetxea; Xabier Kintanaren eta ezkutuko beste itzultzaileen kasuan, berriz, ondorengo eskola maileguzalearen abiapuntu dira. B) Demokrazia garaian Demokraziaren etorreratik aurrera euskarak apurka-apurka normalizaziorako bidea hasten du. Hori ez ezik, Euskal Autonomi Estatutua onetsi eta Eusko Jaurlaritza sortu zenean, itzulpen juridikoen eskaria izugarri hazi zen. Euskal itzulpenen historia osoan izan direnak baino konta ezineko makina bat bider gehiago egiten da itzulpena arlo honetan, bai eta beste batzuetan ere. Horren atzean dagoen arrazoia hurrengo lerroetan azalduko dut. Makina bat dira hizkuntza bat baino gehiago erabiltzen duten nazioarteko eta erregioetako erakundeak. Alde batetik, erakunde handiak ditugu: Nazio Batuen Erakundea, Europar Batasuna, Europako Kontseilua etab. Bestalde, badaude bi milatik gora nazioarteko eta erregioetako erakundeak, eleaniztun dokumentazio kopuru ikaragarria sortu eta itzulpen talde ugariak behar dituztenak. Europar Batasunean, hizkuntz ofizialtasun anitza dago, eta, horren ondorioz, hizkuntza ofizial guztietan aldibereko bertsioak argitaratu behar dira. Bertsio guztiak dira lege indar eta balio berekoak, eta berehala aplikatzeko modukoak. Erabateko baliokidetasunaren eskakizuna oinarrizkoa da, Batasuna osotzen duten estatu guztietan arau berdinak lortu nahi baditugu. Baina Batasunaren barruan tradizio juridiko handi bi daude batera, kontinenteko Zuzenbidearena eta Common Law Zuzenbidearena. Gainera, estatuen barruan eleaniztasunaren ofizialtasuna aurkitzen dugu: Belgika, Kanada, Espainia etab. Kasu horretan, hizkuntz ofizialtasun bikoitzeko esparru juridikoaren erakuntzak testu juridiko bikoitza dakar, edozein motatako inprimaki administratiboak barne. Kanadako kasuan, tradizio juridiko bi daude batera, baina han hizkuntza ofizial bi daude eta horietako bat lurralde zati bati lotuta dago funtsean. Ingelesa nagusi izan den artean, frantsesa baztertuta egon da. Alderdi honetan Espainiako estatuak antzeko egoera erakusten du, batetik gaztelania, eta bestetik euskara, katalana eta galiziera. Tradizio juridiko ezberdinen arazoa ez dugu Euskadin ia aurkitzen, baina bai bi estatu ezberdin artekotasuna, bakoitzak bere araubide eta lengoaia berezkoak dituelarik. Alde batetik, euskara eta gaztelaniaren ofizialtasun bikoitza adierazten da, itzulpengintzaren orokortzea dakarrena. Lehen aipatu dudan moduan, aurrerantzean itzulpengintza juridiko-administratiboa eta euskarazko hizkera administratiboaren sortze-lana lotuta doaz. Itzulpengintza juridiko-administratiboa hizkuntz normalizaziorako ahaleginen ondorioa da. Herri administrazioetan euskararen erabilera normaliza-

GERRA ONDOKO ITZULPEN JURIDIKOAREN BILAKAERA: JOERAK ETA EMAITZAK

115

tzeko herritarren nahia jaso da. Bultzada horrek garrantzi berezia du Euskal Autonomia Erkidegoan. Euskadiko Autonomi Estatutuaren onarpenak euskara Euskadiko berezko hizkuntza legez adieraztea dakar, bai eta gaztelaniaren maila berean ofizialtasun izaera lortu ere. Euskararen Erabilpena Arauzkotzezko Oinarrizko Legeak bultzada hori garatu zuen, eta, besteak beste, herritar orori aitortzen dio eskubidea, herri administrazioekiko harremanetan bai gaztelania bai euskara erabiltzeko. Gainera, Euskadiko Autonomia Erkidegoko herri aginteek hartzen dituzten arauzko xedapen, erabaki ofizial edota egintzetarik edozeinek bi hizkuntzetan idatzita egon beharko duela agintzen du legeak. Nafarroan antzeko gauza bat gertatzen da, neurri batean behintzat, eta Iparraldean, berriz, egoera guztiz desberdina da. Horrek guztiak ekarri zuen testuak abespeluan egin beharra, ezetariko koordinazio barik, herri aginte bakoitzak ahal izan zuen moduan, eta bakoitzaren irizpidearen edura. Adibide bat ipintzearren, udal administrazioetan euretan, itzultzaile plaza E mailatik A mailaraino joan zen. Halako egoeran, gainera, arduradun politikoek nahikoa zuten erakunde bakoitzak ekoizten zituen testuak euskaraz ere ateratzen, gaztelaniarekin batera. Kalitatearen gainean, gogoetarik ere ez! Beste gertaera bat ere bai gogoan hartzekoa da: itzulpengintza titulurik ez izatea. Martuteneko Itzultzaile Eskolak ez zuen titulurik eskaintzen, maila ofizialean indarrik zuenik. Itzultzaile oro bere kasetakoa zen, hau da, bakoitzak zekiena bere irakurgaiekin eta beste tresna batzuekin aberasten zuen, baina inolako ikuspegi orokorrik gabe. Bien bitartean, Espainiako Konstituzio Auzitegiak konstituzioaren aurkakotzat jo zuen zinpeko itzultzaile titulua Eusko Jaurlaritzak eman ahal izatea, eta horrek egundoko atzerapena ekarri du, 2000. urtean itzulpen lizentziatura unibertsitatean ematen hasi arte. Horrek azaltzen du, euskal erakundeak demokratizatuta ere, beraien menpean edo beraientzat lanean ibilitako itzultzaileetarik askok eta askok euren lanak ez sinatzea, are gehiago, jendaurrean inor gutxi ausartzen zen esatera bere lanbidea testu juridiko-administratiboak itzultzea zela: zabor hutsa zen! Adibide batzuk ipini nahiko nituzke: Ekonomi Ituna Bizkaiko Foru Aldundiarentzat itzuli zuena Eusebio Erkiaga izan zen, eta hainbat itzulpen-lan egin zituen Bizkaiko Batzar Nagusientzat eta Bizkaiko Foru Aldundiarentzat, Augustin Zubikaraik egin zuen legez. Urte batzuk lehenago, 1970eko hamarkadan, UZEI sortu zen, eta berak terminologian egindako lanari on iritzi zion orduko itzultzaileen zati handi batek. Aldra honek ez zuen begi onez ikusten Eusebio Erkiaga eta Augustin Zubikarairen lana, ez eta 1980ko hasieran sortu zen HAEErena ere. Eta hemendik sortu zen hamabost bat urtean iraun zuen euskal itzultzaileen arteko etena. Horretaz gero sakonago jardungo dut, baina, aurretik, ezinbesteko deritzot orduko egoerari gomutaldi bat eskaintzeari. (Ezer baino lehen, esan behar dizuet, gaur egingo dudan gogoeta eta orain ez hainbeste urte nuen

116

GOTZON LOBERA

iritzia ez datozela bat. Urteen puruz gauzak euren neurrira etortzen dira ezinbestean.) Esan dugun legez, euskara arlo juridikoan gutxi erabili da, eta Administrazioan itzulpenak egiten hasi zirenean, teknolekto honen garapena etorri zen. Betiere, horrek ez du esan nahi, hutsetik abiatu beharrik zegoenik; baina uste genuen gure aurretik hutsa zela. Beraz, orain urte batzuk banioen itzulpen juridikoaren oinarrizko arazoetakoa zela tradiziorik eza, gaur egun esan behar dut, arazo nagusia zela orduko itzultzaileok gure aurretik egindako lana zein zen ez jakitea. Kontua arras ezberdina da! Egia da, urte gutxiren buruan asko aurreratu dela, eta hori neurri handi baten itzulpen juridiko-administratiboan jardun duten eta gaur egun badiharduten pertsonei zor zaie. Ikerketa-lanik handiena, historian zehar egindako itzulpen-lanei buruz itzultzaileek eurek egin dute. Terminologo bihurtu ginen derrigor, harik eta itzultzaile eta terminologo lanbideak bateratu arte hainbat kasutan. Hori ez ezik, gaur egun erabiltzen diren hainbat eta hainbat berba eta esapide orain hogei urtetik honakoak dira. Orduko ez-jakitearen kariaz edo, hobeto esanda, falta zen ikerketaren ondorioz, aurki dezakegu orduko testuetan euskaraz berez zeuden terminoak gaztelaniara itzultzen zirela, eta, horiek berriro euskarara ematean, euskaraz inolako tradiziorik gabeko ordainak asmatu zirela, adibidez, «herrialde» → «territorio histórico» → «kondaira lurralde», «lurralde historiko», «herrialde historiko» (erredundantzia eta guzti) eta «historia lurralde». Orduko joera biek aukeratu zuten azken horietako bat edo beste, baina ez zuten jatorrizkoa proposatu. Tradizioa zertan zen ez jakiteak, tamalez, ekarri zuen ahozko euskaratik, ahozko tradiziotik, hainbat termino ez berreskuratzea, berandu arte; horren adibidea izan daiteke «bide-zor», «servidumbre de paso» esateko, eta euskaraz urte horietan lehenengoz ikusten den ordaina «zortasun» da, usterik eta hori behar-beharrezkoa zela euskaraz emateko, hainbat gizalditan zazpi herrialdeetako euskaldunek termino bera erabiltzen zutelarik! Gainera, tradizioa ez jakite horrek bazuen, batzuen ustez (nire aburuz ere bai; aitor dezagun egia!), bere abantaila: huts-hutsetik hasterakoan, lana era guztiz koherente eta sistematikoan egitea bideratzea. Jakina, hizkuntzan bi eta bi gutxitan izaten dira lau! Horrek ekarri zuen ondorea izan zen arazo juridiko-linguistikoen konponbidea ez izatea homogeneo eta edukoa. Terminologia bateratuaren lehenengo ahaleginak benetan 1995. urte inguruan hasi ziren, baina 14 urte alferreko borroketan eman genituen! Itzulpen juridiko-administratiboari galga ekarri zion beste eragile bat izan zen euskara estandarra artean eginkizun egotea. Horrela, teknolekto edo hizkuntza tekniko-juridikoaren oinarri izan behar duen euskara batu edo estandarraren antzinatasuna 1968. urtetik honakoa da, eta 1980ko hamarkadan egin nahian genbiltzan euskaraz ekoizten genuen guztiok. Hau da, edozein hizkuntzatan landuta zegoen estandarra falta izan genuen orduko denboran.

GERRA ONDOKO ITZULPEN JURIDIKOAREN BILAKAERA: JOERAK ETA EMAITZAK

117

Eta ez da halabeharra estandarraren finkatzea 1990eko hamarkadan hastea, eta hamarkada haren erdialderako ondo sustraituta egotea; edozelan ere, artean goizegi zen estandar linguistiko horren barnean hizkuntzaren barietate espezializatuak sor zitezen. Beste aldetik, gure arteko itzulpen juridiko-administratiboak badu ezaugarri berezi bat, nola den norabide bakarrekoa izatea ia beti; horretara, eragina beti izaten da gaztelaniatik euskarara, eta horrek urteak garrenean garbizale bihurtu nau, egunean baino egunean garbizaleago. Egin-eginean ere, arazo honi erreparatzen ez badiogu «euskal itxurako gaztelaniaz egingo dugu», eta horrek bide eman dezake, euskarari berezko baliabideen garabidea bertatik mozteko. Kontu honi buru emateko, jende guztiaren aurrean, eta aukera dudanetan esaten dudan gauza bat azpimarratu nahiko nuke: sarritan entzuten izan dut aldizkari ofizialaren euskarazko testua ez dela irakurtzen, eta gaztelaniazkoa irakurtzen dela. Nik, horren aurrean, gauza bi esan nahiko nituzke: 1) testu juridiko bat ez dute euskaldunek zertan ulertu, ulertu behar dutenak euskal eragile juridikoak dira, horiek ulertzen badute, ondo; eta 2) nork diost niri gaztelaniazko testua ulertzen dela? Zuek uste duzue hiritar arrunt batek ulertzen dituela Errentaren gaineko Zerga betetzeko jarraibideak? (Zuen baimenarekin testu hauek irakurriko ditut!) Orden Ministerial del 7 de julio de 1979: «9. art. 1. La medición de las distancias se practicará por el camino vial más corto, siguiéndose una línea ideal de medición, con arreglo a las siguientes normas: Se partirá del centro de la fachada del local que ocupe la Oficina de Farmacia establecida, prescindiendo del o de los accesos a la misma, y, siguiéndose por una línea perpendicular al eje de la calle o vial al que dé frente dicho centro de fachada, se continuará midiendo por este eje, ya sea recto, quebrado o curvo, cualquiera que sean las condiciones o características de la calle o vial, hasta encontrar el eje de la calle o calles siguientes, prolongándose la medición, por dicho eje hasta el punto de que coincida con la intersección de la perpendicular que pueda ser trazada, desde el centro de fachada del local, propuesto para la farmacia que pretende instalarse o trasladarse, al eje de la calle o vías para la que viniera practicándose la medición, continuándose por dicha línea perpendicular hasta el centro de la fachada de este último local. Cuando las perpendiculares a que se refiere el párrafo anterior arrojen distinta longitud, según que se tracen desde los centros de las fachadas a los ejes de calle o desde éstos a los centros de las fachadas, se computará la que produzca una distancia menor entre los locales.» «6. Komunitate ekipamenduko tokiko sistemari edo sistema orokorrari lotutako eraikinak, eskolaldeen atalean, finkatutzat joko dira; oro har ezarritako arautegia izango da aplikaziokoa, bai ordezpenetarako bai ekipamenduko tokiko sistema edo sistema orokor gisa atxikitako lurzatia baldin badu eraikinak.»

118

GOTZON LOBERA

«6. Las edificaciones existentes e incluidas como afectas al sistema general o local de equipamiento comunitario en su apartado de áreas escolares se consideran consolidadas, siendo de aplicación la normativa establecida con carácter general, en el supuesto de sustitución y para aquellos casos en que el edificio cuente con parcela vinculada como sistema general o local de equipamiento.»

Beste alde batetik, eta aurrekoaren aurkakoa dela ematen badu ere, esan behar dut, ulergarritasunaren aldeko ahaleginak txalogarriak direla, baina mundu juridikoan zehaztasuna behar da, eta testua ezin da edozelan aldatu, eta horrek ez du kontraesanik lehen esan dudanarekin, alegia, gaztelaniarekiko morrontzatik alde egin beharrarekin. Muturretako jarrerak saihesten ahalegindu behar dugu. Batetik, gaztelaniatik kopiatzearen eta maileguak hartzearen gehiegizko joera, zehaztasuna lortzen dela argudiatuz, baina itxura eta mamiari dagokionez gaztelaniaren menpeko hizkera garatzen da. Bestetik, beste muturreko adibidea hauxe izango litzateke, hitzez-hitzezko itzulpena bilatuz euskal hitzak (berdin dio erabiltzen ez diren edo tokian tokikoak diren) erabiltzea, hitzen ohiko erabilera espezializatuz edota hitz berriak sortuz. C) Itzulpen joerak 1977. urtetik 1995a arte Euskarazko itzulpengintzan garrantzi handiko gertaera jazo zen. Esan daiteke itzultzeko joera nagusi bi sortu zirela, bai euskarazko itzulpena egitean, bai euskara Administrazioan erabiltzean. Dena dela, itzultzeko joeren artean gertatu zen haustura gaur egun konponduta dago. Euskadin elkartruke eta eztabaida, lan honetako oinarrizko materialen erabilera eta aurrerapenak, itzulpen-lanen heltze prozesua eta itzultzaileen trebakuntza hobea gertatzen diren heinean, bateratze handiagoa ari da gertatzen. Aipa dezadan jarraian zeintzuk ziren 1980ko hamarkadan elkarren aurka jardun zuten eskola biak: Lehenengo joera «eskola garbizale» legez sailka dezakegu, eta lehenengo autonomi garaiko (1936-1937) tradizioarekin lotu nahi du. Garbizalea da, eta maileguen erabilpen murritzaren aldekoa da. Euskararen ohiko formak gorde nahi ditu, nahiz eta horrela itzulpenean gorde behar diren ñabardurak galdu, baina bere izaera garbizaleagatik ere herri hizkeratik urruntzen da. Euskal Autonomia Erkidegoko Administrazioan eta Legebiltzarrean kokaturik izan zen. Bigarren joera «maileguzale» legez deitu dezakegu, eta hizkuntzaren modernizazio eta estandarizazio ahaleginekin, eta euskararen erabilera berriei erantzun nahi dien mugimenduarekin lotzen da. Beste hizkuntzetako terminologiaren zehaztasun guztia gorde nahi da, eta hitz mailegatuak sarritan erabiltzen dira, maiz euskara ortopedikoa ere erabiltzen duela joskeraren aldetik. Hori ez ezik, nik «beharrik gabeko maileguak» deitzen ditudanak erabiltzea du gustuko, nahiz eta horretarako beharrik izan barik, betiere «irakurlearen mesedetan».

GERRA ONDOKO ITZULPEN JURIDIKOAREN BILAKAERA: JOERAK ETA EMAITZAK

119

Honaino, azalpen akademikoa, hemendik aurrera, neure gogoeta egingo dut, nahiz eta batzuentzat gordin jazo. Aldez aurretik diotsuet: txarto esanak barkatu eta ondo esanak hartu!

3. Gogoeta orokorra Ez zitzaidan niri egon orduan erabakiak hartzea, eta, ziur aski, ebazpenak hartu zituztenek ezin izango zuten hoberik hartu. Hala ere, orduko denboran gertatu zena ez zen jazoko, terminologia dekretuz egin balitz. Badakit orain esatea erraza dena; badakit, ni orduan erabaki hari jarkiko nintzela, baina urteak garrenean ikusi dugu, terminologia eta esapideak eurak berez-berez etorriko zirela euren bidera, uraren modura, eta geroago azalduko ditudan arazo batzuk ez zirela orduan ageriko. Ez nuke nahiko hau orduko agintarienganako kritikatzat hartzerik nahi, ezik erraza da juzguak egitea inork hartzen dituen erabakien gainean. Edozelan ere, orduko joera biek bazituzten euren arrazoibideak, nork bere oinarriak zituen, baina bazen kontu bat, orduan gogoan hartu ez zena, HAEEk bazuen legitimazio osoa egin zuena egiteko, beste joerakoek ez zutena. Hori ez dugu inoiz ahaztu behar. Egia da, gainera, arazoa konponbidean jarri zenean, HAEE eta IZOren arduradunen jarrerari esker gertatu zela. Dena den, orduko eskolen arteko borrokek atzendu zuten itzulpen juridikoaren garapena, bai eta jarraian azalduko ditudan itzulpen-ajeen inguruan gogoetarik ez egitea eta hainbat ajeri bide ematea ere. 1) Berandu heldu zitzaion interferentzia linguistikoen arazoari. Horretara ezkero, hainbat eta hainbat interferentzia suertatu dira, eta oso berandu arte ez zitzaien erreparatu, hala nola, hitzen esanguran, «eman» «dar(se)»ren ordain legez, «aurreikusi» «prever»en ordain gisa eta abar; hitzen antolamenduan; artikuluaren erabileran: Kode Zibila lege bat da; modu gramatikaletan, «norbaitek zerbait huts egin du»; preposizioetan; orain *euskara dakigu, *penaltia huts egiten dugu… Euskara eta erdaren arteko harremanei bagagozkie, interferentzia zehatz batzuk gertatzen dira. Aipa ditzagun G. Garatek azpimarraturiko hauek: Iparraldean, frantsesak eraginda, gero eta sarriago nork-nor moldeak erabiltzeko joera dute (ama laguntzen dut) eta Hegoaldean, gaztelaniak eraginda, maizago entzuten dira nork-nori formak behar ez diren lekuetan (kalean Mireni ikusi diot), Iparraldean horrelako hutsik egiten ez den bitartean. Ondorik esango dudan gogoeta berandu egin zen, hau da, itzultzaileak helburu argi bat behar du izan arazo honi dagokionez, hots, jatorrizko hizkuntzak hizkuntza hartzailean ez duela beharrezkoa ez den eraginik sortu behar, eta hizkuntza hartzaileak dituen adierazpide eta baliabideak erabili behar ditu. Bi hitzetan, itzultzaileak hizkuntza hartzailea zaindu beharko du.

120

GOTZON LOBERA

Bestalde, ez zen goraipatu itzulpen juridiko-administratiboa, horretarako zioa zenean: itzulpen-lana aberasgarri gerta zekiokeen hizkuntza hartzaileari, hots, itzultzaileek erabiltzen dituzten maileguak, hizperri lexiko eta fraseologikoak eta abar. Horren ale batzuk baino ez: «kudeatu», «etekin», «ekoizpen». 2) Beste ondorio txar bat ekarri zuen borroka hark: itzulpen metodologiak ez lantzea, adibidez, zuzeneko itzulpen eta zeharkako itzulpenaren artean hautatu, eta beraien leku eta balioak zehaztea. Bereizpen hau itzulpen jardueran izaniko paralelotasun mailaren arabera egiten da. Honetan, egia esan, ezin dira guztiz bereizitako multzo bi eratu, erabat banantzen direnak, multzo bakoitza bere teknikekin; ostera, fideltasun maila ezberdinak izaten dira. Jatorrizko hizkuntzako testua hizkuntza hartzailean erabateko paralelotasuna zainduaz birsortzen denean, zuzeneko itzulpena gertatzen da. Egitura ezberdina duten hizkuntzen artean lan era hau ez da bideragarria. Lan era honen barruan hitzez-hitzezko itzulpengintza koka genezake. Zeharkako itzulpenean, aldiz, testua ezin da zeharo modu paraleloan birsortu. Itzulpen mota hau, nahiz eta jatorrizko testuaren esangura osoa errespetatu, adierazpidean gehiago ala gutxiago urruntzen da testutik. Esate baterako, diskurtsoaren atal bat ordezkatuz, mezuaren zentzua aldatu gabe (adib., sortze legea, sortu duen legea itzuliz). Beste batzuetan, jatorrizkoaren bestekoak diren hizkuntz eta egitura baliabideak erabiltzen dira. Azken punturaino eramanez, moldaketa bilakatzen da, hau da, jatorrizko testuaren funtsezko zatia gorde, baina xehetasunak aldatu edo kendu egiten dituena. Bada, gogoeta hau ez zen egin 1990eko hamarkadaren erdialdea arte, eta horrek egundoko arazoak ekarri zituen itzulpen juridikoaren eredurako. 3) Beste ondorio txar bat: berandu heltzea teknologiaren ezarpenari. Itzultzaileen betiko eskuzko lanarekin batera, itzulpen automatikoa, makinek egindakoa, landu beharra zegoen, eta lantze hori HAEE eta IZOk sakatu zuten. Horrek itzulpengintzaren mundura iraultza ekarri zuen, eta eskerrak eman behar dizkiegu HAEE eta IZOren arduradunei, orduko egoerari buelta emateko adorea izan zutelako. 4) Euskarari eskatzen zitzaion beste ezein hizkuntzari eskatzen ez zitzaiona, horretarako, terminoen zehaztasuna totem ukiezin legez jarrita. Horrela, bada, terminoen trataeraren inguruan, esan behar dugu, asko kosta izan zitzaigula ulertzea euskarak ezin zuela eman, ez zuela zertan eman, beste ezeinek eman ezin zezakeena: adibide legez, «parricidio» esateko, «guraseraite» ez erabiltzeko jarri zen arrazoia zen, delitu-figura horrek ez zituela gurasoak bakarrik hartzen, ezpabere seme-alabak ere bai. Eta gaztelaniaz ez? (Dena den, ez dut honen gainean larregi jardun nahi, testuinguru eta ingururik gabe

GERRA ONDOKO ITZULPEN JURIDIKOAREN BILAKAERA: JOERAK ETA EMAITZAK

121

barregarri gerta daitekeelako hainbat kontu.) Ikuspegi honetatik, ondoko arazoak ez ziren landu orduko denboran: a) Terminoen trataera. Kontuan hartu behar da, itzulpena egiterakoan ikuspegi bi egon daitezkeela puntu honi buruz. Batak literaltasunaren alde jokatzen du; zerbait euskaratzerakoan honako hau galdetzen du: erdarazko termino honek zein pareko du euskaraz?, bide hau zientifikoa da, eta euskaratu behar duen sistema juridikoaren kategoriak errespetatzen ditu. Euskararen erabilera eremu askotan murritza izan denez gero, maileguetara jotzen da askotan. Euskarazko jatorrizko hitzak erabiliz gero, gaztelaniaz edo frantsesez sortutako kontzeptuen ñabardurak sarritan ez dira bereiztuko. Ezin dira hitz bakar batekin eman erdarazko adigai desberdinak adierazten dituzten terminoak, euskarazko zehaztasun juridikoa galdu gabe (adibidez, «tributo» eta «impuesto»). Arazo hau areagotu egiten da itzultzaileak eremu tekniko hori ezagutzen ez badu, eta ezberdintasun horiek antzematen ez baditu. Gogora dezagun Zuzenbidea sistema osoa dela, terminoak elkarrekin lotuta daudela (antzekotasunez, kontrakotasunez, kategoriak sortuz etab.), eta sistema horretako osagai bat hartzen badugu, aldameneko osagaiak ere ukitzen ditugu, eta osotasunezko trataera bat eman behar zaie. Adibidez: asesinato itzultzen badugu homicidio terminoari irtenbidea eman behar zaio. Asesinato, homicidio… ideia orokorraren esangura emateko topatuko dugu hitz bat, baina termino bakoitzak zehatz-mehatz esan nahi duena adierazteko ez. Beste joerak, aldiz, honako hau galdetzen du: halako kontzeptu juridikoari nola esango zaio euskaraz? Joera hori ez da bestea bezain zientifikoa, zehaztasuna galtzen duelako euskarazko jatorrizko hitzak erabiltzearen aldekoa delako. Bigarren joera horrek beste joera kritikatzen du, zeren nahi baita, euskara eta gaztelaniaren arteko harremanetan, hizkuntza bakoitzeko osagaiak baliokide bat izan dezala bestean. Baina horrek esan nahi du hizkuntzak nolakoak diren ez jakitea; hizkuntzak ez dira guztiz baliokideak, are gutxiago familia berekoak ez direnean. Arazo honetan garbi dago, zenbait baldintza ezberdinen aurrean gaudela, hala nola, itzulpen mota hauek behar duten zehaztasuna, hizkuntzek agertzen dituzten ezaugarri bereziak, euskara eta erdararen arteko hurbiltasun eskasa etab. b) Eremu semantikoak, jatorrizko euskararen hitzen erabilpena eta hizkeraren zehaztasuna. Betiere, hitzez-hitzezko itzulpenen beharra gertatzen da hainbatetan. Baina horrelako itzulpen bat egiterakoan gogoratu behar dugu, hizkuntzen elementuak ez direla guztiz baliokideak, are gutxiago hizkuntzen lexikoak. Beraz, baliteke hitzek testuinguru desberdinetan har ditzaketen balio semantikoak kontuan ez hartzea eta baliokide omen den hitz bat erabiliz itzulpena gaizki egitea.

122

GOTZON LOBERA

Bestalde, jatorrizko hizkuntzan hitz bat agertzen den bakoitzean, bigarrenean ere hitz bat eta bera ematearen ideia, hitzek lege hizkeran eduki behar duten zehaztasuna lortzeko bide bezala, kritikatzen dute batzuek. Adibidez: horixe gertatuko litzaiguke legalidad hitzarekin: la legalidad de los actos edo la legalidad vigente esaten badugu, nahiz eta itxuraz hitz bera izan, ez dugu gauza berbera esaten, horren ondorioz erdararen ariora egiteko legalitatea hartu beharrean ikusten dugu geure burua, balio semantiko berdinak azaldu nahi baditugu. Adigaiak zehazteak eta arauzkotzeak ezin dute ekarri erdaraz hitz bat agertzen den bakoitzean, euskaraz ere hitz bat eta bera erabiltzea, guztiz alderantziz, erdaraz hitz bat eta bera agertzen den bakoitzean. Aztertu beharko dugu zein den beraren balio semantikoa, balio horri legokiokeen euskal hitza aukeratzeko. Orduan, ideia horri jarraituz, «ordenar» hitzaren kasuan, euskaraz zenbait hitz zehatz izango genituzke, testuingurua edo dagokion balio semantikoa kontuan izanik: «agindu, eratu, antolatu, taxutu, apeztu, zerrendatu». Edo «legalidad» kasuan: «la legalidad de un acto» «egintza baten legezkotasuna» izango da, baina «la legalidad vigente» ostera, «indarrean dagoen legeria»-edo izango litzateke. Askotan arazo terminologikoak barik, ezjakintasunak sortutako akatsak topatzen ditugu. Zuzenbiderik jakiten ez bada, zaila izaten da noiz erabili behar den bakoitza jakitea. Horren ondorioz «ordenatu» proposatu ahal da. Baina horrela gure hizkuntzaren aberastasuna eta ahalbideak baztertzen dira, kasu honetan «ordenatu» hitza gureganatzeko, balio semantiko guztien eramaile dena. Orduan, itzultzailearen ahaleginek edukiari eustera jo behar dute, arauzko itxura alde batera utziz eta kulturazko bitartea gainditzen saiatuz. Adibide nabarmena dugu hau: «titulartasun domekatar» erabiltzea «jabe-titulartasun» erabili beharrean, «titularidad dominical» esateko. Baina, dena dela, berriro gogoratu behar dugu lehen esan dudana, hau da, gure hizkuntzaren ahalbideak erabili behar dira, baina itzulpen juridikoaren nahitaezko ezaugarria da mezua eskaintzea osotasunean. Hitzez-hitzezko itzulpena izan beharrean, gutxi gorabeherako itzulpen bihurtzen denean, zehaztasun ezak baliogabetzen du hizkuntza eginkizun horretarako. 5) Nazioartekotasunaren arazoa zelan aztertu zen sasoi hartan ikusteak ematen digu orduko egoeraren ikuspegia. HAEEk 1989an jarduerak antolatu zituen Administrazioko Hizkera eta Terminologiaz, eta haietan azpimarratu zenez, euskararen independentzia gaztelaniarekiko zaindu behar da, bestela hizkuntza bakarretikako administrazio-testuen itzulpenak dakarkigun arazoa hauxe izango litzateke: gure hizkuntza gaztelaniazko hizkuntzari eta administrazio-modu bereziaren adierazpide izateari lotuko litzateke. Egile horren ustez, gure hizkuntza orokortu behar da, hau da nazioartekotu, eta ez hizkuntza jakin batekin lotu. Horren ustez, Europarekin administrazio-munduan zer den orokorra eta zer estatu bakar bati, bereziki espainiar administrazio-munduari soilik, dagokiona bereiztu behar da.

GERRA ONDOKO ITZULPEN JURIDIKOAREN BILAKAERA: JOERAK ETA EMAITZAK

123

6) Itzulpenaren bitartezko corpusaren lanketaren arazoari ere berandu ekin genion. Azal dezadan jarraian. Euskara ez da adierazpide izan eremu juridikoan, eta, beraz, beraren erabileraren urritasuna eta testigantzen kopuru mugatua ez ziren behar bestekoak izan hizkera juridikoa lantzeko. Gaur egun egoera aldatu egin da, eta izaera juridikozko itzulpenak ugariagoak dira, batez ere, administrazio munduari dagokionez, euskararen ofizialtasun adierazpenaren ondorioz eta euskara bizimodu arruntean heda dadin egin diren bultzaden ondorioz (abokatuen mundura, unibertsitatera sartuaz etab.). Beharbada, urteek ematen duten pisuaren etekina da oinarria, ondorik azaltzen diren osagaiak aberasteko. Diruak dirua dakar! Itzulpengintza euskarazko hizkera juridikoaren eratzaile eta bultzatzaile nagusia gertatu da. Orduan esaten zen euskarak bere garapenerako sormena behar zuela, arauz-arauz itzulpenei heldu gabe. Egia da neurri baten, baina egia da gaur egungo euskal literaturak berak ere ez zuela egingo egin duen bidea, itzulpen-lana kontuan hartu gabe. Horretara aitortu dute jendearen aurrean euskal idazle ospetsu bik. Diskurtso autonomoa eratu behar da. Horretarako, euskarazko jatorrizko ekoizpena beste biderik ez da, baina horren oinarrian dago egunean-egunean egiten den itzulpen-lana. 7) Ondorioak. Legeak, dekretuak, aginduak, ordenantzak, txostenak, ofizioak etab. gaztelaniazko testuen gainean eztabaidatzen dira, bai eta onartu ere; oso gutxi dira euskaraz landu eta idatzita aurki daitezkeen dokumentazio eta jarduera administratiboak (salbuespen aipagarri batzuk salbu). Gaur egun, euskara juridikoz argitaratzen den gehiena, edo ia gehiena, itzulpenaren bidetik datorkigu. Euskarazko testu juridiko-administratiboak zein jarduerak erdaretatiko itzulpenak izan ohi dira. Beraz, euskaraz idatzia ekoitzitakoa gaztelaniaren euskarazko bertsio besterik ez da: gaztelaniaren hizkuntz baliabideek, adierazpideek ere eragina dute euskal testuetan, eta horixe da zaindu behar dena. Ez da egia ezkutatu behar; ondorioak saihestu behar dira. Esku artean euskarazko administrazio zeregina hartzen duen irakurleak proportzio izugarri handian itzulpena aurkitzeko arriskua du. Administrazioan euskara okerreko itzulpen bidezko hizkuntza izateak ondorio latzak dakartza. Izan ere, badirudi Administrazioan euskaraz egiteko erantzukizuna itzultzaileak besterik inork ez duela. Baina inork irakurtzen edo aztertzen ditu gaztelaniaz argitaratzen diren testuak? Nork du horren erantzukizuna? Euskarazko ekoizpen juridiko-administratiboa ia osorik itzulpen bidezkoa izateak ondorio linguistiko latzak dakartza. Hiztegi mailan ondokoak aipa daitezke: gaztelaniazko lege eta administrazio kontzeptuekiko autonomia eza, gaztelaniazko esamoldearen kalkorako joera eta maileguetarako gehiegizko joera. Joskera mailan ere erdararen joskerara egokitze beharrak zenbait buruhauste sortzen dizkio euskarari, adibidez: erlatibozko esaldiak, egitura pasiboak, gerundioak etab.

124

GOTZON LOBERA

Zein da, beraz, itzultzaileen zeregina Administrazioan? Dakigunez, itzultzaileak agertzen dira Administrazioan ez dagoelako euskararen erabileraren tradiziorik, bai eta euren lana euskaraz egiteko funtzionarioek gaitasunik ez izateagatik. Itzultzaileek zeregin bikoitza bete dute: batetik, organo administratibo bakoitzak sortzen dituen arauzko xedapenak, jakinarazpenak, iragarpenak etab., itzuliz; eta, bestetik, euskararen erabilerari dagokionez, hizkuntz normalizaziorako tresna izan. Azken hau, administrazio mailan, haiekin administrazioak erabili egiten duelako eta, gizarte mailan, tokiko administrazioen kasuan, normalizazioa gizartean ahalbidetzen duelako. Denboraren poderioz, logikoa denez, itzultzaile lanaren definizio hobea gertatzen bada, honako hau ekarriko du: haien lanbidezko berezitasuna aitortzea, eta horrekin gaitasun profesionalaren eta horren emaitzaren hobekuntza. Aldi berean, hizkuntz normalizazio prozesuan berezitasunaren ikuspuntutik interpretazio hobea ekarriko du. Itzulpen-lanak ondorio bi ekarri ditu: Batetik, gaztelaniatik euskararako itzulpenak hiritarren hizkuntz eskubideen betetzea bideratu du. Hiritarrak, honela, jardun administratiboak euskaraz jaso eta jakiteko eskubidea ziurtatua dauka. Bestetik, eta hizkera juridikoaren azterketarako bereziki interesgarri zaiguna, itzulpengintzak erabilpen juridikoetarako euskararen egokitzapena bideratu du. Euskarazko hizkera juridiko-administratiboaren oinarriak jarriak direla esan daiteke. Lehenengo urteetako itzulpenak eta gaurko testuak erkatuz gero, itzulpenen kalitatean aurrerapena ikusten da. Lanerako material batzuk ere sortu dira. Terminologia eta flexioak, hizkera administratiboak berezko dituen erregistroak ere garatu egin dira, aurrera jotzeko oinarria eratuz. Horrek, azken batean, terminologia eta hizkera bereziaren garapena ekarri du. Dena den, tamalez, hainbat urte alferrik eman ditugu. Lehen esan bezala, txarto esanak barkatu eta ondo esanak hartu! Eskerrik asko zuen pazientziarengatik!

VI Hizkuntzalaritza eta itzulpen juridikoa Adolfo Arejita Filosofia eta Letren Fakultateko Euskal Filologiako irakaslea Deustuko Unibertsitatea Labayru Institutuko kidea Euskaltzaindiko euskaltzain osoa

1. Administrazio testu zahar eta klasikoen zenbait ezaugarri Gai-eremu, edo hobeto esan, genero honetako testuetara nekez jo daiteke, salbuespenak salbuespen, balio literarioen bila. Genero argumentatiboan barrutu daitezkeen testu pragmatikoak izan ohi dira gehienbat. Gaian zehatzago sartuta, herri- edo eliz aginteak gizarteari edota gizarte-multzo jakin bati zuzendutako mezua jaso ohi dute maiz, eta mezu horren transmisio egokia dute helburu nagusi. Testu itzuliak izan ohi dira euskarazkoak gehienetan; hau da, gaztelaniaz edo frantsesez â&#x20AC;&#x201D;edota batzuetan latinezâ&#x20AC;&#x201D; ondutako jatorrizko testuen euskarazko bertsioak. Ezaugarri horrek baldintzakizun jakinak ditu berekin: testuaren morrontza ezagunera garamatza alderdirik gehienetan: lexikoa dela, sintaxia dela, jatorrizko hizkuntzara nabarmen etsigia gertatu ohi da jalgitako testua; are gehiago idazle trebatu baten lumarik tartean izan ez denean, zein den kasurik ugariena.

2. Administrazio testuek ukan dezaketen interes filologikoa Morrontza testual horrek, hala ere, ez gaitu atzeratu behar eurok ikertu eta aztertzetik, eta batean edo bestean izan ditzaketen hizkuntza balioak nabarmen jartzea da, kasu honetan, hizkuntzalariaren eginbeharra.

126

ADOLFO AREJITA

Terminologia, batez ere jakintza arloko gaietan, eta areago gaur egungo bizimoduaz edo teknikaz zerikusia duten gai zehatzetan, garrantzi handiko ardatza da hizkuntza batentzat, batez ere euskara bezalako hizkuntza txiki eta gutxiendu baten kasuan. Euskara jakintza eta batez ere goi jakintza arloetan erabili eta normaldu beharraz dihardugunean, terminologia ohi dugu gogoan gehienbat, hura delako, euskara bezalako historia idatzi oso mugatua duten hizkuntzetan, gehien landu beharreko tresna. Eta administrazio testuetara bihurtuz, eurotako alderdi interesgarriena legez, lexikoarena ipiniko nuke. Beharbada, tradizioko testuotan ez dugu «hitz berezi» gehiegi idoroko, gaur egun administrazio eremu zabal horretan premiazko diren kontzeptu zehatzei ordezko zuzena bilatzeko, nahiz eta behin baino sarriago halako ezuste atseginekin ere topo egiten dugun. Baina lexikoa zentzurik zabalenean harturik —hitz-segida, lokuzio eta esamoldeak barru direla—, errendimendu handiagoa atera diezaiekegu halako testuei. Bestalde, administrazioak hartzen duen gai eta tema abanikoa ere guztiz zabala edo askotarikoa denez, korpus aberats baten aurrean aurki gintezke, hitz eta hitz-segidak aintzat hartuz gero. Eta testuotariko asko itzuliak edo egokituak izateko kasuan ere, testuon izkribatzaile edo egokitzaileek gaiok geure hizkuntzara moldatzekorakoan trebetasuna eta ahalegina erakutsi duten kasuan, hainbat balio handiagoa izan dezakete hizkuntza aldetik ustiatzeko, batipat lexikografiaren alderditik. Euskara hizkuntza ofizial bihurtu denetik, eta administrazio mailako testu formaletarako erabiltzen hasi denez gero, gero eta hizkera finkatuagoaren beharra sortu da, non kontzeptu «berezi» bakoitzak hitz «berezi» bat eskatzen duen, eta alderantziz, non hitz bakoitzak ere, jakintza eremu horretan, adiera jakin eta nahastebakoa izango duen. Eta gaur egungo eskakizunotarako ere testu zaharrek, beti ez bada ere, sarritan argi egiten digute: edo kontzeptu jakinen euskarazko ordeak bilatzeko dela, edo berdin testu-formula jakinak emateko dela. Adigarritzat esan dezagun, aditzera eman bezalako adierazpen lokuzioak ez dira inondik ere berriak, ez oraintsukoak euskaran, aspalditxo eihoak baino. Hala ere ezin ajutuagoak gaur egungo beharrizan formaletarako. Sintaxiaren arloan ere bada puntu interesgarririk testu-tipo honetan, batez ere idazle edo itzultzaile trebatuen eskua tartean izan denean. Hasteko, paragrafo eta esaldi korapilotsuak direnean, perpaus kateatu eta hierarkizatuak nola josi eta ordenatu erabaki behar denean, administrazio eremuko zenbait euskal testuk joskera egokia eta argia erakusten digute; sarritan gramatikoek gomendatu izan digutenaz bestelakoa. Aurriritzi gutxiago izan ohi da holako testuetan hitz ordenari buruz ere: predikatu-sintagma, edota mende perpausa, behin eta berriro ikusiko dugu aditz nagusiaren atzean. Semantika ikuspegitik ere ezagun da askotan honako testuon egokitasuna. Erdarazko testu barrokismoz edo estilo-apainduria gehiegiz beterikoen aurrean, euskarazkoak soilago, zuzenago eta argiagoak begitantzen zaizkigu sarritan. Testu-ontzaileak jakin duelako, literalki itzuli ordez, irakurle edo entzuleari berak aditzeko eran testua transmititzen.

HIZKUNTZALARITZA ETA ITZULPEN JURIDIKOA

127

3. Itzulpen historiko batzuei buruzko oharrak Ondoren, testuez orokorrean jardun beharrean, testu jakin batzuen azterbidean abiatuko gara, eurotako zenbait puntu iruzkinduz.

3.1. Ezkontza zinegiteko formulak Zaharrak dira Nafarroan dokumentatzen diren ezkontzako zin-egite formulak. Pixkana azaldu dira argitara: Mitxelenak (TAV 149-154) jasotzen dizkigu batzuk, eta Satrustegik (ETZ, 20-28) oraindik korpus ugariagoa, XVI. mendekoak guztiak. Hauen eremu bereko gutunak ere ugariak dira: ezkontza-agindua dela-ta ostean sortutako auzien ingurukoak, eta aurrekoak bezala, auziok direla-ta preseski, auzitegietan gorde izan direnak. a) Hiztegiaren aldetik aipagarriak dira horietan ageri diren zenbait hitz eta lokuzio: —senar / emazte egin «gizonezkoaz | emaztekiaz ezkondu» adierarekin: zuzaz berze emazterik ez egiteko, Beorburu 1536; ez berze senarrik egiteko zuzaz berzerik, Bakedano 1550; egun eta neure bizian ez berze emazterik egiteko, Esparza, 1557. Oraintsura arte indarrean egon den aditz lokuzioa, /izen + egin/ konposatuak euskaraz hartzen duen adiera-eremu ugariaren barruan. —senartzat / emaztetzat hartu —edota esposatzat hartu, mailegu hau ere hedatua baitzen—, aurrekoaren esangura hurbilekoa: fede zu emazteko artzeko; alaber zuk arzenauzu senartzat? Nik alaber arzen zaitut, Esparza-Galar, 1557; nik artzen zaitut neure esposatzat eta emaztetzat (Esparza, 1557; Olazagutia 1548). Aurrekoaren bidetik, senar | emazte izan: zure senar izaiteko, Bakedano 1550. Kasu honetan /izen + -tzat hartu/ lokuzioa dugu, non atzizki prolatiboaren bidez gizakiaren status ondorenezkoa markatzen den. —fede eman, edota mugatzaileaz fedea eman, askoz ugariagoa dena, edo baita ene/neure fedea eman, subjektoaren inplikazioa barne duela: nik Martin ematen derautzut neure fedea zuri Maria, edota: nik Maria zuri Martin ematen derautzut ene fedea, Beorburu 1536; nik fede ematen drautzut (…), nik alafede emaiten dizut…, Zufira, 1552. Gaztelaniaz ere badu ordezko zuzena. Gaur, dena dela, beste sinonimo batzuk dabiltza indar gehiagoz. Interesgarria da, bestalde, honen hurreko beste egitura hau: fede ukan (+ dat): Nik draudatzut fede zu emazte artzeko, Esparza, 1557. Goikoaren zentzu berekoa izanik ere, egitura autonomoagoa du.

128

ADOLFO AREJITA

Bada perifrasi konplexuago bat ere: promes norbere fedea eman, gazt. «prometer, dar fe»: Donibaneko erriyan eman izan diot promes nore fedea eskontzekotzat (Oiartzun 1664, ETZ 48). —prometatu edota inoiz fedea prometatu, aurrekoaren zentzukidea dena; eta mailegua izanagatik, euskaran guztiz emankorra gertatu dena: prometatzen deurautzut neure fedea, Beorburu 1536; eta prometatzen drautzut zu bizi zaren artean…, Esparza 1557. b) Gramatika aldetik ere ezkontza-zin formula hauetan badira zehetasun interesgarriak. Hala: —Mugatzaile hurbila pertsona-izenei datxikola idoroko dugu ugari samar, baina ez beti, ezta hurrik eman ere. Mug. hurbilaren erabilera honek erakusten digu batetik, sartaldetik sortalderuntz duen murrizteprozesua zertan den leku bakoitzean, eta bestetik, halako euskalkitan zein kontestutan dirauen indarrean. Nafarroakoen artean, Esparza-Galar-en bilduriko testuan (1557) ikus dezakegu esaterako: —Joanis, zuk artzen duzu Mariori emaztetzat? Baietz. —Alaber zuk, Maria, artzen duzu Joanisori zeure senartzat? Baietz. (Esparza-Galar 1557). Ohar bedi, pertsona-izenak direla mugatzailedunak. Gaur galdutzat edo erdi galdutzat egon arren, euskara zaharrean zabal zebilen gramatika-joera, erdialdetik sartalderantz batez ere. Gogora harako San Franziskua, Jesusa, Peria / Perua legezko izen gramatikalak. Bestetik mugatzaile hurbilaren kontestuaz ohar gaitezen bokatibo funtzioko izenetan ez darabilela mugatzailerik; bai ostera, perpauseko osagarri zuzen funtzioan doanean; eta hizketa kontestuan izenok ezagunak direnean, jakina. —Atzizki instrumental zaharraren itxura eta kontestua ere ohargarriak dira: pertsona-izenordainari dautsala -zaz dugu -z ordez, eta atzizkiori bertze hitzaren erakarpenez darabil, -zaz berze: zuzaz berze senarrik ez egiteko, Beorburu 1536. Gogora harako antzeko egitura, Mondragoeri Suemate Kantuak dakarrena: Laster baten igaro zan / uraz alde bestea[n] (TAV 83).

3.2. Gutun zaharren hizkuntz ekarria Gutun generoa dugu beste testu-mota bat, administrazio eremuko hizkeraz lorratz ugari eskaintzen dizkiguna. Gure auzitegietan, batez ere Iruñekoan, aspaldiko auzien lekuko diren hainbat gutun gorde izan dira, eta agian oraindik beste hainbat izango dira argirik ikusi ez dutenak. Aspaldiko urteotan honetariko hainbat testu eman izan dira argitara, begi eta esku finen bati esker artxibo zaharretarik jareginak izan ondoren. Gutu-

HIZKUNTZALARITZA ETA ITZULPEN JURIDIKOA

129

non argitaratze, transkripzio eta komentarioak A. Irigaraik1, L. Mitxelenak2, J. M. Satrustegik3, I. Sarasolak4 eta beste batzuek eskura ipini dizkigute. Gutun generoan dialogoa ohi da ardatz, eta beraz hartako hizkera-formulak ohi dira nagusi. Aipa ditzagun bat edo beste: FORMULA TINKOAK a) Deikia, mugatzaile generikoaz markatua. Gutun guztiak hasten dira, zuzentzen zaiona aipatzen duen izen-sintagma batez. Gutun-jasotzailea adierazten duen izena edo izen-adjektibo sintagma, funtzioz bokatiboa duda barik, mugatzaile generikoaz markatzen da beti, ia salbuespen barik esan daiteke: -a mug. singularrean edota -ak mug. pluralean, berdin dio zein euskalkitakoa den, edo zein garaitakoa den. Salbuespen bakarrak oraintsuko testuetan egon daitezke, baina mugatzaile-aldatze horretan beste eragile batzuk izan dira, guztiz modernoak eta hizkuntzaren jitari ez dagozkionak nolanahi ere. Izan ere, aldi guztiz modernoetan sartu da gutun sarrerako deiki-sintagmok mugatzaile hurbilaz markatzeko moda berria, hiztunen joera zaharraren kontrakoa, zeinen arabera sing. -orimug. sing.a, edota beronen ordez hori erakuslea, eta -ok plurala erabili ohi duten zenbaitek. Moda hau sermoigintza modernoak sartu duela susma daiteke. Sermoilari zaharrek beti erabiltzen zituzten: neure entzule maiteak, nere aditzaile maiteak, nere kristau / kristinau maiteak eta halako formulak. Berdin apostoluak Jesusi hitzez zuzentzen zaizkionean, euskarazko Biblia bertsioetan honako deikiak agertu dira nagusiro: Jauna, Maisua, e.a. Lege zaharraren guztiz kontrakoa da holakoetan mug. hurbila erabiltzea: Jaunori, adibidez. Eta beste horrenbeste esan daiteke, gaur hain modara dabilen mugagabetasuna erabiltzea ere: Maisua ipini ordez, Maisu ipintzea, hain zuzen. Sermoigintza modernoan ugaritu dira honako formulak: Neure kristau maiteok! Entzute maiteok! Lagunok! eta abar. Eliz erretorikatik gizarte zibilera igaro da ohitura hori —eta administrazio-idatzietara bete-betean—. Hala sortu dira: Jaun-andreok esatea, Jaun-andreak legezkoaren ordez. Singularrezko erabilera are bitxiagoa gertatzen da. Beti esan izan den Jauna! barik, Jaunori edota Jaun hori erabiltzera eta, hainbat okerrago dena, gomendatzera igaro dira zenbait. Eta soka luze horrek ez du akaburik: telefilmen bertsio bikoiztuetan ere zenbat gura bider entzuten dira antzekoak. Esaterako: Gorentasun hori, Jaun txit agurgarri hori eta 1 Azpeitiko gutunak (1622): Irigarai, Aingeru (1955), Egan, 10-12. Oraintsuago berriz FLV 33 (1979): 549-550, Satrustegiren azalpen batzuei oharrak eginez. 2 Beltran Etxauzkoaren gutuna (1584) eta beste 1626ko bat: TAV, 154-158. 3 Azpeitiko gutunak (1622): SATRUSTEGI, J. M. (1979): «Tres cartas vascas del año 1622», FLV 31, 59-70. Oraintsuago berriro argitara eman ditu ETZ bildumaren barruan. 4 SARASOLA, Ibon (1983): «Contribución al estudio y edición de textos antiguos vascos», ASJU, 69-212. Aurretik argitaratuko zenbait gutunen irakurketa berria eta ohar linguistikoak egin ditu.

