A. M. L贸pez, V. L. Mont茅s, E. Roca
ZUZENBIDE ZIBILA Eskubide errealak eta ondasun higiezinen erregistroari buruzko zuzenbidea
Bigarren argitaraldia
Deustuko Unibertsitatea
ZUZENBIDE ZIBILA
Eskubide errealak eta ondasun higiezinen erregistroari buruzko zuzenbidea 2. argitaraldia
A.
López, V. Montés, E. Roca
ZUZENBIDE ZIBILA Eskubide errealak eta ondasun higiezinen erregistroari buruzko zuzenbidea
Bigarren argitaraldia
Koordinatzailea: M. CLEMENTE MEORO Zuzenbide zibileko katedraduna Valentziako Unibertsitatea Egileak: V. L. Montés Penadés, Zuzenbide zibileko katedraduna (Valentziako Unibertsitatea) L. Prats Albentosa, Zuzenbide zibileko irakasle titularra (Valentziako Unibertsitatea) J. Domínguez Platas, Zuzenbide zibileko irakasle titularra (Sevillako Unibertsitatea) C. López Beltrán de Heredia, Zuzenbide zibileko irakasle tititularra (Valentziako Unibertsitatea) F. Blasco Gascó, Zuzenbide zibileko katedraduna (Valentziako Unibertsitatea) F. Capilla Roncero, Zuzenbide zibileko katedraduna (Sevillako Unibertsitatea) E. Roca i Trías, Zuzenbide zibileko katedraduna (Bartzelonako Unibertsitatea) M. Clemente Meoro, Zuzenbide zibileko katedraduna (Valentziako Unibertsitatea) M. López y López, Zuzenbide zibileko katedraduna (Valentziako Unibertsitatea) J. Estruch Estruch, Zuzenbide zibileko irakasle titularra (Valentziako Unibertsitatea) Mª R. Valpuesta Fernández, Zuzenbide zibileko katedraduna (Sevillako Pablo de Olabide Unibertsitatea)
2005 Deustuko Unibertsitatea Bilbo
Jatorrizko izenburua: DERECHO CIVIL. Derechos reales y Derecho inmobiliario registral Itzultze-lan honek IVAP/HAEEren laguntza jaso du. Liburu hau Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Sailaren laguntzaz argitaratu da. Zuzenbide Saila, zk. Eskubide guztiak erreserbaturik daude. Debekatuta dago, legearen arabera, argitalpen hau bikoiztea, biltzea edo igortzea, ez osorik, ez zatika, ezta inolako bitarteko edo prozedura teknikoren bidez ere, argitaratzaileen esanbidezko baimenik gabe.
1. argitaraldia: Anjel Lobera, Andres Urrutia (koordinatzaileak) Miren Dobaran, Jabier Etxebarria, Koldo Isusi, Begoña Landa, Ester Urrutia (itzultzaileak) Alberto Atxabal (oharrak) 2. argitaraldia: Ester Urrutia (koordinatzailea) Aiora Aristondo, Jabier Arrieta (laguntzaileak) Anjel Lobera, Andres Urrutia (oharrak) © TIRANT LO BLANCH © V. L. Montés Penadés, L. Prats Albentosa, J. Domínguez Platas, C. López Beltrán de Heredia, F. Blasco Gascó, F. Capilla Roncero, E. Roca i Trías, M. Clemente Meoro, M. López y López, J. Estruch Estruch, Mª R. Valpuesta Fernández Euskarazko itzulpena: © Deustuko Unibertsitatea. Euskal Gaien Institutua 1. postakutxa - 48080 Bilbo www.deusto.es publicaciones@deusto.es I.S.B.N.: Legezko gordailua: Inprimatzailea: Artes Gráficas Rontegui, S.A.L.
AURKIBIDEA LABURDURAK...................................................................................................... I. ZATIA ESKUBIDE ERREALARI BURUZKO TEORIA OROKORRA Lehenengo gaia. ESKUBIDE ERREALA................................................................... §1. Gauzei buruzko zuzenbidearen esangura 1. Gauzei buruzko zuzenbidearen oinarrizko arauak eta konstituzio-printzipioak 2. Gauzei buruzko zuzenbidearen «sistema»: Kode Zibila, lege bereziak, Zuzenbide Zibil erkidea eta autonomietako zuzenbide zibilak §2. Eskubide errealaren eraketa dogmatikoa 3. Eskubide errealen eta kreditu-eskubideen arteko bereizketa 4. Eskubide erreala, akzio erreala eta eragingarritasun erreala §3. Eskubide errealei buruzko antolaketa eta arauketa 5. «Numerus clausus». Zuzenbide tipotik kanpoko eskubide errealak 6. Garrantzi erreala duten negozio juridikoak. Bigarren gaia. HARREMAN JURIDIKOERREALEN EGITURA................................. §4. Harreman juridikoerrealen subjektuak 7. Subjektua zehaztea 8. Gaitasuna 9. Subjektuak bat edo batzuk izatea: antolaketarako sistemakn (beste arau batzuetara jo beharra) §5. Harreman juridikoerrealen objektua 10. Ondasunak, harreman juridikoerrealen objektu 11. Betekizun objektiboak 12. Ondasun higigarrien eta higiezinen gaineko eskubide errealak 13. Eskubide errealen aldarazpena Hirugarren gaia. ONDASUNEN GAINEKO HARREMAN JURIDIKOEN EDUKIA....... §6. Eskubide erreala: alde aktiboa eta alde pasiboa 14. Eskubide errealak hartzen dituen ahalmenak 15. Gozatzeko ahalmena: ondasunen ustiapena 16. Luperketa. Beste arau batzuetara jo beharra 17. Xedatzeko ahalmena 18. Ondasunen truke balioa diru bihurtzeko ahalmena 19. Eskuraketa eragiteko ahalmena
20. Alde pasiboak: karga, menekotasuna eta betebeharra §7. Eskubide errealen babesa eta publizitatea 21. Publizitatea, babeserako baldintza 22. Publizitatearen garrantzia ondasun higigarrien esparruan. 23. Publizitatearen garrantzia ondasun higiezinen esparruan §8. Eskubide errealen pilaketa 24. Lehentasuna, lehenespena eta lerruna 25. Lehentasuna Erregistroan Laugarren gaia. ESKUBIDE ERREALEN DINAMIKA (I). ESKURAKETA............................................. §9. Espainiako antolamendu juridikoan eskubide errealak eskuratzeko sistema, orokorrean 26. Kode Zibilaren 609. artikulua. Manu horren interpretazioa 27. Eskuratzeko moduak 28. Jatorrizko eskuraketa: §10. Eskuraketa eratorria 29. Eskuraketa eratorriaren sistemak 30. Titulu eta moduaren sistema: 31. Titulua 32. Modua. Traditioa 33. Traditioa eta Erregistroan inskribatzea Bosgarren gaia. ESKUBIDE ERREALEN DINAMIKA (II). ALDARAZPENA.............. §11. Akzesioa: kontzeptua eta osagaiak 34. Akzesioaren kontzeptua eta mugaketa 35. Izaera juridikoa §12. Ondasun higiezinen arteko akzesioa 36. Alubioia 37. Erauzpena 38. Ubideak mutatzea 39. Uharteak eratzea 40. Itsas akzesioak 13. Ondasun higigarritik higiezinerako akzesioa 41. Kasuak 42. Inoren materialekin norberaren lurzoruan eraikitzea, landatzea edo ereitea 43. Nork bere materialekin inoren lurzoruan eraikitzea, landatzea edo ereitea 44. Inoren materialak besteen lurzoruan eranstea 45. Mugaz gaineko eraikinei buruzko azterketa berezia §14. Ondasun higigarrien arteko akzesioa 46. Kasuak
47. Bat egitea 48. Nahastea 49. Moldatzea Seigarren gaia. ESKUBIDE ERREALEN DINAMIKA (ETA III). AZKENTZEA........... §15. Eskubide errealak azkentzea, orokorrean 50. Eskubide errealak azkentzeko arrazoi orokorrak 51. Gauza suntsitzea edo galtzea 52. Uko egitea eta bateratzea §16. Jabaria galtzea eta azkentzea 53. Bertan behera uztea 54. Jabetzaren ezeztapena II. ZATIA EDUKITZA Zazpigarren gaia. EDUKITZAREN KONTZEPTUA ETA OSAGAIAK ................................................................................................................... ................................................................................................................... §17. Edukitza aztertzeko sarrera 55. Edukitzari buruzko ulerkera ezberdinak 56. Edukitza egitate gisa 57. Edukitzaren zergatia §18. Edukitzaren osagaiak 58. Ukantza 59. Edukitzailearen egoera edukitza kendu zaionean 60. Ugazaba izateko asmoa §19. Edukitza-motak 61. Edukitza naturala eta edukitza zibila 62. Norberaren izenean eta inoren izenean edukitzea. Edukitzaren zerbitzaria 63. Zuzeneko edukitza eta bitartezko edukitza §20. Edukitzaren objektua 64. Edukitzaren objektu bikoitza 65. Gauzak edukitzaren objektu 66. Eskubideak edukitzaren objektu Zortzigarren gaia. EDUKITZAREN EDUKIA........................................................... §21. Edukitzaren edukia 67. Edukitzak izan ditzakeen edukiak
68. Gauzen edukitzak duen edukia 69. Eskubideen edukitzak duen edukia §22. Edukitzeko modua 70. Edukitzeko moduari buruzko ideia 71. Edukitzeko moduak: ugazaba eta ukanduna 72. Edukitzeko moduaren iraupena: edukitzeko modua aldatzea 73. Edukitzeko moduek dakartzaten ondorioak 74. Kode Zibilaren 464. artikuluko erregela Bederatzigarren gaia. EDUKITZAREN ESKURAKETA, GALERA ETA BABESA....... §23. Edukitzaren eskuraketa 75. Subjektuak 76. Edukitza eskuratzeko moduak 77. Edukitza jarauntsi bidez eskuratzea §24. Edukitzaren galera 78. Edukitza galtzeko arrazoiak 79. Gauza legez aurka kendu edo gauzaz gabetzea, bereziki §25. Edukitzaren babesa 80. Edukitza interdiktuak 81. Obra berriari buruzko interdiktua Hamargarren gaia. EDUKITZAREN LIKIDAZIOA. EDUKITZA ETA JABETZA ERREGISTROA ............................................................................................... ............................................................................................... §26. Edukitzaren likidazioa 82. Likidazioaren xedea 83. Fruituak 84. Gastuak eta hobekuntzak 85. Narriadura edo galerengatiko erantzukizuna §27. Edukitza eta Jabetza Erregistroa 86. Jabetza Erregistroaren lehentasuna 87. Hipoteka Legearen 38. artikuluko edukitza-presuntzioa Hamaikagarren gaia. USUKAPIOA......................................................................... §28. Usukapioaren kontzeptua eta osagaiak 88. Kontzeptua eta motak 89. Usukapio eta preskripzioaren arteko bereizketa 90. Usukapioa, jabetza eskuratzeko modua 91. Usukapioaren zergatiari buruzko teoriak
92. Usukapioaren baldintza subjektiboak 93. Usukapioaren objektua §29. Usukapioaren betekizun orokorrak 94. Ugazaba moduan izatea 95. Usukapitzeko balio duen edukitza 96. Usukapitzeko epea 97. Ad usucapionem edukitza geldiaraztea 98. Preskripzioari uko egitea 99. Ad usucapionem edukitza oinordetza bidez eskuratzea 100. Usukapio arruntaren betekizunak §30. Usukapioa eta Jabetza Erregistroa 101. Indarreko Hipoteka Legearen sistema 102. Secundum tabulas usukapioa 103. Contra tabulas usukapioa 104. Usucapio libertatisa III. ZATIA JABETZA ETA JABETZA BEREZIAK
Hamabigarren gaia. JABETZA-ESKUBIDEA.............................................................................................. §31. Jabetza-eskubidearen kontzeptua eta bilakaera historikoa 105. Jabetza-eskubidea: erabateko ahalmena, zuzenekoa eta esklusiboa 106. Jabetza-eskubidea: bilakaera historikoa, erakunde gisa eta doktrinala 107. Jabetza-eskubidearen egitura teknikoa: jabearen ahalmenak eta eginbeharrak §32. Jabetza pribatua Espainiako Konstituzioan 108. Azalpen orokorra 109. Jabetzari buruzko lege-erreserba 110. Jabetza eskubidearen oinarrizko edukia 111. Jabetzaren gizarte-eginkizuna
Hamahirugarren gaia. JABARIAREN GAINEKO TITULARTASUNA............................................................. §33. Jabariaren gaineko titulartasunaren objektua 112. Jabetzaren objektua 113. Jabariaren goitik beherako hedadura §34. Jabariaren gaineko titulartasunaren mugak eta mugapenak 114. Kontzeptua 115. Auzotarren arteko harremanak 116. Mehelina, bereziki
