Euskara mundu juridikoan

Euskara, Zuzenbidearen hizkera

Euskara Juridikoaren Mintegia

Euskara, Zuzenbidearen hizkera Bigarren argitaraldia Taldekideak:

Alberto Atxabal Cesar Gallastegi Lorentzo Goikoetxea Anjel Lobera AndrĂŠs Urrutia IĂąigo Urrutia

1997 Deustuko Unibertsitatea Bilbao

Zuzenbide Saila, 51 zenb.

Taldekideak:

Alberto Atxabal Cesar Gallastegi Lorentzo Goikoetxea Anjel Lobera Andrés Urrutia Iñigo Urrutia

Eskubide guztiak erreserbaturik daude. Argitalpen hau, zatiz edo osorik, azalaren diseinua barru dagoela, ezin kopia daiteke, ez eta bildu edo igorri inola ere, dela elektrikaz, dela mekanikaz, dela grabrazio mekanikoz, dela fotokopiaz, dela bestelako informazio biltze eta berreskuratze sistemaz, baldin eta lehendaurrez egileen eta argitaratzailearen baimenik ez badu.

Argitalpen hau paper ekologikoan inprimaturik dago Azalaren irudia: Euzkadi’ko Agintaritzaren Egunerokoa - 1. zkia. © Deustuko Unibertsitatea 1. atala - 48080 Bilbo I.S.B.N.: 84-7485-414-8 Legezko gordailua: BI - 2.200-95 Espainian inprimatua/Printed in Spain Fotokonposizioa: Ipar, S.Coop.

Particular de Zurbaran, 2-4 - 48007 Bilbo Inprimatzailea: Artes Gráficas Rontegui, S.A.L. Ribera de Erandio Etorbidea, 4 - 48950 Erandio (Bizkaia)

Euskararentzako urterik beltzenetan Zuzenbidearen mundu lehorrari euskal usaina ematen saiatu zineten Aita Ipolito Larrakoetxea, JosĂŠ Luis Lizundia eta Abel Muniategiri Legeetan euskara sartzeko aurrelari zereginetan gure hizkuntza erabiltzeko aitzindari bihoakizue zuoi hiruroi gure omenalditxoa Larrakoetxea, Lizundia eta Muniategi

Aurkezpenak

Aspaldiko kezka du Deustuko Unibertsitateak euskararena, kezka latza eta zaila, bertan bildu eta orekatu behar baitira batzuen eskubideak eta besteen nahiak, euskaldunen gogoak eta euskararen etorkizuna.

Bidean, hala ere, aurrerantz goazela ezin uka. Besterik gabe, hona hemen esandakoaren lekukotza zuzena, irakurlearen eskuetan jartzen dugun ÂŤEuskara, Zuzenbidearen hizkeraÂť liburua, Deustuko Zuzenbide Fakultateak egina eta horretara, eta oro har mundu juridikora zuzendua, bertan testuliburu gisa erabilia izan dadin.

Deustuko Zuzenbide Fakultateko irakasle andana baten emaitza dugu idatzi hau eta zeresanik ez, aurrerapauso ohargarria euskara gai juridikoetan erabiltzeko tenorean.

Ongi etorria egiten diot, beraz, argitalpen berri honi eta ildo bertsutik beste batzuk ere etorriko direlako itxaropen osoa daukat, euskarari, aspaldi honetan ireki izan zaizkion jakintza handiaren ateak besteak beste, unibertsitate lantzearen bitartez, gero eta zabalagoak bihur dakizkion.

Honetan dihardugu guk Deustuan. Horretarako ere lagunduko ditugu, zalantzarik gabe, bide beretik etor daitezkeen bestelako ekimenak.

Dionisio Aranzadi Telleria jn.

Deustuko Unibertsitateko Euskararako Errektoreordea

13

Ohore handia da niretzat honelako liburu baten atariko berbak egitea.

Ohorea da herri ordezkaria naizen aldetik, eta ohorea ere, euskal legelaria naizen neurrian.

Arrazoi ugari dago ohore honengatik pozik egoteko: lehenengo eta bat, bazelako garaia euskara Zuzenbidearen hizkera legez hartua izateko; bigarren, horren bitartez euskaldun askoren ametsa neurri handi baten behintzat betetzen delako; hirugarren, bertora azaltzen diren gaiak arauz-arauz egin, josi eta taxututa daudelako; eta laugarren, liburua Zuzenbidean adituak diren euskal legelariek egin dutelako.

Egia esan, liburu honek badakartza alderdi berri-berriak, orain arte jorratu gabeak, eta ase behar genituenak. Horretara, bada, liburu honen bitartez euskara, itzulpen hizkuntza ez ezik, komunikazio hizkuntza ere izango da. Euskaraz sortzeko bideak eskainiko dira. Oinarri sendoak jaulkiko dira.

Liburua denaz bezanbatean, mira eginda nago zein artez erabiltzen diren Zuzenbidearen alor guztiak, zein ondo aztertzen den bat bedera, eta zein taxuz josten diren guztiak elkarrekin osotasun organikoa emateko.

Horretara, bada, hizkuntz alderdien inguruko hastapenak eskainiko dira; euskarak barano juridikoan izan duen ibilbidearen berri emango zaigu; esparru juridikoko lexiko eta terminologiaren arazoa luze eta zabal ikusiko dugu; itzulpengintza ez ezik, transposizioa ere erabiltzekoa dela garbi ikusiko dugu; eta azkenik, eta nor bere gaiaren barruan, Zuzenbidearen munduan bereizten diren lege barrutiko, Administrazioko eta auzitegietako hizkera berezituen aipamen zehatz eta joria idoroko dugu.

Aurreko guztia nahikoa ez bada, liburu honek baditu hiru ekarri, beren beregi aipatu behar direnak: lehenengoa, gramatikaren inguruan sortzen diren arazo eta oztopoak gainditzen lagundu diezagukeen atala; bigarren, 15

Administrazioaren munduan, eta hori niri neuri dagokit, erabiltzen diren berba, eta esapide eta esamolde ihartuetarik hainbaten hiztegia; eta, azkenik, historian barrena azaldu diren testu juridikoen artetik aukeratuta, beraien sorta eder eta jakingarria.

Hortaz, bada, neure eskerrik beroenak eskani nahi dizkiet liburu hau egineran esku hartu duten guztiei opari legez laga diguten altxor eder honengatik.

Ignacio J. Etxebarria Etxeita Bizkaiko Foru Aldundiaren Lehendakaritzako Foru Diputatua

16

Berbaurrekoa Deustuko Unibertsitatearen eta Bizkaiko Foru Aldundiaren arteko itunari esker eskuratu ahal izan dugun «Euskara Juridikoaren Mintegia» duzu, irakurle, testu honen egilea. Izan ere, 1993. urtetik aurrera ekinean dugun hori bere lehen fruituak kaleratzen ari da eta beraien artean, ezbairik gabe, lekurik nagusiena dagokio lan honi.

Aurretiaz, alabaina, ezagutu ditugu «Zuzenbidea Euskaraz I. eta II. Jardunaldiak». Orain «Euskara, Zuzenbidearen hizkera» liburu hau eskura datorkigu. Hurrengo batean, bestelako ekimenen antolakuntzarako osagarriak ere baditu gure mintegiak, Zuzenbidea eta euskara uztartze lan gogo honetan.

Helburua argi izanik ere, ezinbestekoa zaio/zaigu euskarari eta guri ere, une berri ireki eta erronka ezezagunei aurre egitea, eta azken batean, Zuzenbidearen gaineko jakituria geroko belaunaldiei euskaraz ematea.

Baina horretarako tresnak behar ditugu, nahitaez. Horixe izan dugu gure ahaleginen helbururik nagusiena. Hain zuzen ere, azken urteotako euskararen inguruan gertatu den Zuzenbide lanari jarraibidea eta babeslekua ematea. Horretarako bildu ditugu bertako osagaiak, horretarako laburtu ditugu, jakin izan dugun neurrian, bolada honetako puntarengo gai juridiko-linguistikoak.

Jakin badakigu, honek ez duela beteko askoren nahia eta guztion asea. Hala ere, pauso hau eman nahi izan dugu, uste baitugu unibertsitateak eta are zehatzago, Euskal Herriko Zuzenbide Fakultateek badutela honetan ere, zeresana eta zerekarria.

Nolanahi den ere, liburu hau ez dator ikuspegi teoriko soil batek bultzatua, ezta xede praktiko hutsez burutua ere. Gure jomuga ez da izan Zuzenbidearen hizkera zer den zehaztea ikusmira filosofiko huts batetik.

Era berean ere, ez dugu jardunbide izan eguneroko arazoek osatzen duten korapiloen mataza maila konkretuetan haustea. Bi muga horiexen artean ibili gara, gure egitekoa mugatu baitugu norabide batzuk eman eta ariketa batzuk proposatzera, oro har, euskara eta Zuzenbidearen inguruan eta lege munduan aritzen direnentzat.

17

Beraz, bi aldarte landu ditugu batik bat: batetik aldarte teknikoa, bertan bilduz orain arte gure inguruko kultura juridiko desberdinak bildu eta bestetik eduki hori, euskarak bizi duen egoerari egokitu diogu. Edozein modutan ere, ahalegin hori arazo zehatzetan kokatu dugu, horretarako beren-beregi jarri direla ikasgai bakoitzaren amaieran, gai horri dagozkion ariketa argigarri batzuk.

Luze joango litzaiguke gure iturrien aipamena. Esan dezagun, haatik, Gérard Cornuren «Linguistique juridique» izan dugula lehen gidaria baita ere, bestelako liburuak, batez ere Catalunya eta Québec-ekoak. Irakurleak guztien hurrenkera aurkituko du «Bibliografia» sailean, horien erreferentziek ere gure liburua aberastuko dutelakoan baikaude.

Era berean, «Euskal testu juridikoen antologia» izango du eskura irakurleak, hor-hemenka sakabanatuta eta barreiaturik dagoena, modu bateratu batean aztergai izan dezan.

Hori guztiori osabete dugu hizkera orokorrari dagokion gramatika zein fraseologia eraskinekin, hizkera juridikoak hizkera arruntari zor zaiona azpimarratuz eta euskararen normalkuntza prozesuan hark duen garrantzia nabarmenduz.

Hauxe da, beraz, unibertsitateko ikasleen eta orobat edozein irakurle jakinguratsuren eskuetan jartzen dugun materiala. Hementxe bere gogo gosea asetzeko beste aurkituko duela espero dugu, zinez eta benaz, liburu honen egileok.

Bide beretik ere, irakurle eta erabiltzailearen oharrak aintzakotzat hartuko eta eskertuko ditugula baieztatu nahi dugu, liburu hau, gure ustez, etengabeko prozesu ireki batean kokatzen delako.

Bukatu baino lehen, bi hitz besterik ez daukagu esateko ahalegin honen egileok. Talde-lana izanik, honako hau pertsona nahiz erakunde askoren emaitza dugu. Buru-belarri jardun dute orrialde hauen prestaketan, «Euskara Juridikoaren Mintegia» delakoaren bekadunek: Cesar Gallastegi eta Alberto Atxabalek, eta azken honen aurretik ere, Iñigo Urrutiak; eta bestalde ere, bertan partaide izan garen irakasleok: Lorentzo Goikoetxea, Gotzon Lobera eta Andrés Urrutiak, azken bi horien koordinaziopean.

Esan beharrik ez badago ere, egile «material» horien aldean, berebiziko euskarri izan da honelakoetan Bizkaiko Foru Aldundia eta oraintsu arteko Lehendakaritza Saileko Foru Diputatua, Ignacio Etxebarria jauna.

Orobat Deustuko Unibertsitatearen Antonio Yabar Errektoreordea eta Unibertsitate horretako Eusko Ikaskuntzen Institutuaren Zuzendaria den Rosa Miren Pagola eta hango Bibliotekari Karmele Santa María.

Last but non least, aipamen berezia merezi du gure Zuzenbide Fakultatearen Dekanoa den Francisco Lledó Yagüek, honek uneoro euskararen alde lan egiteko laguntza, babesa eta atxikimendua erakutsi digulako.

Guztioi eta, batez ere, zuri, irakurle zaitugun horri, esker anitz, zure gogoa gure lanean jarri duzulako.

Euskara Juridikoaren Mintegia 18

Euskara mundu juridikoan: historia laburra Aurkibidea: §7. Sarrera.—§8. Erromatarren eragina. Erromanizazioa.—§9. Erdi Aroa.—26. Oro har.—27. Nafar Erreinua.—28. Araba, Bizkaia eta Gipuzkoa.— 29. Iparraldea.—§10. Foruen idazketa.—§11. Aro Modernoa.—30. Aro Modernoa Hego Euskal Herrian.—31. Iparraldea.—32. Euskal erakundeen hizkuntza: A) Udal administrazioa; B) Herrialdeetako erakundeak.—33. Euskararen agerpena arlo juridikoko testuetan: A) Gatazka linguistikoaren adierazgarriak; B) Euskararen erabilpena.—§12. Aro Garaikidea.—34. Hizkuntzen trataera politikoa Frantzian.—35. Hizkuntz trataera politikoa Espainian (17891876).—36. Hizkuntz politika Espainian (1876-1936).—§13. 1937-Gaur egunera arte.—37. Gerra osteko giroa.—38. Gaur egungo estatusa: A) Estatu frantsesean; B) Espainiako Konstituzioa; C) Euskal Autonomi Elkartean; D) Nafar Foru Komunitatean; E) Nazioarte mailan.—39. Euskararen erabilpena gai juridikoetan.—ARIKETAK.—OINARRIZKO BIBLIOGRAFIA.

§7. Sarrera Aurreko gaian aritu gara hizkera juridikoaren berezitasun nagusiak azaltzen. Ondorioz ere euskarari falta zaiona nabaritu dugu. Alde batetik tradizio ezak eta bestetik lantze urriak ekarri diote euskarari, historian zehar, Zuzenbidearen zereginetarako ahulezia.

Historia, haatik, ezagutu beharra dago geroari buruz hitz egiterakoan, aurrekoak sarri askotan erakusten baitigu non oztopatu ziren ahaleginak, eta non jausi adorea.

Beraz, horixe dugu helburua bigarren gai honetan. Euskararen estatus txikiak (deuseuza ez esatearren) euskararen corpusari zer ekarri dion azaldu, batak bestea nola baldintzatu duen erakusteko asmoz.

57

Horretarako egingo diogu begipasa euskararen historiari, erromanizazioaren garaietatik egunotara arte. Ez diogu atzeari arranguraz begiratu nahi izan, aurreari buruzko ikaskizun batzuk eskuratu baino.

Euskararen jatorriak oraindik eztabaidagai izaten jarraitzen du. Dena dela, garbi dago inguruko hizkuntzekin, hizkuntza indoeuroparrekin alegia, ez duela ahaidetasunik eta horien aurrekoa dela gure lurraldeetan.

Gure izaeraren beste ezaugarri garrantzitsu bat honako hau da: batasunik eza. Euskara, nahiz eta beti ere hizkuntza bakar baten aurrean egotearen kontzientzia egon, aldaera geografiko ugari ditu. Eta batasun falta hori euskaldunok eremu linguistikoan ez ezik, eremu politikoan ere izan dugu. Historian zehar, euskaldunok erakunde politiko desberdinei loturik egon gara. Oinarrizko ideia horiek gogoratu ondoren, historian zehar euskararen gorabeherak eremu juridikoan nola eman diren auziarekin hasiko gara. §8. Erromatarren eragina. Erromanizazioa Euskarak inguruko hizkuntzekin duen erlazioa aspaldikoa da; hasieran hizkuntza indoeuroparraurrekoekin eman zen, baina gure aztergaia erromatarrak heltzearekin hasiko da, gure arazoarekin loturik agertzen baita etorrera hori.

Erromanizazioaren bidez erromatar munduko egitura sozioekonomiko, kultural eta juridiko-politikoen jasotze progresiboa gertatu zen. Erromanizazioaren ondorio bat latinizazioa izan zen, hau da, erromanizazio linguistikoa. Erromanizazioak jarraitu egin zuen Erromaren gainbehera gertatu ondoren, erromanizaturiko herrien bitartez, oraindik erromanizatu gabe zeuden herrietan eragina ere izanez; azken hori Euskal Herriaren kasua dugu, non erromantzeek euskara baldintzatu baitzuten.

Erromak ezarritako egituraketa politiko eta sozialak latinaren erabilera ekarri zuen. Horren eraginez erromanizazioaren aurretik mintzatzen ziren hizkuntza gehienak desagertu ziren, gertaera horretatik kanpo hizkuntza batzuk soilik geratu zirela: grekera, hizkuntza anglosaxoniarrak eta euskara, besteak beste.

Latinizazioa bultzatzeko beste gertakizun bat eman zen, hots, kristautasuna. Kristautasunaren liturjia latinez eman eta hedatu zen, horrela erlijio horren hedakuntzarekin batera berau hedatzeko erabilitako hizkuntza ere hedatu zela.

Iberiar penintsulari dagokionez, esan behar dugu erromanizazioaren bitartez kultura erromatarraren zenbait elementuren hartze soila bakarrik ez zela gertatu, baizik eta sakoneko aldaketak egituraketa sozial eta ekonomikoetan egon zirela.

58

Euskal Herrian erromanizazioaren eragina lekuz leku desberdina izan zen. Gehien erromanizaturiko tokiak Aragoi, Arga eta Ega ibarrak izan ziren, baita IruĂąea, Los Arcos eta LogroĂąo aldeak ere, eta geroago Arabak, Gipuzkoak eta Bizkaiak ez zuten erromanizazioaren eragin handirik jaso. Gehien erromanizaturiko guneak latinizatuen gertatu ziren tokiak dira.

Erromanizazioagatik deseuskalduntze prozesu bat eman zen. Baina, bestalde, latinak euskarari eman zion emaitza aipagarri eta aberasgarria kontutan hartu behar dugu. Latinak sarbide berezi batzuk izan zituen, erromatarren ekarpen kultural berriak Euskal Herrian finkatzen ziren neurrian. Prozesu horren berri ematen digu euskarak latinetik jasotako mailegu lexikalak, erromanizazioak zekartzan gune berrietan garrantzi gehien izan zutelarik.

Merkataritzan, adibidez: merke<merce; merkatari<mercatorium; galtzada<(via) calciata; karrika<carricare; abere<habere... Nekazaritza, etxegintza, botanika eta anatomiako arloetan, besteak beste, horrelako adibide asko daude.

Zuzenbidea eta Administrazioa Erromatarren eskuetan zeudela, honako terminoak utzi zituen: lege< lege; errege<regem; mendekatu<vindicatu; debekatu<impedicatu; erreinu<regnum; gende<gendem; bake<pacem; borondate<voluntatem. Hitz hauek gaur egungo euskarak erabiltzen ditu. Eta berauek dira, hain zuzen ere, historian zehar eskuratutako beste antzekoekin batera, euskara juridikoak dituen hitz juridiko propio bakarrak.

L.M. Mujikak dioenez, euskara isolatuta dago Mendebaldeko Europan hizkuntzaren aldetik. Euskara erromantzeez inguraturik geratu zen eta denbora baten bizitzailea da; Erromako administrazioak penintsulako herriak elebitasun diglosikora menderatu zituen lehenik, eta gero hizkuntz sistema bat bakarra hartzera bultzatu, ordezkapenaren bidez.

Euskara gaur, penintsulak erromatarren aurretik zeukan estatus linguistikoaren testigu bakarra da. Behin bi sistemaz bizi ziren komunitateak azkenean sistema erromanikora lerratu ziren, euskararen kasuan izan ezik. §9. Erdi Aroa 26. Oro har XII. menderarte euskal lurraldeetan idatzitako hizkuntza bakarra latina da, penintsulako beste herrietan bezalaxe. Baina herri hizkuntzak apurka-apurka idatzizko hizkuntzen mailara heltzen direnean, gai politiko-admi-

59

nistratiboetan latinak zuen nagusitasuna bereganatzen dute herriak egiten dituen erromantzeek; Euskal Herrian hau ez da gertatuko. Nahiz eta herria mintzo zen hizkuntza euskara izan, gai politiko-administratiboetarako euskara ez zen etorri latina ordezkatzera. Gai horietarako, lehen latina erabili bazen, garai horretan erromantzea erabiliko da.

Euskara ez erabiltzearen sustraian hauxe egon liteke: euskara eta latinaren arteko kidetasunik eza; latina erromantze batekin ordezkatzea erraza bazen, bilakaera besterik ez zuelako suposatzen, latinetik euskarara pasatzeak, ordea, haustura bat suposatuko zuen.

Lacarra idazleak zergatik hasten den une horretan hizkuntza bat erabiltzen idazteko aztertzen du. Hizkuntza erromanikoei dagokien bilakaera argi eta garbi dago: latinezko testuetan apurka-apurka hitz erromanikoak erabiltzen dira eta gero, XII eta XIII. mendeetan, latinezko molde artifizialak utzi egiten dira, testu osoa gaztelaniaz, katalanez edo frantsesez idazteko. Baina hizkuntza ez erromaniko batetik abiatuz prozesua desberdina da.

Kristautasunaren zabalkundea eta liturjia bera herrialde batzuetan berauen hizkuntzan egin zen. Honela Cirilo eta Metodio santuek IX. mendean eslabierara itzuli zuten Bibliaren zenbait pasarte etab., Erromatik baimena lortu ondoren, beren nazio hizkuntza lehenengoz idatziz.

Literatura nazionala sortzeko ahaleginek edo literatur lan klasikoen itzultze lanek hizkuntza nazionalaren sorketan eragina izan zuten. Adibidez, anglosaxoniarren artean IX. mendean San Agustin, San Gregorio eta abarren lanen itzultzeko agindua eman zenean. Edo Alemanian bertako hizkuntzara santuen, Aristoteleren eta abarren lanak itzuli zirenean.

Baina aipatutako herrialdeen egoera desberdina zen Nafarroako Erreinuarekin konparatuz. Ingalaterran latina hizkuntza idatzia zen soilik, ez zen erabiltzen hitz egiteko. Apaiz gizon eta jakintsuen arteko hizkuntza zen, baina gortean berba egiten zena anglosaxoniera zen. Euskal Herrian, aldiz, ez zen horrelakorik gertatu: ez zen egon euskarazko liturjiarik, ez zen egon gorterik latina arrotza egiten zitzaionik.

Egoera horrela izanik, beste hizkuntza bat, euskara alegia, erabiltzeko beharrik ez zuten sentitu, latina edo erromantzea eskuartean zutenean, erreinuko biztanle kopuru handi batentzat ulergarri izanik gainera. Pentsatu behar da X. mendean, Nafarroan monarkia finkatzen denean, berau Jakatik Errioxaraino hedatzen zela eta boterean zegoen sendia herrialdean gehien erromanizaturik zegoen tokitik zetorrela.

Kontutan hartu beharreko bi puntu ikusten ditugu. Alde batetik, euskarak iraun egiten duela, erromatarren eta bisigodoen garaian beste hizkuntza aurre-erromaniko guztiak galtzen diren bitartean. Bestetik, erromantzearen hedakuntzaren alde egin zuen egoerak.

60

Boterearentzat Nafarroako Erresuman, Euskal Herriko sorkunde politikorik garrantzitsuena berau, badira hizkuntzaren faktore batzuk, eta hizkuntzaren kanpokoak ere, maila ofizialean eta hizkuntza idatzi bezala erromantzea hartzera bultzatzen dutenak. Faktore linguistiko bezala, latinaren presentzia eman daiteke, ez-erromaniko den euskararentzat hitz eta sintaxi mailan kasik agortezineko mailegu iturri dena. Faktore estralinguistikoak, berriz, soziologiko eta politikoak dira, hauek ere erromantzea sartzearen aldeko; ondoko hauek izan daitezke: auzoetan hirien adibideak zuen garrantzia; erromantzearen presentzia Nafarroako erresumaren lurralde zabal aberatsean; kristautzea, latinezko liturjiaren hedatzea, euskara, predikutarako bakarrik utziz; Erresumako eskualderik erromanizatuenetatik etortzea Gortea eta dinastia, eta elementu zuzendari asko latinari arrotz ez zitzaizkiola.

Baina faktore guztiok erromantzearen alde egonik ere, euskara oso hedaturik eta finkaturik zegoen Euskal Herriko lurralde gehienetan. Lehenengo euskal hitz idatziak erdarazko testu baten barruan agertzen dira erdal testuaren azalpen modura, Donemiliaga Kukulako monastegian X. mendean idatziak izan ziren. Beraz, horrek euskara hedatua zegoela, baina idazkietan erdara erabiltzen zela adierazten du.

27. Nafar Erreinua Aralarko San Migel monastegiari zuzendutako agiri batean Antso VI Jakitunak, ÂŤlingua navarrorumÂť deitu zuen euskara (1167). Erreinuko handiki eta jakitunek beren idatzietan beste hizkuntzez baliatu arren, erregeek bazuten euskararen nafartasunaren kontzientzia. Nafar herri gehienaren mintzaira zen euskara.

Lekuz leku toponomian, eta izenez izen agirietan, euskal leku eta pertsona izenak milaka dira Erdi Aroko Nafarroan herri, monastegi eta landetan. Hain zuzen, datu horietatik ezagutu ahal izan da garaiko euskara, nafarren jatorrizko hizkuntza.

Burgo eta monastegietan bestelakoa zen egoera. Horietan euskarari gaskoinera edo erromaniko nafarra inguratzen zitzaizkion, edo latina.

Garbi esanda: ekonomia hiritarrean edo kultur eginkizunetan beroriek euskarari aurrea hartzeko zegoen. Eta horixe gertatu zen agiri idatzi ofizialetan: Nafarroako Artxibo Nagusiko 80.000 bat agiri erromaniko nafarrez daude idatzita; 3.000 bat ostera, okzitanieraz; euskaraz ia deus ez.

Euskara, Administraziotik kanpo geratu zen. Euskara ez zen iritsi hizkuntza idatzia izatera, horretan aspaldidanik latina aurretik zihoalako, eta laster gizarteko indar nagusiek hizkuntza erromanikoak horretarako nahiago izan zituztelako.

61

Hori gertatu zen erakunde berrien arauak idaztean ere; halere, Nafarroako Foruan (XIII. mendean) maiz agertzen zaizkigu euskal hitzak.

Nafarroako Foruaren hizkuntza nafar-erromanikoa da. Gizarteko talde jasoek (Gorteak, Elizak...) latina uztean, zeregin berrietarako erromanikoa hobetsi zuten Nafarroan; baina, arauak gizarte euskaldun baten barruan sortu zirenez, euskal hitzak azaltzen dira Nafarroako Foruan (azaueriko, baturratu, eskurain, ozterate, gaitzeaz berme, onez berme, ceylla, zella, olio, camio, pertika, errota, gayola...)

Azken Erdi Aroko Nafarroa, geografi nahiz kultur izaerak kontutan hartuz, zenbait zatitan bana dezakegu: Mendebaldea eta Erdialdea batetik, eta Erribera bestetik. Lehenengoa guztiz euskalduna zen, biztanle gutxikoa, baserri eta herrixketan banatua; bigarrena, erromanizatuagoa, jendea hiri eta herrixketan bizi zela. Erriberan, besteetan baino hiri eta herrixka haundiagoetara biltzen zen jendea, demografia handieneko eskualdea zen.

Nafarroan konplexutasun etniko eta linguistiko handia zegoen: nafarrak, mozarabeak, mudejarrak, frankoak, juduak. Egoera linguistikoa honakoa izango litzateke: Hegoaldean, erromantze hizkuntzazko aldea, arabiera eta hebraiera mintzodun gutxiengoak tartean zirela; gaineko Nafarroa guztian, euskara bide zen nagusi, hirietan erromantzea agertzen delarik. Jende gehiena (nekazari, artzainak, hirietako zerbitzari eta eskulangileak) euskaraz mintzo zen, analfabetoak zirelarik; beste estamentu bat, gutxiengoa, gidaria, erromanizatua, hiritarra: noblea eta kleroa; neurri txikiagoan militar jendea eta merkatariak elebidunak zirela. Nola Santiagoko bidea pasatzen zen zenbait herritan, okzitaniar populazioko nukleo handiak zeuden, horrela hiru hizkuntzak entzuten zirela hirietan: euskara, erromantze nafarra eta okzitaniera.

Monarkia nafarraren jarrerari buruz hizkuntzei dagokienez honakoa aipatuko dugu: Nafar Erresuman hizkuntza erabilia inguru ofizialetan, lehenik latina eta ondoren erromantzea izan ziren. Nafar erregeek ez zuten euskararen egoera juridikoa hobetu, aitzitik, kanpoko kulturei ateak zabaldu zizkieten. Antso Azkarrak, Cluny-ko fraileak ekarri zituen eta hauek, adibidez, kultura frantsesa hedatu zuten.

Bestalde, zenbait garaitan Nafarroa Frantziako erregeak Frantziako dinastiakoak izan dira eta horrek ere euskararen alde ez zuen jokatu.

Badugu aldi honetan, esandako guztiaren adierazle bezala, 1415. urtean Gorteko giroan bi errege idazkarien artean bidalitako mezu bat. Mezua euskaraz idatzita dago, baina mezua pribatua da.

28. Araba, Gipuzkoa eta Bizkaia eta 62

Lurralde horientzat garrantzizkoa den momentutik abiatzen gara. XIII. mendeetan Araba, Bizkaia eta Gipuzkoa Gaztelarekin lotzen dira

XIV.

behin betiko, Nafarroako Erresumari zenbait alditan lotuta egon ondoren.

Gaztelan, eta botere inguruan berdin, bertako herri hizkuntza erabiltzen zela gogoratu behar da.

Garai horretan aldakuntza ekonomiko eta sozial nabarmenak gertatu ziren. Aldakuntza horiek bizimolde tradizionalak aldatu zituen; bereziki nekazaritzako girokoa zena, idatzi gabeko usadio eta famili Zuzenbidearen arabera bizi diren gizarteei dagokiena. Antolaketa sozial eta juridiko berriak sortzen dira hirien inguruan.

Hiri Foruak edo hiri-gutunek, erregeek euskal lurraldeetan emanikoek, ondoko toki hauetatik datozen latin edo erromantzeko testu tipoak kopiatzen dituzte: Gipuzkoan Lizarrakoa Donostiarentzat, eta Gasteiz eta Logro単okoa beste hirientzat; Bizkaian Logro単okoa batez ere. Kasu guztietan latinez edo erromantzez idatzirik egon ziren eta nolabait eredu juridikoek berekin ekarri zuten eredu linguistikoa ere.

Monarkiaren eta mendebaldeko Euskal Herriaren arteko lotura politikoak zirela medio, boterearen zereginetarako hizkuntza gaztelania erabili beharra suertatu zen. Erregeek hautaturiko karguek gaztelaniaren presentzia suposatzen zuten. Kontutan hartzekoa da, Bizkaiko kasuan hain zuzen, Foruen aginduz ofizial batzuk (prestamero tenienteordezkoak eta Durangaldeko korregidore tenienteak) Ebroz bestaldetik zetozela, Justizia inpartzialki aplika zedin.

Gaztelania hizkuntza ofizial zenez eta Korregidorea nahiz beste edozein ordezkari erdaldun izanik, euskaraz mintzo zen herriaren eta monarkiaren ordezkari horien artean, zenbait elementu elebidunen garapena baldintzatu zuten.

29. Iparraldea Hegoaldean bezala, Erdi Aroan euskara ez zen erabili eremu eta testu juridikoetan. Lurralde horietako egitura administratiboaren berri emango dugu, horrek bere garrantzi izan baitzuen bertan erabilitako hizkuntzan.

Lapurdiko lurrak Erdi Aroko lehenengo urteetatik Gaskonia eta Akitaniako erakunde politikoei loturik agertzen zaigu. Leonor Akitaniakoa Ingalaterrako Enrike II.arekin ezkondu zen 1152. urtean eta ondorioz dukerria Ingalaterrako Erresumara lotu zen. 1451. urtean, Ehun Urteko gerra amaitu zenean, Lapurdi koroa frantsesaren menpera pasatu zen.

Zuberoa ere inguruko lurraldeei loturik agertzen da sasoi horretan.

Lapurdi bezala, ingelesen menpe geratu zen hamabigarren mendean Leonorren ezkontzaz, Ehun Urteko gerraren ondoren frantsesek bereganatu arte.

63

Behe Nafarroa, aurreko biak bezala, Gaskoniako eraginaren pean egon zen. Baina gero Ingalaterrarekin bildu beharrean Nafarroako erresumari hurbildu zitzaion. Hamaseigarren mendean Nafarroako erresuma Gaztelak eskuratu zuen, baina Nafarroa Behereak bere aldetik iraun zuen ahalik eta Enrike III errege nafarrak Frantziako errege bihurtu arte, horrela lurralde hau Frantziara behin betiko lotuko zelarik.

Orokorrean esan daiteke okzitaniera edo, zehazkiago esanda, beraren dialektoak, Erdi Aroan Frantziako behe erdialde osoan idatzizko hizkuntza izan zela, latinaren lekua hartuz. Okzitaniera erabilia izan zen ez bakarrik literaturan, baita erabilera juridikoetan ere. Agiriak, ekintza juridikoak, aitorpenak eta foruak okzitanieraz, eta gure kasuan gaskoineraz idatziak aurki daitezke. §10. Foruen idazketa Euskal Herriko lurralde historiko bakoitzean Zuzenbide orokorra biltzen zuten konpilazioak idatzi ziren. Euskal Zuzenbidea ohiturazkoa zen gehienbat eta foruak ohituraren idatzizko forma baino ez ziren. Nahiz eta urte desberdinetakoak izan, puntu honetan elkarrekin bildu ditugu ideia orokor batzuk emateko.