130

ADOLFO AREJITA

halakoak, mugatzaile soil batek, -a markatugabeak, funtzio hori ederto bete izan duen eta betetzen duen eremuetan. Gutun zaharrok arakatuaz, diogunaren lekukotasunak behin eta berriro idoroko ditugu, guztiak mugatzaile generikoaz markatuak: Ene anaie maitea:… (Beltrán de Etxauz 1584, TAV 155), Anaia:… (Senpere 1626, ibid.); Jaunak:… (Urruña 1680, Contr 132); Nere arreba biotzekoa: … (Elizalde, México 1693, 1699, Contr 138-9); Izeba andria:… (Elizalderen garai beretsukoa, Contr 141). b) Tratamentu-formulak. Puntu honetan ez naiz luzatuko, gaur egun formula hauetariko batzuen errendimendua guztiz ahula delako. Gogora datorkidana hau da: /Izenordaina + -en mesedea/ delakoa. Gaztelaniazko «vuestra merced» zaharrak baino askoz beranduagora arte iraun du, dela dela, formula honek, batez ere sartaldeko euskaran. Aita Baertel frantziskotar sermoilari ospetsua, Durangoko Jai Euskarazkoetan (1885) Bizkaiko agintari eta ahaldunen aurrean eginiko sermoian, hauei honetara zuzentzen zitzaien: Euroen mesedeak. Aipaturiko gutunon garaian arrunta zen, gaztelaniarekin kontaktoan zegoen eremuko euskaran behintzat, tratamentu-egitura hau: Zure mesedea / -ori, zuen mesedeak / -ok, nolabait gaztelaniazko «vuestra merced» zaharrari dagokiona. Hala: Zure mesedeorrek vida<l>du zidan kartaren erre<s>pustarik … eziegina<gaq>ti, vida<l>duko digot, zure mesede orregana dadukadan obligazioa gati… (Azkoitia 1596). Berori eta eurok / berok ere tratamentu zaharrak dira, baina ez aurrekoa bezain markatuak. Hauen abantaila nagusia da, gaur egunera arte iraun izana, besteak ez bezala. Eta erabilgune jakin baten: solaskidea itzal handikoa denean edota hartakotzat duenean hiztunak, eta batzuetan ezezaguna denean, soilik. Nolabait esan daiteke, honek aurrekoaren lekua beregandu duela, lehen hura erabiltzen zen inguruneetan. Orain dela aspaldi deskribatu zuen Larramendik berorikako tratamentuaren erabilera eta kontestua: […] porque quando tratamos à otros con esse respeto, y cortesía, no tomamos para regimen del verbo lo que tienen de hombres, sino lo que tienen por el oficio, dignidad, grado, de que están sobrescritos; y como ello es de 3. persona, por esso entra bien la inflexion de la 3. y no de la 2. persona. Assi queda ya explicada la razon, por la que el pronombre berorí es de la 3. persona, aunque se use en las mismas circunstancias, que los pronombres de la 2.» (Arte 33).

Jakina da ifar eta ekialdeko hizkeretan ez dela ezaguna berorika; horren lekua zu-k hartzen duela. Hala ere, gure uste apalean, ez da bertanbehera uzteko baliapidea, batez ere gizarte-hierarkiari dagozkion maila-bereizketak

HIZKUNTZALARITZA ETA ITZULPEN JURIDIKOA

131

hizkuntzaz espresatu nahi direnean. Ez legoke batere txarto, gaur ere bere lekua egingo balitzaio berorika honi, goragoko mailako zenbait jaun edo andereri zuzentzen gatzaizkionerako. Euskarak tradizioz duen baliabide horri indar berria emateak hizkera mailan zehetasun eta kolore gehiago izaten lagunduko luke. c) Agur-egiteko formula pare bat aipatu nahi nituzke azkenik, gutunetan ageri direnen artean: —Zuen zerbitzari, «vuestro servidor». Gutun amaieran, izenpetzaileak ohi darabilen formula. Hala Urruñakoetan (1680): Zuben zerbitzari Urruinako Baldernapez juratubak…; beste batean: Zure zerbitzari oedientak… —Jesus Maria dala / dirala gurekin. Erlijio giroko formulen barruan sartu beharko genuke hau. Monja baten lumatik irteniko gutunetan ageri da: Jesus A(urra) dala gurekin (Azpeitia 1622, ETZ 43), Jesus M(ari)a) dirala gurekin (ibid). —Lexiko maila labur aipatzeko, Azpeitiko (XVII) eta Azkoitiko (XVI) gutun zahar batzuk hautatu ditut, handiko zenbait hitzen aipua egiteko. a) Izen kategoriako hitzei bagagozkie, zehetasunetan sartu barik, mailegu-hitzen pisu handiaz ohartuko gara lehenik: estadu, «estado»5, idalgia / iraglia / iragria6, aspaldiko testuetarik ageri den hitza; odol garbia7, «limpieza de sangre» adierazteko. b) Aditz kategoriako hitzetan ere maileguak ugariak diren arren, euskal ondareko korpusa ere garrantzikoa da. Zenbait hitz aipatuko ditut: —gazt. «enviar / recibir una carta» mailegu hurbilaz ematen zaizkigu: karta bidaldu / rezibitu: zure karta rezibidu zebala (Azpeitia 1622), karta bidaldu nizunean (ibid) —gazt. «servir, ocuparse de» adierazteko mailegu bera ageri da maiz, serbitu: baia eztigot etziko argatik zure meseorri serbitzeari (Azkoitia 1596, ETZ 43), bera orain serbidezazula (ibid). —gazt. «comunicar, avisar», gaztigatu: nik esan diot zuk monja nai dezula gaztigatu didazula (Azpeitia 1622, ETZ 43), esan dit gaztiga degizudala nai eztebala monja zeran (ibid). —gazt. «contestar, responder» ordezteko eranzun, ohiko aditza: nik eranzun diot, bazatoz ona, ez zerala etse onetatik zeure bizian aterako (Azpeitia 1622, ETZ 43). 5

Hala: monja da estadu andiena (Azpeitia 1622, ETZ 42). Hala: (iralgria) probatu, ekarri: igraria ekarri beza leen (ETZ, 42), nik iraglia dakarrenean eragingo diot (ibid), iragria datorrenean estuko degu aitaori (ibid), iralgria ondo proobatua ekarriko debala dotoreak (ibid). 7 Hala: lenena bada gizon ondradua, bigarrena odol garbia (Azpeitia 1622). 6

132

ADOLFO AREJITA

—gazt. «maldecir» adierazteko, gaizki esan ageri da, gehienetan gerundioaren pareko kontestuetan azaltzen dena: gaizki esaka / esaten. Adberbio horren beste sinonimo batzuk ere ohikoak dira: deungaro | txarto esan. Hala: au esan diodanean asi da gaizki esaten (Azpeitia 1622, ETZ 43). —gazt. «corresponder», edo hobeto esanda, «no corresponder» adierazteko, gaur ere bizirik dirauen pagua eman azaltzen da aspaldirik; eta «corresponder indebidamente» edo oraindik indar markatuagoaz, pagu gaiztoa eman, gaur pagu txarra eman edota pagu ederra eman esan ohi den antzera: esan dit, pagua eman diozu (Azpeitia 1622, ETZ 43), esan dioot eztala orregati pagu gaiztorik (ibid). —gazt. «impedir» adierazteko, eragotzi aditza, egotzi aditzaren faktitibo zaharra: nik eztizut eragotziko (Azpeitia 1622, ETZ 42). —gazt. «convencer, tratar de convencer» adierazteko eragin aditzak berebiziko egokitasuna du, gaur egun ere: gero guziok aita orri eragingo diogu (Azpeitia 1622, ETZ 42). —gazt. «(no) llamar la atención» edo «discreción» adiera beretsuaz (ez) nabarmendrasunik izan lokuzioaren lekukotasuna dugu; gaurko nabarmentasun itxuraren aldaera zaharraz: ez nabrabendasunik izateagatik eztebala eranzun (Azpeitia 1622, ETZ 43). —gazt. «conmover» adierazteko beratu aditzari ere biziro egokia deritzagu, gaur ohi darabiltzagun samurtu, bigundu lakoen ondoan: zeure aita ori ondoena beratuko dezu (Azpeitia 1622, ETZ 42). —«amar» adierazteko on eritzi lokuzioa zaharra da euskara osoan: ez zaitu joko, onegi deritzu (Azpeitia 1622, ETZ 43). c) Esapideen artean neure/zeure/bere bizian aipa daiteke, gazt. «nunca, en toda la vida»: ez zerala etse onetatik zeure bizian aterako (Azpeitia 1622): —Gramatika-xehetasunak: a) Mugatzaile hurbilaren presentzia dugu izen arruntekin, berariaz senidetasun edo hurbiltasun kontestua markatu behar denean. Erakuslearen itxura bera izanagatik, erraz antzematen da mugatzaile garbiak direla kontestuan: gero guziok aita orri eragingo diogu (Azpeitia 1622, ETZ 42), zeure aita ori ondoena beratuko dezu (ibid), bitartean aita orren esanak sofri itzazu pazientziarekin (ibid), iragria datorrenean estuko degu aita ori (ibid), karta bildadu nizunea esaten nizun aita jaun orrek zer esan zidan (ibid ETZ 43). b) Gazt. «excepto, salvo» adierazteko, ezkontza zin-egite formuletan ikusi dugun bezala, -z baize besterik bezalako egitura idoro daiteke: ea inor dadukan zuz baize besterik (Azpeitia 1622, ETZ 43).

HIZKUNTZALARITZA ETA ITZULPEN JURIDIKOA

133

4. Lege-testuak orohar Aginte-lekuetarik, noiz edo noiz, euskaraz ere ateratzen ziren testuak agirira lehenagoko aldietan. Horren arrazoia gehienetan praktikoa izaten zen: euskara baino ez zekien herri-jende xeheari zuzendurik egotea iragarki edo mezu hori. Herritar edo hiritar guztien jakitun ipintzea gora handiko kontua zenean ematen ziren idatziz holako mezu agerikoak: edo bando bat, edo herri edo hirikoendako arau-ordenantzak, e.a. Gaztelania, edota ifarraldean frantsesa, ez zekien jendea zen gehientsuena euskara mintzo zen gizartean, euskara besterik konprenitzen ez zuena alegia. Eta halako egoera premiazkoetan, idatzi bat euskaraz ematea ezinbestekoa gerta zitekeen. Aldi bateko administrazio-eremuko testuetan euskara erabiltzea ez zen, beraz, bertoko hizkuntzari bultz edo indar egiteko intentzioaz egiten, eta are gutxiago euskara jakintza edo kultura mailara jasotzeko ahaleginaz. Arrazoi askoz apalago eta behin-behinekoagoek behartzen zuten horretara: jendea premiazko berri edo agindu baten jakitun ipini beharrak eraginda. Gizarte eskolabako eta euskaldun huts baten ia ezinbesteko bidea bihurtzen zen hori. Gugana heldu diren testuak, bere aldian idatziko ziren gutxienak baino ez dira ziurrenik. Batzuk inprimatu izan zirelako, eta gehien-gehienak eskuizkribuz artxiboetan gorde izan direlako heldu dira gugana. Testuok ia beti itzulpenak ohi dira, euskara ez baitzen lege mailan erreferentzia-hizkuntza. Eta lege eremuko gaztelania bihurria euskaratzea, gaurko itzultzaile trebatu batentzat ere sarritan zaila bada, pentsa zelako eragozpenak izan zitzakeen euskaraz idazteko ohiturarik ez zeukan edo ia ez zeukan batentzat. Berdintsu zatekeen, egokitzen zen itzultzailea elizgizona bazen edo eskribaua bazen. Esan gabe doa, testu bat hizkuntza batera itzultzeak, hutsetik testua sortzeak baino askoz neke handiagoa eskatzen duela. Ideia jakin batzuk aditzera emateko testua hutsetik sortzen denean, idazleak bere esku dauka esaldiak zelan antolatu: luze edo labur, bakun edo kateatuak, perpaus biko kateak edota hiru eta laukoak. Hiztegia hautatu orduan ere libreago joka lezake, eta kontzeptu bat adierazteko hitz ajutu bat eskura ez duenean, perifrasira jo lezake. Aspaldiko garaietako administrazio-testuak gehienbat itzuliak direla diogunean, testu baldintzapetuak direla esan nahi dugu: lexikoan zein morfosintaxian, itzultze-jardunak baldintzapeturiko testuak. Hori dela-ta ezin dira ikertu, sortzezko testuen parametro berekin. Itzultze-langintzan asko aurreratu da denboraren joan-etorrian, batez ere XIX. mende hondarretik honuntz, eta urrats kualitatibo berebizikoa eman da euskara ofizial bihurtu den momentutik. Baina denbora zaharretako testu bakanetara bihurtuz, erlijiozkoak direla nahiz gizarte gaietakoak direla, jatorrizko hizkuntzara guztiz obenduak dira ditugun testuok. Aipa dezadan, kasurako, Kapanagaren dotrina, Ripaldaren gaztelaniazko bertsioa ondoen zuena argitaratu zena. Baina taiu beretsukoak dira XVII. eta XVIII. mendeko kristau dotrina askoren testuak.

134

ADOLFO AREJITA

Euskal literatura klasikoaren tradizioa finkatu duten idazle handien kasuan —zeintzuk eskolatuak eta euskaraz ondo trebatuak baitziren— dugu horren salbuespena. Axularren itzulpenak, libreak badira ere, beti dira ondo eginak. Berdin esan daiteke Mendiburu, Kardaberaz eta Agirre Asteasukoren kasuan. Eta beste hainbeste Añibarro, Mogeldarrak, Astarloa eta Zabalaren kasuan ere. Lege-eremuko gaztelaniazko testuak, zertan gogoratu ere ez da, egitura korapilatsuen jabe ohi direla, eta zailtasunok handiak zirenean, euskarazkoan ere akatsak egitea ezinbestekoa zen. Zenbait testu eredu hautatu ditugu, genero honetako testuok planteatzen dituzten sintaxi eta lexiko aldetiko eragozpen batzuk agerian ipintzeko: —Arrasateko 1705eko bandoa, bere laburrean erdarara guztiz lotua. —Eibarko hauteskundeetarako ordenantzetako euskara-testuak (1754), are nasaitasun handiagoz jokatzen du maileguekiko. Guztiz arruntak diren hitzetan ere gaztelania-hitzak nahiago ditu itzultzaileak, nahiz itzulpena berez egokia den. —Urdazubiko Abataren eskomikua (1801). Aurreneko biei dagokienez, esan daiteke hizkuntza kalitatearen eta itzulpenaren aldetik, guztiz apalak direla, eta maileguz josiak. Eurotan ia ez dago hizkuntza-ahaleginik. Uneko egoerari erantzutea zuten helburu; euskara horretarako tresna ezinbestekoa. Itzultzailea, halabeharrez pertsona eskolatua, baina ez horraatik euskaran saiatua; euskaraz sekula edo bakan idatzitako jendea zatekeen, eta itzulgintzan sekula ibili bakoa; herriko hizkeraren jabe, beste barik. Urdazubiko testuaren euskaratzaileak, aldiz, trebetasun handiagoa erakusten du. Izan ere, halako agiriak itzuli behar izan zirenean, ez zegoen Jose Antonio edo Bizenta Mogel, Uriarte, Iztueta, Arrue edo antzeko mailako idazleen eskurik. SINTAXI PUNTU BATZUK a) Perpausen kateaketa. Itzulpena gaztelaniako testua oinarritzat harturik izanik, esaldi luzeak eraiki ohi dira euskaraz ere. Perpaus nagusi baten azpian mende-perpaus kateatuen ugaritasuna da ondorioetariko garbien bat. Perpauson ordena, gure tradizioko beste testu gehienetan bezala, erromantze-testuen ordenatik hurrekoa edota haien bidekoa izan ohi da. b) Perpaus konpletiboaren bidezko adierazpena. Hala, S (subjektoa), A (aditz nagusia) eta mende perpaus konpletiboa, -la erakoa duen esaldi baten, / S + A + -la / ordena, kasurako. «(…) Konbentu huntako Abade Yaunak adirazten derauku / presentatu zaiola / erratera noan Petizione hau» (Urdazubi 372).

HIZKUNTZALARITZA ETA ITZULPEN JURIDIKOA

135

c) Baldintzakizunen agerrera. Lege, agindu, arau eta antzekoetan, ugariak dira baldintzakizunak, batez ere agindua ez betetzeak erakar ditzakeen ondorioez ohartarazteko. Esaldia kate luze samarraz eraikia denean, ez da batere arraroa, baldintzazko mezu eta perpaus horrek aurrean marka iragarle bat izatea, baldin edota baldin eta hain zuzen. «(…) itzul dakiozkiola (…) bere haziendak. Eta baldin sei egunik barnean kunplitzen ez badu emen manatzen dena, exkomikatua geldituko dela (…) (Urdazubi 372).

d) Status edo tratamendu-izenen kokaera. —Gizaki baten estatusa markatzen duten izenak, jauna, anderea, maisua, erregea… eta halakoak, jakina denez, sintaxi bi dituzte euskaraz: bata, zaharra, pertsona izendatzen duen izenaren aurrean; bestea, izenaren eskuman, izenondoaren lekuan. Lehen posizioko zenbait adibide emango ditut: Piarres de Lavieuxville, Baionako jaun Aphezpikuak…; Jaun Aphezpiku hari atsegin egin nahiz… (1729ko pribilegioa, AZTH, 47). —Gaztelaniazko «cualquier» edo «cualesquier» zehaztugabea ere edozein pertsona, gertaera edo toki indiskriminatzeko ugaria den legez, bada euskaraz, sartalde eta erdikoan gutxienez, edozein(b)ere marka ezaguna, gaur zahar kutsuko bihurtu bada ere. Hala: notifikauta edozein bere Alkatek (Eibar 1754) —Maiz gertatzen dira zuzenbide eta lege-testuetan baldintza-kontestuak, eta sarritan baldintza-adierazkizun horiek adierazpen nagusiaren ondoren ohi datoz. Beste batzuetan aurrean ere gertatzen dira: lehenengo baldintza finkatzen da, zerbait bete ahal izan dadin. Halako kontestuetan tradizioz dugun baliabidea da baldin aurrerakariena. Baina ez, gaur erdi euskalkietan erabiltzen den moduan aditz aurrizki legez erabilita: /baldin ba- + Aux/, baizik eta perpaus buruan kokatuta. Sintaxi horrek sekulako malgutasuna ematen dio testuari eta perpausen antolakerari ere. Tradizioan ugariak dira halako testigantzak: a) Alkate Jaunak daukala fakultadia moradore guztiak erritik botatzeko, urtebete irago ezkero, baldin presentatzen ez bajako bere noblezia o Idalgixa (Eibar 1754); b) … da baldin egiten ezpadau, izango dabela multia Alkate jaunak da Errejidore jaunak (Eibar 1754) —Baldintza subjuntiboaren erabilera ez da lege-eremukoa soilik, baina gaztelaniaz ere «si viniere», «quien hiciere» eta halakoak lege-hizkeratik kanpora nekez gordetzen direnez, euskaraz ere zeharo galdu dira eremurik gehienetan esan badagi / erran badeza, emon balegi / eman

136

ADOLFO AREJITA

baleza adizkien taiuko guztiak. Hizkuntza arruntean oraindino bazterretako hizkeretan dute arnasa apurren bat, eta bizkai euskararen kasuan ahal hizkia lagun den aditz perifrasietan: etorri al baledi, esan ahal bale(g)i. Bestelakoak, etorri baledi edo esan bale(g)i zaharkitu egin dira. Lege-testuetan ere, berariaz zaharretan holakoen lekukotasunak ere ez dira falta: Agiria da, edozein persona<k>, ekusi badagi juridizino onetan ijiturik, ala gizonik, nola anrarik ala umerik, abisadu dagiola alkalde Jauna (sic), eta ezpabere justizia egingo dala. (Arrasate 1705). —Denbora-perpausak gero zentzuzkoak direnean eta -nean atzizkiaz eraikitzen direnean, subjuntiboko laguntzaileaz eraiki ohi dira halako testuetan ere. Hala: eta inbentarixuau akabau deinian, beriala da denporarik galdu baga Alkate Jaunak bialdu daixala testimonio bat Diputazinora (Eibar 1754). —adjektibo posizioko erlatibo egiturak maizago ageri dira eremu honetako testuetan sortzezkoetan baino, batez ere gaztelania edo beste erromantze batetik itzuli beharrak eraginda. Hala, gazt. «por las causas y razones que se expresan en las cartas» esaldi-atala euskaratzeko: gustiak kausa eta razoe espresatzen diranengatik letretan eta gehiago pagatu bear ditu justamente zor dituen kostuak (Leitza 1626, ETZ 47); Gazt. «si no se presentan dentro del término que hemos dicho» euskaraz emateko: eta termino esan dogun barruan joaten ezpadira… (Arrasate 1705). LEXIKO PUNTU BATZUK a) Pertsona eta jaun izenak. —Errege geure Jauna, gaztelaniazko «Su Majestad el Rey» edo antzeko formula euskaratzeko (Arrasate 1705). —Eskribau, hala agertzen da maiz: Eskribaurik iltten danian… (Eibar 1754). —Alkate, gazt. «alcalde» adierazteko, sarritan alkate jaun formulapean: erriko alkatiak eztaixala permitidu…; egin biar dabela Alkate Jaunak inbentarixo barrixa (Eibar 1754). —Ofiziale, gazt. «oficial» edota eusk. ere ofizial erabili ohi den lekuan: baita bere ezteila izan ofizialik edo ofizialerik soldadu danik (Eibar 1754). b) Denbora-erreferentziak. Eremu honetako testuetan aparteko garrantzia ohi dute denbora-markatzaileek. Horretan, egia esan, ez dagoke berrikuntza handirik beste testu muetekiko, baina zenbait formula aipatzeak merezi du.

HIZKUNTZALARITZA ETA ITZULPEN JURIDIKOA

137

—Lehena, hain zuzen, orain duela hilabete bat: konprenirazten derautzu orain duela ilabete bat eta geixiago faltatu zaizkola bi Bei iztarrukoak (Urdazubi 372). —Gertakizuneko epe jakina, gaindi ezineko epea: gazt. «en el plazo de» adierazteko, X egunen barrenean / barruan, euskalkien arabera. Ekialdean barrenean dugu: pagaditzala … amabortz egunen barrenean (Leitza 1626, ETZ 47). Sartaldean barruan: ogeta amar egun barruan biurtu ditezela eureen terziora (Arrasate 1705). —Etorkizun berehalakoa adierazteko, gazt. «de inmediato», eusk. (h)ainbat lasterren: eta kausea sustanziadu ainbat lasterreen (Arrasate 1705). —Orain arteko aldia adierazteko: oraindaino, oraingaino, orain artean bezalako aditzondoak ditugu: orregaz parkatuten deustela oraingaño iges egiñagatik merezietan zituben pena gustiak. (Arrasate 1705). —Oraindik aurrerako aldia adierazteko, egundanik, gaurtik: hek sal araz detzan gure Erresuma guzian nahi duen bezanbatetan egundanik hamar urthez (1729ko pribilegioa). —Denbora-epeak aurrera egitea, gazt. «correr el plazo de tiempo» adierazteko mailegua dugu batzuetan: korridu/korritu: ta korriduko dau terminoak gaurko eguneti (Arrasate 1705). c) Ondorio adierazleak. Arrazion hauk direla kausa: «Arrazoin hauk direla kausa otoizte(n) duela…» (Urdazubi 372).

d) Erabaki eta adierazen adierazleak: Aditzak izan ohi dira gehienbat: —manatu: «Ikusirik (…) petizione hau, (…) manatzen du (…) presenta dadiela batbedera edo Bikarioaren edo aren ordainaren aitzinean» (Urdazubi 372). —«notificar, comunicar, anunciar» adierazteko, aditzera eman, bizkai euskaran a(d)itzen emon lokuzioak azaltzen dira: gure Konseiluetako Conseiller maite eta leijalak aditzera eman daroku gure Pribilegioa behar duela… (1729ko pribilegioa). —gazt. «por escrito» adierazteko, izkiribuz: non ez duten permisione berariazko bat izkiribuz Jaun Aphezpiku haren ganik (1729ko pribilegioa). —gazt. «estar advertido, estar enterado» edo antzeko adieraz dugu kontuan egon lokuzioa, gaur egungo jakitun egon lokuzioaren kidea: Errixak (…) eztabela pagauko elektoriaren kulparik, berak baino, da kontuban egon ditiala (Eibar 1754), Baita bere Justizia, errejimentu guztixa egon deilla kontuban, da kuidado egin daixela… (Eibar 1754).

138

ADOLFO AREJITA

e) Zuzenbide eremuko zenbait hitz: —gazt. «derecho» adierazteko, esku, eskubide hitzez gainera maileguzkoak ere erabili izan dira, hala dretxoa: haren dretxoa duketenen ganik (1729ko pribilegioa). —gazt. «multa» adierazteko, Ifarraldean maileguzkoa den amanda eta hegoaldean ere maileguzkoa den multa dugu: hirur mila liberako amanda bat pagatzeko (1729ko pribilegioa), izango dabela bi milla marabidiren multia (Eibar 1754). f) Politika eremuko eta osterantzeko zenbait hitz: —gazt. «reinado» adierazteko, erregetza aldi euskeraz datekeena, badugu errege denbora ere: gure Errege denborako hamalaurgarrenean [urtean] (1720ko pribilegioa). —gazt. «apresar» adierazteko, preso (h)artu edota inoiz (h)artu soilik ere erabilia da: Justiziak egin dagiala dilijenzia preso artzeeko ala igesi dabilzen gustiak (Arrasate 1705), Datozanian Juezak kanpoetatik inor artzera bere jurisdikzinuan… (Eibar 1754). —gazt. «confiscar» adierazteko konfiskatu mailegua: inprimatuko diren liburuak konfiskatzeko (1729ko pribilegioa). —gazt. «entender» adierazteko: aditu: au adietan da biurtzen direanakin asenteetan euren plazak (Arrasate 1705). —gazt. «estar fugado» adierazteko, igesi ibili, eta «fugarse» adierazteko iges egin: eta andi eta bideetati eskapadu eta iges egin eben guztiak (Arrasate 1705), preso artzeeko ala igesi dabilzen guztiak (Arrasate 1705). —gazt. «gastar» adieraz, diruaz edo ondasunez dihardugunean, badugu gaur egun ere erabiltzen den jan hitza; hitz honek dirua xahutu edo eralgitzearen zentzu neutroa barik, «malversar» adiera gaitzeskorra du gehiago: eta onek izaten badabe kiebrarik, edo jaten baditube Erico errentak… (Eibar 1754). —gazt. «ordenar» adierazteko, agindu: Errege geure Jaunak aginketan dau… (Arrasate 1705).

5. Itzulpen historiko adierazgarri batzuez oharrak Itzultzaile klasiko bi hautuko ditut, biak sartaldekoak, eta biak zuzen edo zehar politika eremuko testuak euskaratzen jardun izan dutenak, aditzera emateko nolako eragozpenak gainditu beharrean aurkitu ziren, batez ere terminologiari zegokionean, baina sintaxi alderdiko arazoak ere ahantzi gabe. Juan Antonio Mogel eta Jose Antonio Uriarte dira idazle-itzultzaileok, biok funtsean eskola berekoak —Uriarte Mogelen miresle eta jarraitzaile sutsua izan baitzen—, baina belaunaldi diferentekoak: bata XVIII-XIX mende-mugakoa, bestea XIX mendearen bigarren herenekoa.

HIZKUNTZALARITZA ETA ITZULPEN JURIDIKOA

139

Euren itzultze-saioak iruzkinduaz bide batez, erakutsi nahi dut badirela euren ahaleginean, bai metodologia aldetik, baina baita eurek emandako soluzioen aldetik, hainbat puntu gaur egungo itzulgintzarako ere aplikagarri denik. 5.1. Mogelen testu latinoen bertsioak eta hitz teknikoen arazoa Mogelen itzultze-ahaleginean, terminologia aldetik ematen dizkigun soluzioak baino sintaxi-joskera aldetik ematen dizkigunak ditugu erakargarriagotzat: bai sintagmen kateaketan, bai perpausen kateaketan darabiltzan zenbait baliabide benetan egokiak begitantzen zaizkigu gaur egunerako ere. Baina terminologiari dagokionez ere bada gauza garrantzizkorik aipatzeko; emandako soluzioen aldetik ez bada, bai behintzat egindako ahaleginaren eta norabidearen aldetik. Mogelek, jakina denez, latineko autore klasiko ospetsuenetariko batzuen testu-atalak euskarara bihurtu zituen mende berria hasi eta lasterrera, gutxienez itzulpenon hiru bertsio ematen zizkigula: bi gipuzkeraz eta bat bizkaieraz. Humboldt-i bialdu zion lehen idazketaren izenburua hau zen: Versiones bascongadas de varias arengas o oraciones latinas. Gerotxoago, 1802an, Tolosan argitara emango zuen bertsio landuago bat, gaztelaniazko hitzaurre luze batez eta atzean erantsiriko glosario luze batez horniturik. Izenburua hau zuen: Versiones Bascongadas de varias arengas y oraciones selectas de los mejores Autores latinos. Latinetik zuzenean euskarara bihurturiko testuok, gehienak erretorika generokoak dira, berba-jardunaldiak, baina atzeko biak narratiboak, kontaerazkoak, edo historikoak, nahiago bada. Euron autoreak, jakina denez, Quintiliano Curcio, Salustio, Tito Livio, Tacito eta Ciceron. Testu-atal hautatuak dira, ez kapitulu osoak: izan ere, asmoa ez zen obra oso bat edo obra zati oso bat euskaratzea. Itzultzailearen xedea, euskara halako goi testuen itzulpena egiteko gai zela frogatzea zen: itzultze-saioa bera zen helburua. Testu hauek ezagunak dira batez ere, Mogelek Peru eta Maisu Juanen berba-jardunen obran txertatu zituelako, atzeko azken dialogoan, Frai Pedro eta Don Juan abadearen arteko horren barruan, helburu jakin batekin: euskara, beste edozein hizkuntza bezain gai zela literatura, politika, administrazio zein beste jakintza gaiak erabiltzeko. Hiru idazketa egin zituen bertsio hauenak: bi gipuzkeraz —bata Humboldt-i gutunez bialdu ziona eta bigarrena 1802an argitara eman zuena— eta bat bizkaieraz —PAb obran sartu zuena—. 5.1.1. Terminologiaren arazoa Baina holako gaiak erabili orduan artean gutxi landutako hizkuntza baten eragozpenez mintzo denean, terminologiaz ari da batipat, ez sintaxiaz, ezta

140

ADOLFO AREJITA

ere morfologiaz. Kultura-hitzak nola eman da arazoa: politika eta administrazio eremuko hitzen ordezkoak bilatzea hartzen du desafio nagusitzat. Eta ez da zertan esan, ez diola balio Larramendiren hiztegiak; beraz, nekez joko du hara euskal ordezkoen bila; ondo dakielako, hitz asmatuak izanez gainera, gaizki asmatuak direla gehienetan. Mogelek, eta honen aurreko zein ondorengo klasikoek —Iztueta edo holakoren bat kentzen badugu— ez dira Larramendiz gutxi-gutxi baino baliatuko kultura-hitzak sortu orduan. Hara zer idazten dion Humboldt-i, bialtzen dizkion bertsioekin batera:8 «Hai a la verdad en estas elocuentes arengas no pocas voces no fácilmente acomodables a un idioma hasta ahora nada o poco cultivado. Por ejemplo esta voz «Republica» debe subsistir en las versiones que del latin se hagan a otras lenguas, ni sé que se use de otra voz en todos los idiomas de Europa. Esta voz “Senado” equivale al Batzaar de que nos valemos en Vizcaya para denotar una Junta de ancianos, es decir, varones prudentes autorizados por los pueblos o Provincia. “Tribuno de la plebe” se vierte bien por Errien buruzaia, porque es empleo de gefes veladores del bien de los pueblos. [49] “Centurion” corresponde a la voz bascongada Euntaria, que gobierna, o commanda a ciento.9 Legatus, o “Embaxador” por la voz Bialquiña; y por “Diputado”, Ecautua, o escogido para algun negocio. Esta voz “Emperador” se comprenderá por el bascongado con Aguintari-nausia, el principal mandón, y al presente esta voz, Imperator, y aun Imperium tienen otros significados que entre los Romanos, a no ser que se contraiga al Egercito, Exercitus Imperator, de donde se acomodó a los Emperadores romanos. La voz Aguintari nausia quadra suficientemente al uno y al otro. Asi no hai en estas versiones bascongadas voces usurpadas a otros idiomas, y qualquiera del populacho comprenderá bien las arengas. Esta voz Soldadua es bascongada: su raiz en soldatá, o salario, como si digera el estipendiado, o asalariado, connotan a la milicia. Si el idioma bascongado es o no capaz de elocuencia, y de todas las figuras rethoricas, si pobre en voces familiares, lo dirán estas versiones, y será la vez primera en que hablen en bascuence los Curcios, Salustios, Tulios, Tacitos y Tito-Livios, Padres de la eloquencia romana».

Berriro jardungo du gaiaz 1802ko edizioari egiten dion prologoan, eta horrekin nahiko ez dela, atzenean nomenklatura bat erantsiko dio opuskuloari, hitz ezezagun eta taiu berrikoen zerrenda emanez. Hala dio: «Doy al fin una nomenclatura de varias voces que hay en estas versiones, que aunque usuales en el pueblo, las ignoran no pocos de los Literatos, 8 Ondoko testu hau eta Mogelek Humboldt-i bialduriko bertsio argitaragabeak oraintsu eman genituen ezagutzera Litterae Vasconicae aldizkarian: «Juan Antonio Mogelen “Versiones bascongadas”. Humboldt-i bialduriko idatzaldia», Litterae Vasconicae, 9, 65-117. 9 Hala ere Mogel da berba hau testuan txertaturik lehenengoz darabilena, guk dakigula, nahiz Larramendik bere DT-en sartu izan eban lehenago.

HIZKUNTZALARITZA ETA ITZULPEN JURIDIKOA

141

y Eclesiàsticos. No hay una sola voz en todas ellas, que no sea de origen Bascongado. Para la voz Republica tenemos dicciones literales, y propias en taldegauza, taldeaguintea, taldelurra. Para la voz Senado tenemos en uso Batzaarrea, es decir Junta de ancianos, ò varones de maduro juicio y autoridad pùblica. Para la de Consul Ondoecuslea, y asì à este tenor las equivalentes à los Quirites, Padres Conscriptos, Embaxâdores, Centurion, Diputados. No hay idioma que se le aventaje en su gusto y artificio para formar voces descriptivas. El latin se ha enriquecido à costa del idioma griego. Filosofos, Teologos, Artistas, Maquinistas, Médicos, deben à dicho idioma sus nombres descriptivos. Asì el Latin como sus criaturas el Frances, Italiano y Castellano, son en sì muy pobres. El Bascongado tiene en el artificio proprio de su lengua el modo de formar semejantes nombres compuestos y definitivos. No se han tratado la Filosofía, ni otras Ciencias y Artes liberales en Bascuence. Solo le falta pues el cultivarla en ellas».

Germanikok bere soldaduei egiten dien hizkundean esaterako, honako hitz berriak proposatzen ditu: «Baña nere Aitac arquitzen du burua gordetzeco videa bere Anditasunean, ta Erromaco Aguintaritzac (Imperio) badu paque ta sendotasuna bere Soldadu Taldeetan (Legiones)». «Osticopetu dezute Batzarrea bere escubidean. Ezdiozute eceri lotsaric gorde; ez gendeen arteco legue artuei, ez Bialquiñai (Embaxadores) ez etsayai». «emen bacarric billatzen dala eriotza ematea; Euntaria (Centurion) urrutitzea; Errico Buruzaiac gatigatzea, ta galtzea Batzaarreco Ecautuac (Diputados)».

Cicero-k Catilina-ren aurka egiten duen lehenengo jardunaldian, bizkaierazko bertsioan, honelako hitzak proposatzen dizkigu: «Batzaarrac au badacus; Beguiraliac bazau. Guztiaz bere bizi da Catilina». «Araco guizon enzute ain andico Publio Escipion abade nagusijac, escuvide andi baga il eban Tiberio Gracco, Errepubliquiari calte erdi bat egin eutsalaco».

5.1.2. Gramatikazko bihurritasunak —Izen baten lekuan aditzizenaz eraikitako konposatu konplexuak, esaterako, itzulpenetan errazago ikusten dira, testu sortuetan baino: «Obé da guizontsú burdinia erabilli, ta emotia eurai guerra irabazte gora, odoltsu, ta damugarrija».

—Erlatiboko perpausak, adjektiboaren lekuan, izenaren eskuman kokatzeko joera handia darakus Mogelek, eta latinetik euskarara bihurturiko ata-

142

ADOLFO AREJITA

letan onura handia ateratzen dio baliabide horri: erlatibo-perpausak ezker-eskuma komenientzien arabera ipini ahal izateak malgutasun handia eskaintzen diolako testuari. Hala: a) «Guztia litzate alperric, dana pamparrerija aisiac daruana, neure escuban baneuca gaisotasun au urrin botatia» (PAb). b) «Osagarri macal, indarbagaco, luzavidiac dacarrezanac, ta bardin Osaguille nagui, baldan, ta ardura guichicuac, ez dira benetan egoqui, ta adiutubac neure gacharentzat» (PAb). c) «Azartú, azcór ta bijotz andicua danac, beregan darabil orma, edo muru sendó burdiniac igaroco ecin dabena».

Batzuetan Izen bati ezker-eskuma dautsaz erlatiboko mendekoak: «Ezdaquizu guztioen ezaguerara eldu dala zuc jaso gura dozun machinada urratu aguinic eguana?».

—Elipsiaren erabilera zuhurra da Mogelen baliabide garrantzitsu bat. Perpaus edo egitura kateatu juntatuetan gertatu ohi da maizenik hori: a) batzuetan, aditz laguntzailearen elipsia izan daiteke: «Biarrac gueitu biar dau aguintia, ta estuban indar barri batzuc artu».

b) Beste batzuetan mende perpaus kateatuetako menderagailua kentzea izan daiteke: «jaquin beguije, gueijago billatuten dodala, ta leenago autu guerraco eguiquizunen zucenvidia, neure osasuna ecartia baño». «Barriz macaldu, ta bildurraz adore baga gueratuten bagara, beste soñu bat enzun biarco dogu».

—Mende-egitura mota diferenteetakoak elkartzeko erakusten duen maisutasuna agerian dago Mogelengan. Ondoko esaldian, esaterako, eragozpen-adierazle diren mendeko kontzesiboak ditugu lehenik, baldintza-perpaus bat ondoren, eta ondorioa markatzen duen perpaus nagusia atzean: «Alperric Soldadu erquin, coldar, ta guperia zapalduco dozu zemaiz, ta aguiraca garratzez; / alperric ondo esanagaz eregauco dozu; / baldin jatorriz, ta berez leguez ezpadacar bijotzeco azcortasuna, / ez deutsee verbaac cirquinic eraguingo».

Hurrengo honetan, aditz nagusiaren ondoren, helburu zentzuko subjuntiboko aditz bat dugu, eta honen azpian eta ondoren aditzizen erako bat, eta honen azpian eta ondoren helburu zentzuko aditzizen perpaus bat: «Illaz, ill biar da, / jazo ez dedin / arerijuen escubetan jaustia / guero zatitu ta triscaubac izateco».

HIZKUNTZALARITZA ETA ITZULPEN JURIDIKOA

143

Hurrengo esaldian, baldintza-perpausa dugu lehenik, eta honi dautsala moduzko konparatibo bat; aditz nagusia hurrengo, eta ondoren mendeko osagarri bi juntaduraz elkarturik: «Baderichazu nasala ni guizon zucen ta prestuba, / celangotzat egon cirian beste egunetan, ta erri oneetan, neure Aita ta Osabia, / jaquin eguizu, / badiriala Erromaco Urijan gure irudicuac, / ta ezdaguala lurraren gañian bildurgarrijago bat arerijuentzat, / ta maitagarrijagoric adisquideentzat».

Ikus ondoko esaldian erlatiboko perpausen kate luzea: «Izan zan bai, izan zan beste egun batzubetan legue zucena Errepublica onetan, / guizon benetacuac cirianac / euren arerijuai baño castigu latzaguac emoteutsezanac / erri-caltegarrijac cirianai».

—Itzulitako testuetan errazago ematen dira, euskaraz sorturikoetan nekez azalduko liratekeen egitura batzuk. Hala juntadura-katean gertatzea IISS-ekin batera aditzizen perpaus bat edota partizipio-perpaus bat. Esaterako: (a) «Gomuta zaiteze zeuben escumeetan daruazuzala ondasunac ugarí, zeuben Izen, ta Izate ona, erri ascoren zoriontasuna, ta urratutia vicitzaco locarri, ta catiac». (b) «Nos artian guero bere, Catilina, jarraituco deutsazu dongaro eguitiari gure oneguitasunaz?». (c) «beste aldeti, premina, estura, ta besteric ecin eguiñac, sendotu daruaz bildurti, ta quiquildubenac».

—Halaber, sortutako testuetan, itzulitakoetan baino nekezago gertatzen da izen baten ezkerretara izenlagun funtzioko luzapen bi edo gehiago ipintzea: —Izenlagun bakarrak buruan juntaduraz elkarturik dauden buru biri eragitea: «Aztu ete zaree leenagoco egun zorionecuetan aguertuten cenduben bijotzen jaubetasun, ta bildurric ezaz?».

5.2. Jose Antonio Uriarteren ahalegina Eta bigarren ahalegina, hemen berariaz aipatu nahi dudana, Jose Antonio Uriarte frantziskotarrarena da. Oraintsu atera ditu, dakizuenez, unibertsitateko honetako Euskal Gaien Institutuak Bizkaiko Batzar Nagusiekin batera, 1833-1877 bitartean Arrigorriagako seme argi eta Bonaparteren laguntzaile nekaezin honek borondaterik onenaz eta esker gutxigaz euskarara bihurtu zituen Bizkaiko Batzarretako Agiriak. Aldi luze horretan zehar euskal itzulpengintza aurrera-pausu handiak emana zen beste lurralde batzuetan ere, bereziki Gipuzkoan. Baina Uriarte-

144

ADOLFO AREJITA

ren itzulpenon garrantzia beste maila batekoa da: administrazio-erakundeen itzalaz eginiko testuak dira; ofizialtasunaren babesa dute; beraz euskara aintzat hartua da gizarte-hizkuntza legez. Horrezaz gainera, inprimatu egin ziren idatziok; eta hirugarrenik, 40 urte eta gehiagoan iraun zuen langintza horrek. Zenbat euskal ekintza dira, batez ere lehenagoko garaietan, hain iraunkorrak izan direnak? Artean ere Juan Jose Mogel eta Bizenta Mogel ere ibili ziren aldizka itzultze-arduretan Bizkaiko Diputazioarentzat, baina halako tinkotasun barik. J. A. Uriartek itzultzaile legez duen garrantzia lehendik ere ezaguna bazen —batez ere Bibliaren bertsioak Bonaparterentzat egin zituelako—, Bizkaiko Batzar Nagusientzat egin zuen lan mardularen neurria aipatu bilduma honek utzi du agerian. Egileek hiztegi eta gramatika azterketa batez ornitu duten ezkero, ezer gutxi dut honezaz berririk esateko, baina lehenengo egitekoa, darabilgun arlorako duen garrantzia nabarmen ipintzea da. Gramatika gaiak alde batera utzita, hiztegi eremuko puntu bat edo beste aipatuko ditut, gaztelaniazko kontzeptuak euskaraz emateko originaltasuna edo egokitasun berezia erakusten duenena batik bat. Dena esan behar bada, Uriarteren meritua ez da hainbeste hitz teknikoak finkatzea —sarritan kontzeptu baterako alternatiba bi edo gehiago ere ematen baititu; behin bat, behin bestea—, baizik eta hitz edo lokuzio egokiak aukeran eskaintzea. Harrobi paregabea dugu bere testua, zeinetan gaur egunerako ere zenbait kasutan argibide egokiak aurki ditzakegun. Zenbait hitz edo lokuzio egoki aipatu nahi ditut: —gazt. «a unos y otros» itzultzeko, guztijai ta bakotxari lokuzioa erabiltea: emonik guztijai ta bakotxari esker andi ta beraarizkuak. —gazt. «acceder» adierazteko oben egin hautatzea txit interesgarria da, argumentu osagarritzat -ra adlatiboa duela gainera: Eta firmau ta presentau ebenak eskabidia, oben eginik Diputadu Jaunaren errazoietara. —gazt. «adhesión» («afecto, afinidad, devoción») adierazteko bizkaiera ondaretik atera dituen etsigitasun eta eraaspen izenak ere guztiz interesgarriak da, beti atxikimendu erabili behar barik: (a) geitu da nigan lur dontsu eta zorijoneko oneganako, leendik bere baneukan etsigitasun eta borondate ona. (b) Errijaren amodijuak, eta beraganako eraaspenak aginduten deusku gaur alan sinistuteko. —gazt. «afianzar» itzultzeko sendatu hautatzeak ere ez gaitu batere harritu behar. Izan ere bizkai euskaran osatu eta osotu zentzuz argiro bereizten diren moduan, sendotu eta sendatu ere antzera egiten dira. Hala: Bizkaijaren izenian errege-uri edo Kortera juateko emon jakeen egikizun ta kargubari; eta orain bere ez dabela ontzat emon biar, ezpada barriztau ta sendatu bertako buru edo Diputadu Jaunaak. —gazt. «amenazar» adierazteko bizkai ondare zaharretik atera du zematu aditza, zemai izenaren gainera sortua, gaur egun hain zabal dabilen mehatxatu | mehatxu hitzen alternativa dotorea: Ez ditu bestek

HIZKUNTZALARITZA ETA ITZULPEN JURIDIKOA

145

zematuten zuben Foruak, ezpada kendu gura deutsubenak daukazuben bakia. —gazt. «auxilio» edo eusk. laguntasun adierazteko, hor dugu bitartekotasun hitza, gaur ere guztiz baliagarria datekeena: egiteko, zeuben Diputadu jaunén bitartekotasunagaz, neugan al dan guztija Bizkaiko errijen ondo izatiagaitik. —gazt. «usos y costumbres» euskaraz emateko, usadio eta ekandu segida eskaintzen digu: ondo ezaguturik daukadaz eta estimetan ditut biar dan moduban ta eduban, euskaldunen ekandu ta usadijo onak. —gazt. «compartir» adierazteko partil izan, Mogelek ere darabilen lokuzioa: Berorren Mesedia izan da egun oneetan, gure lan ta arazubetan partil. —gazt. «compatibles» adierazteko alkartu leizanak perifrasia: Dempora onetan Gobernubak egin ta ipinirik lege arteztzaillak, bakaronda edo monarkija guztirako, sartu ditu Bizkaijan aetarik batzuk alkartu leizanak bere forubakaz. 6. Ondorio gisa Beste jakintza-arlo guztietan bezala, hemen ere lehena ezagutzeak eta aztertzeak geroa oinarri sendoagoz garatzen laguntzen duela erakutsi nahi dut. Gure gaur egungo terminologia ez da lehengo bera izango; premiak ere aldatzen baitoaz. Baina, uste baino sarriago, hizkuntzaren garapenak —eta itzulpe bidezko garapenak— tradizioan zehar bilatu dituen konponbideak guztiz jakingarri izango ditugu geroari buruz: bai hitz berriak eihotzeko orduan, ondo datorrenean lehengoaren hurbileko metodologia erabiliz, bai sintagma eta perpausen sintaxiari dagokionean, batez ere konplexutasun gradu bat dutenean. Bibliografia MITXELENA, Luis (1964): Textos arcaicos vascos. Minutauro. Madrid. Birrarg. ASJU, XI, 1989. Laburd.: TAV. MUJIKA, Serapio (1908): «El vascuence en los archivos municipales de Guipúzcoa», RIEV, 725-733. OZAETA, Arantzazu (1992): «Arrasateko testu zahar bi», ASJU, XXVI/3, 793-800. RIEZU, Jorge (1972): «Excomunión por el Abad de Urdax», FLV, IV, 12 znb, 371-375. SARASOLA, Ibon (1990): Contribución al estudio y edición de textos antiguos vascos. Anejos ASJU, IX. Donostia. Gipuzkoako Foru Aldundia. Euskal Herriko Unibertsitatea. SATRUSTEGI, Jose M. (1987): Euskal testu zaharrak, I. Euskaltzaindia, Iruñea: 19-28. Laburd.: ETZ.

146

ADOLFO AREJITA

TREVIﾃ前, Imanol (1984): Administrazio zibileko testu historikoak. IVAP-HAEE, Bilbao. Laburd.: AZTH. URRUTIA, Andres et alii (2003): Bizkaiko Batzar Nagusiak eta euskera: 1833-1877. Euskarazko testuen bilduma eta azterketa. Bizkaiko Batzar Nagusiak, Bilbo. Goizuetako Ordenantzak.

VII Jurista euskalduna, jurista elebiduna Andres Urrutia Notarioa Zuzenbide Fakultateko irakaslea Deustuko Unibertsitatea Euskaltzaindiko euskaltzain osoa

1. Sarrera Egunon, guztioi. Sinposio honen bigarren eguna dela eta, niri egokitu zait zuen aurrean agertu eta azalpen batzuk ematea, ÂŤeuskara juridikoÂť delako horren, eta euskal legelarien eta itzultzaileen arteko harremanez. Egia esan, zer azaldu horrek ere kezkatzen ninduen, besteak beste, azken hogei-hogeita bost urteetako bideak (batzuetan bereiz, beste batzuetan elkarrekin), amaiturren baino, hasi besterik ez duelako egin. Horrexegatik, jarri dut gogoa osterantzeko ahalegin batean, eta, hitzaldi dogmatiko eta itxia baino, zerbait dinamiko eta irekia egin nahi izan dut, geroago egongo den iritzi-trukaketaren zain geratzen dena, zalantza- eta duda-izpirik gabe. Norbaitek pentsa lezake, menturaz, orokorregi ibiliko naizela. Urliak esango dit, eguneroko premiek bultzatuta, mahai gainean dituen arazorik behinenak ere ez dizkiodala konpondu, ez askatu ere. Bietarik bego, edozein modutan ere, nire lehenbiziko asmoa. Orokorrean ibili arren, argi gera bedi nire gogoetak duen lehen helburua, bertara ekarri nahi baitut, legelarien eta itzultzaileen arteko gogoeta erkidea, eta eginkizun zaigun elkarlana, bereiz baino, elkarrekin ibiltzen saia gaitezen. Bi mundu horiek hurreratu nahian ibilita ere, ez dut baztertuko euskal juristari dagozkionak. Nor euskal jurista, nolakoa horren jarduna, zein haren baliabideakâ&#x20AC;Ś Oro dira gaur egun gure artean ditugun entzule eta ikasleentzat ikasgai eta hausnarkinak.

148

ANDRES URRUTIA

Behin bada ere, zuzenbidearen arloak jorratzeko lan astunari utzi eta jar ditzagun gure gogoak horiek zizelkatzeko dugun lehen-leheneko tresna preziatu horretan, hau da, euskararen mintzairan.