117. Hitzarmen bidez jabariari ezarritako mugapenak.
Xedatzeko debeku izenekoak §35. Jabariaren gaineko titulartasuna babestea 118. Erreibindikazio-akzioa. Kontzeptua eta betekizunak 119. Gaur egun publiziotar akziorik dagoen ala ez zehazteko arazoa 120. Jabaria adierazteko akzioa 121. Ukatzeko akzioa 122. Actio ad exhibenduma 123. Mugaketa-akzioa Hamalaugarren gaia. ONDASUN HIGIEZINEN GAINEKO JABETZAREN ESTATUTUAK............................. §36. Jabetza eta «jabetza bereziak» 124. Jabetza pribatua eta ondasunei buruzko arauketa 125. Legeriaren estatutu-aniztasuna §37. Landa-jabetza 126. Ñabardura historikoak eta erakunde-izaerakoak 127. Landa-jabetzaren oinarrizko berezitasunak §38. Hiri-jabetza 128. Oharbide historikoak eta sistematikoak 129. Hiri-jabetzari buruzko estatutuaren berezitasun orokorrak Hamabosgarren gaia. MEATZE ETA UREN GAINEKO JABETZA............................ §39. Uren gaineko jabetza 130. Sarrera 131. Urei buruzko 1985eko abuztuaren 2ko Legea eta beraren araudiak 132. Herri-jabari hidraulikoa eta berori osatzen duten ondasunak 133. Uren gaineko jabari pribatua §40. Meatzeen gaineko jabetza 134. Sarrera 135. Arautegia 136. Legearen xedea 137. Mea eta gainerako baliabide geologikoen arteko sailkapena 138. Meatzeen gaineko eskubideen titular izateko baldintzak 139. Meatzeen gaineko eskubideen eskualdaketa 140. Baimenak azkentzea Hamaseigarren gaia. JABETZA INTELEKTUALA................................................... §41. Jabetza intelektuala 141. Kontzeptua 142. Eskubidea eskuratzea 143. Lege-iturriak
144. Izaera juridikoa §42. Subjektuak eta objektua 145. Subjektuak: 146. Objektua §43. Edukia 147. Eskubide morala 148. Lana ustiatzeko eskubideak §44. Kasu bereziak 149. Argitaratze-kontratua 150. Antzerki lanak eta musika egiteko kontratua 151. Lan zinematografikoak eta ikusentzunezko gainerako lanak 152. Ordenagailu-programak §45. Jabetza intelektualaren beste eskubide batzuk eta datu-baseen babes berezia 153. Artista, interpretari edota antzezlarien eskubideak 154. Fonograma-ekoizleen eskubideak 155. Ikusentzunezko grabazioen ekoizleek dituzten eskubideak 156. Irrati-erakundeen eskubideak 157. Argazki hutsak 158. Datu-baseen gaineko eskubide sui generis delakoa §46. Legeak aitortutako eskubideen babesa 159. Akzioak eta prozedura 160. Jabetza Intelektualaren Erregistroa Hamazazpigarren gaia. INDUSTRIA-JABETZA...................................................... §47. Industria-jabetza 161. Kontzeptua eta oinarria 162. Xedapen arauemaileak 163. Eskubidearen subjektua 164. Erregistroan inskribatzea §48. Industria-jabetza eskubidearen objektua 165. Asmakuntza-patenteak 166. Baliagarritasun-ereduak 167. Markak 168. Merkataritzako izena 169. Establezimendu-errotuluak 170. Industriako diseinua Hemezortzigarren gaia. ONDASUN-ERKIDEGOA................................................... §49. Erkidego-egoera 171. Erkidego edo titularkidetasun egoerak
172. Baldintzak 173. Erkidego arrunta 174. Erkidego arruntari buruzko arauen aplikazio-esparrua §50. Erkideek banaka dituzten ahalmen eta eginbeharrak 175. Banakako ahalmenak gauza erkidearen gainean 176. Artapen-gastuak 177. Partaidetza xedatzea 178. Epaiketan jardutea 179. Zatiketa §51. Erkideek batera dituzten ahalmenak 180. Administrazioa 181. Gauza erkidearen gaineko aldakuntzak §52. Azkentzea 182. Azkentzeko arrazoiak, orokorrean 183. Zatiketa eskatzeko ahalmena 184. Erkidego zatiezina 185. Gauza erkidea ez zatitzeko ituna eta zatitzeko debekua 186. Zatiketa 187. Hirugarrenen egoera §53. «Pro diviso» erkidegoa
188. Kontzeptua eta ezaugarriak Hemeretzigarren gaia. JABETZA HORIZONTALA..................................................................... §54. Jabetza horizontalaren arauketa 189. Sarrera 190. Kontzeptua, objektua eta izaera juridikoa 191. Horizontalitatearen araubidea eratzea 192. Jabetza horizontalaren objektua: osagai pribatiboak eta osagai erkideak 193. Estatutu juridikoa: jabeen eskubideak eta eginbeharrak 194. Jabetza horizontalaren antolaketa kolektiboa 195. Jabetza horizontala azkentzea §55. Ondasun higiezinen eremu pribatuak 196. Kontzeptua, eraketa eta araubidea IV. ZATIA GOZATZEKO ESKUBIDE MUGATUAK Hogeigarren gaia. GOZAMENA (I): KONTZEPTUA, EGITURA ETA EDUKIA.......... §56. Gozamena: oinarrizko ideiak
197. Gozamenaren kontzeptua eta izaera juridikoa 198. Gozamena eratzea 199. Gozamenaren subjektuak 200. Gozamenaren bjektua ยง57. Gozamenaren edukia 201. Gozamendunaren egoera juridikoa 202. Gozamendunaren lupertze-ahalmena 203. Gozamendunaren lupertze-ahalmenak dituen mugak 204. Gozamendunaren xedatze-ahalmena 205. Gozamena, gozamendunak besterenganatze-ahalmena duenean 206. Gozamendunaren babes juridikoa 207. Gozamendunaren betebeharrak 208. Jabe soilaren egoera juridikoa: ahalmenak eta betebeharrak Hogeita batgarren gaia. GOZAMENA (II): AZKENTZEA; GOZAMEN BEREZIAK; ERABILTZE- ETA BIZTANTZE-ESKUBIDEAK ..................................................................................... ....................................................................................... ยง58. Gozamena azkentzea 209. Azkentzeko arrazoiak 210. Gozamendunaren heriotza 211. Epea ahitzea edota baldintza suntsiarazlea betetzea 212. Bateratzea 213. Gozamendunak uko egitea 214. Gozamenean emandako gauza galtzea 215. Eratzailearen eskubidea suntsiaraztea 216. Preskripzioa ยง59. Gozamen bereziak 217. Ideia orokorrak 218. Gauza kontsumikorren gaineko gozamena 219. Narria daitezkeen gauzen gaineko gozamena 220. Nekazaritza landaretzen gaineko gozamena 221. Mendien gaineko gozamena 222. Meatzeen gaineko gozamena 223. Artalde eta urdaldeen gaineko gozamena 224. Eskubideen gaineko gozamena 225. Ondarearen gaineko gozamena eta jaraunspenaren gaineko gozamena ยง60. Erabiltze- eta biztantze-eskubideak 226. Erabiltze-eskubidea 227. Biztantze-eskubidea
228. Erabiltze- eta biztantze-eskubideei buruzko araubide erkidea Kode Zibilean Hogeita bigarren gaia. ZORTASUNAK (I). KONTZEPTUA, EGITURA, EDUKIA, ERAKETA, ALDARAZPENA ETA AZKENTZEA ....................................................................................... ......................................................................................... §61. Zortasun-eskubide erreala 229. Zortasunen kontzeptua, egitura, izaera juridikoa eta berezitasunak §62. Zortasunen arteko sailkapena 230. Izaeraren arabera: zortasun pertsonalak eta lur-zortasunak 231. Edukiaren arabera: positiboak eta negatiboak 232. Egikaritzaren arabera: etengabekoak eta etenkakoak 233. Zortasunik badela adierazten duten zeinuen arabera: agerikoak eta agerikoak ez direnak 234. Jatorriaren arabera: legezkoak eta borondatezkoak §63. Zortasunen objektua eta subjektuak 235. Zortasunen objektua 236. Zortasunen subjektuak §64. Zortasunen edukia 237. Iturrien arteko hurrenkera 238. Edukia, zortasun-eskubidearen titularrari begira 239. Edukia, zortasunpeko lurraren jabeari begira 240. Zortasun-eskubidearen babesa §65. Zortasunak eratzea 241. Lege bidez eratzea 242. Negozio bidez eratzea 243. Usukapio bidez eratzea 244. Ageriko zeinuen bidez eratzea §66. Zortasunen aldarazpena 245. Alderdien borondate bidez 246. Zortasunpeko lurraren jabeak duen ius variandia 247. Epea ahitzea eta edukitza 248. Lurren kanpo itxura gertatze bidez aldatzea 249. Lege bidez §67. Zortasunak azkentzeko arrazoiak 250. Bateratzea 251. Ez erabiltzea 252. Gauza mutatzea edo galtzea, horrek ezinezko egiten duenean zortasunaren egikaritza 253. Epea ahitzea edo baldintza betetzea
254. Uko egitea 255. Luditzea 256. Zortasunak azkentzeko beste arrazoi batzuk
Hogeita hirugarren gaia. ZORTASUNAK (II): ZORTASUN PERTSONALAK; LEGEZKO ZORTASUNAKBEREZIKI.................................................................. §68. Zortasun pertsonalak 257. Zortasun errealak eta pertsonalak bereiztea 258. Araubidea 259. Bazka, egur eta baso-aprobetxamenduen zortasuna §69. Legezko zortasunak bereziki 260. Kontzeptua 261. Sailkapena 262. Urei buruzko zortasunak 263. Bide-zorra 264. Abelbideak 265. Mehelinak (igorpena) 266. Argi-bistak 267. Euri urak husteko zortasuna 268. Distantziak eta bitarteko obrak 269. Itsasertzei buruzko zortasunak Hogeita laugarren gaia. ZENTSU-ESKUBIDE ERREALA........................................................... §70. Zentsuak 270. Kontzeptua, motak, bilakaera historikoa eta gaur egungo zuzenbidean eurok duten esangura 271. Izaera juridikoa 272. Berezitasunak 273. Subjektuak eta objektua 274. Zentsua eratzea 275. Zentsuaren edukia 276. Zentsua azkentzea §71. Zainpeketa-zentsua 277. Kontzeptua 278. Berezitasunak §72. Erreserba-zentsua 279. Kontzeptua 280. Berezitasunak §73. Enfiteusia 281. Kontzeptua eta izaera juridikoa
282. Subjektuak 283. Objektua 284. Eraketa 285. Edukia 286. Eroslehentasuna eta atzeraeskuratzea enfiteusian 287. Enfiteusia azkentzea ยง74. Enfiteusiaren antzeko eskubideak 288. Foroak eta azpiforoak 289. Lehenengo anduien gaineko zentsua Hogeita bosgarren gaia. AZALERA-ESKUBIDEA.................................................. ยง75. Azalera-eskubidea 290. Sarrera 291. Kontzeptua eta berezitasunak ยง76. Azalera-eskubidearen motak 292. Eraikitze-azalera edo hiri-azalera 293. Landare-, lugintza- edo landa-azalera Hogeita seigarren gaia. ONDASUN HIGIEZINEN TXANDAKAKO APROBETXAMENDU-ESKUBIDEA............................................................................ ยง77. Ondasun higiezinak denbora banatuan lupertzeko ematea 294. Motak 295. Arazo praktikoak: kudeaketa eta administrazioa ยง78. Abenduaren 15eko 42/1998 Legea, turismo erabilerako ondasun higiezinen txandakako aprobetxamendu-eskubidearena eta zerga-arauena 296. Hurbileko aurrekariak 297. Terminologia-gorabeherak 298. Ondasun higiezinen txandakako aprobetxamendu-eskubidea: kontzeptua 299. Ondasun higiezinen txandakako aprobetxamendu-eskubideak dakartzan ahalmenak 300. Izaera juridikoa 301. Erantzukizuna mugatzeko eta tartekaritzara jotzeko klausulak 302. Iraupena 303. Eraketa, eskritura arau-emailea eta araubidea inskribatzea 304. Sustapena eta eskualdaketa 305. Atzera-egitea, suntsiarazpena eta deuseztapena 306. Zerbitzurik ez ematea 307. Aurreko araubideak V. ZATIA
LEHENESPENEZ ESKURATZEKO ESKUBIDEAK Hogeita zazpigarren gaia. LEHENESPENEZ ESKURATZEKO ESKUBIDEAK........... §79. Lehenespenez eskuratzeko eskubideen kategoria 308. Kontzeptua eta azterketa kritikoa §80. Oinarrizko motak 309. Sarrera 310. Eroslehentasuna 311. Legezko atzeraeskuratzea 312. Aukera-eskubidea 313. Atzeraeskuratzearen eta eroslehentasunaren arteko harremanak §79. Legezko atzeraeskuratzea 314. Kontzeptu kritikoa 315. Egikaritza 316. Erkideen arteko atzeraeskuratzea 317. Mugakideen arteko atzeraeskuratzea 318. Jaraunslekideen arteko atzeraeskuratzea 319. Bazkideen arteko atzeraeskuratzea 320. Enfiteusizko atzeraeskuratzea eta eroslehentasuna 321. Lehenespenez eskuratzeko eskubideak Landa Errentamenduei buruzko Legean 322. Eroslehentasuna eta atzeraeskuratzea Hiri Errentamenduei buruzko Legean §82. Lehenespen-arazoak, lehenespenez eskuratzeko eskubidea dutenen artean 323. Orokorrean 324. Lehenespenez eskuratzeko eskubide ezberdinen pilaketa 325. Lehenespenez eskuratzeko eskubide bakarraren gain titular bat baino gehiago izanik, euren artean izan daitezkeen gaztazkak §83. Borondatezko eroslehentasuna eta atzeraeskuratzea 326. Onargarritasuna, araubidea eta ondoreak 327. Hitzarmenezko atzeraeskuratzea §84. Aukera-eskubidea 328. Kontzeptua 329. Izaera juridikoa 330. Aukera-eskubidearen inskripzioa eta egikaritza VI. ZATIA BERME ESKUBIDE ERREALAK Hogeita zortzigarren gaia. BAHIA.........................................................................