Lehenengoz, hau esan behar dugu: lege bilduma horiek ez ziren euskaraz idatzi, beste edozein hizkuntza erromanikoz baizik. Goazen banan-banan aipatzera eta gero nolatan idatzi ziren horrela aztertuko dugu.

Nafarroan Foru Nagusia idatzi zen nafarrera erromanikoz hamahirugarren mendean. Arabako lurraldean jasotako idatzizko Zuzenbide arauak gaztelaniaz agertzen dira, hamalaugarren eta hamabosgarren mendeetan.

Gipuzkoari dagokionez, bai hamalaugarren mendeko Ermandadeko Ordenantzak, bai hirurehun urte geroago agertutako Foruen Errekopilazio Orokorra gaztelaniaz idatzi ziren. Bizkaian hamabosgarren mendeko Foru Zaharrean eta beraren berriztapena den Foru Berrian, hurrengo mendean, gaztelania erabiltzen da ere.

Iparraldean antzera gertatu zen. Lapurdiko Zuzenbidea finkaturik agertu zen 1514an Les coutumes générales gardées et observées au Pays eta Bailliage de Labourd arau bildumetan, gaskonieraz. Zuberoako ohiturak 1520an bildu ziren Les costumes générales du Pays eta Vicompte de Sole izenarekin, baita gaskonieraz ere. Nafarroa Beherean, bertako usarioak eta legeak 1620an biltzen dira Fors et Costumes deu royaume de Navarre deçaports izenarekin gaskoineraz, orduko hizkuntza ofizialaz, idatzirik.

Lino Akesolok, Bizkaiko kasuari begira, bizkaitarrek Foruak gaztelaniaz zergatik idatzi zituzten aztertu nahi du. Lehen arrazoia, beraren us64

tez, ohituraz inguruetako herrialdeetan legeak euskara ez diren beste hizkuntzetan idatzi zirena da. Bigarren arrazoi gisa ondokoa aipatzen du: bizkaitarren gainean zeuden zenbait erakunde erdaldunak ziren eta horregatik, derrigorrez, erdarara jo behar zen ohiturazko arauak idazterakoan.

Beraz, esan daiteke arrazoi bi aipa daitezkeela arazo honen inguruan. Batetik, erdarara jotzearen aldeko ohitura latina itxi zen momentutik, lehenago ikusi dugunez; bestalde ez da ahaztu behar hizkuntza erdaldunak Euskal Herrian aspaldian sartu eta hitz egiten hasi zirela. Eta bestetik, euskal lurraldeen lotura estuak erdaldun herrialde eta erakundeekin. §11. Aro Modernoa 30. Aro modernoa Hego Euskal Herrian Errenazimentuan Europako monarkia handiek lurraldeak bildu ez ezik, estatuaren tresneria ere hobetu zuten, erakunde publikoak hobeki eratuz, errege ogasuna berrantolatuz eta koroaren funtzionariak ugalduz.

Boterea Erregeren ingurura biltzeko ahalegin handiak egin ziren. Koroapean bizi ziren herriek hizkuntza desberdinak erabiltzen zituzten eta arlo horretan ere batasun ahaleginak egiten hasi ziren. Erregeek gorte inguruko hizkuntza aukeratu zuten batasunerako: Frantzian oil hizkuntza, egungo frantses estandarraren jatorria, eta Penintsulan gaztelania, galaikoportugesa, leonera, aragoera eta katalana baztertuz.

Espainiako monarkia Estatu multzo batek osatua izan zen, pertsona mailako loturaz. Halaz ere, boterearen goi organoak Gaztelan lekuturik zeudelako eta Gaztela lurrez eta demografiaz indar handiagokoa zelako, beraren kultura gailendu zen haren eremutik kanpora ere. Gaztelaniaren hedapena errekonkistarekin eta Amerikako aurkikuntzarekin arindu zen.

Euskarari dagokionez, Nafarroako Erresumaren desegiteak euskarari mesederik ez zion egin. Gaztelako Koroaren pean euskararen berpizkundea ezinezko gertatu zen, gaztelania hizkuntza ofizialaren zabaltzearekin batera. Aldez aurretik esan beharra dago euskara ez zela izan Nafarroako Koroan hizkuntza ofiziala, baina 1545ean eta 1571n euskarazko lehen testu inprimatuak agertu ziren eta zenbait autorek euskarazko literatura idatziaren agertzea lotzen du iparraldeko monarkia nafarraren inguruan sortutako mugimendu kulturalarekin.

Bestalde aipatu behar da Kontrarreforma dela eta, orain Eliza katolikoak bertako hizkuntzak erabiliko dituela latinaren alde, euskararen alde gertatzen delarik gertaera hau.

65

Garai horretan euskaldun asko Espainiako administrazio maila guztietan oso sartuta daudela aipa daiteke. Honek gaztelaniaren itzala eta begirunea euskaldunen artean handitzen du. Hezkuntzaren alorrean gertatuko denarekin ere euskararen egoera ez da hobetuko.

Austriar monarkian Espainiako zenbait lurraldek autonomia politikoa zuten eta gaztelania ez beste erromantze bat mintzatzen zen lurraldeetan (Kataluniako Printzerrian, Valentzian eta Baleare Irletan) administrazio publiko eta izaera juridikoko dokumentu pribatuen maila guztietan euren erromantzea erabiltzen jarraitu zuten. Austriarrak ez ziren Borboiak bezain zentralistak gertatu.

Borboien dinastia XVIII. mendearekin batera ailegatzen da Espainiako koroara. Familia horren ezaugarri nagusia bateratzearen aldekoa izatean datza, ez bakarrik egitura politikoan, hizkuntzaren alorrean ere. Borboiak heltzen direnean, Estatuaren politika linguistikoen aldaketa garbia gertatzen da; gaztelania bultzatzea eta beste hizkuntzen erabilpena galaraztea. Testuinguru horretan ulertu behar dira euskarazko idazlanek kalera ateratzeko topatzen zituzten oztopo ofizialak. ÂŤNueva PlantaÂť (1716) izeneko Dekretuak Aragoiko Koroaren bertako egitura politikoaren deuseztea esan nahi du eta, horrekin batera, Gaztelako erregimenaren ezartzea; honela, gaztelaniak hartzen du beste hizkuntzen eginkizuna Katalunia, Valentzia eta Baleare Irletan. Hori dela eta, 1707 eta 1716an Katalunia eta Valentziako Gorteak galdu egiten dira, baita Mallorkako aginte organoak ere. Horren ondorioetarik bat, katalanez egiten zen lege produkzio guztiaren galera da. Bai auzitegiek baita beste organo administratiboek ere, hemendik aurrera, gaztelania erabili beharko dute; gisa berean, udal mailako aktak gaztelaniaz idatzi beharko dira. Dena dela, 1790 eta 1820. urte bitartekoan, 2.695 notari idazki ikertzen dituen lan baten arabera, %81,20 katalanez egin ziren. Egoera erabat kontrakoa da, baina katalanaren erabilerak arlo juridiko horretan jarraitzen du. Euskararen kasua desberdina da; gure artean arazoa orokorreko erabilera faltan gauzatzen da. Hala ere, herria euskalduna zen eta Nafarroako Gorteetako 1724ko LXX. Legean irakur daiteke eskribaua izendatzerakoan lurralde euskaldunetarako kontutan hartu behar zela hizkuntza horren ezagutza.

31. Iparraldean Ipar Euskal Herria osatzen duten lurraldeak Frantziako Koroarekin elkarturik agertuko dira sasoi horretan. Baina hori gertatu orduko Behe Nafarroan euskarak beharbada bere maila hobetzeko aukera izan zuen.

Gure hizkuntzan ezagutzen ditugun bi lehenengo liburuen argitalpen-ur66

teen artean (1545-1571), euskarak egokiera sozial ona izan zuen kultur hizkuntza bihurtzeko. Dena dela, hamaseigarren mendearen bukaeran, maila pertsonalean bazen ere, Nafarroa Beherea frantziar koroarekin lotuko da.

Frantses hizkuntzaren zabalkundea, errege boterearen bilakaera eta finkatzearekin oso loturik egon zen. Ehun Urteko Gerratearen ondoren zentralismo monarkikoa gailentzen joan zen eta erregetzaren egintza guztiak ÂŤfrantsesezÂť idazten hasi ziren. 1539ko Villers-Cotteretseko Araudia eman zen, zeinen arabera agiri juridiko eta pribatu guztietan frantsesa bakarrik erabiltzea agindu baitzuen. Euskal Herrian frantsesaren indartze hau euskararen kontra baino gehiago, dakigunez, gaskoineraren kaltetan suertatu zen.

32. Euskal erakundeen hizkuntza Erakundeetako hizkuntzaren erabileran bi motatakoak bereiz litezke: mintzatua eta idatzia; eta, batean nahiz bestean, legezko onarpena ere duena edo usario hutsezkoa. Euskal erakunde publikoetan herritik hurbilenetan batik-bat euskararen erabilpen mintzatua arrunta izan bada, goragoko erakundeetan edo kanpotar erdaldunek ere egon behar zutenetan zailagoa zen hori. Euskal erakunde nagusietan euskarak ofizialtasunik ez zuen izan. Batzar Nagusietan (Bizkaian, Gipuzkoan eta Araban) eta Gorteetan (Nafarroan) gaztelania guztiz ezarrita zegoen, bertan Erregeren ordezkariak izaten zirela.

A) Udal administrazioa Udal administrazioan, erregearen aginteari gutxiago lotuak baitziren, eta beraz autonomia handiagokoak izanik, askatasun handiagoa zuten hizkuntz arazoan, mintzatzean behinik-behin. Akta eta antzeko beste paper ofizial gehienak, ordea, gaztelaniaz idazten ziren. Erabakiak idazten Erdi Aroaren amaieran hasten da, eta ordutik, besterik gabe, idazkariek gaztelania erabiltzen dute.

Udal agintariek gaztelania, hizkuntza ofiziala, jakin beharra al zuten?

Gipuzkoan alkate izendatzeko ondasun kapital jakin bat izateaz aparte, gaztelaniaz irakurtzen eta idazten jakin beharra zuten. Garbi dago, esaten ez badu ere, gaztelaniaz irakurtzen eta idazten esan nahi duela. Gipuzkoako egoera soziolinguistikoa ez zen agindu horri egokitzen eta zenbait arazo gertatu ziren hizkuntz eskakizuna ez betetzeagatik. Gaztelaniaren ezartzearen beste eragile bat irakaskuntza izan zen. Bestalde udal ordezkariz osoturiko Batzarre Nagusietan gaztelania erabiltzen zen; horrek 67

hauxe azaltzen digu: aukeratua izateko baldintza linguistiko eta ekonomikoek eten bat sortzen zutela biztanle gehienen errealitatetik urrunduz.

Bizkaian bi egitura zeuden: elizateak eta hiriak. Elizateetako udal kargua hautatzeko ez zen ez ekonomia ez eta hizkuntzarekiko agindu bereizgarririk izaten, eta horien antolaketa egitura sinpleari esker egin beharreko izkribuak eskasak ziren. Hiri agintariak hautatzerakoan nolabaiteko baldintzarik bazen ere, hizkuntzarekikoa ez zaigu oraindik inon agertu, baina gaztelania zen era guztietako ekintzak eta izkribuak taxutu eta burutu behar zituztenean erabiltzen zutena.

Nafarroan, hizkuntzari dagokionez, ez zegoen eskakizunik. Nafarroako herri euskaldunetan euskara erabiltzen zela ahozko mailan Etxarri-Aranazko eskribau agiri batean topatzen dugu, non udal batzarrak euskaraz egiten zirela aipatzen baita.

B) Herrialdeetako erakundeak Herrialde mailako batzarretara biltzen ziren herrien ordezkariak, Erregeren ordezkaria bertan zela; Korregidorea Bizkaian, Gipuzkoan eta Araban, eta Erregeordea Nafarroan. Bestalde betearazpen boterea zeukaten erakunde batzuk zeuden, aldundiak. Batzar Nagusietan egoera oso ona ez bazen, Aldundien jardueran euskararekiko ez dugu jarrera hoberik topatzen.

Batzarretan euskararen egoera dela eta, batzuen ustez euskara gaitzetsia zegoela ulertu dute. Egia da Bizkaiko Batzarretako 1613. urteko erabaki batek debekatu egiten diola erromantzez irakurtzen eta idazten ez dakienari ordezkari izatea. Baina Lino Akesolo, adibidez, Gernikako Batzarretako euskararen erabilpenari buruz hurrengoak aipatzen ditu.

Hasteko, Bizkai osoa ez zen euskalduna, zonalde erdaldunak aspalditik baitzeuden. Horri gaineratu behar zaio Korregidorearen figura bazegoela; dakigunez, kanpokoa eta euskaraz ez zekiena. Garai labur batean, hamazazpigarren mendearen hasieran, ordezkariei zenbait baldintza ipini ziela aitortzen du, eta nola udal ordezkari batzuk zigortuak izan ziren beharkizunak betetzen ez zituztelako. Baina garai hori igaro ondoren, aktek ez dute berriz, berak dioenez, hizkuntza dela eta, zigor edo kanporatzearen aipamenik egiten. Hizkuntzari buruz agertzen dena, aldiz, hurrengoa da: euskarazko argibideak ematen zirela gaztelaniaz aritutakoa ulertzeko.

Bukatzeko, gai honi loturik, herrialdeetako erakundeetan behin baino gehiagotan laguntza ukatu egin zietela euskarazko argitaragaiei gogora ekarri behar dugu. Joanes Dâ&#x20AC;&#x2122;Etcheberri Lapurdiko Uztaritzeko Biltzarrera bidali zuen bere semea Agustin aitaren idazlanak argitaratzeko dirua eskatzera; Biltzarrak laguntza hori ukatu zuten. P. Domingo Bidegarayri 68

berdin gertatu zitzaion Nafarroako erakundeekin. Euskal erakundeek ez zuten, beraz, Euskal Herriaren hizkuntza beren ardurapean hartu, beste tokitan Koroak berearekin egin zuen bezala.

33. Euskararen agerpena arlo juridikoko testuetan Ikusia dugunez, erromantzeak Erdi Arotik aurrera testu publiko eta pribatuetan erabiltzen hasi zen. Hala ere, nahiz eta Zuzenbidearen eta Administrazioaren agirigintza gaztelaniari lotua izan, tarteka-marteka euskara idatziaren euskarri bilakatzen zaigu, hizkuntza hori komunitatean sustraiturik zegoelako. Beste batzuetan euskaraz eginiko esaldiak dituzten erdal dokumentuak agertzen dira. Bestetik euskal hiztunen hizkuntza ofiziala ulertu ezinak sortu zituen arazoen berriak dakartzaten eta hizkuntza ofizialez idatziriko testuak badira.

Aro Modernoan sarturik, bi motatako testuak jaso ditugu, batetik gatazka linguistikoaren berri ematen digutenak eta euskararen nolabaiteko erabilera aitortzen dutenak; eta bestetik euskararen erabilpenaren beraren testigantza ematen digutenak. Goazen banan-banan ikustera.

A) Gatazka linguistikoaren adierazgarriak Euskaldunek erdaraz ez jakiteagatik sortzen ziren arazo linguistikoaren berri eman eta hizkuntza ofizialez idatzita dagoen dokumentazio ugari dugu. Aurreko garaietako zenbait testuren berri ematen hasiko gara.

Erdi Aroko testigantza goiztiar bat aipatuko dugu: XIII. mendean, Fernando III.ak, Errioxako Ojacastro haraneko bizilagunei forua eman zien eta beraien merinoek, orduko epaileak, egindako galderei erantzuteko eta aitorpenak euskaraz egiteko eskubidea emanez.

Bizkaiako Foruan ere, bederatzigarren tituluaren bigarren legean, antzeko gauza bat ezartzen da. Auzibide penaletan lekukoei, gaztelaniaz ez dakiten kasuetan, euskaraz aritzea ahalbideratzen zaie. Behe Nafarroako foruen bilketan halaber hizkuntza desberdinen arazoari aipamen egiten zaio.

Bi adibide hauez aparte, interpretarien behar puntuala dokumentu askotan jasotzen da. Bestalde, euskarazko hitzen agerpenak ere erdarazko testu barruan gatazkaren adierazgarriak dira. Agerpen horiek hurrengo puntuan aurkeztuko ditugu.

B) Euskararen erabilpena Ezkontza auzibideetan maiz agertzen dira euskarazko aztarnak. Senargai eta emaztegai euskaldunen arteko ezkontzagatiko promesak eus69

karaz egiten ziren eta judizioetako paperetan horrela agertzen dira. Beste zenbait ezkontza prozesutan euskarazko gutunak eta agerpenak agertzen dira dokumentuzko edota testigantzazko froga gisa.

Zenbait prozesu kriminaletan tarteka ageri zaigu euskara, erdaraz ez zekitenen adierazpenetan, alegia. Nafarroan sorginkeria dela-eta egindako prozesuetan ere sarritan agertzen da.

Eskribauek egindako dokumentuetan euskarazko hitzak eta esaldiak agertzen dira, nolabait erdarazko testua osatzeko. Beste batzuetan, euskaraz osorik idatzitako testuak agertzen dira eraskin gisa.

Administrazio munduan erabat euskaraz idatziak dauden dokumentuak oso urriak dira: zenbait akta eta ordenantza, udalen arteko gutun batzuk... §12. Aro Garaikidea 34. Hizkuntzen trataera politikoa Frantzian Erregimen Zaharrean lekuko hizkuntzak baztertuak egon ziren eta frantsesari leku egiten zitzaion. Iraultza gertatzen denean bestelakorik espero zitekeen baina, zalantza batzuen ondoren, luzarora ez zen horrelakorik gertatu. Iraultzarekin Estatu berriak eraiki beharko zukeen nazioaren teoria zabaldu zen eta horrekin batera nazioaren hizkuntza, frantsesa alegia. Iraultzak, barneko eta inguruetako mehatxu guztien erdian premiazkoa zuen, lehen urrats bezala, barneko herriak bereganatzeko hizkuntz arazoari aurre egitea. Hasieratik bertatik hartu ziren erabaki kontrajarriak: lege-dekretuetarako itzulpen bulegoa sortu zen Parisen, baina urte berean agindu zen igande-mezen ondoren testu ofizialak frantsesez aldarrikatzea.

Benetako egoera linguistikoa ezagutzeko, Biltzar Konstituziogile Nazionalaren kleroaren ordezkaria zen Henri GrĂŠgoire abadeak, 1790. urtean Frantzian zehar sakabanatutako zenbait pertsonari galdera sorta bidali zion. Erantzunekin abadeak, lau urte geroago, txosten bat idatzi zuen frantsesaren orokortzea defendatuz eta beste hizkuntzak mesprezatuz. Ateratako datuen arabera biztanleriaren bosten batek bakarrik frantsesaz hitz egiten zuela aipatzen zen. Txosten horrek, azken finean, etorkizunerako politikaren lerro nagusiak definitu zituen. Aurreko jokabide liberalagoa baztertu zen frantsesa hizkuntza nazional bakartzat hartuz, eta tokiko hizkuntzak erregimenaren etsai bezala ezagutuz. Tokiko hizkuntzen aurkako borroka ezjakintasunaren eta antzinatearen kontrako borroka bezala aurkeztu zen.

Euskarazko testuei dagokienez, Margarita Ricak batu eta aztertu ditu Iraultza Garaiko hasieran eman ziren euskal testuak; gero euskarak erabi70

lera hori galtzen du eta hamarkada luzeetan, han-hemenka ageri den ahots galduren bat izan ezik, ez da botere zentralen eskuetara hizkuntzaren aldeko deirik iristen: banaka horietakoa izan zen D.J. Garat uztaritar ministrariak Napoleoni egindako eskea.

Oinarrizko irizpide ideologiko eta politiko horiek baldintzatu dute, neurri handi batean, Frantziako legeria gaur egunera arte.

35. Hizkuntzen trataera politikoa Espainian (1789-1876) XVIII. mendetik zetorren elebakartze-asmoari eutsi zitzaion Espainiako monarkian. Mendean zehar, legea eta praxi politiko-administratiboa norabide bakarrekoak izan ziren: Estatu zentralaren hizkuntza zabaldu eta ezartzeko asmatuak.

Euskal erakundeei dagokienean, aurreko orrialdeetan ikusten genuenez, euskararen aldeko hautapen ofizialik, nonbait, ez zen egin. Dena dela, XIX. mendean zenbait euskal erakunde euskararekiko jarrera jite berria azalduz joango da. Bizkaiko Batzarretan, adibidez, botazioak egin orduko, beharrezko ziren azalpenak eta eztabaidak hizkuntza bietan egiteko ohitura onartzen da, txandatze horren frogak literatur testuetan ere topa daitezkeelarik; edota aurreko egunaren lansaioaren laburpena euskaraz egiteko erabakia 1841ean. Gisa berean Korregidoreak batzarraldiak zabaltzeko ematen zuen hitzaldia euskarara itzuli eta inprimatzen hasten da. Itzulpenak batzarkideek egiten zituzten, ez zen onartu lan horretarako pertsona egokiak izendatzeko proposamena. Bizkaiko egoera hits horretatik Ulibarri batzarkidearen izena azpimarratu behar da, euskararen aldeko zenbait ekintza eta proposamenen egilea izan baitzen.

Diputazioaren partaideek gaztelaniaz hitz egiten bazekiten eta hizkuntza horretan egiten ziren erakunde horren batzarrak eta aktak. Batzarrek hartutako erabaki batean, 1814. urtean, Diputazioko langile berrien erdiek euskaraz jakin behar zutela esaten da. 1856an antzeko erabaki bat agertzen zaigu. Hezkuntzaren munduan ere zenbait aurrerapauso ematen dira, baina oso txikiak.

Gipuzkoan, 1830. urteko Arrasateko Bileran 芦Comisi贸n auxiliar de la Diputaci贸n para el fomento de la Industria, Comercio y de la Lengua Vascongada禄 sortzearen aldeko erabakia azpimarratu behar da.

36. Hizkuntz politika Espainian (1876-1936) Mendearen azken zatian Espainian ez zuten aintzakotzat hartu euskaldunen hizkuntza. Botere zentralek beren hizkuntz politika erdalduntzai71

leak eraman zituzten aurrera eta aginte zentralaren eskuetan zeuden erakundeetan euskarak ez zuen lekurik aurkitu. Administrazioan, indar armatuetan eta abarretan ofizialki ez zekiten euskaraz eta gaztelania zen hizkuntza bakarra.

Egoera hau aldatzeko tokiko hizkuntzekiko kontzientzia sortu behar zen. Euskal Herriari dagokionez, Foruen galerak aldi berri honetan eraginik izan zuela ere aipatu izan da, euskara erreibindikatuz. Katalunian hizkuntzaren aldeko eske zehatzak egiten hasi ziren. 1885ekoa izan zen katalanismo politiko taldetu eta elkartuaren lehen azalpena: CĂĄnovasen erregimen monarkiko zaharberrituaren barnean katalanaren ofizialtasuna eskatu zioten Erregeari. Ondoko egokiera politiko handienetan, ofizialtasun bera eskatu zitzaion Erreginari, lore-jokoen aukeraz baliatuz, 1888. urtean, eta gisa berean mintzatu ziren hurrengo urteetan. Manresako Hastapenak deituriko dokumentuan, adibidez, Katalunian erabili ahal izango den mintzaira bakarra hizkuntza katalana izango zela esaten zen.

Izpiritu euskarazalea eta abertzaleen indarra hasi zirenetik hizkuntzarekiko soma daiteke interes berri bat. Gogora ekarri behar dira Diputazioek elkarrekin hartutako erabaki batzuk: euskal eskualdeetarako notarien euskalduntasuna eskatzen zuena, Euskaltzaindiaren erakundea sortzen zuena eta unibertsitatea eraikitzeko ahaleginak.

Diputazioek, bakoitzak bere aldetik, egin zituzten lanetan, Bizkaia eta Gipuzkoako zenbait adibide aipatuko ditugu. Gipuzkoan ekimen batzuk euskal kultura laguntzeko izan ziren, hala nola kaleratzen ziren aldizkariei eta liburuen argitaratzaileei emandako laguntzak. Bestetik, erakundeetako funtzionarien hizkuntz gaitasuna zaintzera zeuden neurriak ere hartu egin ziren, esaterako mikeletegaiak edota telefonistak hartzerakoan etab.

Bizkaiko Diputazioak ere, arloaren bi alde horiek zaintzeko, euskara gizartean nolabait laguntzearena eta funtzionarien hizkuntz baldintzena alegia, eman zuen hainbat arau. Aipatuko ditugu, besteak beste, hurrengo hauek: Minoien buruzagitzarako hautagaien artean euskaldunak hobetsi izan ziren, Lehen Irakaskuntzako Ikuskatzaileari euskara jakitea eskatzen zitzaion, Gorlizko Eritetxeko mediku izendatu berriek urtebeteren buruan euskara ikasteko beharra zuten etab. 1921ean irizpide orokorrago bat jarriko da: eskualde euskaldunekin edo mintzatzaile euskaldunekin harremanak izan beharko dituzten enplegatuei euskara jakitea eskatuko zaie Bizkaian. Oro har, eskola irakasleei euskara jakitea eskatu zitzaien. Dena dela, neurri horien pisua txikia da hizkuntz normalizazio egoera batekin konparaketa egiten badugu eta esan beharra dago ez dela ageri euskara indartzeko proiektu orokorrik.

Urteak pasatu ahala, eta abertzaleen indartzearekin, hizkuntzari buruzko gogoeta eta testu asko sortu zen eta Errepublika urteetan, egoera 72

aproposagoa izanik, autonomi estatutua lortzeko ahaleginak biderkatu ziren. Eusko Ikaskuntzak 1931. urtean proposatutako autonomi proiektuan euskara hizkuntza ofizial bihurtzen zen, gaztelaniarekin batera. Proiektuak ez zuen aurrera egin eta hurrengo urteetan arazo eta oztopo ugari egon ziren. Azkenean, Gerra Zibila hasita zegoela, Madrilgo Gorteek 1936ko urriaren 1ean beste proiektu bat onartu eta Euskal Herriko Autonomi Estatutua onetsi zen.

Euskal Herriko Autonomi Estatutuak lehenengoz eskaini zion euskarari erabilpen-estatus ofizala. Euskarak, lehenbizikoz, hizkuntza ofizialaren estatusa jaso zuen eta horren ondorioz Euskal Administrazioaren jarduera elebiduntzearen bidea hartu zuen. Esaterako, Euzkadi’ko Agintaritzaren Egunerokoa-Diario Oficial del País Vasco, 1936ko urritik 1937ko ekainera bitartekoa, gaztelaniaz eta euskaraz argitaratu zen. Argitalpen horretan agertu ziren Jaurlaritzaren, Bizkaiko Diputazioaren eta udalen arauak, eta beste zenbait erakunderen iragarkiak.

Baina hurrengo urtean gerra amaitu zenean lan hori ezereztatu zen eta euskara eta euskal kultura debekatuak gelditu ziren urte luzeetarako. §13. 1937-Gaur egunera arte 37. Gerra osteko giroa Hizkuntz zapalkuntza ez zen frankismoarekin hasi, hala ere, aspaldidanikoa zena, garai horretan gogortu egin zela esan daiteke, bizitza publikotik ez ezik, pribatutik ere ezabatu nahian.

Hizkuntzaren zapalkuntza, euskararen ofizialtasuna kentzetik hasi zen, hau da, gerra lehertu eta Bizkaia eta Gipuzkoa traidoretzat jo zituen dekretutik. Estatutuak 1936an aitorturiko ofizialtasuna ukatu zitzaion hizkuntzari. Hortik aurrerako urratsak hizkuntza bat baztertu eta zigortzeko eta beste bat ezartzeko izan ziren. Hizkuntz politika zapaltzaile hau lege eta jokabide zitalez burutu nahi izan zuen frankismoak. Euskal pertsona-izenak ere ezabatu egin ziren. Gipuzkoako Gobernadoreak «hablad castellano» zioen bando bat zabaldu zuen; arrazoiak laburrak eta erabakigarriak zituen: «preocupación de toda autoridad debe ser el eliminar causas que tiendan a desunir a los gobernados» idatzi zuen 1937. urtean.

Politiko horren eta Erregimenaren ideologia nazio bakarra hizkuntza bakarrarekin lortzeko ideiarena zen. Gaztelania eta Espainia berdintzen ziren eta gaztelaniak izan behar zuen proiektu nazional horren ardatz linguistikoa.

Euskararen erabilpena gai juridikoetan murritza izan zen garai horretan, pentsa daitekeenez. Bakarrik aipatuko ditugu erbestean agertutako 73

zenbait artikulu. 1950ean urrats txiki bat eman zen «Gizonaren eskubidegai guzietaz aitorkizuna»rekin Euzko Gogoa aldizkarian argitaratu zenean.

Aldizkari berean, urtebete geroago argitaraturiko «Ilburuko edo testamentua» artikulua ere aipa daiteke.

38. Gaur egungo estatusa Euskararen estatus juridikoa, Euskal Herriko banaketa politikoak baldintzatzen du. Euskal Herria bi Estatutan banatuta dago: Ipar eta Hego Euskal Herria.

Ipar Euskal Herria ez dator bat Frantziako Estatuko zatiketa politiko-administratiboarekin, Pyrénées-Atlantiques departamentuaren barruan dago. Euskaldunek paper txikiagoa betetzen dute Akitaniako Eskualdean, izan ere, Pyrénées-Atlantiquesez gainera beste lau departamenduk osatzen baitute aipatu eskualdea. Frantziako deszentralizazioari buruzko legeaz geroztik, Kontseilu Nagusiaren ahalmenak indartuz, Ipar Euskal Herriaren egoera hobetzen ez du lagundu.

Hego Euskal Herriaren lurraldea, bi autonomi elkartetan zatituta dago: Euskal Autonomi Elkartea eta Nafar Foru Komunitatea. Euskal Autonomi Elkartearen hizkuntzarekiko estatusa orokorrean berdina da Araba, Bizkaia eta Gipuzkoan. Nafarroa, euskarari dagokionez, Euskararen legeak Foru Komunitatea hiru zonaldetan zatitzen du, hizkuntz eskubide desberdinak aitortuz. Iparraldean, berriz, euskarak ez du ia inolako babes legalik.

Euskararen erregimen juridikoaz dihardugula, azter ditzagun hizkuntz erregimen juridikoa zehazten duten honako xedapenak.

A) Estatu frantsesean Frantziako 1958ko Konstituzio Errepublikarrak ez zuen, 1992. urtera arte, hizkuntzei buruzko aipamenik egiten. Oro har esan daiteke Zuzenbide frantsesak hizkuntza bakar bat baino ez duela aintzakotzat hartzen: frantsesa. 1992an izandako aldaketa konstituzionala esandakoa sendotzera etorri da, Errepublikako hizkuntza frantsesa dela beren beregi adieraziz.

Frantsesak izan ezik, bestelako hizkuntzen erabilerak ez du babes legalik eta tolerantzia hutsean oinarritzen dira. Konstituzioaren 2.1. artikuluak aipatzen duen berdintasun printzipioaren interpretazioa frantsesa ez den bestelako hizkuntzen erabilpena gaitzesteko erabilgarria da.

1992. urtean izan berri den Konstituzio Errepublikarraren zenbait artikuluren aldaketak Maastricht-eko Hitzarmenean agindutakoari egokitzeko eta elementu berri bat sartu du, beren beregi aipatuz: «Errepubli74

kako hizkuntza frantsesa da» (92-554 Lege Konstituzionalaren lehen artikuluan jasoa, non Konstituzio Errepublikarraren aldaketak jasotzen baitira). Aldaketa, praktikan erabiltzen zen kriterioa sendotzera etorri da, beraz, berritasunik ekarri ez duela esan daiteke. Aipagarria da Asanblea Nazionalean izandako eztabaidetan gertatutakoa, izan ere, oposizioko diputatuek aldaketa konstituzional hori sartzea lortu zuten lehen idazketa batekin (Frantsesa da Errepublikako hizkuntza), baina Senatuan idazketa hori aldatua izan zen goian azaldutako azken idazketa emanez. Eztabaidetan ingelesaren erasoen aurka frantsesa babesteko beharra azaldu zen arrazoi nagusitzat, baina horrekin batera Frantziako barietate linguistikoen aurka hitz gogorrak ere entzun ziren eta ez zen onartu testuari bigarren esaldi bat erastea, non Frantziako kultura eta hizkuntzen babesa aipatzen baitzen.

Konstituzioaz gain badira, ordea, Frantziako hizkuntz erregimenaren buruzkoetan argigarri diren zenbait lege, arau, zirkular etab. Legeen artean, bereziki, Loi n.º 94-665 du 4 aouˆt relative à l’Emploi de la Langue Française. Lege horrek, ordea, Conseil Constitutionnel delakoaren desadostasuna jaso du zenbait puntutan.

B) Espainiako Konstituzioa Espainiako 1978ko Konstituzioaren hizkuntz araubideari buruzko azterketa egiterakoan beraren hirugarren artikulua dugu, lehenbizi, aipagai.

Hirugarren artikuluak gaztelaniaren ofizialtasuna agintzen du, espainiarrek gaztelania ezagutzeko beharra dutela eta berau erabiltzeko eskubidea gaineratuz. Konstituzioak, 3.2. artikuluan, gaztelaniaz aparteko beste hizkuntzen koofizialtasuna eskualdeetan eskualdeetako estatutuetara eragortzen du berauen erregulazio zehatza.

Horrela dio hirugarren artikuluak: «3.1. Gaztelania da Espainiako Estatuaren hizkuntza ofiziala. Espainol guztiek jakin behar dute eta erabiltzeko eskubidea dute.