2. Historiaren norabideak euskararen harian Luze joango litzaiguke historiaren bilakaera eta zirrikitu guztiak une labur batez azaltzea. Egin dezadan, labur beharrean, bestelako saioa. Flash arin batez ikus ditzagun euskararen nondik norakoak, zuzenbidearen arlotik, Ipar eta Hego Euskal Herrian. Hartara, bereizketa aproposa: mende bitartean, latina nagusi, goi mailako zuzenbideari zegokionez; erromatar zuzenbidea, latinez idatzia, zuzenbide erkidea Europan zehar, unibertsitatean erakutsia eta estatuen artean zabaldua. Hura zen lege-munduaren bizkarrezurra eta haren eramailea, latin mintzaira, ezinbesteko hizkuntza juridikoa. Horren aldamenean, zuzenbide nazionalak, Euskal Herriko kasuetan, herrialde bakoitzaren foruak, zuzenbide beregain baten azalbiderik irtenenak, batez ere, testu idatzietan. Horietan ere, desberdin jokatu, geografiaren arabera: Bizkaia, Gipuzkoa eta Araban, gaztelania nagusi; Nafarroan, nafar erromantzea lehen, eta gaztelania gero (gaskoiaren agiritegiak ahaztu gabe); eta Lapurdin, Nafarroa Beherean eta Zuberoan, gaskoia gailendu, ageriko hizkera juridiko gisa. b) Hainbatez, hizkuntzen arteko harreman horiek, bistan da, harreman diglosikoak dira. Latina da mailarik gorenekoa; gaztelania, haren aldamenean; eta, euskara, mailarik beherenean. Bitartekari eta ararteko, herritarrak diren eskribau, legelari eta enparauak. Diglosia horrek, ez ahaztu, luze iraun zuen modu egonkorrean, alegia, ez zuen ekarri euskararen ordezkatzea. Salbuespena izan daiteke frantsesaren eragina, gaskoia ordezkatzeko, XVII-XVIII. mendeetan. c) XIX eta XX. gizaldiak, jarraitutasunari dagokionez, bestera datoz. Izan ere, lurralde batzuetan ofizialtasun-zantzuak datoz (berbarako, Bizkaiko Batzar Nagusiak, Lapurdiko testuak), eta latinak behin betiko galduko du bere lekua, estatuko hizkuntzen mesederako. Euskara ere, diglosiaren maldan behera, lurralde eta biztanleen galtzaile. XX. mendeak dakar, Hego Euskal Herrian batik bat, besterako norabidea eta nahia, abertzaletasunaren eskutik. Home Rule edo Autonomia Estatuturako aldarriak ordezten du foru galduen erreibindikazioa, eta euskara bera hizkuntza ÂŤnazionalÂť moduan agertzen da, historian lehendabizikoz. Legeak ere euskaraz nahi dira, eta eragile juridikoak, euskaldunak, alegia, euskaraz lan egiteko gai direnak. Horren gailurra 1936-1937. urte bitarteko Lehen Euzko Jaurlaritzaren aldizkari ofizial elebiduna. a)

XV-XVIII.

JURISTA EUSKALDUNA, JURISTA ELEBIDUNA

149

3. Legelari euskalduna: egungo egoera (I) Aurrekoaren porrotak ekarri zuen, gerora ere, giro ilunaren lehentasuna. Xehetasun berriak etorri dira, 1978. urteaz gero, euskara ofiziala aldarrikatu denean, Euskal Autonomia Erkidegoan nahiz Nafarroako Foru Komunitateko eskualde batzuetan. Ofizialtasun hori, bistan denez, mugatua da. Ez horrenbeste lurraldez, ezpada funtzioez eta erabilpideez. Izatez, ofizialtasun horrek bere indarra zabaltzen eta hedatzen du arlo guztietara. Praktikan, haatik, ofizialtasun hori garatzeko neurriak ez dira gauzatu esparru guztietan. Horren ondorioz, hainbat arlotan euskara bera aintzakotzat ere ez da hartu, hizkuntza ofizial gisa, eguneroko aplikazioa duten arlo askotan. Hirutara bihur daiteke, hortakotz, arlo eta eskuduntzen arteko banaketa Hego Euskal Herrian, bakoitzari erants dakiokeela euskararen erabilera-maila: —Hasteko, Espainiako estatuarena. Konstituzioak nahiz Autonomia Estatutuak edo Foru Hobetzearen Legeak mailakaturiko esparruetan euskara ez da ageri, testu nagusietan behinik behin. Espainiako Konstituzioa eta berrikitan Europako Konstituzioa izan ezik, bakan eta urri dabiltza euskarazko testuak estatu mailako administrazioan. —Jarraitzeko, Euskal Autonomia Erkidegoarena nahiz Nafarroako Foru Komunitatearena. Bi horietan, aldizkari ofizialak, molde bestelakoetan bada ere, bitara agertzen dira, gaztelaniaz eta euskaraz. Horretan eta administrazioan garatu da saiorik esanguratsuena, euskara mundu juridiko-administratiboan txertatzeari dagokionez. Azpimarratzekoa, langintza horretan, Herri Arduralaritzaren Euskal Erakundearen lana, euskara juridiko-administratiboaren egokitzapena lortu nahian. —Amaitzeko, Europako esparrua. Lan puntualak euskaratu dira eta gehiago ere euskaratu beharko dira, Ipar eta Hego Euskal Herria hizkuntzaz eta zuzenbidez bat egin ditzaketen horren peskizan. Aurrerapausoa, zalantzarik gabe, arestian aipatu Herri Arduralaritzaren Euskal Erakundeak ondu duen Europako Konstituzioaren itzulpena. Prozesu horren paraleloan, beste ekimen bat ere sortu da, berri-berria, ofizialtasunaren giroan umotu eta mamitu dena. Izan ere, legelariek erakutsi dute gogorik biziena euskaraz lan egiteko, eta euskara bera langai izateko. Borondate hutsetik abiatuta, euskara bera erabiltzeko ohitura gero eta gizarteratuagoa dator azken urteetan, administrazio beregain baten barruan. Administrazio publiko desberdinak, Justizia Administrazioa, botere legegilea… oro dira horren lekuko. Ideologiak aparte, argi dago eskabide horrek osterantzeko bidea ere ireki diola euskarari, alegia, euskarazko zuzenbidearena. Bi-biok, beraz, txanponaren bi aldeak dira oraingo honetan. Euskara erabiltzeko oztopoak ezabatu ahala, bistan da euskara juridikoa indartzeko eta sendotzeko eginahalak premiazkoak direla, euskararena funtsik gabeko eskabidea izan ez dadin.

150

ANDRES URRUTIA

Horrek ekarri beharko luke, batez ere, jende euskaldunaren demanda eta kontzientzia, eta, hitz batez esateko, borondatea, gaitasuna eta prest egotea. Gaur egun, hala ere, borondatea da nagusi, beste tenoreko ekimenetarako arrastoak aurreikusten badira ere. 4. Legelari euskalduna: egungo egoera (II) Nor legelari euskalduna? Hona hemen galdera harrigarria, gela honetan gauden askorentzat behintzat. Nola-hala, guztiok gara euskaldun, guztiok mugitzen gaitu halako fede berak, euskara gure lan-tresna egitekoak. Nor legelari euskaldun? Berriro galdera egingo banu ere, lehen-lehenik, halako konbentzimendu batez hasi beharko nuke nire erantzuna, esanez, hori bai, hautu pertsonal baten bidez naizela legelari euskaldun, eroso-eroso bizi nintekeelako gaztelaniaren mundu juridikoan. Hautuarena argi utzi eta bigarrena konstatazio hutsa izango litzateke, hau da, bi hizkuntzetan gutxienez bizi naizela egunero eta bi-biotan, gainera, gaitasun nahikoa erakutsi behar dudala, lanbideari dagokionez behinik behin. Hirugarrenik ere jar daiteke mahai gainean, belaunaldien arteko zinak eta minak agerian uzteko. Berrogeita bederatzi urte ditut eta egundo ere ez dut ezer euskaraz jaso nire legelari-formazioan zuzenbidearen aldetik. Lehendik euskaraz nekiena, zerbait ikasi eta hor nabil, zuzenbidearekin bat eginez, ahal dudan moduan, neke-lorretan. Badakit hementxe zaudeten gazteenek bestelakoa esango didazuela. Kasu! Baietz esan behar eta, lehen adierazi bezala, belaunaldien arteko hautsi-mautsiak berriro aitortu behar. Gazteago zareten horiei ere, bi hitz: â&#x20AC;&#x201D;Lortua dugu ikastoletatik zatoztenontzat halako etena goititzea, hau da, ikastolan euskaraz ikasi eta unibertsitatean ere zuzenbidearen gaiak euskaraz erakutsi eta irakastea. Horiek ikasten dituzuen ala ez, zuen kontura, gaur ez baita azterketa-eguna. â&#x20AC;&#x201D;Ez dakit lortu dugun euskararen diskurtso juridikoa zuenganatzea. Hori da kezkagarriena, zuek zuen bostean zuzenbideko gaietan euskaraz ibili ahal izatea eroso eta airetsu. â&#x20AC;&#x201D;Ez dugu oso-osorik lortu, eta, menturaz, ez lortuko, epe laburrean, lan egiteko molde eta aukera sistematikoa euskaraz gauzatzea, ez funtzionario-ahaleginetan, ez beregain dabiltzan jardule juridikoen artean. Etena, hortaz, unibertsitatetik kanpo nabarituko duzue, edota, unibertsitatean bertan, graduondoko masterretan eta gainerakoetan. Hor dago dema eta erronka, erraz garaituko ez duguna. Premiak eta beharrak, hainbatez, hortxe dira. Sarri askotan, unibertsitatearen bidez euskarazko diskurtso baten jabe izan eta gero, mundu-munduan, beste baterako gaitasuna behar.

JURISTA EUSKALDUNA, JURISTA ELEBIDUNA

151

5. Legelari euskalduna euskararen aurrean Hona hemen bestelako kezka-iturria eta asaldatze-puntua euskal legelariarentzat. Legelari izateko ikasbidean jarri bere burua, halakoxeak burutu, eta, orain, besterik gabe, eskatzen zaio itzultzaile, gramatikari eta legelari izatea, aldi berean eta prestakuntza berezirik gabe. Gaztelaniaz diharduen legelariak badaki, horren aldera, unibertsitateko ikasketa-prozesuan eskuratzen duen hizkera horretaz jabetuta gaztelaniaren mundu juridikoan ibiliko dela beldurrik gabe. Gehienetan ere, arau batzuk (puntuazioa, zeinu grafikoak, joskera apurrak) bereganatuko ditu, eta aurrera. Euskaraz ari denak, aldiz, behin eta berriro entzun beharko ditu gramatikari, zuzentzaile, maisu, irakasle eta enparauen aldra batengandik hainbat aholku, agindu, arauâ&#x20AC;Ś eta ez dakit zenbat matraka, euskaraz jardun ahal izateko. Horra gure euskal legelaria, borondatez eta hautuaz euskararen munduan murgildu nahian eta gramatikaren Escila eta zuzenbidearen Caribdis aurrean dituela. Aho biko ezpata horren aurrean, zoritxarrez, irtenbidea ez da oso eraberekoa izan. Bakoitza bere aldetik ibili, erreferentzia-falta ugari, eta, zergatik ez esan, hizkera juridikoarentzat egokitutako materiala eta aholkuak ez ditu gure euskal legelariak erraz eta erruz aurkitu. Nor bere erara ibili ondoren, badirudi, gaur egun behintzat, bideak bateratsu datozela, eta behinolako eskizofrenia hura, hain zuzen ere, gaztelaniazko kontzeptua hiruzpalau modu diferentetan euskaraz ematea, bertan behera datorrela. Horri gehi dakioke, hizkera juridikoaren polisemiaz gain, euskarak izango lukeen bestelako polisemia, hizkuntza minorizatu bati dagokiona. Zer esanik ez, egun erdal jurista ere deseroso eta egonezin dabil Europari begira, beti-betiko hizkuntza eta hizkera nahiko ez zaizkiolakoan. Besteak ere premiazko dira, eta horra hor, polisemiarekin batera, poliglosiaren egiarik beharrenak agerian utzita. Luzatuko naiz jarraian puntu honi buruz. 6. Legelari euskaldunaren diskurtso beregaina Euskararen aldeko apustua egin du euskal legelariak; zuzenbidea eta gramatika barruratu ditu; eta galdera bizia datorkio aho ezpainetara: zer-nolako euskara, euskara juridiko hori? Gaztelaniaz arte eta trebe dena, euskaraz urduri eta artega dator. Suak burdina frogatzen bezalaxe, hizkuntzak agerrarazten legelariaren indarrak. Diskurtsoaz aritzea esango luke, beharbada, egungo hizkuntzalariak. Aspaldikoa da, berriz, berehalako kezka: zer-nolako diskurtsoa, gaztelaniaren parekoa ala euskararen berezkoa? Galdera horri egin beharreko ihardespena, edozein modutan ere, ez da ber-bertakoa, orokorragoa baizik. Oro hartzailea denik ere, ezin besterik gabe adierazi.

152

ANDRES URRUTIA

Ezin konta ahaleko 単abardurak eskatuko lituzkeen horretan, hasierako pausoa da esatea diskurtsoaren ezaugarriak, euskarari dagokionez bederen, eta zuzenbidea xedetzat hartuta, bizpahiru eskakizun nagusi dituela, egun bala-bala dabilen euskararen zuzentasun eta egokieraren ikuspegitik. Zuzentasuna bada orain arteko arauak eta gomendioak betetzea, egokierak, aldiz, sakonago dakartza bere eskakizun eta arlorik irtenenak. Egokiera, gure kasuan, komunikaziorako gaitasuna duena da eta diskurtso juridikoaren komunikazio-motak eta -mailak oso desberdinak dira, dela eragile juridikoen artekoa izan, dela eragile juridikoaren eta jende arrunten artekoa izan. Arartekotasuna bada izan legearen eta horren hartzaileen artean, hain zuzen ere, eragile juridikoaren esku geratzen dena. Esanahi horretan, jurista bera ere, garaiotan, itzultzailea da, legearen hitzak jende arruntaren helmenean jartzen dituela. Hori horrela izan bada mende askotako eskarmentu juridikoa duten hizkuntzetan, nola gertatuko da euskararen baitan? Zin-zinez esan daiteke egokieraren barruan zeregin handiak ditugula, zuzentasunaren ikuspegitik nagusiki ari bagara ere. Uste dut eta uste hutsa da, egokitasunaren bila goazenean, behar-beharrezkoa izango zaigula euskararen espresibitate-baliabideak aztertzea eta ikertzea, testua eta testuingurua aise uztartzeko. Nolanahi ere, azpimarratu beharreko kontua da hau, gaur goizean ikusiko dugunez, kalitatea bera ebaluatzeko mekanismoak oraindik eragabekoak eta ahulak ditugulako. Hizkera juridikoaren kalitateaz denaz bezainbatean, euskarak behar ditu ebaluaketa-prozesuak abiatu. Ebaluaketa horren barruan pisu garrantzitsua dute morfojoskerak eta diskurtsoak, eta, era berean, irakurgarritasunak. Horretarako ezaugarri batzuen bidez metodologia finkatu eta eraberekotasunaren bila joan behar da. Edozein modutan ere, konponbideak izan daitezke: 1. 2. 3. 4.

Eragile juridikoen hizkuntza-formazioa indartzea. Eragile juridikoen produkzioa eraberetzea. Terminologia juridiko eta administratiboa jorratzea. Euskara juridikoaren kalitatea zaintzea, egitasmo orokor baten bidez.

Badatoz, bide bertsutik ere, diskurtsoa moldatzeko manera eta tankera. Gaur egun, bi dira agerikoenak: bata, sorkuntza, kopuruz gutxienekoa dena; eta, bestea, itzulpena, kopuruz gailendu dena, eta, gailentzea ez ezik, euskara juridikoaren diskurtsoa aspalditik markatzen duena. Bion arteko harremanak, zernahi gisaz, ez dira estatikoak, dinamikoak baino. Aitzingibel askoren ondoren, elkarren aberasgarri izatera heldu direnik ere ezin uka. Sorkuntza bultzatze aldera, itzulpengintzak ere ekarriak egin ditu diskurtsoaren aldetik. Egin-eginean ere, sarri askotan moldaezin dirudien mundu juridiko osoaren euskaratzean itzulpena izan da orain arteko irtenbiderik emankorrena

JURISTA EUSKALDUNA, JURISTA ELEBIDUNA

153

eta esanguratsua, legelarien eta itzultzaileen arteko komunikazio ezak gorabehera. Hitz batez esateko, itzulpengintzak darama, gaur-gaurkoz behintzat, euskara juridiko-administratiboaren lema. Halako lemari, bistan da, maila bereko lemazaina egotzi behar. 7. Itzulpengintzaren ezinbestekotasuna Labur-labur jokatu beharra daukat hemen gogorarazteko, besterik ezean, Euskal Herriko lurraldeetatik kanpo geratu diren esparru juridikoak eta horiek euskaratzeko estrategiak. Esparru horiek, ez ahaztu, eguneroko bizimoduan zabalune pisuzkoak dira, hala administrazioan, nola justizian edo legegintzan. Horiek euskaratzeko estrategia, edonondik begira dakiola ere, ezin bestelakorik izan, orain artekoa baino. Bada hor jurista batentzat guztiz baliagarri dena, hots, euskal testu horien balio juridikoa, zinezkotasuna. Horri uko egin gabe, pentsa dezagun, dena den, horiek euskaratzean euskarari berari egiten zaion ekarpenean, horixe baita, besteak beste, oraingoz eduki dezakegun helbururik nabariena eta behinena. Esan gabe doa horrek gerokoan izan dezakeen ondorio bultzatzailea, arloz arloko terminologia juridikoa eta diskurtsoa ondu eta garatzean. 8. Legelaria eta itzulpengintzaren nondik norakoak Legelaria bada ala ez da itzultzailea? Halaxe, zalantza eta durunden artean jarri ditut aurreko eta ondorengo perpausak. Esana dut arestian legelaria, esanahi zabalean bederen, itzultzailea ere badela. Legearen hitzak darabiltza; legearen hitzek adierazten duten hori du ardura eta arrangura. Euskararen alderditik, argi dago, erreferentzia-testua falta bazaio, euskaraz azaldu behar gaztelaniaz idatzita dagoena. Halaxe jokatu behar izan du urte luzeetan; horretan izan du diglosia bistakoa euskal juristak. Egundainoko aldaketak etorri zaizkio euskal legelariari, eta, gauzak dauden-daudenean utzi gabe, euskarazko testuak ere baditu eskura, sinposio honetan jakin izan dugunez. Horrela, diskurtso propio baten jabe izateko bidean egon daiteke. Horixe da legelariaren itzultzailetza; ez, beharbada, orain arte egin eta egiten duen eguneroko euskaratze halabeharrezkoa. Aldiz, eskura gero eta gehiago datozkion euskal testuak erabiltzen, kritikatzen, eta, zergatik ez, fintzen ere bai. Hortxe dago zereginaren gakoa. Terminologian adituak jokatu duen zeregina ere, ez aparte, kasu horretan. Jurista ez ezik, jurislinguista izan behar, gizarte elebidunetan maiz-sarri gertatzen den era berean.

154

ANDRES URRUTIA

Itzulitara jokatu eta euskal itzultzailea dugu begi-bistaz. Itzultzaileak berehala egingo ditu, menturaz, hasperenak eta gogaipen imintzioak berarentzat eguneroko lan astun diren horien aurrean. Legelari ez den ginoan, ez du haren joan-etorri juridikoetan bere burua sartu nahi, zerbait arrotz eta kanpotar balitzaio legez. Formazioz hizkuntzalaria bada ere, gaztelaniaz datorkion erretorika zaharra erdeinatuko eta gaitzetsiko du, lana ere erreferentziarik gabe egingo duela. Badakit egoera ez dela hain gordina. Batzuetan, ordea, igarri-igarrian agertzen da egunotako testugintzan. Mezua, hala ere, ez da hori. Mezua da aintzat hartzea edozein testu juridiko sistema juridiko baten barruan sartzen dela, eta, hori horrela den neurrian, koherentzia eta bateratasuna gorde beharrean dagoela, aurreko lanarekiko ez ezik, hurrengo eta aldameneko lanarekiko ere. Historia juridiko urria duten euskara moduko hizkuntzetan adi-adi egon beharra dauka itzultzaileak, zuzenbidearen arloan zer egiten den jakiteko, batetik, eta, bestetik, egunero erabiltzen diren hainbat irtenbideren eragingarritasunez kontuak ateratzeko. Erreka bera dugu, beraz, euskara juridikoarena legelariek eta itzultzaileek. Bazter eta hegi desberdinetan ibili beharrean, ordua da jakiteko erreka horrek banatu baino, batu egiten gaituela.

9. Itzulpengintza juridikoaren eragingarritasuna, euskara moduko hizkuntza minorizatuetan Orain arte esandakoaz badut gogoetagai franko, euskara juridikoaren inguruan jarduteko. Bada, antza denez, maiz burura datorkidan bestelako galdera: itzulpen horiek guztiek euskarari onik ekarri bai? Merezi al du horretan saiatzea, diruak eta bestelakoak xahutzea? Ez dut uste berriro errepikatu behar dela antzinako argumentua, halako testuek, halako prosak, euskarari ekar diezazkioketen onurak azpimarratzeko. Besterik ere bada gaur. Dagoeneko, metodologia baten irizpideak plazaratuak izan dira, hain zuzen ere, eremu urriko hizkuntza baten barrunbean itzulpen-egintzen eragingarritasuna neurtzen dutenak. Bederatzi puntu dira aipagarrienak: 1. Kanpo hizkuntzetan idatzitako testuak ez ordezkatzea, horiek aditu batzuentzat badira, eta aditu horiek testuok zuzenean irakurtzeko gai badira. 2. Jatorrizko hizkuntzaren testuak ordezkatzea. 3. Eremu urriko hizkuntzaren testu-multzoan hutsuneak betetzea. 4. Eremu urriko hizkuntzarentzat gune sinbolikoak irabaztea. 5. Eremu urriko hizkuntzaren bidez irakaskuntza bultzatzea. 6. Jende-multzo zabala hartzaile izatea.

JURISTA EUSKALDUNA, JURISTA ELEBIDUNA

155

7. Eremu urriko hizkuntzari prestigioa ematea. 8. Eremu urriko hizkuntzaren terminologia eta diskurtsoa bultzatzea eta garatzea. 9. Jatorrizko hizkuntzaren testuekin deman jartzea edo bien arteko distantzia gutxitzea. Irizpideok aintzat hartu eta ondorioak, euskara juridikoari dagokionez, honetara laburbilduko nituzke: a) Testu juridikoak euskaratzekotan, ezin dira besterik gabe aplikatu lehen irizpideak, oinarrizko agindua baita lege-xedapenak bi hizkuntzetan agertzea. Edozein kasutan ere, optimizatu beharko lirateke itzulpen horiek. b) Prestigio, terminologia eta diskurtsoa, irakaskuntza eta jende zabalari heldu nahia, horretan lehenesteko modukoak dira unibertsitateko eskuliburuak, hain zuzen ere, Deustuko Unibertsitateak azken urteetan euskaratu dituenak, zuzenbidearen arloz arlo, ikasle euskaldunek izan dezaten lehen lagungarri eta eskumakil, legearen mundu bihurrian. c) Horren ondorenez etorri da, etorri ere, lege-testuen euskaratzea, zuzenbidearen munduko egitura piramidalak halabeharrez eskatzen baitu testu nagusien hitza azaltzea eta interpretatzea. Hura falta bada, bestea itxura eta azal hutsa da. Hura itzulpenaren bidez ematen bada, aurrerabide izan daiteke, euskara bera arlo desberdinetan aurreratu nahi bada. Onuragarri ala kaltegarri, horixe izan daiteke azken zalantza. Hautuaren egite aldera, onuragarri, batez ere, formazio munduak euskararen normalizazioa ekar dezakeen neurrian. Gogoratu, bestela ere, ezaupideak ez dakarrela erabilera, eta, erabilera bermatu gabe, ezaupidea azal hutsa eta ganoragabekoa izango dela.

10. Euskal legelarien eguneroko jarduna Bildu beharreko ordua dator, eta, jakina, esandakoaren balantzea aurkezteko garaia. Ezin ditut zokondoan utz euskarak gaur egun nozitzen dituen diskriminazioak, ofizialtasun izen handiaren gainetik eta azpitik. Oztopo horiek, bistan da, barne eta kanpoko eragozpenak dira, sarritan euskara bera legez aplikatu behar dutenek begirune 単imi単oena ere erakusten ez baitiote. Bego hori. Natorren orain, horratik, eguneroko jardunera, eta azal diezaizkiedan legelariari eta itzultzaileari esku-eskura dituzten material lagungarriak, mailaz maila eta orpoz orpo. Zerrendak leku askotan izan ditzakezue. Zerrendak baino, hona hemen, hurrenez hurren, hizkuntza-mailari dagozkion materialak:

156

ANDRES URRUTIA

a) Prestakuntza eta arlo bakoitzaren deskripzio osoa, hiztegiak barne, eskuliburuetan da. Deustuko Unibertsitatearen aldetik, honako hauek: —Zuzenbide zibilean, bost eskuliburu; —Administrazio-zuzenbidean, 3 eskuliburu; —Zerga-zuzenbidean, eskuliburu bat; —Zuzenbidearen historian, eskuliburu bat; —Lan-zuzenbidean, eskuliburu bat; —Merkataritza-zuzenbidean, eskuliburu bat; —Zuzenbide politikoan, eskuliburu bat; —Erromatar zuzenbidean, eskuliburu bat. Ikasle, eragile juridiko eta zuzenbidearen intziria duen ororentzat dira. Horietan nagusi da doktrinaren idaztankera deskriptiboa, kategoria juridiko-dogmatikoak eta arlo baten osoko sistema. b) Lege-testuak. Horretan gailentzen da edu arau-emailea, esamolde laburrak eta gai bakoitzaren ingurunea. Elebidun dira eta aurkibide elebidunak ere badituzte, kontzeptu eta esamolde bakoitza bilatzea erraztuta dagoela: — Código Penal / Zigor Kodea. — Leyes civiles forales: 1. Comunidad Autónoma Vasca. 2. Comunidad Foral de Navarra / Foru-lege zibilak: 1. Euskal Autonomia Erkidegoa. 2. Nafarroako Foru Komunitatea. — Ley de Menores / Adingabeen Legea. — Código Civil / Kode Zibila. — Ley y Reglamento del Registro Civil / Erregistro Zibilaren legea eta erregelamendua. — Leyes civiles: bienes inmuebles / Lege zibilak: ondasun higiezinak. Ikasle, eragile juridiko, itzultzaile… oro dira horren ustezko hartzaileak, sarritan bila gabiltzan aipamen hori aise aurkituko baitugu bertan. c) Euskara juridikoari buruzko argitalpenak. Hemen zuzenbidea bera da aztergaia, euskararen ikuspuntutik. — Euskara, zuzenbidearen hizkera. d) Minor Bilduma. Hor, aldiz, testu arinagoak eta lagungarriagoak daude: arlo bateko hiztegiak (zuzenbide politikoaren berbategia), lege-testu laburrak (Espainiako Konstituzioa). e) Formularioak. Hona hemen eragile juridikoentzat erakusgarri izan daitezkeenak. Bi-bi ditu oinarrian: alde batetik, UZEIk eginikoak, abokatuen elkargoaren aginduz; eta, bestetik, Justizia Sailaren barneko batzorde bereziak ondutakoak, adostasun zabal batez ari direnak itzultzen eta euskaratzen, erakunde askotako ordezkarien artean. f) EUSKALTERM eta Terminologia Batzordea.

JURISTA EUSKALDUNA, JURISTA ELEBIDUNA

157

11. Euskal legelari eta itzultzaileak etorkizunari buruz Egunotan beste behin ere erabili dut orain dela hamabost urte IVAPHAEEren babespean ondu zen liburua, Administrazio hizkera eta terminologia izenburukoa. Hara bildu ziren izen bereko jardunaldietan hainbat adituk egindako gogoetak. Liburu hartan argiro erakusten da, lehen kongresuaren sindromean jausi gabe, geroago gertatuko zena, alegia, itzulpenaren beharra arlo juridiko-administratiboan. Orduan ere, indarrak bateratzeko eta koordinazioa areagotzeko premia nabaria zen. Denborak aurrera egin ahala, hamabost urteren ondoan, balantzea, nire ustez behinik behin, ez da horren ezezkorra. Batera gatozela batzuk eta bestetzuk, bistan da; testuak gero eta irakurgarriagoak direla ezin alboratu. Asko falta zaigula gogoratzea ere, topiko egiazkoa. Artean, dena den, halako molde erkidea, irtenbide bertsuetatik eramaten gaituena. Eskarmentua, urteak, teknikak, makinak… guztiak dira lagungarri eta abiapuntu esanguratsuak. Egun, itzulpen-memoriek, corpus linguistikoek eta antzekoek sekulako proiekzioa egin dute bihar-etzikoari buruz, eta horretan jardun behar dela ezin baztertu. Gintza horretan ere, legelari eta itzultzaileen arteko zubiak egitea ezinbestekoa da, batik bat, sare informatikoaren bidez. Hurbilketarako puntuak dira, bateko, legelarien aldetik sortzen den materiala, juridikotasunaren bermea duena, eta, besteko, itzultzaileen bidetik, testu-multzoa, frogatu ahal izateko testu-multzo horrek baduela eragingarritasunik nahikoa euskarazko zuzenbidearen jorraketan. Erakundeen arteko hitzarmenak ere, premia-premiazkoak. Hartara jokatu dugu Deustuko Unibertsitateak eta IVAP-HAEE-ren Itzulpen Zerbitzu Ofizialak gure testuak plazaratzeko unean, bitzuon elkarlanari saihestu ezina deritzogulako. Bestela ere, amarauna edo internet delakoaren bidezko foro erkide, elkarrizketa-bilguneak, zalantzak argitzekoak eta abarrekoak hortxe daude. Bada horretan zer aurreratu eta gaur hemen ordezkatuta dauden erakundeek izan beharko lukete horretarako hitza eta egintza. Bete-lana baino, lan betea dugu eginkizun. Egingo ote? Mila esker. Bibliografia ACTES DU COLLOQUE TRADUCTION ET QUALITÉ DE LANGUE (1984). Éditeur officiel du Québec. ALCARAZ BARÓ, E. eta HUGHES, B. (2002): El español jurídico. Ariel Derecho, Bartzelona. ALCINA CAUDET, A. eta GAMERO PÉREZ, S. (arg.) (2002): La traducción científicotécnica y la terminología en la sociedad de la información. Estudis sobre la traducció núm. 10, Universitat Jaume I, Castelló de la Plana.

158

ANDRES URRUTIA

ÁLVAREZ CALLEJA, A. (1995): Traducción jurídica (inglés-español). Universidad Nacional de Educación a Distancia-UNED, Madril. ARNTZ, R. (arg.) (1995): La traduzione. Nouvi approcci tra teoria e pratica. CUEN, Napoli. BARAMBONES ZUBIRIA, J. eta GONZÁLEZ ATXA, O. (1994): Euskarazko zuzenbidea: printzipio orokorrak eta orain arteko ibilbidea itzultzailearen ikuspegitik. SENEZ 15. EIZIE, Zarautz. 123. orrialdetik 160.erakoak. BARGALLO, M. eta beste batzuk (arg.) (2001): Las lenguas de especialidad y su didáctica. Actas del simposio hispano-austríaco. Universitat Rovira I Virgili, Tarragona. BARRUECO, S., HERNÁNDEZ, E. eta SIERRA, L. (arg.) (1999): Lenguas para fines específicos (VI). Investigación y enseñanza. Universidad de Alcalá, Salamanca. BERNAOLA, I., MORALES, A. I. eta PAYROS, I. (2003): Ordenagailuz lagundutako itzulpena eta itzulpenaren kalitatea. SENEZ 26. EIZIE, Zarautz. 85. orrialdetik 112.erakoak. BORJA ALBI, A. (2000): El texto jurídico inglés y su traducción al español. Ariel Lenguas Modernas, Bartzelona. CIRCUIT (2000): La langue de thémis. Orden des traducteurs et interprètes agréés du Québec, 68. zk. Montreal. ETCHEVERRY-AINCHART, B.: Abokata mintzo. Lege berri batez. HERRIA (2.575), 2000ko urriaren 12koa. 3. or. GALANES SANTOS, I. (2000): Unha achega á avaliación das variedades especializadas das linguas minorizadas. A calidades do galego xurídico. LINGUA E DEREITO 1. Servicio de Publicacións da Universidade de Vigo, Vigo. 17. orrialdetik 50.erakoak. GARRIDO, C. (2002): «L’eficàcia de la traducció de textos cientificotècnics en la promoció d’una llengua socialment minoritzada (a propòsit del gallegoportuguès a Galícia)». In Traducció i dinàmica sociolingüística (DÍAZ FOUCES, O., GARCÍA GONZÁLEZ, M. eta COSTA CARRERAS, J.). Llibres de l’Índex, Bartzelona. 151. orrialdetik 173.erakoak. GÉMAR, J.-C. (1995): Traduire ou l’art d’interpréter. Fonctions, statut et esthétique de la traduction. Tome 1: Principes. Presses de l’Université du Québec, Quebec. GÉMAR, J.-C. (1995): Traduire ou l’art d’interpréter. Langue, droit et société: éléments de jurilinguistique. Tome 2: Application. Presses de l’Université du Québec, Quebec. GÉMAR, J.-C. (1997): «Traduire le langage du droit en contexte bilingue et bijuridique. Le Canada: un cas d’espèce». In La lingua del diritto. Difficoltà traduttive. Applicazioni didattiche. CISU, Erroma. 73. orrialdetik 87.erakoak. GÉMAR, J.-C. (2003): «Langage du droit, dictionnaire bilingue et jurilinguistique. Le cas du Dictionnaire de droit privé. Private law dictionary du Québec: traduire ou exprimer le droit?». In Les écarts culturels dans les dictionnaires bilingues. Honoré Champion, Paris. 173. orrialdetik 189.erakoak. GÉMAR, J.-C. (zuz.) (1982): Langage du droit et traduction. Essais de jurislinguistique. Collection langues de spécialité. Linguatech, Quebec. GENERALITAT DE CATALUNYA. DEPARTAMENT DE CULTURA (1999): Criteris de traducció de textos normatius del castellà al català. Criteris Lingüístics 4. Bartzelona. HAEE-IVAP (1989): Administrazioko hizkera eta terminologiaz jardunaldiak. Oñati.

JURISTA EUSKALDUNA, JURISTA ELEBIDUNA

159

HÉROGUEL, A. (2000): Problèmes de traductions dans les droits civils français et néerlandais. Collection Logiques Juridiques. L’Harmattan, Paris. JAYME, E. (arg.) (2000): Langue et droit. XV Congrès international de droit comparé. Bruylant, Bruxelles. LAMBERTERIE, I. eta BREILLAT, D. (zuz.) (1997): Le français langue du droit. 36. liburukia. Presses universitaires de France, Paris. MACQUEEN, H. L., VAQUER, A. eta ESPIAU ESPIAU, S. (arg.) (2003): Regional private laws and codification in Europe. Cambridge University Press, Cambridge. MAYER, F. (arg.) (2001): Language for special purposes: Perspectives for the new millennium. Vol 1: Linguistics and cognitive aspects, knowledge representation and computational linguistics, terminology, lexicography and didactics. Gunter Narr Verlag Tübingen, Tübingen. MAYER, F. (arg.) (2001): Language for special purposes: Perspectives for the new millennium. Vol 2: LSP in academic discourse and in the fields of law, business and medicine. Gunter Narr Verlag Tübingen, Tübingen. MAYORAL ASENSIO, R. (2004): «Lenguajes de especialidad y traducción especializada. La traducción jurídica». In Manual de documentación y terminología para la traducción especializada (GONZALO GARCÍA, C. eta GARCÍA YEBRA, V.). Arco Libros, Madril. 49. orrialdetik 71.erakoak. META (1979): La traduction juridique (numéro espécial). Journal des traducteurs, Montreal. MORRIS, M (arg.) (1995): Translation and the law. American translators association. Scholarly monograph series. Volume VIII. John Benjamins Publishing Company, Amsterdam. PADILLA GÁLVEZ eta GAFFAL, M. (koord.) (2003): Lengua de especialidad: economía europea y derecho europeo. Ediciones de la Universidad de Castilla-La Mancha, Cuenca. PASCUA FEBLES, I. (koord.) (2001): La traducción. Estrategias profesionales. Universidad de Las Palmas de Gran Canaria, Palma. SACCO R. eta CASTELLANI, L. (zuz.) (1999): Les multiples langues du droit européen uniforme. L’Harmattan Italia, Isaidat, Torino. S ARCE˘ VIC´, S. (1997): New Approach to Legal Translation. Kluwer Law International, Haga. SENEZ (1997). 19. zenbakia. EIZIE, Zarautz. UNIVERSITÉ DE MONCTON (ÉCOLE DE DROIT) (1995): Français juridique et science du droit. Bruylant, Bruxelles. UNIVERSITE DE PERPIGNAN. FACULTE DE DROIT (2000): Droit et langues etrangers: concepts, problemes d’application, perspectives. Collection Études. Presses Universitaires de Perpignan. URRUTIA BADIOLA, A. (1998): Euskarazko hizkera juridikoaren ezbaian. Berba 27. UZEI, Donostia. URRUTIA BADIOLA, A. (1998): «Legearen zirrikituetatik barrena: ahozkotik idatzizkora». Euskera 43 (separata). Euskaltzaindia, Bilbo. VILLASANTE, L. (1988): Euskararen auziaz. Eleizalde Bilduma 9. Lizarra. 197. orrialdetik 208.erakoak.

VIII Itzulpenaren harian: Itzultzaileen Zerbitzu Ofizialaren ekarria Eneko Oregi Itzultzaileen Zerbitzu Ofizialeko burua Herri Arduralaritzaren Euskal Erakundea

1. Sarrera Mende hasierako urteak beti izan ohi dira, historian zehar, giza ahaleginetan bihurgune eta pausa-une: joan berri den mendearen galdu-irabaziak aztertu eta haztatzeko bezala, mende berriaren esperantzan etorkizunari so egiteko. Egia orokor horretaz gain, bada gure gaurko herrigintzari lotutako beste ezaugarri bat: urteotan ari dira betetzen gure herriko hainbat erakunde, elkarte eta ekintzaren hogeita bostgarren urteurrenak, autonomia berreskuratzetik aurrera garatu dugun erakundetze prozesuari lotuta. Horrela biribildu zen gure gizartean, esan badaiteke, hogeigarren mende erabat anomalo hori, hau da, gure herri-kontzientziaren piztuerarekin hasia, hogeita hamarreko hamarkadara arte autonomiarako bidean aurreratu ondoren gerra inposatu batek krudelki moztu zuena. Berrogei urte baino gehiago itxaron behar izan genituen orduko prozesu hura burutzeko eta esperientzia autonomiko oso bat gauzatzeko. Prozesu horri daude lotuta hemen egunotan aipatu ditugunak, herrigintzari, erakundetzeari zein euskararen garapenari gagozkiola. Orain, hogeita bost urte hauen azterketa egiterakoan, balantze eta kontugarbiketa modu bat ere egiten dugu, ezinbestean, egindakoaren haritik eta egindakoaren irakatsietatik eginkizunetara igaro eta egitekoetarako irakaspen bila.

162

ENEKO OREGI

Gizarte-prozesu guztietan bezala, gainera, belaunaldien segidaren kontzienteago egiten gara horrelakoetan, eta hondartzara bata bestearen atzetik, etengabe, iristen diren olatuen pare ikusten ditugu belaunaldiak: bata iristen ari denean, bestea atzeraka doa eta hirugarrena hurbiltzen ikusten ditugu. Administrazioko itzulpengintzari gagozkiola, joan zaizkigunak datozkit orain gogora: halabeharraren poderioz hogeita zenbat urte hauetan alde egin diguten lankide, lagun eta adiskideak. Nik neuk, barka iezadazue, ahaztu ezin ditudan hiru aipatuko ditut, egunero-egunero baitatozkit gogora; badira beste hainbat ere, merezimendu aunitz eta ekarpen garrantzitsua, agian garrantzitsuagoa, egingo zutenak. Nik, ordea, hiruok ditut bihotzean iltzatuta: Jose Inazio Berasategi, behar baino lehenago galdu zitzaigun lagun zintzo, argi eta prestua, Joxe Mari Larrarte, berrikitan joan zaigun adiskide jakintsu eta langilea eta, nola ez, Josu Oregi, aita eta maisua. Ausentziaren minak jota gogoratzen ditut, ibilbide honetan atzera begiratu-ahala. 2. IVAPeko itzulpengintza 2000 urtera arte: hemezortzi urtean zeharreko garapen zaila IVAP, Herri Arduralaritzaren Euskal Erakundea, 1981ean sortu zen orain duen izaera eta nortasunarekin: aurretik Eusko Kontseilu Nagusiaren 1980ko otsailaren 26an egin zen bilkuran sortutako IVEAP izan bazuen ere aurrekari gisa. Lehen Akordio haren ondorioz, 1980ko otsailaren 20an argitaratu zen Euskal Herriko Agintaritzaren Aldizkarian HAEIEren Araudia eta hor aurkituko dugu, lehen aldiz, Erakundearen helburuen artean »b) Euskera Euskal Herriko Herri-Arduralaritzaren Hizkuntza gisa sartzea, zabaltzea, erabiltzea eta araupetzea, Autonomia-Estatutoaren seigarren atalak adierazten duen elebitasuna lortzeko.» Orduan sortu zen, gainera, «Herrilanaritza euskalduntzeko Saila», hots, Funtzio Publikoa Euskalduntzeko Zerbitzua. Eusko Legebiltzarrak 1983ko ekainaren 27an egindako Ezohiko Osoko Bilkuran, «Herri-Arduralaritzaren Euskal Erakundearen Legezko Jaurpideari» buruzko 16/1983 Legea onetsi zuen. IVAPek, jakina denez, beti izan ditu hiru lan-esparru nahiko berezituak: herri-langileen hautaketa eta prestakuntzari lotutakoa, administrazioaren ikerketari buruzkoa eta, azkenik, administrazioaren euskalduntzeari, administrazioan euskara sartu eta hedatzeari edota administrazioaren baitako hizkuntza-normalkuntzari dagokiona. 1983tik 1989ra doan tartean Euskalduntze Zerbitzu hark hainbat ekinbideri eman zion hasiera. Euskal administrazioetako langileen euskalduntzearekin lotutakoak alde batera utzita, itzulpengintzarekin eta terminologiarekin lotutako garrantzitsuenak baino ez ditut aipatuko.

ITZULPENAREN HARIAN: ITZULTZAILEEN ZERBITZU OFIZIALAREN EKARRIA

163

Jardunaldien alorrean, goiz asko antolatu ziren lehenengoak, 1982ko urrian Oñatin, Euskara Legea onartu eta egun gutxira, egoeraren lehen diagnostikoa egiteko eta, nola ez, guztion esperientzia eskasa nabarmentzeko balio izan zutenak. Ondoren, «Hizkuntza-normalkuntzako teknikarientzako III. Mahai-ingurua», aurretik Katalunian eta Galizian antolatutakoen jarraipena, Gasteizen 1987ko maiatzean egina; eta «Administrazioko Hizkera eta Terminologiaz Jardunaldiak», 1989ko ekainean Gasteizen egin zirenak. Material erabilgarriak prestatzeari ere ekin zitzaion eta, nik uste, lehen argitalpena 1986ko «Administraziorako Euskal Eskuliburua» izan zen, zenbait udal itzultzaileren laguntzarekin egina. Horretan bildu ziren, gaztelania-euskara hiztegitxo baten, ordura arte IVAPek landutako fitxategia eta euskal administrazioarentzako egindako itzulpenen emaitza. Hiztegi horretara jotzea besterik ez du edozeinek, bestalde, IVAPeko lehen saiakera haiek ikusteko. Izan ere, nahiko goiz hasi zen IVAP aldentzen Legebiltzarrean Josu Oregik eta bere taldeak garatzen zuen eredu trinko eta jatorzalearengandik1, morfologian eta joskeran, bereziki, baina baita terminologia eta lexikoan ere.

1 Jatorzalea diot, eta ez garbizalea, maileguzko hitzak onartzen zituelako, hizkuntzaren baliabide guztiak erabiltzearen aldekoa zelako. Hizkuntza-eredu hark Orixeri zor zion, beste inori baino gehiago, «euskal sena» izaki kontzeptu nagusia. Lexikoan, euskal ondareko hitz zaharra berreskuratu eta gaurkotu egin ohi zituen (adibidez, orube, baltzu edo errepide), baina baita, esan bezala, mailegua, zaharra nahiz berria, ongi errotua bazegoen (adibidez, lege edo telebista), beti ere hitz eratorriak euskal eratorpen bidez eginik (adibidez, legezko eta ez legal); bestalde, euskarak Gerra aurrean administrazio arloan zuen tradizio murritza ere gorde nahi izan zuen (adibidez, sailburu, Ertzaintza edo Agintaritzaren Aldizkaria); hitz-elkarketa sistematikoki erabiltzen zuen (adibidez, diru-laguntza edo autonomia-estatutoa) eta bide horretatik ematen zituen adjetibo erreferentzialak (adibidez, herri-, zerga- edo zigor-, publiko, tributario edo penal erabili beharrean). Dena den, hizperriak, neologismoak, ere asmatu zituen (adibidez, arduralaritza) eta perifrasiara edo azalpenera ere iristen zen, adibidez esku-ondasunak eta lur-ondasunak, bienes muebles eta inmuebles esateko. Morfologian, hitz-elkarketaren ugaria eta nominalizaziorako joera nabarmentzen ziren eta, horiekin batera, birdeklinazioren presentzia ugaria eta kasu instrumentalaren eta inesiboaren gehiegizko erabilera. Joskerari dagokionez, eredu hark posposizioa erabiltzen zuen orokorki, Altuberen arauak zorrotz jarraituz, eta itzulpen-irizpideen alorrean, jatorrizko testuen segmentazioa gordetzen zuen, hizkuntzaren baliabideak ustiatuz. Jatorrizko testuaren eta bertako kontzeptuen ulerpen osoa eskatzen zuen itzultzeko, itzultzailearen lana zailduz. Eredu haren goi-asmoa euskal testuaren autonomia izan zen, euskarazko bertsioa bera eta berez ulertu ahal izatea, irakurlearen ahalegina eskatzen bazuen ere. Horrela, etorkizunerako eredu bat landu nahi izan zen, hizkuntza-tresna zailu eta trebea, geroko euskarazko administrazio batentzat. Laburbilbuz, horrek guzti horrek hizkuntza-eredu oso trinkoa eta zurruna eman zuen, garai hartako itzultzaileek nekez jarraitu zezaketena. Saio hura hamabost bat urtetan garatu zen. Ez da, orohar, aurrera atera, ez da nagusitu, baina hor gelditzen da lan eskerga hori, bere ahalegin, irtenbide eta proposamenekin, gaur-biharko itzultzaileontzat.

164

ENEKO OREGI

Dena den, urte haietako IVAPen ekinbiderik aipagarriena, agian, «Administrazio eta Lege-arloko Itzultzaile-Eskola» ALAIE, izan zela uste dut. Eskola irailaren 23ko/1986 Dekretuaren bidez sortu zen, Euskal Herriko itzultzaile ofizialak prestatzeko eta hobetzeko xedez. Izan ere, herri-administrazioen beharrek bultzatuta sortu zen eta Eskolak antolatutako ikastaroak gainditzen zituzten pertsonei diplomak eta ziurtagiriak baliozkotasun ofizialez luzatuko zitzaizkiela xedatzen zen. Eskolak bost ikasturtez jardun zuen Jose Inazio Berasategi gogoratuaren ardurapean eta, nire ustez, hainbat itzultzaile prestatzeaz gain, Euskal Herriko itzultzaile-prestakuntza ofizial-unibertsitarioaren pizgarri eta aurrekari gertatu zen. Epealdi hartan itzulpen-lana poliki-poliki ugalduz joan zen eta, lankideak ere bai. Azkenik, eta Euskalduntze Zerbitzuaren jardunean Administrazioaren I. Normalizazio Planak izandako eraginaren ondorioz, bitan banatu zen Zerbitzua. Horrela sortu zen, 1989ko azaroaren 7ko Dekretu baten bidez, Itzulpen Zerbitzu Ofiziala, 1982ko Euskara Legearen 12.2 artikuluaren aurreikuspena beteaz. Honako egitekoak leporatu zitzaizkion IZOri sorrera Dekretuan: Alde batetik, «euskararen eta gaztelaniaren arteko itzulpenen zehaztasuna eta lege-baliokidetasuna ziurtatzea», eta bestetik Autonomia Erkidegoko Administrazioari itzulpen-, interpretazio- eta terminologia-zerbitzua eskaintzea. Justizia Administrazioarentzako itzulpena eta interpretazioa ere aipatzen ziren, eta zenbait lan ere egin izan zen urte haietan, baina Justizia Administrazioa bere itzulpen-zerbitzuak osatuz joan zen neurrian, urritu egin zen gurekiko eskaria, ia desagertzera arte. Laurogeita hamargarren hamarkadan zehar itzulpengintzan eta terminologian sartu ginen, beraz, buru belarri. Halere, itzulpenak azpikontratatzeko zailtasun handiekin eta itzulpenak kobratu ezinik, Euskal Autonomia Erkidegoko administrazioarentzat egiten zuen lan, nagusiki lehen IZO harek, Euskal Herriko Agintaritzaren Aldizkarian argitaratzen ez ziren hainbat eta hainbat motatako itzulpen eginez. Garai hartako lanik garrantzitsuenak honako hauek lirateke. Alde batetik, Europako Itunen Hiztegia (1991) ADEGIren laguntzaz eta Ibon Sarasolaren lankidetzarekin egina. Bestalde, lege testuen alorrean, Trafiko, Zirkulazio eta Bide segurtasuneko legeria (1997) eta Administrazio eta Prozedura Legea (1999) itzuli eta argitaratu ziren. Bukatzeko, Terminologia Biltzarra (1997ko azaroan) ezin aipatu gabe utzi. UZEIren eta IVAPen lankidetzaren emaitza eta ispilu izan zen eta mundu zabaleko lehen mailako zenbait aditu ekartzeaz gain, Euskal Herriko terminologo eta interesatu ugariren partaidetza izan zuen. Harrez gero elkarlanean gabiltza IVAP eta UZEI. Uste dut, gaur egun, eskola eta joera kontrajarriak gabe lantalde eta langune desberdinen arteko iritzi-aberastasuna agertzen zaigula, jolo-zelai bakarrean.

ITZULPENAREN HARIAN: ITZULTZAILEEN ZERBITZU OFIZIALAREN EKARRIA

165

3. Gaurko Itzultzaile Zerbitzu Ofizialaren sorrera 1997an, Autonomia Erkidegoko Administrazioaren baitan itzulpengintzak hartu zuen garrantziak eta Herri Administrazioko Hizkuntza Normalizaziorako II. Planean eman zitzaion pisuaren ondorioz, itzulpengintzari buruzko txosten bat prestatzeko eskatu zitzaion IVAPi. Hala prestatu zuten, Juan Isasi zuzendariordearen ardurapean, dokumentu oso, mardul eta landua. Baita Hizkuntza Politikarako Sailburuordetzarekin hitzartu ere. Txosten haren eztabaidaren ondorioz eta haren haritik, Jaurlaritzaren Batzorde Ordezkariak 1998ko martxoaren 17an Akordio bat onartu zuen, gaur eguneko IZOren izaera, egitura eta egitekoak finkatu zituena. Akordio hartan agindutakoari jarraituz, 2000ko otsailaren 29an onartu zen, azkenik, IZO arautzen duen Dekretua. Dekretu horren arabera, IZO IVAPi atxikitako zerbitzu bat da, bere Dekretu propioaz eta bere dituen egitekoez. Egiteko gehienak, lehengoak dira: euskararako itzulpenen zehaztasuna eta baliokidetza ziurtatzea, Administrazioarentzat zein herritarrentzat itzulpeneta interpretazio-zerbitzuak eskaintzea eta euskarazko lege- eta administrazio-terminologia bildu eta aztertzea, esaterako. Baina, gainera, IZO arloko agintaritza nagusi bakar izendatu zuen Dekretuak eta, ondorioz, «Euskal Autonomia Erkidegoko herri-administrazioan euskarara eta euskaratik gaztelaniara egiten den itzulpen-langintza koordinatze»ko ardura eman zion. Zerbitzuari dagokio, orobat, euskarazko administrazio-hizkeraren nahiz lege- eta administrazio-terminologiaren batasuna, normalizazioa eta garapena bultzatzea. Horiez gain, eremu hauetako lankidetza bultzatuko du beste herri-administrazio, erakunde publiko eta pribatuekin. Ondoren, eta Jaurlaritzako itzultzaileei dagokienez, Dekretua ez zen ausartu guztiak IZOra biltzen, eta IZOrekiko mendekotasun funtzionala ezartzera mugatu zen. Horrela dio Dekretuaren 5. artikuluak: 5. artikulua.—Itzultzen diharduten langileekiko harreman funtzionala. 1.–Langile bakoitzari dagokion organoarekiko mendekotasun hierarkikoaren aurka joan gabe, Euskal Autonomia Erkidegoko Administrazio Orokorrean eta bere erakunde autonomiadunetan itzultzen diharduten langileek Itzultzaile Zerbitzu Ofizialarekiko mendekotasun funtzionala izango dute. 2.–Itzultzaile Zerbitzu Ofizialak, dagokion arloko agintaritza funtzional nagusi bakarraz baliatuz, itzulpen-arloko eta euskarazko lege- eta administrazio-terminologiaren arloko arau, erregela eta prozedura orokorrak ezarri ahal izango ditu, bai eta jarraibide teknikoak eman ere; eta itzultzaile guztiek bete beharrekoak izango dira. 3.–Itzultzaile Zerbitzu Ofizialeko arduraduna buru dela, lan-talde bat osatuko da honako eginkizun zehatz hauekin: batetik, itzulpen-arloko eta euskarazko lege- eta administrazio-terminologiaren arloko arau, erregela, prozedura eta jarraibide teknikoak proposatzea; bestetik, sailen arteko arlo

166

ENEKO OREGI

hauetako egitasmoak bultzatu eta sustatzea; eta, azkenik, sailen eta erakunde arlo nahiz gai zehatzak aztertzea. Lan-taldean, itzultzen diharduten langileek hartuko dute autonomiadunen artean arlo hauetako esperientzien trukea egitea edo parte.