§85. Edukitza lekualdaketadun bahia 331. Kontzeptua 332. Ezaugarriak 333. Eraketa 334. Subjektuak 335. Objektua 336. Edukia 337. Azkentzea §86. Bahi bereziak 338. Bahi irregularra 339. Eskubideen gaineko bahia 340. Erruki etxeek eta gainerako establezimendu publikoek ematen dituzten maileguak bermatzeko bahia Hogeita bederatzigarren gaia. ONDASUN HIGIEZINEN GAINEKO HIPOTEKA (I).. §87. Ondasun higiezinen gaineko hipoteka 341. Ondasun higiezinen gaineko hipotekaren kontzeptua eta izaera 342. Espezialitate-printzipioa, hipotekari dagokionez. 343. Hipoteka-eskubide errealaren ezaugarriak 344. Bermatutako kredituaren eta hipoteka-bermearen arteko harremanak §88. Ondasun higiezinen gaineko hipoteka-motak 345. Borondatezko hipotekak 346. Trafiko-hipotekak edo hipoteka arruntak eta segurtasun-hipotekak 347. Legezko hipotekak. Zerrenda eta araubidea 348. Beste sailkapen batzuk: kapital-hipotekak eta errenta-hipotekak; solidarioak eta bereziak; arruntak eta lehenespenezkoak §89. Hipotekari buruzko harreman juridikoen subjektuak eta hipotekatzeko gaitasuna 349. Hipoteka-hartzekoduna eta zorduna 350. Zordun ez den hipotekatzailea 351. Finka hipotekatuaren hirugarren edukitzailea 352. Subjektu aktiboen aniztasuna eta kreditu-aniztasuna 353. Hipoteka eratzeko gaitasuna §90. Hipoteka eratzea 354. Borondatezko hipotekak eratzea 355. Hipoteka zati batez eratzea: inskribatu gabeko itunen eragingarritasuna 356. Hipotekaren alde bakarreko eraketa 357. Hipoteka eratuko dela hitzematea eta de contrahendo ituna 358. Legezko hipotekak eratzea
Hogeita hamargarren gaia. ONDASUN HIGIEZINEN GAINEKO HIPOTEKA (II)..... §91. Hipotekaren objektua 359. Sarrera 360. Hipotekatzeko moduko ondasunak 361. Ondasun hipotekaezinak 362. Errentamendu-eskubidearen gaineko hipoteka §92. Hipotekaren hedadura objektiboa 363. Hedadura objektiboaren kontzeptua zehaztea 364. Hipotekaren legezko hedadura 365. Hipotekaren hitzarmenezko hedadura 366. Hipotekaren hedadura, hirugarren edukitzaileari begira §93. Hipotekaren eragina, bermatutako kredituari begira 367. Bermatutako (hipoteka-)kreditua. Hipoteka flotagarria 368. Hipotekak bermatzen dituen korrituak zehaztea 369. Hipotekaren zabalkuntza deiturikoa 370. Hipoteka-bermea, kostuei eta bestelako gastuei begira §94. Hipoteka-erantzukizuna 371. Orokorrean 372. Erantzukizun mugatuko hipoteka deritzona §95. Hipotekaren aniztasun objektiboa eta espezialitate-printzipioa 373. Orokorrean 374. Kreditu bakarra bermatzeko, finka batzuen gain eratzen den hipoteka 375. Finka hipotekatua elkartzea §96. Kreditu-harreman zehatz batzuk bermatzeko hipoteka 376. Orokorrean 377. Baldintzapeko betebeharrak eta etorkizuneko betebeharrak bermatzeko hipoteka 378. Kreditudun kontu-korronteak bermatzeko hipoteka 379. Kanbio-letrak bermatzeko hipoteka 380. Endosu bidez eskualdatzeko moduko tituluak edo eramailearentzako tituluak bermatzeko hipoteka 381. Aldizkako errentak eta prestazioak bermatzeko hipoteka
Hogeita hamaikagarren gaia. ONDASUN HIGIEZINEN GAINEKO HIPOTEKA(ETA III)............................... §97. Hipotekaren edukia 382. Hipoteka-bermea iraunarazteko ahalmenak 383. Hipoteka-hartzekodunaren ahalmenak konkurtso-prozeduretan 384. Hipoteka-kreditua xedatu eta lagatzea 385. Hipoteka-mailegua subrogatzea eta aldaraztea 386. Hipoteka-kredituen merkatua eta mobilizazioa: Hipoteka Merkatuaren Legea
§98. Hipoteka-kredituaren pribilegioa eta lehenespena. Lehentasuna eta lerruna 387. Hipoteka-kredituaren lehenespena 388. Hipoteka-kredituen arteko hurrenkera: lehentasuna eta lerruna 389. Hipoteka-lerruna aldaraztea: trukatzea, atzeratzea eta erreserbatzea §99. Hipoteka betearazteko fasea 390. Hipoteka-akzioa. Legitimazioa eta objektua 391. Hipoteka-akzioaren preskripzio-epea 392. Hipoteka betearazteko prozedurak 393. Hipotekatutako ondasuna diru bihurtzeko bide judizialak, betiere hipoteka-akzioa egikarituz 394. Hipotekatutako ondasuna diru bihurtzearen ondoreak §100. Hipoteka azkentzea eta ezereztea 395. Hipoteka azkentzea: bideak eta ondorioak 396. Ezereztea Hogeita hamabigarren gaia. ONDASUN HIGIGARRIEN GAINEKO HIPOTEKA ETA EDUKITZAREN LEKUALDAKETARIKGABEKO BAHIA
.............................................................................. ................................................................................
§101. Ondasun higigarrien gaineko berme errealak, edukitza lekualdatzen ez denean: ondasun higigarrien gaineko hipoteka eta edukitzaren lekualdaketarik gabeko bahia 397. Kontzeptua 398. Oinarria §102. Ondasun Higigarrien gaineko Hipoteka eta Edukitzaren Lekualdaketarik gabeko Bahiari buruzko Legea 399. Aurrekaririk hurbilenak 400. Bi berme horietarako printzipio eta xedapenak 401. Ondasun Higigarrien gaineko Hipoteka eta Edukitzaren Lekualdaketarik gabeko Bahiaren Erregistroa §103. Ondasun higigarrien gaineko hipoteka 402. Kontzeptua 403. Subjektuak 404. Objektua 405. Bermatzeko moduko betebeharra 406. Edukia 407. Ondasun hipotekatua diru bihurtzeko prozedura judiziala
408. Azkentzea 409. Objektuaren araberako berezitasunak §104. Edukitzaren lekualdaketarik gabeko bahia 410. Kontzeptua 411. Eraketa 412. Objektua 413. Edukia 414. Ondasun pignoratua diru bihurtzeko prozedurak 415. Azkentzea
Hogeita hamahirugarren gaia. ANTIKRESIA............................................................................................ §105. Antikresi-eskubide erreala 416. Kontzeptua eta legezko arauketa 417. Ezaugarriak 418. Eraketa 419. Edukia 420. Azkentzea VII. ZATIA ONDASUN HIGIEZINEN ERREGISTROARI BURUZKO ZUZENBIDEA Hogeita hamalaugarren gaia. ONDASUN HIGIEZINEN ERREGISTROARI BURUZKO ZUZENBIDEA
............................................................................ ............................................................................ §106. Ondasun higiezinei buruzko erregistro-publizitatea 421. Ideia orokorrak 422. Ondasun higiezinei buruzko erregistro-publizitatea §107. Jabetza Erregistroa 423. Jabetza Erregistroa, erakunde juridiko gisa 424. Jabetza Erregistroa, administrazio-erakunde gisa §108. Ondasun higiezinen erregistroari buruzko zuzenbidea 425. Kontzeptua eta izaera 426. Testu arauemaileak §109. Ondasun higiezinei buruzko erregistroen publizitate-sistemak, zuzenbide konparatuan 427. Oharbide orokorrak 428. Frantziako sistema
429. Alemaniako sistema 430. Australiako sistema. Hogeita hamabosgarren gaia. ONDASUN HIGIEZINEN ERREGISTROARI BURUZKO ZUZENBIDEA ESPAINIAN ........................................................................... ............................................................................. ยง110. Ondasun higiezinen erregistroari buruzko zuzenbidearen eraketa historikoa Espainian 431. Kargen Erregistroa ezartzea 432. 1861eko Hipoteka Legea 433. 1909ko Hipoteka Legea 434. Gaur egungo Hipoteka Legea eta beraren erregelamendua ยง111. Hipoteka Legea eta Kode Zibila 435. Arauketa bikoitza 436. Hipoteka Legearen eta Kode Zibilaren arteko koordinazioa ยง112. Espainiako sistemaren oinarrizko berezitasunak: hipoteka-printzipioak 437. Esanahia eta norainokoa 438. Inskripzio-printzipioa 439. Erregu-printzipioa 440. Legezkotasun-printzipioa 441. Segidako traktuaren printzipioa 442. Lehentasun-printzipioa 443. Publizitate-printzipioa 444. Zehaztasun-printzipioa 445. Erregistroko legitimazio-printzipioa 446. Erregistroko fede publikoaren printzipioa Hogeita hamaseigarren gaia. INSKRIPZIOAREN OSAGAIAK................................. ยง113. Erregistro bidezko publizitatearen objektua: Erregistroan inskriba daitezkeen eskubideak eta tituluak 447. Azalpen orokorra 448. Erregistroan inskriba daitezkeen eskubideak 449. Erregistroan inskriba daitezkeen tituluak ยง114. Erregistroko titularra 450. Kontzeptua 451. Identifikazioa 452. Erregistroko titularrak jarduteko duen gaitasuna edo beraren ondasunak xedatzeko duen askatasuna. Gaitasun edo askatasun hori ukitzen duten inguruabarrak
§115. Erregistroko finka 453. Kontzeptua 454. Finka bereziak §116. Finkaren deskripzioa Erregistroan. Folio erreala 455. Inmatrikulazioa 456. Finkaren deskripzioa 457. Erregistroa eta Katastroa §117. Finkaren aldarazpenak 458. Finkaren egiazko luzezabalera Erregistroan adierazitakoa baino handiagoa izatea 459. Obra berriari buruzko adierazpena 460. Finken aldarazpenak Erregistroan Hogeita hamazazpigarren gaia. ERREGISTROKO PROZEDURA........................... §118. Erregistroko prozedura 461. Kontzeptua 462. Izaera juridikoa §119. Prozeduraren hasiera 463. Inskripzio-eskabidea. Erregu-printzipioa 464. Legitimazioa 465. Titulua aurkeztea 466. Aurkezte-idazkuna 467. Sarrera-erregistroa 468. Atzera egitea §120. Erregistratzaileak egindako kalifikazioa 469. Esanahia eta norainokoa 470. Erregistratzaileak emandako ebazpena 471. Ongitzeko moduko akatsak eta ongiezinak 472. Gobernu-errekurtsoa, erregistratzaileak egindako kalifikazioaren aurka 473. Errekurtso judiziala Hogeita hemezortzigarren gaia. INSKRIPZIO-IDAZKUNA...................................... §121. Inskripzioa 474. Kontzeptua 475. Inskripzio eratzailea eta adierazlea 476. Nahitaezko eta borondatezko inskripzioa 477. Hipoteka Legearen 319. artikulua 478. Traditioa eta inskripzioa §122. Inmatrikulazio-prozedurak 479. Motak
480. Jabari-espedientea 481. Eskuratzeko titulu publikoa 482. Jabari-ziurtagiria 483. Eskubide erreal mugatuaren titularrak eskatutako inmatrikulazioa §123. Segidako traktua 484. Kontzeptua eta esanahia 485. Segidako traktu laburtua 486. Segidako traktua berriro hastea Hogeita hemeretzigarren gaia. INSKRIPZIOAREN ONDOREAK ................................................................................................................. ................................................................................................................... §124. Erregistroko lehentasuna 487. Esanahia eta norainokoa. Erregistroko lerruna 488. Erregistro lerrunaren izaera aldakorra §125. Erregistroaren itxiera 489. Esanahia eta norainokoa 490. Erregistroa ixteko data §126. Erregistroko legitimazioa 491. Zehaztasun-printzipioa 492. Erregistroko legitimazioa: esanahia eta norainokoa §127. Hipoteka Legearen 41. artikuluko akzioak 493. Izaera 494. Prozedura §128. Erregistroko fede publikoa 495. Kontzeptua 496. Hipoteka Legearen 32 eta 34. artikuluak 497. Fede publikoaren esparrua 498. Fede publikoaren mugak 499. Fede publikoaren ondoreak 500. Hipoteka-hirugarrena Berrogeigarren gaia. ERREGISTROKO BESTE IDAZKUN BATZUK. ERREGISTROAN ADIERAZITAKOAZUZENTZEA ............................................................................ ............................................................................ §129. Aurreneurrizko idatzoharra 501. Kontzeptua 502. Ondoreak 503. Motak