3.2. Espainiako beste hizkuntzak ere ofizialak izango dira haiei dagozkien Erkidego Autonomoetan berauen Estatutuei dagozkien eran.

3.3. Espainiako hizkuntza moeta ezberdinen aberastasuna kultur ondare bat da eta hura babes eta begirunegarri izango da».

Espainiako Konstituzioaren hirugarren artikuluaren irakurketak ondorio juridiko bikoitzera eramaten gaitu: batetik, gaztelaniaz aparteko beste hizkuntzek ofizialtasuna izan dezakete, eta gaztelaniari aitortzen zaion ofizialtasun maila bera izango dute, beraz, gaztelaniaren estatusa konpartitzera datoz, edo hobeki esanda, hizkuntza ofizial horien erregimen juridikoa gaztelaniak duen erregimen juridikoarekin parekatzeko bi75

deak izango dituzte; eta bestetik, hizkuntza horien ofizialtasun aldarrikapenak (geroago zenbait autonomi estatututan gauzatuko dena, hots, Euskal Autonomi Elkartearen Estatutuko 6. art., Kataluniako Est.ko 3. art, Baleareetako Est.ko 3. art., Valentziako Est.ko 7. art., Nafarroako Foruaren Hobeagotze Legeko 7. art., Galizako Est.ko 5. art.) ez dio ekarriko gaztelaniari ofizialtasuna galtzea.

Konstituzioko hirugarren artikulu horretatik erraz uler daiteke gaztelaniaz gain beste hizkuntza bat ofizialtzat aldarrikatuz gero, hizkuntza ofizial biak, legearen arabera, berdintasun juridiko egoeran egongo direla.

Hizkuntza ofizialaz dihardugu, baina zer da, bada, ofizialtasuna? Espainiako Konstituzioak ez du berau definitzen, baina Auzitegi Konstituzionalak erantzuna bilatu zion berari egindako galderari honakoa azalduz: «...aunque la Constitución no define sino que da por supuesto lo que es una lengua oficial, la regulación que hace de la materia permite afirmar que es oficial una lengua, independientemente de su realidad como fenómeno social, cuando es reconocida por los poderes públicos como medio normal de comunicación en y entre ellos y en su relación con los sujetos privados, con plena validez y efectos jurídicos». (82/1986 A.K. Epaia, ekainaren 26koa, II. Zuzenbide Oinarria)

Lurralde bateko hizkuntza propioari ofizialtasuna aitortzerakoan, Autonomi Elkartearen lurralde osoan izango du ofizialtasuna, beraz, Elkarte horretan kokaturik dauden botere publiko guztietan izango du eragina.

Auzitegi Konstituzionalak hori horrela dela aditzera eman zuen, esanez: «...al añadir el número dos del mismo artículo tercero que las demás lenguas españolas serán también oficiales en las respectivas Comunidades Autónomas, se sigue asimismo, que la consiguiente oficialidad lo es con respecto a los poderes públicos radicados en el territorio autonómico sin exclusión de los órganos dependientes de la Administración Central y de otras entidades estatales...» (Ibidem).

C) Euskal Autonomi Elkartean a) EAEko Autonomi Estatutua Gorago esan dugun bezala, Espainiako Konstituzioak ez du osoki hizkuntz koofizialtasuna arautzen, estatutu bakoitzaren esku uzten baitu azken hitza. EAEko Estatutuko 6. artikuluak Euskal Herriko berezko hizkuntzaren ofizialtasuna aldarrikatzen du.

6.1. «Euskarak, Euskal Herriaren berezko hizkuntza denez, hizkuntza ofizialen maila izango du Euskal Herrian gaztelaniarekin batera eta guztiek dute bi hizkuntzok ezagutzeko eta erabiltzeko eskubidea».

76

Seigarren artikuluaren zati horretatik hurrengoa ondoriozta daiteke: Euskal Autonomi Elkartean badugula «berezko» hizkuntza bat, euskara; eta bi hizkuntza ofizial, euskara eta gaztelania. Artikuluak agintzen du, euskararen ofizialtasuna gaztelaniari aitortu zaion bezalakoa izango dela.

Autonomi Estatutuak jasotzen duen ofizialtasunaren lurralde eremua EAErena da, ondorioz bertan kokaturik dauden botere publiko guztiak hartzen ditu menpean.

Estatutuko 6.2. artikuluak, bestalde, oinarri sendoa du, izan ere, gauza jakina da Konstituzioko 3. artikulua eta Autonomi Estatutuaren 6. artikulua ez direla aski hizkuntz ofizialtasunaren erregimena erabat ezartzeko eta, beraz, garapen normatibo osagarria beharrezkoa dela: hori Euskararen Erabilpena Arauzkotzezko Legearekin etorriko da.

6.2. «Komunitate Autonomoko Erakunde amankomunek Euskal Herriko egoera soziolinguistikoaren ñabardurak kontutan izanik, bi hizkuntzen erabilpena bermatuko dute, berorien ofizialtasuna erregulatuz, eta berorien ezagutza segurtatzeko behar diren neurriak eta medioak erabaki eta baliaraziko dituzte.

6.3. Hizkuntza dela-eta, ez da inor gutxietsiko».

b) Euskararen Erabilpena Arauzkotzezko 10/1982 Legea Hasteko esan beharra dago Autonomi Estatutuak 6. artikuluan aipatzen duen ofizialtasun bikoitzaren garapena dela.

Euskararen Legeak xede (eta muga) argi bat du, alegia euskararen erabilpena gaztelaniaren erabilpenarekin parekatzea.

Legeak progresibitatearen elementua sartzen du. Faktore horren itzalez, legeak xedatutakoa praktikan arian-arian edo mailaz maila gauzatzeko agintzen du. Argi dago, 1982. urtean (legea indarrean sartu zenean) barnean zituen aginduak gauzatzeko arazorik bazegoela, baina denbora aurrera joan ahala, arazo horietan oinarrituriko gaitzek indarra galtzen joan behar dutela ez dago zalantzan jartzen duenik, eta horrela izan da hein handi batean. 1992. urteko abenduan Euskararen Legeak hamar urte bete ditu.

Legeak, botere publikoen aldetiko konpromezua eskatzen du, euskararen berreskurapenari zuzenduriko egintza positiboak eskatzen baitzaizkie. Legeak euskararen sustapena eskatzen du, bi hizkuntza ofizialen artean euskara delako maila horretako neurriak hartzea eskatzen duen bakarra.

Euskararen Legeak Eusko Jaurlaritzari esku zabala eskaintzen dio, legearen oinarriak eta ezaugarriak gara ditzan (adib., Aldibaterako Xeda77

pena, Erabaki gehigarria eta Azken erabakia). Bere arauketa esparrua jarraiko gaiok osatzen dute: —Herri Agintaritza —Irakaskuntza —Gizarte adierazpideak eta, —Gizarte erabilpena.

Legeak oinarrizko hizkuntz eskubideak aitortzen dizkie euskal herritarrei. Eskubide horiek, labur esanda, honako ideian islatzen dira: «Euskal Herriko norbanakoek hizkuntza ofizial biak ezagutzeko eta ahoz zein idatziz berauek erabiltzeko eskubidea aitortzen zaie». Eskubide horiek, noski, dagozkien behar publikoak eskatzen dituzte inplizituki; baita esplizituki ere, 5.3. artikuluan xedatzen den legez: «Eskubide hauek [aurreko lerroaldeetan jasorikoak] eraginkorrak eta benetakoak izan daitezen, herri-aginte-sailek berorien erabilpena bermatuko dute».

D) Nafar Foru Komunitatean a) Nafarroako Foru Eraentzaren Birrezarri eta Hobeagotzeari buruzko Lege Organikoa Aipa dezagun, lehenbizi, lege honetan hizkuntz erregimen orokorrari buruz jasorikoa. Legearen bederatzigarren artikuluan hauxe esaten da: 9.1. «Gaztelera da Nafarroako hizkuntza ofiziala.

9.2. Euskarak ere hizkuntza ofizialtasuna izango du Nafarroako lurralde euskaldunetan.

Foru Lege batek zehaztuko du eskualde horiek zeintzuk diren, araupetuko du euskararen erabilpen ofiziala eta, Estatuko legeria orokorraren esparruan, antolatuko du hizkuntza honen irakaskuntza.»

Ikus daitekeenez, Nafarroako Foru Hobeagotzeari buruzko Legeak Euskal Autonomi Estatutua baino askoz ere tratamendu apalagoa ematen dio euskararen ofizialtasunari. Hobeagotzeko Legeko 9. artikuluaren irakurketatik bi ondorio juridiko azpimarratu nahi genituzke, hona hemen: batetik, Nafarroako Komunitateko eremu osoan hizkuntza ofiziala Estatuan ofiziala den gaztelania izango dela; eta, bestetik, euskararen ofizialtasuna zonalde batzuetara bakarrik, euskara erabiltzen den zonaldeetara, hain zuzen ere, mugatuko dela. b) Euskarari buruzko 18/1986 zk.ko Nafarroako Foru Legea Legearen ezaugarri nagusienetarikoa da, aurreratu den bezala, Nafarroako lurraldea zonalde desberdinetan banatzen duela. Nafarroako Foru 78

Hobekuntzak jasotzen duen banaketa-irizpidea baino zabalagoa den bestelako batean oinarritzen da Euskararen Legearen banaketa, izan ere, gaur egun udalerrien arabera zatitua izan da Nafarroa, eta ez euskarak bizirik dirauen zonaldeen arabera (Hobekuntzaren 9.2 art.ak jasotzen den irizpidea). Legeak hiru zonalde berezi ditu: euskalduna, mistoa eta ez euskalduna. Irakaskuntzak tratamendu berezia jaso du lege honetan. Euskararen Legeak xedatutakoaren ildotik, Nafar Gobernuari jarduera eremu zabala eskaintzen dio, xedatutakoaren aplikazioari dagokionez.

Oro har esan daiteke, Legeak Nafarroan euskararen erabilpena normalizatzea ez duela xedetzat hartzen, baizik eta helburu hori baino apalagoa den euskararen biziraupena duela xedetzat. Helburuen gainean 1.2. artikuluak honakoa dio: 1.2. art ﾂｫHauexek dira Lege honen ezinbesteko helburuak: a) Hiritarrek euskara ezagutu eta erabiltzeko duten eskubidea babestu eta eginkor bihurtzeko tresnak zehaztea. b) Euskararen berreskurapen eta garapena begiratzea, bere erabilpena sustatzeko neurriak adieraziz. c) Euskararen erabilpen eta irakaskuntza bermatzea, borondatezkotasun, mailakatze eta begirune erizpideei jarraiki, guzti hau Nafarroako errealitate soziolinguistikoaren araberaﾂｻ.

E) Nazioarte mailan Legeriari buruzko hausnarketa honetan Estatuetako (Espainiakoa eta Frantziakoa, hain zuzen ere) xedapenak bakarrik aipatu ditugu, baina hizkuntz erregimen juridikoari buruzko ikerketa osoa egiterakoan Nazio Batuetako eta Europako zenbait erakunderen (Europako Kontseilua, Europako Segurtasun eta Elkarlanerako Konferentzia, eta Europako Batasuna, besteak beste) legeria eta praxi jurisdikzionalari ere erreferentzia egin beharko genieke. Maila honetan hizkuntza gutxituen babesari buruzko ahalegin ugari egin izan dira eta azken urteotan aurrerapauso koantitatibo eta koalitatibo ugari ere eman izan dira. Hizkuntza gutxituen babesean aurrerapausotzat jo daitezkeen azken xedapenen artean nagusi batzuk aipatu besterik ez dugu egingo: 窶年azio Batuak berriki onartu izan duen Kolektibitate etniko eta linguistikoen babeserako xedapena (1993) hamalau urteko eztabaida luzeen ondoren. Testu horretan Estatuei neurri positiboak hartzearen betebeharra eskatzen zaie, ez aurreko lege-testuetan bezala, zeintzuetan neurri pasiboak besterik ez zitzaien eskatzen.

79

—Europako Kontseiluak 1992an Eskualde mailako edota gutxiagotuen hizkuntzei buruzko Karta Europarra onartu berri du, nahiz eta oraindik ere Estatu batzuek sinatu ez, Frantzia ere barne.

—1990 eta 1991n Europako Segurtasun Konferentziak gutxiengoen babesari buruzko neurriak hartu ditu, Kopenhagen, Parisen eta Moskun. Bilera horietan Estatu europarrek lehengo Ekialdeko Estatuak aintzatetsi ditzaten, azken horiei zenbait betekizun eskatzen zaizkie, horien artean Ekialdeko Estatuen barnean bizirik dirauten herri eta hizkuntza gutxituak babestea.

—Europar Batasunak, berriz, 1992an Maastricht-en sinatutako Hitzarmeneko 128. artikuluan Estatuetako kultur ugaritasun nazional eta etnikoa bultzatzearen alde agertzen da. Ildo horri jarraituz Europako Parlamentuak onartu zuen 1994an «Killilea» Txostena.

Beraz, nazioarte mailan perspektiba berriak zabaltzen zaizkie herri eta hizkuntza gutxituei. Nazioarteko baliabide berri horiek, gure ustez, Euskal Herriari eta euskarari hain zuzen ere, ezar dakizkieke, euskarak ofizialtasunik ez duen eremu administratiboetan behinik-behin, alegia Nafarroako zonalde ez euskaldunean eta Estatu Frantsesean.

39. Euskararen erabilpena gai juridikoetan Euskara juridikoaren normalizazio prozesuan eragin gehien izan duen gertaera euskararen ofizialtasuna izan da dudarik gabe. Euskal Herriko administrazioetan euskara sartzeak aurreko urteetatik zetorren euskararen modernizazio prozesuarekin bat egin du gure gaurko gizartean.

Jakin aldizkariak urtero argitaratzen duen euskal bibliografiazko azterlanari begiratuz gero, honakoa ageri zaigu: 1977an lau liburu juridiko argitaratu ziren, 1978an bi, 1979 eta 1980an batere ez, 1981ean bat, 1982an bi, 1983an bost, 1984an lau... eta produkzioa ugalduz joan da.

Horietako gehienak legeen, kodeen, hitzarmenen edo erakunde ezberdinetako araudien itzulpenak dira.

EHU-UPV-ko Zuzenbide Fakultatea bere irakaskuntza programetan euskara sartzen aitzindari izan zen. 1984an, bestalde, UZEIk Zuzenbide hiztegia argitaratu zuen eta urte berean euskarak Deustuko Unibertsitateko Zuzenbide Fakultateko ateak zeharkatu zituen euskarazko lehen gaia Deustuko Zuzenbideko irakaskuntza programetan ezarriz; UEUko ikastaroetan Zuzenbide Saila azken hogei urteetan zehar gorpuzten joan da. Zuzenbide munduko zenbait profesional ere euskaraz aritzen saiatzen dira.

Baina euskara juridikoa, oraindik orain, urrun dago benetako normalizaziotik. Batzuetan baldintza soziolinguistikoek eraginda, beste batzue80

tan euskaldunon prestakuntza juridiko eta linguistiko eskasak eraginda eta, nagusiki, plangintza amankomun bat martxan jarri ez delako, ezin esan dugu euskara juridiko estandarizaturik dugunik. Euskara juridikoaren historia, beraz, ez da kapitulu honetan jasotakoarekin bukatzen. Euskara juridikoa erabilpenaren eta bilakaeraren ondorioz gorpuzten doa bere mamia.

ARIKETAK 1. Lekeitioko Udalak 1509. urtean Arrantzale Kofradiaren eskariari erantzunez udal ordenantza batzuk idatzi zituen. Ordenantza hauetan kanpotarrei udalerri horretan arrainik saltzea debekatzen zitzaien. Hona hemen testu horretatik jasotako lerro batzuk. Zure iritzia eman testu honen inguruan: «E despues de lo susodicho, en la dicha villa de Lequetio, a treze dias del mes de setienbre, anno susodicho del Sennor de mill e quinientos e nuebe annos, en la plaça e calles publicas de la dicha villa yo, el dicho escriuano, ante los testigos de yuso escritos, hize pregonar a Martin Ochoa de Heloraran, pregonero publico en la dicha villa, los capitulos de la hordenança de suso encorporados al thenor dellos haziendo relatar en bascuençe, a pedimiento de los dichos fiel e mayordomos de que ellos pedieron testimonio.»

2. Irakurri Antonio M. de Arguinzonizek idatzitako «El alzamiento carlista de Bizcaya en 1872 y el Convenio de Amorebieta» liburutik hartutako testu hau eta zure iritzia eman. ... Pero donde mi padre adquirió justo renombre, donde su vida política alcanzara mayor brillantez, fué, á no dudar, en las Juntas Generales de Guernica, á las que puntualísimamente asistió en más de un cuarto de siglo.

Allí intervino en muchas deliberaciones, sin que en todo ese tiempo se tratase asunto de verdadera importancia para el país, en el que no tomara parte muy principal; allí logró ser escuchado con respeto y mirado con consideración merced á su clara inteligencia y á la singular pureza y facilidad con que se expresaba en bascuence...

3. Oihenartek bildutako errefrau hauek irakurri eta komenta itzazu.

— Herrik bere lege, etxek bere aztura — Nori berea da zuzenbidea.

81

— Zeinek bere itxura, herriak bere aztura.

— Errege barri, lege barri.

— Hartzen duena zorduntzen da.

— Emok emailleari eta egiok egilleari

4. Bizkaiko Batzarretako akta hau arretaz irakurri eta aztertu.

«Junta generalac entzunic gustoric an dijenagaz berbaldi au, icusiric berariz icentautaco Comisinoiac bere informau proponidu cituan neurrijac, eta egonic euracaz guztiz conforme, aguindu eta decretau eban: Lelengo: Declarau eta artuten zala Vizcaico semetzat D. Casto Mendez Nuñez, Ontzidijaco Almirante jauna, emoten jacola jarlecu onrragarrija Aita Provincijaco jaunen bancubetan Junta generaletan. Bigarren: bardin declarau eta artutenzala Vizcaico semetzat D. Miguel Lobo, Ontzidijaco General nagusi jauna, emonagaz jarlecu onrragarrija Apoderaduben artian Guernicaco Juntetan. Irugarren: Emon daquijuezala berarizco esquerrac otsaudico voto baten bitartes onzidija ataco beste Comandante eta Oficialejaun guztijai. Laugarren: Esan dau ontzidijac euqui eban guda edo guerran, parte artu eben euscaldun marinel guztijai entregauco jaquela bacochari bere diploma edo despachuba, ceiñetan agertuta egongo dirian Señorijo edo lur linargui onen mirariz eta esquer onez beterico sentimentubac, eta mariñel lelenguetateco don Alejandro Llano, Portugaleteco semiari, cein eridiba izan zan Almansaco fragata edo ontzijan, entregauco jacola esan dan diploma edo despachuba, eta onezaz ganetic, beren servicijaco demporija amaituten dabeneco gueratuco dala encargauta Diputacinoe generala enplietaco marinel au bere claseco bati jaocan leguez.

Eguin zan decreto au Guernicaco arboliaren azpijan esan dan garagarrilleco laugarren egunian milla zortzireun eta irurogueta seigarren urtian.»

5. Espainiako II. Errepublika garaiko testu hau komentatu: Euzkadi’ko bitarteko-Jaurlaritzaren Lendakaritzaren Oroagindua, Euzkadi’ko ikur eta iku´riñatzaz. OROAGINDU onek agintzen duena: 1’go atala. Euzkadi’ko Jaurlaritz-iku´ra, aritz ostozko ustai batez inguratutako lau zatidun ikurdi bat izango da. Era ontan ipiñita, Araba, Bizkaya, Gipuzkoa eta Napa´ro’ko armak osatuko dute ikurdia. Bakoitza bere kolorez, Bakalduntz edo jauntxo aginteak eta euzkoen anai arteko gudak oroit-erazten dituzten xeetasunak kenduta, eta antziñeko azkatasunak adierazten dutenak erantsita. Ona nolakoa dan.

2’en atala. Euzkadi’ko iku´riña, ondoz go´ria izango da. Gañean, ertzetik bi ze´renda musker eta aldamenean-erditik aldamen-erdira, gurutze zuri bat. Neu´rik, abetxek izan bitez: bost neurkin luze eta bi neurkin larogei neurkin eunen zabal dan oialari, 0,20 m. dituzten ze´rendak dagozkio.

Oialaren arauz, neu´ri abek geitu edo txikitu ditezke, noski.

82

3’en atala. Agintaritzari dagozkion Bazkun guziak, Euzkadi aitortzen duten ikur bakar oiek, erabili bea´rean arkitzen dira. Etxe-arpegiak iku´riñez apaintzeko egunetan, nolakoa izan adierazi degun iku´riña, Erkalaren iku´rin ondoan ipiñi bezate aitatutako Bazkunak. Orobat eskola etxeetan ipiñi erazia izan dedin.

Bilbao’n, 1936’gn. u´riak 19.

Lendakariak, Agi´re tar Joseba A.

Oinarrizko bibliografia AGIRRE GANDARIAS, S.: «La oficialidad del euskera en procesos postmedievales (con documentos inéditos)». Anuario del seminario de Filología vasca «Julio de Urquijo» XXVI, 1 (1992), 259-279.

AGIRREAZKUENAGA, I.: «El euskera discrimina al castellano a juicio del Tribunal Supremo. La igualdad lingüística efectiva (S.T.S. 25-1-84 y 3-5-84)».

HAEA/RVAP 9 (1984), 241-260.

—: «El reto de la normalización del euskara en las Administraciones Públicas vascas». II Jornadas de Estudios sobre el Estatuto de Autonomía del País Vasco. I. liburukia, 143-174 or. Oñati 1991.

—: «Hizkuntzen ofizialtasunaz». Jakin 65 (1991), 11-38.

—: «Ikuspegi juridiko batetik euskararen ahuleziak gainegituran». Jakin 59 (1990), 99-105.

—: «Reflexiones jurídicas sobre la oficialidad y el deber de conocimiento de las lenguas». Estudios sobre la Constitución Española. Homenaje al profesor EDUARDO GARCIA DE ENTERRIA. 675-696 or. Madril 1991, II. T. AGIRREAZKUENAGA, I. eta COBREROS, E.: «La normativa sobre euskara publicada durante 1984». HAEA/RVAP 11 (1985), 211-219.

—: «La normativa sobre el euskera publicada durante 1985». HAEA/RVAP 13 (1986), 269-286.

—: «La normativa sobre el euskera publicada durante 1986». HAEA/RVAP 16 (1986), 93-110.

—: «La normativa sobre el euskera publicada durante 1987». HAEA/RVAP 19 (1987), 171-181.

AKESOLO, L.: Idazlan guztiak. I. T., Zornotza 1989.

APAT-ECHEBARNE, A: Una Geografía Diacrónica del euskara en Navarra. Iruñea 1974.

ARCOCHA, A.: «Sur la traduction en basque des textes officiels de la période révolutionnaire…». 1789 et les basques. 171-194 or. Bordeaux 1991.

ARZAMENDI, J.: Términos vascos en documentos medievales de los siglos XI-XVI. Bilbao 1985.

ASKOREN ARTEAN: Geografía Histórica de la Lengua Vasca, I eta II Bol., Zarautz 1960.

AZKUE, R.M.: «Sermón pronunciado en la iglesia parroquial de Santa María de Guernica por el presbítero doctor Don Resurrección María de Azkue el día 21 de julio de 1895». Jaungoikua eta Foruak. 19-42 orr. Bilbo 1896.

83

AZURZA, K.Y.: «Bitoria Aba, Er´iarte-eskutza irasle». Yakintza IV (1936), 26-30.

—: «Euzko lege ikaskuntza». Yakintza II (1934), 49-51.

BADIOLA ASTIGARRAGA, A.: «Montreal 88: Hizkuntza-zuzenbide erkatuaren lehenengo mundu-biltzarra». HAEA/RVAP 23 (1989), 161-163.

BALL, M.J. (ed.): The Use of Welsh. Clevendon 1988.

BIDART, P.: «La Revolutión française et la question linguistique». 1789 et les Basques. 145-170 or. Bordeaux 1991.

BONNEMASON, J.: Les Langues de France. Mouan Sartoux 1993.

CARO BAROJA, J.: Materiales para una historia de la lengua vasca en su relación con la latina. Donostia 1945.

—: «Observaciones sobre el vascuence en el Fuero General de Navarra». Fontes Linguæ Vasconum I (1969), 61-95.

CASANOVA, E.: «El dret local valencià i la història de la llengua catalana». Revista de Llengua i Dret 2 (1983), 73-83.

CASTELLS ARTECHE, J.M.: «La normativa sobre el euskera». HAEA/RVAP 6 (1983), 247-256.

CIÉRBIDE, R.: «Plurilingüismo histórico en Euskal Herria». Fontes Linguæ Vasconum 22 (1990), 149-164.

COBREROS MENDAZONA, E.: El Régimen Jurídico de la Oficialidad del euskara.

Oñati 1989.

—: «La normativa sobre el euskera publicada durante 1988». HAEA/RVAP 23 (1989), 165-177.

—: «La normativa sobre el euskera publicada durante 1989». HAEA/RVAP 26 (1990), 131-149.

—: «La normativa sobre el euskera publicada durante 1991». HAEA/RVAP 32 (1992), 123-144.

—: «La normativa sobre el euskera publicada durante 1992». HAEA/RVAP 35 (1993), 235-246.

—: «La normativa sobre el euskera publicada durante 1993». HAEA/RVAP 38 (1994), 311-324.

COULMAS, F.: A Language Policy for the European Community. Prospects and Quandaries. Berlin-New York 1991.

—: Sprache und Staat. Studien zur Sprachplanung und Sprachpolitik. BerlinNew York 1985.

ECHALAR, E.: «Voces vascas usadas en el Fuero de Navarra». Boletín de la Comisión de Monumentos históricos y artísticos de Navarra 41 (1920), 61-68; 42 (1920), 164-171; 43 (1920), 219-224; 45 (1921); 48 (1921), 256-263.

ECHEGARAY, B.: «Euskal erriko etxên izenak». Euskera VII, 2-4 (1926), 84-123.

—: «Nombres vascos de los espacios intermedios de casas». Euskera XI, 1 (1930), 72-88; XI, 2-3 (1930), 179-192.

—: «Palabras vascas en el Fuero Tradicional Navarro». Euskera VIII (1927), 43-65.

ECHENIQUE ELIZONDO, M.T.: Historia lingüística vasco-románica. Madril 1987.

E GIA G OIENETXEA , G.: «Euskal administrazio izkribu zahar batzuk». Senez 1 (1991), 79-104.

EIZAGIRRE-GARAIKOA, J.M.: «Euskal Lege Zaharra». Lur eta Gizon, Euskal Herria.

115-145 or. Arantzazu 1974.

ELORRIO’KO guraso ta etxeko nagosien bazkunaren arautegia. Zornotza 1918.

84

ENRÍQUEZ FERNÁNDEZ, J. eta beste batzuk: «Colección Documental del Archivo de la Cofradía de Pescadores de la villa de Lequeitio (1325-1520)». Fuentes Documentales Medievales del País Vasco 30. Donostia 1991.

EUSKAL KULTURAREN BATZARREA: Euskaldunaren hizkuntz eskubideak. Donostia 1990.

EUSKALTZAINDIA: Euskararen Liburu Zuria. Bilbo 1978.

—: «Euskaltzaindiaren barne-erregelak (Reglamento interior de Euskaltzaindia)». Euskera 19 (1974), 363-387.

FERRER I GIRONES, F.: «L’Estat illustrat (1760-1808)». La persecució política de la llengua catalana. 33-60 or. Barcelona 1986.

GARCÍA ENTERRIA, E.: La Lengua de los derechos. La formación del Derecho Público europeo tras la Revolución Francesa. Madrid 1994.

GARCÍA LARRAGUETA, S.: Documentos navarros en lengua occitana. Donostia 1990.

GARCÍA SENDÓN, M. eta MONTEAGUDO, E.: «La oficialidad del gallego: historia y actualidad». Revista de Llengua i Dret 2 (1983), 85-95.

GONZÁLEZ OLLE, F.: Vascuence y Romance. Iruñea 1989.

GOYHENETCHE, M.: «Euskararen erabilpena Naparroako erreinuan XVI-XVII. mendeetan». Piarres Laffite-ri omenaldia. Bilbo 1983.

GROSCLAUDE, M.: Le Béarn: témoignages sur mille ans d’histoire. Orthez, S.A. HENRÍQUEZ, M.C. (ed.): O uso das línguas na perspectiva da Europa Comunitária.

A Coruña 1993.

HERBOSA LÓPEZ, A.: «Traducciones, declaraciones y jaculatorias. El euskara en las Instituciones forales vizcaínas en el s. XIX». Historia Contemporánea 7 (1992), 297-310.

HIZKUNTZA POLITIKARAKO ZUZENDARITZA NAGUSIA: «Euskararen iraupena Nafarroako gazteleran» erakusketaren inguruan. Iruñea, S.A. IDOATE, F.: La brujería en Navarra y sus documentos. Iruñea 1978.

INTXAUSTI, J.: Euskara Euskaldunon Hizkuntza. Gasteiz 1990.

—: «Iraultzaren hizkuntz politika». Jakin 51 (1989), 69-86.

IRIGARAY, A.: «Cinco cartas eusquéricas del Ayuntamiento de S. Juan de Luz al de Vera de 1788». Fontes Linguæ Vasconum 12 (1972), 345-351.

LACARRA, J.M.: Vasconia Medieval. Historia y Filología. Donostia, 1957.

LAFITTE, P.: «Araudia». Gure Herria 13 (1933), 481-485.

LAFOURCADE, M.: Mariages en Labourd sous l’Ancien Régime. Bilbo 1989.

LEKERIKA, J.: «Euskara, diskriminazioa eta legea». Jakin 31 (1984), 95-97.

LIZARRAZPI, M.: «De re juridica: Fueroak eta Fueroa». Euzko Gogoa 7, orrila-garagarrila (1956), 70-74.

MERINO URRUTIA, J.B: El vascuence en el valle de Ojacastro. Madril 1936.

MILIAN I MASSANA, A.: «La ordenación estatutaria de las lenguas distintas al castellano». HAEA/RVAP 6 (1983), 237-246.

—: «La Regulación Constitucional del multilingüismo». Revista Española de Derecho Constitucional 10 (1984), 123-154.

MITXELENA, K.: Euskal Idazlan Guztiak VII, Hizkuntzalaritza II. «Klasikoak» bilduma 27. zk., 1988.

—: Sobre la historia de la lengua vasca. Donostia 1984.

MORAND, C.A.: «La liberté de la langue». Revista de Llengua i Dret 5 (1985), 93-109.

MUJIKA URDANGARIN: L.M. Latina eta erromanikoaren eragina euskaran. Donostia 1982.

NAFARROAKO FORU DIPUTAZIOA: Cuadernos de las Leyes y Agravios del Reino de Navarra, I. bol., Iruñea 1964.

ONDARRA, F.: «Hemezortzigarren eta Hemeretzi mendeetako euskal gutun ez-ezagunak». Piarres Laffite-ri omenaldia. Iker-2, 251–257 or. Bilbo 1983.

85

ORMAETXEA, N.: «Ilburuko edo testamentua». Euzko Gogoa 9-10 (1951), 42.

PEILLEN, T.: Zuberoako itzal-argiak (Eüskarazko jakilegoak). Donostia 1988.

—: «Euskarazko idazkiak eta beste, Zuberoan, Iraultza garaian». 1789 et les basques. 195-209 or. Bordeaux 1991.

—: «Zuberotar lege hiztegia hamaseigarren mende hastapenetan». Euskera XXVII, 1 (1982), 231-238.

PIZZORUSSO, A.: «Libertad de Lengua y derechos lingüísticos: un estudio comparado». Simposium sobre el Estatuto Vasco de 1936. 149-178 . Oñati 1988.

PUIG I SALELLAS, J.M.: «La doble oficialitat lingüística com a problema jurídic».

Revista de Llengua i Dret 1 (1983), 53-78.

PUXANA AGIRREGABIRIA, P.: «Bizkaiko Forua dala-ta». Karmel 176 (1986), 6-19.

REGUEIRO TENREIRO, M.: «Potenciación del uso del gallego y protección de la lengua». Euskera 39, 1 (1994), 39-44.

RICA ESNAOLA, M.: «Traduction en basque de termes politiques sous la revolution».

Anuario de Filología Vasca Julio de Urquijo IX (1975), 3-172.

RODRÍGUEZ RANZ, J.A. eta UNANUE, J.: Hizkuntz politika, Autonomia eta Euskal Administrazioa. Hizkuntz eskakizunak Gipuzkoako toki Administrazioan II., Errepublikaren garaian. Oñati 1994.

SATRUSTEGI, J.M.: Euskal Testu Zaharrak. I. T., Iruñea 1987.

—: «Contribución al fondo de textos antiguos vascos». Anuario del seminario de Filología vasca «Julio de Urquijo» XII-XIII (1978-1979), 225-245.

—: «Correspondencia oficial vasca del siglo XVIII». Fontes Linguæ Vasconum 47 (1986), 125-149.

—: «Cuatro promesas matrimoniales inéditas en euskara del siglo XVI». Fontes Linguæ Vasconum 59 (1992), 55-69.

—: «Nueva contribución al fondo de textos antiguos vascos». Anuario del seminario de Filología vasca «Julio de Urquijo» XV (1981), 75-104.

—: «Impacto del cambio político en la situación del euskara y posterior evolución». Eusko Ikaskuntza, cuadernos de sección Historia-Geografia. 11.T. 79-89 or., Donostia 1989.