Azkenik, eta Autonomia Erkidegoko Administrazioaren baitan gertatzen zen itzultzaile-jendearen lan-baldintzen sakabanaketa ikusirik, lanpostu guztiak berdintzeko agintzen zuen, sei hilabeteko epean. 4. IVAPeko Itzultzaile Zerbitzu Ofiziala orain eta etorkizunean: erronka berrietarako prest eta prestatuta. IZOren orainaldia 2000. urteko otsailaren 29ko 38 Dekretuarekin hasi zen: orduan esan daiteke eman zitzaiola hasiera aldi berri bati. a) Dekretu berriaren garapena, b) Teknologia berrien aplikazioa eta c) Kalitate proiektuaren garapena. a) Dekretu berriaren garapena 2000ko otsailaren 29ko Dekretuak berritasun ugari ekarri zion IZOri, lehen esan bezala. Dekretuaren garapenari eman diogu, azken urteotan, gure lanaren lehentasuna. Emaitzak, ordea, mugatuak izan dira. Jaurlaritzako itzultzaileen sarea izan da ikusgarriena eta, hala ere, erdibidean da oraindik. Izan ere, Jaurlaritzako itzultzaile (ia) guztiei Trados jartzea eta prestatzea, itzulpen-memoriak konpartituak kudeatzeko sare informatiko propioa sortzea eta itzulpenen azpikontrataziorako irizpideak finkatzea, asko izanagatik, ez da nahikoa Autonomia Erkidegoko Administrazioan itzulpen-lana eta koordinatzeko. Era berean, Dekretuaren Bigarren Xedapen Gehigarrian agintzen zen itzultzaile-lanpostuen homogeneizazioa, hots, soldatak eta mailak berdintzea, ez da oraindik lortu, emandako epea aspaldi bukatu zen arren. b) Teknologia berrien ezarpena Gaur egun, teknologia berriak berebiziko garrantzia dute IZOn, gure markari lotuta daude. Teknologia berriak aipatzerakoan, noski, ofimatikan orokortu direnez gain, internet eta itzulpen-memoriak hartzen ditut kontutan. Konputagailuz lagundutako itzulpenak, Itzulpen-memoriak, sekulako hedapena izan dute mundu osoan eta baita gurean ere. IZOn, 1998. urtean hasi ginen Trados etxearen TWB aplikazioarekin. Kostata, batez ere hasieran, baina tresna hauen balioaz erabat komentziturik,

ITZULPENAREN HARIAN: ITZULTZAILEEN ZERBITZU OFIZIALAREN EKARRIA

167

apostu sendoa egin zuen IZOk eta horretan jarraitzen dugu: itzulpen-memoriek lana hobeto egiten laguntzen digute, akats gutxiagorekin eta epe hobeetan, beraz, gure bezeroen mesedetan. Une honetan 250.000 itzulpen-unitate inguru dugu itzulpen-memoria nagusian, beste memoria txikiago eta espezializatuagoak kontatu gabe. Europako Konstituzioaren memoriak, adibidez, 5.000 bat unitate ditu. Interneten jarri genuen iaz gure itzulpen-memoria, Euskal Herriko itzultzaile guztien lagungarri. Horrekin batera, Multiterm datu-base terminologikoa elikatzen ere jardun dugu. Honez gero 43.500 sarreratik gora ditugu, organigramak, izendegiak eta terminologia kontutan hartuta. c) Kalitate proiektuaren garapena ÂŤKalitateaÂť izena daraman proiektua 2001. urtean jarri zuen abian IVAPeko zuzendaritzak. Azpimarratzekoa da nire ustez, IVAPek arlo honetan orain arte erakutsi duen ausardia eta zorroztasuna. Egia bada gure gizartean kalitatea gero eta garrantzitsuagoa dela eta etengabeko hobekuntza bultzatzeko ekimenak ugariak izan direla azken urteetan, industriaren hainbat alorretan kultura berri bat pizteraino, ez da gutxiago egia zerbitzuetako eta, bereziki, administrazioaren munduaren ateetan geratu izan dela ia beti, hezkuntza-munduaren salbuespenarekin. Testuinguru honetan, IVAPeko zuzendaritzak azken urteotan egin duen apustua eta bultzatu duen proiektua ohi kanpokoak izan dira administrazioan, bai emandako garrantziagatik, bai gaiari heldu zaion seriotasunagatik. Horrela, prozesuen mapa bat egin ondoren, prozesu garrantzitsuenak edo gako zirenak aukeratu ziren: 30 guztira IVAP osoan. Handik aurrera, prozesuok lau fasetan sailkatu ondoren, banan-banan dokumentatu ziren bertako lankideen partaidetzarekin eta, Zerbitzu- edo Arlo-batzordeak sortu ondoren, bakoitzaren hobekuntza-planak landu eta onartu ziren. Proiektu horren baitan IZOk lehen lerroan egon nahi izan zuen hasieratik: hiru prozesu garrantzitsuenak dokumentatu ditugu: Itzulpengintza, Interpretazioa eta Terminologia-kontsulten erantzuna. Guztira 9 jarraibide idatzi ditugu eta, bi urteko lanaren ondoren, iazko uztailean egin genuen lehen Berrikuspena: egindako guztia aztertu, emaitzak analizatu eta hurrengo urratsetarako erabakiak hartu: datorren otsailean egingo dugu bigarren Berrikuspena eta hobetzen jarraitzeko prest gaude. Horrekin batera, IVAPek azken urtean garatu duen EFQM autoebaluazioan ere parte hartu dugu, eta baita IVAPen Plangintza Estrategikoan ere. Horren haritik landu dugu datorren urterako Kudeaketa Plana. Zailtasunak zailtasun, eta ez dira gutxi izan, bide horretan jarraitzen dugu, zerbitzugintza hobetuz eta gure helburu estrategikoak begibistatik galdu gabe.

168

ENEKO OREGI

5. Gaur egungo IZO Itzultzaile Zerbitzu Ofizialak izaera bikoitza du: alde batetik, itzulpeneta interpretazio-zerbitzuak eskaintzen dituen lantalde bat da eta, bestetik, Administrazioaren atal bat, bere eskumenak dituena itzulpenak ziurtatzeko, terminologia finkatzeko, itzulpen-lana koordinatzeko. Esan gabe doa, gure lana, itzulpengintza dela, interpretazioa dela edota terminologia dela, euskararen erabileraren normalizazioa duela helburu administrazioaren esparruan eta legearen alorrean, eta Herri-erakundeen politiketan txertatzen dela. Gaur egun IZO zer den ulertzen lagunduko duten datu batzuk emango ditut. —Hamabost laguneko lantaldea osatzen dugu: hiru zuzentzaile, sei itzultzaile, horietako hiru, gainera, interprete, terminologian hiru eta kudeaketan beste hiru. Gero aipatuko dudan EJIS sarean, bestalde, beste 24 itzultzaile dago, Jaurlaritzako sail eta erakunde autonomoetan lanean. —Urtean (iazko datuak dira) bi milatik gora itzulpen-eskaera iristen zaigu, guztira 5 milioi t’erdi hitz itzultzeko: horietatik milioitik gora IZOn itzultzen dugu eta gainerakoa hiru enpresa hornitzaileren bidez. Horietatik bi milioi t’erdi hitz gainbegiratzen eta zuzentzen dugu IZOn. —160 bezero izan ditugu iaz. Gure itzulpen-lana, %80tik gora, EAEko administrazioarentzat izan da; %12 bat, enpresa, elkarte eta herritarrentzat; %5 inguru, udal eta udal-elkarteentzat; eta %1,5 inguru, Estatuko administrazioarentzat. Hamar bezerorentzat egiten dugu gure lanaren %70a, guztiak Jaurlaritzako sailak. —Iaz, 44 itzulpenen ziurtapena eskatu zitzaigun, itzulpenon zehaztasuna bermatzeko. —105 interpretazio-saio egin dute gure interpreteek 2003an, %60 Jaurlaritzak antolatutako bilera, jardunaldi edo ekitaldietan eta gainerakoa Batzar Nagusi, Udal eta entitate desberdinetan. —Terminologia-lanari dagokionez, Euskalterm datu-base publikoaren sostengatzaile gara, Hizkuntza Politikako Sailburuordetzarekin batera eta, horretaz aparte, zenbait glosario landu dugu urtero. Iaz, esaterako, Europako Batasuneko hiztegia, 408 terminorekin eta Toki Araubidearen Legearen glosarioa, 1.100 terminorekin. Horrez gain DUDA-MUDA kontsulta-zerbitzuaren bidez 700 erantzun baino gehiago eman genuen iaz. —IVAPentzat ez diren lan guztiak fakturatzen ditugu, prezio publikoen Agindu baten arabera. Gure tarifen helburua itzulpen errepikakor eta errazak garesti kobratu eta ahalik eta gutxien egitea da eta, aitzitik, garrantzizko izan daitezkeenak, oinarrizkoak, merkeago egin eta horietara dedikatzea. Horren ondorioz, 200.000 bat euro fakturatu genuen iaz, gure aurrekontuaren %20.

ITZULPENAREN HARIAN: ITZULTZAILEEN ZERBITZU OFIZIALAREN EKARRIA

169

—Itzulpenen artean, lehenago esan dudan bezala, Jaurlaritzak Legebiltzarrera bidali beharreko Lege-egitasmoak dira: IZOn egin behar dira eta iaz 16 itzuli genituen. Aurten, orain arte, 13. Besteak beste, egunotan hizpide izan dena. 6. Testu juridikoen itzulpena Aspaldi hasi zen IZO, bere funtsezko egitekoa bete nahirik, Administrazioarentzat eta herritarrentzat oinarrizko gertatzen diren testu juridikoak itzultzen. Orainaldiari dagokionez, 2000 urtetik aurrera bultzada berria eman diogu alor honi. Horrela, testu juridiko esanguratsuak itzultzen jarraitu dugu, geure baliabideekin edota, bestela, Deustuko Unibertsitatearekin elkarlanean. Guk itzuli ditugunen sailean, azken bizpahiru urteotan Europar Batasunaren Ituna (Niza) eta Europar Batasunaren Hiztegia itzuli genituen, Toki Araubideko Legea, iazko Udal Gobernua Modernizatzeko Legearen ekarpenekin eta autonomiari dagozkion zenbait testu: Lizarrako Estatutua, Ekonomia Itunaren Legea, indarrean dagoen Estatutuaren bertsio eguneratua eta Estatutu berriaren proposamena itzuli ditugu. Ezin aipatu gabe utzi, bestalde, berrikitan itzuli dugun Europako Konstituzioa, «Europarentzat Konstituzio bat eratzen duen Ituna», bere Protokolo eta Adierazpen erantsiekin, Estatuko Gobernuaren eskariz. Itzulpen honetan, gainera, bai Deustuko eta bai Euskal Herriko Unibertsitateko adituen iritzia eta ekarpenak eskatu ditugu eta, bestalde, Euskaltzaindiaren oniritzia, Euskal Herri osoan indar izango duen testua denez. Horrela lortuko dugu, hala espero, urte bukaera baino lehen, hain garrantzizko eta eragin zabaleko izango den testu horren euskal bertsio bateratu eta erabilgarri bat. Gaur bereziki aipatu behar dut, noski, Deustuko Unibertsitatearekiko lankidetza. Garai honetan sinergia bila abiatu gara, eredu berri bat martxan jarri nahirik: testu egokiak aukeratu, itzulpena finantziatu, terminologia adostu eta zuzenketa eta orrazketa elkarrekin egin. Bide honetan, Deustuko Unibertsitatearekin lan egiteko aukera izan dugu eta elkarlana oparoa izan da benetan: —Zigor Kodea (2002) eta Zigor Kodearen eguneratzea (2004). —Nafarroako Foru-zuzenbide Zibilaren itzulpen-gainbegiraketa, Deustuko Unibertsitatearekin. —Kode Zibila (2003). —Lege zibil berezien itzulpena. Horien haritik, 2004 eta 2005 urteetarako lan-programa mardula hitzartu dugu: lan-zuzenbideko zortzi oinarrizko testu eta, konstituzio-zuzenbidearen alorrean, 12 lege organiko. Justizia Sailak, bere aldetik, bai Deustuko Unibertsitatearekin eta bai Euskal Herriko Unibertsitatearekin hitzartu du zenbait lege-testuen itzulpena.

170

ENEKO OREGI

Harreman estua izan dugu orain arte IVAPek eta Justizia Sailak, lan-programak koordinatzeko eta bikoiztasun posibleak saihesteko, eta izaten jarraituko dugu, bi erakundeon artean ahalik eta indar-biltze handiena gerta dadin, itzulpengintza juridikoaren mesedetan. Antzeko elkarlana izan nahi genuke beste Unibertsitateekin ere. Ez dut uste, gainera, oraindik irauten duten desberdintasun lexiko-terminologikoak horretarako eragozpen izan daitezkeenik: gure ustez, itzulpen eta terminologia juridikoek joera bateratu amankomun bat badute honez gero, mainstream bat, eta horren barruan guztiok, edo gehienok, egin dezakegu lan. Hutsunerik ikusten badut, esatea zilegi bazait, euskaraz sortutako diskurtso juridiko baten falta dela esango nuke. Testu juridikoa ia beti itzulpena izatea —eta beti gaztelaniatiko itzulpena, gainera— saihestu ezineko errealitatea da. Itzultzaileoi ez dagozkigun erantzukizunak daude hor, nolanahi ere. 7. Eta etorkizunean, zer izan nahi du IZOk? Gure egitekoa, misioa, laburbildu beharko banu, honela formulatuko nuke: IZO euskararako eta euskaratik gaztelaniarako itzulpenen zehaztasuna eta baliokidetasuna ziurtatu dezakeen organoa izanik eta Erkidegoko Administrazioko itzultzaileen bilgune eta koordinatzaile izanik, Administrazioen, herritarren eta eragile juridikoen itzulpen-, interpretazio- eta terminologiabeharrak asetuz euskara normalizatzen laguntzeko helburua du, —kalitatezko itzulpen eta interpretazio zerbitzuak eskainiz, —terminologia juridiko-administratiboa landu eta finkatuz, —testu juridikoen itzulpena eta zabalkundea bultzatuz, eta —itzulpenerako teknologia berriak sustatuz. Egindakoaren haritik, egindakoan sakondu eta aurrera egitea dagokigu datozen urteotan. IZOren eta Jaurlaritzako itzultzaileen koordinazioa areagotzea, itzulpen-memorien, datu-base dokumentalen eta kudeaketa-aplikazioen ezarpena bultzatzea eta erakunde desberdinen artean itzulpen juridikoa hedatzeko proiektuak abiaraztea aurreikusten dugu. Bereziki aipatu nahi nuke Euskal Herriko, Estatuko zein Europar Batasuneko arau-testuak Interneten jartzeko asmoa, besteak beste, unibertsitateekin bat eginik. Barkatuko didazue, hala espero dut, egin dudan azalpenaren abiada eta, paradojikoki, laburra. Gauzarik garrantzitsuenak esaten saiatu naiz eta, ziur naiz, ez beti asmatu. Dena den, ondorio pare bat ateratzen saiatuko naiz. Nire aburuz, IZOren ibilbide guztia ikusita, IZO eta IZOren lanjarduna esanguratsuak eta are garrantzizkoak ere izan dira gaur egun itzulpengintza juridiko-administratiboak duen egoera esplikatzeko. Baliabide urriekin baina setakeriarik gabe,

ITZULPENAREN HARIAN: ITZULTZAILEEN ZERBITZU OFIZIALAREN EKARRIA

171

IZOk ekarpen erabakiorra egin dio euskal testu juridikoek lortu duten mailari. Ez dugu, inoiz, bakarrik ari ginenik uste izan, beti sentitu gara langintza kolektibo baten partaide. Hala sentitzen gara orain ere eta horrela eskaintzen dugu gure burua datorren garaiko elkarlanerako. Bigarren ondorioa, horren haritik, etorkizunari dagokio. Izan beharko omen genituzken baliabide eta kontsiderazioa gora behera, IZOk baditu, sinistuta gaude, garatzen jarraitzeko eta heldutasun betea iristeko aukerak eta bilgune izateko borondatea. Euskal itzulpengintza juridikoak behar dituen baldintzak eta aitorpena galdatzen jarraituko badugu ere, gure esku, IZOren esku eta gurekin partaide izan nahi duten lantalde eta erakundeen esku egongo da etorkizuna. Bukatzeko, nire esker ona adierazi nahi eta behar diot hainbat pertsonari. Eskerrak, lehendabizi, IVAPeko zuzendaritzari, IZOrekiko betidanik izan duen jarreragatik. Eskerrak, orobat, IZOko lankide diren eta izan diren guztiei eta gurekin elkarlanean jardun duten lantalde eta erakundeei: Hizkuntza Politikako Sailburuordetzari, lehen Idazkaritza, urte luzeetan lankide izan dugun UZEIri eta, gaur bereziki, Deustuko Unibertsitateari eta bere Euskal Gaien Institutuari. Baita zuei ere, eskaini didazuen arretagatik. Mila esker.

IX Zuzenbidearen irakaskuntza eta euskara, itzulpenaren ikuspegitik: Deustuko Unibertsitatea Esther Urrutia Zuzenbide Fakultateko irakaslea Euskal Gaien Institutuko kidea Deustuko Unibertsitatea

1. Sarrera Lehenengo eta behin, eskerrak eman nahi dizkiet, bateko, Euskal Gaien Institutuari, eta, besteko, Herri Arduralaritzaren Euskal Erakundeari, hemen zuen aurrean hitz egiteko aukera eman didatelako. Mila esker, beraz. Hitzaldi honetan azaldu nahi dizuet zer-nolako lana egin den Deustuko Unibertsitatean zuzenbidea euskaraz irakatsi eta ikasi ahal izateko. Irakaskuntza nahiz ikaskuntza horien ardatzetako bat izan da, zalantzarik gabe, itzulpena. 1994. urteko apirilaren hamaikan hasi nintzen lanean Deustuko Unibertsitatean bekadun gisa. Hiru urte igaro eta gero, irakasle moduan kontratatu ninduan zuzenbide-fakultateak. Hortaz, kontuak ondo eginez gero, datorren urteko apirilean hamaika urte egingo ditut itzulpen juridikoaren munduan, eta, irakasle moduan, berriz, aurtengoa da zazpigarrena. Zertarako datu hauek? Bada, urte horietako eskarmentua besterik ez daukadalako gaur zuei hemen azaltzeko. Besterik ez dakit. Ez dut menderatzen itzulpenaren eta irakaskuntzaren filosofia abstraktua, ezta arlo horietako teoria eta dogmatikaren mundua ere. Urte hauetako lan praktikoak erakutsi didana baino ez daukat zuen aurrean plazaratzeko. Ez iezadazue besterik eska, ezin dizuet-eta besterik eskaini.

174

ESTHER URRUTIA

2. Hastapenak 2.1. Deustuko Unibertsitateak, oro har, euskarari ematen dion garrantzia Deustuko Unibertsitatearen Plan Estrategikoan hauexek dira 4. eta 10. egitasmoak: Euskal hizkuntz gaitasuna eta euskararen erabilera esanguratsua bultzatu nahi dira Deustuko Unibertsitatean. Material pedagogikoen argitalpena indartzea eta ALUD plataforman, on-line, curriculum-eko materialak euskaraz eta ingelesez gara daitezen bultzatzea (www.deusto.es/informazio orokorra/aurkezpena/plan estrategikoa).

Era berean, Unibertsitatearen Proiektuak hauxe adierazten du: Deustuko Unibertsitateak bere ingururik hurbilenari begiratu nahi dio, bere bizilekua den Euskal Herriari, eta bereziki hainbeste eta hain aberats diren kristau balioz hornitua den bere kulturaren promozio zientifikoari (www.deusto.es/informazio orokorra/aurkezpena/egitasmo unibertsitarioa).

Proiektu horretan, orobat, Deustuko Unibertsitatearen helburu nagusiak jasota daude: —Giza jakintzaren mugak zabaltzea ikerkuntzaren bidez eta irakaskuntzaren bitartez transmititzea. —Gizarteari zerbitzea haren arazoak aztertzen eta irtenbideak bilatzen ahaleginduz, Euskal Herriko berezitasunei jaramon berezia eginez. —Unibertsitatean giza talde gaitua eta eraginkorra prestatzea, Deustuko Egitasmo Unibertsitarioarekin, norbanako eta talde mailan, konprometitua eta irakaskuntza eta ikerkuntzaren bidez ikasleei zintzo emana. —Fede, kultura, zientzi jakintza eta gizartearen arteko elkarrizketa gauzatzea. —Euskal Herriko kultura bultzatzen eta zabaltzen ahalegintzea. —Unibertsitatearen gizarteratzea hobetzea.

Bide horretatik, Euskararako Errektoreordetzak Euskara Normalizatzeko Plana onetsi zuen. Gaur egun, II. Plana eztabaidapean dago, eta, hori onetsi artean, ikus dezagun zer datorren une honetan indarrean dagoen planean: Euskara, unibertsitateko hizkuntza Hizkuntza tresna soila da unibertsitateko ikasketetan, hizkuntza bera aztergai duten espezialitateetan izan ezik. Haatik, komunikatzeko gaitasuna lantzea unibertsitateko ikaslearen hezkuntzaren eta prestakuntza profesionalaren parte garrantzitsua da edozein hizkuntzatan, baita euskaraz ere. Halakoxe ustea du Deustuko Unibertsitateak eta bere campusak, Bilbokoa eta Donostiakoa, bi hizkuntza ofizial, gaztelania eta euskara, dituen gizarte batean txerta-

ZUZENBIDEAREN IRAKASKUNTZA ETA EUSKARA…: DEUSTUKO UNIBERTSITATEA

175

tuta egonik, elebitasun horrek dakartzan betebehar eta eskari sozialei egokiro erantzun nahian, unibertsitatean euskararen erabilera normalizatzeko asmoa jasota dauka bere helburu orokorretan (www.deusto.es/informazio orokorra/ aurkezpena/euskara normalizatzeko plana).

Plan horrek helburu eta ekintza zehatzak aipatzen dituenean, hauxe adierazten du, irakaskuntzaren esparrurako: Irakaskuntzaren esparruan gidari dugun irizpideak oso gogoan du ikasleei lanbiderako prestaturik egon daitezen beharrezko diren gaitasunak lortzeko bidea eman beharra, besteak beste, beren espezialitatean hizkuntzaren aldetik prestatzekoa. Normalizazio planak gaitasun hori euskaraz ere izan dezaten lortu nahi du, aldi berean alor horretako eskari gero eta handiagoari egokiro erantzunez.

2.2. Bereziki, Deustuko Unibertsitateko Zuzenbide Fakultateak euskarari ematen dion garrantzia Deustuko Unibertsitate osoaren gurariak horiek izanik, zer egin du Zuzenbide Fakultateak? Egia esan, aspalditik eman izan dira irakasgai batzuk euskaraz (Zuzenbide politikoa, Administrazio zuzenbidea, Foru zuzenbidea eta Zuzenbide autonomikoa); baina hori ez zen plangintza adostuaren ondorioa, baizik eta irakasle euskaldun batzuen ahalegin berezi eta eskerga. Plangintza eza ikusita, Zuzenbide Fakultateko Euskara Juridikoaren Mintegiak jardunari ekin zion 1993. urtean. Urte horretan, ikasketa-plan berria ezarri zen, eta hori abagune aproposa izan zitekeen, batik bat, enborreko eta derrigorrezko ikasgaiak ezari-ezarian euskaraz eskaintzeko. Hala egin zen, egungo egoera iritsi arte. Zernahi gisaz, kontua ez zen ikasgaiak euskaraz azaltzea besterik gabe. Ikasgai horien euskarazko irakaskuntza, eta, horrekin batera, euskarazko ikaskuntza, kalitatezkoak izatea ziurtatu nahi zen. Erdi eta goi mailako estudioetan zer sarrera eman behar ote zaio euskarari? Hor ere euskararen presentzia behar dela, bistan da. Nola, zer neurritan, modutan, etab., hori beste kontu bat da. Batzuek nahi lukete Unibertsitatea zeharo euskalduntzea, gaiak oro euskaraz emanez, etab. Baina kuestioa da, alde batetik, Euskal Herrian euskaldun direnak ez direla %25era heltzen, eta, bestetik, tresna bera edo mintzabidea —euskara— ez dugula mundu horretarako gaurkoz aski egokitua. Esperientzia pixka bat duenak badaki —hori aitortzea mingarri bazaigu ere—, zientzi-gaiak taxuz azaltzeko eta bai entzule eta irakurleei ulertarazteko ere, trebeago direla gaurkoz gure inguruko erdarak, euskara baino. Sail horietan erabilia izan ez delako eta inguruko hizkuntzetatik urrun xamar gertatzen delako, euskarak oraindik eragozpen handiak ditu. Horrek ez du esan nahi bide horiek urratzen saiatu behar ez dugunik.

176

ESTHER URRUTIA

Bai, saiatu, bai. Baina denbora ere beharko da. Urratsen mailakatzea nik honela egingo nuke. Lehenbizikorik, goragoko kapitulu batean azaldu genuen hura: prosa eraiki, prosa-molde bat, alegia, nazioarteko prosa amankomunetik hurbil egongo dena. Bigarren urratsa: gaurko hirigiroan egunoro erabili behar diren hitzak hautatu eta finkatu. Hor kulturaren munduko hitz asko eta asko sartu beharra izango da. Bi urratsok, bai, presa dute eta presa handia, ezen gaur Euskal Herriko gizartea hiri-giro horretan bizi da. […] beste idazki-mota askotan bai, esate baterako, jakintza-gaietan. Hor idazleak bilatzen duena zera da: irakasgaia ahalik eta argien, zehatzen eta ulerterrezenik adieraztea eta irakurleari konpreniaraztea; eta horretarako oraino, gai askotan, egokiago da erdara. Mingarri zaigu hori esatea, baina hala da. Ez ote dugu, ordea, lan egin behar euskara eremu horietan ere gai bihurtzeko? Bai, egin behar da, noski. Baina inposaketa gabe; zer, noiz, nola idatzi bakoitzak ikusi beharko du. Jakintzen mundua beti ere barruti edo esparru berezia da. Eta norberak daki bere buruaren berri, zer-nolako baldintzapenak dituen, etab. (VILLASANTE, Aita L.: Euskararen auziaz, Eleizalde Bilduma, 9. zk. Lizarra: 1988. 182 eta 183. orr.).

Nola lortu kalitatezko irakaskuntza eta ikaskuntza horiek? Bada, Zuzenbide Fakultateak hiru zutabe jarri zituen: —Lehenengo eta behin, Euskara Juridikoaren Mintegia. Mintegi horrek bi eginkizun nagusi ditu: batetik, gure fakultatean Zuzenbidea euskaraz irakasten laguntzea, eta, bestetik, euskal hizkera juridikoa ikertu eta lantzea. Mintegiak bibliografia-funts adierazgarria du (liburuak, aldizkariak, hiztegiak), bere ardurapeko gaien gainean (hizkera juridikoa eta euskara). Ikasleek material hauek erabili ahal dituzte, euskara juridikoari buruzko irakasgaietan, eta, oro har, euskaraz egiten dituzten irakasgai guztietan, emaitza hobeak lortzeko. Horrez gain, mintegiak irakasle eta ikasle euskaldunen topaleku izan nahi du, hizkera juridikoaren eta zuzenbidearen euskal irakaskuntzari buruz sortzen diren kezka eta arazoak azaldu eta elkarrekin eztabaidatzeko. Gainera, euskara juridikoaren inguruko ikasgai biek (lehenengo mailakoek eta bigarrenekoek) kabi ezin hobea dute mintegi honetan. —Bigarrenik, irakasleak trebatzea. Deustuko Unibertsitatean, zuzenbideko irakasgaiak euskaraz ematen dituzten irakasleak zuzenbideko doktoreak, lanean diharduten profesionalak (abokatuak, notarioak…) eta erakunde publikoetako ordezkariak (Diputatuen Kongresukoak, Eusko Jaurlaritzakoak, Bizkaiko Batzar Nagusietakoak, Euskaltzaindikoak…) dira. Alabaina, hori ez da nahikoa euskarazko irakaskuntza kalitatezkoa zaintzeko. Trebakuntza berezia behar dute irakasleek euskaraz jarduteko.

ZUZENBIDEAREN IRAKASKUNTZA ETA EUSKARA…: DEUSTUKO UNIBERTSITATEA

177

—Hirugarrenik, ikasleentzat material duinak prestatzea. Zuzenbidea euskaraz ikasteko, ikasleek euskarazko eskuliburuak behar dituzte, bateko, eta, legeak behar dituzte euskaratuta, besteko. Euskaraz idatzizko materialik ez izateak murriztu egiten zuen Zuzenbidea hizkuntza horretan ikasteko aukera. Hori dela eta, gure Fakultateak euskarazko eskuliburuak sortzea eta indarreko legeak itzultzea sustatu zuen. Ikastolen ahaleginari, eta, oro har, ikastetxeen euskarazko adarretan egindako ahaleginari, jarraitutasuna eman nahi genion, gazte euskaldunak unibertsitatera heltzean umezurtz gera ez zitezen. 2.3. Lanean hasi orduko, eragozpenak La traducción entre idiomas mayas y el español no se limita a una mera transcodificación, como comúnmente se está asumiendo, sino es una tarea compleja que requiere saber resolver problemas de diferentes tipos. Entre estos problemas figuran: 1. 2. 3. 4. 5. 6.

problemas lingüísticos, problemas comunicativos, problemas culturales, problemas terminológicos, problemas metodológicos y problemas de reconocimiento de la profesión de traductor.

Son problemas que se dan para traductores de cualquier idioma en cualquier parte del mundo (LOLMAY, PEDRO GARCÍA MATZAR eta UTA LAUSBERG DE MORALES: Traducción jurídica en Guatemala: Problemas generales y la experiencia de OKMA1. www.geocities.com/relaju/Mesa8.doc).

Beste zientzia askotan gertatzen den moduan, zuzenbidearen arloan ere, hizkera berezia darabilgu, eta jardule juridikoek garrantzi handia ematen diote hizkeraren kontuari. Izan ere, hitza gure tresna dela esan ohi dugu zuzenbidearen munduan gabiltzanok. Esaldi egokia da benetan. Zoritxarrez, asko eta asko, eta, horien artean, zuzenbideko aditu anitz, ez dira konturatzen esaldi horrek bere barruan daraman egiaz. Tresnak ardurarik gabe erabiliz gero, arriskutsu bihur daitezke. Guztiok dakigu mediku arduragabe batek tresna desegokiak erabiltzen baditu ebakuntza bat egiteko, edo tresna horiek desinfektatu barik

1 OKMA (Oxlajuuj Keej Maya’ Ajtz’iib’) hizkuntzalari maien elkartea da. Elkarte horren zeregin nagusia da ikerketa linguistikoa burutzea, maien hizkuntzak berrindartu, kodetu eta estandarizatzeko asmoarekin. 1990. urtean sortu zen Guatemalan, eta erakunde moduan legezko aitorpena jaso zuen 2001. urtean. Elkartearen asmoa da, beraz, maien herriak bere hizkuntza-eskubideak egikaritzea, gizarte anitz baten barruan, gizarte horrek kulturen arteko desberdintasunei begirunea diela.

178

ESTHER URRUTIA

badaude, egundoko kaltea eragin dezakeela. Era berean ere, jurista arduragabe batek egundoko kaltea eragin dezake. Zenbat kalte ez ote diren etorri legeak okerretara azaltzeagatik, epaiak nahasgarri gertatzeagatik, demandak behar bezala ez idazteagatik edota araudiak ulergaitz gertatzeagatik! Hitz bat edo beste erabiltzeak ondorio guztiz desberdinak izan ditzake. Begira, Camilo SHUTTE-k2 zer-nolako istorioa kontatzen digun. Jardunaldi hauen antolatzaileek egun honetarako programa-zirriborroa bidali zidatenean, nire hitzaldiari honako titulu hau jarri zioten: Zazpi urteko espetxealdi-zigorra, itzulpenean oker bat egiteagatik? Noski, broma zela esan zidaten. Antolatzaileek uste zuten hitzaldiari titulua aldatu nahi izango niola. Aste batzuk pentsatzen eman eta gero, nire buruari galdetu nion ea broma ote zen. Okerreko itzulpenaren ondorioz, erruztaturen bat ez ote da espetxera joan hainbat urtetarako? Jakin beharko nuke nik kasuren bat. Eta, bai, banekien. Gizonezko bati hemezortzi urteko espetxealdi-zigorra ezarri zitzaion, funtsak bidegabe eralgitzeagatik, eta, zehatz esanda, zortzi milioi pezeta bidegabe eralgitzeagatik (Hori Espainian gerta zitekeen aurreko zigor-kodearen arabera). Gizonezko horrek zenbait ordainketa egin zien hirugarren batzuei, eta Fiskaltzak uste zuen ordainketa horiek ez zirela egiazkoak, erruztatuak ez zituelako gorde ordainketaren egiaztagiriak. Gainerako ordainketak, berriz, frogatzeko modukoak ziren, erruztatuak horien egiaztagiriak zituelako, eta ordainketa horiek itxurazko erakundeei egindakoak ziren. Ordainketak Suezian egindakoak ziren. Egiaztagiri horietako bat zati batez bakarrik itzulita zegoen, eta, bertan, kobratzaileari dagokion atalean, Skattemyndigheten agertzen zen. Fiskaltzak adierazi zuen erakunde hori itxurazko erakundea zela, eta, erakunde horren bidez, erruztatuak dirua eralgi zuela bidegabe. Defendatzaileak egitate guztiak ukatzen zituen, eta ordainketa guztiak egiazkoak zirela adierazten zuen. Ziur asko, magistratuak erakartzeko orduan defendatzaileak arrakasta handiagoa izango zuen, Fiskaltzaren itzulpen traketsa zuzendu izan balu. Izan ere, ordainketaren egiaztagirian Skattemyndigheten ageri zen itzuli barik, eta itxurazko erakunde hori nor izan eta OGASUNA zen. Azken finean, guztiok dakigu eta guztiok lotsaz aitortu behar dugu (batzuetan, nork bere buruarengatik; eta, beste batzuetan, inorengatik) itzultzailearen lanbidean halako gertaerak izaten direla. (SHUTTE, C.: 驴Siete a帽os de prisi贸n por un descuido en una traducci贸n? www.traductor.nl/jornada1/shutte.html) (Itzulpena nirea da.)

Hizkerak, beraz, egundoko garrantzia du Zuzenbidearen munduan. Horregatik, Zuzenbideko ikasle asko eta asko kezkatuta azaltzen dira, ikasketa-planeko ikasgai gogorrak ikasteaz gain, hizkera ilun eta nahasia bereganatu behar dutelako. Hizkera juridikoa, eurentzat, oztopo bihurtzen da, teknolektoa

2 Shutte, abokatu eta itzultzailea izateaz gain, SIGVko irakaslea da (SIGV: Stichting Instituut van Gerechtstolken & Vertalers: Interprete eta Itzultzaile Juridikoen Institutu Nederlandarra).

ZUZENBIDEAREN IRAKASKUNTZA ETA EUSKARAâ&#x20AC;Ś: DEUSTUKO UNIBERTSITATEA

179

delako. Teknolekto horretan, bereziak dira, bai lexikoa, bai diskurtsoa, eta bi-biok menderatu behar dira, jakintza-gai horretan ganoraz eta eragingarritasunez aritzeko. Irakaslearen lana izango da ikasleak hizkera hori bereganatzea. Eginkizun bikoitza du, ondorenez, Zuzenbideko irakasleak: batetik, gaia bera, hots, edukia, azaldu eta ikasleei helaraztea; eta, bestetik, lanbide horri berezko zaion hizkera ahalik eta zehatzen eta egokien erabiltzea, gerogarrenean ikasleek ere hori egin dezaten. Kontua da, Zuzenbideko irakasle izateaz gain, Zuzenbideko euskal irakasleak garela, Zuzenbidearen gorabeherak euskaraz azaltzen baititugu. Beste modu batera esanda, euskara da, guretzat, Zuzenbidearen hizkera. Hori guztia dela eta, euskarazko lanabesak behar genituen, mundu juridikoaren bihurrietan makulu edo euskarri sendoak izateko. 2.4. Inoren laguntasuna behar Euskara Juridikoaren Mintegiak, lanari ekiteko, laguntasuna eta babesa behar zituen; eta, zeresanik ez, finantzaketa. Horiek guztiak lortzeko, Euskal Gaien Institutura jo zuen, alegia, aurton 25 urte betetzen dituen institutu horretara. Institutuko jarduerak euskal kultura irakasteari, ikertzeari eta zabaltzeari lotuta daudenez gero, ezin egokia zen gure asmoak bideratzeko. Betiere esku zabal eta asmo on agertu zen, Euskara Juridikoaren Mintegiak buruan zituenak aurrera ateratzeko. Alabaina, diru-iturrietan urri, erakunde publikoei eskaera egin zien, euskarazko material horiek atondu eta kaleratzeko. Lankidetza horretan, lehenengo-lehenengo unetik, IVAP-HAEE izan dugu bidelagun. Gerogarrenean, lankideak ere gehitu egin dira, hala nola, Bizkaiko Batzar Nagusiak, Bizkaiko Foru Aldundia eta Eusko Jaurlaritzako Justizia Saila. Guztiek ere kasuan kasuko diru-laguntzak eman dituzte, lanean dihardutenek diru-sarrerak izan ditzaten. Informatikako ekipoak eta bestelako materialak, berriz, Euskal Gaien Institutuak berak jarri ditu. Lankidetzaz denaz bezainbatean, elkarlan guztiak ez dira finantzaketaren alderdikoak izan. Aitzitik, hizkuntzaren arloko lankidetzak eta edukiaren arlokoak ere izan dira. Lehenengoei dagozkienez, Herri Arduralaritzaren Erakundeko Itzultzaileen Zerbitzu Ofizialak ezinbesteko oharrak egin dizkigu beti, gure testuen euskarazko kalitatea bermatzeko. Zenbait kasutan ere, hala nola, Zigor Kodearen eta Adingabeen Erantzukizun Penalari buruzko Legearen kasuan, Euskal Herriko Unibertsitateko irakasle batzuekin elkarlanean aritu izan gara, azken emaitza ahalik eta consensus edo adostasun handienarekin kaleratzeko. Ondorenez, gure lana, onerako eta txarrerako, lankidetzaren fruitu izan da beti.

180

ESTHER URRUTIA

2.5. Zergatik itzuli? Irakasle nahiz ikasleen esku jarri nahi genituen, bai eskuliburuak, bai lege-testuak. Eta, horretarako, zenbait kasutan, sorkuntzaren bidea hartu dugu, eta, beste hainbatetan, itzulpenarena. Zergatik hori? Lege-testuen kasuan, itzulpenaren bidea hartzeko arrazoia argi dago: legegileak kaleratutako testua da, izan ere, testu ofiziala. Legegilea elebiduna denean (Euskal Autonomia Erkidegokoa nahiz Nafarroako Foru Komunitatekoa), gaztelaniazko bertsioa eta euskarazkoa, bi-biok, ofizialak dira, eta denon esku daude, aldizkarietan argitaratzen direlako. Halakoetan, legegileak ardura berezia jarri beharko luke itzulpenaren kalitatean. Izan ere, kasu horietan, itzultzaile juridikoak jurista egileak bezain besteko erantzukizuna du testuaren kalitate juridikoaren gainean. Legegileak egundoko hanka-sartzea egingo du itzulpenaren kalitateaz arduratzen ez bada, itzulitakoaren kalitate juridikoaz arduratzen den beste. Arazo hori alde batera utzita, kasu horietan ez dago itzulpenaren beharrik; are gutxiago, itzulpen hori ofiziala izango ez denean. Nolanahi den ere, estatuko legegileak gaztelaniaz bakarrik dihardu, eta, estatuko legeria irakatsi eta ikasi behar den neurrian, hori euskaraz jarri beharra dago, nahiz eta euskarazko itzulpen hori ofiziala izango ez dela jakin. Horregatik, estatuko lege-testuen kasuan, itzulpenaren bidea besterik ez genuen eta horrexeri eutsi genion. Eskuliburuen kasuan, aitortu beharra dago sorkuntza eta itzulpena genituela aukeran, eta bion arteko oreka bilatu nahi genuen. Batetik, eskuliburuak sortu, bereziki, euskara juridikoaren inguruan eta zerga-zuzenbidean. Bestetik, itzulpenari heldu, corpus esanguratsu baten osagaiak modu sistematikoan moldatzeko. 2.6. Lan egiteko modua Askok uste dute testu bat itzuli ahal izateko, nahikoa dela elebidun izatea, beste guztia erraz eta azkar egin daitekeelako. Alabaina, itzultzea eta elebidun izatea ez da gauza bera. Benetan uste duzue, gaztelania eta euskara, bibiok, jakinda, edonor gauza dela gaztelaniazko testu hau euskaraz emateko? El ascendiente que heredare de su descendiente bienes que éste hubiese adquirido por título lucrativo de otro ascendiente, o de un hermano, se halla obligado a reservar los que hubiere adquirido por ministerio de la ley en favor de los parientes que estén dentro del tercer grado y pertenezcan a la línea de donde los bienes proceden. (Kode Zibila/Código Civil. Deustuko Unibertsitatea. Bilbo: 2004. 425. or.)

Edozein modutan ere, elebidun izatea eta elebidun peto-petoa izatea nahitaezko baldintza da itzulpenetan aritzeko. Ezinbestekoa da itzultzaileak

ZUZENBIDEAREN IRAKASKUNTZA ETA EUSKARA…: DEUSTUKO UNIBERTSITATEA

181

jatorrizko testuaren hizkuntza bete-betean menderatzea, eta, era berean, xede-testuaren hizkuntzan ezin hobeto idazteko gauza izatea. Alabaina, itzulpen-prozesuak gaikuntza gehiago behar ditu. Egin-eginean ere, itzultzaileak itzulpen-prozesuan zehar dituen arazoak ez dira beti hizkuntzaren arlokoak izaten. Edukia ere menderatu behar da, horrek hizkuntza batean adierazten duena beste batean esateko, eta zehatz esateko, gainera. Todos los lenguajes especiales hacen uso del mismo sistema gramatical de la lengua general, pero se caracterizan por peculiares rasgos fonéticos (sólo relevantes en algunos lenguajes especiales), léxico-semánticos, morfosintácticos y de estilo; aunque es el léxico específico de cada uno de ellos lo que sustancialmente los diferencia: los textos se distinguen por una alta frecuencia de lexemas desconocidos para el no iniciado o de unidades léxicas que tienen un significado diferente en la comunicación diaria. (MARTÍN, J. eta beste batzuk: Los lenguajes especiales, Comares, Granada, 1996, XV. or.)

Horregatik, gure jomuga izan zen hizkuntzalaritza eta zuzenbidea uztartzea, alegia, hizkuntzalariek eta juristek batera lan egitea. Horra hor gure asmoa: lankidetza eta elkargintza, bai; Zuzenbidea eta hizkuntzalaritza ere bai, beti ahaztu gabe norentzat sortzen den eta nortzuk dituen helburu prozesu horrek, alegia, Zuzenbidearen mundua eta bertako jarduleak. Edonondik begira dakiola, denboraren joan-etorrian konturatu ginen erosoagoa eta eragingarriagoa zela juristak hizkuntzalaritzan trebatzea, ahalegin bikoitzak egitea baino. Horrela, itzulpena hizkuntzalaritzan trebatutako legelarien esku utzi genuen, betiere filologoaren laguntza nahitaezkoa izanik. Ildo horretatik, Leraten hitzak gogoratu behar: Es comprensible que en estas condiciones la traducción sea cada vez más asunto de especialistas de la disciplina o de la actividad más o menos bilingües. Ellos son, desde el punto de vista de la lógica del texto, los mejores jueces, y además nadie mejor que ellos para conocer las denominaciones más corrientes en la profesión o en el medio en cuestión. La superioridad del traductor de oficio está tan sólo en el aspecto lingüístico. (LERAT, P.: Las lenguas especializadas, Ariel Lingüística, Ariel argitaletxea, Bartzelona, 1997, 109. or.)

3. Itzulpen-prozesua bera 3.1. Itzulpen-prozesuaren pausoak Itzulpen-prozesuan zehar, lau pauso eman behar dira: 1. Itzuli beharreko testua IRAKURRI eta ULERTU. Gomendatzen da bi aldiz gutxienez irakurtzea: bata, ideia orokorrez jabetzeko; eta, bigarrena, ideia zehatzak sakontzeko. Hori egitean, aintzakotzat hartu

182

ESTHER URRUTIA

behar da, batetik, nor den egilea eta zein den horren asmoa, eta, bestetik, nortzuk diren jasotzaileak eta zein helbururekin irakurriko duten itzulpenaren emaitza. Ez da gauza bera publizitate-iragarki baterako testua itzultzea edo aldizkari ofizialean argitaratuko den lege-testua itzultzea. Lehenengoan, askatasun handiagoarekin joka daiteke. Lege-testuetan, ordea, itzultzailea lotuago ibili behar da; lotu-lotuta ibili behar dela ez esatearren. 2. Itzulpen teknikoen kasuan, eta itzulpen juridikoa guztiz teknikoa dela ezin uka, terminoen HUSTUKETA egin behar da, eta, hustuketa egiteaz batera, BALIOKIDEAK bilatu behar dira. 3. Behin hustuketa egin eta gero, ITZULPENA bera egin behar da. Abiapuntuko testuak dioen guztia xede-hizkuntzan esan behar da, ez dioena ez da esan behar, eta esaten duen guztia ahalik eta hizkera natural eta jatorrenean adierazi behar da. 4. Testua ZUZENTZEA. Onena da beste inork zuzentzea itzultzailearen testua.

3.2. Batetik, terminologia landu behar (bigarren pausoa) Behin testua irakurri eta ulertuta, hustuketa egin behar da. Horrek esan nahi du termino juridikoak testutik atera behar direla, horien baliokideak bilatzeko. Hustuketa- eta bilaketa-lana, beraz, aurretiazkoak izan behar dira, gero itzulpena bera arinago eta egokiago burutu ahal izateko. Baina, 3.2.1. ZEINTZUK DIRA TERMINO JURIDIKOAK? Gure iritziz, hitz jakin bat termino juridikoa izango da, baldin eta antolamendu juridikoak esanguraren bat ematen badio. Hortaz, hitz juridikoak esanahi edo karga juridikoa behar du izan. Hori dela eta, edozein egitate, ekintza edo gertaera juridikotzat har daiteke, baldin eta zuzenbideak arautzen dituen ondorioak sortzen baditu. Benaz, termino juridikoen artean, bereizi beharrekoak dira: —esangura juridikoa duten hitzak: abokatu, epaile, ministro, zuzenbide, eskubide, administrazio, estatu… —esangura juridikoa duten esamoldeak: artikulu horrekin bat etorriz (de conformidad con ese artículo), epaileak jardutea, bere arioz edo alderdiak hala eskaturik (el juez actúa, de oficio o a instancia de parte), -ri kalterik egin gabe (sin perjuicio de)… Bereizi beharrekoak dira, era berean: —hitz juridiko esklusiboak: antikresia, ebikzioa, nahitaezko auzikidetza pasiboa, hondakinaren gaineko fideikomisoa…

ZUZENBIDEAREN IRAKASKUNTZA ETA EUSKARA…: DEUSTUKO UNIBERTSITATEA

183

—esklusiboak ez diren hitz juridikoak: aginte, baimen, dokumentu, iraindu… Bereizketak bereizketa, batzuk eta besteak, guztiak ere, hustugaiak izan dira guretzat. 3.2.2. BALIOKIDEAK EMATEKO IRIZPIDEAK Behin hustuketa eginda, hustutako horien baliokideak bilatu behar. Hizkuntzen arteko baliokideak bilatzea ez da erraza, eta, are gutxiago, hizkuntza horiek karga juridikoa eraman behar dutenean. La equivalencia de dos términos se establece a través de su definición. Es decir que si la definición de un término en un idioma dice lo mismo que la definición del término del otro idioma, se pueden usar los dos términos como equivalentes. Un ejemplo del derecho penal sería esp. hurto en el código penal guatemalteco y al. Diebstahl: en ambos casos se trata de un delito tipificado en los códigos penales de ambos países, el cual consiste en apoderarse del bien de otra persona sin que ésta haya consentido y sin usar violencia, por ejemplo si alguien en la calle nos saca del bolsillo nuestra billetera. Otra equivalencia tenemos entre esp. robo y al. Raub: como en el hurto, el delito consiste en apoderarse del bien de una persona sin su acuerdo, pero se usa la violencia, por ejemplo, si alguien golpea a una persona para que ésta quede indefensa o la amenaza con un cuchillo, y luego le quita la billetera. Las definiciones de los términos jurídicos se encuentran muchas veces en los mismos códigos, y además en los diccionarios jurídicos y comentarios de los códigos. Para poder determinar la equivalencia de términos en dos idiomas, el traductor debe consultar estas herramientas y comparar las definiciones. Si no hace esta investigación, puede cometer errores por confundir el lenguaje común con el lenguaje especializado, por ejemplo si traduce Diebstahl por robo ya que en el lenguaje común, se usa esta expresión también para el hurto («ayer me robaron mi celular, pero hasta hoy me di cuenta»). Si en la traducción de una sentencia incurre en un error de este tipo, esto puede tener un impacto jurídico porque sería una falsificación del contenido. Por consiguiente, es de suma importancia que el traductor jurídico esté concientizado y sensibilizado para la problemática de la terminología jurídica, y que conozca la metodología y las herramientas de la investigación terminológica (LOLMAY, PEDRO GARCÍA MATZAR eta UTA LAUSBERG DE MORALES: Traducción jurídica en Guatemala: Problemas generales y la experiencia de OKMA. www.geocities.com/relaju/Mesa8.doc).