ยง130. Bazterreko oharra 504. Kontzeptua 505. Motak ยง131. Ezereztea 506. Kontzeptua 507. Ondoreak 508. Kasuak 509. Forma 510. Edukia ยง132. Idazkunak indargabetzeko beste arrazoi batzuk: iraungitzea 511. Idazkun baten ordez beste bat egitea 512. Iraungitzea ยง133. Erregistroan adierazitakoa zuzentzea 513. Erregistroaren zehaztugabetasuna 514. Arrazoiak 515. Okerrak zuzentzea 516. Zuzenketa-akzioa
LABURDURAK AAEE ABGB AE AG AGE AKL AnAE AiNL ANL ArAE art. ArZZK AstAE azk. xed./a. x. BAFZZK BEZ BGB BJLO BUAE BUZZK c.t.u. D NJKL Dg. EAAL EAEE EAEFL EAO ED
EEE EEEI EHAE
EHFZZL EhL EIAE EK EKL EKU
Autonomia-erkidegoak Austriako B端rgerliche Gesetzbucha Aranzadi erreferentzia Auzitegi Gorena Auzitegi Gorenak emandako epaia Aseguru Kontratuaren Legea Andaluziako Autonomia Estatutua Aireko Nabigazioaren Legea Arrisku Nuklearren Legea Aragoiko Autonomia Estatutua artikulua Aragoiko Zuzenbide Zibilaren Konpilazioa Asturietako Autonomia Estatutua azken xedapena Bizkaia eta Arabako Foru Zuzenbide Zibilaren Konpilazioa Balio Erantsiaren gaineko Zerga B端rgerliche Gesetzbucha Botere Judizialaren Lege Organikoa Balear Uharteetako Autonomia Estatutua Balear Uharteetako Zuzenbide Zibilaren Konpilazioa contra tabulas usucapioa Dekretua Nahitaez Jabetza Kentzearen Legea Digestoa Estatu Administrazioari buruzko Araubidearen Legea Europako Atomo Energiaren Erkidegoa Euskal Autonomia Erkidegoko Fundazioei buruzko Legea Estatuko Aldizkari Ofiziala Errege Dekretua Europako Ekonomia Erkidegoa Europako Ekonomia Erkidegoaren Ituna Euskal Herriarentzako Autonomi Estatutua Euskal Herriko Foru Zuzenbide Zibilaren Legea Ehizaren Legea Europako IkatzAltzairuaren Erkidegoa Espainiako Konstituzioa Estatuko Kontratuen Legea Europako Kontu Unitatea
EME EL EMSL ENE ENZN ENZNE EOHL EOL EPMB etab. ExtrAE EZE EZL FL GalAE GalFL GalZZK GSLO HAAAPEL
HE HEL HJH HJHE HL
i.f. IJAO IJEs IL JHL JIL JILTB JIME K.o. KA KAE KALO kap. KatAE KatAN KatFPL
Erkidegoko Markaren Erregelamendua Elkarteen Legea Erantzukizun Mugatuko Sozietateen Legea Estadistikako Nazio Erakundea Erregistro eta Notariotzaren Zuzendaritza Nagusia Erregistro eta Notariotzaren Zuzendaritza Nagusiak emandako Ebazpena Espainiako Ondare Historikoaren Legea Estatuaren Ondarearen Legea Espainiako Patente eta Marken Bulegoa eta abar Extremadurako Autonomia Estatutua Erregistro Zibilaren Erregelamendua Erregistro Zibilaren Legea Fundazioen Legea Galiziako Autonomia Estatutua Galiziako Fundazioen Legea Galiziako Zuzenbide Zibilaren Konpilazioa Gizarte Segurantzaren Lege Orokorra Herri Administrazioen Araubide eta Administrazio Prozedura Erkidearen Legea Hipoteka Erregelamendua Hiri Errentamenduen Legea Herri Jabari Hidraulikoa Herri Jabari Hidraulikoaren Erregelamendua Hipoteka Legea in fine Industria Jabetzaren Aldizkari Ofiziala Industria Jabetzaren Estatutua Itsasertzen Legea Jabetza Horizontalaren Legea Jabetza Intelektualaren Legea Jabetza Intelektualaren Legearen Testu Bategina Jabetza Intelektualaren Mundu Erakundea Kristo ostean Konstituzio Auzitegia Konstituzio Auzitegiak emandako Epaia Konstituzio Auzitegiaren Lege Organikoa kapitulua Kataluniako Autonomia Estatutua Kataluniako Auzitegi Nagusia Kataluniako Fundazio Pribatuen Legea
KatOK
KatUAL KatZL KatZZK KELO KLO KLTL KPI KUFL KZ LABL LD LE LED LEL
LJAO LL LLTB LNE LO LUO LUTL MA MEE MeL
MHL MJIEH MK ML MEI NEGL NFB NFH NFZZK NUML NTS OEL OHHELBL OHL OJ
Kataluniako Oinordetzen Kodea Kataluniako Ukatze-Akzioaren Legea Kataluniako Zentsuen Legea Kataluniako Zuzenbide Zibilaren Konpilazioa Kontsumitzaile eta Erabiltzaileen Lege Orokorra Kooperatiben Lege Orokorra Kanbio Letra eta Txekearen Legea Kontsumo Prezioen Indizea Kanariar Uharteetako Fundazioen Legea Kode Zibila Lurzoruaren Araubidearen eta Balorazioen Legea Legegintzazko Dekretua Langileen Estatutua Legegintzazko Errege Dekretua Landa Errentamentuen Legea Legeria eta Jurisprudentziaren Aldizkari Orokorra Lurzoruaren Legea Lurzoruaren Legearen Testu Bategina Lanaren Nazioarteko Erakundea Lege Organikoa Lurzoruaren gaineko Udal Ondarea Lagundutako Ugalketa Tekniken Legea MinistroAgindua Merkataritzako Erregistroaren Erregelamendua Meatzeen Legea Hipoteka Merkatua arautzeko Legea Merkataritzari lotutako Jabetza Intelektualaren Eskubideei buruzko Hitzarmena Merkataritza Kodea Marken Legea Marken Eskubidearen Ituna Nekazaritzaren Eraldaketa eta Garapenaren Legea Nafarroako Foru Berria Nafarroako Foruaren Hobekuntza Nafarroako Foru Zuzenbide Zibilaren Konpilazioa Nekazaritzako Ustiategien Modernizaziorako Legea Nekazaritzako Transformazio Sozietatea Ordainketa Etenduraren Legea Ondasun Higigarrien gaineko Hipoteka eta Edukitzaren Lekualdaketarik gabeko Bahiaren Legea Ontzien gaineko Hipotekaren Legea Oinarri juridikoa
or. orr. par. PAEZL
PBH PE PKL PL PZL
s.t.u. SAL TAOL TAL TB TL TLO TOL UL
ValAE xed. azk. xed. gehi./x. g. xed. ira./x. i. ZK zk. ZZU
orrialdea orrialdeak paragrafoa Produktu Akastunengatiko Erantzukizun Zibilaren Legea Pariseko Batasunaren Hitzarmena Probintziako Entzutegia Prozedura Kriminalaren Legea Patenteen Legea Prozedura Zibilaren Legea secundum tabulas usucapioa Sozietate Anonimoen Legea Toki Araubidearen Oinarri Legea Turismo Erabilerako Ondasun Higiezinen Txandakako Aprobetxamendu-Eskubideen eta Zerga-Arauen Legea Testu bategina Tartekaritzaren Legea Tributuen Lege Orokorra Toki Ogasunen Legea Uren Legea Valentziako Autonomi Estatutua xedapen azkentzailea xedapen gehigarria xedapen iragankorra Zigor Kodea zenbakia Zuzenbide zibilaren Urtekaria
I. ZATIA ESKUBIDE ERREALARI BURUZKO TEORIA OROKORRA
Lehenengo gaia ESKUBIDE
ERREALA
Laburpena: §1. Gauzei buruzko zuzenbidearen esangura 1. Gauzei buruzko zuzenbidearen oinarrizko arauak eta konstituzio-printzipioak 2. Gauzei buruzko zuzenbidearen «sistema»: Kode Zibila, lege bereziak, Zuzenbide Zibil erkidea eta autonomietako zuzenbide zibilak §2. Eskubide errealaren eraketa dogmatikoa 3. Eskubide errealen eta kreditu-eskubideen arteko bereizketa 4. Eskubide erreala, akzio erreala eta eragingarritasun erreala §3. Eskubide errealei buruzko antolaketa eta arauketa 5. «Numerus clausus». Zuzenbide tipotik kanpoko eskubide errealak 6. Garrantzi erreala duten negozio juridikoak. §1. GAUZEI BURUZKO ZUZENBIDEAREN ESANGURA 1. Gauzei buruzko zuzenbidearen oinarrizko arauak eta konstituzio-printzipioak Gauzei buruzko zuzenbidearen oinarrizko gaia ondasun ekonomikoak eratxiki eta gozatzea da, eta horrek erabateko garrantzia du gizartea antolatzeko. Kontua da zehaztea nori dagokion baliabideen ustiapenari buruzko erabakiak hartzea, hots, gizarteari berari ala herritarrei eurei, gizabanako moduan hartuta. Horregatik, Gauzei buruzko zuzenbideak kutsu ekonomikoa du, berez urriak diren ondasunak esleitu edo banatu behar dituelako. Bestalde, konpondu egiten ditu guztiz politikoak diren arazoak. Ondasun ekonomikoak eratxiki eta gozatzeak botere-egoera dakar; horrek eragina du botereen zatiketa eta antolaketari buruzko printzipioan, bai eta eginkizunak banatzeko printzipioan ere, printzipio horiek gizarte antolaketa ororen oinarrian dauden printzipioak direla. Horren harira, ondasunen eratxikipenaren eta boterearen (esangura politikoan) arteko harremanak modu desberdinetara antolatu izan dira historian
zehar; ikuspegi horretatik, gizarte mota edo sistemen arteko bereizketa egin daiteke, baliabideei buruzko erabakiak kolektibitateak ala herritarrek hartzen dituzten kontuan hartuta. Sistema batzuetan gozatze pribatua nagusitzen da; beste batzuetan, ordea, kolektibitate antolatuari, hots, Estatuari eratxikitzen zaizkio baliabiderik garrantzitsuenak. Halaber, badira izan ekimen ekonomiko pribatuan oinarritzen diren gizarte antolaketak, ekimen pribatu hori gauzatu dadin ondasunak eta baliabideak izan behar direla. Bestetik, zenbait antolaketetan, Estatuak berak oinarrizko erabakiak hartzen ditu baliabideen ustiapenaren gainean, bai eta ekonomiaren plangintza eta zuzendaritzaren gainean ere. Nolanahi den ere, gaur egun gizarteekonomiaren eredu gehienek bi printzipioen arteko konbinaketa dute oinarri. Estatuari eratxikitzen zaizkio (kolektibitate antolatua den aldetik) gizarte bizitzarentzat oinarrizkoak eta garrantzitsuak diren ondasunak eta baliabideak. Gainerakoen gozatze eta ustiapena, berriz, gizabanakoei eurei uzten zaie, herritarrek euren interesak ase ditzaten, ondasun horietatik etekin eta onura egokiak ateraz. Espainian Gauzei buruzko zuzenbidea eredu horretan oinarritzen da, hain zuzen: baliabide batzuk gizabanakoen ahalmen esparrutik atera eta Estatuari eratxikitzen zaizkio, horiek kudeatu eta ustiatu ditzan. Beste ondasun batzuk, ostera, gizabanakoei eurei eratxikitzen zaizkie, autonomia pribatuak dituen mugen barnean, kudeatu eta ustiatu ditzaten, edo merkatuan ondasun horiek eskualdatuz etekinak eta onurak atera ditzaten. Gauzei buruzko zuzenbidea antolatzeko printzipioak Konstituziora, Kode Zibilera eta zenbait legetara biltzen dira. Ondasunak eta baliabideak eratxikitzeko arazoa konpon dadin, EKren ardatz nagusia da jabetza pribatua aitortu eta babestea (33.1 art.). Alabaina, herritarrei ondasunak kudeatzeko eta gozatzeko aitortu ahalmena ez da erabatekoa; aitzitik, interes orokorrak mugatu egiten du ahalmen hori. Ondorenez, herritarrei aitortu ahalmenetik at daude estatuari erreserbatutako «oinarrizko» ondasun eta baliabideak. Bestalde, herritarrek duten ahalmena ekonomia-ekimen pribatuari lotzen zaio, azken hori sistema ekonomikoaren printzipio nagusietatik bat den ginoan. EKren 38. art.ak «enpresa askatasuna aitortzen du merkatu ekonomiaren barruan». Hala ere, aitorpen hori ez da erabatekoa, muga batzuk baititu: «ekonomia orokorraren eta, hala denean, plangintzaren eskakizunak», alegia. Agerikoa denez, Konstituzioak ez dizkie gizabanakoei orotariko ondasunak eratxiki, ezta ondasunak gozatu eta lupertzeko askatasun osoa aitortu ere. Alde batetik, oinarrizko baliabide eta zerbitzu batzuk arlo publikoaren esku utz daitezke (EKren 128.2 art.). Bestalde, jarduera ekonomikoan ekimen publikoa onartu da; beraz, Estatua bera ere agente ekonomikoa da, horregatik, ondasun eta zerbitzuen ustiapenean eta trafikoan esku hartu ahal izango du, aurrean aipatutako artikuluak adierazten duenez.