—: «Promesa matrimonial del año 1547 en euskera de Uterga». Fontes Linguæ Vasconum 25 (1977), 109-114.

SIADECO: «Euskararen erabilera leku publikoetan». BAT 9 (1993), 93-108.

TORREALDAI, J.M.: «Euskararen zapalkuntza (1936-1939)». Jakin 24 (1982), 5-73.

URKIZA TXAKARTEGI, J.: «Frantziako Estatuak euskararen eta euskal elizgizonen aurka 1889-1906 bitartean egindako jazarpenaren kontaera dokumentuen argitan». Karmel 183 (1987), 65-76.

URRUTIA, A.: Euskara legebidean. Bilbo 1990.

—: «Oihenart: Euskal Errefrauak eta Foru Zuzenbidea». Oihenarten laugarren mendeurrena. Iker-8, 329-349 or. Bilbo 1994.

—: «Hizkuntz ofizialkidetasunaz». Jakin 65 (1991), 39-60.

UZEI: Zuzenbidea Hiztegia. 1 T., Donostia 1984.

VILLASANTE, L.: Historia de la literatura vasca. Bilbo 1961.

VIÑES RUEDA, H.: Hablar navarro en el fuero general. Pamplona, 1979.

ZABALETA, P.: «Euskara testamendu eta azken-nahietako idatzietan». Euskera XXXVII, 1 (1992), 603-610.

—: «Vascuencearen legea». Jakin 56 (1990), 107-127.

86

Euskal testu juridikoen antologia

0. SARRERA I.

XVI-XVIII. MENDEAK

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

II.

XIX. MENDEA

10.

11.

12.

13.

14.

15.

16.

17.

18.

III.

Andramendiren testuak Ezkontza aginduak Urru単ako udalak Hondarribikoari Eskutitzak Larramendiren hiztegigintza Eibarko eta Zildozeko udalen agiriak Lapurdiko testu notarialak Iraultza Frantsesaren garaian Ahetzeko Udalaren aktak

Reille general frantziarraren agindua 1812ko Espainiako Konstituzioaren gaineko katexima Ulibarri euskalzale sutsua Liberalek karlistei Ingelesak euskaraz mintzo Batzar Nagusiak Napoleon III.ak herriari Tolosako eta Berako ordenantzak Usurbilgo ordenantzak

XX. MENDEA

A) Gerraurreko eta gerraldiko giroa 19. Kaleko beharginek baserrikoei hauteskundeen gainean 20. Donostiako Fueroa

395

21. Ondarroako bandoa 22. Gizarte-auzia 23. Lehenengo Eusko Jaurlaritzaren lana B) Gerra ondoko giroa 24. Giza Eskubideen Adierazpen Unibertsala 25. Ostolazaren testamendua 26. Kode Kanonikoaren itzulpena C) Autonomiaren giroa 27.

28.

29.

30.

31.

32.

33.

Tradizionalismoaren ildotik Eusko Kontseilu Nagusia Espainiako Konstituzioa Autonomi Estatutua Nafarroako LORAFNA Bizkaiko Forua Errentaren gaineko Zergari buruzko Legea: Bizkaia, Gipuzkoa, Araba eta Nafarroako adibideak 34. Udaleko Batzarraldi baten Agiria 35. Ezkontza kontratu eskritura

396

Euskal testu juridikoen antologia

0. SARRERA Liburu honen osagarri gisa, ezinbestekoa izan zaigu, euskal testu juridikoen antologia bat egitea. Egia esan, motz eta herren geldituko litzaiguke bestela, euskara juridikoaren azterketa izan nahi duen ahalegin hau.

Topikoa eta egiatsua da gure artean, ezbairik gabe, euskarak historia juridikorik ez duela esatea. Hori, egia izanik ere, ez da egia osoa. Euskara juridikoaren historiaren barnean, estatu eta lege idatzi handiak soilik kokatzen baditugu, inolako beste elementurik gabe, argi dago gurean ez dagoela historia propiorik, adabaki huts batzuk baizik.

Baina azken bi mendeotan liberalismoak agindu digun lege idatziaren nagusitasunaren aurrean, euskal mundua, neurri txiki batean bada ere, euskaraz bizi izan da, antologia honetan frogatzen saiatu garenez.

Gure aukeraketan, arrazoi hori ere dela medio, zabal jokatzearen aldekoak izan gara. Testu juridikoei buruzko irizpide estu batetik baino, bide ireki batetik abiatu gara.

Dena dela, bilduma honetatik kanpo ezer geratzen ez denik ez dugu esan nahi. Gure asmoa bestelakoa izan da. Eremu ezberdinetako euskal testuak aurkezten saiatu gara euskara juridikoaren historiaz jabetzeko eta egitear dagoen lana taxutzerakoan aurrekariak ezagutarazteko.

Bilduma hiru ataletan banatu dugu. Lehenengoa XVI. mendetik XVIII. mendera arte luzatzen da. Atal horretan ezkontza aginduak, udal administrazioaren inguruan sortutako idaztiak, Iraultza Frantsesaren garaiko agiriak eta beste testu bitxi batzuk agertzen zaizkigu.

397

Bigarren atalean, XIX. mendeko aldiari eskainitako atalean, sei testu aurkezten ditugu. Horietatik bat Iparraldean eginikoa da, propaganda politikoaren adibide zuzena. Hegoaldekoen artean denetarik topatzen dugu: Espainiako Konstituzioaren edukia zabaltzeko katexima argitaragabea, Bizkaiko Batzar Nagusietako agiri bat, udal ordenantza batzuk etab.

XX. mendeari buruzko atalean hiru azpiatal jarri ditugu: batean Espainiako II. Errepublika amaitu arte kokatzen da lehenengoa, lehenengo Eusko Jaurlaritzaren lanak ere barne direlarik; bigarrenean, gerra osteko lan batzuk agertzen dira; eta azkenengoan gaurko erregimen politikoak sorturikoak.

Aldiak aldi, badira euskalgintzan bizpahiru multzo aipagarri. Hasteko, XVIII. mendean Iraultza Frantsesari lotutako testu landuak. Gero, XIX. mendera arte, bertako administrazioari dagozkionak, bai udal mailan, bai Bizkaiko Batzar Nagusien inguruan. XX. mendean, gaurko normalkuntzaren egoera, bai Zuzenbide publikoan zein pribatuan, gertatu baino lehenago, aurreko Eusko Jaurlaritzaren lana bereizgarria da.

Gaurko egoeraren lekukoak jartzerakoan, gure Zuzenbide publikoaren lege garrantzitsuenen zatiak jarri dira. Horrela, Espainiako Konstituziotik, Euskal Autonomi Estatututik, edota Nafarroako Foru Hobeagotze legetik hartutako artikulu batzuk aurkituko ditu irakurleak. Bestalde, gai berak zer-nolako adierazpenak izan dituen foru administrazio ezberdinetan bildu dira, hain zuzen ere, zergen alorrean. Administrazio munduan jarraituz, ez da faltako udal mailako agiririk. Notaritzaren munduko dokumentu bat ere sartu dugu.

Testu bakoitzaren amaieran bibliografia apurra jartzen da. Bertan, testua nondik hartu dugun edota testuari buruz zuzen-zuzenean idatzitakoak azaltzen dira. Aldizkari ofizialetatik hartutako testuetan, agi denez, ez da horrelako aipamenik egin, beraiei buruzko artikulurik ez dagoenetan.

Antologia honetan agertzen diren testuetatik aparte, bada euskal testu gehiago. Liburu honen bigarren ikasgaian euskararen historian zehar arlo juridikoan zelan agertu den aztertu dugu, eta ikasgai horren bibliografian irakurleak aurkituko ditu beste testu batzuen aipamenak.

Testuak, oro har, juridiko-administratiboak dira, nahiz eta arlo horietan bakarrik gelditu ez. Hori dela eta, eurak aztertzea oso komeni dugu, zertarako-eta gaur egungo Administrazioko eta Zuzenbideko euskalgintzan eman dezaketen ekarriaz jabetzeko.

Azkenik, beste berba batzuk azaleratu beharko ditugu argitalpen honetan ageri diren testuen itxurari buruz. Egin-eginean ere, testuak bere hartan aldatu dira hona, eta akats nabariak izan ezik, ez da besterik berriztatu. Hortaz, hemengo testuak zure laguntzarako izango badira ere, 398

maila jantziagoko lanak egiteko erabili nahi badira, gomendatuko genizuke, irakurle horri, jatorrizko testuetara jotzeko, eta horretarako irozkai baliotsua izango zaizu gairik gai zein idazlez idazle bertan dagoen bibliografiaz baliatzea.

I. XVI-XVIII. MENDEAK 1. Andramendiren testuak Andramendiren Eskriturak izenarekin ezagututako bi testu hauek, VI. eta VIII. mendekoak balira bezala agertzen dira historia liburu zaharretan. Baina gaurko historialariek diotenez apokrifoak dira eta 1600 inguruan idatzi egin ziren. Dena den, idaztankerari dagokionez, neurri batean bederen, eremu juridikorako interesgarri gerta dakizkiguke.

Andramendico jaureguyan, baguylaren emireçi egun garrenean, gure Jaunaren vrte ygaroac borrseum yrurogueta lau, lecuan dagos batuta, burua ysanic Onsalu Onsaluch, guero gueyago Onsalu, ta Lope, ta Ochoa orren semeac escutari ascogas eguitecos baqueac Aramac, Vbillos ga[...] Romiroch Yartucoen artean, Jaunoc aguins[...] ta Vbillos ta Yartuac vlertu beralan, apa lastan a[l] carbiac artu dabe gustioen amorean, seculaco guiçon guexto erri egorrochi banimendaduaen borondatearen bean.

Alan joso eguien euraen caltesat.

... las quales palabras basc[onga]das bueltas a dezir en n(uest)ro castellano ro[mançe ...] ... hablan lo seguien[te]: En el jauregui o palacio de Andramendi, a 19 [dias] del mes de Junio, años andados del Señor N(uest)ro de 564, en este lugar estaban juntos como cabeça que hera Gonçalo Gonçales, y despues del mas Gonçalo, y Lope y Ochoa sus hijos, con otros muchos escuderos para hazer las amistades y paces entre Aramac de Vbillos y Romiro de Yartua. Los señores lo platicaron y mandaron, y Vbillos e Yartua lo oyeron y obedeçieron, y luego el vno al otro se besaron y abraçaron y hiçieron amigos en graçia de todos los presentes para sienpre jamas, y de no q(ue)brantar esta amistad, paz y treguas hechas y puestas en t(iem)po del mundo so pena de malos honbres traydores y agenos de sus tierras y natural, y como tales 399

Andramendico jaureguiaren aurreco arextian, elexearen aldean, garagarrilaren ogueta bost egungarrenean dira ygaro gure Jangoygoaren jayaçea vrteric sazpi eta eun, berroguey eta sorçi, aurrean dagoçala oñaen ganean Ochoa Onsaluch burua dala, aren vrrengo anage lastanac, Anso, Joane, Onsalu, bay gueyago onen bean escutariric asco darda bacochac euren baçarrean. Etorri san aurqui atetirean Eneco Pagoetaco bere arma gueçi barriacas, baesan eçe bere arma çarrac ausi ta letorrela, bere ayde naguçi Ybargoyengoen aurrean eguin eusan achacaba andia gaytic, ari ychit[a] letorrela ona, gura dabela arena ysan, Ybargoyengoac leman artean berea. Gustioc artu dabe bereçat orayngani[c] betico, Eneco Pagoetaco da acheguin ta baesoan bere naguçiari legues: Ochoa Onsaluch, agur, agur.

400

sean desterrados a boluntad de su capitan y cabeça, y ansi lo consentieron y llebaron por sentençia cada vno dellos p(ar)a su daño. En el segundo ynstrumento dize ansi: ... quieren dezir estas [pa]labras lo seg(uiente): En el robledal que esta en la delantera del palaçio o jauregui de Andramendi, junto a la ygl(esi)a, a 25 dias del mes de Julio, p[a]sados ya 748 años q(ue) N(uest)ro Dios naçio, estando presentes ençima de sus pies Ochoa Gonçales siendo cabeça de todos los demas de su linage, y despues del muy çercanos sus her(ma)no<s> queridos y amados, Sancho y Joan y Gonça[lo] con mas gente debaxo, y despues dellos muchos escuderos de lança larga en puño ... Dize adelante mas: Estando todos ellos junt[os] en su junta gen(er)al y acostumbrada, luego se les vino al[li] de afuera p(ar)te Yñigo de Pagoeta con su lança y dardo nu[ebo], y les dixo q(ue) sus armas antiguas abi(a) rronpido e quebrado delante de su pariente mayor [...] e grande pesar quel abia hecho, y que ansi alli a el dexando a su pariente mayor, y que quiere por suyo de Ochoa Gonçales mientras y hasta y en tanto que su primero pariente mayor, el de Ybargoyen, le satisfaçia e bolbia a dar lo que hera suyo, y con esto todos los presentes lo tomaron por suyo propio desde alli para siempre, y Yñigo de Pagoeta ha de plaçer y contento de todo ello, y ansi como a su cabeça y mayoral y en lugar de reconoçimiento dixo a Ochoa Gonçales su nuebo pariente mayor: Ochoa Gonçales, agur, agur...

Bibliografia BIDEGAIN, M.M. eta MITXELENA, K.: «Las escrituras apócrifas de Andramendi».

BAP 10 (1954) 171-190.

MITXELENA, K. eta SARASOLA, I.: Textos arcaicos vascos eta Contribución al estudio y edición de textos antiguos vascos. 158-161. Donostia 1990.

2. Ezkontza aginduak Ugariak ditugu honelakoak euskal testugintza zaharrean. Zergaitik?

Trentoko Kontziliora arte ezkontza sekretuak onartzen ziren eta arazoren bat sortzen zenean epailerengana jotzen zuten ezkontitzen baliogarritasuna erabakitzeko. Auzitegietan gazteleraz egiten zen baina agintzak askotan euskaraz emanda zeuden eta horrela agertzen dira auzitegietako paperetan. Hona hemen batzuk.

Iruñean, 1552 Nic Diego de Zufia ematen drauzut neure fedea zuri Maria Miguel ez verce emazteric eguiteco.

Alaver nic Mari Miguel ematen drauzut zuri Diego neure fedea ene senarçat eta ez verce senarric eguitecoz zu bayci.

... quae verba in lingua Hispaniae dixit: Yo Diego de Zufia os doy mi fee a vos Maria Miguel de no hacer otra muger.

Asi bien yo Maria Miguel os doy a vos Diego mi fee por mi marido de no hacer otro marido sino a vos.

Iruñean, 1556 —Nic arçen çaitut çu, Maria, neure emazteçat, eta egun eta neure biçian ez berçe emazteric eguiteco p(ro)metaçen drauçut çu biçi çaren artean, Erromaco eliça sanduac mandaçen duen beçala.

Tolosan, 1557 —vada essaten diot ezconçen naiçela eta ematen diodala neure fedea, arçen dedala neureçat eta neure emazteçat.

—essaten diot, jauna, orrec essaten didan guçiari bayez, orrec essaten didan veçala, eta ezconçen nayçala eta ematen diodala neure fedea eta arçen dedala neure senarçat orrec arcen nauen veçala.

401

Bibliografia APAT-ECHEBARNE, A.: Noticias y viejos textos de la «Lingua Navarrorum». 13-19.

Donostia 1971.

MITXELENA, K. eta SARASOLA, I.: Textos arcaicos vascos eta Contribución al estudio y edición de textos antiguos vascos. 149-154. Donostia 1990.

3. Urruñako udalak Hondarribikoari Serapio Mujikari Gipuzkoako Udal Agiritegiak ordenatzea agindu zionean Aldundiak, bere garaiko historiagileek euskaraz egindako idazki asko aurkituko zituela uste zuten.

Baina ez zen horrela gertatu, bakan batzuk aurkitu ziren eta. Horien artean, 1680. urtean Iparraldeko Urruñako Udalak Hondarribiakori igorritako hiru gutun. Erantzunak, hala ere, gazteleraz bidali zizkion hegoaldekoak.

Hona hemen gutun horietako bat.

JAUNAC, Dugularican zuec duzuen dificultate bera zuen lettren iracurzen, escribatzen dorazuegu esquaras, pena dobleas, gure campoan izateac luzarazy darozu erepousta hau, esta gure imaginazionerat etorry ere zuen habitantec eguin duten actionne injustua gure iurisdictionean eta hartuduten entreprisa eta libertatea zuec reprenitu bear bidean authorisa ahal deza zuequella, esta munduan arazoinniq hory permetizen duenik, eta badirury berarias eguinna della gure authoritatey bidaguabo eguiteco eta libertatearen gualarazizecquo non bizia lehen galduco baitugu hequien sustengatzen, iduritzen zaigu asquen letraren, aizinecoas, zina erremetitu baiquinarozuen nazetan bazindutella berharzen seguranza eta satisfationne guzia ez Lohitic chalupa hanziren hirur hotaric calteriq izateco, zuen habitantec erraten tusten aizaquiac, haguia gaiztoac dire, blasmaguarriac, eta geyago erran dezagun fondament chumecoac, esdenas guerostic Eguia hendaiarric chalupahetan ateradela guc debecuac eman guerostic, eta ez nihorq gaisquy eguiteco itchuraric eguin diotella, eta ezorainno martin aundiaren chalupariq badela, halla izatu balis here iduritzen zaizu nihorq deus bedurtasuniq bazuen, advertitu behar guintuestela, eta ez bere esqus eguin iustizia, gure chocazeco eta offensazeco eta ondoan eguiten espalin baguenduen gure egin bidea seyet, izanenzen berec eguiteco, Eguia da baguinaquien gure habitant batec enpruntatucioe402

lla bere hirriseietan chalupa bat Hosquetis eta consentitu quindioen zerbitzazedilla condizionerequin ez Hosquet eta berze hendarriq etzuella utzico sarzera calte guzien eta presondeguiren penan, non arrestatu baiquinduen, deffendatuco zirella, borcha, eguiten bazioen nihorq hary eta, berceri, periliq esden bezalla eta non herry guzia avertitua baita prest eguoteco, halla icusten duzue nihorq etuella maleziariq eta faltariq, eta zuen habitantec opinione gaistoa izatudutella esparanza izanen dugu chalupac errendatuco tuzuella, eta iraganac iragan intelligencia onean bizico guarella, batac berzeary gueronec nahi esquinduquen gauzaricq egiten estisegulla, eta nihory atsegin hartzeco sujetiq ematen estiogulla, harguatic ondoan dues communicatzecoriq duzuenean aterako gaisquitzue apropos cautsituco duzuen lecura, hau da gure borondatea eta betiere izatea.

Chalupac errendatu ondoan, desiratzen baduzue, zerbait expedient on, hartucodugu zuen habitanten ispirituac ere pausuan emateco, bisquitartean zenbait ordena urun governadoreaganiq etorricozaica zinary escribitubaitiogu, Jaunac, Zure servitzary obedientaeq Les abbe et juratz durrugne, De Harambouru, abbe, Duhulquo Lissarritz, secretaire.

Bibliografia MUGICA, S. de: ÂŤEl vascuence en los archivos municipales de GuipĂşzcoaÂť. RIEV II (1908) 725-733.

4. Eskutitzak Atal honetan ere zenbait eskutitz sartu dugu, XVIII. mendekoak. Lehenengoa, aurreko atalekoak bezala, Iparraldeko udal batek hegoaldeko beste udal bati bidalitako da. Bigarrena, aldiz, hiritar batek udalari idatzitakoa da. Aurreko atalean agertzen direnekin batera euskarak gizartean zuen erabilera erakusten digute. Badirudi administrazio munduan ere euskara bazela bidea berriak elkarri trukatzeko.

403

Saran buruilaren 25an 1769 Yaunac escribatcen darotçuet presenteco carta hau çuey aditcerat emaiteco nola Ezcurra debecatu du gun, eta hortaracotz çuen aciendac Yçanen duçue borondatea erretiratceco helduden hilaren hirureco gue gureac eguinen Tugun beçala Bertce alde badaquiçue Gure Faceriac hillac dagocila eta nahy guinduque har Beceneçaté egunbat helduden hilaren hogoya bizquitartean berrien eguiteco, hortaracotz Yçanen duçue borondatea Yaunac marquatceco Eguna Elgharren artean vnioné on bat Yçaiteco, Lehen costu matcen dugun Leqhuan; Etanaiz Errespeturequin Yaunac Çuen cerbitzaria Piarres Lahetjuzan Saraco alcatea.

Orçaicen Emana aboztuaren 25an 1792: Yauna aspaldico Bottua complitcera doha gure Yaun meraren edo alcaldiaren partetic ama Birgina Biharamounian has-araciditu Languilliac naça berri baten Eguiten aspaldy danic famaturicaco Errotaberry baten Eguin arazteco, Çoinec Eguinen Baitu hainitz perjudicio Gure Eyharei edo Errotei, horra Certaco parte Eguiten dautçudan presenteco Lettra huntaz amoricatic Egon Citen prebenitua Entreprisa berri-huntaz, Lehen Ere duelaric asco vrthe hasi Cuten Errotta Berribat oraicoaren Lekhutic vrrunago gure Errotatic, Bainan deffensac amanic Guelditu-ciren, Eta dembora harc Iraun-du orai arteraino Gu Batere Intorrompitu gabe, Bizquitartean oraico aldi huntan hasten dute errota Gorphutza, 404

dada en orzaiz a 25 de Agosto de 1792 Señor. El votto de aora tiempo ba a cumplirse de partte de ntro Alcalde: Al ottro dia de nuestra Sra. ha hecho empezar alos Peones una Acequia nueva pª el molino que havia fama de hacerse, quien hara mucho perjuicio a nuestro Molino, pª lo que doy partte a vmd porla presentte cartta paraq esttè prevenido de estta cosa nueba: Anttes ttamen. aora muchos años empezaron un Molino nuebo mas lexos del nuesttro que el que se intenta aora, pero echas defensas seles hizo parar desu Consttruccion, y aquel ttiempo ha durado hastta aora sin haversenos molesttado, y ès quando empiezan a hacer Molino nuebo, cuio cuerpo esttara lo menos ttrescientos pasos mas cerca al nuesttro. Parecia pª

hiruor Ehun vrhax Bederen hurbillago Gure Errotari, Iduri Luque guisa hortaz Ezdela arraçoin Gutiago Causitcen orai Ere deffensen orobat Emaiteco, noiz-eta Ere hasten Baitira vraren Barnian pressaren Eguiten Eta orduan, harismendico Errotta deitcen denetic, Errotta Berri horren Toquiraino, Ezda seculan Içanen hirour Ehun vrrax baino hambat Guehiago, Ikhusaçou Erdiaren hirour laurdenac Nausiarenac dire, Erdia Enia, Eta Cortci-garren partia particular Batena, Bertce Errotta Garrocoa Deitcen denari Ere hoben handia, Eguinen daco, Beraz Egonen Niz Çure respustaren Beguira, nic neure partetic deffendiatuco naiz neure ahallaz, desiratcen nuque passaya Bat Eguin Bacindeça Toquiaren Gainera Localaren Bisitatcera, dembora berean Bainuque placera Çuri neure Salutacionia Eguiteco, Guelditcen nicalarik Çure Cerbitçaria Gracianne D’arrabit, Yn Lissagaren alhargouna; Berceren Escuz; Ene memorioac othoy placer Baduçu andere Etchebertcy, Bessarcatcen ditudalaric haur chiquitchoac.

eso quenose halla menos razon aora para defenderse lo mismo, quando empezasen dentro dela agua a hacer la Presa, pues enttonces desde el Molino quese llama de Arizmendi hastta el paraxe del Molino nuebo, proiecttado no habra 300 pasos. Vea vmd sobre estto què ordenes me quiere dar: De ocho parttes las ttres son del Amo de estte Palacio: la mitad dettodo el Molino mia, y laocttaba partte, de un partticular: Alottro Molino quese llama de Garro ttamen. le hara mucho perjuicio, y asi esperarè ala respuestta devmd, yo de mi partte me defenderè hastta donde pueda: desearia que vmd hiciese un biaje y ttendria mucho Placer desaludar a vmd. Quedando pª sebirle. Graciana de Arrabitt viuda de Juan de Elizaga Por mano agena.

Bibliografia CARRION, I.: «Una carta de 1726 escrita en euskera procedente del Archivo Municipal de Hernani». BAP XLI 1-2 (1985), 372-374.

D ONOSTIA , J.A.: «Textos euskéricos del siglo XVIII » RIEV XXV 4 (1934), 688-695.

EGIA GOIENETXEA, G.: «Noiz sentituko dira merak gure alkateak? Euskal administrazio izkribu zahar batzuk». Senez 1 (1991), 79-104.

SATRUSTEGI, J.M.: «Correspondencia oficial vasca del siglo XVIII» Fontes Linguae Vasconum 47 (1986), 125-149.

ZUDAIRE, E.: «Correspondencia epistolar facera» BAP XXIV 3-4 (1968), 377-383.

405

5. Larramendiren hiztegigintza (1745) Lan gutxik izan dute Larramendirenak bezainbesteko indarra hegoaldeko Euskal Herriaren literaturaren hasieran. Zuzenbidearen alorrean, Larramendiren hiztegiari egindako hustuketa labur bat agertzen da sail honetan, arestian esandakoaren argibide gisa. Bere lan horrekin, irizpide logikoei askotan jarraitu gabe, Larramendik euskararen aberastasuna frogatu nahi zuen. Izartxodun hitzak euskarazko jatorrikoak bezala jartzen ditu egileak.

GAZTELERA Acreedor Alquilar * Complice Contratar Delinquir Diputacion, comission Divorcio Enajenar Fè publica Juez Ley* Monarchia Nulidad Pleito, litigio judicial Querella* Solar, donde se edifica Subrogación Testamento Usufruto

EUSKARA Artzecoduna, artzecoduena: hartzeduna Alquilatu, alogueratu, alocatu Gaistaquidea Salerosi, tratuquidatu Arautzi Ecauta Desezcontza Besterendu, bercerendu Fede jaquiña Ecadoya, Jueza Legue, leguea Bacarondea Iñolazcogoa Aucia Querella, querellea Urubea Ordeztea, besteren ordean sartzea Atzenaya, testamentua, testamenta Gozamena, usufrutua

LATINA Creditor, oris Loco, as; conduco, cis Sceleris consors, socius Negotiari Delinquere Deputatio Divortium Alienare, abalienare Publica fides Judex Lex, legis Monarchia Nullitas Litis Criminatio, acusatio, delatio Area, solum Subrogatio Testamentum Ususfructus

Bibliografia LARRAMENDI, M.: Diccionario trilingue del castellano, bascuence y latin. Donostia 1984.

VILLASANTE, L.: Historia de la literatura vasca. Bilbo 1961.

406

6. Eibarko eta Zildozeko udalen agiriak Euskararen erabilpen murritzaren salbuespenak dira hurrengo lerroetan agertzen zaizkigunak. Lehenengo testuan hauteskundeei buruzko udal ordenantza batzuk agertzen dira, Eibarko Udal Biltegian aurkituak. 1754 eta 1758 urteen artean Cano y Mucientes zeritzon Gipuzkoako Korrejidoreak eman zituen. Bigarren testuan Ezkabarteko udalerrian dagoen Zildozeko udal agiri bat da, 1773an idatzia. Inguru hori Iruñeatik oso hurbil dago.

ORDENANZA MUNICIPALAC EUSQUERAZ, ELECINUETARACOZ. 1. Jaunac, en resumidas cuentas, onec esan gura dabena da, ze estteila izan inorbere atrebiduba, da adelantauba, elejizera, Alcateric personaric, seiña baitta espada persona onrauba, Idalgua Aberaza, da Erraizac daucasana, da guison Abonauba da oficio Charric esttaucana, baita bere estteila izan oficialic edo oficialeric soldau danic, Erregue maggesttariaren errejimentuban serbicen dabenic estta bere Idacortten da escribicen eztaquichanic eta bardin lottenbadau, alacoric, izangodabela, vimilla marabidiren multia, da Iaquinda egondella.

2. Baita bere errico alcatiac esttaichala permitudu eguittia execucinoric bere flogedades Dattozanian Juezac Campoetatic, inor arzera bere Jurisdiccinuan, ó pezquisa eguitera edocem bere persona, ya Cedulequin, ó probisinuequin segatic lelengo biardabe izan insttrumenttubones exhaminaubas, Juntan, ó Dipputtacionuan, da enconbiar Jaquiela, uso correspondizen dan legues, da Aguinzen dan legues bigarren Leguia Provinciaco fueruac, seina baitta esattendaben legues ttittulo ogeita bat garrenac.

3. Baitta bere Alcalte Ordinarichua Errigustietacuac Escribauric iltendanian eguinbiardabela, Alcatte Jaunac, Imbentaricho barricha, Numerichan Dagozan, erregistruena, Liburu gustiena, da Papel sueltto gusttichena. Escribauba Ylorduco baldin numerala bada, etta imbenttarichuau, acabau deinian beriala, da demporaric galdubaga, Alcatte Jaunac, bialdu daichala ttesttimonio bat Diputacinora, da baldin eguiten espadau izango dabela multtia, Alcatte Jaunac, da erregidore Jaunac, berroguetta amarna ducat bacochac.

4. Battabere Electtoriei oz eguiten deuzenei Eleccinuetaraco Alcatte Jaunac Elecinua eguiteco, edo nombramenttua Alcatiac, Errejidoriac, sindicubac eta bestte errico empleo gustiac urtebarritic aurrera, yzanbiacodabenac, eguiten badabe, Elecino Charric, eta onec izatten badabe, quiebraric, edo Jatten baditube errico errenttac, Electtoriac, eurac Yzanbiacodabela fichadore, da Abonadore, da pagau izan biaco dabe Ia aren faltta gustichac Zergaitterren, Errichac esttabela biar perjuicioric, es quiebraric da esttabela Pagauco, electtoriaren Culparic, berac baiño da Conttuban egonditiala.

407

5. Baita bere Justicia, errejimenttu gusticha egon deella Conttuban da cuidado eguin daichela, baita procedidu bere Jitanuen bagamunduen, da pecattu Publicuan dabilzanac Jangoicuan bildurbaga, Baita bere amenzebaubac, izanditiala Castigaubac etta desterraubac.

6. Baitta bere Alcatte Jaunac daucala faculttadia moradore gustiac erritic bottazeco, urte bette yrago esquero baldin presenttazen ezbajaco bere noblecia ó Ydalguicha, eguina Provincian usazen daben legues etta lenagotic egonesquero nottificautta edocein bere Alcate Jaunec.

7. Baitta bere erricodan Alcatte Jaunac esttayala permittidu personai esconzettara Juatteric, yrugarren graduban haide esttanic, etta contu izandeiquiala beguiracia esconsac diranian espaere multauba izangodala.

8. Baitta bere egondella Conttuban Justticia Errejimenthu gustticha estteila nombrau escribauzatt, habaderen semeric verrogeitta amar ducatten penan bacochac.

9. Baitta bere Justticia rejimenttubac errichan izenian esttaychala arthu diruric Censora mottibuac, da prettesttuac daucasala pensauaz estta necesidade andiric, da urgenciaric baleuca bere Consejubaren izenian faculttade errialbaga, da bardin onela attrebimentturic arzen badabe procediducodala persona onen Conttra rrigorosamente Leguiac aguinzen daben leguez, etta eguingodala, onelaco Censuaren Erredencinua Alcate Jaunaren, Errejidoren, etta sindicubaren haciendettatic, da erri noblea, hizangodala libre da exemplo onelaco Censuettatic.

10. Baitta bere Justticia, Errejimenttubac, esttaychala permittidu plaza publicuan tambolinic, es attabalic, es fiesttaric Jai quendu, da reformautta dagozanettattic, Aitta santtubac quendutta Daucasanac.

11. Baitta bere Justticichac procurau Daichala cuidado etta vigilanci andicharequin Casttigazia erregueren contra dabilsanac, contrabanduan tabacuac pasazen Gastelara, Erregue Magesttariaren interes errialaren Contra, eta onec, dauquezala señalauta pena andichac, Casttigubac, ala Consejo realac ifimita, baitta bere gure Provinciac Decretto, etta cedula errial ascottan gueure oneraco, baitha bere galdu esttittian gueure Ama Provinciacuan fueruac seina baitta combeni Jacusan, gueure liberttaderaco, da Pechupian es egotteco.

12. Baitta bere esttaychala permittidu Justticiac arzia da usazea tabacua esattendeuzena rapé franciacua ceiña batta dagguan debecauta Gueure, Errege ganic, bost eun ducatten multtiaren azpichan da esttablecidutta dagozan penen beian da izatteco onelaquac desterraubac errochonetatic.

13. Baitta bere Justticia Jaunac Provinciaco erri gusttiettacuac bialdu daichela urtebarrico ylian, ceina baitta ustarrilian urttegusttiettacuan ttestimonio originala errico Conttu municipalettacua gasttelaco Conseju Errialera, da erregue Magisttariaren escribau nauci Camaracoaren escubettara berroguetta amar milla marabidiren penan, da osteruncian izangodala gueure erregueren Casttiguba, ó Gracicha bere vorondattera.

408

14. Baitta bere Justticiac procurau Daichala, obserbau eraguitia gordecia falttabaga Correxidore Jaunac emoeban auttuba Arrateco fiesten gainian, baitta bere Provinciaco Decrettuan gainian seinettan Conttenizendan debecacia Cazia, etta Pesquia Multta andichen gainian, da presentte euqui dayela astubaga.