Euskarazko baliokideak aukeratzeko lan horretan, zenbait irizpide finkatu genituen aurretiaz. Hurrean ere, segurtasun juridikoari zor zaion zehaztasunak berez dakar hitz teknikoak ondo finkatu beharra, nahiz eta hizkera arruntean batzuk eta besteak baliokide gisa erabili. Irizpideok, esan legez, hurrengoak dira:

184

ESTHER URRUTIA

1. Euskarazko hitzaren eta maileguaren artean, orokorrean euskarazko hitzaren alde egin dugu. Ondorenez, ahal den neurrian, euskal lexiko juridiko berezkoa erabili izan dugu (bide-zorra, oinordetza…). 2. Dena den, inoiz mailegua aukeratu izan dugu, horrek erraztasun gehiago ematen duelako eratortze-jokoak egiteko (berbarako, testamentu eta ordeinuaren artean, aurrenekoa aukeratu dugu, gero testamentaría, testador, testar, poder testatorio, testamentifacción eta abarrekoak itzultzea errazago gertatzen delako). 3. Euskarazko hitzen artean aukera egiteko, kontuan hartu behar da nahitaez hitz horiek zein harrera duten erabiltzaileen artean eta lurralde desberdinetan, bai eta zeintzuk diren zaharrenak eta zabalduenak ere (hala nola, Administración itzultzeko euskaraz badira bi hitz gutxienez: administrazio eta arduralaritza; zalantzarik gabe, guk lehendabizikoaren alde egin dugu). 4. Euskarazko hitzen artean aukera egiteko, gogoan izan ditugu, orobat, zuhaitz semantikoak edo familiak, loturik eman behar baitira zuhaitz edo familia horien osagai guztiak. Esate baterako, inscripción, anotación preventiva, indicación, nota marginal, cancelación, mención familia batekoak dira, eta, ondorenez, osotasunean hartu behar dira guztien itzulpena koherentea izan dadin. 5. Neologiaren esparruan, tentuz jokatzen dugu: Han de ser descubiertos mediante las noticias que suministren personas de edad, de inteligencia despierta, y las que proporcione una escrupulosa busca en libros y documentos antiguos. Esta labor ha de ser de eficacia segura, pues el pueblo se acomoda mejor al empleo de palabras que alguna vez se han conocido, aun cuando se hubiere desvanecido la huella de su presencia en el hablar ordinario y corriente, que al de aquellas otras de nueva creación. La experiencia aconseja que se limite a lo puramente indispensable el número de los neologismos, y es punto que debe meditarse si en la materia a que me refiero es conveniente acudir a aquellos en todos los casos, o si al igual de lo que se ha hecho en otras lenguas, basta con tomar de las clásicas tales medios de expresión, adaptándolos al genio del idioma vasco. Problema es éste que habrá de ser resuelto por la Academia con autoridad inapelable. (ETXEGARAY, B.: «Nombres vascos de los espacios intermedios entre casas», Euskera, 1 (1930), 72 eta 73. orr.)

Hitz berriak sortzeko beharrean gaudenean, hurrengoak ditugu abiaburu: a) Hitz berri hori hizkuntza-sistemaren barruan sartzeko modukoa izatea eta sistema horrekin bat etortzea. b) Semantikaren ikusmiratik, hitz berria zehatza izatea eta beste termino batzuk eratortzeko gai izatea. c) Erabiltzaileen artean nolabait hedaturik egotea.

ZUZENBIDEAREN IRAKASKUNTZA ETA EUSKARA…: DEUSTUKO UNIBERTSITATEA

185

6. Gaztelaniazko adjektibo erreferentzialak itzultzeko orduan, arau orokor gisa, hitz-elkarketa erabili da, batik bat, aintzat hartuta horixe dela Euskaltzaindiak 25. arauan hobetsitako joera (adibidez, libertad sindical / sindikatu-askatasuna). Hala ere, testuingurua dela eta, batzuetan, hitz-elkarketak ez du balio, eta, ondorenez, maileguetara jotzea erabaki da (berbarako, autoridad judicial / agintari judiziala). 7. Letra larri eta xehearen erabileraz denaz bezainbatean, irizpide orokorrak jarraikoak izan dira: izen bereziak letra larriz idatzi dira (Konstituzio Auzitegia); baina izen bereziok arrunt bihurtzekotan, letra xehea erabili da (auzitegi hori…); pluralez egindako aipamenak letra xehez idatzi dira (bake-epaitegiak); eta bizidunei dagozkien karguak izendatzeko ere, letra xehea erabili da (lehendakaria). 3.2.3. BEHIN BALIOKIDEAK AUKERATU ETA GERO, HORIEK NOLA ETA NON JASO 3.2.3.1. Eskuliburuetarakoak, fitxa terminologikoetan Gure fitxa terminologikoak ACCESS programarekin prestatutako taula batera bilduta daude. Fitxa bakoitzak hamaika atal ditu, jarraian azalduko dugunez: 1. Terminoa Atal horretan jaso dira gaztelaniazko testuetatik hustu ditugun termino eta esamolde juridikoak. 2. Espezialitatea Atal horretan zehaztu da Zuzenbidearen adarretatik zeini dagokion kasuan kasuko terminoa edo esamoldea. Adibidez, zuzenbide zibilari, merkataritzako zuzenbideari, zigor-zuzenbideari… Zenbait termino arlo guztietan ager daitezke; halakoetan, «orokorra» jarri izan dugu espezialitatean. 3. Testuingurua Atal horrek jaso du termino edota adierazmolde bakoitzari dagokion ingurumaria (gehienez jota, 255 karaktere). 4. Saila Atal honetan jasotako zenbakiak kode batzuk besterik ez dira eta, euron bitartez, terminoa edo esamoldea non aurkitu dugun jakin daiteke (adarra, testu zehatza eta orrialdea).

186

ESTHER URRUTIA

5. Erregistro zenbakia Atal honetan zenbatu besterik ez ditugu egiten fitxak. 6. Jasoketa-data Atal honetan, hustuketaren data adierazi dugu, batzuetan gerta daitekeelako itzulpena atzeratu beharra izatea (adibidez, beste hiztegi batzuk kontsultatzeko, norbaiti zalantzaren bat galdetzekoâ&#x20AC;Ś). 7. Esanahia Terminoaren edo esamoldearen esangura dago jasota atal horretan. 8. Euskarazko baliokidea Atal honetan agertzen da guk zein esamolde edo termino erabiliko dugun euskaraz, gaztelaniazkoa itzultzeko. Guk erabiliko dugun hori letra larriz agertzen da. Letra txikiz agertzen dira, ordea, beste baliokide batzuk; horiek hiztegi desberdinetan aurkitu ditugu, baina gure iritziz ez dira egokiak kasuan kasuko termino edo esamoldea itzultzeko. Atal honetan ere, kode batzuk azaltzen dira, euskarazko baliokideak nondik atera ditugun identifikatzeko. 9. Aholkulariak Zalantza kasuetan norbaitengana jo behar izan dugunez gero, horren aipamena egiten dugu kasuan kasuko fitxan. 10. Itzultzailea Atal honetan agertzen da nork egin dituen hustuketa eta baliokidearen aukeraketa. 11. Itzulpen-data Atal honetan itzulpenari dagokion data azaltzen da, alegia, ikerketa eta eztabaidak egin eta gerokoa. Denon argibiderako, ikus depositante terminoaren inguruko fitxa:

Espezialitatea

Zuz oro

Terminoa

Depositante

Saila

2.4.36.739

Testuingurua

Depositante es quien entrega la cosa depositada y adquiere el crédito a exigir su custodia y su restitución

5770

Zk.

95/11/22

Jasoketa-data

Aholkularia

Andres

Ordaina

GORDAILUGILE. 50.137/5.382: gordailugile; 2.466: gordailugile, gordailutzaile, gordailari; 8.581: ezarle, ezartzaille, ezarlari

Esanahia

6.132: Nork bere gauza beste bati ematen diona, azken horrek gauza zain eduki eta zain dezan

Esther

Itzultzailea

95/11/22

Itzulpen data

ZUZENBIDEAREN IRAKASKUNTZA ETA EUSKARA…: DEUSTUKO UNIBERTSITATEA

187

188

ESTHER URRUTIA

3.2.3.2. Lege-testuetakoak, aurkibide analitikoetan Lege-testuen bilduma osoan, gaztelania-euskara eta euskara-gaztelania aurkibideak jaso dira. Aurkibideok oso erabilgarriak dira berbategi gisa eta bilaketak errazteko tresna gisa. Bide batez, egindako terminologia-lana agerian uzten dute. Horrela, aurkibide analitikoak ez dira glosario hutsak; artikuluei erreferentzia egiten dietenez gero, irakurleak artikuluotara jo dezake kasuan kasuko terminoa bere ingurumarian bilatzeko. Denon argibiderako, ikus Nafarroako Foru Berriaren aurkibide analitikoetan acción/akzio sarrera:

Acción —De calumnia, 36. —De carta de gracia, 38 y 583. —De deslinde, 41. —De división de herencia, 331. —De filiación, 70 y 71. —De impugnación por preterición, 271. —De nulidad, 179 y 504. —De petición de herencia Legitimación, 322. Prescripción, 324. Venta de bienes hereditarios por el poseedor, 323. —De reducción de donaciones, 164. —De rescisión, 33, 34, 336, 504 y 507. —De resolución, 520. —De retraer, 38, 455 y 480. —De revocación, 112, 114, 115, 118, 161, 162, 169 y 211. —De saneamiento, 35 y 504. —Del depositante, 550. —Del depositario, 551. —Hipotecaria, 30. —Para reclamar lo que se gane en juego, 85.4. —Pareja estable, 62.2 y anexo. —Posesoria, 37. —Prescripción, 26 a 41. —Quanti minoris, 35. —Real, 39 b). —Redhibitoria, 35. —Rescisoria por lesión, 33, 504 y 505.

Akzioa —Kalumniaren ondoriozkoa, 36. —Grazia-agiriarena, 38 eta 583. —Mugaketa-akzioa, 41. —Jarauntsiaren zatiketa eskatzekoa, 331. —Seme-alabatasunari buruzkoa, 70 eta 71. —Preterizioaren ondoriozko aurkaratze-akzioa, 271. —Deuseztasun-akzioa, 179 eta 504. —Jarauntsia eskatzekoa Legitimazioa, 322. Preskripzioa, 324. Edukitzaileak jarauntsiko ondasunak saltzea, 323. —Dohaintzen urripena eskatzekoa, 164. —Hutsalketa-akzioa, 33, 34, 336, 504 eta 507. —Suntsiarazpen-akzioa, 520. —Atzera-eskuratzekoa, 38, 455 eta 480. —Ezeztapen-akzioa, 112, 114, 115, 118, 161, 162, 169 eta 211. —Saneamendua eskatzekoa, 35 eta 504. —Gordailugilearena, 550. —Gordailuzainarena, 551. —Hipotekarioa, 30. —Jokoan irabazitakoa erreklamatzekoa, 85.4. —Bikote egonkorra, 62.2 eta eranskina. —Edukitza-akzioa, 37. —Preskripzioa, 26.etik 41.era. —Quanti minoris, 35. —Erreala, 39 b). —Tratua haustekoa, 35. —Kaltearen ondoriozko hutsalketa-akzioa, 33, 504 eta 505.

ZUZENBIDEAREN IRAKASKUNTZA ETA EUSKARA…: DEUSTUKO UNIBERTSITATEA

189

3.3. Bestetik, idaztankera landu behar (hirugarren pausoa) Morfologia eta sintaxiaz denaz bezainbatean, azpimarratu behar da ez dagoela, oraingoz bederen, itzulpenerako irizpide ofizialik, testu juridikoak euskaratzeko. Horregatik, irizpideok ezari-ezarian finkatu behar izan ditugu, eta, orokorrean, honakoak dira aipatzekoak: a) Esaldi berean bi edo hiru erlatibo pilatzea saihestu nahi izan dugu, euskarazko itzulpen juridiko askotan hori atzeman daitekeen arren. Zatiketaren alde egin da askotan, horretarako puntuazioa baliatuz. … Psikolinguisten ikerkuntzek datu bat eman dute argitara: ideiak hobeto ulertu eta buruz ikasten dira errazago, baldin eta esaldi laburrak badira, luzeak direnean baino. Gainera, perpaus luzeen ulermena irakurlearen kultur mailarekin batera doa, esate baterako: France Soir-ek 10 hitz erabiltzen ditu esaldiko, Le Monde-k 20 (El País-en Libro de Estilo-k ere 20). Muga 30 hitzetan dago, ezen hortik gorako esaldiak unibertsitateko jendeak bakarrik aditzen ditu. Hala ere, legezko hizkerak esaldi luzeetara jotzen du, batezbestekoa 25 hitzetan dago. Zuzenbidezko hizkeraren beste adierazpide batzuek (literatura juridikoa) malgutasun handiagoa izan dezakete esaldiaren luzera dela eta, ez ordea, legezko hizkerak. Esaldi laburra pentsamenduaren antolaketa logiko eta psikologikorako gonbitea da, ideiak ondo antolatu eta bereiziz, horretarako honako hauek erabiltzen direlarik: puntua, puntu eta koma, eta puntu biak (LOBERA, A.: Itzulpena auzitegietan eta administrazioan, SENEZ 19 (1997). www. eizie.org/Argitalpenak/Senez/19970101/lobera).

b) Testu juridikoetan, eta, batez ere, lege-testuetan, sarritan erabiltzen da silogismo juridikoa. Silogismo horren barruan, enuntziatua ezartzeko, gaztelaniaz zenbait lokailu erabiltzen dira: cuando, si, en el caso/en los casos que, siempre que, en todo caso, con tal que… Euskarazko baliokidea bilatzeko, gaztelaniazko testua hur-hurrean izan eta bi formula hauek erabili dira: alde batetik, ba- partikula, lokailuak baldintzazko kutsua duenean, eta, beste alde batetik, aditza indikatiboan jarri eta -nean atzizkia gehitzea, denborazko osagaia nabariagoa denean. Jakin badakigu, edozein kasutan ere, bi konponbideen arteko bereizketa benetan zaila dela. Jokatzeko modu horren adierazgarri izan daiteke, besteak beste, Kode Zibilaren 1514. artikulua. Artikulu horren lehendabiziko lerrokadak denborazko kutsua du: Cuando varios, conjuntamente y en un solo contrato, vendan una finca indivisa con pacto de retro… Norbaitzuek, batera eta kontratu batean bakarrik, finka indibisoa saltzen dutenean atzera-eskuratzeko itunarekin…

190

ESTHER URRUTIA

Eta bigarrenak, ostera, baldintzazko kutsua darabil: Lo mismo se observará si el que ha vendido por sí solo una finca ha dejado varios herederos… Gauza bera beteko da, baldin eta bere kabuz finka saldu duenak zenbait jaraunsle utzi baditu…

c) Batzuetan, ezezkoa eta aurkaritzakoa konbinatzen dira, baiezko moduan definizioa emateko; halakoetan, gaztelaniaz a no ser que, sino cuando… eta antzeko lokailuak erabiltzen dira. Beste batzuetan, arau orokorrari salbuespenak jarri nahi zaizkio; kasu horietan, gaztelaniak excepto partikula erabiltzen du batik bat. Bai batzuetan, bai besteetan, [salbu+ aditza+…nean] formula aukeratu da euskaraz, eta ahaleginak egin dira jatorrizko testutik asko ez aldentzeko. Ikus, adibidez, Kode Zibilaren 1086. artikulua: … no se procederá a su extinción, aunque sea redimible, sino cuando la mayor parte de los coherederos lo acordare. … errenta edo zama hori ez da azkendu behar, nahiz eta luditzeko modukoa izan, salbu eta jaraunskide gehienek hala erabakitzen dutenean.

d) Ohiko anaforikoak ez dira sistematikoki erabili; alabaina, esamolde batzuk itzultzeko, nahitaezkoa izan da [izena + non + aditza] edo antzeko sekuentziak erabiltzea. Adibidez, Adingabeen Legearen 17. artikuluaren 6. paragrafoa: El Juez competente para el procedimiento de hábeas corpus en relación a un menor será el Juez de Instrucción del lugar en el que se encuentre el menor privado de libertad, si no constare, el del lugar donde se produjo la detención, y, en defecto de los anteriores, el del lugar donde se hayan tenido las últimas noticias sobre el paradero del menor detenido. Adingabearen kasuan, Habeas Corpus prozeduraren gaineko eskumena izango du askatasunez gabetutako adingabea zein tokitan egon eta toki horretako instrukzio-epaileak; hori ez badago egiaztatuta, atxiloketa zein tokitan gertatu eta bertako epailea; aurrekorik izan ezean, eskumena izango du adingabe atxilotuaren egonlekuari buruz azken berriak zein tokitan izan eta bertako epaileak.

Bai eta ezen klasikoa ere. Ikus, konparazio baterako, Kode Zibilaren 1479. artikulua: … una parte de la cosa vendida de tal importancia con relación al todo que sin dicha parte no la hubiera comprado, podrá exigir la rescisión del contrato… … gauza osoarekin alderatuz, zati hori hain garrantzitsua bada, ezen zati hori izan ez balitz, erosleak ez baitzukeen gauza hori erosiko, erosle horrek kontratuaren hutsalketa eska dezake…

ZUZENBIDEAREN IRAKASKUNTZA ETA EUSKARA…: DEUSTUKO UNIBERTSITATEA

191

e) Subjuntiboa, euskarazko testuan, indikatiboan edo iraganaldi burutuan jarri da, aurretik baldintzazko ba- partikula jarriz, bereziki, esaldiak baldintzazko esangura duenean edo egitezko kasua azaltzen duenean. Ikus, kasurako, Adingabeen Legearen 15. artikulua: Cuando el menor a quien se le hubiere impuesto una medida de las establecidas en esta Ley alcanzase la mayoría de edad, continuará el cumplimiento de la medida hasta alcanzar los objetivos propuestos en la sentencia en que se le impuso conforme a los criterios expresados en los artículos anteriores. Adingabeari lege honetan ezarritako neurrietatik bat ezarri bazaio, eta adingabe horrek adin-nagusitasuna eskuratzen badu, neurria betetzeari eutsiko dio neurria zein epaitan ezarri eta epai horretan proposatutako helburuak erdietsi arte, aurreko artikuluetan ezarritako irizpideak aintzakotzat hartuta.

f) Egungo testu juridiko askok gerundioaz abusatzen dute, Espainiako Errege Akademiak inoiz hori kritikatu izan badu ere. Halakoetan, euskarazko bertsioa prestatzeko, batzuetan, aditza indikatiboan eta orainaldian jarri da, ohi bezala, aurretik baldintzazko -ba partikula jarriz. Adibidez, ikus Zigor Kodearen 223. artikulua: El que, teniendo a su cargo la custodia de un menor de edad o un incapaz, no lo presentare a sus padres o guardadores sin justificación para ello, cuando fuere requerido por ellos, será castigado con la pena de prisión de seis meses a dos años, sin perjuicio de que los hechos constituyan otro delito más grave. Norbaitek bere ardurapean adingabe edo ezgai baten zaintza badu eta, adingabearen gurasoek edo ezgaiaren zaintzaileek hala eskaturik eta arrazoirik gabe, adingabe edo ezgai hori aurkezten ez badie, orduan, pertsona horri sei hilabetetik bi urte arteko espetxealdi-zigorra ezarriko zaio, egitateok beste delitu astunagoa ere izateari kalterik egin gabe.

Eta, beste batzuetan, aditzaren partizipioa erabili izan da, -z partikularekin. Konparazio baterako, ikus Zigor Kodearen 16. artikulua: Quedará exento de responsabilidad penal por el delito intentado quien evite voluntariamente la consumación del delito, bien desistiendo de la ejecución ya iniciada, bien impidiendo la producción del resultado… Delitu-saiakuntzaren ondorioz sorturiko erantzukizun penaletik salbuetsita geratuko da delitua burutzea borondatez galarazten duena, bai hasitako delituan atzera eginez, bai emaitza sortzea eragotziz…

Nondik-nahi begiratuta ere, itzulpen onaren oinarriak ezin dira izan, besterik gabe, morfologia eta sintaxia. Aitzitik, xede-hizkuntzan idatzitako testuaren diskurtsoa moldatu egin behar da, itzulpenaren testuan jatorrizkoa behar

192

ESTHER URRUTIA

bezala isla dadin. Gure kasuan, eta aurrekoaren adierazgarri, zenbait adibide jar daitezke: g) Zerrendak. Halakoak ohikoak dira lege-testuetan, beraien bitartez kategoria juridiko zehatz batek barneratzen dituen osagaiak aipatzen direlako. Edozein kasutan ere, euskarazko bertsioaren hasierako baldintza azaltzeko, [subjektua + aditza] formula erabili da, eta, jarraian, zerrendaren osagai bakoitza jaso, jatorrizko testuaren arabera. Ikus, adibidez, Zigor Kodearen 21. artikulua: Son circunstancias atenuantes: 1.ª Las causas expresadas en el capítulo anterior, cuando no concurrieren todos los requisitos necesarios para eximir de responsabilidad en sus respectivos casos. 2.ª La de actuar el culpable a causa de su grave adicción a las sustancias mencionadas en el número 2.º del artículo anterior. 3.ª La de obrar por causas o estímulos tan poderosos que hayan producido arrebato, obcecación u otro estado pasional de entidad semejante. 4.ª La de haber procedido el culpable, antes de conocer que el procedimiento judicial se dirige contra él, a confesar la infracción a las autoridades. 5.ª La de haber procedido el culpable a reparar el daño ocasionado a la víctima, o disminuir sus efectos, en cualquier momento del procedimiento y con anterioridad a la celebración del acto del juicio oral. 6.ª Cualquier otra circunstancia de análoga significación que las anteriores. Inguruabar aringarriak dira hurrengo hauek: 1.) Aurreko kapituluan azaldu arrazoiak, bakoitzaren kasuan erantzukizunetik salbuesteko behar diren betekizun guztiak gertatzen ez direnean. 2.) Errudunak jardutea, aurreko artikuluaren 2. zenbakian aipatutako gaiekiko duen mendekotasun larriak eraginda. 3.) Arrazoi edo bultzagarri oso indartsuengatik jardutea, halakoek euren indarraren ondorioz zoroaldia, itsualdia edo horien antzeko tenorekoa den beste grinaldi bat sorrarazi badute. 4.) Errudunak, prozedura judiziala beraren aurka doala jakin aurretik, agintaritzari aitortzea egin duen arau-haustea. 5.) Errudunak, prozeduraren edozein unetan, eta ahozko epaiketa egin aurretik, biktimari eragindako kaltea konpondu edo horren ondoreak murrizteari ekitea. 6.) Aurrekoen antzeko esanahia duten inguruabarretatik beste edozein.

h) Definizioak. Horiek ere ohikoak izaten dira lege-testuetan. Euskaraz definizioak prestatzeko orduan, gure proposamenak kontuan hartu du euskaraz adierazgarriena dena eta tradiziotik hurbil dagoena. Horrela, lehenengo lekuan, definitutako osagaia jarri da; ondoren, aditza; eta, aditzaren ostean, definizioaren edukia. Horrek guztiak [subjektua+aditza+objektua] eskema betetzen du. Ikus, adibidez, Zigor Kodearen 13. artikulua:

ZUZENBIDEAREN IRAKASKUNTZA ETA EUSKARA…: DEUSTUKO UNIBERTSITATEA

193

1. Son delitos graves las infracciones que la Ley castiga con pena grave. 2. Son delitos menos graves las infracciones que la Ley castiga con pena menos grave. 3. Son faltas las infracciones que la Ley castiga con pena leve. 1. Delitu astunak dira legeak zigor astunarekin zigortzen dituen arau-hausteak. 2. Astuntasun txikiagoko delituak dira legeak astuntasun txikiagoko zigorrarekin zigortzen dituen arau-hausteak. 3. Faltak dira legeak zigor arinarekin zigortzen dituen arau-hausteak.

Beste kasu batzuetan, definizioen izaera predikatiboagoa da. Definizio horiek azalpenak besterik ez dira, eta, horregatik, beste eredu baten bitartez euskaratu dira. Ikus Kode Zibilaren 142. artikulua: Se entiende por alimentos todo lo que es indispensable para el sustento, habitación, vestido y asistencia médica. Mantenu gisa hartzen da elikagaiak, gelak, arropak eta osasun-laguntzak izateko behar den guztia.

i) Lege-testuetan, eta, batez ere, Zigor Kodean eta Kode Zibilean, subjektuaren egite edo ez-egite bat azaldu eta gero, horren ondorio juridikoa ezartzen da. Halakoetan, euskarazko bertsioan, artikuluaren hasieran norbait izenordaina jarri da ergatibo kasuan deklinatuta, eta aditz jokatuari baldintzazko ba- partikula gehitu zaio. Ikus Zigor Kodearen 138. artikulua: El que matare a otro será castigado, como reo de homicidio, con la pena de prisión de diez a quince años. Norbaitek beste bat hiltzen badu, giza hilketaren errudun gisa, hamar urtetik hamabost arteko espetxealdi-zigorra ezarriko zaio.

3.4. Laugarren pausoa, zuzenketa Behin itzulpena egin eta gero, itzulitakoa zuzendu beharra dago. Gure ustez, zuzenketa hori ez du itzultzaileak berak egin behar. Hemen, inoiz baino gehiago, kontuan hartu dugu lau begik bik baino gehiagok ikusten dutela. Horregatik, zuzentzailea beste norbait izan behar da. Gurean, zuzentzaile-eginkizuna betetzen dute aurretiaz hainbat urtetan itzulpenean jardun izan dutenek, euren eskarmentua erabakigarri gertatzen baita halakoetan. Testuaren zuzenketa itzulpenaren kalitatearekin lotuta dago, zuzenketaren helburua baita itzulpenaren kalitate-maila ahalik eta onena izan dadin ziurtatzea. Nolanahi ere, esker txarreko lana dela, bene-benetan diotsuet: itzulpena kalitate onekoa bada, itzultzailearen meritua; kaskarra bada, ordea, zuzentzailearen errua. Gainera, hainbatetan errazagoa da, itzulitako testua zuzentzea baino, huts-hutsetik berriro hasi eta itzulpena zuzentzaileak egitea.

194

ESTHER URRUTIA

Egia esateko, ez nabil zuzenketa ortografiko hutsaz. Horretarako ez da inoren esku-hartzerik behar, orokorrean nahikoa baita XUXEN zuzentzaile ortografikoa erabiltzea, betiere Hiztegi Batua gogoan izanda. Ez nabil, orobat, akats materialen zuzenketaz, hau da, informazio-galera eta distortsio txikiez, horiek itzultzaileak berak atzeman ditzakeelako testuaren azken irakurketan. Zuzenketa terminologikoaz eta idazkeraren zuzenketaz nabil ni, aurreko biak nahi gabe ere egin beharrekoak izan arren. Zuzenketa terminologikoari dagokionez, arlo horretan zehaztasun eta koherentzia terminologikoak zaindu behar dira; beste modu batera esateko, kontzeptuak adierazteko termino egokiak erabiltzen ote diren eta termino horiek modu koherentean erabiltzen ote diren begiratzen da. Idazkeraren zuzenketari dagokionez, horixe da, hain zuzen ere, zuzenketaren benetako muina. Hori egiteko, Joseba Urzelai jaunak, Bizkaiko Foru Aldundiko itzultzaileak, arau praktikoak azaltzen dizkigu: —Ahozko euskara oinarritzat hartzea (belarria epaile, Joxe Ramon Zubimendik eta Peio Esnalek dioten moduan). —Esaldi luzeegirik ez egitea. —Aditza aurreratzea. —Aukeran hitzik hurbilena edo ezagunena erabiltzea, batez ere hartzaile herritar arrunta bada. —Testua beharrik gabe ez hanpatzea. —Gaztelaniaren nominalizazio joera gehiegizkoa saihestea. —Euskararen adierazpiderik naturalena aukeratzea gaztelaniazkoari itsu-itsuan jarraitu barik. —Ideiak ondo antolatzea. Horretarako, jakina, ezinbestekoa da puntuazio markak (marka guztiak) eta esaldiak josteko gainerako baliabideak ondo erabiltzea. —Mezua argi eta garbi identifikatzea, gaztelaniazko formulazioaren labirintoan galdu gabe (URZELAI, J.: Testu zuzenketa Bizkaiko Foru Aldundian, SENEZ 27 (2004). www.eizie.org/Argitalpenak/Senez/20041031/ zuzenbizkaia).

Zuzenketarekin bukatzeko, hori erabilgarri izan dadin, nahitaezkoa da gero zuzentzailea eta itzultzailea batzea, eta zuzenketak elkarrekin komentatzea, geroko batean eta urteetako eskarmentuaren ondorioz, itzultzailea zuzentzaile bihur dadin. 4. Iturriak 4.1. Hiztegi Batua Jurislinguista garenontzat, alegia, zuzenbidea eta hizkuntza batera lantzen ditugunontzat, ezinbesteko abiapuntua da, gaur egun, Hiztegi Batua.

ZUZENBIDEAREN IRAKASKUNTZA ETA EUSKARA…: DEUSTUKO UNIBERTSITATEA

195

Egia esan, hiztegi osoa du erabili beharrekoa euskal legelariak, edozein euskaldun ikasik izan beharko lukeen moduan. Hiztegi Batuak, bere lehen itzulian, 21 000 sarrera ditu. Zerrenda horretan hitz arruntak bildu dira gehienbat. Horrek ez du esan nahi, ordea, hiztegi horretan hitz juridiko gutxi dagoenik. Aitzitik, guk 1 866 hitz juridiko aurkitu ditugu. Lehen itzuliko zerrenda osoan 21 000 sarrera daudela kontuan hartuta, ondorio gisa esan genezake %10ek, gutxi gorabehera, zerikusia duela zuzenbidearen esparruarekin. Begira, bestela, nola argitu digun Euskaltzaindiak legelari garenoi hainbat eta hainbat terminoren idazkera: —Aborto barik, abortu. —Adin txikiko barik, adingabe. —Agerkai barik, agerkari. —Agerle barik, agertzaile. —Agintealdi barik, agintaldi. —Ausente barik, absente. —Autonomi elkarte barik, autonomia erkidego. —Besterenganatu barik, besterendu. —Botu barik, boto. —Deuseztu barik, deuseztatu. —Erahil barik, erail. —Ohostu barik, ostu. —Senadore barik, senatari.

Bigarren itzulian dabil, dagoeneko, Euskaltzaindia. Hori ere buru-belarri aztertu behar, guretzat interesgarri izan daitekeena atzemateko.

4.2. Bestelako iturriak Atal honetan ez naiz gehiegi luzatuko. Zentzuzkoa denez, merkatuan dauden hiztegi orokorrak eta hiztegi terminologikoak erabili izan ditugu gure itzulpenak egiteko. Bestalde, gure lanean ezinbesteko tresna izan da Euskalterm datu-basea. Edozein modutan ere, Deustuko Unibertsitatearen lexiko juridikoa datu-base batera bilduta daukagu, eta horixe izan da gure abiaburu nagusia. Izan ere, testuen hustuketa egitean osatutako datutegia da hori, beti gure lagungarri eta sorosle.

5. Fruituak Deustuko Unibertsitatean, Euskara Normalizatzeko Planak hauxe jasotzen du, helburu eta ekintza zehatzen artean, argitalpenen arlorako:

196

ESTHER URRUTIA

Unibertsitatea hezkuntzaren eta ikerketaren gorengo maila da eta testu zientifikoak prestatzea eta argitaratzea da bere xedeetako bat, dela irakaskuntzari begira, dela zabalkunderako. Deustuko Unibertsitateak, normalizazio planaren barruan, zientzi lanak eta irakaskuntzako materialak euskaraz argitara daitezen bultzatuko du (www.deusto.es/informazio orokorra/ aurkezpena/euskara normalizatzeko plana).

Helburu horri ekinez, paperezko argitalpenak prestatu eta merkaturatu genituen. Gogoan izan genuen, lehen esan bezala, euskarazko eskoletan irakasle nahiz ikasleek zein material behar duten. Horretarako, Deustuko Unibertsitateko Zuzenbide Fakultatearen ikasketa-plana hartu, eta plan horretako ikasgaiek euren osotasunean eta sistematika baten barruan dituzten beharrizanak arakatu genituen. Horren guztiaren ondorioz, hona hemen zer-nolako argitalpenak jarri ditugun euskarazko irakasle nahiz ikasleen eskuetan. 1. mailan euskaraz dauden ikasgaiak Irakasgaia

Espainiako Zuzenbidearen Historia Konstituzio Zuzenbidea Ekonomia Politikoa eta Herri Ogasuna Zuzenbidearen Teoria Zuzenbide Zibila I Euskara Tekniko-Juridikoa I

Mota

Seihilekoa

Kredituak

Enborrekoa Enborrekoa Enborrekoa Enborrekoa Enborrekoa Hautazkoa

Urte osoa Urte osoa Urte osoa Lehenengoa Bigarrena Lehenengoa

9 12 12 4,5 6 4,5

Guztira, 48 kreditu.

Espainiako Zuzenbidearen Historian, Tomas y Valiente historialariaren eskuliburua itzuli da eta horixe da eskoletan erabiltzen den lan-tresna: Espainiako zuzenbide-historiaren eskuliburua Jatorrizko testuaren egilea: Francisco Tomás y Valiente Koordinatzaileak: Anjel Lobera, Andres Urrutia Itzultzailea: Aitziber Irigoras ISBN: 84-7485-889-5 714 or. 15 × 22 cm. Bilbo, 2003 Aurkibidea: Sarrera.—II. Lehenengo erromatartze juridikoa.—III. Arauen sakabanaketa Goi Erdi Aroko jaun-gizartean (VIII. mendetik XIII. mendea arte).—IV. Zuzenbide erkidearen sistema arau-emaileak: euren eraketa eta iraupena (XIII. mendetik XVIII. mendea arte).—V. Zuzenbideko estatu liberalaren arau-sistema.—Eranskina: Onomastika eta toponimia.

ZUZENBIDEAREN IRAKASKUNTZA ETA EUSKARA…: DEUSTUKO UNIBERTSITATEA

197

Konstituzio Zuzenbidea I deituriko ikasgaiari dagokionez, oinarrizko lege-testua (Konstituzioa) euskaraz erabiltzen da, Euskaltzaindiarekin batera orain gutxi ondutako bertsio elebidunean: Constitución Española / Espainiako Konstituzioa Serie Minor/ Minor Bilduma Euskarazko testua: Euskaltzaindia Euskarazko testuaren argitalpen hau: Deustuko Unibertsitatea. Euskal Gaien Institutua ISBN: 84-7485-946-8 126 or. 12,2 × 17 cm. Bilbo, 2004 Aurkibidea: Atarikoa. —Konstituzioaren testua, gaztelania-euskara: Hitzaurrea; Atariko titulua; I. titulua. Oinarrizko eskubide eta eginbeharrak; II. titulua. Koroa; II. titulua. Gorte Nagusiak; IV. titulua. Gobernua eta Administrazioa; V. titulua. Gobernuaren eta Gorte Nagusien arteko harremanak; VI. titulua. Botere Judiziala; VII. titulua. Ekonomia eta Ogasuna; VIII. titulua. Estatuaren lurralde-antolaketa; IX. titulua. Konstituzio Auzitegia; X. titulua. Konstituzioaren eraldaketa; Xedapen gehigarriak; Xedapen iragankorrak; Xedapen indargabetzailea; Azken xedapena.

Horrez gain, eskuliburu bat euskaratu da: Zuzenbide politikoaren hastapenak Jatorrizko testuaren egileak: Santiago Sánchez González, Pilar Mellado Prado Ohargileak: Cesar Gallastegi, Anjel Lobera, Andrés Urrutia, Esther Urrutia Itzultzaileak: Alex Contreras, Arantza Etxebarria, Eba Gaminde, Andres Urrutia, Esther Urrutia Hiztegia: Maider Agirre, Ana Otaduy ISBN: 84-7485-755-4 382 or. 15 × 22 cm. Bilbo, 2001 Aurkibidea: Politikaren gizarte oinarria.—Botere politikoa; lurraldea, herria eta nazioa.—Estatu modernoaren eraketa.—Estatu liberala eta Zuzenbideko estatua.—Estatu soziala eta estatu demokratikoa.—Alderdi politikoak eta presio taldeak.—Komunikabideak eta politika.—Konstituzioa. Kontzeptua. Edukia. Tipologia.—Konstituzio zuzenbidearen iturriak.— Botere konstituziogilea. Konstituzioaren eraldaketa.—Konstituzioaren defentsa juridikoa.—Askatasunak, eskubideak eta bermeak.—Gobernu motak.—Gobernu moten gaur egungo sailkapena.—Estatuaren lurralde egitura.— Ordezkaritza politikoa.—Sufragioa eta hauteskunde-prozesuak.—Parlamentua.—Botere judiziala.—Hiztegia: euskara-gaztelania eta gaztelania-euskara.

Ekonomia Politikoa eta Herri Ogasuna izeneko ikasgai horretan, irakasleak prestaturiko apunteak erabiltzen dira eskoletan, eta liburudendan daude apunte horiek ikasle guztien eskura.

198

ESTHER URRUTIA

Zuzenbide Zibila I (Zati orokorra) eta Zuzenbidearen Teoria izeneko ikasgaietan, Tirant lo Blanch argitaletxeak arlo horretan kaleratutako eskuliburua itzuli da, eta bigarrenez argitaratu ere, gaurkotuta jakina, lehenengo argitaraldia agortuta zegoela: Zuzenbide zibila. Zati orokorra (Euskarazko bigarren argitaraldia) Jatorrizko testuaren egileak: A. López, V. L. Montés (koord.) Itzulpenaren koordinatzaileak: Anjel Lobera, Andres Urrutia Itzultzaileak: Miren Dobaran, Jabier Etxebarria, Koldo Isusi, Begoña Landa, Esther Urrutia ISBN: 84-7485-837-2 635 or. 15 × 22 cm. Bilbo, 2002 Aurkibidea: Zuzenbide zibila.—Arauen interpretazioa eta aplikazioa.— Pertsonari buruzko zuzenbidea.—Eskubide subjektiboa eta autonomia pribatua.—Ondarea.—Pertsona juridikoak.

Horrez gain, zuzenbide zibileko ikasgai guztietan gertatzen den bezala, oinarrizko lege-testua ere itzulita dago, alegia, Kode Zibila: Código Civil / Kode Zibila Argitalpen honen arduradunak: Andres Urrutia Badiola, Esther Urrutia Idoiaga Testuaren itzulpena eta aurkibide analitikoak: Eba Gaminde, Begoña Landa, Gotzon Lobera, Andres Urrutia, Esther Urrutia eta IVAP/HAEEko Itzultzaile Zerbitzu Ofiziala ISBN: 84-7485-934-4 1.256 or. 13 × 18 cm. Bilbo, 2004 Aurkibidea: Laburdurak.—Aurkezpena.—Aitzin-solasa.—Legegintzazko aurrekariak.—Kode Zibila.—Atariko titulua.—I. liburua.—II. liburua.— III. liburua.—IV. liburua.—Kode Zibila aldarazi duten legeen zerrenda.— Aurkibide analitikoak: gaztelania-euskara eta euskara-gaztelania.

Euskara tekniko-juridikoak hautazko bi ikasgai ditu; bat, lehenengo mailan eta, bestea, bigarren mailan. Bi-biotan, sorkuntza-liburu bat erabiltzen da: Euskara, zuzenbidearen hizkera (Bigarren argitaraldia) Andres Urrutia eta Anjel Lobera (arg.) ISBN: 84-7485-414-8 488 or. 15 × 22 cm. Bilbo, 1997 Aurkibidea: Hizkera juridikoaren berezitasunak.—Euskara mundu juridikoan: historia laburra.—Lexiko eta terminologia juridikoa.—Itzulpengintza.—Erabilera autonomoa. Transposizioa.—Lege hizkera.—Administrazio hizkera.—Auzitegietako hizkera.—Gramatika arazoak.—Administrazioaren adierazpenak eta esapide ihartuak.—Euskal testu juridikoen antologia.

ZUZENBIDEAREN IRAKASKUNTZA ETA EUSKARA…: DEUSTUKO UNIBERTSITATEA

199

2. mailan euskaraz dauden ikasgaiak Irakasgaia

Zuzenbide Zibila II Konstituzio Zuzenbidea II Zigor Zuzenbidea I Nazioarteko Zuzenbide Publikoa Europar Batasuneko Zuzenbidea Euskara Tekniko Juridikoa II

Mota

Seihilekoa

Kredituak

Enborrekoa Enborrekoa Enborrekoa Enborrekoa Enborrekoa Hautazkoa

Urte osoa Urte osoa Urte osoa Urte osoa Urte osoa Bigarrena

10,5 9 9 9 9 4,5

Guztira, 51 kreditu.

Zuzenbide Zibila II (Betebeharrak eta kontratuak) ikasgai horretan, Kode Zibilaz gain, euskarazko eskuliburua erabiltzen da; zinez, liburu horren lehenengo argitaraldia agortuta dago eta bigarrena prestatze-bidean da. Betebehar eta kontratuei buruzko zuzenbidea Jatorrizko testuaren egilea: M.ª R. Valpuesta Fernández (koord.) Itzulpenaren koordinatzaileak: Anjel Lobera, Andres Urrutia Itzultzaileak: Miren Dobaran, Jabier Etxebarria, Koldo Isusi, Begoña Landa, Esther Urrutia ISBN: 84-7485-458-X 894 or. 15 × 22 cm. Bilbo, 1996 Aurkibidea: Betebeharrarei buruzko teoria orokorra.—Betebeharren iturriak. Kontratuaren teoria orokorra.—Kalteei buruzko zuzenbidea.—Kontratuak banan-banan.

Konstituzio Zuzenbidea II deiturikoan, lehen aipatu materialak erabiltzen dira. Zigor-zuzenbidea I delakoan, bi lege-testu ditugu bertsio elebidunean: bata, Zigor Kodea bera (guztiz eguneratuta eta dagoeneko 2. argitaraldia kalean duena) eta Adingabeen Legea: Código penal / Zigor Kodea (2. argitaraldia) Deustuko Unibertsitateko nahiz Euskal Herriko Unibertsitateko zuzenbide-fakultateetako irakasleek eta Herri Arduralaritzaren Euskal Erakundeko teknikariek prestatutako argitalpen elebiduna. Jatorrizko testuaren itzulpena eta aurkibide analitikoak: Alexander Contreras, Cesar Gallastegi, Aitziber Irigoras, Jon Landa, Anjel Lobera, Rafael Sainz de Rozas, Andres Urrutia, Esther Urrutia eta IVAP-HAEEko Itzultzaileen Zerbitzu Ofiziala ISBN: 84-7485-741-4 670 or. 13 × 18 cm. Bilbo, 2004

200

ESTHER URRUTIA

Aurkibidea: Aurkezpena.—Lehenengo argitaraldiaren atarikoa.—Bigarren argitaraldiaren atarikoa.—Azaroaren 23ko 10/1995 Lege Organikoa: Zioen azalpena.—Atariko titulua: Zigor-bermeak eta zigor-legearen aplikazioa.—I. liburua: Delitu eta faltei, pertsona erantzulei, zigorrei, segurtasun-neurriei eta arau-hauste penalaren gainerako ondorioei buruzko xedapen orokorrak.—II. liburua: Delituak eta horiei dagozkien zigorrak.— III. liburua: Faltak eta horiei dagozkien zigorrak.—Xedapen gehigarriak.— Xedapen iragankorrak.—Xedapen indargabetzaile bakarra.—Azken xedapenak.—Testu honen lehenengo argitaraldi elebiduna kaleratu zenetik gertaturiko lege-eraldaketen zerrenda, eraldaketok beronen barne direla.—Aurkibide analitikoak: gaztelania-euskara eta euskara-gaztelania. Ley de Menores / Adingabeen Legea Testuaren itzulpena eta aurkibide analitikoak: Jon Landa, Rafael Sainz de Rozas, Anjel Lobera, Andres Urrutia, Esther Urrutia ISBN: 84-7485-915-8 196 or. 13 × 18 cm. Bilbo, 2001 Aurkibidea: Aurkezpena.—Atarikoa.—Urtarrilaren 12ko 5/2000 Lege Organikoa, adingabeen erantzukizun penala arautu duena.—Zioen azalpena.—Atariko titulua.—I. titulua. Lege honen aplikazio-esparrua.—II. titulua. Neurriak.—III. titulua. Prozeduraren instrukzioa.—IV. titulua. Entzunaldi-fasea.—V. titulua. Epaia.—VI. titulua. Errekurtsoen araubidea.— VII. titulua. Neurriak betearaztea.—VIII. titulua. Erantzukizun zibila.— Xedapen gehigarriak.—Xedapen iragankorra.—Azken xedapenak.—Aurkibide analitikoak: gaztelania-euskara eta euskara-gaztelania.

Nazioarteko Zuzenbide Publikoan, euskarazko irakasleak oinarrizko lege-testuak eta nazioarteko hitzarmenak itzuli izan ditu; gaur egun, zuzenketa-lanetan dihardu, horiek guztiak argitaratu ahal izateko. Orobat, Europar Batasuneko zuzenbideari dagokionez, betiere Europako Konstituzio berriak euskarazko bertsioa baduela aintzakotzat hartuta. Euskara Tekniko-juridiko II ikasgaian, lehen esan bezala, Euskara, zuzenbidearen hizkera izenburuko liburua erabiltzen da. 3. mailan euskaraz dauden ikasgaiak Irakasgaia

Zuzenbide Zibila III Administrazio Zuzenbidea I Foru-Zuzenbidea eta Zuzenbide Autonomikoa Prozesuko Zuzenbidea I Guztira, 34,5 kreditu.

Mota

Seihilekoa

Enborrekoa Enborrekoa

Urte osoa Urte osoa

Derrigorrezkoa Enborrekoa

Lehenengoa Bigarrena

Kredituak

9 12 6 7,5

ZUZENBIDEAREN IRAKASKUNTZA ETA EUSKARA…: DEUSTUKO UNIBERTSITATEA

201

Zibila III (Eskubide errealak) izeneko ikasgaian, euskaraz badago eskuliburu bat; baina agortuta, eguneratzea bidean dagoela: Eskubide errealak eta ondasun higiezinen erregistroari buruzko zuzenbidea Jatorrizko testuaren egileak: A. M. López y López, V. L. Montés Penadés (koord.) Itzulpenaren koordinatzaileak: Anjel Lobera, Andres Urrutia Itzultzaileak: Miren Dobaran, Jabier Etxebarria, Koldo Isusi, Begoña Landa, Esther Urrutia Oharrak: Alberto Atxabal ISBN: 84-7485-480-6 1021 or. 15 × 22 cm. Bilbo, 1997 Aurkibidea: Eskubide errealari buruzko teoria orokorra.—Edukitza.—Jabetza eta jabetza bereziak.—Gozatzeko eskubide mugatuak.—Lehenespenez eskuratzeko eskubideak.—Berme eskubide errealak.—Ondasun higiezinen erregistroari buruzko zuzenbidea.

Kode Zibilaz gain, beste lege-testu batzuk ere ezinbesteko tresnak dira euskarazko eskoletan: Leyes Civiles: Bienes Inmuebles / Lege zibilak: ondasun higiezinak 1. Ley sobre Propiedad horizontal. 2. Ley de Arrendamientos Urbanos. 3. Ley sobre Derechos de Aprovechamiento por turno. 4. Ley de Arrendamientos Rústicos. 1. Jabetza Horizontalaren Legea. 2. Hiri-errentamenduen Legea. 3. Txandakako Aprobetxamendu-eskubideen Legea. 4. Landa-errentamenduen Legea. Testuaren itzulpena eta aurkibide analitikoak: Aiora Aristondo, Arantza Etxebarria, Gotzon Lobera, Andres Urrutia, Esther Urrutia eta IVAP/HAEEko Itzultzaile Zerbitzu Ofiziala ISBN: 84-7485-955-7 372 or. 13 × 18 cm. Bilbo, 2004 Aurkibidea: Atarikoa.—§1. Uztailaren 21eko 49/1960 Legea, Jabetza Horizontalarena.—Aurkibide analitikoak: Gaztelania-euskara eta Euskara-gaztelania.—§2. Azaroaren 24ko 29/1994 Legea, Hiri-errentamenduena.—Aurkibide analitikoak: Gaztelania-euskara eta Euskara-gaztelania.—§3. Abenduaren 15eko 42/1998 Legea, Turismo Erabilerako Ondasun Higiezinen Txandakako Aprobetxamendu-eskubideena eta zerga-arauena. —Aurkibide analitikoak: Gaztelania-euskara eta Euskara-gaztelania.—§4. Azaroaren 26ko 29/2003 Legea, Landa-errentamenduena.—Aurkibide analitikoak: gaztelania-euskara eta euskara-gaztelania.

Administrazio-zuzenbidea I izeneko ikasgaiak ere badu bere eskuliburua:

202

ESTHER URRUTIA

Administrazio zuzenbidea I. Zati orokorra Jatorrizko testuaren egilea: Ramón Parada Itzulpenaren koordinatzaileak: Anjel Lobera, Andres Urrutia Itzultzaileak: Idoia Etxeberria, Jabier Etxeberria, Eba Gaminde ISBN: 84-7485-427-X 754 or. 15 × 22 cm. Bilbo, 1996 Aurkibidea: Administrazio zuzenbidearen kontzeptua eta iturriak.—Administrazio egintza eta prozedura.—Administrazio kontratuak.—Administrazioaren jarduera motak.—Administratuaren ondare bermea.—Administrazio zuzenbidearen sistema bermatzailea.

Foru-zuzenbideari eta zuzenbide autonomikoari dagokienez, foru-zuzenbidean euskaraturik daude oinarrizko lege-testuak: Foru-lege zibilak: 1. Euskal Autonomia Erkidegoa. 2. Nafarroako Foru Komunitatea / Leyes civiles forales: 1. Comunidad Autónoma Vasca. 2. Comunidad Foral de Navarra Lege-bilduma honetan Euskal Autonomia Erkidegoko foru-legearen testu ofiziala (euskaraz eta gaztelaniaz) jasotzen da; horrez gain, Nafarroako foru-legea argitalpen honetarako itzuli da. Azkenik, bi legeon gaineko aurkibide analitikoak landu dira. Nafarroako Foru Berriaren itzultzaileak eta lan honetako aurkibide analitiko guztien egileak: Begoña Landa, Gotzon Lobera, Andres Urrutia, Esther Urrutia, Nafarroako Parlamentuko itzultzaileak eta Nafarroako Gobernuko Itzulpen Ataleko zenbait itzultzaile, eta IVAP/HAEEko Itzultzaile Zerbitzu Ofiziala. ISBN: 84-7485—843-7 589 or. 13 × 18 cm. Bilbo, 2002 Aurkibidea: 1. EUSKAL AUTONOMIA ERKIDEGOA: Uztailaren 1eko 3/1992 Legea, Euskal Herriko Foru-Zuzenbide Zibilari buruzkoa.—Eranskina: 3/1999 Legea, azaroaren 16koa, Euskal herriko Foru Zuzenbide Zibilari buruzko Legea Aldatzekoa, Gipuzkoako Foru Zibilari dagokionez.—Aurkibide analitikoak: gaztelania-euskara eta euskara-gaztelania. 2. NAFARROAKO FORU KOMUNITATEA: Foru Zuzenbide Zibilari buruzko Konpilazioa edo Nafarroako Foru Berria.—Eranskina: 6/2000 Legea, uztailaren 3koa, Bikote Egonkorrentzako Berdintasun Juridikoari buruzkoa. Aurkibide analitikoak: gaztelania-euskara eta euskara-gaztelania.

Eta, gainera, kontuan hartu behar da autonomia-erkidegoko legegilea elebiduna dela, eta, ondorenez, euskarazko bertsioak, kasu horretan, ofizialak direla eta aldizkari ofizialetatik eskuratzen direla. Prozesuko Zuzenbide Iean, Prozedura Zibilaren Legea aurton argitaratuko da euskaraz, eta irakasleak dagoeneko lege-testu horren euskarazko zirroborroa erabiltzen du eskoletan.

ZUZENBIDEAREN IRAKASKUNTZA ETA EUSKARA…: DEUSTUKO UNIBERTSITATEA

203

4. mailan euskaraz dauden ikasgaiak Irakasgaia

Mota

Seihilekoa

Kredituak

Lan-Zuzenbidea eta Gizarte Segurantza Prozesuko Zuzenbidea II Finantza-Zuzenbidea Merkataritzako Zuzenbidea I Administrazio-Zuzenbidea II Zuzenbide Zibila IV

Enborrekoa Enborrekoa Enborrekoa Enborrekoa Enborrekoa Enborrekoa

Urte osoa Urte osoa Urte osoa Urte osoa Urte osoa Lehenengoa

9 10 9 12 9 4,5

Guztira, 53,5 kreditu.