Are gehiago, ondasunen eratxikipenak beti egon behar du interes orokorraren menpe (EKren 128.1 artikulua); «herriaren aberastasun guztia interes orokorraren menpe dago, edozein eratakoa eta titulartasunpekoa izanik ere». Hori dela eta, Estatuak jarduera ekonomiko orokorra planifika dezake lege bidez, EKren 131.1 artikuluak horixe ahalbidetu baitu. Berez, artikulu horrek helburuari buruzko oharbidea egiten du, Estatuak ondoko xedeokin planifika baitezake: «guztion beharrizanak asetzeko, eskualde eta arlo desberdinen garapena orekatu eta harmonizatzeko, bai eta errentaren zein aberastasunaren hazkundea eta horien banaketa zuzenagoa bultzatzeko ere». Gainera, ondasun batzuk sub conditione eratxikitzen dira, hau da, horien ustiapena eta trafikoa nolabait Estatuaren esku-hartze eta kontrolpean daude. Are gehiago, ondasun horiek ez zaizkie herritarrei eratxikitzen, Herri Administrazioari baino; horretara, ondasun horiek herritarrek gozatu, lupertu edota ustia ditzaten nahitaezkoa da Estatuaren emakida, lizentzia edo baimena izatea. Horixe gertatzen da EKren 132.2 art.ak adierazitako ondasunekin, bai eta geroko legeek ezarri dituztenekin ere. Konstituzioaren agindu horrek aipatzen dituen ondasunak («itsasolehorreko aldea, hondartzak, lurralde itsasoa eta gune ekonomikoak zein kontinenteko plataformak berez ematen dituzten baliabideak», alegia) ezin dira inola ere legeria arruntaren bidez jaregin. Hortaz, lehenengo eta behin, ondasun batzuen nolabaiteko luperketa esparrua aitortzen zaie gizabanakoei. Luperketa esparru horren barnean, kontrol-neurriak edo -printzipioak ezartzen dira, interes orokorra babesteko, bai eta gizartearen antolaketan aparteko garrantzia duten balioak zaintzeko ere. Azkenik, luperketa esparru horretan, betiere, aurretiaz ezarririk dauden balioak kontuan hartuta, ondasun horien eratxikipena edo esleipena gertatzen da; eratxikipena da Espainiako sistemaren printzipio nagusia: ekimen ekonomiko pribatua aplikatzen da, ondasunak ustiatu, gozatu eta lupertzeko oinarrizko irizpide edo sistema gisa. Ekimen ekonomiko pribatu hori enpresa askatasunean gorpuzten da eta, hori bultzatzeko, ondasun eta baliabideak gozatu eta lupertzeko aukera izan behar da, ondasunak modu zabalenean erabiltzeko aukera, alegia. Horrexek justifikatzen du EKren 33. artikuluak ezarri duen printzipioa: «jabetza pribaturako eta jarauntsirako eskubideak aitortzen dira». Konstituzioak jaso beste balio batzuek ere jabetza pribatua «aitortzea» eragin dute eta, horregatik, aitorpen hori aztertu behar da balio horiek guztiak aintzat hartuta. Bada, aintzat hartu behar dira, batetik, pertsonaren balioa, eta, ondorenez, pertsona ororen duintasuna eta askatasuna, eta, bestetik, «nortasuna askatasunez garatzea» (EKren 10. art. eta horrekin bat datozenak). Horiei gehitu behar zaizkie, berebat, lan egiteko eskubidea (EKren 35. art.) eta ekonomia-ekimen pribatua edo enpresa askea izatea (EKren 38. art.). Printzipio horien ondorio da ondasunak eta baliabideak gozatzeko eta
lupertzeko aukera onartu eta babestea, hots, ondasunok eta baliabideok esangura zabalean erabili ahal izatea. Jabetza pribatua aitortzen da, muga batzuen barruan, alegia: gizabanakoei ez zaie oinarrizko baliabiderik eratxikitzen, eratxikipen horrek berarekin badakar gizabanakoek erabakitze-ahalmen arriskutsuak eskuratzea, interes orokorraren kalterako (edo, modu abstraktuan adierazteko, EKren ustetan, gizarte antolaketarako noraezekoak diren balio edo printzipioen kalterako). Nolanahi den ere, gero ikusiko dugunez, jabetza pribaturako eskubidea aitortzeak berez ez dakar status quo zehatz baten babesa; bestalde, eratxikipenak ez du ematen erabateko ahalmen mugagaberik, titularrak bere erara erabil dezakeen ahalmenik, hain zuzen. EKren 33.2 art.ak adierazi duenez, jabetzak ematen duen ahalmenaren edukia legez zehaztu edo mugatuko da, «gizarte-eginkizun» deritzon irizpidearen arabera. Batetik, ondasunen eta baliabideen gaineko ahalmen guztiak eratxikitzeko irizpidea da jabetza; baina, bestetik, jabetza horren «gizarte-eginkizunak», gero ikusiko dugunez, ahalmenak eratxiki arren, muga eta eginbehar batzuk ere ezarri egin ditu. Muga eta eginbehar horiek guztiak, azken finean, solidaritatearen ideiak zein guztion interesak edo interes orokorrak eratorritakoak dira. Herri-botereek ezin diete herritarrei kendu eratxikipen esparru horretako ondasunik, ezta eskubiderik ere, herri-onura edo gizarte interesik ez bada; horrelakoetan, kasuan kasuko kalte-ordaina eman eta legeetan xedatutakoa bete behar da (EKren 33.3 art). Autoreek luze eta zabal aztertu izan dituzte aurrekoari lotuta dauden kontu batzuk; une honetan horietan sakonduko ez dugun arren, aipatu egingo ditugu. Lehendabizikoa herritarrei ondasunak eta eskubideak kentzeko herri-botereek duten ahalmenaren norainokoa da; ondasunak kentze horri «nahitaez jabetza kentze» deritzo. Bigarrena, bereizi egin behar dira, batetik, nahitaez jabetza kentzea, eta, bestetik, oinarrizko baliabide edo zerbitzu batzuk arlo publikoari erreserbatzea (hots, ondasun edo zerbitzu horiek Estatuaren esku uztea edo Estatuari eskualdatzea; EKren 128.2 eta 132.2 artikuluak). Eta, hirugarrena, plangintzak izan dezakeen eragina ondasun zehatz batzuen gozatze, luperketa eta ustiapenean. Edonola ere, gai horretan herri-botereei esku hartzeko aukera zabala aitortzen zaien bitartean, lege-erreserbaren teknika berme moduan erabiltzen da. Arean ere, ez dira zilegiak lege arruntak aldez aurretik zehaztu, agindu edo arautu ez dituen administrazio erabakiak, ezta egintza politikoak ere.
Halaber, Konstituzioaren araubidea ez da Konstituzioarekin berarekin ex novo jaio; alderantziz, konstituzio aurreko egoerak oraindik orain badirau, ñabardura batzuekin bada ere. Konstituzioa dela bide, egoera argitu eta Botere Legegilearen esku-hartzea indartu da, Herri Administrazioaren edo, orokorrean, Botere Betearazlearen nahierarako jarduna saihestua izan dadin. Kode Zibilak, liberalismo moderatuaren ideietatik abiatuz, ezarri zuen jabetza pribatua errespetatzeko printzipio orokorra (348. art.); are gehiago, nahitaez jabetza kentzeko, herri-onuran oinarritutako arrazoiren bat izan eta
aldez aurretik kalte-ordaina eman behar zen (349. art.). Orduko, Kodeak ondasun batzuk herri-jabarikoak zirela aldarrikatu zuen (339. art). Ondasunok gizabanakoen eratxikipenetik kanpo geratu ziren eta, horrexegatik, gizabanakoek ondasun horiek nolabait lupertzeko, Estatuaren zein beraren organismo, erakunde edo bulegoen emakida edo baimena behar zuten. Horren ildotik, XIX. mendean zehar emandako legeak errespetatu zituen Kode Zibilak, baliabide zehatz batzuen ustiapenari, gozatzeari eta luperketari dagokionez; besteak beste, urei eta meatzeei buruzko legeak. Hala ere, denborak aurrera egin ahala, ondasunen eratxikipenaren esparruan, berriro zehaztu behar izan da zer diren arlo publikoa eta pribatua. Modu berean, Estatua eskubideen polizia bazen ere, bilakaera horren ondorioz Estatuak esku-hartze aktiboa du ekonomian. EK aldarrikatu baino lehen, bilakaera hori zorroztu egin zen, lege berezi batzuek espazio, ondasun edo baliabide zehatz batzuen arauketa berezia egin zutela. Lege berezi horien bitartez, kolektibitatearen eta herritarraren arteko harremanak eraberritu ziren, neurri handi batean KZren 348. artikuluak jabari edo jabetzari buruz agertzen duen oinarrizko ideia zuzenduz. KZren irizpide liberal horren arabera, ondasunak gozatu eta xedatzeko eskubidea da jabaria edo jabetza, eta kasu berezietan bakarrik murriztu edo mugatu daiteke, titularraren nahierarako interesa gailentzen baita. Konstituzioa aldarrikatuz geroztik, Gauzei buruzko zuzenbidea berriro antolatu behar izan da. Esparru edo espazio batzuetan, guztion interesa edo interes orokorraren eta herritarraren interesa edo interes bereziaren arteko harremanen oreka bilatu behar da, kasuan kasuko ezaugarriak eta herritar horri eratxiki edo esleitu zaizkion ondasun edo baliabide horiek kontuan hartuz. Oinarrizko irizpide hauek eman dezakete antolaketa berri horren gakoa: a) Konstituzioaren edo legearen aginduz, oinarrizko ondasun edota baliabide batzuk ezin dira gizabanakoen eskumenekoak izan, Estatuari eratxikitzen zaizkiola; horretan, Estatu adierazmoldea esangurarik zabalenean ulertu behar da, ondasun edo baliabide horien kudeaketa eta ustiapena Estatu, Autonomi, Probintzi zein Toki erakundeen esku gera daitezkeelako. Edozein modutara ere, hori salbuespena da; Espainian Gauzei buruzko zuzenbidearen printzipio nagusia ondasunen jabetza pribatua da. Jabetza hori ez du titularraren heriotzak azkentzen, beraz, ez da herri-jabariko bihurtzen. Horixe da EKren 33.1 artikulura bildutako manuaren esanahia. b) Gizabanakoei ondasunak eratxikitzen zaizkienetan, interes orokorra edo guztion interesa kontuan izan behar da nolabait. Hortaz, ezin da aldez aurretik zehaztu eratxikipen horren edukia, ez baitago erabateko ahalmen eskualdaketarik; izan ere, gizabanakoaren jarduna kontrolpean dago, mendekoturik, alegia. Hortaz, gizarte-eginkizunak (EKren 33.2 artikulua) edo
plangintzak (EKren 131.1 art) eratxikipena baldintzatzen dute, baita bigarren maila batean Zuzenbidearen abusu teknikek (KZren 7.2 art.), eta gizarte interesarenondoriozko zenbait jabetza-kentzek ere (NJKLren 71. art. eta abar). c) Irizpide orokorra da ondasunak erabiltzeko askatasuna, kasuankasuan lege desberdinek ezarritako baldintza eta mugen barruan (EKren 38. art.). Ondasunak erabiltzeko askatasuna lege bidez xeda daiteke, betiere, jabetza eskubidearen oinarrizko edukia errespetatuz (EKren 53.1 art.). Oinarrizko eduki hori osatzen dute, Konstituzio Auzitegiaren ustez (KAk emandako 37/1987 eta 11/1981 epaiak), eskubidea jabetza eskubide gisa aitortua izan dadin beharrezkoak diren ahalmenek edo jarduteko aukerek. Horrela, oinarrizko eduki hori gainditu edo hautsi egiten da, eskubideari ezarritako mugapenek eskubidea bera erabilezin bihurtzen badute, arrazoizkoa dena baino gehiago zailtzen badute, edota beharrezko babesa kentzen badiote. Horiek horrela, autoreek gai hori asko eztabaidatu izan dute (COCA, LÓPEZ, MONTÉS). 2. Gauzei buruzko zuzenbidearen sistema: Kode Zibila, lege bereziak, Zuzenbide Zibil erkidea eta autonomietako zuzenbide zibilak Espainiako Zuzenbidearen bilakaera historikoak berez ekarri du arauak sakabanatzea. Aldian aldiko inguruabarren arabera sortu izan diren zenbait legetara bildurik dago egun Gauzei buruzko zuzenbidea. Neurri handi batean, nekazaritzako gizartetik industriako gizartera igarotzeak eratorritako arazoek bultzatu dituzte lege horiek, eta lege horien arteko harmonizazioa ez da beti erraz lortzen. Gauzei buruzko zuzenbidearen oinarrizko berezitasunak labur azaldu nahian, ondokoak azpimarratu behar ditugu: a) Gorago ikusi dugunez, Espainiako Konstituzioak ondasunak eta baliabideak erabiltzeko, hau da, ondasunak eta baliabideak gozatu, lupertu eta ustiatzeko aukera ematen du, horretan ondoko printzipioak hartu direla kontuan: ondasun eta baliabide batzuk arlo publikoari eratxiki zaizkio, beste batzuk, ordea, pribatuari; erabilera guztiak interes orokorraren edo gizarte interesaren menpe daude; askatasun esparrua aitortzen da, baina askatasun hori mugatua eta baldintzapekoa da, trafikoan ondasunen gainean herritarrek duten ahalmena gauzatu dadin behar bestekoa den arren. b) Hala ere, ondasun eta baliabide batzuk ezin dira gizabanakoen eskumenekoak izan. Beste kasu batzuetan, berriz, ondasun eta baliabideak herritarrei eratxikitzen zaizkie; baina Herri Administrazioaren bidez, Estatuak esku hartu egiten du, aurrerago aipatu ditugun bideetatik, ondasun horien gaineko ahalmenak herritarrek egikaritzen dituztenean. Esku-hartze horren