15. Baitta bere gorde Deila Cumplidu da ejecuttau esatten daben legues gauza gusttian orainengo auttuba Providenciettacua, bere oguetta amasaspi Capittulubequin probeiduba gure Correjidore izanzana Provincia onettan D. Pedro Cano Mucientes, baitha bere gueruago ettorri izandiran Decretto Errialac.

Milla eta zazpitan eun eta yrutan oguei eta amiru guaren vrtean; celaric ReJidore Juan de Suescun, Gostunbrazen zen Bezala entreguatu zizaizquio vrte beri egunarequi Auzoco Armac: eta artuzitue por Inmentario; Zerenguatic Alziñeco urte zenbaites faltatu ziren zenbait paper; Eta alaber uztenduenean Rejidoretasuna escatuco zaizquio entreguatu zizaizquion gauzac, eta lomismo Berze gaiñaraco vrtetan RRejidore denari entreguatuco zaizquio gauzac eta lomismo escatu.

Eta orai esplica dechagun zer diraden gauza ebec: Dirade Erregua eta Erregu erdia eta gaizurua eta Almotea; eta Alaver dirade Pinta eta Pinterdioa eta quartilloa; eta alaber dirade Pisu rromanoac.

Eta pisu balanzac Ganchodunac eta Pisu Arriac dirade Sei Libracoa eta Iru Libracoa eta bi Liberacoa eta Liberacoa eta Libera erdia eta quartrona &. Eta yaguo zartagui bat.

Bibliografia IRIGARAY, A.: «Un acta de ayuntamiento en lengua vasca». RIEV XXIII (1932) 565-568.

MUGICA, S. de: «El vascuence en los archivos municipales de Guipúzcoa». RIEV II (1908) 725-733.

7. Lapurdiko testu notarialak 1539ko Villers-Cotterets-eko ordenanzak aginduta, Frantzian egin ziren akta notarial guztiak frantseseraz daude. Euskaraz idatzitako dokumentuak oso urriak dira eta beti dira akta notarialei erantsitako idazti pribatuak. Hurrengo hau Lapurdin eginiko ondasun banatze bat da aita-alabaren artean, 1778. urtean. Eskumaldeko zutabean gaur eguneko frantseserara eginiko itzulpen bat jarri da.

409

Arangoits Sascoreneco partila eguinna Sabat Hegois eta Margarita Hegois, aita eta alaba, etche eta ontassun Sascorene hortaco iaun eta andrien. Ni aspian sinatouas.

Lehenbicico lota: sucalde çahara bere gaineco granerarequin, eta arca bat cein baita seilharouiaren contra; garbara sucaldiaren hurbilena eta etcheco iauna opocatcen dubana eta heija la... sucalde partequoa; lourrac etche aspico baratce cantoinetic piquest bat emana den toquitic beheiti piquetes marcatoua denetaric eguerdiquo partia; baratce etche aincineco arequin; mahastia piquetes marcatoua den toquitic gainequo partia; ipoutarrac mahastico entradatic piquest bates marcatoua coinabaita aramou bat bissian bis beçoinian.

Larrainac etche aincinian marcatua haritsachaiscoras pouscabana idequiric eguerdico partia eta gastainac larrain hunen hurbilenac marquetaraino.

Bordan orobat gastainac eta harits xat marquetaric igusqui ateratceco partecoac marquetaraino.

Eguina gaineco lot hau nitas apirilaren 4º 1778 Behola.

Le premier lot a resté pour led.

Saubat hegoas père, et le second pour lad. Marguerite Hegoas fille.

Partage de Sascorenea d’Arcangues, fait entre Sabat Hegois et Margarita Hegois père et fille, maître et maîtresse de la maison et des biens de cette maison Sascorenea, par moi soussigné.

Premier lot: la vieille cuisine avec le grenier au-dessus d’elle et un coffre, lequel est contre le grenier, la chambre la plus proche de la cuisine et que le maître de maison occupe, et que dépend de la cuisine.

Les terres despuis le coin du jardin au bas de la maison, depuis l’endroit où est placé un piquet vers le bas, la partie du midi telle qu’elle est marquée par des piquets, avec le jardin de devant la maison; la partie de la vigne au-dessus du lieu marqué par des piquets; les bordures marquées depuis l’entrée de la vigne face à laquelle il y a un laurier sur le baradot.

Le bosquet devant la maison, les chênes marqués chacun d’une entaille à la hache, la partie du midi et les châtaigniers les plus près de ce bosquet jusqu’aux marques.

Dans la borde, également les châtaigners et petits chênes marqués, du côté du levant, jusqu’aux marques.

Le lot d’en haut fait par moi, le 4 avril 1778 - Behola.

Le premier lot a resté pour led.

Saubat Hegoas père, et le second pour lad. Marguerite Hegoas fille.

(Signé...)

410

Bigaren lota Sascoreneco etche eta ontassunes Lehenbicicoric sucalde tipia bere bi hurbilen dituben ganbarequin eta leroco hirur ganbaren gainequinac; etche aspico baratcia; eta lurac piquetes iparreco partia; ipoutarrac berce partian eran den piquetetaric beheitico partia gastaina beherian marcatoua den batetaraino, eta mahastia piquetes beheitico partia larainac mahastyaren gainetic hasi eta berçe lotaren marquetaraino, eta gastainac moroinenco etche aspian igusqui aterarceco partia marquetaraino; eta bordaco harits eta gaistainac marquetaric behereco partia; heix lacetic iparreco partia.

Deuxième lot de la maison et des biens de Sascorenea.

Premièrement, la petite cuisine avec les deux chambres qu’elle a le plus près, et le dessus des trois chambres en file; le jardin qui est sous la maison; et les carrés de champs, la partie au nord des piquets; les bordures comme il a été dit dans l’autre partie, depuis le bas des piquets jusqu’à un châtaignier en bas qui a été marqué; et la vigne, la partie située en bas des piquets; les bosquets, en commençant du haut de la vigne et jusqu’aux marques de l’autre lot, et les châtaigniers au dessous de la maison Moreoinenea, la partie du levant jusqu’aux marques; et les chênes et les châtaigniers de la borde, la partie d’en bas: des ruisseaux de clôture, la partie du nord.

Eguina apirilaren 4º nitas 1778 Behola

Fait le 4 avril par moi 1778 Behola

Bibliografia LAFOURCADE, M.: Mariages en Labourd sous l’Ancien Régime. Bilbao 1989.

8. Iraultza Frantsesaren garaian Iraultza Frantsesa gertatu zenean euskara erabili izan zen, hasieran, idazki ofizialetan. Honekin, frantses hizkuntzaren jakineza gainditu eta herriarekin bat egin nahi zen. Hala ere, orokorrean euskararekiko jarrera ezezkorra izan zen eta laister baztertua geratu zen gure hizkuntza. Jarraian erabiltzearen adibideak agertzen dira.

411

LIBERTÉ ÉGALITÉ Au nom de la République Françoise

LIBERTATEA, HIGOALITATEA, EDO BARDINTASSUNA Franciaco Errepublicaren icenean

Le Représentant du Peuple envoyé dans les départements des Hautes & Basses-Pyrénées

Pyrenea gora eta aphalac daïtzoten mendietaco departimenduetarat egorria du Populuaren Errepresentantac

I NSTRUIT par l’agent national du district d’Ustaritz, & par des renseignemens particuliers, que plusieurs habitants de ce district, effrayés par la mesure de l’internat, ordonnée par un arrêté du 13 ventôse de l’an 2me, & des circonstances qui ont précédé & accompagné cette mesure, ont quitté le sol de la République & fui sur le territoire d’Espagne; Que l’éloignement où ils se trouvent, la difficulté d’avoir des communications avec leur pays, la différence de leur langue, l’incertitude même si les bienfaits de la loi du 22 nivôse s’etendaient jusqu’à eux, les ont empêche de protiter du bénéfice de cette loi, & les mettent dans l’imposibilité de rentrer dans le délai fixé au premier germinal; Vu l’avis de l’administration du district d’Ustaritz du 23 de ce mois, donné sur la pétition à nous présentée; Considérant que, si jusqu’à présent les habitants des communes du district d’Ustaritz qui, par l’effet de la terreur, ont fui en Espagne, n’ont pas profité, pour rentrer dans leur Patrie, du délai fixé par la loi du 22 nivôse, c’est sans doute parce qu’ils en ignorent les dispositions; Que les habitants, tous Basques, enfoncés dans le intérieur de l’Espagne, privés de toutes relations avec leurs parens et leurs amis, parlant tous un langage particulier, ne connoissant, ni la langue Française, ni la langue Espagnole, ne peuvent, qu’avec beaucoup de difficultés, parvenir à avoir connoissance des décrets bienfaisans de la Convention nationale.

USTARITZECO distriquian nationeco agent edo eraguile denaren ahos, eta berce bide particularrez izan ditugun berriez yaquinetzun guirelacotz district huntaco hainitz habitantec, Errepublicaco lurrac hutzturic, Espainiarat ihes eguin dutela icitu direlacotz yasco ventôsa, edo ilhabethe haïcetzua daïtzonaren hamahirurean emancen ordenantza bates, ceïnac bere herriac hutzaracis, egortcen baitcinen barne herrietarat, edo bereciqui ordena horren executatcean, aincinean eta ondoan erabili diren maneres.

Orai caussitcen diren lekhuen urruntassunac, bere herrietaric berrirec içaïteco gaitztassunac, lengoaea edo hitzcuntzaren diferenciac, eya heyer tocatcen çaucoten eta heyetaraïno hedatcen othe den nivôsaren, erran nahi da ilhabethe elhurxuaren hogoï eta biyian eman izan den leguearen fagorea dudatciac edo ez segur içanac, debecatcen dituela bere errietarat bihurcetic helduden ilhaberearen leheneco legue horrec ematen duen beçala.

Ikussi dugun ondoan presentatua içaitu çaïcun peticione baten azpian Ustaritzeco distriqueco administracioneac eman duen abissua.

Consideraturic Ustaritzeco distriquietic icialduras ihes eguin duten habitantac bere etchietarat, ez bihurtcea heldu dela nivôsaren, edo ilhabethe elhurzuaren hogoi eta bieco legueaz, yaquintzun ez içaïtetic Haïnitz gaitz dela icialduraz Espaïnian barna bere herriac desterratu ditusten Escualdun horientzat Nationeco bilkuyaren decret ungigarrien eçagutzea, ez Francessa, ez Espagnola aditzen ez ditus-

412

Que dans un moment où la nation Française se montre indulgente et généreuse envers ses ennemis, il est de sa justice de faciliter à ceux qui n’ont fui que la persécution ou la mort, les moyens de rentrer dans le sein de leur Patrie, et d’y faire valoir leur industrie;

ARRÊTE: Que le délai fixé au premier germinal, par la loi du 22 nivôse, est prorogé jusqu’au premier prairial, en faveur des habitants du district d’Ustaritz qui ont quitté le sol de la République et qui, d’après les termes de cette loi, peuvent retourner dans leur Patrie.

Le présent arrêté sera traduit enangue Basque, lu et publié partout où besoin sera.

L’agent national du district d’Ustaritz est chargé d’en suivre l’exécution.

Fait à Bayonne, le 28 ventôse de l’an 3me de la République Française, une & indivisible.

Le Représentant du Peuple, Signé: AUGUSTE IZOARD

telacotz, bere ahaïdietaric eta adisquietaric berriric ecin izan deçaquetelacotz.

Francez Nationea bere etzayen alderat bererat generos eta barkhatcea aguercen den demboran yustu iduritu behar çayola persecucionearen eta heriotzearen ihessi yoan direner bere herrietarat bere oficioteco lanez hari yatzerat bihur arasteco moyenen eta bidien idequitzea eta errechitia; ARRESTATUA EDO ERREGUE LATUA DA: nivôsaren edo elhur ilhabetearen biyeco legueac helduden ilhabethe germinal daitzonaren leheneraïno baïcen emaïten ez cioten terminoa, edo ephea, luçatua dela praireal, edo belhar ilhabetea daïtzonaren leheneraïno, Ustarisco distriqueco lurretaric ihessi yoan ciren habitant, eta legue horren bides bihur citezquenen fagoretan.

Arrestatu edo ordena haur içanen da Escuararat itzulia, eta beharra den lekhu gucietarat hedatua, eta gucietan publicatua eta afichatua.

Ustaritzeco distriqueco agent nationalac, edo eraguileac du cargua hunen executarastecoa.

Bayonan eguina, ventôsaren, edo haïce ilhabethearen, hogoï eta çortzian, eta Franciaco Errepublica, bata, ecin partitua, edo sathicatua denaren, hirur garren egunean.

Populuaren Errepresentantac, Sinatua: AUGUSTE IZOARD.

Bibliografia ASKOREN ARTEAN: 1789 et les basques. Bordele 1991.

RICA ESNAOLA, M.: «Traduction en Basque de Termes politiques sous la revolutión» Anuario del seminario de filología vasca «Julio de Urquijo» IX (1975), 3-172.

SALABURU, P.: «Frantziako iraultza garaiko euskal dokumentu batzuk». Euskera XXVII (1982)-1, 209-230.

VINSON, J.: Pièces historiques de la période révolutionnaire (2. eta 3. faszikuluak), Baiona 1875.

413

9. Ahetzeko Udalaren aktak (1792) Lapurdiko herri honetako udalbatzen akta gehienak frantsesez jasota daude. Baina 1792-1798. urteen artean batzuk euskaraz idatzi ziren, horietako adibide batzuk hurrengo lerroetara aldatu ditugularik.

Testuetan zehar, «abade» deitzen diote alkatearen funtzioa betetzen duenari; «juratua» eta «communeko procuradorea» udal mailako kargu bi ziren.

Egun oxalaren 6an 1792, içan dire nomatuac Pierre Lafargue, Juratu, eta Jean Etcheberry notable; eta errecibituac içan dire, eta juramentua presentatu dute decretaren arabera, Capite generalean, abbade eta juratuen eta bertce gaigneraco present ciren habitanten antçinean, fidel içanen direla nationerary, leguerary eta erreguery.

Signé par moy, ETCHEPARE, secrétaire greffier.

Egun avoustuaren 5an 1792 , ussaya eta costumatcen den lekhuan, herrico etchean, abbade eta juratuen presentian, assamblatu gare gure municipalitateco gorphutçarequin battean. Eta deliberatu dugu behar dugula Districaren arabera gure impositionetaco sorditugun diruben biltceco tressolier bat nommatu decretaren arabera. Eta presentian gerenec eguiten dugu presentian esdirenentçat. Eta deliberatu dugu gorphutçaren artian nomatcerat tressolier bat gure Jaun abadea, çoigna bait Pierre Larralde, Moiscolloeneco Jauna. Eta presentian garenec signatcen dugu, Capable dela eta souhable affera horry ihardesteco. En foy de quoy signatcen dute enequien batean signatcen daquitenec. Eta nic signatcen dut esdaquitenentçat.

Bibliografia RICA ESNAOLA, M.: «Traductión en Basque de Termes politiques sous la revolutión» Anuario del seminario de filología vasca «Julio de Urquijo» IX (1975), 3-172.

YTURBIDE, P.: «Le registre Basque de la Commune d’Ahetze». Riev II (1908), 386-398.

II. XIX. MENDEA 10. Reille general frantziarraren agindua 1807. urtean, Fontainebleau Itunbenaren ondorioz, ejerzito frantziarra Espainia sartzen hasi ziren. Iruñea 1808-1813 urteen artean fran414

tziarren menpean egon zen. Hona hemen garai horretako euskaraz eta erdaraz egindako agindu bat, 1810ean Nafarroako agintaritzarako izendatua izan zen Reille kondeak sinatua.

El General Gobernador de Navarra.—Considerando que el tiempo ya demasiado largo de las desgracias que está experimentando esta Provincia especialmente de parte de los Xefes de las partidas de bandidos, los quales por no volver á su primera condicion, y por sostenerse en el poder que se han arrogado, usando de el terror para mantener baxo su yugo muchos jóvenes que desearían volver á sus hogares.

Considerando que es necesario emplear todos los medios para aniquilar unos hombres cuya existencia es tan opuesta á la tranquilidad del País, que por ellos mismos se halla comprometido y expuesto á su total ruina; los quales están egecutando diariamente atrocidades mandando asesinár y mutilár Alcaldes, Regidores y otras personas.

Nafarroco Generala eta Gobernadoreac.—Aspaldian pensazendu damutasun andiarequin Provincia onen trabajuac aundiac direla cergatic Bandidoen Comendanteac eztuten Hizuli nay beren lecu antiguetara, eta atraziren condicionera. Conserbacendute Poderea yabetudire manazeas terrorearen medios, azpian conservazeco añiz Mutil Gaste cein baitaude suspiracen Hizulzeco beren hechetera.

Considerazendut bada empleatu beardirela, eta paratu beardirela modu posibleac guziac acabazeco guizon bazuc ain opositatuac Nafarroco baquiari; cergatic guizon ebec de la medio Erreyno-au esponituric-dago arruinacera osoqui: Eguitendute bada guizon ebec egunero asqui gaizqui, manazendutela Hasesinacea hilzea, eta Bearriac Hequencea Alcateri Regidoreri, berce añiz personeri.

Decreta lo siguiente.

Decretazen-dut seguizenden-bezala.

I.º Las Cabezas de los Xefes de Bandidos de Navarra son puestas á premio.

II.º A qualquiera persona que prenda, haga prender ó mate al Xefe de Bandidos Espoz y Mina; se le entregarán en esta capital seis mil duros, por vía de gratificación, en el mero hecho.

I.º Nafarroco Herreynuco Bandio en Buruac paracen-dire premiotaco.

II.º Hedozein personac arrapazenduenac edo arraparasten-vadu edo hilcen vadu Guefe Bandidoena Espoz eta Mina entregatuco zaizquio Iruñeco Zuidade-ontan sey milla duro, hagradecimentutaco edo precio-taco.

415

III.º Igualmente se darán quatro mil duros á el que prenda, haga prender, ó mate al xefe de bandidos Cruchaga.

IV.º Asi mismo se pagarán dos mil duros á el que mate, prenda, ó haga prender qualquiera de los xefes nombrados Gorriz, Ulzurrun y Cholin.

V.º A mas de los premios concedidos en los árticulos anteriores, se tendrá en consideración por el gobierno á la persona ó personas que hiciesen este servicio; y siendo individuos de las mismas bandas serán perdonados de sus delitos y recibirán igual premio. Pamplona 24 de Agosto de 1811.—El General Gobernador, Conde de Reille.

III.º Orobat entregatuco zaizquio lau milla duro arrapacen-duenari edo arraparasten-duenari edo Ilzen—duenari Guefe Bandidoena Cruchaga.

IV.º Orobat entregatuco zaizquio bimilla duro edozein personari arrapacen-vadu, edo ilzen-vadu Guefeac nombratuac Gorriz, Ulzurrun eta Cholin bacochandaco bi milla duro.

V.º Premio heben gañean Gobernuac hiduquicodu hedozein persona gatic heguiten-vadu zerbizu hau consideracioa, eta Izaten-bada hayen bandaco laguna edo lagunac, Izanendire barcatuac beren delitoetaric, eta herrezibituco-dute premioa Iguala berzecbezala Zuidade onetan. Eguina ene palacioan, Iruñeco-hirian Agostoaren-24 1811.—Nafarroco Generala eta Gobernadorea Condea Reille.

Bibliografia APAT-ECHEBARNE, A: Una geografía diacrónica del euskara en Navarra. Iruñea 1974.

OLORIZ, H.: Navarra en la guerra de Independencia. Pamplona 1910.

11. 1812ko Espainiako Konstituzioaren gaineko katexima 1820. urtean dataturiko katexima itxura duen lan hau gaztelaniatik itzuli zen ideia liberalak zabaltzeko eta eskola-liburua izateko. Euskarazko itzulpenaren egilea nor izan zen A. Ibisateri esker ezagutu dugu.

Ezkerreko zutabean jatorrizko bertsioa ipini dugu.

416

Lección primera De la Constitucion

Leendabicico Iracurza Neurquida, edo Constituciaren gañean.

P. ¿Qué es Constitucion?

R. Una coleccion ordenada de las leyes fundamentales ó políticas de una nación.

P. ¿Que se entiende por leyes fundamentales?

R. Las que establecen la forma de gobierno: es decir, las que fixan las condiciones con que unos han de mandar, y otros obedecer.

P. ¿Quien tiene facultad para hacer estas leyes?

R. La nacion por sí sola, ó por medio de sus Representantes ó Diputados.

P. Tenemos nosotros Constitucion?

R. Tan buena que puede hacernos felices si la observamos y contribuimos á que se observe.

P. ¿Quien la ha formado?

R. Las Córtes generales y extraordinarias, instaladas en la Isla de Leon el dia 24 de setiembre de 1810.

P. Segun esto ¿la Constitución es una novedad introducida entre nosotros?

R. No: sus reglas principales habian estado en uso antiguamente; pero como no formaban un cuerpo, ni tenian afianzada su observación, los interesados en quebrantarlas las habian hecho caer en olvido: las Córtes las han hecho revivir.

P. ¿Quien componia estas Córtes?

R. Los Representantes de la nación española, ó sea sus Diputados, elegidos libremente por el pueblo español.

P. ¿Cer da Neurquida, edo Constitucioa?

R. Da Erreinu baten legue ondequidarren batune zucena.

P. ¿Cer aditcen da legue ondequidarrac gaitic?

R. Gobiernuaren zucenbidea bitezarcen dutenac: au da, nolatan, edo cer moduz batzuek aguindu, eta besteai eguiñ erazo eracusten dutenac.

P. ¿Nogan aurquitcen da legue ojec ezarceco escualdea?

R. Nacio, edo Dierritarretan berez, eta Diputadu, edo Ecautuen bidez.

P. ¿Guc badegu Neurquida, edo Constituciorik?

R. Aiñ ona, ece bera gorde, eta gorde erazoaz zori onecoac eguiñ gaitzaqueana.

P. ¿ Norc eguiñ du?

R. Gorteac, edo Uri-batzarreac Leongo Ugartean bilduric, milla, zorcireun, eta amargarren urtean, Agorraren ogueta laugarren egunean.

P. ¿Veraz, Constitucioa, edo Neurquida da gure artean oraiñ sortutako berritasun bat?

R. Ez: leenagoco Guiza aldietan ere usoan egonciraden erregela lenasoa, edo principalac; baña moldatcen etzutelaco gorputz bat, eta seguruturic etzeucatelaco beren guarda, edo eguicaritza; gordetcea ondo etzetorquitenac aaztuerazocituzten: eta Gorteac, edo Uri-batzarreac berriro piztuditu.

P. ¿Norzaz moldatcendirade Uri-batzarre ojec?

R. Españatarrac artaraco vorondatez auqueratutaco Dierritar Guizon prestu, eta Jaquinsuac.

417

Bibliografía ASKOREN ARTEAN: Catecismos políticos españoles: arreglados a las constituciones del siglo XIX. Madrid 1989.

J.F.A.: Jaquin-bide Iritarautia Españiaco Neurquidaren... Gasteiz 1991.

SAN MARTIN, J.: «Cadizko Konstituzioa euskaraz 1820». Euskera XXXII 2 (1987), 393-397.

12. Ulibarri euskalzale sutsua Jose Paulo Ulibarri jaiotzez arabarra zena baina Bizkaian bizi izan zen. Euskara biziki maite zuen eta esandakoaren adibidea da hurrengo lerroetan ikus dezakeguna: kontratu bat egiterakoan euskarazko bertsioa ere idatzi zuen.

Digo yo Jose Pablo de Ulibarri Mro Veterinario ó Albaytar y herrador perfecto. Thomo para enseñarle el Arte de herrar caballos y Bueyes a frio y caliente y Albeyteria a Benegino de Belausteguigoitia Natural deel balle de Llodio y hijo legitimo de Domingo de Belausteguigoitia y de Juana de Ochoba, vecinos de dho balle de Llodio por el coste de seis mil Reales de vellon los cuales Rezibo oy dia catorce de Septiembre de mil ochocientos y veite cinco la cantidad de quatro mil setecientos y veinte Reales de vellon. Y los restantes mil doscientos y ochenta concluido de aprender su arte de Beterinaria quando salga de mi casa.

Con el bien etendido que hade cer prudente y temeroso del Altisimo Señor guardando ciempre una politica conbersacion edeficatiba, y llebandola con perfeccion de no tener vicio alguno como de fumar y de beber vino ciendo limpio en hablar y obrar Confesandose con un sabio confesor quele corrije y enseñe de mes a mes y ejerciendose su aprendizaje de forjar Clabo y Cerraje para caballos y Bueyes Con todo lodemas dho arriba.

418

Diot Yose Paulo Ulibarri-ic Maizu Absella eta eranzicaiena.

Artzendot yracasteco eranciteen Ekinarde Ydi, Zaldiyean otcien eta beroan eta osatuten Absellan Begino Velasteguigoitiari Yaioterri Laudiocoa Seme Yatorrizti Domingo Velasteguigoitia eta bere emaste Yuana Ochoa-ena ausoac Laudiocoenac.

Sei Mile errial Kuarto gaiti gostea, ceintzuc gaur Yraillan 14gn mile zortzirun da ogue bost gn vn artudot lau mile zazpireun eta oguei errial kuarto eta beste mile berreun eta larogueyac yketsiric dagoenian bere ekinardea Absella-ena amaitu ta urteiten dabenian nere Echetic.

Ondo aituric ycengo dala Zuurra eta bilturtia Yaincoentzat, gorderic veti polito berbaberen adi eguina ta eruatean obetandea es eukiteco galgiric edo bicio batere putz-metan eta edateen ardoa ysani garbi berbetan eta eguitecoetan Autortutiaz yakituriazco Autorlari bategaz yleric yle yracasteco Zucentasuna ycazlanean Ledanbatzen uncia eta Burrunac ydi eta zaldientzac goyen esanic dagua-

Con el modelo mas onroso y estudiando aquello que pertenece para cer un perfecto beterinario en su Arte y asi dhos Jose Pablo de Ulibarri como Mro queda Obligado de hacer toda diligencia de Sacarle un perfecto Mro y Domingo de Belausteguigoitia dho Padre de sostenerle como fiador de su hijo de que no contrabenga en lo que le manda el dicho Mro en su oficio y todo lo demas que tiene dho Ulibarri en su uso y costumbre de la guarda de su casa como si fuera hijo de la misma. En cuanto a la perfeccion de buen Biscaino y su ydioma natural que es la que se guarda en casa de Ulibarri y por eso se toma con esta condiccion de que se ha de guardar la ydioma natural Y para que lo firmamos nos los dhos Ulibarri y Domingo de Belausteguigoitia en Balle de Llodio a catorce de Septiembre de mil ochocientos y beinte y cinco.

nagaz. Lenicusgoa dan Onratsuaz eta Arte ycaztean yatorcona isateco Absella edo Aberesendalla oso bete bat bere Ekinardean, eta alan Yose Paulo Ulibarri-co Maizu dan legues gueratuten da etia aleguin gustia ateratzeco Maizu onarena edo oso betea eta Domingo Belausteguigoitia esandanen Aite eutzi erazotia bere Semien epetari dan legues estaiyela Maizuen aguinduen utzetazunic eguin bere lanian eta esanic daukean gauza gustietan bere eche ecandu eta oitura gordetiaz echeco semie balitz leguez Bizcaitar oso isaitian yatorrizco berban cein gordeten dan Ulibarri en echean eta orregaitic artzenda Bainandea onenpean alan gordececo eguitez berezco euzkeria eta Alan aguertzeco Ciazcutu eiten dogu garienac Ulibarri eta Domingo Belausteguigoitia-co Laudioco ybarran yrailla amalau garrenian mile zortzireun da ogueta bostgarren urtian.

Bibliografia ULIBARRI, J.P.: Gutunliburua. Gasteiz 1975.

13. Liberalek karlistei Lehenengo gerra karlista 1833. urtean hasi zen ondorengotza arazo bat zela medio. Hona aldatu dugun testua liberalen proklama bat da, beste alderdikoei, karlistei alegia, armak uzteko eskatzen diena. Edukiaren aldetik antzekoak badira ere, bata bizkaieraz idatzita agertzen da eta bestea gipuzkeraz. Mikel Alberdi historialariari esker ezagutu ditugu.

VIZCAYTARRAC:

EUSCALDUNAC:

Elduba-da eguna, ceinetan amaitu biardaben igaroco urtebi eta gueijaguan anae-artian dirauban guerriac; eta ordu onetan sartsera duazanian erri-orreetan

Allegatu da dembora zuben arteco guerra orĂ­ acabatceco, eta dembora onetan ceĂąean eun milla Soldaduc ocupatu bear dutenean zuben Provincijan, etza-

419

eun milla soldadu edo gueijago, eztozube euquico beste erremedijoric ez ilteco, edo betico ez galtzeco, ezpada igues mendiric-mendi Frantzijara, edo saltau Ichasora. Gueure Erreguiña Gobernadoriac bialtzen deutsu bere azquenengo baquezco berbia: entzuizube ardura onagaz, eta sinistu bere bay, eguingo-dabela esaten dabena.

Guizonac; baqui Erreguinac celan atara-cindubezan ceuben echeetatic nai-eta-nai-ez: echaco ezcutetan Vere Magestadiari biurtu-ecin-zaitecen ceuben errí, edo echeetara, ezta ichibe, edo bota escubetatic orrec armoc, euquibaric aurrez nun sartu egoteco seguru ceubec, ceuben andra eta semiac, gachic eguin ezteizuben ceuben Nausi-aguintari-gueisto-oquerroc. Erreguiñac, ama maitiaren-moduban ecin icusi dau erri-orreetan beste gauzaric, ezpada seme dabiltzanac oquer, bere gogo-baric, edo ezagutu baric cer eguitendaben, eta au-gaití gura-dau aurrez ipini erremedijua galdu etzaitezan betico: aguintzen deutsu guztijoi Vere Magestadiac iru gauza, ceintzuc dirá: aaztu betico ceuben orainguinico uts-eitiac; emon cer-jan; eta nun egon ardura-baric. Oneec aguinduboc emongojacuez arei, ceintcuc bandera usurpadoriac ichi, eta Frantzijara juaten dian guztiei: au eguinaz beste baric parcatuten jacuez euren uts-eguiteguztijac: egongo dirá seguru erri, edo lecu icentauco diranian, eta artuco ditube lau errial egunero bacochac au gerrau amaitu dein artian: eta gueijago emongo-jacue aguintari izandianei, edo juaten-badira zaldijaquin, edo armequin, emen beyan esaten dan moduban.

Zaliago Erreguiña parcatzen, castiguetan baño, edeguiten deutsu bere vijotza: ondo daquí celan dagozan-erri-orreec, nun acaso eztozube topauco beste gauzaric gosia eta negarra baño: orregaitic osterabe aguintzen deutsu-

420

zute guelditcen beste erremedijoric salvatceco, edo Franciara igues eguin, edo desesperaturic ichasora zuben buruac bota. Orregatic gure Erreguiña Governadoriac bialtcen dizute, azqueneco aldiz, paquearen eta alcartasunaren erremua.

Indarrez zuben echetatic ateraric nai ta nai etzendutela Bere Magestadeac ondo daqui, biurtu ecin zindazquetala, eta zuben arma orijec bota ez ere, seguridadea eta janquija billatu gabe-zubenzaco, eta zuben seme eta emasteenzaco, zuben aguintarí gaizto oríjen beldurrez.

Baña gure Erreguiñac ama onac bezala ecin icusí du erri errebelde orijetan seme iruripendunac besteric, eta nai du zubec betico ez galtzea, eta aguintcen dizute paque, barcacijoa, oguija eta seguridadea.

Orregatic, bere gaizquí eguiñac ezaguturic nai dubenac igues eguin Franciara, barcatuba izangoda Erreguiñagandic, eta Bayonaco gure Consulac emango diozca lau errial egunero Soldau danarí, erri edo lecu señalatuco diranian ceubec egoteco, eta gueijago Sargento edo Oficiale bada, edo Zaldizcoa izanic presentatcen bada Zaldi eta armarequin, eta proporcijoan Aguintari bada, emen beian esaten-dan becela.

Erreguiña andreac naijago barcatu, gastigatu baño, eta orregatic bere viotza idiquitcen dizute, ondo jaquiñic ecer billatua ez dezutela gocea, eta naigabeac baño Zuben ondasunac galdu ezquero, eta combidatcen zaituzté baldin damuturic aren mendepean jarri nai badezute barcacijo azqueneco onen medijoz.

Soldau bacochari, lau errial egunero. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4 Sargento eta cabuei, bost errial. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 Aguintari guztijei Capitanerainocuei, zortzi errial. . . . . . . . . . . . . . . . . 8

-bere borondate onagaz sicatuco-ditubala ceuben negar malcuac gurabadabe etorrĂ­ cintzoz damututa bere ontasunaren besuetara.

Soldau bacochari, lau errial egunero. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 Sargento eta cabuei, bost errial. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 Aguintari guztijei Capitanerainocuei, zortzi errial. . . . . . . . . . . . . . . . . 8 Agintari nausijauei, edo aguintzen-dabenei tropia, edo euren nausi eguiten-dabenei, emongojacue euren gradu edo nausitasunai toquetan jaquena.

Juaten bada soldauric Frantzijara bere aita, edo amagaz, edo onĂŠc juatenbadira leenago edo gueruago euren semien ondora emongojaquez irurei, aita, ama, eta semiai sei errial; onetan sartzen dira arec lau errial soldaubarenac.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 Mutil guztijei, juan-gura-ez Carlos-en bandara, eta etorrico balira, ecarten ditubela euren gurasuac (aita-ta-ama) libretiarrren bandoleruben gach-gustietati, emongojaque sei errial egunero, vi, edo iru personarentzaco. . . . . . . . . . . . 6 Etorten diran gustijei euren armequin eta zaldijequin emongojaque Escopetia, edo fusilagaitic baijonetiaz, iruroguei errial. . . . . . . . . . . . . . 60 Cartucheria, edo canania-gaitic, oguei errial. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 Lantzia, sablia edo espatia, eta zaldija-gaitic, laureun errial. . . . . . . . . 400

Agintari nausijauei, edo aguintzen-dabenei tropia, edo euren nausi eguiten-dabenei, emongojacue euren gradu edo nausitasunai toquetan jaquena.