Lan-zuzenbidea eta Gizarte Segurantza izeneko ikasgaiak kalean du euskarazko eskuliburua, eta bidean dago oinarrizko lege-testuen itzulpena: Lan-zuzenbidearen ikasgaiak Koordinatzaileak: Alberto Atxabal, Anjel Lobera, Andres Urrutia Itzultzailea: F. Javier Arrieta Idiakez ISBN: 84-7485-182-3 266 or. 15 × 22 cm. Bilbo, 1990 Aurkibidea: Sarrera.—Lan-antolamenduaren iturriak.—Sindikatu-askatasuna.—Ordezkaritza eta parte-hartzea anpresan.—Negoziazio kolektiboa.— Greba-eskubidea.—Enpresa ixtea edo lock-out.—Gatazka kolektiboa.— Lan-kontratua.—Lan-kontratazioa: prozedura, iraupena eta modalitateak.—Lan-prestazioa: zehaztapena eta eraldaketa.—Lanaldia eta atsedenaldiak.—Alokairu-prestazioa.—Langilearen eta enpresaburuaren beste eginbehar batzuk.—Kontratua geldiaraztea eta etetea.—Lan-kontratua azkentzea.—Lan-harreman bereziak.—Gizarte Segurantzaren zuzenbidea: ezaugarri orokorrak.—Gizarte Segurantzaren zuzenbidea: babes-ekintza.—Jurisdikzioaren lan-arloa.—Lan-prozesua.—Eranskinak.

Prozesuko zuzenbidea II horretan, esanda dagoen bezala, Prozesu Zibilaren Legea da oinarrizko lan-tresna. Finantza-zuzenbidean, sorkuntza-liburua erabiltzen da eskoletan: Finantza zuzenbidea Egileak: Alberto Atxabal, Eba Gaminde ISBN: 84-7485-646-9 366 or. 15 × 22 cm. Bilbo, 1999 Aurkibidea: Finantza zuzenbidearen sarrera.—Arauen aplikazioa.— Arauen interpretazioa.—Tributuaren egitura juridikoa.—Tributuak.—Zerga egitatea.—Tributuen subjektuak.—Tributuaren osagai kuantitatiboak.—Azkentzea eta bermeak.—Ez-zilegi tributarioa.—Tributu kudeaketa.—Zergabilketa.—Tributuen egiaztapena. Ikuskapena.—Berrikuspen Prozedura.— Euskal Ekonomi Ituna.—Herri zorra.—Aurrekontua.

204

ESTHER URRUTIA

Merkataritza-zuzenbidea I deituriko horretan, Rodrigo Uriaren liburua euskaratuta dago: Merkataritzako zuzenbidea Jatorrizko testuaren egilea: Rodrigo Uría Itzulpenaren koordinatzaileak: Andrés Urrutia eta Gotzon Lobera Itzultzailea: Idoia Etxebarria Oharrak: Eba Gaminde, Begoña Landa eta Esther Urrutia ISBN: 84-7485-581-0 1299 or. 15 × 22 cm. Bilbo, 1998 Aurkibidea: Sarrera.—Enpresa antolaketaren egitura.—Enpresarioaren estatutu juridikoa.— Enpresa trafikoaren tresna juridikoak.—Ordainketa etendura eta porrota.—Nabigazio zuzenbidea.

Administrazio-zuzenbidea II delakoan, bi eskuliburu daude irakasle nahiz ikasleen eskura: Administrazio zuzenbidea II. Antolaketa eta enplegu publikoa Jatorrizko testuaren egilea: Ramón Parada Itzulpenaren koordinatzaileak: Anjel Lobera, Andres Urrutia Itzultzaileak: Idoia Etxebarria, Eba Gaminde, Natalia Munitxa Oharrak: Cesar Gallastegi ISBN: 84-7485-519-5 644. or. 15 × 22 cm. Bilbo, 1997 Aurkibidea: Administrazio antolaketaren printzipioak.—Lurralde administrazioa.—Administrazio espezializatua.—Enplegu publikoa.—Europako erkidegoak. Administrazio zuzenbidea III. Ondasun publikoak. Hirigintza zuzenbidea Jatorrizko testuaren egilea: Ramón Parada Itzulpenaren koordinatzaileak: Anjel Lobera, Andres Urrutia Itzultzaileak: Eba Gaminde, Natalia Munitxa Oharrak: Cesar Gallastegi ISBN: 84-7485-531-4 584 or. 15 × 22 cm. Bilbo, 1997 Aurkibidea: Administrazioaren ondasunak: oinarrizko eraentza eta herri jabaria.—Ondasun publikoak banan-banan.—Hirigintza.

Zuzenbide Zibila IV (familia-zuzenbidea) horretan, euskarazko eskuliburua erabiltzen da: Famili zuzenbidea Jatorrizko testuaren egileak: V. L. Montés, E. Roca (koord.) Itzulpenaren koordinatzaileak: Anjel Lobera, Andres Urrutia

ZUZENBIDEAREN IRAKASKUNTZA ETA EUSKARA…: DEUSTUKO UNIBERTSITATEA

205

Itzultzaileak: Miren Dobaran, Jabier Etxebarria, Koldo Isusi, Begoña Landa, Esther Urrutia Oharrak: Alberto Atxabal ISBN: 84-7485-521-7 708 or. 15 x 22 cm. Bilbo, 1997 Aurkibidea: Familia eta famili zuzenbidea.—Familia eta ezkontza.— Ezkontzaren gorabeherak.—Ezkontza eta ezkontzaren ondasun eraentza.— Seme-alabatasuna.

Eta, lege-testuei dagokienez, Kode Zibilaz gain, beste lege-testu bat euskaratu da: Ley y Reglamento del Registro Civil / Erregistro Zibilaren Legea eta Erreglamendua Egileak: Aiora Aristondo, Anjel Lobera, Andres Urrutia, Esther Urrutia. ISBN: 84-7485-944-1 492 or. 13 × 18 cm. Bilbo, 2004 Aurkibidea: Laburdurak.—Aurkezpena.—Atarikoa.—§1. ERREGISTRO ZIBILAREN LEGEA, 1957KO EKAINAREN 8KOA.—Zioen azalpena.—I. titulua. Xedapen orokorrak.—II. titulua. Erregistroko organoak.—III. titulua. Eskumenari buruzko erregela orokorrak.—IV. titulua. Idazkunak orokorrean eta idazkunak egiteko moduak.—V. titulua. Erregistroko atalak.—VI. titulua. Zuzenketa eta bestelako prozedurak.— VII. titulua. Araubide ekonomikoa.—Xedapen gehigarriak.—Xedapen iragankorra. —Azken xedapenak.—§2. ERREGISTRO ZIBILAREN ERREGELAMENDUA, 1958KO AZAROAREN 14KO DEKRETUAK ONETSI DUENA.—Zioen azalpena.—I. titulua. Xedapen orokorrak.— II. titulua. Erregistroko organoak.—III. titulua. Eskumenari buruzko erregela orokorrak.—IV. titulua. Idazkunak orokorrean eta horiek egiteko modua.—V. titulua. Erregistroko atalak.—VI. titulua. Zuzenketa eta bestelako prozedurak.—VII. titulua. Araubide ekonomikoa.—VIII. titulua. Erregistroko medikuak. —Xedapen iragankorrak.—Azken xedapenak.— Xedapen berezia.—Aurkibide analitikoak: gaztelania-euskara eta euskara-gaztelania.

5. mailan euskaraz dauden ikasgaiak Irakasgaia

Merkataritzako Zuzenbidea II Zuzenbide Zibila V Zerga-Zuzenbidea Nazioarteko Zuzenbide Pribatua Guztira, 28,5 kreditu.

Mota

Seihilekoa

Enborrekoa Enborrekoa Enborrekoa Enborrekoa

Urte osoa Lehenengoa Lehenengoa Lehenengoa

Kredituak

9 4,5 7,5 7,5

206

ESTHER URRUTIA

Merkataritzako Zuzenbidea II horretan, lehen aipatutako eskuliburua, Rodrigo Uriarena, erabiltzen da. Zuzenbide zibila V (oinordetza) izenekoan, Kode Zibilaz gain, bada euskarazko eskuliburua: Oinordetza zuzenbidea Jatorrizko testuaren egileak: F. Capilla, A. M. López, E. Roca, M.ª R. Valpuesta, V. L. Montés (koord.) Itzulpenaren koordinatzaileak: Anjel Lobera, Andres Urrutia Itzultzaileak: Miren Dobaran, Jabier Etxebarria, Koldo Isusi, Begoña Landa, Esther Urrutia Oharrak: Alberto Atxabal ISBN: 84-7485-530-6 766 or. 15 × 22 cm. Bilbo, 1997 Aurkibidea: Kontzeptu orokorrak.—Testamentuzko oinordetza.—Kontratuzko oinordetza.—Seniparte eta erreserbak.—Lege oinordetza.—Salbuespeneko oinordetza.—Oinordetzaren ondoreak.—Jaraunspenaren banaketa.

Zerga-zuzenbidean, edo, hobe esanda, zuzenbide fiskalean, irakasleak urtero-urtero euskarazko apunteak prestatzen ditu, arlo horrek etengabeko eraldaketak izaten dituelako. Gainera, kontuan hartu behar da foru-aldundiko argitalpenak elebidunak direla eta horiek ere eskoletan erabilgarri oso gerta daitezkeela. Nazioarteko Zuzenbide Pribatuan, Kode Zibiletik har daitekeen informazioa osatzeko, irakasleak euskarazko apunteak erabiltzen ditu. 6. Gerora begira Horixe da orain arte egin duguna. Bihar-etzi zer? Bateko, Euskal Gaien Institutuko web-orrian denon eskura jarri nahi ditugu material guztiak. Batzuk badira jadanik bertan, baina denak behar dira. Paperezko argitalpenak agortu ahala, horixe izan daiteke ikasleentzat, eta, oro har, jardule juridikoentzat, euskarazko materialak euskarri informatikoan jasotzeko biderik aproposena. Hortaz, biblioteka juridiko birtual hori bada izan, baina hobetze-bidean dago. Besteko, arloz arloko berbategiak kaleratu nahi ditugu, fitxa terminologikoak eta aurkibide analitikoak izateak horixe ahalbidetzen du eta. Horretarako, Minor Bilduma erabiliko dugu, eta bilduma horretan, berbategiei dagokienez, lehenengo alea zuzenbide politikoari dagokion hiztegia izango da (jadanik inprentan dagoena). Horrela, nahi duenak bilduma horretan aurkitu ahal izango ditu terminologia-lanak kontsultatzeko liburuxka eskuragarriak. Errealitate bihurtuko diren ametsen artean, beste hainbat aipa daitezke. Baten bat azpimarratzeko, itzulpen-memoriak nahi nituzke nabarmendu. Ja-

ZUZENBIDEAREN IRAKASKUNTZA ETA EUSKARA…: DEUSTUKO UNIBERTSITATEA

207

kina denez, memoria horien funtsa oso erraza da: testu bateko unitateak (esaldiak) jatorrizko hizkuntzan (gurean, gaztelania) eta xede-hizkuntzan (gurean, euskara) gordetzen dira, eskuarki TMX formatuan. Horrela, sistemak jatorrizko unitate berdin edo antzekoa aurkitzen duenean, harekin parekatuta daukan itzulpena proposatzen du. Gure itzulpen guztiak euskarri informatikoetan dauden heinean, komenigarri da oso beste pauso hau ematea, material oparo horrekin itzulpen-memoriak osatzeko. Errealitate bihurtu beharko liratekeen ametsen artean, orobat, legelari eta itzultzaileen foroa aipatu nahi dut, euskarazko zuzenbidearen munduak halako topaguneak behar ditu-eta hizkuntzaren eskakizunak eta segurtasun juridikoarenak ondo uztartzeko. Deustuko Unibertsitateko Zuzenbide Fakultateko euskarazko irakasleek consensus horren aldeko apustua egin nahi dugu. Bistan denez, bada zer egin. Baina badaukagu zeregin horri nondik heldu. Ez dugu zerotik hasi behar. Lan egiteak gure gabeziak eta hutsuneak nabarmendu ditu, bai; baina nik behintzat argi daukat hori lan egin duenari bakarrik gertatu ahal zaiola. Hortaz, egindakotik ikasi eta aurrera egin dezagun. Mila esker danoi. Bibliografia Código Civil / Kode Zibila, Deustuko Unibertsitatea. Bilbo: 2004. Código Penal / Zigor Kodea, Deustuko Unibertsitatea, 2. argitaraldia, Bilbo: 2004. DEUSTUKO UNIBERTSITATEA. Egitasmo unibertsitarioa. www.deusto.es/informazio orokorra/aurkezpena/egitasmo unibertsitarioa. DEUSTUKO UNIBERTSITATEA. Euskara normalizatzeko plana. www.deusto.es/informazio orokorra/aurkezpena/euskara normalizatzeko plana. DEUSTUKO UNIBERTSITATEA. Euskara normalizatzeko plana. www.deusto.es/informazio orokorra/aurkezpena/plan estrategikoa. ETXEGARAY, B. «Nombres vascos de los espacios intermedios entre casas». In Euskera, 1 (1930). EUSKALTZAINDIA. Hiztegi Batua. In Euskera, 45 (2000-2). EUSKARA JURIDIKOAREN MINTEGIA (DEUSTUKO UNIBERTSITATEA). «Terminologia, itzulpena eta diskurtso juridikoa: euskararen kasua». In Nazioarteko Terminologia Biltzarra. UZEI. Donostia: 1997. 399. orrialdetik 413.erakoak. LERAT, P. Las lenguas especializadas. Ariel Lingüística, Bartzelona: 1997. Ley de Menores / Adingabeen Legea. Deustuko Unibertsitatea, Bilbo: 2003. Leyes civiles forales: Comunidad Autónoma del País Vasco. Comunidad Foral de Navarra / Foru-lege zibilak: Euskal Autonomia Erkidegoa. Nafarroako Foru Komunitatea. Deustuko Unibertsitatea, Bilbo: 2003. LOBERA , A. Itzulpena auzitegietan eta administrazioan. In SENEZ 19 (1997). www.eizie.org/Argitalpenak/Senez/19970101/lobera. LOLMAY, PEDRO GARCÍA MATZAR eta UTA LAUSBERG DE MORALES. Traducción jurídica en Guatemala: Problemas generales y la experiencia de OKMA. www.geocities. com/relaju/Mesa8.doc.

208

ESTHER URRUTIA

MARTÍN, J. eta beste batzuk. Los lenguajes especiales. Comares, Granada: 1996. SHUTTE, C. ¿Siete años de prisión por un descuido en una traducción? www.traductor. nl/ jornada1/shutte.html. URRUTIA, A. «Euskarazko hizkera juridikoaren ezbaian». In BERBA 27. UZEI: 1998. URRUTIA, E. «Mendebaldeko euskara, zuzenbide-fakultateetako eskoletan». In Euskalkia eta Administrazinoa. Mendebalde Kultur Alkartea. Bilbo: 2002. 163. orrialdetik 180.erakoak. U RZELAI , J. Testu zuzenketa Bizkaiko Foru Aldundian. In SENEZ 27 (2004). www.eizie.org/Argitalpenak/Senez/20041031/zuzenbizkaia. VILLASANTE, Aita L. Euskararen auziaz. Eleizalde Bilduma, 9. zk. Lizarra: 1988.

X Zuzenbidearen irakaskuntza eta euskara, itzulpenaren ikuspegitik: Euskal Herriko Unibertsitatea (UPV-EHU) Itziar Alkorta Zuzenbide Fakultateko irakaslea Euskal Herriko Unibertsitatea

1. Sarrera Ezer baino lehen, eskerrak eman nahi nizkieke Jardunaldi hauen antolatzaileei, Andres Urrutia jaunari eta, Euskal Gaien Institutuko zuzendari den Santiago Larrazabali, bertara gonbidatzeagatik. Uste dut itzulpen juridikoari buruzko topaketa hauen bigarren edizioa antolatzea burutapen interesgarria izan dela, horretan dihardugun erakunde desberdinen arteko esperientziak elkartrukatu eta etorkizunerako egitasmoen berri emateko aukera zabaltzen duelako. Euskal Herriko Unibertsitatean Zuzenbidearen irakaskuntzan euskarazko itzulpenak betetzen duen lekuaz hitz egiteko eskatu didazue niri. Hasi baino lehen esan behar dut horren gainean jarduteko titulu berezirik ez dudala. Zuen aurrean hitz egiteko dudan titulu bakarra Euskal Herriko Unibertsitatean Zuzenbideko irakasle izatearena da eta baita, agian, euskarari dagozkion kontuetan interes berezia azaldu izana. Edonola ere, esan behar dut aurkezpen hau egiteko Fakultateko hainbat lankideren laguntza jaso dudala, datuak eta ideiak zehazten lagundu didatenak. 2. Nor garen Euskal Herriko Unibertsitateko Zuzenbide Fakultateak euskarazko materiale juridikoen ekoizpenean egindakoa azaltzeko bi data kontuan izan behar

210

ITZIAR ALKORTA

dira. Lehena, gure Fakultatean eskolak euskaraz ematen hasi zen urtea, 1985. Urte horretan hasi ziren irakasle banakako batzuk eskolak euskaraz ematen; izenak aipatzearren: Baleren Bakaikoa eta Karmelo Busturia hasieran, Xanti GoĂąi eta IĂąaki Agirreazkuenaga handik denbora gutxira. Ordutik euskarazko irakasleen lerroa pixkana hazten joan da, 1999. urtetik aurrera irakasgai guztiak euskaraz eskaini ahal izan ditugun arte. Gaur egun, Zuzenbide Fakultateak dituen bi zentruetara adskribatuta dauden euskara lerroko irakasleak, guztira, 51 gara. Jakina denez, badira ere, beste zentruetan jarduten diren Zuzenbideko irakasleak, berebat, Lan Harremanetako Eskolan eta Enpresaritzan; aurkezpen honetan ordea Zuzenbide Fakultateak eman duenera mugatuko naiz, hori baita ondoen ezagutzen dudan eremua. Zuzenbide Fakultateko 51 irakasle horietatik, beraz, 24 doktore dira, horietatik 12 irakasle titular eta 3 katedradun. Gainerako irakasle gehienak, kanpoan lan egiten duten denbora partzialekoak izan ezik, formazioan dauden irakasleak dira; irakasle gazteak, beraz, beren ibilbide akademikoaren hastapenetan daudenak eta tesia egiten ari direnak. Irakasle kopuru horri gehitu behar zaio Euskara Juridikoko irakasle bat eta, une honetan, egitasmo zehatz bati lotutako bi itzultzaile profesional.

3. Zer egin dugun Zuzenbide Fakultateko irakasleen ekimen partikular eta kolektibo nagusiak, Euskal Herriko Unibertsitatearen baitan nahiz hortik kanpo argitara emandakoak, biak azaldu nahi nituzke aurkezpen honetan. Nonbaitetik hasteko, hainbat lanen sorburua izan den Euskara Juridikoaren Mintegia aipatu nahi nuke. Mintegiak 1985. urtean hasi zuen bere zeregina eta egun bertara biltzen gara oraindik hainbat irakasle. 3.1. Euskara Juridikoaren Mintegia Hasieran Mintegiaren zeregina euskara juridikoari buruzko ikastaroa eskeintzea izan zen. Urtetan UZEIko kide izandako Fernando Mendizabalek izan zuen ardura hori, 1996an jubilatu zen arte. Euskara juridikoaren ikastaroaz ari garela bidezkoa iruditzen zait aitortzea Fernandoren eragina oparoa eta sakona izan dela beregandik eskolak jaso genituen irakasleongan â&#x20AC;&#x201D;esango nuke, oraindik ere, Zuzenbide Fakultateko irakasle askori haren arrastoa antzematen zaigula hainbat joeretan; erlatiboak itzultzeko orduan, esaterakoâ&#x20AC;&#x201D;. Fernando Mendizabal, 1996 urtean, erretiratu zenez geroztik, Mintegiko irakasle izan dira: Antton Elosegi, Andoni Sagarna, Gotzon Lobera, Arazeli Diez de Lezana eta Juan Gartzia, dela terminologia dela itzulpen ikastaroak ematen.

ZUZENBIDEAREN IRAKASKUNTZA ETA EUSKARA…: UPV-EHU

211

3.2. Terminologia Itzulpen juridikoari buruzko eskolak jasotzeaz gain, Fakultateko Euskara Batzordearen babespean, Euskara Juridikoaren Mintegitik beste hainbat ekimen bideratu ditugu. Lehenengoetako bat terminologiari buruzkoa izan zen. Hasiera hartan, eskolak eman beharrak bultzata, irakaskuntza programetan agertzen ziren arazoak konpontzeari lotu gintzaizkion ezinbestean, bakoitza bere aldetik lehendabizi, eta egindakoa bateratu nahirik ondoren. Izan ere, irakaskuntza programetan agertzen baita irakasgai bakoitzaren terminologia multzoaren zatirik mamitsuena. Bateratze lan horretarako bekadun bi jarri genituen lanean programa guztiak hustu eta aukera terminologikoen gaineko iradokizunak egin zizkigutenak. Eta, lehen orrazketa horrekin funtzionatzen hasi ginen irakasgai bakoitzean. Laster ikusi genuen, ordea, programak bateratzea ez zela nahikoa eta, beste urrats bat eman beharra zegoela. Hala bada, zenbait irakasgaietako irakasleak arlo bakoitzeko terminologia berezitua lantzen hasi ginen. Aipagarri bekit hemen Zuzenbide Zibileko irakasleok gure gaiko terminologia lantzeko 1998. urteaz geroztik egindako lana. Zuzenbide Zibileko corpus zabal baten hustuketa egin genuen lehenik bi ikasle bekadunen laguntzaz. Lan horren gainean, Zuzenbide Zibileko irakasle diren Xanti Goñi, Mikel Karrera eta Itziar Alkortak, Antton Elosegi, Euskara Juridikoko irakaslearen eta UZEIko Miel Loinaz eta Leire Zenarruzabeitiaren lankidetzarekin, asteroko bilerak eginez, bostehun hitzeko glosarioa prestatu genuen. Lan hori Unibertsitatearen barruko erabilerarako argitalpen batean jaso genuen 2000. urtean eta UZEIren bitartez Euskalterm datu-basea elikatzeko ere erabili zen. Terminologiaren atalean lan egin dute EHUko beste irakasle askok ere, nahiz eta horietako gehienak argitara gabeak izan. Adibide gisa aipagarri da Jose Angel Tamayo, Erromatar Zuzenbideko irakasleak sortutako datu-basea mila hitzetik gorako glosarioa biltzen duena eta egun orrazketa bidean dagoena. Argitaratutakoen artean berriz, gogora dezagun hemen Eduardo Garbizu irakaslearen garai bateko lana Nazioarteko Zuzenbide Pribatuko terminoak biltzen zituena. 3.3. Euskarazko dokumentu juridiko historikoen bilduma Hasierako garai haietan Fakultateko Euskara Batzordetik bideratutako beste ekimenetako bat euskarazko testu juridiko historikoen bilduma izan zen. Jakina da euskara ez dela inoiz izan jarduera juridikoaren ohiko hizkuntza idatzia; aitzitik, latina, gaztelera eta frantzesa erabili izan dute euskal administrazioek beren lanean. 1995. urtean argitalpen gutxi zegoen artean euskal testu juridiko-administratibo apurrak bildu eta plazaratzen zituenik. Baziren bilketa lan batzuk, Margarita Ricak frantzesez argitaratutako «Traduction en basque de termes politiques sous la Revolution» delakoa kasu; baina, lan handiena egiteke zegoen artean. Urte horretan, Antton Elosegi,

212

ITZIAR ALKORTA

Mikel Karrera eta Itziar Alkortak, Donostiako Euskara Patronatuaren diru-laguntza bati esker, bilketa lan sistematikoa abiarazi zuten. Imanol Trebiñori egokitu zitzaion zeregin hori eta urte batzuren buruan eta hainbat erakundetatik lortutako diru-laguntzak tarteko, HAEEren eskutik argitaratu zen bilketa lan mardula, Administrazio zibileko testu historikoak izenburupean. 3.4. Eskuliburuen itzulpena Beste arlo batera etorriz, aipatu nahi nuke orain eskuliburuen itzulpenean egindako saioa. Lehendabizi argitaratu zena Xanti Goñi, Mikel Karrera eta hirurok Elhuyarko Iñaki Azkuneren laguntzaz itzulitako Zuzenbide Zibilaren Hastapenak izan zen, zeina Elkarrek eman zuen argitara 1993. urtean. Zuzenbide Zibileko arlo guztiak jorratzen zituelako eta termino ugarirekin lan egiteko modua ematen zigulako aukeratu genuen obra hori. Irakaskuntza materiale gisara ordea gutxi erabili izan dugu geroago esango ditudan arrazoiengatik. Aurrekoaz gain, 1994 eta 1996 urteetan Euskarako Errektoreordetzak itzulpenerako eman zituen diru-laguntza batzuk zirela medio Fernando Mendizabalek beste bi eskuliburu itzuli zituen, Luis López Guerraren Zuzenbide Konstituzionalaren bi aleak eta Lacruz Berdejoren Familia Zuzenbidea. Horiek ere testuliburu gisara gomendatu izan zaizkie Zuzenbideko ikasleei. 3.5. Eskuliburuak sortu Esan beharra dago, aipatu lanez gain, Zuzenbide Fakultatean ez dela beste eskulibururen itzulpenik egin. Horren ordez interes handiagoa piztu du eskolak emateko irakaskuntza materialea zuzenean euskaraz sortzeak. Ildo horretatik abiatzen lehenak, Karmelo Busturia eta Luis Maria Bandres izan ziren. Irakasle horiek Ekonomiaren hastapenak izeneko eskuliburu bat plazaratu zuten 1980. urtean, oraindik ere Zuzenbideko ikasleek irakasgaia prestatzeko erabiltzen dutena. Lan horren ostetik etorri zen Xanti Goñiren Zuzenbide Zibileko eskuliburu laburra, 1986.an Elkarren argitaratu zena. Ondoren, Joxerramon Bengoetxearen eskutik, Zuzenbidearen Teoriari buruzko eskuliburua agertu zen 1993. urtean. Aurreko guztiak ekimen partikularrak izan badira ere, Zuzenbide Fakultateak 2003/2004 ikasturtean euskarazko irakaskuntza materialea sortzeko egitasmo bat aurkeztu zion Euskarako Errektoreordetzari. Egitasmo horrek arrakasta nabarmena izan du irakasleen artean. Kalean dira dagoeneko, Zuzenbide Penaleko Zati Orokorra, Jon Landa irakasleak egina, eta Itziar Alkortak prestatutako Zuzenbide Zibileko Pertsonaren Zuzenbidea. Biak ere ikasleen eskutan egon dira aurreko ikasturtean eta baita aurtengoan ere (2004-2005) EHUko Euskara Errektoreordetzaren web orrian. Datozen ikasturtetan beste zortzi bat eskuliburu jartzeko asmoa dago. Esan beharra dago, bestalde, Errektoreordetza horren erabakiz, materiale horiek guztiak Euskara Zerbitzuko euskara teknikariek ikuskatzen dituztela,

ZUZENBIDEAREN IRAKASKUNTZA ETA EUSKARAâ&#x20AC;Ś: UPV-EHU

213

hizkuntza zuzentasuna bermatze aldera eta aukera terminologikoen koherentzia lortzeko. Zuzenketak egilearen eta zuzentzailearen artean eztabaidatu ahal dira, baina, hizkuntza mailako auzietan, beti ere, Euskara Zerbitzuak du azken hitza. Euskarako Errektoreordetzak euskarri elektronikoan eskaintzen dituen ikasgai horiek harrera ezin hobea izan dute ikasleen artean; esan dezadan, itzulitako materialeek baino nabarmen handiagoa. Horren zergaitia beherago aztertu nahi nuke, gogoetaren atalean. 3.6. Ikerketa Itzulpena izan gabe ere, aipagarri den beste lan eremu bat aldizkari juridikoetan argitara emandako artikulu zientifikoena da. Orobat, Elerian, RVAP-n eta Uztaron EHUko Zuzenbide irakasleek argitaratutako lanak ehundik gora dira. Eusko Ikaskuntzak plazaratzen duen Eleria, euskara hutseko aldizkari juridikoak, biltzen ditu horietako gehienak. Zehatzago esanda, aipatu aldizkariak kaleratu dituen 14 aleetan 62 lan argitaratu dituzte EHUko Zuzenbideko irakasle elebidunek. Ikerketari dagokionean aipagarri dira ere irakasle biren ahaleginak, zio desberdinek bultzata, biak ere doktore tesia euskaraz egin dutenak: Antton Elosegik, Zuzenbideko euskal hizkera bereziari buruz eta Eunate Prietok musikaren araudiari buruzkoa. Jakingarri da, halaber, Mikel Karrerak Gipuzkoako Foru-Aldundiaren eskutik Ondazilegiei buruzko obra plazaratu zuela euskaraz eta erdaraz 2002. urtean. Guztira, hiru mila orritik gora betetzen dituen sortze lan hori, zuzenean euskaraz egiten dena, da, ziurki, euskaraz moldatutako Zuzenbideari EHUtik egin zaion ekarpen oparoena eta, seguru asko, baita garrantzitsuena ere. 3.7. Lege-testuen itzulpena Irakaskuntzara bideratutako lege-testuei dagokienez, oraintsu arte, eskolak ematerakoan irakasle gehienek erabili izan dugun eredua mistoa izan da: azalpenak euskaraz ematen ziren eta lege-testuak berriz jatorrizko hizkuntzan irakurtzen ziren. Azken urteotan ordea, Jardunaldiotan erakusgai dagoen Deustuko Zuzenbide taldearen lege-itzulpen lan eskergak, batetik, eta guk geuk hartutako konpromiso berriek bestetik, eredu hori aldatzeko zorian jarri dute. Esan dezadan hasiera batean errezeloak egon zirela gutako batzuren artean Estatuko nahiz euskara ofiziala ez den beste Autonomia Erkidegoetako arauak gure hizkuntzara ekartzeko orduan. Izan ere, beldur piska bat ematen du ikasleei autentikoak ez diren testuak proposatzeak, balio juridikorik ez duten lege-testuak alegia. Dena dela, arlo horretan ere aurrera egin beharra dago. Ikasleei ez ezik gainontzeko eragile juridikoei ere euskarazko bertsioak zor dizkiegu, bertsio horiek balio ofizialik ez badute ere. Bestalde, ofi-

214

ITZIAR ALKORTA

zialtasuna lortzea erabaki politikoa da: Estatuko ordenamenduak aukera hori ematen dio, jakina denez, bide hori hartu nahi duen hizkuntza «koofizialari». Eusko Jaurlaritzako Justizia Sailordetzarekin 2003. urtean EHUko Zuzenbide Fakultateak, Jasone Urkola, Euskarako Dekanordearen ekimenez sinaturiko akordio baten ondorioz, eta batzuen batzuk lege-testuen itzulpenarekiko genituen errezeloak gaindituz, Estatuko lege-testuak itzultzera jarri gara Euskara Juridikoaren Mintegian. Eta esan beharra dago esperientzia hori hagitz aberasgarria izaten ari dela. Itzulpena egiteko erabiltzen dugun metodoari dagokionez, esan, testuaren lehen buelta itzultzaile profesionalek egiten dutela EHUko Euskara Zerbitzuko teknikari den Juan Gartziaren zuzendaritzapean; eta horren ostean, adituak biltzen gara itzultzaileekin batera testu hori aztertu eta mota guztitako oharrak egiteko. Lanean ari garela aurrean ditugu beti Fakultatetik kanpo egindako itzulpenak eta bilketa terminologikoetan agertzen diren aukerak. Mintegi moduan lan egiteak, bestalde, aukera terminologikoak taldean eztabaidatu eta adosteko parada ematen digu, baterako erabilera bermatuz. Emaitza ez dago oraindik ikusgai, aurrera dezakegu ordea, aurretik guk geuk egiten genituen lege-testuen itzulpenekin aldea nabaritzen dugula: adituek egindako itzulpen ereduetan baino hizkera «naturalagoa» lortzen ari baikara, hizkera juridikoak behar duen zehaztasuna galdu gabe. Espainiako Konstituziotik hasita, beste hamabost lege nagusi itzultzeko asmoa dago hurrengo hiru urteetan1. 4. Egindakoaren gaineko gogoeta Azken hamabost urteotan EHUko Zuzenbide Fakultateak euskara arloan eman duena paper gainera ekarri ostean zilegi bekit nere saioa bukatzeko garrantzizko irizten ditudan auzi biren gaineko gogoeta laburra egitea. 1 Honako hauek dira itzuliko diren arauak: Constitución Española de 27 de diciembre de 1978, Ley Orgánica del Poder Judicial, Real Decreto Legislativo 2/1995, de 7 de abril, por el que se aprueba el Texto Refundido de la Ley de Procedimiento Laboral, Ley 49/2003, de 26 de noviembre, de Arrendamientos Rústicos, Ley Orgánica 2/1979, de 3 de octubre, del Tribunal Constitucional, Ley 26/1984, de 19 de julio, General para la Defensa de los Consumidores y Usuarios, Ley 22/1994, de 6 de julio, de Responsabilidad Civil por daños causados por productos defectuosos, Ley 29/1998, de 13 de julio, reguladora de la Jurisdicción ContenciosoAdministrativa, Real Decreto Legislativo 1/1994, de 20 de junio, por el que se aprueba el Texto Refundido de la Ley General de la Seguridad Social, Real Decreto Legislativo 1/1996, de 12 de abril, por el que se aprueba el Texto Refundido de la Ley de Propiedad Intelectual, regularizando, aclarando y armonizando las disposiciones legales vigentes sobre la materia, Real Decreto Legislativo 5/2000, de 4 de agosto, por el que se aprueba el texto refundido de la Ley sobre Infracciones y Sanciones en el Orden Social, Ley Orgánica 6/1985, de 1 de julio, del Poder Judicial, Ley Orgánica 2/1987, de 18 de mayo, de Conflictos Jurisdiccionales, Ley 14/1994, de 1 de junio, por la que se regulan las Empresas de Trabajo Temporal, Ley 56/2003, de 16 de diciembre, de Empleo.

ZUZENBIDEAREN IRAKASKUNTZA ETA EUSKARA…: UPV-EHU

215

4.1. Itzulpena ala sortze-lana? Gure Fakultatean irakaskuntza materialeak sortzeko egin diren saioetan atentzioa ematen duen lehen datua bertan itzulpenak betetzen duen lekua da. Eskolak emateko erabiltzen ditugun materiale didaktikoak orokorki hartuta, berehala ikusten da materiale horiek zuzenean euskaraz burutzeko ahalegina handiagoa izan dela itzultze-lana bera baino, eta joera horri eusteko asmoa dagoela ematen du. Horren arrazoia, oker ez banago, eguneroko esperientzia praktikoan oinarritzen da, bada eskolak ematerakoan, itzulitako eskuliburuek ez digute gehienoi espero genuena eman. Gure ikasleek nekez ikasten dituzte bertako gaiak eta ahal dela jatorrizko testura jotzen dute. Hori da behintzat, Zuzenbide Zibilean dugun eskarmentua. Zailtasun horren aurrean nahiago izan dugu itzulpenaren bidea bertan behera utzi eta irakasgaiak zuzenean euskaraz sortzeko apostua egin dugu. Esan bezala, badira ikasturte bi zenbait irakasle euskaraz zuzenean tajututako materiale horiekin lanean ari garela eta, oraingoz, emaitza onak lortzen ari gara. Alegia, ikasleek errazago erabiltzen dituzte zuzenean euskaraz moldatutako ikasgai horiek aurretik guk geuk itzulitako eskuliburuak baino. 4.2. Euskara juridikoaren eredua finkatzen Gogoetaldi hau osatzeko erreferentzia egin nahi nioke Jardunaldiotan nabarmendu legez guztion kezka den zerbaiti: darabilgun euskara juridikoaren ereduari, hain zuzen. Gehienak bat gatoz eredu horretan aurrera egin bada ere, oraindik guztiz finkatzeke dagoela guztiok asebeteko gaituen eredu bat. Inozokeria litzateke ziurrenik besterik gerta zedin eskatzea; Espainiako Bigarren Errepublika garaiko tarte laburra eta ezagutzen diren testu historiko bakanak kontuan izanda ere, hogeitabost urte ez dira nahikoak gainerako erderek ehundaka urtetan finkatuz joan diren terminologia eta fraseologia atontzeko. Denbora behar dugu. Zerbait aipatzekotan, ordea, zuzenbideko hizkera desberdinak —«euskalki juridiko» berezituak— sortu izana aipatuko nuke. Ez nuke esango erakunde bakoitzak berea darabilenik, baina, hortik oso urrun gaudenik ere ez. Pentsa liteke hizkera juridiko normalizatua erdieste aldera, «euskalki» horiek batzea dela lehen egitekoa. Ez naiz, noski, proposamen iraultzailerik egiten ari, hizkera juridiko komun hori lortzeko saioak hor daude. Har bitez adibidetzat Justizia Sailak sustaturiko Agiri Judizialen Itzulpenerako Batzordea, eragile juridiko nagusiak biltzen dituena, eta Justizia Administrazioarekiko Harremanetarako zuzendariak koordinatzen duen Erakundearteko Batzordea, normalizazio bidean urrats garrantzitsuak ematen ari dena, edo eta Deustuk bultzatutako Zigor Kodearen itzulpena, zeinean HAEEz gain, EHUk bere iritzia eman ahal izan duen —Jon Landa eta Rafa Saiz de Rozas irakasleen bitartez—. Oker egon naiteke baina, esango nuke aipatutako saioek erakusten

216

ITZIAR ALKORTA

digutela hartu beharreko norabidea, lege-testuen itzulpenari dagokionez zirkuituak sortu behar dira erakunde bakoitzak egiten dituen proposamenak beste erakundeek ezagutu eta iritzia emateko aukerak irekiz. 5. Amaierako hitzak Bukatzeko esan nahi nuke Euskal Herriko Unibertsitateko Zuzenbideko hainbat irakasle elebidun prest eta gogoz ikusten ditudala euskarazko materialeen ekoizpenean konpromiso berriak hartzeko. Alde horretatik, une ezin interesgarriagoa deritzot egungoari, izan ere, batetik, laurogeita hamarreko hamarkadaren hasieran Zuzenbide Fakultatean irakasle eta bekadun gisara unibertsitateko karrerari ekin zioten askok beren lanpostuetan kontsolidatzea lortu dute, Doktore tesiak eta titulartasunak erdietsiz. Bestetik, Jardunaldiotan erakutsi den legez, euskarazko materiale juridikoen ekoizpenak une gozoa bizi du: duela hamar urte inor gutxi ausartuko zen egun mahaigaineratu den produkzioa iragartzera. Egun, beraz, Zuzenbideko irakasle elebidun askoren formazio eta prestakuntza aldia gainditutzat eman daitekeela esango nuke, eta etorkizunari begira, Euskal Herriko Unibertsitatearen aldetik, arlo honetan onenak emateko gaudela esango nuke. Gure apostuak nahiko argiak direla uste dut: materiale didaktikoak ugaritu nahi ditugu, kalitatezko lege itzulpenak proposatzeko ahaleginak egiten ari gara, eta, azken batean, euskara juridikoaren eredua finkatzen lagundu nahi genuke. Hala izan bedi! Bibliografia ALKORTA IDIAKEZ, Itziar, Zuzenbide zibileko ikasgaiak. Pertsona. http://testubiltegia. ehu.es/Zuzenbide_Zibileko_Ikasgaiak_Pertsona BANDRÉS, Luis Maria. BUSTURIA, Karmelo, Ekonomiaren hastapenak, Iruñea: Udako Euskal Unibertsitatea,1980. BENGOETXEA, Joxerramon. Zuzenbideaz. Teoria kritiko Trinkoa, Oñati: IVAP, 1993. ISBN: 84-7777-103. ELOSEGI ALDASORO, Antton. Zuzenbideko Euskal Hizkera Berezia Lege-corpus itzuli bateko terminologiaren azterketa linguistikoa eta terminologikoa, Bilbo: Euskal Herriko Unibertsitatearen Argitalpen Zerbitzua, 2002, ISBN 84-8373-477-X. GARBIZU ISASA, Eduardo. Nazioarteko Zuzenbide Pribatuko Eskuliburuxka, Donostia: Librería Carmelo, 1996, 88 or. ISBN: 84-87518-09-5. GOÑI ZABALA, Santiago. Zuzenbide zibila eta merkatal zuzenbidea, Donostia: Elkar, 1986, ISBN 84-752938-08. KARRERA EGIALDE, Mikel M. La propiedad separada del suelo y del vuelo: los terrenos Ondazilegi, Donostia: Gipuzkoako Foru Aldundia, 2002. LACRUZ BERDEJO, José Luis, ASÍS SANCHO REBULLIDA, Francisco, LUNA SERRANO, Agustín, RIVERO HERNÁNDEZ, Francisco, RAMS ALBESA, Joaquín. Familia Zuzenbidea. 1. Bolumena, itzultzaile Fernando Mendizabal, Bilbo: Euskal Herriko Unibertsitateko Argitalpen Zerbitzua, 1996, ISBN: 84-7585-779-5.

ZUZENBIDEAREN IRAKASKUNTZA ETA EUSKARA…: UPV-EHU

217

LACRUZ BERDEJO, José Luis. Zuzenbide zibileko hastapenak, itzultzaile Itziar Alkorta, Xanti Goñi eta Mikel Karrera. Donostia: Elkar, 1993. LANDA, Jon. Zuzenbide Penaleko Ikasgaiak. Zati orokorra eta zati berezia. http:// testubiltegia.ehu.es/Zuzenbide_Penaleko_Ikasgaiak LÓPEZ GUERRA, Luis, ESPÍN, Eduardo, GARCÍA MORILLO, Joaquín, PÉREZ TREMPS, Pablo, SATRÚSTEGUI, Miguel. Zuzenbide Konstituzionala, I. Bolumena, Ordenamendu konstituzionala. Hiritarren eskubide eta betebeharrak, itzultzaile Fernando Mendizabal, Bilbo: Euskal Herriko Unibertsitateko Argitalpen Zerbitzua, 1996, ISBN 84-7585-637-3. LÓPEZ GUERRA, Luis, ESPÍN, Eduardo, GARCÍA MORILLO, Joaquín, PÉREZ TREMPS, Pablo, SATRÚSTEGUI, Miguel. Zuzenbide Konstituzionala, II. Bolumena. Estatuaren Botereak. Estatuaren Lurralde Antolamendua, itzultzaile Fernando Mendizabal, Bilbo: Euskal Herriko Unibertsitateko Argitalpen Zerbitzua, 1996, ISBN 84-7585-637-3. TREBIÑO, Imanol [ed.]. Administrazio zibileko testu historikoak, Oñati: Instituto Vasco de Administración Pública, Herri Arduralaritzaren Euskal Erakundea, 2001, 772 or. ISBN: 84-7777-230-4.

Mahai-ingurua

XI Euskarazko testugintza juridikoa, itzulpenaren eskutik Moderatzailea: Jon Landa Zuzenbide Fakultateko irakaslea Euskal Herriko Unibertsitatea

1. Lehenik eta behin eskerrik beroenak eman nahiko nizkieke sinposio hau antolatu duten pertsonei: alegia, Santi Larrazabal (Deustuko Unibertsitateko Euskal Gaien Institutuaren Zuzendari) eta Eneko Oregi (IVAP-HAEEko Itzultzaileen Zerbitzu Ofizialeko buru) jaunei baita Andres Urrutia, Esther Urrutia eta Gotzon Lobera lankide eta lagunei ere. 2. Eta eskerrik asko alderdi pertsonalaren gainetik, ezinbestekoa den foro objektiboa sortu baitute, euskara juridikoaren gaineko diagnostikoa eta hausnarketa estrategikoa egiteko balio behar duena. Bizitzaren arlo guztietan bezala, lan egin beharra dago, gogor gainera, esku artean daramatzagun egitasmoak aurrera atera nahi izanez gero, eta hemen gaudenok, jardunaldi hauetan aritu eta parte hartutakook alegia, hortan gaude, hain zuzen ere euskararen eta zuzenbidearen arteko lotura aurrera atera nahian. Baina noizbehinka bidean gelditu, zer egiten ari den aztertu eta etorkizunari begira zer egin behar den hausnartu beharra izaten da. Hauxe da, hortaz, aukera ezinhobea hori behar bezala egiteko eta, horregatik, zorionak antolatzaileei, denok behar dugun zerbait haiek, guztion onerako, antolatu egin dutelako. 3. Mahai-inguru honen izenburuak Euskarazko testugintza juridikoa, itzulpenaren eskutik oso ondo islatzen du, gaur egun zuzenbidea euskaratzeko askok dugun metodoa. Zuzenbideko edozein arlotan, batetik daukagun

222

JON LANDA

errealitate politikoa dela-eta eta, bestetik, legezkotasun printzipioak civil law sistematan duen eragina dela-eta1, erderazko legeen presentzia eta erabilera ezinbestekoa da eta horrek, zalantzarik gabe, behartzen gaitu zuzenbidea euskalduntzeko ahaleginean itzulpenak egitera. Itzulpengintza, hortaz, diskurtso juridikoa sortzeko bidean guztiz txertaturik dagoen tresna dugu, aldi berean diskurtso juridikoaren konplexutasuna eta interdisziplinaritatea kontuan eduki behar dituena. Horrexegatik, horrela planteatzen den itzulpengintza eta testugintza elkarren eskutik joan daitezkeen bideak ditugu, gurutzatzera eta elkarrekin aritzera behartuta daudenak. Horrek erakutsi dit nire eskarmentu pertsonalak arlo juridiko-penalaren ahaleginetan. 2001 urtean Deustuko Unibertsitateko Euskal Gaien Institutu, IVAP-HAEE eta UPV-EHUren arteko lanaren ondorioz Zigor Kodearen lehenengo bertsio elebiduna eman genuenean, ekarpenik handiena ez zen, nire ustez, lege garrantzitsu hori euskaraz kontsultatzeko aukera ematea, gutxi ez dena. Baizik eta diskurtso juridiko-penala euskaratzeko sortu genituen moldeak eta terminologia: azken buruan, zuzenbide penala euskaraz adierazteko egin genuen sortze eta gauzatze-lana, 3000 mila termino eta sarreratik gorako hiztegi berezituan mamitu zena. Esandakoaren haritik aprobetxatu nahiko nuke azpimarratzeko oraintxe bertontxe burutu berri dugula Zigor Kodearen bigarren argitaraldia, berriro ere hiru erakundeen artean burututakoa, prentsan zoritxarrez elkarlan eredugarri eta fruitu-emaile hura ilunpean gertatu ahal izan bada ere DEIAn joan den astean atera zen informazio okerraren bitartez. Izan ere, han eta hemen batzuetan argi ikusten edo islatzen ez bada ere, Zigor Kodearen bertsio elebiduna bada, hiru erakunderen arteko elkarlanaren fruitua eta ados jartzeko ahaleginaren emaitza eta horrek hain zuzen ere bere balio erantsia ematen dio. Baina esaten ari nintzen bezala itzulpengintza eta testugintza batera joatera behartuta dauden tresnak ditugu, izan ere Zigor Kodea burutu ondoren, Euskal Herriko Unibertsitatean, lehenengo liburu bat atera genuen Zati Orokorra eta Zati Bereziaren lehenengo materialak biltzen dituena2 eta laster aterako dira Adingabeen Zuzenbide penalaren lehenengo eskulibura baita Zuzenbide penaleko Zati orokorraren lehenengo eskuliburua ere. Bi liburu horiek ez dira itzulpenak, 12 urteetan klaseak ematearen ondoriozko emaitzak baizik, baina nioen bezala, Zigor Kodean jarri genituen zimentarririk gabe lan horiek ez ziren posible izango.

1 Alderdi honetan sakontzeko ik. LANDA GOROSTIZA, Jon-Mirena, «Unibertsitatearen zeregina legegintza euskaldunean: zuzenbide penaletik egindako hausnarketa», Eleaniztasuna eta teknika legegilea. Plurilingüísmo y técnica legislativa, Eusko Legebiltzarra-Parlamento Vasco, Vitoria-Gasteiz 2001, 237-246; baita ere Eleria (Euskalherriko legelarien aldizkaira) 2001, 8 zkia., 93-98. 2 LANDA GOROSTIZA, Jon-Mirena, Zuzenbide Penaleko Ikasgaiak (Zati Orokorra eta Zati Berezia), Euskal Herriko Unibertsitatea, Bilbo, 2003.

EUSKARAZKO TESTUGINTZA JURIDIKOA, ITZULPENAREN ESKUTIK

223

4. Mahai-inguru honen sarrera luze hau bukatzeko, azkeneko hausnarketa bat: mahai-inguru honek balio beza itzulpengintzaren eta testugintzaren inguruko diagnostiko egiteko baina, aldi berean, ez dezagun ahaztu, horiek tresnak besterik ez direla helburu jakin baten bila: alegia, zuzenbidea euskaratzeko helburuaren bila eta horren barruan, bereziki, Justizia Administrazioa euskaratzeko ahaleginaren bila. Hemen gaudenon lanak ziurrenik oinarri-lanak dira, Justizia-Administrazioa euskaratzea ahalbidetzeko. Izan ere hori gabe egiten ari garen lana arriskuan egon liteke-eta, zuzenbidea bizirik egon dadin errealitatean erabili egin behar delako. Baina hausnarketa estrategikoak zabaltzen dituen ikuspegiak orain azalduko zaizkigu, zalantzarik gabe, mahaiinguruan diren hizlarien eskutik, izan ere, hona hemen baititugu Esteban Umerez jauna, abokatua eta Justizia Euskaraz Elkartearen sustatzaileetako bat; Josu Baranbones jauna, Justizia Auzitegietako itzultzailea eta EHUko irakaslea; Karlos del Olmo jauna, euskal itzultzailea eta Euskal Itzultzaile, Zuzentzaile eta Interpreten elkarteko lehendakaria; Leire Zenarruzabeitia anderea, UZEIren izenean; eta, azkenik, baina inolaz ere ez garrantzi gutxiagokoa, Manu Arrasate jauna, IVAP-HAEEko Itzultzaileen Zerbitzu Ofizialeko kidea.