arrazoiak hiru dira: batetik, baliabide eta ondasun horien kalitatea; bestetik, gizartean bizitzeko duten garrantzia; eta, azkenik, Konstituzioak aldarrikaturiko solidaritatearen eta beste balio batzuen kalterako desoreka sortzen duten ahalmen egoerak saihestu beharra. c) Bestalde, Estatuaren eta autonomia-erkidegoen artean eskumenak banatzeko printzipioa dela medio (EKren 148 eta 149. art.ak), autonomia-erkidegoen legeek zehatz ditzakete gizarte interesaren edo guztion interesaren eta gizabanakoaren interesaren arteko harremanak (KAk emandako 37/1987 epaia), nahiz eta erkidegook Zuzenbide zibilean eskumenik izan ez (KAk emandako 37/1981 eta 35/1982 epaiak). KAren 37/1987 epaiak dioenez: «… jabearen ahalmenen mugapena dagoeneko ez du legeria zibilak bakarrik egiten; horixe egiten dute herri-interesaz bereziki arduratzen diren legeek ere, herri-interesok jabetza pribatuari loturik daudenean…». Gorago azaldutakoa kontuan hartuz, bistan dago egoera korapilatsua dela; bada, ondasun eta baliabideen eratxikipen bakoitzak berez dakar guztion interesaren edo interes orokorraren eta interes bereziaren arteko harremanak zehaztu beharra. Horregatik, KZren 348. art.ko «askatasuna, mugapenak salbu» eredua arras gainditu da, Estatuak zein autonomia-erkidegoek emandako lege bereziek arautu dituzten gune edo espazio batzuetan. Zehatz eta mehatz ez bada ere, arauketa berezia duten gune edo espazio horiek aipatuko ditugu ondoren; izan ere, arauketa bereziok estatutu edo eratxikipen mota ezberdinak dakartzate, bai eta, horren ondorioz, «jabetza bereziak» edo jabetzari buruzko estatutu ezberdinak ere. Azken horien arabera, ustiapen mota ezarri eta, azken finean, etekin edo erabilera aukerak, hots, trafiko juridikoa definituko da. Lehenengo eta behin, esan behar dugu baliabide ekonomiko zehatz batzuen ustiapena, euren estatutu bereziak aginduta, Herri Administrazioaren kontrolpean dagoela. Neurri handiago edo txikiagoan, Herri Administrazioari eratxiki zaio baliabide horien titulartasuna; ondorenez, Herri Administrazioak luzatutako emakidarekin edo baimenarekin bakarrik izan dezakete gizabanakoek baliabide horiek nolabait gozatu edo lupertzeko aukera. Horixe gertatzen da urekin (abuztuaren 2ko 29/1985 Legea), uren jabetza pribatua salbuespeneko kasu batzuetan bakarrik onartzen baita. Erregela orokorra, ostera, beste hau da: «azaleko ur kontinentalak eta lur azpiko ur berriztakorrak, guztiak ziklo hidrologikora biltzen direnean, baliabide bakarra osatzen dute, interes orokorraren menpe; baliabide hori Estatuaren herri-jabarikoa da, herri-jabari hidraulikoaren zati, hain zuzen» (1.2 art.). Are gehiago, Estatuari dagokio plangintza hidrologikoa (1.3 art.). Gauza bera gertatzen da itsasolehorreko aldearekin, bai eta horrek hartzen duen guztiarekin ere (itsas eta ibaien urbazterra, hondartzak eta abar), Itsasertzei buruzko Legearen arabera (uztailaren 28ko 22/1988 Legea). Hori osatu behar da Portuei buruzko Legeak (1928ko urtarrilaren 19ko ED) itsasbazterren eta portuen gainean xedatutakoarekin. Meatzeak ere (uztailaren 21eko 22/1973 Legea) antzeko egoeran daude, herri-jabariko ondasunak baitira jatorri naturala duten meatokiak, bai eta nazioko lurraldean, lurralde itsasoan eta kontinenteko plataforman dauden gainerako baliabide geologikoak ere. Ondasun horien ikerketa eta aprobetxamendua Estatuak zuzenean har dezake bere gain edo beste norbaiti laga diezaioke, legeak berak eta gainerako xedapenek ezartzen dituzten modu eta baldintzetan (2. art.).
Estatuaren titulartasun eta ustiapena araubidearen menpe jartzen dira likido zein gas erako hidrokarburoen miaketa, ikerketa eta ustiapena ere, nazioko lurraldean eta lurralde itsasoaren lur azpian dauden meatokiak ÂŤnazioaren ondare besterenduezinak eta preskribaezinakÂť direlako (uztailaren 27ko 21/1974 Legea). Beste modu batean antolatzen da basolurren luperketa. Kasu horretan, Estatuari ez zaio eratxikipen zuzenik egiten, mendien jabetza pribatua errespetatzen delako. Hala ere, haien ustiapen edo aprobetxamenduan Estatuak esku hartzen du; berebat, Estatuak zenbait ahalmen ditu jabetza pribatuko mendien jabaria eta haien gaineko edozein eskubide eskuratzeko (Mendiei buruzko 1957ko ekainaren 8ko Legea). Bigarrenik, gune biztanledunak eraikitzeko lurzoruaren erabilerak ere estatutu berezia du. Estatutu horrek hartzen ditu, bai lurzorua erabiltzeko prozedura, bai eraikuntzak egiteko erabiliko diren gune biztanledunen gozatzeari eta luperketari buruzko araubidea berezia, ondore jakinetarako. Lurzoruaren eta Balorazioen Legeak, hemen interesatzen zaizkigun ondoreetarako, lurzoruaren zatiketa xedatzen du, lur horrek urbanizatua izateko dituen erabilera aukeren arabera; gainera, urbanizatutako guneen estatutua oso berezia ezartzen du. Bestalde, lurzoru urbanizaezinari dagokionez, Estatuaren legeriaz gain, autonomia-erkidegoetako xedapen ugari hartu behar dira kontuan, horixe geroago aztertuko dugula. Hirugarrenik, Nekazaritzaren Eraldaketa eta Garapenaren Legeak (1973ko urtarrilaren 12ko Dekretuaz onetsitako Testu Bategina) ezarri ditu landa-lurzorua erabiltzeko araubidea eta Estatuak jarduteko dituen aukerak, hala nola, gune eta eskualdeen gizarte eta ekonomia eraldatzeko, nekazaritzako eskuarteak hobetzeko edo nekazaritzako ustiategiak eratu eta hobetzeko. Lege hori osatu dute Estatuak geroago eman dituen beste lege batzuek, berbarako, Hobekuntza izan dezaketen Finkei buruzko Legeak (azaroaren 16ko 34/1979), eta autonomia-erkidegoetako lege batzuek ere, adibidez, ereduzkoa den Nekazaritzaren Eraldaketari buruz Andaluzian emandako Legeak (1984ko uztailaren 3ko Legea) zein Extremadurakoak. Espainia Europako Ekonomia Erkidegoan sartu zenetik eskumenen banaketa aldatu egin denez gero (integrazio horrek, batzuetan, subiranotasuna lagatzea dakar), kontuan hartu beharko dira Erkidegoko zenbait xedapen (erregelamenduak, zuzentarauak eta abar). Hala eta guztiz ere, Europako Erkidegoak arlo horretan merkatuak antolatzeko politika egiten badu ere, hori ez da benetako esku-hartzea, sustapen politikoa baino. Laugarrenik, gizarteekonomiaren politikak dituen printzipio eratzaileen artean, EKren 45. art.ak ingurumen egokiaz gozatzeko eskubidea ezarri du, eta herri-botereei agindu die baliabide natural guztien arrazoizko erabilera zaintzea, ÂŤbizitzaren kalitatea hobetzeko eta babesteko, bai eta ingurumena defendatzeko eta berriztatzeko ere, guztion arteko nahitaezko solidaritatean oinarrituzÂť. Horregatik, xedapenek neurtu egiten dute zenbait ondasunek eta proiektuk ingurumenan duten eragina; horren arabera, baldintzatu edo mugatu egiten dute ondasun batzuk erabiltzea, eta zenbait eraikin edo instalazioren proiektuak burutzea. Eta hori, azken batean, ondasun horien titulartasunak eratorritako eskubideen edo ahalmenen egikaritza moldatzea izango litzateke (ekainaren 28ko 1.302/1986 LED eta aplikatu beharreko arauak; Ingurumen Atmosferikoaren Babesari buruzko abenduaren 22ko 38/1972 Legea...). Bosgarrenik, EKren 46. artikuluan xedatutakoaren harira, kultur ondarea eta ondare historikoa eta artistikoa osatzen duten ondasunek estatutu berezia dute, estatu hori ekainaren 25eko 16/1985 Legeak definitzen duela. Bestetik, kontuan izan behar dira autonomia-erkidegoek emandako xedapenak (Katalunian, irailaren 30eko 9/1993 Legea; Euskal Autonomia Erkidegoan, uztailaren 3ko 7/1990 Legea; Galizian, urriaren 30eko 8/1995 Legea; Andaluzian, uztailaren 3ko 1/1991 Legea; Kanarietan, martxoaren 15eko 4/1999 Legea; Valentziako Autonomia Erkidegoan, ekainaren 11ko 4/1998 Legea; Madrilen,
uztailaren 9ko 10/1998 Legea). Osagai ez-material batzuen gaineko titulartasunak berarekin ekarri du estatutu bereziak sortzea osagaiok eratxikitzeko eta horien aprobetxamendua arautzeko. Horren adibide dira jabetza intelektuala (abenduaren 12ko 1/1996 LEDk onetsi Testu Bategina), patenteak (martxoaren 20ko 11/1986 Legea) eta markak (azaroaren 10eko 32/1988 Legea). Hortaz, arlo horietan guztietan, ondasun eta baliabideak eratxikitzeko estatutu bereziak eratu dira, eta horiek zehazten dituzte ondasun eta baliabideok erabiltzeko araubideak.
Horiez landa, Kode Zibila indarrean dago eta oraindik araubide orokorra da, nahiz eta horretan zalantzak izan. Zalantzon arrazoiak dira, batetik, Kode Zibilaren salbuespen lar agertzen dela eta, bestetik, lege bereziek Kodea osatu eta batzuetan zuzendu ere egiten dutela; lege berezi horien artean, Hipoteka Legea gailentzen da. Azalpen horretan sakondu baino lehen, ondasun higigarrien eta higiezinen arteko bereizketa gogoratu behar dugu; Bereizketa horrek berez dakar ukantzari, luperketari eta trafikoari buruzko estatutu- eta araubide-aniztasuna. Ondasun higiezinen jabetzari buruzko estatutua, hau da, ondasun higiezinak ukan, lupertu eta eratxikitzeko araubide orokorra, Espainian ez da batere harmonikoa, behintzat ez du behar besteko harmoniarik. Ondasun higiezinen araubidea ondo ulertzeko, Erregistroan inskribatutako jabetza eta inskribatu gabeko jabetza bereizi behar dira.
1861eko otsailaren 8ko lege bidez sortu zen Jabetza Erregistroa Espainiako sisteman, egungo Jabetza Erregistroaren antzeko antolaketa zuela; bistan dugunez, Kode Zibila argitaratu baino lehen Erregistroa bazegoen. Orokorrean, 1861eko Legea «hipoteken legea» zen: kredituak edo jesapenak bermatzeko, titulartasun errealen publizitatea antolatzera bideratuta zegoen. Azken finean, lege horren bidez «crédit foncier» sistema sartu nahi izan zen Espainian, eta horrek berez zekarren finkak eta ondasun higiezinak kargatzen zituzten zamei argitasuna eta publizitatea ematea; hortaz, kontua zen «lurraren gaineko kredituari oinarri sendoak jartzea» (GÓMEZ DE LA SERNAk idatzitako zioen azalpenak argi dioenez). Hipoteka Lege berriak, beraz, eragina izan zuen garai hartan indarrean zegoen ondasunen eratxikipen eta luperketa sisteman; lege hori kreditu sistema edo finantza merkatua antolatzeko tresna izan zen. Lurraren gaineko kreditua eta ondasun higiezinen arteko transakzioak babesteko, zuzenbide erromatarrak eratorritako printzipioak alboratu egin
ziren eta, bestelako tekniken bidez, eskuratzaileen, erosleen, finantzarien zein maileguemaileen babesa bilatu zen. Horretarako, Espainiako Zuzenbide tradizionaletik aldendu eta Europatik hartu ziren espezialitate- eta publizitate-printzipioak (DÍEZPICAZO, MONTÉS). 1861eko Legea eta horren ordezkoa, 1869ko abenduaren 21ekoa, alegia, oinarrian «hipoteken legeak» izan ziren, ez, ostera, Erregistro Zuzenbidearen sistemak. Dena dela, zalantzarik gabe, Kode Zibilak kontuan hartu zituen lege horiek ezarritako printzipioak eta gida-lerroak. Hala eta guztiz ere, arau horiek guztiek ez zuten eman ondasun higiezinen gaineko jabetzari buruzko estatutu baterakoirik; horregatik, ondasun higiezinei dagokienez, Erregistroan inskribatutako jabetza eta inskribatu gabekoa bereizi behar dira beti. Bereizketa hori 1909ko Hipoteka Legeak behin betiko aldarrikatu zuen, bertara Erregistro Zuzenbidearen sistema osoa bilduz.