Juaten bada soldauric Frantzijara bere aita, edo amagaz, edo onĂŠc juatenbadira leenago edo gueruago euren semien ondora emongojaquez irurei, aita, ama, eta semiai sei errial; onetan sartzen dira arec lau errial soldaubarenac. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 Mutil guztigei, juan-gura-ez Carlos-en bandara, eta etorrico balira, ecarten ditubela euren gurasuac (aita-ta-ama) libretiarren bandoleruben gach-gustietati, emongojaque sei errial egunero, vi, edo iru personarentzaco. . . . . . . . . . . .6 Etorten diran gustijei euren armequin eta zaldijequin emongojaque Escopetia, edo fusilagaitic baijonetiaz, iruroguei errial. . . . . . . . . . . . . . 60 Cartucheria, edo canania-gaitic, oguei errial. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 Lantzia, sablia edo espatia, eta zaldija-gaitic, laureun errial. . . . . . . . . 400

14. Ingelesak euskaraz mintzo Lehenengo gerra karlistan, Europako zenbait herrialdek parte hartu zuten, borrokan zeuden alderditariko bati edo besteari laguntza ematen.

Ingelesak liberalen alde egin zuten eta soldadu ingelesek zuzunean parte hartu zuten Euskal Herrian izandako zenbait liskarrretan. Adibide honetan, ingelesen buruzagiak euskaraz plazaratutako agindu bat dakarkigu.

421

Donostiaco Cuartel generalian Mayatzaren 25 eta urtez 1836.

Aguimpen edo orden generala.

Araco ill onen bosteco egun oroigarri arzaz bi edo iruz lendanic, mendi gende fede gardatzalle esaten diran oriec, etsiric ya biarco zituztela utzi S. Francisco eta Antiguaco conventu ederrac, sutu eta erre citusten, errespeto gabe Jangoicoaren eta bere servizalleen eche santubai.

Peleaco egun artan, berac eren, defensaraco gogortuta ceuzcaten eche guztiac, gure tropac irabaci cituanian, arquitu ciran iraza quiac; oro bat guertatuzan batalla campoan eta gure aurre soldaduar campora ceuden asco echetan ere. Negargarria zan aimbeste baserriren su garresco ondaera. ¿Cer ventaja espera dute ondamendi, aiñ urricalgarritic? ¿Uzte dute gure Erreguiñaren tropac ez daquiela campaetzaten uda ederrean? Bai eta neguan ere. Baña guc bear degu obraquin adieraci cembait gorrototzen degun urrabide ondatzalle ori.

Argatic Generalac Oficiale cernai gradutacoac, eta soldadu español eta inguelesac eguiten ditu corresponsable guerraco legue eta castiguric gogorrenaquin, eguiten, edo consentitzen badute calteric dan chiquiena persona, eche eta bazterretan; contrara, beardute eguin aleguiñ eta laguntza guztia menditar etsayoc sutu ditzatezquen echeac itzaltzeco, eta calte genero guztiac eragozteco. Echeac, eta echetaco bizi gauzac bear dute beguiratu errespeto sagradubarequin. Echeetan arquitzen diran maister eta bizizalleac, eta eretara datocenac arquituco dute, amparoa, laguntza, eta adisquidetasuna, eta ciñesqui emacume eta aurrac. Gu inguelesac ez guera onara etorri conquistadore edo urratzallezat; ez baizic lagunzalle, adisquide, eta anayatzat; arintzera, ez astuntzera echeguerra odolgarri au.

Au da gu españiaco Gobernupera ecarri gaituan lambidea, eta besoac zabalic artuco ditugu amorez mendi etsai oyec ere, baldin badatoz eren engañuba ezaguturic.

Soldadu inguelesac españiara etorri ciran ezquero aguertu dute aimbeste ontasun, sufrimentu, eta sugeciyo, ezen ondo ezagutu dituztenac ez dira guchiago miratzen beren honrradutasunaz non beren balore irazaquiaz; ala dagoquiye beren Generala chit esquertsuba, eta orain beren guizabidea acordaerazten dienian seguru dago eranzungo diyotela honrraduqui eta cumplituco dutela emen aguintzen diena oficiale eta soldaduac zucen eta falta gabe.

Aguin bide, edo ordena au iracurrico zaye tropa español eta inguelesai, eta Generalac uztendu ezpañolen partetic cumplierazteco cuidadoa bere adisquide gozo brigadier Jáuregui provincia onetaco Comandante generalaren cargura, ceñaren ontasun eta bioz biguña dauscaten ondo ezagutuac provincia noble onetaco bere erritarrac.

De Lacy Evans 422

Bibliografia ANAVITARTE, B.: «Gestion del municipio de San Sebastián en el siglo XIX». Donostia 1903.

15. Batzar Nagusiak Bizkaiko erakundeetan euskararen erabilpena murritza izan da historian. Oso gutxi dira bertoko erakundeek euskaraz idatzi duten agiriak.

XIX. mendeak ikusi zuen, lehendabizikoz, hegoaldeko euskal botere baten euskarazko erabilera idatzia. Bizkaiko Batzar Nagusietan gertatu zen eta testu urri batzuk badira ere, nahiko adierazgarriak. Hona hemen, batzorde berezi batek 1839. urteko legeari egindako txostena.

1850

1850

1. Jaun guztiz arguitsuba.-Ill onen bosteco batzaarrian Berorren Mesediac icentau eban guizon-talda edo comisinoiac icusi ta aitu ditu, astiro ta ardura andijagaz, Vizcaico buru edo Diputaciño generalac emon deutsazan eracutsi, aguiri, edo documentu balijo andicuac, milla zortzireun eta ogueta emeretzijan, urrijaren ogueta bostian, emon zan leguiaren betetasunaren ganian; baita bere alan Diputaciñoiac, cein erregue-uri edo corteraco autu ciran Jaunaac aoz emon deutseezan azaldeera ta arguitasunac: eta azterturic gustija astiro, ciatz eta gogotic, erabagui dau adierazotia berorri, emon daguijon baija, baldin badericha, urreengo gauza oneei, ceintzuc diran:

1. Illmo. Sr.-La comision nombrada por V.S.I. en sesion de cinco del corriente se ha enterado muy detenidamente así de los documentos importantes que le han sido presentados por la Diputacion general, relativos al cumplimiento de la ley de 25 de Octubre de 1839, como de las esplicaciones verbales dadas por esta corporacion y por los señores comisionados en corte; y despues de un exámen maduro, y de prolongadas y luminosas discusiones, ha acordado proponer á la aprobación de V.S.I. lo siguiente, á saber:

2. Leleengo. Vizcaico Batzaar oso, edo Junta Generalac, autortu ta adierazo daguijala alabantzaric andijeneen diñaac dirala bertaco buru edo Diputaciñoiac artu dituzan neurrijac; baita D. Timoteo Loizaga, ta D. Francisco Hormaeche, erregue-uri edo cortera bialdurico Jaunaac, eguin ditubezan aleguiñac; eta bardin milla zortzireun ta berrogueta

2. 1º. Que declare la Junta general digna del mayor elogio la conducta observada por su Diputacion y las gestiones practicadas por los comisionados en corte, los señores D. Timoteo de Lóizaga y D. Francisco de Hormaeche, así como tambien los actos de la comision colectiva que se formó á virtud del decreto de la misma Junta de 20 de Julio

423

zortzico Batzaar oso edo Junta Generalian eguin zan aguindu baten indarrez icentau zan guizon-talda edo comisinoiaren eguitadaac; emonic guztijai ta bacochari esquer andi ta beraarizcuac bete ditubezalaco ain osaro, vizcaitar on ta leijaleen guisan, eureen lan ta eguinbiarrac, milla zortzireun eta ogueta emeretzijan, urrijaren ogueta bostian, emonico leguiaren betetasunaren ganian.

de 1848, dándoseles á unas y otros un voto especial de gracias por la lealtad vizcaina con que han desempeñado sus respectivos encargos en órden al cumplimiento de la ley de 25 de Octubre de 1839.

3. Bigarren. Vizcaico buru edo Diputaciño Generalac guztiz ondo eguin ebala, beguiraturic oi daben sen, centzun, ta acerteriagaz ez ontzat emotian Loizaga ta Hormaeche Jauneen escabidia, ciñuela ichiten eutzeela, Vizcaijaren icenian erregue-uri edo Cortera juateco emon jaqueen eguiquizun ta cargubari; eta orain bere ez dabela ontzat emon biar, ezpada barriztau ta sendatu bertaco buru edo Diputadu Jaunaac eta beraarijaz icentaurico batzaar edo comisiñoiac eguin ebeen auquera edo eleccinoia, biurtu ditecen erregue-uri edo cortera premiñiac escatuten dabenian.

3. 2º. Que la Diputacion general obró con la circunspeccion y tino que la distinguen al abstenerse de admitir la renuncia que los mismos señores Loízaga y Hormaeche hicieron de su encargo de comisionados en corte por este Señorío, y que V.S.I. no debe tomarla hoy tampoco en consideracion, confirmando la eleccion hecha en ellos por la Diputacion y comision estraordinaria con el objeto de que regresen de nuevo á la corte como tales comisionados, cuando la necesidad lo reclame.

4. Irugarren. Elduten danian dempora au, eta ecin ontzat emon leizan leguez Vizcaijac, oraintzuban foruetan sarturico gauza barri edo novedadiac, milla zortzireun ta ogueta emeretzijan urrijaren ogueta bostian emonico leguiaren leleengo zati edo articuluba austen dabenac leguez, escatu daguijuela Erreinuco Gobernarijai biurtu deijuela Vizcaico semiai oraindic falta jaqueena foruac osoz euquiteco, Vizcaitarrac ain gogotic nai ta gura dabeen leguez.

4. 3º. Que llegado este caso, y no pudiendo reconocer el Señorío con otro carácter que el de infracciones del artículo 1.º de la ley de 25 de octubre de 1839, las novedades introducidas en los fueros, conforme á los fervientes votos del Señorío, soliciten ante el Gobierno supremo de la nacion la restitucion á sus naturales de la parte que aun les resta de reintegrar en los mismos.

5. Laugarren. Uste ta icharoten ez dan leguez, escabide au autortu ta emongo ez balebee, arturic leenaz

5. 4º. Que en el inesperado caso de que no se acceda á esta demanda, prévias las precauciones que su prudencia

424

eureen jaquiturija ta centzunac eracutsico deutseezan neurrijac, eta adierazoric aurrez eurai onduen derichuen leguez, baña errespeto ta modu onagaz, ez jaqueela emendic calteric etorrico vizcaitarren zucen edo derecho cimentugarri ta veneragarrijaai, juan deitezala milla zortzireun ta ogueta emeretzico urrijaren ogueta bosteco leguiaren bigarren zati edo articulubac diñuan berbaaldi edo audiencijara, eta an zaindu ta defendiu daijeezala al dabeen sendotasun, iraupen, fede, ta eureen jaijot-lurrari deutseen maitetasun ta eraaspenac iracatsico deutseen jaquiturija, asmo ta neurri guztijacaz, gueure foru, auquera, escubide, ecandu, ta usadijo onac; eta besteric ecin danian, ez bacarric ez daguijeela ontzat emon eureen icenian ecetan cercendu ta guichitutia, ezpada adierazo daguijeela arguiro vizcaitar guztijac eureen vijotzetan dauqueezan guraari vicijac, aurrerantzian bere euquiteco eureen forubac osotasun ta betetasun guztijan: onelan Jaungoicuaren laguntasunac, eta Erreinu guztico batzaar edo Cortiac, ta gueure Erreguiñaren Gobernarijeen zucentasun, justicija ta biguntasunac biurtu deijuezan egunen baten eureen iraupen senduaren saritzat.

les sugiera, y bajo las salvedades y reservas que consideren oportunas, para dejar enteramente á cubierto de la manera legal y respetuosa que estimen mas eficaz, los derechos fundamentales y sagrados de este país, asistan á la audiencia que establece el artículo 2.º de la precitada ley de 25 de Octubre, y defiendan en ella con vigor, con perseverancia, con fé y con todos los recursos que su patriotismo, su talento y su amor á este Señorío les inspiren, sus fueros, franquezas, libertades, buenos usos y costumbres; y en el último estremo, que no consientan en su nombre ninguna infraccion que los lastime, antes bien que hagan constar explícitamente el deseo vivo y unánime que todos los vizcainos abrigan en sus corazones de conservarlos indémnes, á fin de que la proteccion de Dios y la justicia y equidad de las córtes y del gobierno de S.M. se los restituyan algun dia premiando su constancia incontrastable.

6. Vizcaico buru edo Diputaciño generalac emongo dau conta ciatza, bere eta erregue-uri edo cortera juateco auturico Jauneen eguitada guztijeena Batzar oso edo Junta generalian, leleengo batuten danian. Baña alambere Berorren Mesediaren ezagüera ta jaquiturija goratubac erabaguico dau zucenen, onduen, ta egoquijeen derichona.

Guernican Maijatzaren zortzigarrenian, milla zortzireun eta berrogueta amar garren urtian. - Jaun guztiz Arguitsuba.

6. De todo cuanto obraren tanto la Diputacion general como los señores comisionados en corte, dará aquella corporacion cuenta minuciosa á la Junta general en su primera reunion. El superior discernimiento de V.S.I. resolverá sin embargo lo que crea mas justo y acertado.

Guernica 8 de Mayo de 1850.-Illmo. Señor.

425

Bibliografia AKESOLO, L.: Idazlan guztiak. I. T., Zornotza 1989.

IRIGOIEN, A.: «Gernikako batzarreak eta euskara. Euskararen geroaz berriz ere».

Anaitasuna 345 (1977) 25-27, 346 (1977) 24-26 eta 347 (1977) 28-31.

16. Napoleon III.ak herriari Frantziako Konstituzioa aldatu zuenean, Napoleon III-k erreferendum bat antolatu zuen 1870. urtean. Bozketa horretan agintaritzak proposatutako aldaketa liberalak onartu ala gaitzetsi behar ziren.

Baiezkoaren aldeko propaganda da hurrengo lerroetan agertzen zaiguna.

IMPERIO FRANCESA EMPERADORIAREN PROCLAMACIONIA Francesak, Ziek eman zenauztaden botherekin batian, 1852an eguin izan zen Constitucionia onhesten cinutela phorogatu zuten Emperadore eguin ninduten çorci miloin botoek. Constitucione harek emandaco Frantciari hemeçorci ourthez bakia, prosperitatia, eta aski gloria ere bai. Ordre bona seguratudu, eta bidia ideki populiaren lagoretan içaiten ahal ciren hongoer.

Libertatia emendatu da tranquilitatiaren bauditeiari; bainan oraiche, sarriehe eginik içan diren khambiobatçuk galdatcen dute berriz ere nacionari deibat eguin dakion.

Populiak behardu beraz bere baimendoa eman Constitucione berriari, lehenago eguin cian beçala Errepublikaren eta Emperadoriarendaco.

Dembora hetan uste çuten nik orano oraiere sinhesten dudan beçala, cirek gabe eguiten dena estela onxa eguinik.

Franciaren Constitucionia londatia içanen dena articulu gutitan esta khambiatia içanen ahal cien baimenik gabe, eta halaz behingoz seguraturen ditu oraiartino eguinik içan diren irabaciak, eta politicaren gora beherek esdiote deus galeera utcico Gobernamendiaren principoer.

Ezta guehiago hambat dembora galdurik içanen elhe auheretan pasionen athitchaceco baicik hon eztirenetan, eta hobeki emplegatia içanen da, populiaren guisa gueiez hobe diren abantailen bilha.

426

Cier orori mintzo niz, 1848an abendoaren hamar denian, cien buru baitezpada eçari nautciener; cier, çoinek hogoy eta bi ourthe huntan azkartu beinautçute cien boteez, bermatu cien lagungoaz, eta errecompentçatu cien amodioaz.

Emadacie cien confidantçaren phorogautça berri bat, BAI batekin giten citeztelarik boteen emaitera.

Errebolucionari ezpacatuco citezte, hondamen solidoen gainen eçarico ditucie ordria eta libertatia, eta ciekin batian ene Khoroa igaranen da aisago ene Semiaren burura.

Gutiz beztek bothererik hedatienak eman cenauztaden diela hemeçorci ourthe. Halaber eguicie orai ere.

Nacione handi bat estaiteke prospera, ezpaditu institucione baten iraupena eta emendioak bermatcen dituztenak. Galdatcen beitautciet orai, emaiten ducienez cien baimendoa libertate orai artino emandudanari; ihardets eçacie: BAI. Ene aldetik, ohore eguiten dudalarik ene odolari, cien phensamendiak gogoan dituzket. Cien borondatiaz azkarturik, eta Jincoan fidaturik, thaik gabe arico niz, Francia handi eta uruz eçari beharrez.

NAPOLEON Tuilerietaco Palacioan emana, Aphirilaren 25an, 1870an.

Bibliografia INTXAUSTI, J.: Euskara Euskaldunon Hizkuntza. Gasteiz 1990.

17. Tolosako eta Berako Ordenantzak Behin eta berriro ditugu gure udalek euskararen munduan sarturik.

Atal honetan bi udal arau jartzen ditugu. Batean udaleko eraketa eta hauteskundeak nola egin behar diren azaltzen da eta bestean herriaren eguneko bizimoduaren alde batzuk arautzen dira.

Ayuntamentuaren gañean tratatzen duen erri onetaco ordenantzac.

Lembicicoac aguintzen du urtero autu edo elegitu ditezela 11 erri-guizon, au da: Alcatea, Teniente-alcatea, Fiela, Secretarioa, Depositarioa, Elizaco-mayordomoa, 5 erregidore, 2 Juradu edo Alguacil eta 2 427

guardamonte, cena gucietatic bacar bacarric formatuco due Ayuntamentua eta izango dute itz eguiteco eta votoa emateco derechoa Alcateac, Fielac eta 5 erregidoreac.

Ayec autu edo elegituco dira modu onetan: Batzarrean bilduric Alcatea eta esan diran erriguizonac errezatu eracico dute meza bat eleccioco egunaren bederatcietan; guero campanac errepicatuaz batzarrera deitua izango da Ayuntamentua eta consejuan bilduric asten da Secretarioa escribitzen. Batzarrea edo Ayuntamentu generala formatu bear duten vecino concejatuen icenac eta oec izango dira beren lur ondasunen valioa 60.000 maravidi calculatzen diran personac eta deitzen zayenac buru osocoac, eta cantidade ori baño guchiago lur ondasunetan dutenac edo baleude oyen lur ondasunac calculatuac 30.000 maraviditan, ceñetan, deitzen diran buru erdicoac orduan onelacoac ez ditecela iscribitu electore edo elegitzalleac becela, ez da ere ez ditecela izan autuac erriguizontzaco buru osocoa esan diranac baicic. Oen lur ondasunen valioa biarco dute tasatu urtero Alcate eta Fielac.

Modu onetan formaturic vecino concejantuen lista, iscribitzen dira beren icenac chartel batzuetan, eta ondo nasturic jartzen dira charro batean; guero beste charro batean jartzen dira ere beste aimbeste chartel churi sei guchigoarequin, bada sei oietan jartzen da Alcatearen itza edo «Alcalde» eta lengoac becela nastutzen dira ere.

Egoera onetan ecartzen da aur bat; letzen eta escribitzen ez daquina, eta vecino concejatuen icenac iscribituric dauden charrotic ateratzen du chartel bat, eta entregatzen dio Alcateari; eta guero beste charro chartel churiac daudenetatic ateratzen du beste bat eta ematen dio Alcatearen ondoan dagoan erriguizonari eta onela seguitzen du chartel churiac dauden charrotic alcatearen itza daramatcan sei chartelac atera bitartean eta sei chartelac tocatu zaizquien sei guizonac baldin presente arquitzen badira izan ditecela elegitzalleac edo electoreac. Alcarrengana bilduric electore oyec juratzen dute Alcatearen escuetan eta gurutzearen Señale eta Evangelio Santuen gañean, egingo dutela erriguizonen eleccioa griñaric gabe persona on eta suficientetan eta beren ustez bear becela beren cargu edo oficioac cumplituco dituztenetan. Baldin autu edo elegitzeco demboran comforme ez baleude edo guertatuco baliz votoetan igualna egotea, botaco dituzte suerteac eta suerteac señalatzen dituenac izan ditecela elegituac, eta ez ditecela atera eleccioric eguin gabe 5.000 maravidi multaren azpian eta onela autu edo elegituac goberna dezatela erriya urte guci artan.

Bigarren ordenantzac aguintzen du electoreac edo elegitzalleac ez dutela apaizaquin itzeguin bear eleccioa egun arteraño 3.000 maravidi penaren azpian.

Yrugarrenac aguintzen du suertian electore bat ateratzen dan becin laster eraman dezala Alcateac aparteco cuarto batera baldin presente ar428

quitzen bada, eta bestela bialdu dezala Alguacil bat arren billa bere echera, eta ecarri dezala berarequin iñorc itzeguin gabe, eta erritic campora arquituco balitzaque, orduan izan dedilla bere suertea valio gabecoa eta atera dedilla beste bat arren toquian eta au izango da lembici charrotic ateratzen dana.

Laugarrenean aguintzen da elegitzen dan Alcatea izan dedilla persona principala eta jaquin dezala letzen eta escribitzen.

Bostgarrenean aguintzen da autu edo elegitzen diran Fiel eta erregidoreac ere izan ditecela persona principalac eta erri onetan bici diranac eta calteric guchiena artu dezaqueanac beren empleo particularretan ematen zaizquien Ayuntamentuco carguaquin.

Seigarrenac aguintzen du elegituac artu ditzatela eman zaizquien carguac 50.000 maravidi penaren azpian, eta guero San Miguelen aldarearen aurrean artu ditzatela bacoitzac beren cargu edo oficioac 3.000 maravidi penaren azpian, eta ez ditecela gueyago suertean sartu erriguizonac izateco beste iru urtian eta oyetaco bacoitzac juratu dezala 20.000 maravidi penaren azpian, berai eman zaizcaten cargu edo oficioac empleatuco [dituztel] ondo eta zucentasunarequin justiciya parteai eguiñaz batari baño besteai naitasunic, griñaric eta gorrotoric aguertu gabe, procuraturic aleguin guciyarequin erriyaren ontasuna eta guardatuaz bere derecho, ordenanza eta uso costumbre onac.

Zazpigarren, zortzigarren, bederatzigarren ordenantzac itzeguiten dute Elizaco mayordomoen obligacioen gañean baita ere Hermandadeco deritzan Alcatearen nombramentuaren gañean eta San Juanetaco festac celebratzeco modubaren gañean.

Amargarrenac aguintzen du errico portalez campora eta errico terrenoz campora bici danic ez electoretzaco ez elegitutzaco ametitua izateco.

Baita ere aguintzen du campotarren bat balitzaque bere eche eta familiarequin vici ez danic erri onetan vicitzeco asmoac izan arren ez badu emen ondasunic ez dedilla izan suertean sartua.

Amaicagarrenac aguintzen du errico portalez campora bici danac ez dezala izan ofiocio edo errico carguric. Contrara bein artu ezquero Ayuntamentuco cargua ecin joan litequeala erritic campora vicitzera eta vici dedilla erriyan amar urteco barrumbian bestela biarco du entregatu Alcatetzan irabaci duen gucia eta pagatu gañera amar milla maravidi.

Electoreac eguingo balute eleccioa erri portalez campora bici diradenetan, baldin eguin badute gucien artean pagadetzatela orren penan 2.000 maravidi eta ez dezala batere valio eguin duten eleccioac eta modu onetan nombratu danari ez deyola Alcateac vararic entregatu eta batzarreac izan dezala derechoa berriro eleccioa eguiteco. Baña baldin electoretaco bat edo batzuec naiz izan parteric chiquiena guciac comforme ez daude429

nean autu edo elegituco baluque erri portalez barrumbian bici danembat ontzat artu dezatela onen eleccioa eta eguin dezayola bararen entrega.

Erregla onetatic libre arquitzen dira Yurreamendico echearen jabeac.

Amabigarrenac aguintzen du urte betean bere oficioari cumplimentu eman dion Alcatea ez deila berriz Alcate autu edo elegitua izan beste sei urtean eta Fiela eta gañeraco Ayuntamentu guizonac ez ditzatela izan berriz cargu oyec iru urte barrumbian eta Alcate eta beste Ayuntamentu guizonac ecin izan ditequecela berriz autuac cargu eren bateraco uzten dutenetic urrengo urtean, ez bada bacarric Fielaren cargua.

Eta gañera esaten du urte betean Alcate izan dana izan ditequeala urte biren barrumbian Erregidore eta Erregidorea Alcate eta acabatzen du esanaz eman dezala Secretarioac joan dan urtean Ayuntamentuco izan diraden iceanc erratu ez dezaten cargu oyetaraco autu biar diraden nombramentua eguiten.

Amairugarrenac aguintzen du errecibitu ditzala Alcate berriyac bere juiciora lembicico amabost egunen barrumbian lenagoco urtian servitu duten Ayuntamentu guizonac eta oso bat eguin dezaqueala ere Corregidore Jaunac.

Ayuntamentua elegitzeco milla zortzireunda ogueita emeretzigarren urtean eta joan dan urteco eleccioetan seguitu zan moduba.

Azquenetaco reuniyoren batian acordatzen du ateratzera dijoan Ayuntamentuac oficioa bat iscribitzea Cabildoari esanaz ilbeltzaren lenengo egunaren goiceco bederatzietan eman dezala Espiritu Santuaren meza deritzen zayona. Formatzen du vecino concejantien lista bear diraden separacio edo claseaquin eta Secretarioac letuco duena Batzarre edo Ayuntamentu generalian.

Ilbeltzaren lembicico egunean joaten dira vecino concejante guciac Espiritu Santuaren meza deritzana entzutea eta entzunic ostera biltzen dira guciac consejuan.

Beñ consejuan bilduric letzen du Secretarioac vecino concejantien lista Ayuntamentuac esan dan becela formatua dacana.

Eduquitzen dira preparatuac aimbeste chartel cenbat vecino concejante diraden oyen icen apelliduaquin iscribituric eta beste aimbeste chartel churi sei guchigoarequin ceñac eramango duen Alcatearen itza edo «Alcalde».

Entregatzen zayo vecino concejante bacoitzari bere icen apelliduaquin iscribituric dagoan chartela eta Alcateari etorri ez diradenen icenecoac.

Publicación que, al principio de cada año, hace el rector desde el púlpito, en bascuenze, por orden de la villa de Vera.

Alcate ta erregidore yaunac aguintzen dute, erriyaren dermiotan ebaquiyac dauden arbola guciyeq, eramen detzatala bacochac ychetara, edo 430

obrac eguin biar Huzten lecura amaboiz egunan eben barrenian, ta bertzela erregimentubac artuco dubela biarden providenciya.

Eztezala ñiorc ebaqui arbolatan adarriq, bi ducaten penan aldiya bacochaco, eta unetaz gañara yzanen dire castigatubac erregimentubaren disposiciora.

Landetaco, eta bertze zarracubac compon dittezela usatzen den bazala, zortzi egunen barrenian bertzela erregimentubac ongui erazico ttubela yabien costura.

Landetaco yabiac quen detzatela bidian ybiltzeco traba eguitten duten otiac, ta larrac, zortzi egunen barrenian, bertzela erregimentubac eraguiñen dubela oquin costura.

Niorc eztezala ogui biriq erosi errico ychian descargatu biño lenego, bi dugaten penan aldiya bacochaco.

Nior arrapatzen baldin bada providenciyara daramala ogui biya, edo Erria yzanen dela castigatuba, leguiac disponitzen duten bazala.

Alcate yaunac aguintzendu, erronda eguin ezquero erretira dittezala quciyec, eben ychetera, beretan, ta caricatan gueldittu gabe, yrrinciariq eguin gabe, ta cantatu gabe, bertzela castigatubac yzanen direla rigoriarequin.

Ezadiyela ñior pasatu Veraco auzotiq Alzatara, ta ez Alzatatiq Verara erronda eguin ezquero, bada arrapatzen badire eben auzotiq campuan yzanen direla castigatubac rigore guciyarequin, ta valiyoco escurariq batere.

Eztadiyela ñior ybilli arpeguiyac estaliriq ñiauteriyatan, ta ez bertze demboraz, bertzela yzanen direla castigatubac.

Elizaco funciuac errattian eztadiyela ñior ari yocuan, ta ez pillotan, bi pezetaren penan, ta egun bateco garcela.

Tabernariyac eztezatela eman ardoriq ta ez yatera ofreciuac erratteco demboran.

Bibliografia Tolosako ordenantzak argitaratu gabe daude eta E. Amonarrizi esker jaso ditugu.

IDOATE, C. eta VILLANUEVA, J.J.: «Unas ordenanzas de Vera en vascuence». Fontes Linguae Vasconum 37 (1981), 275-281.

18. Usurbilgo ordenantzak Udal mailako beste adibide honetan Usurbilgo «Erriyaren Ordenanzak» agertzen zaizkigu. Ordenantza hauek herriaren mugak zehaztu eta ordena publikoa araupetzen dituzte. Euskarazko itzulpenak elkarte euskalzale baten onespena ere izan zuen bere garaian.

431

Bostgarren zatia. Erriko pakea.

45.garrena Jende guztiak egon bearko du moduz eta errespetoarekin, toki publiko edo mundu guztia joaten danetan, eta eziñ aterako du, beren arteko pakea ken lezakean erriyerta ta sesiyorik.

46.garrena Autoridadearen baimenik gabe, ezta utziko gaubaz musika-soñurik, ez errespeto gabeko kantarik, ez ta ere lotan dauden jendeak esna ditzakean deadar ta ujujurik, naiz dala kalean, naiz dala baserriyetan.

47.garrena Debekatzen da osotoro, billera sesiyotirik izatea, ez kalean ta ez baserriyetan, ez egunaz eta ez gaubaz.

48.garrena Autoridadearen baimenik gabe, eziñ tirako da tirorik, ez ta ziririku edo beste orrelako polbora-gauzik ere.

49.garrena Debekatzen da gaubaz, jendea izutu lezakean soñurik ateratzea, dala deadarrakin, dala ezkillak jota, dala beste edozeiñ modutan.

50.garrena Eziñ iñori esan leikioke, bere izen onaren kontrako gauzarik, ez ta ere kantatu modu orretako kantik, ezta iñor artu ere farragarritzat.

Seccion 5.ª Tranquilidad pública.

Art. 45. El público guardará en todos los sitios de general concurrencia, bien en los establecimientos arriba indicados ú otro cualquiera, así como en la via pública, el debido respeto y compostura, sin promover desórdenes, riñas ó disputas que causaren la perturbacion de los vecinos pacíficos.

Art. 46. No se permitirán sin licencia de la autoridad las rondas, músicas, serenatas de cualquier género, ni las canciones irrespetuosas y voces descompuestas que puedan perturbar el sueño y reposo de los vecinos, así en la calle como en los caseríos.

Art. 47. Queda prohibido producir, bajo ningun pretexto, tanto de dia como de noche, asonadas ó reuniones tumultuosas en el término de esta jurisdiccion.

Art. 48. No se podrán disparar armas de fuego, cohetes, petardos ú otros fuegos de artificio dentro de las calles, sin permiso de la autoridad.

Art. 49. Se prohibe en general durante la noche todo ruido de cualquiera clase que sea y que pueda inquietar y alarmar al vecindario, ya con gritos descompasados, toques de campanas ó por cualquier otro medio semejante.

Art. 50. Nadie podrá ridiculizar, por ningun concepto, á persona alguna, ni dirigirle palabras ó canciones ofensivas ó malsonantes.

Bibliografia ZABALETA, J.: Euskal itzulpenaren antologia. Donostia 1984.

—: «Informazio irabazi eta galerak testu juridiko baten itzulpenean. Usurbill-ko erriyaren ordenanzak (1888)». Senez 3 (1985), 53-72.

432

III. XX. MENDEA A) GERRAURREKO ETA GERRALDIKO GIROA 19. Kaleko beharginek baserrikoei hauteskundeen gainean Ondoko lerroetan agertzen den testua mende honen hasieran idatzitako panfleto politiko bat da. Agiri honen ale bat ustekabean aurkitu zen 1902. urteko Eibarko sozialisten aldizkariaren orrialdeen artean. Egilea Aquilino Amuategi omen da.

CALECO BIARGUIÑAC BASARRICUERI ELESIÑUEN GAÑIAN Elesiñuetaco demporan icustendosue bastarra gustiac comprometitzen sela ibiltzen diran votua quentzeco, eta gueyena gusurra, jaunchuac voto batzallien bitartes darabiena; eta onegaichic pentzaudogu caleco biarguiñoc basarricueri, aitzen ematia serbait ser pasatzendan calian.

Urte guchi dala biarguiñoc guengosen, ascomodutaco ugasaben gusurrequin biarreco presiuac galduta, alcarren beserueri campuan mercatzen etzen armia, eta bearguiñen lepora jausten sen erresultaua; merqueta ondo sela esiñ leiquian eiñ biarric, escopetia desacreditauas oian egunetic egunera, eta orregatic biarra guichitzen, ala eta gusti ere basarrico mutilles betetzen tallar gustiac eta gentia sobratzen san, gueuc ere lenas gañera alcarren contra mercatzenraño, eta gueldituguiñan criauric ere mantenidu esiñ eta atzera euren echetara bialtcen guendusela.