Parte-hartzailea: Esteban Umerez Abokatua Justizia Euskaraz Elkartekoa

1. Sarrera Itzulpenaren bidezko euskarazko testugintza juridikoaren inguruko mahai-inguru honetan parte hartzeko gonbidapena jaso nuenean, lasaitu handia hartu nuen bertan topatuko nituen mahaikideen zerrenda irakurritakoan: guztiak ere alor honetako â&#x20AC;&#x201D;gintza guztietan (euskalgintza, testugintza, itzulpengintza) ondo jantzitako eta eskarmentu handiko profesionalak baitira, eta beraien azalpen sakon eta jakitunek ondo baino hobeto beteko dutelako mahai-inguru honen izenburuak iragartzen duen edukia. Nire ekarpen xumea, berriz, euskal testugintza juridikoaren lan honetan Abokatu batek izan behar duen jarrerari buruzkoa izango da, ezer gutxi esan baitezaket testugintza juridikoaren teknika eta moduen inguruan. Mahai-inguruaren izenburuak proposatutako gaitik gehiegi ez aldentzegatik, baina, emango dut baita ere Abokatuon eta itzultzaileen arteko beharrezko elkarlanaren gainean dudan iritzia, ene ustez luzaz egon baita bi taldeen arteko alperreko polemika antzu bat, nahitaez gainditu behar duguna. 2. Abokatuaren zeregina euskararekiko Hiztegietan Abokatu lanbidearentzat topa dezakegun definizioa horrelako zerbait da: ÂŤAholkularitza juridiko lanetan, edota edozein motatako pro-

226

ESTEBAN UMEREZ

zeduratan bezeroaren zuzendaritza eta defentsan profesionalki aritzen den Zuzenbidean lizentziatua». Eguneroko lanean, beraz, badirudi Abokatu baten funtzio nagusia bere bezeroari aholku juridikoa eman eta haren interesak defendatzea dela. Baina horren gainetik, Abokatuok badugu —behintzat, buruan zein bihotzean izan behar dugu— goragoko xede bat gure lanbide honen jardunean: Zuzenbideak pertsonen eta gizataldeen arteko elkarbizitza arautzen du, oroz gain hartu-eman justuak antolatu asmoz, elkarren arteko eskubide eta betebehar sistema orekatu bat ezarrita. Abokatuoi, Zuzenbidean aditu garen heinean, oreka sistema horren defentsa dagokigu. Esan nahi baitut, gizartearen antolakuntzan, abokatuoi dagokigun funtzio soziala hori da, gizarteari gutxienik zor dioguna, hau da, gizabanakoen eta taldeen eskubide arrunt, oinarrizko eta giza eskubideen lehen lerroko defentsa betebeharra zaigu Zuzenbidearen profesionaloi. Hausnarketa orokor hori gure mahai-inguru honetako gaira ekarrita, Abokatu euskaldunok ere badugu zer egin franko, alde batetik, hizkuntza eskubideen esparruan eta, bestetik, baita euskalgintzan ere. Lehenik eta behin, gure ikuspegi profesionaletik hizkuntzaren auzia eskubide kontu bat da. Eskubide horiek nola gauzatu, nola bermatu; ikuspuntu pasibo batetatik urraketak salatu eta trataera ezegokiak konpondu; eta, batez ere, ikuspuntu aktibo bati helduta, eskubidearen egikaritzea bultzatu. Abokatu euskaldunok hizkuntza eskubideak defendatzeko, eta horien erabilera sendotu eta sustatzeko betebeharra dugula sinisten dut. Bigarrenik, iruditzen zait gure lan horrek euskalgintzari ere egin diezaiokeela mesede. Baina bigarren ildo honetatik abiatuta beste artikulu batera joko nuke, eta lehenagokoari helduko diot, beste urrutiagoko helburuei so egin baino hobe izango dugulako gure eguneroko lana txukun egitea. Lehen aipatu dudan hizkuntza eskubideak defendatu, sendotu eta sustatzeko betebehar hori zertan gauzatzen da? Nire ustez, eguneroko lanean gauzatu behar dugu betebehar hori Abokatu euskaldunok: bezeroei zerbitzu juridikoa euskaraz eskaini, horien arabera gure lanbidearen emaitza (idazkiak, helegiteak, txostenak, kontratuak, eta abar) euskaraz eman, orokorrean, gure lanbidea euskaraz gauzatu. Eta horretarako, bistakoa baita gure lanbide honen lehendabiziko lan tresna hizkuntza dela, ezinbestekoa zaigu hizkuntza —euskara lehenik eta, batez ere, euskara juridikoa— menperatu, ikasi, landu eta hobetzea, hizkuntza zuzen eta zehatza erabiltzeko ahaleginean jarri behar dugun irrika sekula ez galtzea. 3. Zuzenbidea erdal hizkuntzatan landua da Abokatu lanbideak, esan beharrik ez dago, legea du objektu nagusi, eta legea, arauak, ordenamendu juridiko ia osoa, erdaraz idatzi eta landutakoa

EUSKARAZKO TESTUGINTZA JURIDIKOA, ITZULPENAREN ESKUTIK

227

da. Erdal hizkuntzatan landu, onartu eta argitaratzen da gure inguruko Zuzenbide osoa: nazioarteko erakunde eta itunena, Europako Batasunarena, Estatuetako barne legeria, bai eta antolakuntza autonomikoa zein legegintzaahalmena dugun lekuetako produkzio legegilea ere. Hau da, Euskal Herriaz kanpoko erakundeetatik jasotzen ditugun lege eta arauak erdal hizkuntzatan datozkigu, baina Euskal Herrian botere lege- edo araugilea duten erakunde ezberdinek ere (legebiltzarrek eta foru aldundiek) ez dute legerik euskaraz sortzen. Oker ez banago, euskaraz landu eta onartu izan den lege bakanetako bat 10/1982 Legea, azaroaren 24koa, Euskararen Erabileraren Normalkuntzari buruzkoa izan da. Horra legegintzak euskarari egiten dion ekarpen esanguratsua. Eta historian zehar ere euskaldunok ezer gutxi landu dugu Zuzenbidearen hizkera. Ondorioa nabaria da, ez dago corpus juridiko euskaldunik. Eta horren aurrean, bere lanbidean euskaraz jardun nahi duen Abokatuak, Zuzenbide erdalduna euskaraz aplikatu nahi duenak, derrigor hartu behar ditu erdal hizkuntzatan sortu eta garatutako kontzeptu, erakunde juridiko eta terminoak, eta derrigor ekarri behar ditu hauek guztiak euskarara. Horrek zuzenean garamatza itzulpengintzaren beharrera. 4. Euskara Tekniko-Juridikoa itzulpengintzak ekarri digu Ordenamendu juridiko euskaldunik ez izateak hizkera tekniko-juridikorik ez izatea dakarkigu. Azken urte gutxi hauetara arte ez gara hasi euskara juridikoa lantzen eta sortzen. Oraindik ere sortze prozesu horren barruan gaudela esan dezakegu, nahiz eta euskara juridikoaren sendotze lan horretan urrats luze eta garrantzitsuak ematen ari garen. Ahalegin horretan, Abokatuok gure bulego barruko inurri-lan handi baina ezjakina egin izan dugu urte askotan. Gazteleraz idatzitako ereduak itzulita sortu ditugu gure testu juridikoak, bakoitzak bere hizkuntza ezagutza mailaren arabera, dozena erdi hiztegi orokor mahai gainean zabalduta. Emaitza txukunak lortuta batzuetan, ez hainbeste bestetan. Unibertsitateek ekarri digute gero ikuspegi zientifiko hain beharrezkoa. Erakunde askok ere jarri izan dute bakoitzak bere hondar alea. Baina, batez ere, azken urte hauetako joera itxaropentsu batek eman dio euskara juridikoari atzera bueltarik gabeko bultzakada erraldoia: euskara juridikoaren eraikuntza honetan zeresanik izan dezaketen talde eta erakunde guztiak elkarlanean eta irizpide bateratu batzuen inguruan hasi dira lanean. Hasiera da, baina esan bezala, hasiera itxaropentsua. Haatik, lan horren guztiaren azpian eta hastapenean jarduera jakin bat dago: itzulpengintza. Itzulpengintza egon da hastapenean, eta aurrera begira ere itzulpengintza izango dugu lagun gure bide honetan. Ordenamendu juridiko erdaldun bat

228

ESTEBAN UMEREZ

euskaraz aplikatu ahal izateko gure hizkuntzara ekarri behar ditugulako kontzeptu juridiko erdaldunak, eta horretarako teknika, metodo eta irizpideak itzulpengintzak ematen dizkigulako. 5. Legelariak eta itzultzaileak, bereiz ala elkarrekin? Itzulpengintzak erakusten digu jarraitu beharreko bidea, euskara juridikoaren sortze eta eraikuntza prozesuan ez ezik, baita diskurtso juridiko euskaldunak beste hizkuntzatako diskurtso juridikoekin dituen harremanetan ere. Honekin bi plano ezberdindu nahi ditut, bietan ere itzulpengintzak zeresan handia duelarik. Har dezagun Abokatu baten lan egiteko modua, eta bereiz ditzagun honako bi esparruak: alde batetik, paperez eta liburuz gainezka duen bulegoko mahai gainean, isiltasunean eta bakarrik egiten du lan Abokatuak; bestetik, mahai horretatik kanpo ere egiten du lan, bezeroekin, beste Abokatu batzuekin, Epaitegietan eta hauetatik kanpo. Lehen lan esparruan, bulegoko isiltasunean, legeak, jurisprudentzia eta eskuliburuak euskaraz behar ditugu Abokatu euskaldunok, gure lanaren jardunerako. Horietan gehienak itzulpengintzak eman dizkigu, azken urte hauetan euskaraz sortu diren eskuliburu bakan baina baliotsu batzuk salbu. Eta ikusi dugu orain arte argitaratu diren material euskaldunak nola landu diren, hori baita bidea: diziplina anitzetako adituen arteko elkarlanaren bitartez, legelariek ezagutza juridikoa eta hizkuntzalariek hizkuntzarena batera jarri dituztelarik. Eta bigarren lan esparruan, edonork uler dezake gure hizkuntza ez dela mundu honetan bakarrik bizi, eta egunero dituela beste hizkuntzekin hartu-eman etengabeak. Horrela, euskara eta beste hizkuntzen arteko zubia itzultzaileek eraikitzen digute. Epaitegietan adibidez, Abokatuok jakin badakigu, salbuespen gutxi batzuk kenduta, gure mezu juridikoa jaso behar duten eragile garrantzitsuenek ez dutela gure hizkuntza ezagutzen, eta itzultzailearen bitartez mezu hori erdal hizkuntzatan jasoko dutela. Lan bikoitz horretan (mezu juridikoa euskaraz landu eta erdaraz gauzatuko den eztabaida juridikoa aurreikusi), ezinbestekoa zaigu Abokatuoi itzultzaileekin elkarlanean jardutea, idatzizko zein ahozko edo bat-bateko itzulpenetan. Eguneroko beharrean ondo ezagutzen dugu Abokatuok Epaitegietan lan egiten duten itzultzaileen profesionaltasuna, eta hori aintzatestea ez da sekula lekuz kanpo. Horregatik hartu dut Andres Urrutia maisuak Sinposio honen aurkezpenerako komunikabideetan argitaratutako artikuluaren izenburua, ÂŤLegelariak eta itzultzaileak: bereiz ala elkarrekin?Âť, galdera horri erantzun borobila eman asmoz: elkarrekin egin behar dugu lan, zalantzarik gabe, sinbiosi hitzak esanahirik badu, eremu honetan baitu zeresan aproposena.

EUSKARAZKO TESTUGINTZA JURIDIKOA, ITZULPENAREN ESKUTIK

229

6. Beti beharko dugu itzulpengintza Abokatu euskaldunok badugu helburu bat, Justizia Administrazioari begira, itzultzaile batzuk langabeziara bidaliko dituena: Justizia Administrazioan parte hartzen duten eragile guztiek (epaile, magistratu, idazkari, fiskal, funtzionario, abokatu, prokuradore) elebidun izan behar dutela sinisten dugu, hori izango baita Herri honetan bizi garen guztion hizkuntza eskubideak bermatzeko modu bakarra. Helburu hori beteko dugun egunean, auzitan sartutako herritar euskaldunaren eta epaile zein beste eragile euskaldunen arteko harremanetan ez da itzultzaile beharrik izango. Baina kontua zera da, orduan ere beharrezkoak izango direla itzultzaileak. Beti izango baitzaizkigu beharrezko. Ezen beste giza jarduera guztietan bezala, harreman juridikoetan ere euskara beste inguruko hizkuntzekin hartu-eman etengabeetan baitago. Epaiketetan, euskara ezagutzen ez duten herritarrek (Zuzenbidearen profesionalek ez bezala, euskara ezagutzeko betebeharrik ez baitute), itzultzailea beharko dute. Epaiketa askok euskara ofiziala den mugetatik kanpo ere efektuak izango dituzte, eta itzuli beharko dira autoak. Zorionez, Justizia Administraziotik kanpo ere badago Zuzenbiderik, giza jarduera guztietan agertzen baita Zuzenbidea, eta jarduera horietan guztietan daudenez hizkuntza ezberdinen arteko harremanak, itzultzaileak izango dira legelariok beharko dugun ezinbesteko zubia. Azken finean, euskara juridikoa sortu eta sendotzeko bide luze honetan ere ezingo dugu urrats zuzenik eman itzultzailerik gabe. Hori dela eta, zuen lana xurgatzen duen Abokatu baten partetik, itzulpen lanetan ari zareten guztiei esker mila. 7. Euskaraz lan egiteko dituen tresna eta toki batzuk Bukatzeko, Zuzenbide ikasleei zuzenduta batez ere, jaso nahiko nituzke Abokatuoi euskaraz lan egiteko oso erabilgarri zaigun zenbait tresna, erraz eskura daitezkeen arras lan onak baitira. Abokatu baten lehen tresna, noski, Legeak direlarik, funtsezkoak zaizkigu Deustuko Unibertsitateak, beste erakunde batzuekin batera, argitaratu dituen lege elebidunak. Horien artean nabarmentzen da euskaldunontzako hain ospatua izan den Kode Zibilaren argitalpena. Asko erabiltzen ditugu, baita ere, idazki-eredu edo formularioak, eta arlo prozesalean oso eduki txukuna dute UZEIk itzuli eta Eusko Jaurlaritzak argitaratutakoak: Zibil eta Zigor arloetakoak, Adingabeen Legeari buruzkoak, Administrazioarekiko Auzietarakoak eta Konkurtso Legearen ingurukoak. Epaitegietan erabiltzen diren inprimakiak justizia.net web orrian aurki daitezke, Eusko Jaurlaritzako Justizia Saileko Euskara Batzordeak lantzen dituenak.

230

ESTEBAN UMEREZ

Interneten ere hainbat tresna erabilgarri topa daiteke: Euskal Gaien Institutuaren Liburutegi Juridiko Elebiduna; Euskalterm, terminologi datu-base zabala; Euskaltzaindiaren Hiztegi Batua; Elhuyar, 3000, sinonimo eta antonimo hiztegiak, Zientzia, Gizarte-laneko, telekomunikazio, kazetaritza eta hainbat diziplinatako beste hiztegi asko; Xuxen zuzentzaile ortografikoa, Word-en erabiltzeko… Azken finean, euskara juridikoa sortzen ari garen une eta prozesu batean gaudela esan dudan arren, egia da orain arte ere itzeleko lan handia egin izan dela, eta horien emaitzaz balia gaitezkeela gure beharraren lagungarri. Ez nuke parte hartze hau bukatu nahi Abokatu eta Zuzenbide ikasle euskaldunak prozesu honetan buru belarri sartzera gonbidatu gabe. Ikasleek eskura dute Bizkaiko Abokatuen Bazkunaren «Pedro Ibarretxe» Praktika Juridikorako Eskola, bertako euskal adarrean leku aproposa topa baitezakete Abokatu lanbidean sartzeko beharrezkoa den prestakuntza praktiko sakona. Guztioi ere komeni zaigu oroitzea Ofiziozko Txanda eta Atxilotuen Urgazpenerako Zerbitzua euskaraz eman eta jaso dezakegula. Bizkaiko Abokatuen Bazkunean ere bada Euskara Batzordea, gai honen inguruko ardura bera duten Abokatuak biltzen dituena. Eta sortu berria da «Justizia Euskaraz» Elkartea, Euskal Herri osorako, Justizia Administrazioan euskaldunon hizkuntza eskubideak berma daitezela helburu duten juristak biltzen dituen elkartea. Esan nahi baitut, Zuzenbidean euskaraz jardun nahi dugunok badugula zer egin, zer landu, ikasi eta hobetu, eta gure eskura ditugula bide horri ekiteko tresna eta lekuak. Ez dezagun irrika hori gal, gure lanbideak funtzio hori zor baitio gizarteari.

Parte-hartzailea: Josu Barambones Justizia Auzitegietako itzultzailea

1. Sarrera Zuzenbidearen alorreko aditu askorentzat itzulpen juridikoa burutu ezin daitekeen jarduera da. Lege-aditu horientzat herrialdean herrialdeko sistema eta figura juridikoak itzuliezinak dira, kontzeptuak, terminologia eta errealitate juridikoak ez datozelako bat gizarte guztietan. Zuzenbide sistema desberdinak konparatzen direnean, iritzi hori baieztatzen duten adibide asko aurkitzen ditugu: ingelesezko infanticide1 delitua, kasu, ez da Espainiako Zigor Kodean existitzen; Erresuma Batuko magistrate izeneko lege-ofizialak hemengo bake-epaileekin aldera daitezke eta ez auzitegietako magistratuekin; Coronerâ&#x20AC;&#x2122;s Court2 epaitegia Erresuma Batuko antolakuntza judizialaren barruan baino ez dago; Espainiako Konstituzio Auzitegia bezalako auzitegirik ez dago Erresuma Batuan, idatzizko konstituziorik ez baitute. Zuzenbidearen hizkera herrien lege-tradizioetatik, kulturatik eta herri bakoitzaren pentsakeratik sortu da (Smith, 1995:190), eta, hortaz, testu juridiko

1 S.1 (i) of the Infanticide Act, 1938, provides that where a woman causes the death of her child under the age of twelve months but at the time the balance of her mind was disturbed by reason of not having fully recovered from the effect of giving birth to the child she shall be guilty of infanticide, not murder, and dealt with as for manslaughter (PADFIELD, 1990: 332). 2 A common law court that holds an inquisition if a person died a violent or unnatural death, died in prison, or died suddenly when the cause is not known (BLACKâ&#x20AC;&#x2122;S LAW DICTIONARY).

232

JOSU BARAMBONES

bat itzultzen dugunean, hitzak ez ezik hitz horien azpian datzan lege-sistema ere itzultzen ari gara (Beyer eta Conradsen, 1995:146). Lege-tradizio desberdinak dituzten herrialdeen arteko itzulpen juridikoak termino batzuen itzulpen hutsera baino harago garamatza: sorburu hizkuntzako sistema juridikoa ere itzultzera, hain zuzen ere. Euskadiko Autonomi Erkidegoan burutzen den itzulpen juridikoan, ordea, ez dago zuzenbide sistema batetik beste sistema desberdin baterako jauzirik. Euskadiko epaitegi-auzitegietan egiten den itzulpen juridikoa â&#x20AC;&#x201D;gaztelaniatik euskarara zein alderantziz egiten den itzulpenaz ari naiz, eta ez beste hizkuntza batzuetatik gaztelaniara egiten denazâ&#x20AC;&#x201D;, zuzenbide sistema berberaren barruan mamitzen da, Hego Euskal Herriko euskararen eta gaztelaniaren zuzenbidezko erreferentziak berdinak baitira. Euskarazko nahiz gaztelaniazko testu juridiko baten aurrean aurkitzen garenean, erromatar-germaniar jatorriko sistemaren barruan ari gara, hau da, sistema inkisitoriala erabiltzen duen sistema juridikoaren barruan. 2. Auzitegietako itzulpena Euskadiko Autonomi Erkidegoko auzitegietako Itzulpen Zerbitzua Eusko Jaurlaritzako Justizia, Lan eta Gizarte Segurantza Sailaren mendean dago eta Justizia Administrazioaren zerbitzu lagungarria da, euskaratik gaztelaniara zein gaztelaniatik euskarara itzulpen eta interpretazio lanak egiteko, prozedura judizialetan esku hartzen duten organo judizialen eta alderdien arteko hizkuntza harremanak bideratzen dituenez gero. Itzulpen Zerbitzuko langileek itzulpen eta interpretazio lanak egiten badituzte ere, artikulu honetan bakarrik itzulpenaz jardungo dut. Itzultzaile juridikoak lege-testuak itzuli behar izaten ditu gehienbat, hau da, zuzenbidearen diziplinarekin lotuta dauden testuak. Hartara, organo judizialek idatzitako dokumentuak ez ezik zuzenbideko profesionalek, erakunde publikoek edo hiritarrek organo judizialei zuzendutakoak ere itzuli behar ditu. Jakinarazpen, auto, epai edota errekurtsoez gain, hiritarren kexak, udal espedienteak edo fakturak ere itzuli behar ditu. Beraz, testu juridikoen ondoan, izaera hibridoa agertzen duten bestelako testuak ere aurkitu ohi ditu itzultzaile juridikoak. Tratu txarrak direla eta, esaterako, mediku forentsearen txostena itzultzea egokitu ahal zaio, edo eraikuntza bat eraisteko hasitako prozeduran obra-baimena itzuli beharko da. Itzulpenak erdietsi behar duen xedeari dagokionez, itzultzaile juridikoak burutzen duen lanaren xedea ez da, zentzu hertsian, beste edozein eremutako beste edozein itzultzaileren xedetik desberdintzen: itzulpenak jatorrizko testuak esaten duen guztia esan behar du eta zehatz-mehatz esan ere. Baieztapen horrek itzulpen guztietarako balio duen arren, guztiarekin ere itzulpen juridikoaren kasuan areago bete behar da, horrela ez egiteak ondorio larriak eragin ditzakeelako. Urrezko arau hori ez betetzeak, lehenik, defentsarako eskubideari

EUSKARAZKO TESTUGINTZA JURIDIKOA, ITZULPENAREN ESKUTIK

233

eragiten dio zuzen-zuzenean, prozesuan parte hartzen duten alderdiek ezin dutelako jatorrizko testuaren edukia bere osotasunean ezagutu, eta, beraz, ezin diote egozten zaienari behar bezalako erantzunik eman, zer egozten zaien ezagutzen ez dutenez gero; eta, bigarrenik, aurka edo eraso egiten dio epaile eta auzitegien babes eragingarria lortzeko hiritarrek duten eskubideari, epaileak edo auzitegiak auziaren nondik-norako guztien berri ez duenez gero. Euskadiko Justizia Auzitegi Nagusiko Gobernu Batzordeak 1997ko urriaren 17an egin zuen osoko bilkuran hartu zuen erabakian betebehar hau ezarri zuen: «Al objeto de que no se vulneren las garantías constitucionales que deben observarse, la traducción ha de ser íntegra y exacta». Uste dut itzultzaile juridiko eta zuzenbideko profesional guztiok bat egingo dugula betebehar horrekin. Baina gauza bera esango genuke gainerako itzulpen motei ere dagokienez. Literaturako itzulpenak ez al du osoa eta zehatza izan behar? Egia esan, itzulpen juridikoa, itzultzeko metodo edota prozesuari dagokionez, ez da gainerako itzulpen motetatik bereizten. Itzulpen juridikoa bakarrik bereizten da gainerako itzulpen motetatik izan edo sortu ahal dituen ondorio juridikoengatik. Pentsa dezagun salerosketa-hitzarmen batean itzulitako testuan saltzeko prezioan zifra bat gutxiago jartzeak zer-nolako ondorio ekonomikoak ekar ditzakeen. Edo prozesu penal batean auzipetuari egozten zaion delituaren kalifikazioa gaizki itzultzen bada. Metafora bat gaizki itzultzeak xede hizkuntzako irakurleari dakarkion ondorio bakarra metafora horrek sor dezakeen plazer estetikorik gabe uztea besterik ez da. Oro har, ordea, testu juridiko bat itzultzeko orduan literatur testu bat itzultzeko erabiltzen diren itzulpen-estrategia eta konponbide berdinez baliatzen da itzultzailea. 3. Tradiziorik gabeko jakintza eremu batean itzultzea Aurreko ataletan euskarazko itzulpen juridikoaren jakintza-eremua kokatzen eta itzulpen juridikoaren definizioa ematen saiatu naiz. Oraingo atal honetan aztertuko dut nola eragiten dion itzulpen lanari euskarak tradizio juridikorik gorpuztu ez izanak. Jo dezagun gaztelaniazko «Comisión rogatoria» terminoa itzuli behar dugula. Dakizuenez, «Comisión rogatoria» izeneko dokumentua atzerriko auzitegi bati laguntza judiziala emateko egiten den eskaera da, adibidez atzerrian bizi diren lekuko batzuei auzi jakin bati buruzko lekukotza eman eta haien lekukotza jatorriko auzitegira bidal dezan. Nik dakidala, orain arte ez da halako dokumenturik euskaraz egin begien bistako arrazoiengatik. Beti gaztelaniatik tokian tokiko hizkuntzara itzultzen da. Horiek horrela, gaztelaniatik ingelesera itzuli beharko bagenu, ez genuke dudarik egingo terminologi arazo hori aspalditik konponduta dutelako, Espainiako eta Erresuma Batuko auzitegien arteko harremanak ohikoak direlako. Hortaz, «Commission Rogatoire» termino frantsesa erabiliko genuke, eta horretarako ingelesezko termino propiorik dagoen arren, hots, letter of request, guztiarekin ere Espainia

234

JOSU BARAMBONES

eta Erresuma Batuko erakunde judizialen artean guztiz ohiko bihurtu da termino frantsea erabiltzea. Termino frantsesa zergatik erabiltzen den jakin nahi izatera, 1066. urteraino egin behar dugu atzera, frantsesa Erresuma Batuko agintarien hizkuntza bihurtu zen garaietaraino. Eta euskaraz eman nahi baldin badugu, zer termino erabiliko dugu? Termino frantsesari eutsiko diogu ala ÂŤerreguzko eskaeraÂť erabiliko dugu, euskarazko Zigor Kodeko 458.3 artikuluan izendatuta datorren bezala? Gure inguruko hizkuntzek oso argi dute kasuan kasuko termino egokia eta zehatza zein den, mende askotako tradizio eta erabilera juridikoaren jabe direlako. Euskarazko tradizio eta erabilera juridikorik ezaren ondorioz, hala euskal itzultzaile juridikoek nola zuzenbideko profesionalek ez dakite askotan zein den termino egokia eta terminologi arazoei ematen dizkieten irtenbideak ez dira beti homogeneoak izaten; areago, ez dute jakiterik izango euskaraz emandako itzulpena egokia den ala ez, harik eta erabilerak termino baten alde egingo duen arte. Bitartean, termino horren izendapena behin-behinekoa izango da. 4. Itzulpen juridikoaren arazoak Euskadiko Justizia Administrazioaren Itzulpen Zerbitzuak bide luzea egin du testu juridikoak itzultzen. Bide luze horretan zehar izaera askotako testuak itzultzea egokitu zaigu: ahalorde-eskriturak, adituen txostenak, udal espedienteak, legeak, epaiak, e.a. Itzuli behar izaten ditugun testu juridiko guztiek amankomun agertzen duten ezaugarri bat aipatzez gerotan, hauxe aipatuko nuke: hizkera juridikoaren hermetismoa. Interesgarria litzateke ikertzea gaztelaniazko hizkera juridikoaren hermetismoa noraino kutsatu zaion â&#x20AC;&#x201D;diogunâ&#x20AC;&#x201D; darabilgun euskara juridikoari. Horra burutu beharreko ikerlana. Hermetismo horri beste zailtasun bat ere erantsi behar zaio: Zuzenbidearen esparru barruan kokatzen diren arloen zabala. Abokatuek ondo baino hobeto dakitenez, espezializazioa gero eta beharrezkoagoa da bizi garen munduan, eta horregatik gero eta gehiago dira zuzenbideko arlo jakin zehatz batean espezializatzen direnak. Itzultzaile juridikoak ez dauka bakarrik arlo jakin batean espezializatzerik eta hutsune horri aurre egiteko irispidean dituen dokumentazio iturriak erabili behar ditu, hala nola hiztegi orokor eta espezializatuak, hiztegi entziklopedikoak, formularioak, aldizkari juridikoak; adituei egindako kontsultak edo Interneteko baliabideak. 4.1. Zuzenbidearen hizkeraren hermetismoa Zuzenbideak darabilen hizkera iluna eta korapilatsua da, eta ez bakarrik ez-adituentzat, baita adituentzat ere. Hizkera bilatuak eta arranditsuak neurriz gaineko garrantzia ematen dio esaten den guztiari, esaten denak funtsik ez izanagatik ere. Lexikoa, joskera eta diskurtsoa edo lege-erretorika dira hiz-

EUSKARAZKO TESTUGINTZA JURIDIKOA, ITZULPENAREN ESKUTIK

235

kera honen ulergaiztasunaren hiru zutabe nagusiak. Baina arazoa ez da hor bukatzen, Anabel Borja irakasleak (2000) argiro adierazten duen bezala: Los textos jurídicos muestran unos rasgos tan característicos, un lenguaje tan fosilizado y unas estructuras textuales tan estereotipadas, que en un principio podría parecer que todos los problemas de traducción fueran a reducirse a resolver las dificultades terminológicas o gramaticales. Pero inmediatamente se hace evidente que la verdadera dificultad de este tipo de textos no está sólo en el léxico o la sintaxis, sino en su campo semántico, en los conceptos y la disciplina teórica que los contextualizan (Borja, 2000:161).

Horregatik ez da harritzekoa era honetako testuen aurrean itzultzaile hasiberria harri eta zur gelditzea. Are gehiago, era honetako testuak nekez ulertuko ditugu eta behar bezala itzuliko, baldin eta aurretik zuzenbideko ezagutzarik ez badugu eta lege-testuak irakurtzen eta itzultzen ohiturik ez bagaude. Hona instrukzioko epaitegi batek emandako epai baten zati hau, esan dudan guztiaren frogagarri: Fundamentos jurídicos Primero: Pues bien, de lo anterior se deduce que en el supuesto de autos no concurren los elementos del tipo de la falta de imprudencia que ha sido transcrita, efectivamente, el deber objetivo de cuidado, tanto en su aspecto interno en lo que se refiere a la previsibilidad, como externo en lo que se refiere a la conducta diligente exigible, está ligado a las condiciones del inculpado y las exigencias que se deriven de las circunstancias externas concurrentes así como, en algunos casos, a la conducta de la propia víctima, como elemento distorsionador del nexo causal e incluso de la propia culpabilidad, pues es innegable que en ocasiones la eficacia causal del propio comportamiento de la víctima afecta a la culpabilidad del sujeto activo, por cuanto la mayor incidencia de aquella implica una disminución en la exigencia del deber de previsión, hasta el punto de reconocerse en algunos supuestos, en los que el resultado final es consecuencia de la culpa exclusiva de la víctima, que la gran incidencia de la conducta de ésta eclipsa, absorve o desvanece la del agente, quedando éste exonerado de responsabilidad penal …

Irakurri berri ditugun lerro horiek bere barnean dituen paragrafo osoak hirurogei lerro ditu, batere punturik gabe. Aurreko testua dugu, zoritxarrez, euskarazko itzultzaile juridikoak aurre egin behar izaten dion gaztelaniazko estilo juridikoaren eredu bat. Testu hori euskarara aldatzeko orduan, testua ulertzeaz gain, baitezpada interpretatu ere egin behar da euskaraz zentzuzko zerbait ulertuko bada. Interpretazio horren ondorio dira euskarazko itzulpenak agertzen dituen lokailuak: Horiek horrela, aurretik eman diren xehetasunetatik ateratzen den ondorioa hau da, hots, auzigai honetan ez dela transkribatu den zuhurtziagabetasun-faltaren tipoari dagokion elementurik biltzen. Arretaren betebehar objektiboa, bai aurreikusgarritasuna dela eta haren barneko alderdiari dagokionez,

236

JOSU BARAMBONES

bai eta eskatu beharreko jokaera arretatsua dela eta haren kanpoko alderdiari dagokionez ere, hain zuzen loturik dago inkulpatuaren baldintzekin, kasuan biltzen diren kanpoko zirkunstantziek sorraraziko dituzten betebeharrekin eta, zenbaitetan, biktimaren beraren jokaerarekin, lokarri kausalaren eta are erruduntasunaren beraren elementu distorsionatzailea den aldetik; izan ere, ukaezina da batzuetan biktimaren jokaeraren eraginkortasun kausalak eragiten diola subjektu aktiboaren erruduntasunari, zeren eta biktimaren jokaerak eragin handiagoa izateak berekin baitakar aurreikuspen-betebeharraren eskakizuna gutxiagotzea, halako moduan non, azken emaitza bakar-bakarrik biktimaren erruaren ondorioa den zenbait kasutan onartzen baita biktimaren jokaerak duen eragin handiak itzali, bereganatu edo deuseztu egiten duela ajentearen jokaera, zeina erantzukizun penaletik salbuetsita geratzen baita. Nire ustez, gaztelaniazko estilo bihurri hori ez dago euskarara aldatzerik. Euskarak ez du halako erretorika juridikorik garatu eta euskarazko diskurtso juridikoak bide lauago eta gardenagoak hautatu ditu, hizkuntzaren egiturak berak hartaraturik. Bide hori hautatu izanak euskarazko testu juridikoa gaztelaniazkoa baino ulergarriagoa egiten du. Bide hori jarraitu beharreko bidea den arren, guztiarekin ere gaztelaniazko joskera malkartsua euskarazko joskera jator batekin ordezkatzen dugularik, ez al dugu gaztelaniazko testua manipulatzen? Noraino zaio zilegi itzultzaileari jatorrizko testua manipulatzea? Itzulpen ona zer den definitu nahi denean, esan ohi da itzulpen on batek jatorrizko testuak sorburu hizkuntzako irakurleengan sortu zuen bezalako inpaktoa sortu behar duela xede hizkuntzako irakurleengan. Definizio horren arabera, bada, sorburu hizkuntzan ulergaitza denak xede hizkuntzan ere ulergaitza izan behar du eta itzultzaileak ez luke ulerterraz bihurtzen saiatu behar. Baina beldur naiz sarritan ez ote dugun horrela jokatzen. 4.2. Finkapen eza Lege-termino bakoitzaren azpian lege-sistema bakoitzaren egitura, tradizio eta ezagutzak daude. Zuzenbidea sistema oso bat da eta sistema horretako pieza bat ukitzez gerotan, pieza mugimendu horrek sistema osoari eragiten dio. Kontzeptu bakoitzak errealitate jakin bati egiten dio erreferentzia eta kontzeptuak izendatzeko erabiltzen diren terminoak, inguruko hizkuntza guztietan, erabat finkatuta eta normalizatuta daude. Termino bakoitzak bere erabileremua du eta zuzenbidearen esparruan diharduten guztiek badakite zer egoeratan erabili termino bakoitza. Orain dela gutxi arte, euskarazko testu batean «lapurreta» irakurtzen genuenean, ez genekien —informazio gehiago eskuratu arte, jakina— abokatu euskaldunak «robo» ala «hurto» esan nahi zuen. Eta bakarrik lortzen genuen jakitea zer delitu motaz ari zen testuinguru osoaz jabetu eta gaztelaniazko Zigor Kodean dagozkion artikuluak irakurri ondoren. Are larriagoa dena, segurtasun juridikoari zuzenean eragiten diolako: batzuek «robo» esateko «lapurreta» erabiltzen zuten; beste batzuek, berriz, delitu bera izendatzeko

EUSKARAZKO TESTUGINTZA JURIDIKOA, ITZULPENAREN ESKUTIK

237

«ebasketa» erabiltzen zuten. Gaztelaniazko «homicidio» euskaratu beharra egokitu zaigunetan, itzultzaile batek «giza hilketa» erabiliko zuen; beste batek, ordea, «erailketa». Aukera bat baino gehiago dagoenean eta aukera horiek guztiak finkatu eta normalizatu gabe daudenean, termino baten alde egitea norberaren lehentasunen edo apeten mendean egon ohi da. Gaur egun ez da halako termino nahasketarik gertatzen, edo ez luke gertatu behar, azken urteotan euskarazko zuzenbide hizkera finkatzen lan asko egin delako. Epaitegietako idazki-ereduak adostu eta estandarizatzearren, normalizazio batzorde bat eratu zen. Batzorde horren lanari esker, euskarazko zitazio-eredu berdina erabiliko da Gasteizko instrukzioko epaitegi batean edo Getxoko epaitegi batean. Formato edo diseinu berdina erabiltzeaz gain, euskarazko terminoak ere berdinak izango dira. Donostiako emakume batek eta Lekeitioko gizon batek jakinarazteko zedula eredu berdina jasotzen dute. Dagoeneko idazki-eredu gehienak adostu eta euskaratuta daude. Normalizazio lan horrek izugarri laguntzen dio itzultzaileari eguneroko lanean. Bigarrenik, Zigor Kodea euskaraz ere dugunez, itzultzaile juridikook badakigu «lapurreta» terminoa gaztelaniara aldatu behar badugu, «robo» erabiliko dugula, Zigor Kodeko 237. artikuluak izendapen hori darabilelako. Halaber, gaztelaniazko «asesinato» euskarara itzuli behar badugu, «erailketa» erabiliko dugu inolako duda izpirik gabe, Zigor Kodeko 139. artikuluak erailketa-delitua ezartzen duelako eta euskarazko termino horrekintxe ezarri ere. Beraz, terminoen hautaketa ez dago jadanik itzultzaile bakoitzaren apeten edo hizkuntz lehentasunen mendean, euskaraz ere testu arau-emaileak ditugulako. Azkena, sinposio honetan aurkeztu berri den Kode Zibila. 5. Itzultzaile juridikoak bete beharreko arauak Testu juridikoak era egokian itzultzeko eta lege-estilo bereziaz ohartu eta jabetzeko urte asko eman beharra dago genero juridikoko testuak irakurtzen eta itzultzen. Halaber, itzultzaile juridikoak zuzenbideko profesionalen pentsakerarekin ohitu beharra dauka. Orduan bakarrik gai izango da testu baliokideak sortzeko, hala azalari nola mamiari dagokienez. Nire esperientzian eta itzulpen juridikoko aditu guztien iritzietan oinarritutako ideia nagusi hori adierazi ondoren, labur baina albait zehatzen azaldu nahi ditut itzultzaile juridiko orok bete edo jarraitu behar dituen postulatu batzuk. 1. Itzultzaileak hizkuntz bertsio bakoitzaren zuzentasun formala eta uniformitatea zaindu behar ditu. Normalizazio batzordeak adostutako idazki-ereduak erabiliko ditu, era horretan idazki-eredu homogeneoak ez ezik idazki eredu bakoitzaren terminologia ere bateratzen eta normalizatzen lagunduko duelako. Koherentzia horrek berekin dakar, esaterako, organo judizialen eta karguen izen ofizialak errespetatu beharra. «Juzgado de 1.ª Instancia» adierazteko euskarazko izendapen adostua «Lehen Auzialdiko Epaitegia» da, eta, hortaz, izendapen ofizial hori erabili behar du eta ez, adibidez, «Lehen Instantziako Epaitegia».

238

JOSU BARAMBONES

Itzultzaile juridikoa esparru juridikoaren mendean dago, testu gehienek izaera arau-emailea dutelako. Hori dela eta, hizkuntz koherentzia gordetzearren eta gaztelaniazko testu juridikoekin parekatzearren, euskarazko testu-eredu berdinak erabiliko ditu beti. Itzultzaileak, testu sortzailea ere den aldetik, zuzentasun formala eta bertsio desberdinen berdintasuna zaindu behar ditu. Testu-eredu berdinak erabiltzeak helburu normalizatzailea izateaz gain, segurtasun juridikoa ere bermatzen du. Hona hemen epaitegietako normalizazio batzordeak adostutako idazki-eredu bat, autoak itzultzeko eta jarduketak artxibatzeko eginbidea, hain zuzen ere. Normalizazio-batzordeak adostutako idazki eredu bat DILIGENCIA DEVOLUCIÓN AUTOS Y ARCHIVO ACTUACIÓN AUDIENCIA PROVINCIAL DE ...provincia... Sección ...sección del procedimiento... ...domicilio del órgano judicial... Tfno.: ...n.º teléfono órgano judicial... Fax: ...n.º fax órgano judicial... N.I.G.: ...número de identificación general... RECURSO: ...n.º autos... ...sección del procedimiento... Proc. Origen: ...tipo y número procedimiento origen... ...nombre juzgado procedencia recurso... ...datos apelante... ...datos apelado... DILIGENCIA DE ORDENACIÓN SECRETARIO SR./SRA. D./Dña. ...nombre y apellidos del secretario... En ...nombre de la ciudad..., a ...fecha literal... Conforme viene ordenado en la sentencia dictada en el presente recurso, se procede a la devolución en esta fecha de los autos originales al Juzgado de Instrución de su procedencia, junto con testimonio de la resolución dictada. Y habiéndose cumplido los trámites del recurso archívense las actuaciones de la segunda instancia, dejando nota en los libros. Solicítese acuse de recibo. Esta diligencia es revisable por el Ponente de oficio o a instancia de parte. Lo ordena y firma el/la Sr./Sra. Secretario y da cuenta a S.S.I. Doy fe.

AUTOAK ITZULTZEKO ETA JARDUKETAK ARTXIBATZEKO EGINBIDEA ...probintzia... -KO PROBINTZIA AUZITEGIA ...prozedura-sekzioa... Sekzioa ...organo judizialaren egoitza... Tel.: ...organo judizialaren telefono-zk.... Faxa: ...organo judizialaren fax-zk.... IZO: ...identifikazio-zenbaki orokorra... ERREKURTSOA: ...auto-zk.... ...prozedura-sekzioa... Jatorriko prozedura: ...jatorriko prozeduraren zk. eta mota... ...errekurtsoa bideratu duen epaitegiaren izena... ...alderdi apelatzailearen datuak... ...alderdi apelatuaren datuak... ...idazkariaren izen-abizenak... IDAZKARIAREN ORDENAZIO-EGINBIDEA ...herriaren izena..., ...data letraz idatzita... Errekurtso honetan emandako epaian agindutakoarekin bat, jatorriko Instrukzioko Epaitegira bidali ditut gaur jatorrizko autoak, emandako ebazpenaren lekukotzarekin batera. Errekurtsoko izapideak bete direnez, artxiba bitez bigarren auzialdiko jarduketak, eta jaso bedi oharra liburuetan. Eska bedi hartu izanaren berri. Eginbide hau magistratu txostengileak berrikus dezake, ofizioz edo alderdiak eskatuta. Horrela agindu eta sinatu du idazkariak, eta epaile jn.ari/and.ari jakitera eman dio. Fede ematen dut.

EUSKARAZKO TESTUGINTZA JURIDIKOA, ITZULPENAREN ESKUTIK

239

2. Zuzenbideko eragileek zuzenbideko hizkerari argitasuna, logikotasuna eta hizkuntz zehaztasuna galdatzen badizkiote ere, askotan, ordea, hizkera juridikoa erredundante eta arranditsu bilakatzen da, argitasuna iluntasun eta zehaztasunetik hitz-jariokeriara aldatzen da. Itzultzaile juridikoak bizio horietatik ihes egin behar du. Hizkera landua eta argia ez dira elkarren etsai. Gainera, jatorrizko testua ez bada ulertzen —eta sarri askotan ez da ulertzen—, nekez izango gara gai itzulpen egoki, zehatz eta zuzena emateko. Estilo ilun eta ulergaitz horren adibide bat ekarri nahi izan dut, nolako oztopoak gainditu behar izaten dituzten itzultzaile juridikoek testu ulergarri bat sortzeko. Administrazioarekiko Auzitarako Sala batek emandako epai baten zatia duzue honakoa: (…) el perito va a concluir ratificando que hay una planta en exceso y que en altura haya (sic) un exceso de 4 m, precisando que el edificio descrito por el proyecto básico consta de cuatro plantas, existiendo una más dado que el proyecto denomina lo que debe ser planta baja como planta semisótano, con lo que el exceso sería un sótano y la altura reguladora máxima se respetaría, precisando que si se denomina como corresponde con lo ordenado «baja» a la planta que corresponde, en opinión del perito, el exceso, siempre sería de una planta supuesto en el que se excedían además las alturas reguladoras máximas en unos 4 m. señalando que ello equivale al 50% del autorizado por el ordenamiento; …

Hizkuntza komunikatzeko tresna edo bitartekoa da, baina nekez lortuko du helburu hori hizkera ulergaitza erabiltzen bada. Gainera, Konstituzioak xedatzen duen printzipio bat urratzen ari da, arauen publizitateari buruzkoa hain zuzen. Printzipio hori ez da inola ere eraginkorra baldin eta hizkuntz formulazioak nahasixe eta ia ulertezinak badira. 3. Darabilgun euskarak ulergarria, argia eta zehatza izan behar du. Halere, askotan jatorrizko testua anbiguoa da, batzuetan egileak nahita bilatzen duelako anbiguotasun hori; eta beste batzuetan, esaldiari oharkabean eman dion taiukera edo joskerak esaldia anbiguo bihurtzen duelako. Hitzarmen batean anbiguotasuna erabil daiteke akordio batera iristeko. Nazioarteko itunen kasuan anbiguotasuna taktika diplomatikoa izan daiteke. Anbiguotasuna duen testu edo esaldi baten aurrean gaudenean, xede hizkuntzako testuan ere gorde behar dugu anbiguotasun hori. Jatorrizko testua anbiguoa bada, itzulitako testuak ere anbiguoa izan behar du. Lege-testu bat deskodetzea zaila bada legelari batentzat, are zailagoa itzultzaile batentzat. Sorburu hizkuntzako testuan anbiguotasuna dagoelako iritzira iristeko, nolabaiteko interpretazioa egin beharra dago eta orduan xede hizkuntzako testuan ere gordetzea erabaki. And yet, if legal translators are truly «text producers» engaged in a dynamic relationship with both sender and receiver, they will inevitably have to tackle questions of interpretation. Perhaps lawyers need to be

240

JOSU BARAMBONES

persuaded that interpretation is part of creative translation: this would free legal translators of the shackles of literal translation once and for all. If translators have a solid grounding in law and interact with both sender and receiver, they should be equipped to interpret the text as producer/receivers (the final word rests naturally with the judge) (HARVEY, 2002:182).

6. Ondorio gisa Azken urteotan euskarazko terminologia juridikoa sortuz eta finkatuz joan da jende askoren lan isil eta emankorrari esker. Eta ezin dugu ahaztu orain arte egindako lan horrek eta normalizazioan eman diren urratsek itzulpena dutela oinarritzat eta gidaritzat. Orobat ezin dugu ahaztu zuzenbideko eremu malkar honetan gabiltzan guztiok itzultzaileak garela hein handi batean. Esperientziak erakutsi dit jatorrizko testuarekiko fideltasuna gorde nahian literaltasunaren alde egiten dugula itzultzaile gehienok, bai eta abokatuek ere. Bestela esanda: testu juridiko bat itzultzeko orduan, literaltasuna dugu arau nagusitzat. Hain zuzen ere, epaileek nahiz abokatuek jatorrizko testuarekiko fideltasuna gorde dezagun eskatzen digute. Literaltasunak baditu bere abantailak, hala nola jatorrizko informazioa berehala hautemateko balio izatea, baina eraso egiten die xede hizkuntzako estiloari eta ulergarritasunari. Legelariak berak ere ez zaizkio ezinbestean legeen letrari atxikitzen. Frantziako Kode Zibileko 1.156. artikuluak, esaterako, hitzarmen bat interpretatu behar duten epaileei agintzen die hitzen esanahi literalari baino gehiago alderdien sakoneko asmoei errepara diezaieten. Itzultzaile juridikoak ere testu juridikoen letrari baino areago espirituari begiratu beharko dio, hala azalez nola mamiz testu egokiak sortuko baditu. Bibliografia BEYER, V. eta CONRADSEN, K. (1995): «Translating Japanese Legal Documents into English: A Short Course», in MORRIS, M. (ed.): Translation and the Law, Amsterdam, John Benjamin Publishing Co. BLACK’S LAW DICTIONARY (1999), Bryan A. Garner (Ed.). St. Paul, Minn.: West Publishing. BORJA, A. (2000). El texto jurídico inglés y su traducción al español. Barcelona: Ariel. Código Penal/Zigor Kodea (2001), Bilbao: Deustuko Unibertsitatea. HARVEY, M. (2002): «What’s so Special About Legal Translation?» Meta, XLVII, 2, 177-185. HICKEY, L. (1996): «Aproximación didáctica a la traducción juridica», in HURTADO , A. (ed.): La enseñanza de la traducción. Castellón: Publicaciones de la Universitat Jaume I: 127-40.

EUSKARAZKO TESTUGINTZA JURIDIKOA, ITZULPENAREN ESKUTIK

241

MIKKELSON, H. (1998): «Awareness of the language of the law and the preservation of register in the training of legal translators and interpreters», in Estudios de Traducción: un reto didáctico. Castellón: Publicaciones de la Universitat Jaume I. SMITH, S. (1995): «Culture Clash: Anglo-American Case Law and German Civil Law in Translation», in MORRIS , M. (ed.): Translation and the Law, Amsterdam, John Benjamin Publishing Co.