Erregistroko inskripzioa ez da nahitaezkoa; izan ere, inskripzioak eskubide zehatz batzuei baino ez die izaera aldarazten (esaterako, hipotekari). Hortaz, ondasun higiezinen gaineko jabetza Erregistrotik kanpo eratxiki, aldarazi edota eskualda daiteke. Erregistroaren publizitate sistemak argitasuna, sendotasuna, babesa eta segurtasuna ematen ditu. Zernahi gisaz, gizabanakoari ondasun edo baliabide zehatz bat eratxiki dakioke Erregistrotik kanpo, eta geroago ikusiko dugun moduan, baita Erregistroak argitaratzen duenaren kontra ere. Horren bidetik, inkoherentziak eta kontraesanak sor daitezke. Arean, gerta daiteke Zuzenbide zibil substantiboaren araberako eratxikipena eta Erregistroak adierazten duenaren araberakoa bat ez etortzea. Hori guztia lan honen beste atal batean jorratuko dugu zehatzago. Atzenean, arauen egoera korapilatsu hori osatzeko, bi lege garrantzitsu azpimarratu behar ditugu. Batetik, Nahitaez Jabetza Kentzeari buruzko 1954ko abenduaren 16ko Legea, horrek arautzen baitu jabetza eta gainerako eskubideak edo interesak modu berezian kentzeko aukera. Aukera hori zenbait bidetatik gauza daiteke: ablazioa, eskubideon edukia urritzea edo horien egikaritza galaraztea, baina kasu guztietan kalte-ordain egokia eman behar da. Horrexek osatzen du, hain zuzen, gaur egun EKren 33. art.ak adierazitako bermea. Bestetik, bada Estatuaren Ondarearen Legea (apirilaren 15eko 1.022/1964 Dekretu bidez onetsitako Testu Artikulatua). Lege horrek Estatuaren jarduera arautzen du, ondokoak eratxiki eta lupertzen dituenean: batetik, herri-zerbitzuei edo guztion erabilerari loturik ez dauden ondasunak; bestetik, eskubide errealak eta lupertzeko eskubideak, bai eta jabetza gorpuzgabeen gaineko eskubideak ere. Trafikoarentzat berebiziko garrantzia duten arauen artean, lege horren 21. art.ak Estatuari eratxiki dizkio «jaberik edo jabe ezagunik ez duten ondasun higiezinak»; horren harira, hurrengo
artikuluak Estatuari eratxiki dizkio ondokoak ere: «erakundeek edo gizabanakoek titulurik gabe ukan edo eduki dituzten ondasun higiezinak, Estatuak ondasun horiek legeen arabera erreibindikatu ahal izango dituela». Bukatzeko, autonomia-erkidegoek euren ondarea arautzeko legeak eman ohi dituzte. §2. ESKUBIDE ERREALAREN ERAKETA DOGMATIKOA 3. Eskubide errealen eta kreditu-eskubideen arteko bereizketa Bereizketa hori Gauzei buruzko zuzenbidea antolatzeko ardatzetarikoa da, Zuzenbide horren ardura nagusi baitira «eskubide errealak», eskubide errealtzat har daitezkeen egoera juridikoak, alegia. Hala ere, laster ikusiko dugun bezala, bereizketak ez ditu nahi besteko profil argiak. Gai horretan sakondu aurretik, azpimarratu behar da bereizketa horren bidetik eratzen direla, bai eskuratzeko modu ezberdinak (KZren 609, 1095 eta 1930. art.ak), bai eta azkentzeko modu eta publizitate sistema desberdinak ere (KZren 605 eta HLren 2. art.ak). Hori horrela dela, badira izan beste ezberdintasun batzuk, esaterako, gatazka arauen (KZren 10. art.) edo auzitegien eskumenari buruzko (PZLren 52. art.) arauen artean. Eskubide errealen eta kreditu-eskubideen arteko bereizketa glosagileen lanetatik dator, eta ziur asko, glosagileok eraiki zuten zuzenbide erromatarraren ideia hau abiapuntutzat hartuz: actio in rem eta actio in personam desberdinak eta bereizi beharrekoak direla, hain zuzen. Eskubide errealaren kontzeptua eta kreditu-eskubidearekin dituen desberdintasunak ez ziren atzeman zuzenbide erromatarrean, eta beraren iturrietan ere ez ziren erabili. Glosagile horien ustez, akzioen aniztasun hori auzibidean edo eskubideen egikaritzan agertzen da, eskubideen arteko bereizketa egiten baita; izan ere, «akzio erreala» dago, akzio hori sorrarazten zuen eskubidea badelako izan, eta eskubide horri «eskubide erreal» dei diezaiokegu. Ordutik esan bide da eskubide errealak bi ezaugarri dituela batera: batetik, bere objektua gauza zehatza da; bestalde, ez du pertsona zehatza lotzen, alderantziz, pertsona guztiak lotzen ditu, guztiek dutelako titularraren jarduna eta egoera errespetatzeko beharra. Kreditu-eskubidearen objektua, aldiz, pertsona bat edo batzuen jokabidea edo portaera izango litzateke, eta ez kanpoko munduaren gauzaren bat edo errealitate bat; gainera, egoera subjektiboen arteko harremanak pertsona zehatz bi edo gehiagoren artean gertatu beharko lirateke. Eskubide erreala, horrela ulerturik, bi ezaugarri hauen bidez bereiziko litzateke kreditu-eskubide edo eskubide pertsonaletik:
a) Titularrak ez du inoren bitartekaritza edo lankidetzarik behar eskubidearen objektu den gauzatik ateratzeko horrek ematen dituen etekinak eta onurak. Hori dela eta, esan daiteke harreman juridikoak eskubidearen titularraren eta eskubide horren objektu den gauzaren artean ezartzen direla. b) Titularrarekin harremanetan jar daitezkeen hirugarrenek (esaterako, eskuratzaileak, hartzekodunak, auzotarrak eta abar) errespetatu behar dituzte titularraren egoera eta jarduna. Horrexegatik esan izan da eskubide errealek errespetatzeko eginbehar orokorra sorrarazten dutela, era teknikoago batean esateko, menekotasun egoerak eragiten dituztela; izatez, gauzari buruz titularrak hartzen dituen erabakiak errespetatu baino ez dute egin behar hirugarrenek. Bereizketa klasiko hori berriro aztertua izan zen ikuspegi desberdinetatik. Batetik, THONek adierazi zuen ezin daitekeela esan pertsonaren eta gauzaren artean harreman juridikorik dagoenik, harremanak beti gauzatzen direlako pertsonen artean. Bestalde, zenbait autorek azpimarratu izan dute betidanik errealtzat hartu izan diren eskubide batzuek ez dutela gauzaren gainean zuzeneko ahalmenik ematen. Horren adibide dira, besteak beste, hipotekak (gero ikusiko dugun bezala, hipotekak ematen duen segurtasuna da, hain zuzen, hipotekarekin kargatutako gauza nahitaez besterentzeko aukera; besterentze hori gauzatuko da, betiere, araututako prozeduraren bitartez, horretan Estatuaren aparatuak esku hartzen duela), bai eta ÂŤlehenespenez eskuratzeko eskubide errealakÂť ere (izan ere, azken horietan eskuratzaile bat bestearen ordez jartzen da derrigor eta, esangura hertsian, eskubideon egikaritzak Estatuaren derrigortze-aparatuaren jarduna ere dakar). Kasu horietan guztietan, besteen lankidetza edota jokabidea beharrezkoak dira; beraz, eskubide errealaren titularrak ez du zuzeneko ahalmenik. Teoria klasikoa berriro aztertzeak berez ekarri zuen betebeharrean oinarritutako ulerkera. Teoria horren arabera, eskubide errealen eta kreditu-eskubideen arteko bereizketaren arrazoia ez da titularrari emandako ahalmenaren izaera; bada, ahalmen horrek beti ahalbidetuko du pertsona batek edo batzuek eginbeharren bat bete dezaten eskatzea, eginbehar hori zerbait ez egiteko edo errespetatzeko portaera hutsa bada ere. Horregatik, betebeharrean oinarritutako ulerkeraren arabera, eginbeharraren hedadurak zehazten du eskubide errealen eta kreditu-eskubideen arteko bereizketa: eskubide errealetan eginbeharra unibertsala denez gero, eskubide errealok erga omnes eragingarritasuna dute. Kreditu-eskubideak, alderantziz, bereziki lotuta dauden pertsonen jokabidearen bitartez gauzatzen dira, hau da, pertsona zehatz batzuk behartuta daude jokabide (prestazio) zehatz bat egitera, nahiz eta kasu batzuetan portaera hori ezegite hutsa izan. Betebeharrean oinarritutako teoria hori gailendu ez bada ere, bere
aldekoek (besteak beste, PLANIOL, DEMOGUE, ARANGIO RUIZ, PEROZZI) egindako oharren eraginez, eskubide erreala identifikatzea eta horri esangura ematea ahalbidetu duten beste tesi batzuk azaldu dira (GIORGIANNI, COMPORTI; gure artean, VALLET DE GOYTISOLO). Betebeharrean oinarritutako teoriari kritika egin dakioke, oinarrizko ideia hauek azpimarratuz: a) Lehenengo eta behin, ulerkera horren arabera, eskubide erreala da errespetatzeko eginbehar unibertsala sorrarazten duen ahalmena. Ideia hori ondo datorkio jabariari. Haatik, ideia hori ez zaie ondo uztartzen, batetik, (lupertzeko) eskubide erreal mugatuei, horietan zuzeneko harremanak agertzen direlako (esate baterako, gozamendunaren eta jabe soilaren artean); eta, bestetik, ondasunen gaineko berme eskubideei, horietan ere (fase batean, behintzat) pertsona zehatzen arteko harremanak sortzen direlako (halako harremanei betebehar izaerako harremanen arauak aplikatzen zaizkie). Bi kasu horietan, errespetatzeko eginbeharrak ez du berez eskubide erreala identifikatzen; horrez gain, errespetatzeko eginbehar orokor hori agertzen da kreditu-eskubideetan ere, hirugarrenek ezin dituztelako kreditu-eskubide horiek hautsi. Antolamendu juridikoak konponbide zehatzak ematen ditu, hirugarrenek kreditu harreman juridikoak urratzen dituzten kasuetarako. Konponbideok hauexek dira, besteak beste: hutsaltze-akzioa; bigarren eroslearen gaitzustea zehatzea (KZren 1473. art.); eta, oro har, kredituaren akiliotar babesa (KZren 1902. art.). Ildo horretatik, ÂŤhirugarrenen kalterakoÂť egindako kontratuak onartu eta, euren eragingarritasunari dagokionez, postulatu zehatzak ezarri izan dira. Hala ere, hirugarrenak onustedunak badira, kreditu-eskubidearen titularrak ez du inolako babesik izango hirugarrenei begira; izatez, onustedun hirugarrenak dira euren jarduerarekin titularraren eskubideari kalte egiten diotela jakin beharrik ez dutenak edo kasuankasuan beharrezkoa den arretaren erabilita hori jakiterik ez dutenak.
b) Bigarrenez, eskubide errealaren babesak ezaugarri bereziak ditu. Batetik, eskubide horiek euren artean elkarjo egiten dutenean, batzuek beste batzuen gainetik lehenespena dute. Hau da, bat edo batzuk gailentzen dira, zaharragoak izateagatik edo Jabetza Erregistroan lehenago inskribatzeagatik (lehentasuna); beste batzuk, ostera, baztertu egiten dira edota lehenespena duen eskubidearen egikaritzaren menpe jartzen dira (gainerako eskubideak baztertzeko ahalmena eta lehentasunaren goragoko lerruneko ahalmena). Besteak beste, HLren 17, 24, 25 eta 32. art.ak. Bestalde, eskubide errealak erga omnes babesa duenez gero, harreman juridikoerrealekin harremanetan jartzen den edozeinek jasan behar ditu titularraren erabakiak, eskubide erreala badela ez badaki jakin edo zertan jakin ez badu ere (adibidez, bigarren eskuratzailea, nahiz eta onusteduna izan eta kostubidez eskuratu). Gainera, gauza lekualdatu edo transferitzen denean,
ÂŤeskubide errealaÂť harekin lekualdatu eta transferitzen dela esan daiteke. Horixe da erreipertsekutorietatea: ondasunaren eta eskubidearen arteko lotura, alegia. Lotura horrek ahalbidetzen du eskubidea erreklamatu eta baliaraztea gauzarekin harremanetan jartzen den edozeinen kontra. Dena dela, ezaugarri horiek ez dira hain argiak praktikan. Alde batetik, eskubide errealetan ez bezala, eskubide pertsonalen edo kreditu-eskubideen arteko elkarjotzeak pilaketaren bitartez konpontzen dira eskuarki (KZren 1925. art.); hala ere, erregela horrek hainbat salbuespen ditu: kreditu-eskubide zehatz batzuen izaera bereziak eta horiek babestutako interesek (esaterako, alokairuak ordaindu ez direlako kredituak) ahalbidetu egin dute babes-sistema bereziak eratzea, eta babes sistema horien ondoreak eskubide errealek eurek dituztenen antzekoak dira. Espainiako Zuzenbidean kreditu pribilegiatu asko daude; pribilegioa da, izan ere, titular batek berarekin pilatzen diren gainerako titularren aurretik duen lehenespena kreditua kobratu edo asetzeko (KZren 1923, 1924 eta 1926. art.ak). Bestalde, erreipersekutorietateak eta eskubide batzuen eragingarritasun errealak zenbait maila dituzte. Batzuetan, ezaugarri horiek osoosorik agertzen dira; esaterako, Jabetza Erregistroan inskribatutako titularrak baliabide bereziak ditu bere eskubidea babesteko (HLren 41. art.), babes hori oinarritzen baita, legitimazio-printzipioaren bidez (HLren 38. art.), inskribatutako tituluan bakarrik. Beste batzuetan, ordea, eskubide erreala bada izan, baina ezin da inoren aurka jarri, erreibindikazioa mugatzen den kasuetan gertatzen den bezala (KZren 464. art., ondasun higigarrien arloan; HLren 34. art., ondasun higiezinen arloan).