Eta biarric charrenac eguiten situen ugasabac, errico biarra desacreditatzen sutenac, amar valio suen gausegachic iru aintzen suenac, eta erria osticopian artzen se biltzanac, gure desgrasiac aprovechauta dirua aurreratzerá llegausiran, eta gaur dirua daucana sela dan jauna, nais eta edoser isan, pentsaisu selaco jaunchuac diran batzuec, ichu ichuan votua emoteco.

Piscabac mejoratzeco pentzau guenduan biarguiñen Sosiedadia eichia; presio obiac ipiñi gueure biarreri, gueuc probauta biarra entregau ugasaberi acreditaudeiñ escopetia, eta criau larregui es artu, euroc eta gueu sobrau es gaichian barriro, esta beste onelaco errian comenisiran gausa on batzuec eicheco. ¿Uste dosue aintzallec, uguesaba aundic, edo jaunchoc lagunduescunic?

Ona sala ori danac esaten escuen, baña iñoc ere es lagundu; eta gueuc biarguiñ guisajuoc maquiñabat gau eta dempora galduta, eta pauso emonda conseguidu guenduan ofisiuetaco Sosiedadiac eichia, eta desio guendusen gausa asco conseguitzia; eta gaur dagos Eibarren Sosiedadiac presiuac jaso eta jateco beste irabastendabela len irabasten es eban asco; biarra obia eichenda eta gente guchiago sobratzenda oraiñ, biarran credi433

tua gueichu da, eta errira dator asco diru gueyago; eta calia sembat obeto dabillen basarria ere obeto ibiltzendana danac daquigu; eta gura dogu ejempluau erri gustian sabaldu, biarguiñ gustiac gueu besala obeto jarri deichian, eta danoc bat eiñda iñdar gueyago daucagulaco, eusteco conseguidu dichugun gauseri eta aurrerá juateco asi garan birian.

Dabiltzas oraiñ jauncguac nundic gure sosiedade ederrac apurtuco, eta nundic biarguiñoc benderago artuco, eta nundic lagun batibe biarguiñan aldecari Ayuntamentura juaten es lagaco; eurac nai daben moduan erria manejatzeco; eta aspertugará osticopian euquigura gaichuen guisonac gueure votuequiñ gueuc aintzen ipinches.

Orregaichic lenguan batuguiñan saloyan biarguiñ daneri deichuta, eta pentzatu guenduan gueure artian apartautaco guisonac Sosiedadiequiñ eta biarguiñequiñ ondo beti portau diranac eruatia gueure votuequiñ Ayuntamentura, biarguiña defenditzeco.

Sobre larregui desgrasias icusi dogu, goicharrac eta betarroc biarguiñen mejoren contrariuac dirana, eta gueuc apartauta cuac gueure votuequiñ ataratzen es badichugu contrariua besteric aintzen euquico estoguna.

Caleco biarguiñac eiñgo dogu aleguiña biarguiñari triunfua emoten; emen votua voto dala, seguru daucagu triunfua; baña basarricueri besela amenasuac emoten descues, votoric votatzen es badogu contrariuan favore, echetic quentzeco aintzeraño.

Baña votua sela dan norberac naidabenari votatzeco, votantiac nai dabena aintzen ipiñcheco, es edoseiñ guisonec iñori quendutaco votuequiñ berari conveni jacosen guisonac aintzen ipiñcheco: leguian debecauta dago iñori votua quentzia amenasuequiñ eta compromisuequiñ; nai saltzia eta nais erostia, nais aintzia voto truque edoser gausa, nais venetan, nais gusurrarequiñ generalian eichen daben moduan.

Eta guc biarguiñoc gura dogu votua voto isandeilla, Ayuntamentuco eiñ deichian erriac nai dichuan guisonac, eta es comprometedorienac eta tramposuenac. Orregachic quejauco gara biardan lecura, votua biar estan moduan quentzen dabenegaichic, eta justicia billa juan gausia isandeiñ biardan moduan, eta topatzen es badogu es daualaco biarguiñari norc entzun arrosairic; gueu obligauco gará eichera. Eta uste dogu suec ere lagunduco descusuna gausa guichibat biarguiñan favorecuac ataratzen.

Biarguiñen parteco comisiñaua.

Bibliografia AZPIRI, B.: «“Caleco biarguiñac basarricueri elesiñuen gañian” edo eguneroko kontuak euskaraz eman ezina gezurtatzen duen testua». Senez 1 (1991), 117-119.

434

20. Donostiako fueroa Zuzenbidea ere ez da izan euskal idazleen gaia eta Zuzenbideari buruzko idazkirik egun arte ez dira agertu, batez ere hezkuntzarako. Salbuespen artean dago 1908. urtean RIEV aldizkarian agertutako artikulu hau. Bertan Donostiako Fueroaren azalpena egiten da. Ese kakodunaren ordez ixa idatzi dugu.

DONOSTIA-KO FUEROA (...) Norbait sartuko balitz gabaz besteren etxean, argiak eta sua itzali, eta morroi ta neskameak oeratu ezkero, eta nagusiak edo beste norbaitek nola sartu dan nabaiturik, egingo balu alduena etxetik ateratzeko ain ustekabean sartu zaiona, eta onek, irten nai ezik, elkarrekin burruka asiko balira, eta nagusiak ilkobalu, ez luke kastigu edo zemairik irango, ez litzake gizon iltzalletzat idukiko. Ba単a ill danaren aideak esango baluteke, ez dutela, berak dioten bezela ill, baizik zioten etsaitasun edo gorrotoagatik, orduan etxeko-jaun edo nagusiak, zi単ez edo juramentuz agertu bearko du, berak egia diola; eta batzuek eta besteak ala nai izan ezkero, joan litezke, elkarrekin gudatu edo burrukaturik, zein buru edo garailari gelditzen dan ikustera.

Etxe batean guraso edo aita iltzen danean, bere azken-naia agertu gabe, eta seme edo alaba txikiak utzirik, alarguna berriro ezkonduko balitz, aita zanaren aideak, berak ala nai izan ezkero, begiratu lekioteke aur oiei aitagandik datozkioten aberastasunai. Baldin ama alargunak, berriro ezkonduagatik, bere seme-alabak azi eta beren ondasunai begiratzen jarraitu nai balu, aide oiek eskatuko diote, semealabak, aurtasunetik ateratzen diranean, aitagandik datorkioten aberastasun guztiak, zintzo, zintzo biurtuko zaiozkaten segurantza. Aur diran artean ilko balira seme-alaba oiek, aitagandik dituzten ondasunak, joango dira aitaren aideetara, jatorritik atera ezditezen. Bere aitona edo asabakgandik etxe edo soro bakar bat besterik ez duenean, ezin utziko dio i単ori, eleizari, apaizai, bere animari edo aideren bati ez izatera.

Besteren etxean bizi bada norbait, maizter bezala, eta nagusiak etorri nai balu an bizi izatera, izendatu diran egunak ba単o len atera lezake: maizterrak ez du pagatu bearko bera egon dan egunetako errenta baizik. Orobat egin diteke, maizterra Jerusalen-a joanagatik, edo beste erromerietara jendea joaten dan tokietara; senarrak, bera beste nonbaiten egonagatik, pagatu bearko du emaztea bizi dan etxeari dagokion errenta.

435

Norbaitek esango balitu ez diran gauzak, eta aladala agertuko balitz bear diran sinisgarrien bitartez, zuzendu bearko ditu egin dituen kalte guztiak, naiz ta gezur oiegatik jazar edo burrukara joan, eta bere mendean ta azpiratua gelditu. Gañera orrelako gezur kaltarkitsuak esaten duena, jarriko da Ekadoi edo Juezaren mendean, berak erabakidezan derizkiona.

Berretan edo irutan edo geyagotan ezkontzen dan alargunak, lenagoko senarretatik seme edo alabak dituela, zer irabazi duen senar bakoitzarekin buzi izan dan artean, aitortu bearko du: irabazi onen erdia emango die, senar arengandik izan zituen seme-alabai, baña beste edozeiñ bidetatik, edo ezkondu baño lenagotik berak dituen aberastasunetatik, ez du ezer eman bearrik izango. Seme-alaben naiera gelditzen da, aitagandik datozkioten ondasun oetatik zerbait amari ematea. Gauz oek bear bezala egin ditezen, Erregek lagunduko du bere indar guztiarekin. Aski izango da azken-nai agiriko edo iriki bat, ontzat ematen badute egin duenak artarako izendatu dituenak; eta eriotza bereala datorrelako, eziñ aurkitu balitezke oek, naikoa izangoda Premieleizako apaiz-nagusiaren sinisgaia, eta au ere eziñ aurkitu danean, naikoa izango da bi emakumeren bitartekotasuna; eta norbait basamortuan, edo iñor ezdagoen tokian ilko balitz, orduan aski izango da gizon edo emakume batekin bakarrik, gauzak ontzat eman, eta azken-naian agintzen dan guztia zuzenki egin dedin.

Emaztea bizi dan artean, senarrak ezin eman lezake emaztearen gauzarik, emaztearen beraren baimenik gabe. Andre alargunak, alargun dagoen artean bere seme-alaben ondasunetatik ateratzen duena, beretzat izango du: ugaz-semerik edo ugaz-alabarik balu, ez dira izango beretzat, oen beren amagandik dituzten ondasunetatik ateratzen diran irabaziak; baña bai aitagandik dituztenetatik ateratzen dana. Ala, alargun orrek eziñ salduko du ugaz-seme edo ugaz-alabak, amagandik duten ondasunik; baña bai bere seme edo alabenak, premian aurkituko balitz. (...)

Bibliografia ECHEGARAY, C. de: «Donostia-ko Fueroa». RIEV II (1908) 111-120 eta 187-194.

21. Ondarroako bandoa Ideologia abertzaleak euskararen papera aldarrikatzen du eta aurreko mendeetako jarrerarekin konparatuz haustura bat ematen da. Horren adibidea da jarraian datorrena, 1931ean Ondarruko alkateak egindako bandoa. Testua Imanol Oruemazagari esker ezagutu dugu.

436

José María Solabarrieta y Marcuerquiaga, Ondarruako Endore edo Alkate lez, bertako biztanlie adierazoten doutze.

Izanik erri-buru baten lenengo biarretakua, beguiratu eta zaindutia errijaren baketazuna, batez be, gaueko orduetan (atzeden orduak) eta ikuzirik gueijenez izkambilla eta zaratak urteten dabela, edarijak zaldu oi diran lekuetatik, erriko arau’ak gogoraturik eta udalaren baimenagaz erabagi doten AGUINDUA Lenengoa. Ardandegui, gozotegui eta bezte onen antzeko zaloki guztiak itxi biarko dira gabeko amaiketan.

Bigarrena. Akeitetxe, jantoki edo (restaurants) itxi biarko dira gabeko amaika terdijetan.

Irugarrena. Lenengo eta bigarren aguinduak diñoenetik, igande, jai eta erriko erromeri egunetan ordu erdi gueruago itxiko dira (gabeko amabijetan).

Laugarrena. Aguindu oneik biardiran lez, zaindu eta bete diran ikuzteko, erriko gauzañak arduratuko dira, eta euren aguinduari biar dan lez erantzuten eztautzoen guetijak, gogor zigortuko dira.

Bosgarrena. Izentau diran zaloki edo tokijetan ezer zaltzen badabe itxiteko aldija edo ordua igarota, Endoreak zigorrik andijena ezarriko deutze zaltzalliei.

Seigarrena. Baita be izentau diran zaloki edo dendetan, izetariko izkambillarik edo zaratarik, burruka edo biar eztan jazokunderik izaten bada eta denderuak, aimbat lazterren jakiñerazoten ezpadautzo eguikai-aguintarijari, gogor zigortuko dira gustijak, bai dendarija eta bai zaratatzalliak.

Zazpigarrena. Uzte ez dalez, aguinduoneik, auzten badauz iñok, itzez nai egitez, eta batez be Endoreari, baita bere ordezkarijeri, eta gañera bigarrenez, da ezkutalekubat arturik, izanik oben aztuna ipiñiko da Epaikarijen aguindupian, bere zigorkadatzat eta beztien zintzotasunerako.

Gogoraturik, zelako zendotazuna eta zentzotasuna daben bertako biztanliak uzte dot, ontzat artuko dabezela aguindu oneik, zainduteko erri onen izen ona eta ozua.

Ondarruan, 1931 ko Orrillaren 23 an Endorea 437

22. Gizarte-auzia Honako testu hau Juan Bautista Eguzkitzarena da. Bere aldizkari artikuluetan, 30.eko hamarkadaren lehen urteetan gai soziala erakarri zuen euskal arlora. Antologia honetan bere idazkien pasartea jarri dugu.

Sozialistak legea bein baño sarriago aitatzen dabe; legea zer dan ba ete dakie?

Lege zeri deritxogu? Errazoyagaz batera dagoan, guztien edo geyenen onerako dan eta gizabatzaren arduradunak erazagutu daben agintzeari, legea orrexeri deritxogu. Gizonok, gizon izateko, geure egiñenetan buruko argiz ibili bear dogu; gizarteko arazoak be errazoyaren indarrez atondu bear doguz, bestelan geure buruak lauoñeko abereen mailara eratsiko geukez ta: origaitik lege izan nai dauan aginduak, nai ta ez, errazoezko izan bear dau, bestelan ezta lege, kasketaldi baño. Guztien edo beintzat geyenen onerako be izan bear dau legeak, askoren lepotik gitxi batzuen ona egitea, bidegabe litzake ta. Gizabatzaren ardurea daukenak menpekoai agintza ori erazagutu edo jakiñazo bear dautse, bete al izan dagien.

Sozialistak onetan be uts andia egiten dabe. Onein eretxiz legeak egiteko eskubidea, estaduak baño beste iñok eztauko, ta estaduak agindu dagiana, nai zuzena nai okerra dala, nai errazoyaz batera nai orren aurka dagoala legea ei da. Ori diñoenak euren senean ete dagoz? Lege-etxean autarki edo indarrik geyen daukenak agindu dagiena, indar ori asto-indarra balitz be, legea izango ete litzake? Askoren kasketaldia bai izango litzake; baña legea ...? Errazoi zuzenaren aurka eztago legerik; geyenen onaren aurka dan agintzeak be adimendu gizonen artean, ezin euki leike indarrik. Sozialistak gizonari bere eskubide ta zuzenak moztu egiten dautsez eta legea kasketaldi biurtzen dabe. Gizarteko bizikerea obatzeko, bide ederra!

Bibliografia EGUZKITZA, J.: Gizarte-Auzia. Donostia 1990.

23. Lehenengo Eusko Jaurlaritzaren lana 1936. urteko urrian Euskadiko Autonomi Estatutua indarrean sartu zen, gerra oso aurreraturik zegoenean. Estatutuan erabaki ofizialak bi hizkuntzetan idatziko direla esaten da. Horren adibide dira hurrengo lerroetan agertzen direnak.

438

ESTATUTO DE AUTONOMIA TÍTULO PRIMERO DISPOSICIONES GENERALES

BERJABETASUN-ARAUDIA I’GO BURUA ERABAKI OROKAR´ AK

Artículo 1.º. Con arreglo a la Constitución de la República y al presente Estatuto, Alava, Guipúzcoa y Vizcaya se constituyen en región autónoma dentro del Estado español, adoptando la denominación de «País Vasco».

Su territorio estará compuesto por el que actualmente integran las provincias mencionadas, las cuales a su vez se regirán autonómicamente en cuanto a las facultades que el presente Estatuto o las disposiciones legislativas del país les encomiende. A tal efecto se entenderán atribuidas a las provincias las facultades que especialmente no se atribuyan a los órganos del País Vasco.

El vascuence será, como el castellano, lengua oficial en el País Vasco, y, en consecuencia, las disposiciones oficiales de carácter general que emanen de los Poderes autónomos serán redactables en ambos idiomas. En las relaciones con el Estado español o sus autoridades, el idioma oficial será el castellano.

A los efectos de los derechos políticos que reconoce este cuerpo legal tendrán la condición de vascos: 1.º Los que lo sean por naturaleza y no hayan ganado vecindad administrativa fuera de la región autónoma.

2.º Los demas ciudadanos españoles que adquieran su vecindad en el País Vasco. .............

1’go atala. Erkalaren araudi nagusiak eta Araudi onek diotenez, Araba, Gipuzkoa eta Bizkaya, España later´iaren soin bar´unean, berjarbetasunez janzten dira, Euzkadi izentzat arturik.

Aitatutako erkiak dituzten lur´aldeak osatuko dute lurki ber´i au. Erki bakoitza bere buruaren jabe izango da, Araudi oneri edo ondorengo erabakiei buruz.

Ortaz, «Euzkadi’ri» bereziki opa etzaizkion eskubideak, erki bakoitzaren esku daudela adierazten degu.

Euzkera, gaztelera lez, Euzkadi’ko later´i-izkera izango da. Ortaz, berjabetasun berri onek emango ditun erabaki orokar´ak bi izkuntzetan idatziko dira; España’ko later´ i edo agintariekiko artu-emanetan der´ior´ezko izkera gaztelera izanik.

Legedi onek aitortzen ditun eskubideen jabe izateko euzkotzat joko dira: 1’go. Jatorriz euzkoak izanik, Euzkadi’z kanpora, erbestetan er´ikideturik arkitzen ez diranak.

2’go. Euzkadi’n er´ikidetzen diran gañerantzeko españar er´ikideak.

DECRETO En atención a las circunstancias presentes, no puede permitirse que salgan de Euzkadi las grandes riquezas invertidas en joyas y alhajas.

Por ello, el Gobierno de Euzkadi, a propuesta del Consejero de Hacienda, ha tenido a bien disponer lo siguiente:

.............

OROAGINDUA Oraingo zer-nolak ikusiaz, ezin utzi diteke bitxi biurturik arkitzen dan aberastasuna Euzkadi’z kanpo eramaten.

Auxe dala-ta, ona Euzko Jaurlaritzak, Ogasun Burukidea aurkezle duala, zer agintzen duan:

439

Artículo 1.º Queda prohibida toda exportación de joyas y alhajas de metales preciosos o pedrería sin permiso del Departamento de Hacienda de Euzkadi, a excepción de la alianza matrimonial y del reloj de uso personal que no tenga pedrería.

Artículo 2.º La contravención a lo dispuesto en el presente Decreto, se considerará contrabando sujeto a las disposiciones del Decreto del Departamento de Hacienda de 16 de diciembre de 1936 (DIARIO OFICIAL del 20).

Dado en Bilbao, a 27 de enero de 1937.—El Presidente del Gobierno de Euzkadi. El Consejero de Hacienda

1’go. atala. Euzkadi’ko Ogasun Burukidearen baimenik gabe mueta guzitako metal-eder eta bitxiak atzer´ira eramatea, galerazia dago: ezkon-ereztuna edo nor-beraren erlojua ezik. Ar´i eder´ik gabea izan bedi or´atik erlojua.

2’gn. atala. Oroagindu hau austea kontrabandotzat joko da. Eta auslea, 1936’gn. Lotazilaren 16’gar´enez (20’gar´eneko Egunerokoan) eman zan Oroaginduaren mendera jausiko da. Bilbao’n, 1937’gn. ilbeltzak 27.

Bitarteko Jaurlaritz Lendakariak Ogasun Burukidea

Bibliografia EUZKO JAURLARITZA: Euzkadi`ko Agintaritzaren Egunerokoa-Diario Oficial del País Vasco. Durango 1977.

B) GERRA ONDOKO GIROA 24. Giza Eskubideen Adierazpen Unibertsala Gerra osteko urte latzetako isilunea apurtuz, eta 1950an Guatemalako «Euzko gogoa» aldizkarian, ondoren dakarkiguna agertu zen egilearen izenik gabe. Halaere, 1969an Espainian, eduki bereko liburu bat argitaratu zen «Orixe» egile bezala agertuz. Bestalde, Patxi Uribarrenek beste itzulpen bat plazaratu zuen 1985an, «Karmel» aldizkarian, hain zuzen ere.

«Euzko gogoa»n agertutakoa

«Karmel»en agertutakoa

1’go. Atala.

1. Gizaki oro dignitaGizon guziak, beren eskuko jaiotzen dira, ta te eta eskubideetan libre mail berean, eskubide eta berdin jaiotzen da,

440

Gaztelaniazko bertsioa Artículo 1.

Todos los seres humanos nacen libres e iguales en dignidad y derechos y,

berdiñekin; eta ezagu-argia duten ezkero, elkarren artean anaikiro jokatu bear dute.

eta, arrazoinez eta kontzientziaz horniturik dagonez, elkarrekiko anaitsuki ihardun behar du.

dotados como están de razón y conciencia, deben comportarse fraternalmente los unos con los otros.

2’garren Atala.

Bera nor dan edozein, Aitorkizun ontako eskubide ta aukera guzien jabe da. Ez da iñor baztartzen, edozein eskazi edo arraza, larru-azal, kuntze, izkuntza, uzkurtza, erriketa, naiz lagunarteko dala, txindiz, jaiotzaz eta abar berdin ez ba da ere.

2. 1) Pertsona orok Deklarazio honetan adierazitako eskubide eta askatasun guztiak ditu, inolako diztintziorik gabe, ez arraza, kolore, sexu, hizkera, erlijio, politik edo bestelako iritzi, nazional edo sozial etorki, ekonomik posizio, jaiotze, edo beste edozein kondizioagatik.

Etzaio begiratuko gañera, zer lege-erriko naiz lur-erriko seme dan nor-dan ori; ezta ango erriketari ta eskubideeri, naiz erri ori bere gain dagola, naiz besteren menpean edota zaipean, naiz jabegoa mugatua daukala. Ez begiratuko ere, beste erriekin ditun artuemaneri.

2) Gainera, ez da inolako bereizketarik eginen, pertsona jurisdikziopean duen herriaren edo lurraldearen politik, judizial edo nazioarteko kondizioagatik, nahiz herria independiente izan nahiz judizial administraziopean dagoen lurralde, ez autonomo edo bere burujabetzaren edonolako mugaketetara menperaturiko herria izan

Artículo 2.

1. Toda persona tiene los derechos y libertades proclamados en esta Declaración, sin distinción alguna de raza, color, sexo, idioma, religión, opinión política o de cualquier otra índole, origen nacional o social, posición económica, nacimiento o cualquier otra condición.

2. Además, no se hará distinción alguna fundada en la condición política jurídica o internacional del país o territorio de cuya jurisdicción dependa una persona, tanto si se trata de un país independiente como de un territorio bajo administración fiduciaria, no autónomo o sometido a cualquier otra limitación de soberanía.

3’garren Atala.

3. Pertsona orok du Zor zaio edozein gizo- askatasunerako eta bere ni, bizia, bere esku izatea pertsonarekiko seguritateta segurantzia. rako eskubidea.

Artículo 3.

Todo individuo tiene derecho a la vida, a la libertad y a la seguridad de su persona.

5’garren Atala.

5. Inor ez da tortureIñor ez diteke artu oi- tara sometituko ez eta trañazepean, nekepean, tu krudel, gizagabetsu odolpean, ez dagokion edo degradantetara. eran gizona kaxkartuz.

Artículo 5.

Nadie será sometido a torturas ni a penas o tratos crueles, inhumanos o degradantes.

441

Bibliografia «GIZONAREN Eskubidegai Guzietaz Aitorkizuna». Euzko gogoa 3-4 (1950), 33-36.

URIBARREN, P.: «Giza eskubideen aldeko burruka (Nazio Batuen Elkargoaren 40gn. urtea)». Karmel 175 (1985), 52-60.

25. Ostolazaren testamentua Frantzisko Ostolaza jauna, Debako semea, Estatu Batuetan aberastu zen. Bere azken borondatea 1970an idatzi zuen erdaraz. Hona hemen testamentuaren pasarte batzuk euskaratuta, argitaratu ziren moduan.

FRANTZISKO OSTOLAZA ZABALA JAUNAREN AZKEN BORONDATEA ETA TESTAMENTUA

ULTIMA VOLUNTAD Y TESTAMENTO DE D. FRANCISCO OSTOLAZA ZABALA

Nik, Frantzisko Ostolazak, alargun, Ameriketako Estadu Batuetako hiritar, orain St. Louis-ko hirian Missouri-ko Estaduan bizi naizen honek, ezaguera osoz, hau nire Azken Borondate eta Testamentua dela azaltzen eta aditzera ematen dut eta nik orain arte egindako beste edozein Testamentu eta haiei erantsitako Eraskin guztiak deuseztu egiten ditut.

Ez dut semealabarik ez beste ondorengorik. Nire aurreko guztiak hilda daude.

YO, FRANCISCO OSTOLAZA, viudo, ciudadano de los Estados Unidos de América, domiciliado en la actualidad en la ciudad de St. Louis, Estado de Missouri, en plenitud de mis facultades mentales, publico y declaro que ésta es mi Ultima Voluntad y Testamento, y revoco todos y cualquier Testamento y Codicilos de los mismos extendidos hasta ahora por mi. No tengo hijos ni otros descendientes. Todos mis ascendientes han fallecido.

I. ARTIKULUA Aurrerago izendatzen diren Testamentuzainei hauxe agintzen diet: nire ondasunen kontra galdatzen diren legezko zor guztiak ordain ditzatela, ni hil eta gero lehenbait lehen, gaixoaldiaren eta hileten gastuak barnean direla; gogan izanik, halaz ere, artikulu hontan dagoen ezerk ez diezaiela Bostehun Dollar ($500,00) arteko eskakizunak ordaintzea eragotz, baimenik gabe ere, Legeak onartzen duen bezala. (...)

ARTICULO I. Encargo a mis Albaceas nombrados más adelante, que paguen la totalidad de mis deudas legales deducidas como reclamaciones contra mi Hacienda, incluyendo los gastos de mi última enfermedad y los de los funerales tan pronto como sea posible después de mi fallecimiento; teniendo en cuenta, no obstante, que nada de lo contenido en este artículo se interpretará que impide a mis Albaceas pagar reclamaciones hasta de Quinientos Dólares ($500,00) inclusive

442

HAU DANA EGIAZTATZEKO nire sinadura ezartzen diot, gaur 1970eko martxoaren 25 ean.

(Sinadura ulergaitza): FRANK OSTOLAZA

sin permiso, según lo autorizado por la Ley. (...)

EN FE DE LO CUAL, lo firmo de mi puño y letra este día, 25 de marzo de 1970.

(Firma ilegible). FRANK OSTOLAZA.

Bibliografia IRAKASKUNTZA ETA KULTUR AURRERAPENAREN ALDEKO ELKARTEA: Ostolazaren testamentua. Zertan datzan, eta zertara zuzendu izan diren erabilitako ondasun ekonomikoak, lehenengo bost urteotan (1971-1975). 49-67 orr. Deba 1976.

26. Kode Kanonikoaren itzulpena Aita Larrakoetxea (1892-1976) euskal idazle eta legegizona izan zen. Kode Kanonikoaren itzulpena egiterakoan bi izaerak elkartu zituen.

Lana 1924 inguruan amaitu zuen baina hil aurretiko urteetan orraztu zuen. 1978. urtera arte ez zen argitaratu. Erdiko zutabean 1951ean argitaraturiko gaztelerazko itzulpen bat jarri da. Hona hemen artikulu batzuk.

8 1. Leges instituuntur, cum promulgantur.

2. Lex non praesumitur personalis, sed territorialis, nisi aliud constet.

9 Leges ab Apostolica Sede latae promulgantur per editionem in «Actorum Apostolicae Sedis commentario officiali», nisi in casibus particularibus alius promulgandi modus fuerit praescriptus;

8 1. Las leyes se instituyen cuando se promulgan.

2. La ley no se presume personal, sino territorial, a no ser que conste otra cosa.

9 Las leyes dadas por la Sede Apostólica se promulgan mediante su publicación en el Comentario Oficial de los Actos de la Sede Apostólica, a no ser que en casos particulares se prescriba otra

8g. araua. 1. Legeak sortu iragarten direanean sortuten dira.

2. Legea ezta nortarra, nondarra baño, ostantxekorik argi ezpadago.

9g. araua. Aita Santuak emondako legeak Actorum Apostolicae Sedis Aldizkarian argitaratuta iragarten dira, alangoen baten beste iragarpide bat erabagi ezpalegi; eta eurak bete-bearra Acto-rum orren zenbakiari ezarri ya-

443

et vim suam exserunt tantum expletis tribus mensibus a die qui «Actorum» numero appositus est, nisi ex natura rei illico obligent aut in ipsa lege brevior vel longior vacatio specialiter et expresse fuerit statuta.

16 1. Nulla ignorantia legum irritantium aut inhabilitantium ab eisdem excusat, nisi aliud expresse dicatur.

2. Ignorantia vel error circa legem aut poenam aut circa factum proprium aut circa factum alienum notorium generatim non praesumitur; circa factum alienum non notorium praesumitur, donec contrarium probetur.

19 Leges quae poenam statuunt, aut liberum iurium exercitium coarctant, aut exceptionem a lege continent, strictae subsunt interpretationi.

forma de promulgación; y entran en vigor solamente despues de pasados tres meses a partir de la fecha que lleva el número de los Actos, salvo que por la naturaleza de la cosa obliguen desde luego o que la misma ley hubiera especial y expresamente establecido una vacación más corta o más larga.

16 1. Ninguna ignorancia de las leyes invalidantes o inhabilitantes excusa de ellas, si expresamente no se dice otra cosa.

2. Generalmente, no se presume ignorancia o error acerca de la ley o de la pena, o de un hecho propio, o de uno ajeno notorio; pero se presume respecto a un hecho ajeno que no sea notorio, en tanto no se pruebe lo contrario.

19 Las leyes que establecen alguna pena, o coartan el libre ejercicio de los derechos, o contienen una excepción de la ley, deben interpretarse estrictamente.

kon egunetik asita iru illabete igazita gero asten da, gayaren zerak bertatik lotu ezpalegi, edo legean bertan epe laburragoa nai luzeagoa beren-beregi ezarri ezpalegi.

16g. araua. 1. Lege gauzaezkarri nai gaiez-karrietatik eztau yakin-ezak azkatuten, yakin-eza edozelangoa dala, legeak berak agirian besterik oar ezpalegi.

2. Nai legeari buruz nai norberak egiñari buruz yakin-eza nai uste okerra eztira geyen baten egitzat emotekoak; agirikoak eztirean iñoren egiñai buruz bai egitzat emoten dira, osterantzekoa erakutsi arte.

19g. araua. Zigorrak ezarten dabezan legeak, nai eskubideak erabiltea estututen dabenak, nai legearen aurka norbaiteri emoten yakon azkatasuna estu ulertu bear dira.

Bibliografia LARRAKOETXEA, H.: Erroma`ko Eleizearen Araudia. Tolosa 1978.

LOBERA, G.: «Itzulpen arazo batzuk aita Ipolito Larrakoetxearen “Erroma-ko Eleizearen Araudia”ren Elizako kargu-mailak aztertueran». Karmel 208 (1994), 3-19.

MIGUELEZ, L., ALONSO, S. eta CABREROS, M.: Código de Derecho Canónico. Madril 1951.

444

C) AUTONOMIAREN GIROA 27. Tradizionalismoaren ildotik Euskal Tradizionalismoak izan du bere esanahia euskararen aldetik.

Aspaldikoak eta ezagunak dira gure artean horren ekarpenak. 1977. urtean, Centro de Estudios Históricos Políticos «General Zumalacarregi» delako erakunde tradizionalistak prestatutako jardunaldien ondorioetatik zati hau hartu dugu

Conclusiones aprobadas en las Primeras Jornadas Forales del Señorio de Vizcaya que se celebraron en Bilbao durante los dias 5 y 6 de Febrero de 1977, patrocinadas por el Centro de Estudios Históricos y Políticos «General Zumalacarregui»

Bizkai`ko Jaurerriaren Leenengo Foru-Aldeko Egunak Erabagiak

1.ª Entendemos al Señorío de Vizcaya como una Tradición viva parte de la Tradición de las Españas, rechazando las interpretaciones absolutista y liberal que le destruyen, así como la definición nacionalista que lo rebaja a dimensión biológica.

2.ª Concebimos al Fuero como sistema de libertades políticas concretas del pueblo vizcaíno expresión propia de la Tradición histórica de Vizcaya, incompatible con el igualitarismo ahistórico de los revolucionarios a la europea, absolutistas o liberales. Al mismo tiempo que reclamamos la restauración de su espíritu auténtico, rechazando las falsificaciones que de sus textos venerables ha consumado el nacionalismo vizcaitarra.

3.ª Fieles al pensamiento de la Tradición vizcaína, sostenemos la necesidad de reconstruir una sociedad autárquica y robusta, de la cual sean reflejo los Fueros, a fin de que cumplan la misión política de encauzar la libertad in-

1.ª Bizkai`ko Jaurerria aditzen dogu Tradiziño bizia lez España`ko Tradiziñoaren parte dana, bazterturik ezereztuten daben erregetzaren larderiadun ta giri-baltz adieraskizunak, bizkaitar-banantzale azalpena bere bai, bizizti-neurrira beeratzen dabelako.

2.ª Foruak guretzako dira Bizkai`ko Erriaren politika-lege bereziak.

Bizkai`ko edesti-tradiziñoaren esabidea, europatar barrabane ala giri-baltzen edesti-bako bardintsukeriaz alkartu-eziña. Euren egizko izakeraren berregintza era baten eskatzen dogu, euren itzen-sentzun oker azalpenak bizkaitarbanantzaletasunaren bitartez egindakoak ukaturik.