Parte-hartzailea: Karlos del Olmo Serna Euskal Itzultzaile, Zuzentzaile eta Interpreteen Elkarteko lehendakaria

Pozik doa itzultzailea lanera. Gaurkoa aurreneko laneguna du lanpostu berrian. Atzo izendapena jaso zuen, pozarren jaso ere. Karrerak, masterrak eta oposaketa luze eta gaitzek lan berri hau ekarri diote, askok eta askok sutsu amesten duten moduko lana. Beharbada, behin betiko lana, funtzionario moduan. Pagotxa, omen. Trenean doala egunkaria zabaldu du. Berehala atentzioa eman diote beraren lanbide berriarekin zerikusia duten bi albistek. Haietako baten arabera, mongolierazko interprete bat topatu ezinak juizio bat bertan behera uztera behartu du Donostian. Lekuko nagusiak nekez ulertzen zituen legelarien galderak, eta ez zen gauza epaitegikoek ulertzeko moduko adierazpenik egiteko. Tira, pentsatu du, ez da oso arrunta Euskal Herrian horrelako interpreteen beharrik izatea. Horraino, betiko kontua. Harrituago, pentsakor utzi du berriaren hurrengo atalak: itxuraz, lekuko hark, zegoeneko, poliziaren aurrean adierazpenen bat eginda omen zuen. Zelan izan litekeen pentsatu eta, lar oldoztu barik, hurrengo albistera jo du. Inondik inora, justizi administrazioko itzultzaile-interpretea izatea ez omen da batere zeregin aspergarri gertatuko. Bigarren albistearen erredakzioa ilunagoa da. Nekezago ulertzen da. Madrilen izan zen tren atentatu lazgarriarekin zerikusia duen arabiarretakotako bati juezak galdesorta bati idatziz erantzuteko eskatu zion. Nonbait, zer edo zer behar ez bezala egon eta epaileak salatuari itaundu zion ea eragozpenik ba ote zuen hizkuntz aditu batek erantzun idatziak azter zitzan, erantzunak nondik edo nondik kopiatuak

EUSKARAZKO TESTUGINTZA JURIDIKOA, ITZULPENAREN ESKUTIK

243

izan zitezkeelakoan. Esango dute, gero, hizkuntzalariok eta itzultzaileok jan txakur hutsak garela! Gero eta alaiago doa! Albisteok halako zama zirraragarri eta erakargarri bat erantsi diote artean estreinatu barik ere duen lanbideari, hartan hasi aurretik erantsi ere! Hantxe da Justizi Jauregi berria. Ederra da, eta barruko bulegoek ezin garbiago eta modernoago beharko dute kanpoko azalaren neurrikoak gertatuz gero. Auzitegira heldu eta oraindik langileen identifikazio txartelik ez duenez, herritar arrunton sarreratik sartu behar izan du: segurtasun kontrolean makina txistuka hasi da. Jagoleek eta ertzainek zeharrez, susmotsu begiratu diote. Oztopo guztien gainetik igarota, izerdi hotsa dariola, Langileri Atalera jo du. Euskaraz itaun egin dio hango «lankide» bati ea non duen bulegoa. Besteak mespretxuz begiratu eta ez dio erantzun. Zer egin ez dakiela gelditu da. Lerdo irribarre hormatu bat geratu zaio musuan. Atzera ere itaun egin dio. Bestea altxatu eta alboko ate batetik joan da. Hantxe geratu da, zer egin asmatu ezinik. Animoso, paperez zamatuta —eta irribarretsu— datorren beste bati galdetu dio. Orain, zer gerta ere, gaztelaniaz. Besteak euskaraz erantzun dio. Lasaitu ederra hartu du. —Itzultzaileen bulegoa? Zatoz, zatoz! Han joan dira, berba eta berba. Beste lankidearekin jazotakoa azaldu dio ezezagun atsegin honi. —Horrelako asko dabil bazterretan hemendik! Laster ekanduko zara, trankil! Euskara eta euskaldunak etsaitzat gaituzte, ogia ahotik kenduko edo diegulakoan! Baina zu trankil, osterantzean, zeure aurreko lankidearen bidetik joango zara! —Zer bide, baina? —O, ezer ere ez! Depresioak jota, lorazain dabil aspaldian, nik dakidala! Baina zeuk pertsona sendoa dirudizu! Kezkaturik ikusi du zelan hasi diren bulego argitsu eta dotoreetatik soto ilunagoetara joaten. Dagoeneko ez daki oso ondo non dagoen, hainbat igarobide, ate eta eskailera igarota. Baina gaztea da, eta kementsu sentitzen da. Ezerk ez dio, bada, lehenengo lanegun pozgarria ozpinduko, ordea! —Tira, hemen da!— esan dio, zurezko ate arrunt, grisez pintatu baten aurrean utzita. Errotulu barik, inprimagailuz irarritako orri bat du zelo zati batzuez hinkatuta: Itzulpen Atala / Traductores. Hatz koskoez jo du. Behin. Birritan. Inork ez du erantzun. Atea zabaltzen ausartu da. Barruan inor ez. Ordenadoreak pizturik daude, telefonoren bat joka, baina inortxo ere ez dabil handik. Barrura sartu eta hantxe geratu da, bulego hormei begira, zutik. Hasieran ez da ausartu ezer egiten. Begiratu, bai, gogotik begiratu ere. Langelak ia ez du kaleko argirik jasotzen, baina ondo argiztatuta dago, osterantzean. Apalategi batean zenbait hiztegi eta kontsulta liburu ikusi ditu. Ordenadoreak ez dira atzo arratsaldekoak, baina ezta herenegun gauekoak ere. Telefonoek joka dihardute etengabe. Halako

244

KARLOS DEL OLMO SERNA

batean, atean deirik egiteke, barrura sartu da lagun bat, egunari eguna ezin emanda-edo datorrela. Ia ez dio begiratu ere egin. —Zer edo zer behar duzu? Nor den esan dio. —Ene, ene! Ongi etorri! Kontua da lankide guztiei bat-batean deitu digutela interpretazio lanak egitera! —Bostekoa luzatu dio— Ea, bada, utz itzazu trasteok mahai huts horretan eta zatoz, hala ikusiko duzu zertan jardun beharko duzun bihartik aurrera. Han doaz, arrapaladan. Auzitegira heldu dira. —Hemen da! —esan dio lankideak— Zatoz nirekin! Harrituta ikusi du salaren kanpoaldean, jende multzo bat dagoela. Politikari eta kale gizon-emakume ezagun batzuk ere. —Begira, zu eta biok mahaitxo horretan egongo gara! Epaiketa eduki politikoa duen horietako bat dela adierazi dio. Berdin gerta dakiekeela lan handia izatea zein kolpe zorririk ere jo behar ez izatea. Akusatuen abokatuaren esku egongo dela. —Zer edo zertan lagunduko dizut? —Jakina, har itzazu oharrak, eta zer esan ez dakidala gelditzen banaiz, jarrai ezazu zeuk hizketan! —Txantxetan? —Ez, bada! Lankidea gero eta urduriago jarriz doala ikusten du. Nabarmen-nabarmena da. Eta hasi berria ere artegatzen hasi da. Itzultzaile-interpretea idazkariarengana joan da, laguntzaile berriaren albiste ematen. Besteak begiak betaurrekoen gainetik jaso, begiratutxoa bota eta zipitzik ere ez du ezer. Zer edo zer apuntatu du, burua astinduta. Epaitegiko sala jendez betetzen hasi da. Azkenean, epailea bera sartu da. Denak hasi dira mantsoago berbetan. Zurrumurru moduko bat, besterik ez, eta, azkenean, erabateko isilaldia. Saioa hasi egin da. Salatuaren abokatuak adierazi duenez, haren defendatuak euskaraz egin gura ditu adierazpenak. Epaileak baietz erantzun dio, arazorik ez dagoela, horrexegatik deitu dietela interpreteei. Itauntxo batzuen ostean, han hasi da defendatzailea ofiziokoa betetzen. Euskaraz, itxuraz. Gure itzultzaile hasiberriak lankidea izerdi patsetan baino izerditsuago dagoela ikusi du eta oharrak hartu eta hartu diharduela. Heldu berriak euskaraz ondo-edo dakielakoan dago. Ikasketa guztiak euskaraz egin ditu. Interpretazio lanetan jarduna da. Zuzenbide hizkeraren gaineko gradu osteko ikasketak egina. Halere, ozta-ozta, nekez ez esatearren, ulertzen dio abokatuari. Oso berbaldi korapilatsu, berba ezezagunez betea darabil. Arauz, esan osteko interpretazio saioetan berbaldiek bost eta hamar minutu artekoak behar dute. Abokatuak, ordea, hogei minutu luze ere egin ditu. Lankidea sendo eta lasai ekin dio interpretatzen. Txukun, zehatz, bestearen esan ilun eta bihurriak ondo laburtuta. Baina ez du luzaro egiteko abagunerik izan. Abokatuak berehala eten du, protesta egiteko, itzultzaileak ez

EUSKARAZKO TESTUGINTZA JURIDIKOA, ITZULPENAREN ESKUTIK

245

bide dituelako ondo jaso bere esanak. Bere defendatuaren segurtasun juridikoa bermatzearren, ezin duela horrelako interpretazio lanik onartu. Epaileak itaun egin dio zertan huts egin duen interpreteak, eta ea hutsari zigortzeko modukoa deritzon. Ikaratuta begiratu diote elkarri bi interpreteek. Eskarmentudunak belarrira esan dionez, noiz edo noiz epailen batek interpretea zigortu ere egin izan du. Oraingoan, ordea, gauzak ez dira hain urrun heldu, salatutakoa eta ikusleak protestaka hasi eta juezak saioa bertan behera uzteko agindu duelako. Kafetegira joan dira biak. Berba berbari datxekiola. Inoren buruan eskarmentu ederra hartu du, alafede! Hogei minutuko hamaiketako legea beteta, bulegora jo dute. Oraingoan lankideak atea zabaldu eta, lehen ez legez, bulegoa leporaino bete eginda ikusi du! Elkarren ezaguerak egin ondoren, solaskide bat izendatu diote, lantokian lehenengo pausuak ematen laguntzeko. *

Joan dira joan, izan ere, lehenengo lanegunak. Eta euskara eta itzulpengintza Justizian baso zarratu baino zarratuago direla ikusiz joan da gazte musugorria. Kaletar arruntarentzat begi bistakoa dena, alegia, bi hizkuntza ofizialei berdintasunean erabiltzeko bidea eskaintzea, denik eta helbururik neketsuena dela. Justizi Administrazioko sail batzuetan sine die luzatuz doala euskalduntzea. Hizkuntza dela-eta inor gutxietsi behar ez den arren, gertatzez, hizkuntz erabilera guztiak ez bide daudela maila berean. Corpus juridikoa itzulpen bidezkoa izateak hamaikatxo katramila sortzen dizkio, jakina, eguneroko zereginetan. Lege aipuak beste inork itzuli ote dituen bilatu behar izaten du eta, topatu ezean, berberak itzuli. Ohiko idatzizko eta esanezko lanez gain, ia egunero-egunero interpretazioan jardun behar izaten duelako. Horrezaz lan batzorde batzuetan ere parte hartu behar izaten du: euskara normalizatzekoan, terminologia aztertzekoanâ&#x20AC;Ś Kostata ikasiz doa bi hizkuntza ofizialak, ofizial izatearren, hain zuzen ere, batzuen iritziz, ez direla elkarrengana itzuli behar; atzerrikoetara bai, baina elkarren artera ez. Eta, kontrako bidetik, jende askok euskara merezimendu moduan ere ez duela onartzen, non eta hizkuntza hori ofizial den lurraldean ere. Baina tirriki-tarraka baino ez bada ere, ekanduz doa, zer edo ikasiz, lanerako behar duen harreman sarea hedatuz. Euskararekin harreman zuzenik ez duten epaile eta goi funtzionario batzuekin hartu-emanetan trebatuz. Itzultzaileak aitzakiatzat darabiltzaten abokatu euskaldun batzuen trikimailuak ezagutuz. Eta sufrituz. Baita une ederrak gozatuz ere, jakina. Lehenengo nominak gazitik beste izan du gezatik: aurreneko biderrez halako soldata bat jasotzearen pozaren aurrez aurre jarri zaizkio administrazioan itzultzaile-interpreteak dituen lan maila eta sari apalak. Erantzukizuna, morala eta bestelakoa, oso handia, ordaina, ordea, ez oso luzea. Eta lankideek diotenez, eskerrak azken urteotan hobetu dena, itxuraz, duela urte gutxi

246

KARLOS DEL OLMO SERNA

ordenadorerik ez zeukaten, eta langile askori langabeziako zerrendatik deitzen zieten halako lan guztiz espezializatu batera joateko ezelako prestakuntza berezi barik. Lau txakur txiki ordainduta, gainera. Ondorioa oso argia izaten zen: Justizi Administrazioan itzultzaileak lanean hasi eta handik tarte batera, lan seguru baten itzala ezelako zalantza barik utzita lanbide lasaiago batera jotzeko. Ikastaroak etengabe eskatzen ditu, bere burua janzteko behar larri-larria sentitzen duelako. Denak ez dizkiote onartzen edo ematen, baina berak aurrera eta aurrera dihardu. Eta jakindurian (ezaren?) zuloari zenbat eta gehiago kendu, zenbat eta gehiago ikasi, beraz, orduan eta zuloa handiagoa. Justiziako euskararen bilakabide gorabeheratsuaren berri jaso du ekinean-ekinean. Neologismo zaleen eta euskal hitz zaharren hedadura semantikoa zabaldu zaleen arteko borroka isila. Aspaldi-aspaldiko beste dikotomia sasiko baten oihartzun garbia ere heltzen zaio noizgura: ea zer den garrantzitsuago, legelariak itzulpen teknikez janztea ala itzultzaile onei prestakuntza juridikoa ematea. Unibertsitateko irakasle ospetsu bat gomutara etortzen zaio etengabe halakoetan, haren aburuz, teknolektorik itxienean ere terminoak, gehienez ere, ehuneko hogei edo gutxiago dira. Gainerakoa fraseologia, esaldiak, esakuneak dira. Eta esaldietan, ulergarritasuna eta hartzailea dira giltzarriak. Autua, beraz; berak hala uste du, behintzat; zuzenbidea eta itzulpena menderatzen dituzten profesionalen beharra da. Besterik ez eta… hainbeste! Baina, zelan aldeztu hizkera argi eta ulergarria zuzenbideko profesionalen batzuen defentsa bidea eta arma hizkera iluna denean? Gaur, hizkuntz kezkak alde batera utzi behar izan ditu. Entzutegi Nazionalera joateko deia jaso dute. Zozketa eginda, hari egokitu zaio joatea, beste lankide batekin. Lanbideaz jaki joan den denaren arabera, edozer gerta daiteke Madrilgo epaitegietan. Pozetik bezainbeste du kezkatik. Joan beharrean dago, ordea, nahiz eta eskarmenturik handieneko lankideek etengabe txantxetan jardun. Izen handiko epaile, fiskal eta abokatu batzuek estuago jokatu ohi dute-eta interpreteekin atxilotuekin baino. Zigor Kodeak bide ematen baitu «txarto» diharduen interpretea zigortzeko, 459. artikuluak, esaterako, honela dio: «Aurreko artikuluko zigorrak, goiko erdian, ezarriko zaizkie aditu edo interpreteei, euren irizpen edo itzulpenean, asmo gaiztoz, egia esaten ez badute». Eta nork erabakiko du asmo gaiztoa? Hurrengo artikulua ere ez da inor lasaitzeko modukoa: «Lekuko, aditu edo interpreteak, funtsean egia esaten duelarik, egia hori aldatzen duenean itzulinguru edo zehaztugabetasunen bidez edo berak dakizkien egitate edo datu garrantzitsuak isilpean gordez, orduan, horri sei hilabetetik hamabi arteko isuna ezarriko zaio eta, hala badagokio, enplegu edo kargu publiko, lanbide nahiz ogibidearen etenaldia gertatuko da, sei hilabetetik hiru urte arte». Eta hurrengo artikulukoa, barren? «Norbaitek lekuko faltsuak edo aditu nahiz interprete gezurtiak aurkezten baditu, jakinaren gainean egonik, berari ere lekuko edo aditu horiei aurreko artikuluetan ezartzen zaizkien zigor berberak ezarriko zaizkio». Interpretazioaren gaineko ikuspegi lasaigarririk ez du ematen, ezta hurrik eman, Zigor Kodeak! Eskerrak,

EUSKARAZKO TESTUGINTZA JURIDIKOA, ITZULPENAREN ESKUTIK

247

itxuraz, 464. artikuluak, itxuraz babestu-edo egiten dituen! «Norbait saiatzen bada prozedura batean salatzailea, alderdi edo egotzia, abokatua, prokuradorea, aditua, interpretea edo lekukoa denari zuzenean edo zeharka eragiten, beraren prozesuko jarduna aldarazteko, indarkeria edo larderia erabiliz, orduan, pertsona horri urtebetetik lau arteko espetxealdi-zigorra ezarriko zaio, bai eta sei hilabetetik hogeita lau arteko isuna ere». Pertsonaren bat atxilotzen dutenetik unetik beretik deitu diezaiokete (eta behar liokete) interpreteari. Eta harako hark erantzukizun handia izango du, hitz ordaintze hutsetik harantzago joan behar duen arren, ezin delako, berez, urrunago joan, interpretaziorik egin behar ez duenez gero. Alegia, interpretatu bai, baina interpretaziorik egin ez. Argi… bezain ilun! Interpreteak atxilotuaren eskubideak ezagutu behar ditu, baina ez horiek aldezteko, eskubideon gainean behar beste informazioa jasoko duela bermatzeko baino, hau da, eskubideak erabiltzeko behar dituen argibideak jarriko dizkio eskura. Atzerriko hizkuntza barik, euskara tarte badabil, den-dena ilundu eta korapilatuko da, ordea. Interpreteak ezin du letradua ordezkatu, hark kontrolatu behar baititu agintariak eta poliziak, guztiarekin ere, aitzitik, ez da ahaztu behar interpreteak behar bezain ondo itzultzen ez badu, galaraziko diola atxilotuari bere eskubideak egokiro erabiltzea. Ardura ez da ahuntzaren gauerdiko eztula, nahiz eta auzitegietatik dabiltzan interprete batzuen ordaina laburra bezain mehea izan, batez ere lana azpikontrataturiko interprete batek egiten badu. Azken lehiaketa argitaratu zuenean, Justizia Sailak kanpoko itzulpen eta interpretazio zerbitzuetarako jarritako lehiaketa prezioak pena emateko modukoak izan dira. Ez, inondik inora, halako ardura handiko lanbide bati dagokion neurrikoa. Ez langile onen bermea ordaintzeko bestekoa. Halakok, gainera, buru gainean Zigor Kodearen mehatxu ia biblikoa daukala. Interpretazioa esan osteko, kezka ordaindu ezinezko! Eta guztiarekin ere, arduradun eta aditu guztiak han ibiltzen dira hitzetik hortzera ahoa bete kalitate! Zelako hizkuntza kalitatea eta kalitate ondoa! Euskara juridikoaren egoera eta euskaldunok Madrilgo epaitegietan duten istilu ospe edo usaina ez da interprete hasiberri bat lasai uzteko moduko kontua. Ondo pentsatuz gero, ezta eskarmentudun interprete saiatuarentzako ere. Zuzenbidearen hizkera, kanpotik bestela badirudi ere, ez ei da homogeneoa. Ezta errugabea ere. Horixe da, hain zuzen ere, Itzulpen Ataleko langile porrokatuengan zabalduen dabilen ustea. Lege eta arauetan abstrakzio maila txikia omen dago, kontratu eta testamentuetan ia batere ez, baina zuzenbide zientzian edo dogmatikan kontzeptuen gailurra oso gora dago. Segurtasun juridikoa denei bermatu behar ei zaie… interprete eta itzultzaileen lanari izan ezik, itxuraz. Hala dirudi, sarritan, euskal administrazio hizkeran eta hizkera juridikoan dihardutenei eskaintzen zaizkien baliabideei eta gizarte itzalari dagokienez, besteak beste. Entzutegi Nazionalekoa lokamuts batean bizi izanda, Madrildik itzuli eta etxekoei azaldu dienez, gerra eremu batean legez sentitu izan da. Epaitu ba-

248

KARLOS DEL OLMO SERNA

tzuek ez dituzte interpreteak maite, Estatu zapaltzailearen tresna omen direlakoan. Abokatu defendatzaile batzuek euskara normalizatzeko oztopotzat hartzen dituzte itzultzaileak. Juezek eta fiskalek mesfidati begiratzen diete, gezurra esango dien etsaien espioiak balira legetxe… Lankideak ere zirrara horrekin, gerra eremuarenarekin, alegia, bat datoz, horra hor zergatik inork ez duen hara joan gura izaten. Itzultzailearen baitan nagusituz doa irudipen bat: zuzenbidean hizkuntza komunikazio tresna izan beharrean, sasoi bide ilun eta korapilatsua delakoa, hain zuzen ere. Aho biko ezpata baino zorrotzagoa, baina etxeko labana zahar kamutsa baino ezgauzago txitean-pitean. —Euskara komunikatiboa? —esan dio ozpinduta lankide batek— Horiek politikari eta aditu batzuen esan putzak besterik ez dira. Inori axola al dio benetan justiziaren esanak ulertzea? —Bai, bada —ausartu da erantzutera hasiberria— Ezin uka daiteke… —Begira, politikariak, geure nagusiak, alegia, eurak dira txarrenak! Euskararen eta zuzenbidearen benetako iraultza politikarien esku dago, baina eurek goxo-goxo dihardute euskararen gainean… gaztelania ederrean. —Jakina, baina gehiengoa eduki ezean… —Ez, bada, ezetz, ez dela hori auzia! Administrazioek eurek etengabe jotzen dute auzitegietara, ezta! Hara, bada, euskaldunon esku dauden erakunde ofizialek eurek ere ez dute auzi prozedurarik abiarazten euskaraz! Eta legezko eskumenak zein diru baliabideak nahikoak dituzte hartarako! Eta eskua! Borondatea, ordea… —Baina euskara biziberritzeko plana… —Hutsaren hurrengoa! Administrazioak beti du eskua hizkuntza ofizialetako batean jarduteko, bederen, berberak abiarazitako auzi prozeduretan! Zergatik ez darabilte euskararik? —Egia! —Bai, pentsa ezazu zelako astindua eragingo lukeen justizi sisteman! Hura bai normalizazio prozesua! Baina… zer espero daiteke partidu abertzaleetan euskararik ez jakitea erdaldunei aurpegiratzen badiete, nahiz eta eurek bien bitartean, eskumena eta boterea dituzten erakundeetan, euskararik ez duten bultzatzen lan eta prozedura hizkuntza moduan! —Hara, hara! —Noiz edo noiz iruditzen zait, zinez, ez ote zaigun noizbait Irlandan legez gertatuko! Noizbait geure buruaren jabe izan eta gizartean dabilen hizkuntzetako bat hiltzen utzi, eskuan hura bizirik iraunarazteko lanabesak izanik! Horrelako lagunei euskararen normalizazioaren benetako etsai agerikoak gaineratzen badizkiegu… jai! Zuzenbideko euskararenak egingo du laster! Zer pentsatua eman dio, jakina, lankidearen aburu ilun samarrak. Burubidearen jabe ere badela deritzo, hilabete gutxi hauetan ikasi izan duenaren arabera. Hainbat lege euskaratzen jardutea alferreko ahalegina ez ote den izango haiek euskaratzeko dirua jarri duen administrazioak auzitegietan euskararik ez badarabil. Zelan eskatu herriari erakundeak berak egiten ez duena gauzatzeko?

EUSKARAZKO TESTUGINTZA JURIDIKOA, ITZULPENAREN ESKUTIK

249

Egunak joan egunak etorri, azalean halako ezkata moduko batzuk agertu zaizkio. Lankide bat berehala konturatu da. —Ene, hi ere estresak jota egoten hasi haiz? Ezkatatxo horiek lehenengo zantzua ditun! Habil, kontuz, gero! Hala, ia bestela baitakoan, lehenengo lan gaixoaldia heldu zaio. Eta gogoeta sendo bai sendo egiteko garaia. Lanbiderako balio ote duen ezbai egiten du. Ez du, ordea, erraz amore eman. Egunero hainbat dokumentu alferrik euskaratzen diharduen arren, inork ez dituela irakurriko ondo jabetuta. —Iraken beste interprete bat hil diten! —entzuten du behar baino gehiagotan bulegoan. Lankideek sarri ere sarri darabilte autu itzultzaile izateagatik mundua mundu denetik hildako lagunena. Azken buruan, protestanteen matxinada itzulpen arazoa besterik ez omen zen izan. XIX. mendean, ia atzo arratsaldean, beraz, Manrique Alonso Lavalle hil zuten berak itzulitako ebanjelioen bertsioa banatzen jarduteagatik. Itzulpengintza langintza arriskutsua delako frogarri. Eta, gainera, lagunen eta ustezko euskaltzale batzuen zirikadak jasan behar: zuen euskara ulergaitza da, «euskañolezko» mordoiloa egiten duzue itzultzaileok, ez dago amaren seme-alabarik zuen testuak ulertuko duenik, itzulpenak txarrak dira, estatu zapaltzailearen morroiak zarete… Eta zer aipaturik ez, Frantziako eta Nafarroako justizi administrazioena ere zauriak sortzeko modukoa da. Noiz edo noiz, justizi administrazioko itzultzaileak bakar-bakarrik sentitzen dira, euskal itzulpengintzan, batez ere administrazioan, diharduten besteengandik isolaturik, legelari eta itzultzaile berriak sortzen dituen unibertsitatetik ere urrun bai urrun. Deslai, txiki-txikiak egitura ikaragarri baten barruan. Eta laguntza eske itzultzaile eta interpreteen elkartera jotzen dutenean, behar baino indar ahulagoko elkartea topatzen dute, administrazioetako itzultzaile-interprete askok lanpostua eskuratu eta denon interesa defendatzeko elkarte sendoa behar dela ahaztuta, bazkidetzera jotzen ez dutelako, bertan goxo geratzen direlako. Eta gero, itzultzaileen estatusa eta lan baldintza egokiak nork aldeztuko? Sindikatuena bestelako kontua da: itzultzaile eta interpreteak langile gutxi dira, bozka gutxi, beraz. Zertan hasi zarataka haien alde, orduan? Epaile batek isuna jarri ostean, bigarren nerbio gaixoaldiak jota, pentsatzen ekin dio, gero eta sarriago pentsatu ere, berak ere, eszendentzia eskatu ezik, osasuna zuzenbidearen gortean giltzapetuta utzi beharko duela, baina ez justiziaren izenean, euskarazko justiziarako eta itzultzaileentzako egunaldi hobeen zain. Justiziaren gose-egarri direlako euskaldunak ere. Eta zuzenez zor diete agintariek. Zuzenari bere bidea emango al diote!

Parte-hartzailea: Leire Zenarruzabeitia UZEIkoa

UZEIk itzulpen bidez landutako testugintza juridikoan duen esperientzia Zuzenbide Prozesalaren esparruan kokatu behar da. Alde batetik, epaitegietan erabiltzen diren agirien ereduak itzultzen ditugu: epaileek ematen dituzten epaiak, autoak eta probidentziak, eta bulego judizialeko kideek (idazkari judizial, agente judizial, ofizial eta laguntzaileek) egin eta sinatzen dituzten mota guztietako eginbideak, jakinarazpen-zedulak, errekerimenduak, etab. Bestetik, abokatuek erabiltzen dituzten idazki-eredu edo formularioak ere itzultzen ditugu. 1. Epaitegietako agirien itzulpena: Justizia Saileko Euskara Batzordea UZEI 1997. urte inguruan hasi zen epaitegietako agirien ereduak itzultzen. 1996an, Eusko Jaurlaritzako Justizia Sailaren ekimenez, Epaitegietako Agiriak Euskaraz Normalizatzeko Batzordea eratu zen, epaitegietako sistema informatikoan txertatuta zeuden gaztelaniazko agiri judizialen idazkera adosteko eta normalizatzeko. Batzorde horretan, hasiera-hasieratik bildu ziren Deustuko Unibertsitateko Zuzenbide Fakultateko irakasleak, EHUko Zuzenbide Fakultatekoak, Herri Arduralaritzaren Euskal Erakundeko ordezkariak, epaile euskaldunak, abokatu euskaldunak, Justizia Saileko euskara teknikari eta itzultzaileak eta UZEI. Batzordea eratu eta handik gutxira, UZEIk hartu zuen agiri judizialak itzultzeko ardura; agiriok UZEIn itzultzen ziren, aipatutako erakundeetako ordezkariei bidaltzen zitzaizkien berrikusteko, eta bile-

EUSKARAZKO TESTUGINTZA JURIDIKOA, ITZULPENAREN ESKUTIK

251

rak egiten ziren, batzordekide bakoitzak euskarazko testuaren gainean zituen oharrak azaltzeko eta, denon artean, agirietako terminologia eta idazkera adosteko. Hasierako urteetan, lana mantsoa izan zen, irizpideak bateratu gabe baitzeuden. Batez ere terminologiari buruzkoak izaten ziren, hasierako urte haietan, Batzordean sortzen ziren desadostasunik handienak. Guk, itzulpenak egitean, Euskalterm erabiltzen genuen, UZEIn sortutako datu-banku terminologikoa, eta, batez ere, Euskalterm-en txertatuta zegoen Zuzenbide Hiztegia, UZEIk, 1985ean, kanpoko hainbat pertsonaren adostasunarekin egindakoa. Baina askotan gertatzen zen Batzordea osatzen zuten erakundeek beste euskal ordainen bat erabilita izatea zuzenbideko kontzeptu bera izendatzeko. Ondorioz, adostasuna lortu beharra zegoen, agiri judizialetan erabiltzen zen terminologia normalizatze aldera, eta, pixkanaka-pixkanaka, lortzen genuen, lortu ere, irizpideak bateratzea. Garai haiek igaro dira, eta, gaur egun, euskara juridikoaren egoera asko hobetu da Hego Euskal Herrian. Euskara juridikoa lantzen diharduten erakundeei esker, Zuzenbideko euskal terminologiaren normalizazioan aurrerapauso handiak egin dira eta itzulpengintza juridikoa asko sendotu da. Alde batetik, hainbat lege-testu euskaratu dira, eta, horrela, hizkera juridikoaren bizkarrezur den lege-hizkera mamitzen ari da euskaraz, IVAP-HAEEren, Deustuko Unibertsitatearen eta Euskal Herriko Unibertsitatearen eskutik. Bestetik, unibertsitateek zuzenbideko ikasgai gehienen eskuliburuak euskaratuta dauzkate. Eta, horrez gain, hainbat erakunde elkarlanean aritu dira, azken urteetan, zuzenbideko zenbait arlotako hiztegi eta lexikoak lantzen. Lan horiek guztiak oinarri sendoa dira, bai terminologia aldetik eta bai adierazpide aldetik ere, epaitegietako agiriak itzultzean sortzen zaizkigun arazoei aurre egiteko. Legeetan landutako terminologia, bereziki, oso-oso kontuan hartzen dugu, lege-testuak edozein testu juridikoren zutoin direlako, eta, horrez gain, normalizazioari begira, oso garrantzitsua delako lantzen ditugun agiri judizialetako terminologia eta legeetakoa bat etortzea. Testuinguru horretan, Epaitegietako Agiriak Euskaraz Normalizatzeko Batzordean lanean jarraitzen dugu, eta inoiz baino kementsuago, gainera. Terminologia-arazoak askoz ere urriagoak direnez, testuen idazkeraren gainekoak izaten dira orain, gehienbat, Batzordearen bileretan adosten ibiltzen garenak. Denon artean, saiatzen gara euskarazko agiri judizialen idazkera-estiloa finkatzen, eta, ahal dugunean, itzultzen baino gehiago, gaztelaniazko ereduak euskarara egokitzen ahalegintzen gara: ereduak euskaraz sortzen ariko bagina bezala idazten saiatzen gara, gaztelaniazko anbiguotasunak gaindituz baina, segurtasun juridikoa bermatzeko, gaztelaniaz adierazitako mezu osoa zehatz-mehatz islatuz. Egokitze-lan horretan, ezinbestekoa dugu Zuzenbideko aditu diren batzordekideen laguntza, bai eta era berean batzordekide diren hizkuntzalari eta itzultzaileen laguntza ere, UZEIko lankideen laguntza ahaztu gabe, jakina.

252

LEIRE ZENARRUZABEITIA

Esan dezakegu, zortzi urte hauetan Justizia Saileko Euskara Batzordean landu den euskal testugintza juridikoan urrats handiak egin direla: bai terminologia-normalizazioari dagokionez, bai testuen kalitateari dagokionez eta bai lanaren errentagarritasunari dagokionez ere. Azken puntu horri buruz, esan Batzordearen hasierako urteetan batez beste 5-10 dokumentu berrikusten genituela bilera bakoitzean, eta gaur egun, ostera, berrogei eredu inguru berrikusten ditugula, gutxi gora behera. Guztira, ia-ia 1500 eredu itzuli eta normalizatu ditugu zortzi urtean. EAEko organigrama judiziala osatzen duten epaitegi eta auzitegi gehienetako ereduak euskaratu ditugu: lehen auzialdiko epaitegietakoak, erregistro zibilekoak, instrukzioko epaitegietakoak, zigor-arlokoak, lan-arlokoak, administrazioarekiko auzietakoak, adingabeen epaitegietakoak, probintzia-auzitegietakoak, EAEko Auzitegi Nagusikoak, Adingabeen Fiskaltzakoak, etab. Guztiak interneten daude kontsultagai, Justizia Sailaren web gunean (helbide honetan: www.justizia.net/uzei/idazki/idazkieu.htm). 2. Abokatuen idazki-ereduak Hasieran esan dudanez, epaitegietako agiriak ez ezik, abokatuek erabiltzen dituzten idazki-ereduak ere itzultzen ditugu UZEIn, Legekarien Euskal Kontseiluak eta Eusko Jaurlaritzako Justizia Sailak sustatuta. Zoritxarrez, ez dago idazki-eredu hauen itzulpena berrikusten duen normalizazio-batzorderik, eta zoritxarra dela diot, emaitza askoz ere hobea izaten baita testuak eragile ezberdinen adostasunarekin eginak izaten direnean. Dena den, idazki-eredu hauek itzultzeko orduan ere kontuan hartzen ditugu Epaitegietako Agiriak Normalizatzeko Batzordearen irizpide eta erabakiak, bai eta euskaratutako gainerako testu juridikoetan jasotako terminologia eta idazkera ere. Hainbat jurisdikziotako idazki-ereduak itzuli ditugu abokatuentzat: Prozedura Zibileko 1/2000 Legeari buruzkoak, zigor-arloko prozedurakoak, Adingabeen Erantzukizun Penala arautzen duen 5/2000 Legeari buruzkoak, Administrazioarekiko Auzietako Jurisdikzioa arautzen duen 29/1998 Legeari buruzkoak eta Konkurtso Legeari buruzkoak. Bukatzeko, esan nire ustez azken urteotan Hego Euskal Herrian jorratzen ari den itzulpengintza juridikoa mesede handia egiten ari zaiola euskal testugintza juridikoari, eta itzulpen bidezko euskal testugintza juridikoa abiapuntu sendoa izan daitekeela aurrerantzean jardule juridikoek euskal testu juridiko kalitatezkoak sor ditzaten.

Parte-hartzailea: Manu Arrasate IVAP-HAEEko Itzultzaileen Zerbitzu Ofizialeko kidea

Mahai-inguru honetara etortzeko gonbit egin zidatenean, berehala etorri zitzaidan burura iaz lantokian gertatutako pasadizo hura. Lankidea dut ondo-ondoan, legelaria bera, lege-emakumea zehatzago esanda, eta, halako batean, aurpegi zurbilez, hara non diñostan: «haurdun nago!». Hasieran, egia da, larritu egin nintzen pixka bat, egoera horrek asko aldatzen baitu goizetik gauera norberaren bizimodua, baina berehala konturatu nintzen metafora batetaz ari zela, eta lasaitu egin nintzen. Bai; zuzendariak lantxo bat agindu zion, legeren bat-edo… Gaia emanda eta helburuak zehaztuta, berak sortu behar zuen lege hori, osorik, hasi eta buka! SORTU! Eta langintza ederra iruditzen zitzaion; bere ideien mundu hori eta hizkuntzaren mundua, biak bat eginda elkartzen zirenean bere barnean, haurdun sentitzen zen, edo, beharbada, hobeto esanda, testudun! Eta testudunaldi horretan sortu zen nire lankidearen barnean testuaren bizkarrezurra, eta atalak, eta hasieran zelulatxoa zena gero sendotzen, handitzen joan zen pixkanaka; eta, hezurmamitutakoan, gorpuztutakoan, jaio egin zen; eta denok hartu genuen testutxoa maitekiro, eta zaindu genuen, eta hazi egin zen, eta hezi zuten, eta gizartean sartu zen, eta… oso zoriontsuak izan ginen guztiok; testua bera eta bere ingurukoak! Hunkigarria, benetan! Eta, hain zuzen ere, hortik heldu nahi diot burura ekarritako pasadizo horri, niretzat ere testua izaki bizia baita… Halako batean sortu egiten da, eta ernalketa-une horretan batu behar dira, batetik, lege-kontuak eta legegintzaz dakizun guztia, eta, bestetik, hizkuntza eta hizkuntzaz dakizun guztia,

254

MANU ARRASATE

azken batean, horiexek izango dira-eta, eskuan izango dizun tresnak adierazi beharreko hori dena ondo antolatu, sailkatu, zehaztu eta jakinarazteko; ondoren, denboratxo bat behar da hasierako pentsamendu hori hezurmamitzeko, gorpuzteko, sendotzeko, osatzeko, indartzeko… Jaiotakoan, familiak eta gizarteak jasotzen dute seina goxo, maitekiro (ukitu hemendik, ukitu handik… zehaztu, zuzendu…); heldutakoan, bere onena ematen dio testuak gizarteari, eta, azkenean, denbora bat igarota, gehienetan… hil egiten da, eta artxiboren batean-edo paperperatzen dute. Horrelakoxea da, labur-labur esanda, testuaren bizimodua; edo, gutxi gorabehera, horrelakoa izan behar luke gehienetan; horretarako baina, guraso izateko prest dagoen jendea behar dugu; lege-testuak zuzenean euskaraz sortzeko gogoa, beharra eta gaitasuna duen jendea. Eta, dirudienez, antzu samarrak-edo gara euskaldunok, legegintza-arlo honetan behintzat, testuak euskaraz ernaltzen duen oso guraso gutxi baitago munduan. Badugu ordea, nahi izanez gero, beste aukera bat ere: laguntza bidezko ugalketa. Horrelakoetan, testua ez da berez euskaraz sortzen, baina ernalketa-unean edo sorrera-aldian hartzen da parte, lankidetza horretan batera jarduten baitute legelariek eta hizkuntzalariek (hizkuntza batekoek zein bestekoek). Era horretara, beraz, testua erdaraz sortzeaz batera gorpuzten da euskarazko testua ere, biak bateratsu, errotik. Baina, zoritxarrez, sistema hori ere ez dugu asko erabiltzen euskal legegintzan. Biki gutxi gurean! Klonazioa da, horrenbestez, legegintzako testu-sorkuntzan gehien erabiltzen den bidea. Erdaraz sortutako, egindako, landutako eta finkatutako testu helduak oinarri hartu, eta testu-izaki sendo hori bera birsortzen ahalegintzen gara, erdarazko testu horren antzeko-edo izango den euskal izakiari bizia eman nahian. Nola egin baina, klonazio hori? Horixe da, bada, galdera guztien ama! Edo, hobeto esanda, galdera horren erantzuna izango litzateke erantzun guztien ama! Aritu batzuk klonazio hori genez gene egin zale dira. Gene bakoitzari baliokide bat ematen diote, eta elkarri lotu, jatorrizkoaren ordena berbera erabilita. Sarritan, ordea, euskal baliokidetzat jotako horiek euren artean beste ordena batzuk, beste antolamendu batzuk eta beste harreman batzuk sorrarazten dituzte (edo sorrarazi behar lituzkete) euskal mundura etorritakoan. Beraz, itzultzeko filosofia zabalago baten oinarri izaki, galdera hauei ondo erantzuten asmatu behar dugu: esaldiak izan behar al du beti itzulpenak egiteko neurri? Jatorrizko testuan substantibo denari beste substantibo bat dagokio beti? Izenlagunari, izenlaguna? Aditzari beti aditza? Erdaraz joskera substantibo bihurtu dutelako, geuk ere gauza bera egin behar dugu elez ele? Nire uste harroputzean, izaki osoa hartu behar da kontuan, bere harmonia osoa, bere proportzio guztiak… Are gehiago, begiratu behar dugu erdal testuak bere jatorrizko gizartean zein helburu eta zein betebehar duen; jendeak nola hartzen duen, nola maite duen… eta gauza berbera lortzen ahalegindu behar dugu euskal unibertso honetan ere. Bestela, izaki hau zatika sortuz gero, edo testuaren osotasuna edo azken xedea begien aurretik kenduz gero,

EUSKARAZKO TESTUGINTZA JURIDIKOA, ITZULPENAREN ESKUTIK

255

nortasun jakinik gabeko hibridoa sor liteke, edo, beste zenbaitetan, okerrenean, Frankenstein antzeko bat jaio liteke. Zein egoeratan galtzen da sarri testuaren osotasun-xede hori, konturatu gabe edo konturatuta? 1. Sarritan, itzultzeko sistema bera izaten da xede-galbide, esaldika edo hizka itzuliz gero, askotan txikikeriei begiratzen baitiegu, osotasuna eta ikuspegi orokorra kontuan hartu gabe. Arbola ikusten dugu; ez, ordea, basoa. 2. Beste batzuetan, denbora aurreztearren, aurretik erdi eginda zegoen itzulpen bat (noizbait beste norbaitek edo norberak itzulitakoa) aprobetxatu nahi izaten dugu, eta, zati batzuk aldatuta, lehenbailehen amaitu nahi izaten dugu itzulpena asko begiratu gabe. Holakoetan ere oso erraza izaten da osotasuna herren geratzea, zatiren bat itzuli gabe uztea, edo zati batetik bestera jauziak eta trokak egotea. 3. Inoiz edo behin, itzulpen luzeren bat arin egin behar denean, itzultzaile batek baino gehiagok batera egiten dute itzulpena, zatika. Koordinazio handia ez badago, normala izaten da terminologian eta idazteko estiloan jauziak egotea testuan, eta, baten batek lan osoa gainbegiratu ezean, erraza izan liteke testuak batasunik eta erabatekotasunik ez izatea. 4. Gutxitan, baina, noizean behin tokatzen zaigu itsu-itsuan esaldi solteak itzuli behar izatea, testuingururik gabe, bestelako informaziorik gabe. Horrelakoak izaten dira maiz, esate baterako, ordenagailu barruan erabiltzen diren elkarrizketa-koadroak eta bestelako mezuak. 5. Azkenik, itzulpen-memoriak gero eta gehiago erabiltzen direnez, esan behar da errazkerian erortzeko arriskua edo gehiegizko konfiantza izaten dugula zenbaitetan, eta aurreko puntu batzuetan gertatzen den gauza berbera gerta litekeela, kontu eta tentu handiz ibiltzen ez bagara. Lagungarri izango da beti testua osorik eta ikuspegi zabal batekin irakurtzea. Orain arte esan dudan guztiaren adibide hartuko dut, esaterako, Estatu Batuetako saltzaile bat; Estatu Batuetako saltzailerik onena klonatu nahi badugu, begiratu behar dugu ea zeintzuk diren funtsezko geneak, behar-beharrezkoak, eta nola elkartzen diren denak harmonian saltzailerik onena izan dadin bere testuinguru konkretu horretan. Eta, ondoren, edo horrekin batera, egokitu egin beharko dugu, han lortzen duena hemen ere lor dezan, Estatu Batuetan saltzaile izateko eta Euskal Herrian saltzaile izateko gaitasun eta trebetasun ezberdinak beharko baitira seguru aski. Gainera, beti, ondo bereiztu behar da zein ezaugarri den benetan beharrezkoa saltzailetasunari dagokiona, eta zein ezaugarri izan litekeen, testuinguruaren arabera, alferrekoa, edo aldatzeko modukoa, edo egokitu beharrekoa. Adibidez, hanburgesa-genea beharrezkoa da? Ba, seguru asko, gure saltzaileak, saltzailerik onena izateko, ez dauka derrigor zertan beti hanburgesarik jan, eta babarrun platerkada ederra ere gustura jango luke. Coca-cola genea, zer? Funtsezkoa al da? Bada, ez, bat ere ez. Ura edanda ere, gurea gustura. Lantzean behin, sagardoa? Ardoa? Seguru aski beste arlo eta ezaugarri batzuk hartu beharko ditugu kontuan; funtsezko eta oinarrizko ezaugarriak. Esaterako, ikusi beharko dugu jendearekin nolako harremanak dituen, nola eskuratzen duen jendearengandik konfiantza hori, nola ematen dien bezeroei

256

MANU ARRASATE

segurtasuna, nola finkatzen duen bere burua merkatuan… Agian, saltzaile amerikeinoak txisteak kontatzen ditu… Baina, gure euskal saltzaileak agian egokitu egin beharko ditu, Estatu Batuetan barre-algara batean lehertzeko modukoa dena, negargarri izan bailiteke hemen; edo, alderantziz, jakina. Dena dela, ernalketa-modua edozein dela ere (naturala, laguntza bidezkoa zein klonazioa), ernaldia edo sabelaldia izan behar da beti, zelulatxo batetik abiatuta, zelulaz zelula, gorputza eman behar baitiogu testuari… eta, ahal dela, arima ere bai! Ezinezkoa da jatorrizko hizkuntzan urtebeteko ernaldia behar izan duen izakiak, bost minutuan beste hizkuntza batean klonatuta egotea; edo ondo klonatuta egotea, denbora behar da-eta izaki sendo oso bat sortzeko. Gorputz-arimak hezurmamitzeko behar den denbora hori, jakina, ez da beti berbera izaten; izaki batzuk txikiagoak dira, bakunagoak, sinpleagoak… beste batzuk, zailagoak, korapilotsuagoak… Horren arabera, beharko da ernaldi luzeagoa edo laburragoa, ia bi urte behar baititu elefante-kumeak jaiotzeko, eta bi hilabete inguru, berriz, txakurrak. Bai, egia da. Gaur egun, itzulpen-memoriek asko laguntzen dute testu-klonazioan… baina, hala ere, ez dugu inoiz ahaztu behar testu-izaki bakoitzari dagokion denbora-tartea eman behar diogula, nahiz eta denbora hori urrezkoa izan! Kontuan izan behar da, testuak bere helburua betetzen ez badu, itzultzaileak berak bakarrik hartuko duela denbora urre bihurtuta, testu hartzaileak ulertu nahian edo ulertu gabe emandako denbora alferrik galdutakoa izango baita. Eta, azkenean, testua nola edo hala ernalduta, eta sabelaldia luze edo motz igarota… jaio da gure testutxoa! Izaki maitagarri batez erditu gara! Hunkituta gaude, benetan! Baina, egia esanda, orain arteko guztia oso garrantzi handikoa izanda ere, oraintxe hasiko da gure izakia benetan bizitzen. Orain ezagutuko dugu, guk eta gizarte osoak… eta orain ezagutuko gaitu berak gu! Ala? Zoritxarrez askotan ez da horrela izaten eta testukume mordoa hiltzen da jaio orduko… Heriotza-tasa handia dugu oraindik adin horretan. Badira, egia da, guraso asko, euren seme-alabez harro-harro daudenak. Bai, horixe dut alaba! Horixe semea! Baina beste testu-kume asko eta asko dabil orrietan barrena galduta, bakarrik, gurasorik gabe, abandonatuta… meninos da rua! Ez dute amarik, ez dute aitarik, ezta familiakorik ere! Inork ez ditu ezagutzen. Inork ez ditu maite. Ez, ez, gurea ez… ume hau hangoa izango da, Toteletarenekoa-edo… Auskalo nongoa! Asko, beraz, hil egiten dira hotzak eta goseak artxibo ilunetako zokoetan… edo paperontzietako zurrunbiloetan galduta. Ez omen da bidezkoa konparazioak egitea… baina, askotan, gehienetan, euskaraz klonatutako izaki hori, orain arte azaldutako bizimodu gogor hori izan eta gero, han eta hemen eta leku guztietan agertuko zaigu, gainera, erdarazko ereduari kate batez lotuta. Bata lirain, argi, osasuntsu… bestea, berriz, oker, ilun, ahul… Hori izango da gure testuaren bizi arteko zigorra; bere ahuldadea nabariagoa izan dadin erdal senide eredugarriari lotuta joango da beti leku guztietara. Bata lanean ona da, trebea, eragingarria; bestea, berriz, geldoa, baldarra, traketsa… Asmoa bai, ona, baina bestela… Gizagaixoa!

EUSKARAZKO TESTUGINTZA JURIDIKOA, ITZULPENAREN ESKUTIK

257

Zerbait garrantzitsua behar dugunean, badaezpada, hobe beste horri eskatzea, lanerako hobea da-eta! Segurua, eragingarria! Gurea, berriz, etxekoa da, bai, baina, beti zalantzan, lotsati, hitz-totelka… Gainera, denok dakigu eradarazkoa dela benetakoa, jatorrizkoa. Eta are gehiago! Izaki horren arbasoen argazkia erakutsi behar izaten dugu askotan, lege-testuetan sarri izaten delako aurretik itzulitako testu-zatiak txertatu beharra hitzez hitz. Halako legeak halako artikuluan honako hau dio hitzez hitz:… Eta kakotxen artean dakarkigu berriz iragan are tristeagoa orain aldira «eztakitnoizko eztakitnongo» testu zati bat… Aspaldiko argazkia! Eta, batzuetan, orraztu gabe agertzen gara argazkian; gaizki jantzita, txaplataz, arlote; maiz, lotsagarri. Baina argazkiak argazki dira, eta benetan ikusten dena besterik ez dute erakusten. Errealitatea-edo? Dena dela, gogorarazi behar da gaur egun ordenagailuz ukituak ere egin daitezkeela argazkigintzan zenbait akats pixka bat ezkutatzeko. Aurrekoa irakurrita, badirudi izakiak (izaki hori edonolakoa dela ere) beti izan behar duela lehian eta denean onena. Alegia, testurik onenak izan behar ditugula beti, arlo guztietan, erdaren parean. Eta ez da hori kontua! Izaki bakoitza den modukoa izanda onartu behar da, edo onartu behar genuke, nire ustez behintzat; ez dugu zertan izan guztiok onenak, edo oso onak denean! Baina bai, nire ustez, ahalegindu behar dugu gure gaitasunak, trebetasunak eta aukerak aprobetxatzen. Eta, jakina, testu onak ere izaten dira gurean, mordoska bat gainera! Eta oso testu bikainak ere bai! Makina bat! Bai, legegintzan ere bai! Eta, batzuetan, hala ere, ez dute arrakasta handirik izaten. Ezta txikirik ere! Horrelakoetan, agian, esango dugu gizarteak duela errua, edo Historiak, edo patuak… Itxuraz behintzat ikuspegia ilun samarra izan arren, ez dugu, ez, ilusioa galdu behar! Ez dugu inola ere erori behar itxaropenik gabeko putzu sakon horretan, utzikerian, axolagabekerian, horixe izango litzateke-eta gure hizkuntzaren etsairik handiena. «Total, inork ere irakurriko ez duenez… berdin dio! Zirt edo zart! Flast!!» Eta inoiz ezinean bagabiltza, ez diezaiogun, behintzat, hizkuntzari lepora, hiztunoi dagokigun errua. Azken batean, esan nahi nuen, bai, orain arte lan handia egin dela, baina aurrera begira ere lan handia dugula, eta, egindako akatsetatik ikasita, tinko eta kementsu jarraitu behar dugula lo geratu gabe. Labur esanda, beraz, euskarazko lege-testuak sortzeko erabiltzen den bide nagusia itzulpengintza izan arren, ez dugu ahaztu behar gehienetan biderik egokiena zuzenean euskaraz sortzea izango litzatekeela. Testua bera bakarrik zuzenean euskaraz sortzea ezinezko denean, bigarren aukera bat ere badugu, testuaren sorreran bertan, erdarazko testuarekin batera ahalegindu behar dugulako testua euskaratzen. Horretarako aukerarik ez dagoenean, orduantxe jo beharko dugu itzulpenera. Pellokeria hutsa izan arren, berriz ere esan behar dut, langintza horretan behar beste denbora hartu behar dugula, ahal dela behintzat, testuaren luzea eta zailtasun-maila kontuan hartuta. Bai, bai… beti izaten dira tartean denbora, dirua, produkzioa… baina, azkar eta ondo, denok dakigunez, usoak hegan!

258

MANU ARRASATE

Itzultzerakoan testu osoa hartu behar genuke oinarri. Ondo begiratu behar da testua norako den, norentzat, zertarakoâ&#x20AC;Ś Beteko al du testuak egokiro bere eginkizuna? Argi dago: helburua betetzen ez bada, zerbait egingo al genuen gaizki nonbait? Akatsa baina, jakina, ez dago beti itzultzailearen aldean. Aurrekoari lotuta, testuaren osotasunari eta bere testuinguruari begiratu ezean, hitzez hitz edo esamoldez esamolde itzultzeko arriskua izango dugu; ikuspegi zabala ez badugu krakadak, koskak, distortsioak, traba arkitektonikoak sortzen dira testuaren eraikuntzan; ez begien bistatik kendu, beraz, testu osoaren jarioa, koherentzia eta oreka. Ona izaten da, gainera, itzultzaile izateaz batera, testuinguru eta irakurle posibleak irudikatuta, gu geu ere itzultzen ari garen testu horren hartzaile, erabiltzaile eta irakurle izatea. Gauza berririk ez dut esan; ahalegindu naiz baina, betiko hori beste era batera esaten; eta betiko hori gogorarazten, badaezpada ere, inoiz eguneroko zurrunbilo horretan ahazten bazaigu ere. Hitzalditxo hau ilun samar joan dela iruditu zait, orain irakurri berri dudala; iluna dela iruditu zait, argi bila bueltaka ibilita, gauzak argitu beharrean, agian, are gehiago ilundu ditudalako; eta, iluna dela iruditu zait, mezu ezkorra eta goibela eman dudalako, itxuraz behintzat; baina azken urteotan orain arte egin dugun bidea ikusita, baikor egoteko arrazoirik badugula iruditzen zait niri. Uste dut itzultzaileak gero eta hobeto prestatuta daudela, gero eta baliabide gehiago dituztela, gero eta batuago jokatzen dutela terminologian, eta gainerako arloetan ere bai, gero eta zehatzago idazten dutela, eta metatzen ari den corpus hori gero eta eragingarriagoa, egokiagoa eta zehatzagoa dela. Beraz, aurrera begira, zalantzarik gabe, baikor! Ez dakit testutxo hau nonbait itsasoratuko ote den, baina, begiren batek edo bik, akaso, inoiz letra hauek irakurrita, horrelako itsasorik badago ere, esango diot, lehenengo eta behin, eskerrik asko, letra-multzo honi bizia ematearren, eta, bigarrenik, horrela jarraitzeko, aukeratzen duen iturria edozein dela ere, itsaso horretako olatuen aparretan jolasten. Hori bai! Ez gaitzala baina, inoiz tsunamiak harrapa!

Santiago Larrazabal Basañez / Eneko Oregi Goñi (Koord.) Hizkera juridikoa eta itzulpengintza: euskararen norabideak Deustuko Unibertsitateko Euskal Gaien Institutuak eta Herri Arduralaritzaren Euskal Erakundeak, 2004ko azaroaren 17an eta 18an, “Hizkera Juridikoa eta Itzulpengintza” sinposioa antolatu zuten Deustuko Unibertsitatean, Euskal Gaien Institutuaren XXV. urteurrena ospatzeko ekitaldien barruan. Liburu honetan, sinposioko parte-hartzaileen hitzaldiak jaso dira, erabilitako hizkuntza errespetatuta, eta, era berean, amaierako mahai-inguruan parte hartu zutenen aurkezpen testuak.

Deustuko Unibertsitatea •

•

9 788498 300093

ISBN 84-9830-009-6

Argitalpen honetan bildutako idazlanetan, besteak beste, honako gaiak jorratzen dira: itzulpen juridikoaren berezitasunak eta arazoak, hizkuntzalarien eta zuzenbideko adituen arteko harremanak, Europako egoeraren nondik norakoak, euskarazko itzulpengintza juridikoaren historia, gure hizkuntzaren gaur egungo erronkak eta testugintza juridikoaren ekoizpena itzulpenaren eskutik.