3.ª Bizkai`ko Tradiziñoaren gogapenari leialak, gizarte aurtarkidun sendoa eregitzea bear-bearrezkoa dala baietzen dogu, ta bere irudi Foruak izan bear dabe, bakotzaren askatasuna artez zuzentzen ta erregetzaren larke-

445

dividual y de impedir los excesos del Estado. Para ello postulamos el restablecimiento de las instituciones del Señorío en la plenitud de sus atribuciones en un sistema acomodado a las mudanzas de los tiempos modernos.

riak galerazetzen politika-eginbearretan begiratu dagien. Onegaitik, Jaurerriaren asi-gaiak euren eskubiden osotasunean barriro ezarri daitezala eskatzen dogu, gure aldiko aldapenen eraketa egokian.

4.ª Requerimos de manera especial normas legales fortalecedoras de la institución familiar, base fundamental de instituciones forales en todos sus aspectos.

5.ª Reclamamos la conservación de la cultura bilingüe del Señorío de Vizcaya, propugnando el mantenimiento del Vascuence en su pura forma vizcaína.

4.ª Batezbe sendi edo famili araudia sendotzeko jaola legeak ezkatzen doguz, foru-asigaien eretz guzti zimentarri azpia dan ezkero.

5.ª Bizkai`ko Jaurerriaren izkera-biko erri-jakintza zaindu daitela eskatzen dogu euskera bizkai-jatorrizko itxuran jarraitu daien ekintzen dogun artean.

Bibliografia CENTRO E.H.P. «GENERAL ZUMALACARREGUI»: Los fueros de Vizcaya. Actas de las «Primeras Jornadas Forales del Señorío de Vizcaya» (Bilbao, 5 y 6 Febrero 1977). Sevilla 1977.

28. Eusko Kontseilu Nagusia 1978. urtean autonomiaurrea delako behin-behineko egitura sortu zen Euskal Herrian. Euskararen ofizialkidetasunaren eta normakultzaren lehenengo urratsak ematen hasi ziren aldi honetan.

En Sesión del Consejo General del País Vasco celebrada el día seis de Marzo de mil novecientos setenta y ocho, a propuesta de los Consejeros de Educación y Cultura, se adoptó el siguiente acuerdo: 1.º–El Consejo General asumiendo la tradición de las Diputaciones de las cuatro provincias y el reconocimiento

446

Mila bederatzirehun eta hirurogeita hemezortziko martxoaren seian Eusko Kontseilu Nagusiak egin zuen batzarrean, Hezkuntza eta Kultur Kontseilarien proposamenduari jarraiki, akordio hau hartu zen: 1º.–Lau Probintzietako Diputazioen tradizioa Kontseilu Nagusiak bere gain hartzen duelarik eta Estatuak Euskal-

por parte del Estado de la Real Academia de la Lengua Vasca, y de los fines y funciones de la misma, acuerda adoptar a esta culta Corporación como órgano oficial del País Vasco, para la conservación, cultivo, fijación y unificación de la Lengua Vasca y solicitar de la Academia toda la colaboración necesaria a efectos de la acción del Consejo.

2.º–El Consejo adoptará en el futuro cuantas medidas prácticas estén a su alcance para proteger la labor de la Academia y dar a esta Institución la dignidad, amplitud y eficacia que sus altos y nobles fines requiere.

3.º–A fin de poder dar cumplimiento del acuerdo de la publicación del Boletín Bilingüe del Consejo, éste solicitará de la Academia de la Lengua Vasca la presentación de uno o varios candidatos para ocupar el puesto de Traductor Oficial del Consejo, y en base a esta misma propuesta efectuará la correspondiente designación. Así mismo una vez nombrado dicho Traductor Oficial efectuará, a propuesta de éste, los nombramientos necesarios para la organización de un Gabinete de traducción que funcionará bajo la inmediata dirección y responsabilidad del Traductor.

4.º–Se faculta al Consejo de Economía y Hacienda para consignar en presupuestos las partidas necesarias para el cumplimiento de cuanto antecede.

Lo que en virtud de la representación que del Consejo ostento, y por mandato del mismo, se eleva a Decreto en San Sebastián a trece de Marzo de mil novecientos setenta y ocho.

tzaindia eta honen helburu eta funtzioak onartzen dituela ikusirik, Gorporazio agurgarri hau Euskal Herri mailan organo ofizialtzat hartzea erabakitzen du euskara landu, zehaztu eta batzeko arazoetarako; bidenabar, Kontseiluak Euskaltzaindiari laguntza eskatzen dio bere zereginak ahal denik ondoena betetzeko.

2º.–Eusko Kontseiluo Nagusiak gargero bere eskutan dauden neurri praktikoak hartuko ditu Euskaltzaindiaren lana babesteko eta erakunde honen helburu prestu eta garaiei dagokien ohorea, hedakuntza eta indarra emateko.

3º.–Aldizkaria bi hizkuntzatan argiratzeko erabakia bete asmoz, Kontseiluak Euskaltzaindiari eskatuko dio Kontseiluko itzulzaile ofizial gisa kandidatuak aurkez ditzala. Ondoren, kandidatuen artetik bat izendatuko da egiteko hori betetzeko. Itzultzaile ofiziala izendatu ondoren, itzultzaileen Ganbara antolatuko da Itzultzailaren ardurapean, berau buru delarik.

El Presidente El Consejero de Educación El Consejero de Cultura

Presidentea Hezkuntza kontseilari Kultur Kontseilari

4º.–Itzulpen lanak betetzeko behar den presupostua egiteko, Ekonomi eta Herri-finantza kontseilariari eskubide osoa ematen zaio.

Kontseiluaren izenean dudan karguagatik eta beronek honela agindurik, Dekretu bihurtzen da, Donostia, mila bederatzirehun eta hirurogeita hemezortziko martxoak hamairu

447

Bibliografia TAMAYO SALABERRIA, C. eta V.: Fuentes documentales y normativas del Estatuto de Gernika. Gasteiz 1981.

29. Espainiako Konstituzioa Espainako Konstituzioa onartu baino lehenago euskarazko itzulpena egin eta zabaldu zen aldi berriaren elebitasunaren adibide bezala. Dena dela itzulpena erabat borobila izan ez zela esan ohi da. Hona hemen testuaren pasarte batzuk.

1978.EKO ABENDUAREN 27KO ESPAINIAKO KONSTITUZIOA

CONSTITUCIÓN ESPAÑOLA DE 27 DE DICIEMBRE DE 1978

HITZAURREA

PREÁMBULO

Espainiako Nazioa, justizia, askatasun, seguritate eta hura osotzen duten ontasuna bultzatu eta ezarri nahiaz, subiranotasuna erabiliz, hurrengo nahia adierazten du: Demokratik bizikidetasuna garantizatu Konstituzio eta legeen barruan ekonomik eta sozial justu baten arau adostasunaz.

Ezkubidezko Estatu bat indartu, lege agintea herri nahiaren azalpen bezala aseguratuz.

Espainol eta Espainiako Herri guztiak giza eskubideen partea izan dezaten, baita berarien kultura eta tradizioek, hizkuntza eta erakundeek ere.

Kultura eta ekonomia bultzatu denek bizitza duin kalitatezko bat asegura dezaten.

Gizarte demokratiko eta aurrerakoi bat ezarri, eta Harreman paketsu batzu sendotu eta baita lurreko herri guztien arteko herkidego eragile bat sortu.

La nación española, deseando establecer la justicia, la libertad y la seguridad y promover el bien de cuantos la integran, en uso de su soberanía, proclama su voluntad de: Garantizar la convivencia democrática dentro de la Constitución y de las leyes conforme a un orden económico y social justo.

Consolidar un Estado de Derecho que asegure el imperio de la ley como expresión de la voluntad popular.

Proteger a todos los españoles y pueblos de España en el ejercicio de los derechos humanos, sus culturas y tradiciones, lenguas e instituciones.

Promover el progreso de la cultura y de la economía para asegurar a todos una digna calidad de vida.

Establecer una sociedad democrática avanzada, y Colaborar en el fortalecimiento de unas relaciones pacíficas y de eficaz cooperación entre todos los pueblos de la Tierra.

448

Ondorioz, Gorteek onartzen dute eta Espainiako herriak hurengo hau berresten du:

En consecuencia, las Cortes aprueban y el pueblo español ratifica la siguiente

AINTZIN TITULUA

TÍTULO PRELIMINAR

1. Artikulua 1. Espainia Eskubidezko Estatu sozial eta demokratiko bat batetan eraikitzen da, eta beraren balore nagusi bezala, lege araungintza, askatasuna, justizia, berdintasuna eta politik aniztasuna.

2. Subiranotasun nazionala Espainiako herrian datza, eta honengandik darizkio Estatuaren botereak.

3. Estatu Espainolaren politik era Monarkia parlamentaria da.

Artículo 1 1. España se constituye en un Estado social y democrático de Derecho, que propugna como valores superiores de su ordenamiento jurídico la libertad, la justicia, la igualdad y el pluralismo político.

2. La soberanía nacional reside en el pueblo español, del que emanan los poderes del Estado.

3. La forma política del Estado español es la Monarquía parlamentaria.

Bibliografia ALVAREZ MINGO, P.: «E.H.A.A.-ko itzulpen-lana». HAEA 4 (1982), 121-140.

ASTOLA MADARIAGA, J.: «Espainiako Konstituzioaren euskarazko textu koofiziala.

Mintzaira juridikoa euskaraz. Ohar batzuk». HAEA 28 (1990), 173-182.

30. Autonomi Estatutua Autonomi estatutua aldarrikatua izan baino lehenago bere euskarazko bertsioa argitaratu zen, hau ere nahiko kritikatua.

ATARIKO BURUA

TÍTULO PRELIMINAR

1. Artikulua. Euskal Herria, bere naziotasunaren adierazgarri, eta bere burujabetasuna iristeko, espainol Estatuaren barruan Komunitate Autonomo gisa eratzen da. Beronen izena Euskadi zein Euskal Herria izango da; eta Konstituzio eta Estatuto honetan adierazten direnak izango ditu oinarrizko instituzio-arautzat.

Artículo 1.º El Pueblo Vasco o Euskal Herria, como expresión de su nacionalidad y para acceder a su autogobierno se constituye en Comunidad Autónoma dentro del Estado español bajo la denominación de Euskadi o País Vasco, de acuerdo con la Constitución y con el presente Estatuto que es su norma institucional básica.

449

2. Artikulua. 1. Araba, Bizkaia eta Gipuzkoak eta era berean Nafarroak ere, Euskal Herriko Komunitate Autonomoaren partaide izateko eskubidea dute.

2. Euskal Herriaren Komunitate Autonomoaren lurraldea Araba, Bizkaia eta Gipuzkoa Herrialde Historikoez osatuko da, bai Nafarroakoarenaz ere, hauek egungo probintzien mugetan hartzen direlarik; eta baldin eta azkeneko horrek Konstituzioaren 4. agindu iragankorrean erabakitzen den prozeduraren arabera partaide izatea erabakitzen badu.

Artículo 2.º 1. Álava, Guipúzcoa y Vizcaya, así como Navarra, tienen derecho a formar parte de la Comunidad Autónoma del País Vasco.

2. El territorio de la Comunidad Autónoma del País Vasco quedará integrado por los Territorios Históricos que coinciden con las provincias, en sus actuales límites, de Álava, Guipúzcoa y Vizcaya, así como la de Navarra, en el supuesto de que esta última decida su incorporación de acuerdo con el procedimiento establecido en la disposición transitoria cuarta de la Constitución.

Bibliografia MENDIZABAL, F.: Autonomi estatutuaren itzulpenak. Iruñea 1980.

31. Nafarroako LORAFNA Nafarroako lege nagusi hau Euskal Elkarte Autonomoko Autonomi Estatutuaren parekoa da. Desagerturik dagoen Donostiako Itzultzaile Eskolak itzuli zuen legea, Euskaltzaindiaren ardurapean. Egun, aldiz, Nafarroako Foru Komunitatean badago itzulpen zerbitzu ofiziala.

13/1982 Lege Organikoa, abuztuaren 10koa, Nafarroako Foru Eraentzaren Birrezarri eta Hobeagotzeari buruzkoa.

Ley Orgánica 13/1982, de 10 de agosto, de reintegración y amejoramiento del Régimen Foral de Navarra.

ATARIKO TITULUA XEDAPEN OROKORRAK

TÍTULO PRELIMINAR DISPOSICIONES GENERALES

1. Artikulua. Nafarroa Foru Komunitate bat da, eraentza, autonomia eta erakunde bereziak dituena, banaezina, Espainiako Nazioaren barruan sartua eta herri guztiekin solidarioa.

2. Artikulua. 1. Botere publikoek Nafarroako Foru Komunitatearen jato-

Artículo primero. Navarra constituye una Comunidad Foral con régimen, autonomía e instituciones propias, indivisible, integrada en la Nación española y solidaria con todos sus pueblos.

Artículo segundo. Uno. Los derechos originarios e históricos de la Co-

450

rrizko eskubide historikoak errespetatu eta babestu egingo dituzte, 1839ko Urriaren 25eko Legea, 1841eko Abuztuaren 16ko Lege Hitzartua eta xedapen osagarriak, Lege Organiko hau eta Konstituzioari jarraikiz, beronen Lehen Xedapen Gehigarriko lehenengo lerroaldean aurrikusitakoaren arabera.

munidad Foral de Navarra serán respetados y amparados por los poderes públicos con arreglo a la Ley de veinticinco de octubre de mil ochocientos treinta y nueve, a la Ley Paccionada de dieciséis de agosto de mil ochocientos cuarenta y uno y disposiciones complementarias, a la presente Ley Orgánica y a la Constitución, de conformidad con lo previsto en el párrafo primero de su disposición adicional primera.

32. Bizkaiko Forua Bizkaiko Foruen bigarren bilketa idatzia 1526. urtean egin zen, lehenengoa bezala gazteleraz. Bere barruan bai Zuzenbide publikoa, bai Zuzenbide pribatua agertzen da. Euskarazko lehenengo itzulpena Pedro Pujanak egin du, 1643.eko Foruaren bertsio batean oinarrituta. Gaztelerazko ortografia aldatu dugu apur bat hobeto ulertzeko.

TITVLO VEYNTE DE LAS DOTES, Y DONACIONES, Y PROFINCOS, Y GANANCIAS DE ENTRE MARIDO Y MUGER.

OGEIGARREN ATALA, EZKON-SARIAK ETA EMOITZAK ETA SORT-SENIDEAK ETA SENAR-EMAZTEEN ARTEKO IRABAZIAK DIRALA-TA.

Ley. I. Que los bienes del marido, y muger se comuniquen muriendo con hijos: y como se han de partir no los teniendo.

I Legea. Senar-emazteen ondasunak bata-bestearentzat izan daitezala, seme-alabak dituela il ezkero; eta izan ezik, zelan bananduko diran.

Primeramente dixeron, que auian de fuero, y establecian por ley, que casados marido, y muger legitimamente, si ouieren hijos, ò decendientes legitimos de en vno, y quedaren de aquel matrimonio viuos (siendo suelto el matrimonio) todos sus bienes de ambos, y dos, muebles, y rayzes assi en posession como en propiedad (aunque el marido aya muchos bienes, y la muger no nada, ò la muger muchos, y el marido no nada) sean comunes a medias; y aya entre

Leenengo, esan eben: Foruz ebela ta Legetzat ezarten ebela, Senaremazteak legez ezkondu ta seme-alabarik edo baten ondorengorik izan ezkero, ezkontza aretarik sortu ta bizirik badira (Ezkontza askatu ezkero) bien ondasun mogikorrak eta lur-ondasunak, naiz eukille naiz jabe dirala (Gizonak ondasun aundiak izan arren eta Emazteak ezer ez, edo Emazteak aundiak eta Gizonak ezer ez) bienak erdi bana izan daitezala; eta ondasunoi buruz neba-arrebatasuna ta bar-

451

ellos hermandad y compañia de todos sus bienes. Y en caso que el matrimonio se disuelva sin hijos ni decendientes (por ser toda la rayz de Vizcaya troncal) que si en el tal matrimonio ambos marido, y muger ò alguno dellos truxiere en dote, ò donacion bienes rayzes; los tales se buelvan, y queden con el que los truxo: y si alguno dellos vino a casa, y caseria del otro con dote, ò donacion de mueble, y semoviente; que suelto el tal matrimonio sin fijos, el tal ò sus herederos ò sucessores salgan con lo que truxo, y con la mytad de los mejoramientos, y multiplicado costante matrimonio.

dintasuna izan dagiela euren artean. Eta umerik eta ondorengorik ez eta Ezkontza eten badadi (Bizkaia’n lur-ondasun guztia sortetxeari dagokionez), Ezkontza aretara Senarrak eta Emazteak edo bietatik batek edo emoiz lur-ondasunik ekarri izan baleu, biur dakiola ta ekarri ebanarena izan daitela; eta biotatik batek bestearen Etxera ta Baserrira ezkon-saritzat eta emoitzat ondasun mogikorrik edo abere-ondasunik ekarri ezkero, seme-alabarik ez eta Ezkontza askatuko balitz, ekarri ebanak edo aren oiñordeko edo ondorengoek ekarri ebana ta Ezkontza eten aurretik irabazi ta geitutakoaren erdia eurenganatu dagiela.

Bibliografia ESTORNES, B. eta PUJANA, P. de: El fuero, privilegios, franquezas y libertades de los cavalleros hijosdalgo del Señorío de Vizcaya / Bizkaiko Jaurerritar zaldun aitonen semeen Foru Lege berezi frankeza ta erri-eskubideak. Bilbo 1981.

33. Errentaren gaineko Zergari buruzko Legea: Bizkaia, Gipuzkoa, Araba eta Nafarroako adibideak.

Gaztelerazko testu juridiko bera euskaratzerakoan ordain ezberdinak euki daitezke. Adibidez, Pertsona Fisikoen Errentaren gaineko Zergari buruzko Legearen lehenengo bi artikuluen ordain ofiziala ezberdina izan da Bizkaian, Gipuzkoan, Araban eta Nafarroan.

Pertsona Fisikoen Errentaren gaineko Zergari buruzko 7/91. FORU ARAUA

NORMA FORAL 7/91, del Impuesto sobre la Renta de las Personas Físicas

I. TITULUA

TÍTULO I

ZERGAREN JITEA, XEDEA ETA APLIKAZIO EREMUA

NATURALEZA, OBJETO Y ÁMBITO DE APLICACIÓN DEL IMPUESTO

1. artikulua. Jitea Bat. Pertsona Fisikoen Errentaren gaineko Zerga zuzeneko izaera eta jite

Artículo 1. Naturaleza Uno. El Impuesto sobre la Renta de las Personas Físicas es un tributo de ca-

452

pertsonal eta subjektiboa duen tributua da, zeinek pertsona fisikoen errenta zergapetzen duen, Foru Arau honetan aurrikusten den bezala.

Bi. Aurreko atalean xedatutakoa gorabehera, egoiliarrak ez diren subjektu pasiboei dagokien Zerga Foru Arau honetako III. Tituluko III. Kapituluan, ondasun-betebeharra-ren ziozko zergaordainketari buruz, dauden arauen arabera ordain eraziko da.

rácter directo y naturaleza personal y subjetiva que grava la renta de las personas físicas en los términos previstos en esta Norma Foral.

Dos. No obstante lo dispuesto en el apartado anterior, la exacción del Impuesto correspondiente a los sujetos pasivos no residentes se efectuará conforme a las normas reguladoras de la obligación real de contribuir contenidas en el Capitulo III del Título III de esta Norma Foral.

2. artikulua. Xedea Pertsona fisikoen errenta euren etekin garbi eta ondare gehikuntza guztiek osatzen dute, Foru Arau honetan aurrikusitakoaren arabera zehaztuta.

Artículo 2. Objeto Constituye la renta de las personas físicas, la totalidad de sus rendimientos netos e incrementos de patrimonio determinados de acuerdo con lo previsto en esta Norma foral.

Pertsona Fisikoen Errentaren gaineko Gipuzkoako Lurralde Historikoa FORU ARAU

24/1991 FORU ARAUA, abenduaren 11koa, Pertsona Fisikoen Errentaren gaineko Zergari buruzkoa.

LEHEN TITULUA

I. TITULUA

Zergaren Izaera, Xedea eta Ezarpen Eremua

Zergaren izaera, xedea eta aplikazio eremua

1. Artikulua.–Izaera.

Bat. Pertsona Fisikoen Errentaren gaineko Zerga, pertsona fisikoen errentak Foru Arau honetan xedatuaren arabera kargatzen dituen izaera pertsonal eta subjetiboko zerga zuzena da.

Bi. Aurreko artikuluan xedatuagatik ere, egoiliar ez diren subjektu pasiboei dagokien Zergatiko salbuespena, Foru Arau honetako Hirugarren Tituluko 3.

Kapituluan jasota dagoen parte hartzeko obligazio errealari buruzko arau erregulatzaileen arabera egingo da.

1. artikulua.–Izaera.

Bat. Pertsona Fisikoen Errentaren gaineko Zerga, Foru Arau honetan ezarritako terminoetan pertsona fisikoen errenta kargapetzen duen zuzeneko tributu pertsonal eta subjektibo bat da.

Bi. Aurreko atalean ezarritakoa gora-behera, egoiliarrak ez diren subjektu pasiboei dagokien Zergaren ordainerazpena Foru Arau honen III. Tituluko III. Kapituluan zerga ordaintzeko betebehar erreala arautzen duten arauekin bat egingo da.

2. artikulua.–Xedea.

Pertsona fisikoen errenta da xedea, bere etekin garbi eta ondare gehikuntza guztiekin, Foru Arau honetan ezarritakoaren arabera zehazturik.

2. artikulua.–Xedea.

Pertsona fisikoen errenta bere etekin garbien eta ondare gehikuntzen osotasuna da, Foru Arau honetan ezarritakoaren arabera zehaztuta.

453

6/1992 FORU LEGEA, maiatzaren 14ekoa, Pertsona Fisikoen Errentaren gaineko Zergari buruzkoa.

LEY FORAL 6/1992, de 14 de mayo, del Impuesto sobre la Renta de las Personas Físicas.

I. TITULUA

TITULO I

Zergaren errejimen juridiko, izaera, xede eta aplikazio-esparrua

RÉGIMEN JURÍDICO, NATURALEZA, OBJETO Y ÁMBITO DE APLICACIÓN DEL IMPUESTO

2. artikulua. Zergaren izaera.

Pertsona Fisikoen Errentaren gaineko Zerga pertsona fisikoen errenta zergapetzen duen tributua da, zuzenekoa, norberarena eta subjektiboa dena, Foru Lege honetan aurrikusitakoari jarraikiz.

Aurreko lerroaldean xedatutakoa horrela dela ere, 4. artikuluko 1. zenbakiaren b) letran aipatu subjektu pasiboei dagokien Zergaren ordainerazpena, Lehen Xedapen Gehigarrian ezarri gisa burutuko da.

Art. 2.º Naturaleza del Impuesto.

El Impuesto sobre la Renta de las Personas Físicas es un tributo de carácter directo y naturaleza personal y subjetiva que grava la renta de las personas físicas en los términos previstos en esta Ley Foral.

No obstante lo dispuesto en el párrafo anterior, la exacción del Impuesto correspondiente a los sujetos pasivos a que se refiere la letra b) del núm. 1 del art. 4.º, se efectuará conforme a lo establecido en la Disposición Adicional Primera.

3. artikulua. Xedea.

Etekin garbi eta ondare gehinkuntzek osatzen dute pertsona fisikoen errenta, Foru Lege honetan ezarritakoari jarraikiz.

Art. 3.º Objeto.

Constituye la renta de las personas físicas la totalidad de sus rendimientos netos e incrementos de patrimonio determinados de acuerdo con lo establecido en esta Ley Foral.

34. Udaleko batzarraldi baten agiria Udal honetan, gehienetan bezala, euskara gutxi erabiltzen da arrazoi bat edo beste dela, eta udal plenoetan are gutxiago. Plenoak erderaz egiten dira eta gero idazkariak idatzitako agiria euskaratu egiten du itzultzaile batek.

454

UDALBATZA OSOAK, 1.994KO URTARRILLAREN 31AN EGIN ZUEN OHIZ-KANPOKO BATZARRALDIAREN AGIRIA

ACTA DE LA SESIÓN EXTRAORDINARIA CELEBRADA POR EL PLENO DE LA CORPORACIÓN EL DÍA 31 DE ENERO DE 1.994.

Elorrioko Udaletxean, mila bederatziehun eta larogeita hamalauko urtarrilaren hogeita hamaikan, eguerdiko ordubata eta bost minututan, aurrez eta araubidez deituta, Udaleko Bilkura-Aretoan, Zinegotziak, Diru-Artekaria eta Idazkari Nagusi jauna bildu ziren, Alkate-Udalburu jaunaren lehendakaritzapenean, Udalbatza Osoaren ohizko bilkura egiteko, haren lehenengo deialdian. Esan behar bestalde, XXX zinegotzi jaun-andreek bertaratu ezina azaldu zutela.

En la Consistorial de la Villa de Elorrio (Bizkaia), a las trece horas cinco minutos del día treinta y uno de enero de mil novecientos noventa y cuatro, previa y reglamentariamente convocados, se constituyen en el Salón de Plenos del Ayuntamiento, los señores concejales y el Interventor de Fondos, asistidos por el Secretario, bajo la presidencia del Sr. Alcalde, al objeto de celebrar la presente sesión extraordinaria del Pleno de la Corporación en primera convocatoria, no asistiendo los concejales XXX que justifican su no asistencia.

1. BALTZU ANONIMOA SORTZEKO OSATU DEN IKERKETA-BATZORDEAK EGINDAKO TXOSTENA AINTZAT HARTZEA ETA HURA AGINDUKO DUTEN ESTATUTUAK HASIERAZ ONARTZEA.

1. TOMA EN CONSIDERACIÓN DE LA MEMORIA ELABORADA POR LA COMISIÓN DE ESTUDIO PARA LA CREACIÓN DE LA SOCIEDAD ANÓNIMA Y APROBACIÓN INICIAL DE LOS ESTATUTOS QUE REGIRÁN LA MISMA.

Udalbatza Osoak, 1.993ko irailaren 30ean egin zuen batzarraldian Baltzu Anonimo bat sortzeko espedienteari hasiera ematea erabaki zuen. Aldi berean, Ikerketa-Batzordea sortu zen, Udaleko zenbait Udalbatzarkide eta Teknikarik osaturik. Ikerketa-Batzordekideek txosten bat egin dute, apirilaren 18ko 781/86 E.L.:Dren 97.1 atalean ohartematen diren gizarte, lege eta alderdi teknikoak jasotzen dituelarik.

El Ayuntamiento Pleno reunido en sesión de 30 de setiembre de 1.993 aprobó iniciar el expediente de creación de una Sociedad Anónima y nombró una Comisión de Estudio compuesta por miembros de la Corporación y Técnicos Municipales que han redactado una memoria comprensiva de los aspectos social, jurídico, técnico y financiero a que hace referencia el artículo 97.1 del R.D.L.: 781/86 de 18 de Abril.

Ogasuna eta Langilegoa Batzorde Informatiboak, 1.994ko urtarrilaren 24ean egindako batzarraldian emandako erizpena ikusita.

Visto el dictamen emitido por la Comisión Informativa de Hacienda y Personal reunida el día 24 de enero de 1.994.

Udalbatza Osoak honako erabaki hauek onartu zituen ahobatez:

El Ayuntamiento Pleno, por unanimidad de sus miembros, acordó:

455

LEHENENGOA. Baltzu Anonimoa sortzeko Ikerketa-Batzordeak egindako txostena, dagoen dagoenean, kontutan hartzea.

PRIMERO. Tomar en consideración el Proyecto de Memoria elaborada por la Comisión de Estudio para la creación de una Sociedad Anónima, en los términos en los que ha sido redactado.

BIGARRENA. Baltzuaren Estatutuak hasieraz onartzea.

SEGUNDO. Aprobar inicialmente los Estatutos de la Sociedad.

HIRUGARRENA. Bai Txostena eta baita Estatutuak ere jendaurrean jartzea 30 lanegunetako epean. Epe horretan, doakienek, ongi eritzitako oharrak aurkez ditzakete. Aldi berean, bidezko iragarkia kaleratuko da Euskal Herriko Aldizkari Ofizialean eta Bizkaiko Egunkari Ofizialean, hala nola, zabalkunderik haundienetariko egunkari baten eta Udaleko iragarki-oholetan.

TERCERO. Someter a información pública la Memoria, así como los Estatutos, por un plazo de 30 días naturales, durante los cuales podrán formular observaciones los particulares y Entidades.

Asimismo se publicará el correspondiente anuncio en el Boletín Oficial del País Vasco y Boletín Oficial de Bizkaia, así como en los demás medios de difusión y tablones de anuncios municipales.

LAUGARRENA. Erakustaldian oharrik aurkeztuko ez balitz, behin-behinerako onartu den erabakia behin-betirako izango da.

CUARTO. De no formularse observaciones durante el trámite de información pública, se considerará aprobado definitivamente.

BOSTGARRENA. Alkate-Udalburuari eskumena aitortu, Legeak hala baitio, agiriak sinatu eta espedientea bultzatzeko.

QUINTO. Facultar al Alcalde-Presidente, tan ampliamente como en derecho proceda, para la firma de documentos, así como para la impulsión del presente expediente.

SEIGARRENA. Erakustaldian inkesta txiki bat egingo zaie Elorrion bizi eta 18 eta 50 urte bitartekoak direnei; horretarako, espedientean dauden galderak egingo zaizkie. Galderok, Ikerketa-Batzordeak aukeratu ditu ahobatez.

SEXTO. Durante el periodo de exposición pública, realizar una miniencuesta entre las personas cuyas edades estén comprendidas entre los 18 y 50 años; según formulario de preguntas que constan en el expediente y que se fijan de mutuo acuerdo.

Eta aztertzeko beste gairik ez zegoenez, batzarraldia bukatutzat jo zuen Alkate-Udalburuak hasieran aipatutako eguneko eguerdiko ordubata eta hamabost minututan, eta esandako guztiaren bilkura-agiri hau luzatzen dut, nik neuk Idazkari naizenez, egiaztatzen dudana.

Y no habiendo más asuntos que tratar, la Alcaldía-Presidencia levantó la sesión a las trece horas quince minutos de la fecha señalada en el encabezamiento de todo lo cual se extiende la presente acta que, yo como Secretario, Certifico.

456

35. Ezkontza kontratu eskritura Hurrengo testua notari-agiri baten kopia da, zeinaren bidez senar-emazteek ezkontza kontratu bat egiten baitute. Bikoteak egintza hau euskaraz egin nahi izan zuen eta horrela idatzi zen agiria.

(Lekua), nire egoitzan, (data).

Nire, X, Bizkaiko Notari Kolegio txit prestuko eskribau honen aurrean, AGERTZEN DIRA: Y jauna, irakaslea, eta Z anderea, langilea, biak senar-emazteak, adin nagusikoak, Bko biztanleak, beren bizilekua A dela; nortasun agiri nazionalaren zenbakiak C eta D direla.

Beren esanetatik jartzen dira beren zirkunstantzia pertsonalak. Esku hartzen dute beren buruen izenean eta ordezkapenean. Badute, nire aburuz, EZKONTZA KONTRATU ESKRITURA hau burutzeko haina gaitasunik eta ADIERAZTEN DUTE: I. D datan ezkondu zirela Ln, ezkontza hori hango Erregistro Zibilean inskribaturik dagoela, T tomoan...

II. Jatorriz, Zuzenbide arruntekoak direla eta ezkontza burutzean ezkontza kontratua ez zutela egin; horren ondorioz beren ezkontzaren erregimen ekonomikoa irabazpidezkoa dela.

III. Ondasun banantzearen erregimena ezartzeko ezkontza kontratu hau egitea erabaki dutela eta ondorioz, EGILESTEN DUTE: LEHENA. Data honetatik aurrera, bion artean burutu zuten ezkontzaren erregimen ekonomiko-matrimoniala ondasun banantzearena izango da, Kode Zibilaren IV. liburua, III. titulua, VI. kapituluan arauturikoa.

BIGARRENA. Irabazpidezko ondasunen likidazioa, beharrezkoa balitz, beraien artean egingo lukete.

HIRUGARRENA. Ondare-eskualdaketa eta egintza juridiko agiridunen gaineko zergaren likidatzaileari espreski galdatzen zaio 89/3 Foru Arauaren salbuespen fiskala, bere 43. artikuluaren b, 3. letran arautua.

Honela esan eta egilesten dute agerturikoek eta beraiei eskritura hau irakurri eta gero, beren aukeraz, bere edukinarekiko adostasuna azaltzen 457

dute eta nirekin, Notari honekin, batera sinatzen dute; nik, Notari naizen honek, beraiek ezagutzeaz eta instrumentu publiko honetan, (erreferentzi zenbakia) bi orrialdeotan ezarrita dagoen guztiaz fede ematen dut eta baita ere eskritura honen agerleek eta nik, Notari honek, euskara dakigunez egilespen hau euskaraz egiten delarik agertutakoen eskariz eta neronen onarpenez.â&#x20AC;&#x201D;Agertuen sinadurak eta errubrikak daude.

Sinatua: X = Errubrikatua eta zigilitua.

BERE MATRIZEAREN KOPIA DA. Eta agertuen eskariz ematen dut, bi foliotan, (erreferentzi zkia.), bigarrena hauxe, zeina, sinatzen, izenpetzen eta errubrikatzen dudan, Bn, bere egislespenaren egun berean.

FEDE DAMAIT.- Lerrotartekatua: letran = Balio du.

458