Adituek eskubide errealaren ezaugarriak aztertu eta ohar batzuk eman dituzte. Ohar horiek kontuan hartuta, gaur egungo doktrinak zehaztasunak eta Ăąabardurak egin ditu, eskubide errealari buruzko ideia klasikoen inguruan. Jakina dugunez, ideia horien arabera, eskubide erreala osatzen duten ahalmenek eta eskubide horren babes sistemak bi ezaugarri hauek dituzte: zuzeneko eta erabateko izatea, hain zuzen. 4. Eskubide erreala, akzio erreala eta eragingarritasun erreala Jakina denez, gaur egungo gizartearen eta ekonomiaren bilakaerak nahasi eta ilundu egin du eskubide erreal eta kreditu-eskubidearen arteko bereizketa eta, badakigunez, ondare eskubideen summa iuris divisioa da bereziketa hori (DĂ?EZPICAZO). Eskubide errealen bidez, ondasunak eratxikitzean sortzen diren arazoak konpondu nahi izan dira; horrez gain, eskubide errealok dira trafikoaren bilbadura osatzen duten transakzioen abiapuntu eta jomuga. Eskubide pertsonalak, berriz, egoeren dinamikaz arduratzen dira; izan ere, gizabanakoen arteko lankidetza eta elkarlana beharrezkoak dira ondasunak eta baliabideak gure ondareetan sar daitezen edota, gizabanakook emandako zerbitzuen bidez, gure interesak ase daitezen. Horren harira, trafiko juridikora dena biltzen da, besteak beste,
kanpoko munduaren ondasunak eta baliabideak, adimenaren sormenak, onurak ematen dituzten zerbitzuak eta jokabideak. Orokorrean, kanpoko mundutik onurak ateratzea ahalbidetzen duten harremanek izaera iraunkorra dutenean, «eskubide erreal» deritzogun eskemaren (hots, interesak bideratzeko eskemaren) arabera itxuratu ohi dira. Aitzitik, beste pertsona baten edo batzuen (langileak, aholkulariak, hornitzaileak) aldi baterako elkarlanak onurak ekartzen badizkigu, pertsona horiekin ditugun harremanek, berriz, «eskubide pertsonalak» edo «kreditu-eskubideak» duen ezaugarri bereziak izaten dituzte. Hori horrela dela, harreman horiek ez dira bakarbakarrik agertzen, ezta hutshutsean ere. Alde batetik, elkarlana edo lankidetza beharrezkoa da ondasun batzuk gure ondareetan sar daitezen edo bertatik atera daitezen; baina beharrezko izate hori ez da berezkoa, komeni zaigulako baino. Eskubide erreal batetik abiatzen gara (adibidez, nire gustokoa den etxea dauka Ak), eta eskubide pertsonalaren bitartez (Arekin hitzartutako salerosketa, jokabide zehatz batzuk ezartzea dakarrena, alegia) beste eskubide erreal bat lortzen dugu (jabetza eskubidea) eta, azken hori, era berean, beste harreman batzuen abiapuntu izan daiteke. Bestalde, interesdunek emandako erregelen bidez antolatu eta gauzatzen dira, ezbairik gabe, eskubide erreal diren batzuk; erregela horiek harreman pertsonal edo kreditu harremanek eratorritakoak dira. Esaterako, kreditua bermatzeko sortzen da hipoteka, eta hari lotuta dirau. Taxu berean, trafikoak multzo desberdinak eratzen ditu pertsonen artean zein taldeen edo gizataldeen artean. Gaur egungo gizartean talde edo gizatalde horien artean norainoko ezberdineko harreman ekonomikoak eratzen dira. Badira izan Estatuko arazoak, espainiar guztiengan eragina izateagatik, guztion ardura direnak, baina badira multzo txikiagoetan sortu eta gauzatzen diren harremanak ere. Azkenik, interesak bideratzeko tresnei dagokienez, askatasun eta autonomia pribatuan oinarritutako sistema batean, kasuankasuan pilatzen diren interesak ulertu eta bideratzeko era ezberdinak daude, nahiz eta horiek guztiek helburu bera izan. Orokorrean, subjektuek eurek eratutako harremanen edukia zehaztu eta arautu egiten dute, baina ez dira arduratzen harreman horiek kalifikatu edo izendatzeaz, batez ere, «eskubide erreala» definitzeak arazo teknikojuridikoak sorraraz ditzakeelako. Hori dela medio, lortu nahi ditudan gauzak modu desberdinetara eskura ditzaket; era berean, izen desberdinak eman ahal zaizkie sortu berri diren harremanei. Nire helburuak lortzeko eratu dezaket eskubide erreala ala kreditu-eskubidea; gainera, horietako bat sortu dudala uste arren, baliteke bestelakoa izatea. Horregatik, gure ustez, eskubide errealaren eta kreditu-eskubidearen arteko bereizketa berriro aztertu behar da, oinarrizko bi zalantza hauei erantzun nahian: lehenengoa, interesen bideraketak zein eragin mota izan behar duen harremanak eratzean parterik hartu ez dutenengan; bigarrena, harremanok zein
lotura maila sorrarazten duten gainerako subjektuengan, subjektu horiek ez badituzte harremanok eratu eta ez badira harreman horietara heldu oinordetza bidez. Lehendabizikoari dagokionez (interesen bideraketak eragina izatea horiek eratzean parterik hartu ez dutenengan), azpimarratu beharra dago ÂŤeskubide errealÂť deituko ditugun harremanak, oinarrian behintzat, gizabanakoen multzo zabal bati interesatzen zaizkiola; hori dela eta, harreman horiek behar bezala eratu dira, inork ez ditzan bazter utzi, saihestu edo eragotz, ezta euren ondoreak gutxitu ere. Ezaugarri horri eragingarritasun erreal deritzogu, arrazoi batzuk direla bide. Lehendabizikoa, harremanak eratu eta antolatzen direlako, gauza, ondasun edota baliabide zehatz bati begira (gauza ukitzeko modukoa edo ukiezina, gorpuztuna ala gorpuzgabea, materiazkoa ala materiagabea izan daitekeela). Baina gauza, ondasun edo baliabide horrek bizitza autonomo eta lokabea izan behar du beti, hots, ez du pertsona zehatz baten jokabidearen beharrik. Hala ere, baliteke pertsona bat zein batzuen elkarlana edo lankidetza beharrezkoa izatea, gauza horretatik probetxuak ateratzeko. Esaterako, jabetza edo jabari harremanek, orokorrean, ez dute behar inoren lankidetzarik edo elkarlanik. Baina zortasun batzuei buruz ezin gauza da bera esan, ezta zentsuemailearen egoerari buruz ere; are gutxiago berme eskubideei buruz, horrelako kasuetan titularraren interesa asetzeko beharbeharrezkoa baita Estatuaren aparatu hertsagarriak esku hartzea.
Bestalde, eragingarritasun hori erreala dela diogu, batetik, arrazoi historikoak direla bide eta, bestetik, eragingarritasun pertsonalaren kontrakoa delako; izan ere, eragingarritasun pertsonala erlatiboa da, pertsona multzo txikia ukitzen duelako. Ikuspegi horretatik, zor errealen ezaugarrietakoa da publizitatea; hori edukitzaren bitartez lortzen da gehienetan eta, ondasun higiezinen kasuan, Jabetza Erregistroaren bitartez. Gaur egungo legeriak publizitate sistema garatu du, idatzizko bideen garrantzia nabarmenduz eta areagotuz; izan ere, idatzizko bide horien bitartez, harremanetatik kanpo dagoen edozeinek ezagutu dezake egoera, bai eta egoera horretan parte hartzen duten alderdien jarrera ere. Baina legeriaren garapen horretan ez da erabateko koherentziarik izan. Lehenengo eta behin, gorago adierazi dugunez, Espainian inskripzioa ez da eratzailea (kasu batzuetan salbu), ezta nahitaezkoa ere. Bestalde, eskubide erreal zehatz batzuek, baita ondasun higiezinen gainekoek ere, ez dute inskripziorik behar, ezta Erregistroan zertan agerrarazi ere. Horixe gertatzen da ageriko zortasunekin, lege-zortasun, mugapen eta debekuekin, bai eta herri-jabariaren ondasunekin ere (HLren 26.1 eta 37.3 art.ak; HEren 5. art.). Zortasun eta mugapen horiek ez dira Erregistroan agerrarazi behar, horiek ukitzen dituzten lur edo funtsen gaineko jabetza inskribatuta badago ere.
Bestalde, Espainian indarrean dagoen Erregistroko publizitate sistemak kontraesanen bat sorrarazten du bestelako ikuspegitik aztertuz gero. Erregistroak, izatez, ondasun higiezinen gaineko «eskubide errealak» publikatzen ditu. Ikuspegi horretatik, Erregistroko publizitateari ezin zaio baliorik eman eskubide errealtzat hartu ezin diren eskubideei dagokienez, nahiz eta eskubide horiek sortu, aitortu, eraldatu edo azkentzen dituzten tituluak Erregistroan inskribatu. Esangura horretan aipa daitezke (ikus HLren 2.2 art., HEren 7. art. eta KZren 605. art.). Esaterako, Erregistroan inskribatzen dira errentamenduak (HLren 2.5 art.), gehienetan «eskubide errealtzat» jotzen ez diren arren; dena den, horren gainean gero egingo ditugu zehaztasun batzuk. Erregistroan bertan inskribatzen dira itun eta hitzarmen zehatz batzuk ere, eta horien izaera erreala —horrelakorik izanez gero bederen— Erregistroaren bitartez lortzen den publizitateak ondorioztatuko luke, ez beste ezerk. Besteak beste, Erregistroan inskriba daitezke ondokoak: jabetza horizontalaren eraketa-tituluak, horietara bil daitezkeela zenbait osagairen erabilerari, luperketari eta gozatzeari buruzko itunak, lehenespenez eskuratzeko eskubideak, etxebizitza eta lokalak xedatzeko murrizketak eta abar; hipoteka bidez bermatutako diru kredituak (HLren 144. art.), ondasun higiezinen gaineko lotura, karga eta zama errealek eratorritako eskubide pertsonalak, aurreneurrizko idatzoharra izan ditzaketen egintzek eratorritako eskubide pertsonalak eta abar.
Jabetza Erregistroak ez du «eskubide erreal» bihurtzen arau substantiboen arabera horrelako izaerarik ez duena; hala ere, hirugarrenei bidea ematen die harreman jakinak ezagutu ditzaten. Harremanei edo eskubideei publizitatea ematean, Jabetza Erregistroak nolabait sendotu egiten du euren eragingarritasuna, hots, harremanokin elkarukitzerik izan dezaketen pertsonengan duten eragina. Baina ezin da esan Erregistroan inskribatu diren eskubideek (eskubide pertsonalek), inskripzio hutsarengatik, «eragingarritasun erreala» dutenik. Hori azaltzeko, «eskubide errealak» duen bigarren ezaugarria aztertu behar dugu. Aurrerago esan dugunez, eskubide errealak eragina du bera eratzean parterik hartu ez dutenengan eta, gainera, hirugarren horiengan lotura maila bat sorrarazten du. Lotura maila hori bi parametroren bidez neurtzen da: lehenengo eta behin, lotura horrek berez ez dakar, teknika juridikoaren ikuspegitik, betebehar zehatzik. Betebeharra eginbehar berezi bat baino ez da, jokabide bat gauzatzeko beharra, hain zuzen; eginbehar hori ez betetzeak gaitzespena (zehapena) ekar dezake. Hirugarrenek, beraiena ez den eskubide errealari lotuta badaude ere, ez dute betebeharrik. Hala eta guztiz ere, errespetatzeko eginbeharra badute izan, «alterum nom laedere» printzipioaren arabera. Egia esan, eginbehar hori egoera juridikoren bat ezagutzen duten guztiei dagokie, ezin dutelako hori hautsi, eragotzi edo urritu. Egoera errespetatzeko beharra
urratuz gero, eskubide errealaren titularrak (eta hauxe da bigarren parametroa) babes berezia izango du, ÂŤakzio errealÂť izenekoaren bidez. Akzio erreal horien ezaugarrietako bat da euren legitimazio pasibo zabala; izan ere, akzio errealak egikari daitezke babestutako eskubideari kalte egin, hori hautsi, bazter utzi edo urritzen duen edozeinen kontra eta, ondore horietarako, ez du garrantzirik horien jokabidea subjektiboki egokia den ala ez. Akzio errealen beste ezaugarri batzuk ondokoak izango lirateke: batetik, hirugarrenek urratutako eskubide errealaren artapenak nahiz berrezarpenak lortzeko eragingarritasun berezia du; bestetik, akzio errealak iraupen luzekoak dira (ondasun higigarrien kasuan, sei urte igarotzean preskribatzen dira, ondasun higiezinen kasuan, berriz, hogeita hamar urte igaro eta gero: KZren 1962 eta 1963. art.ak). Akzio errealak, doktrinak guztiz zehaztu ez baditu ere, Zuzenbide tipoetan aitortu eta gauzatutako egoerek eratortzen dituzte lehenengo eta behin eta, orduan, erraz identifika daitezke. Baina zenbait kasutan zalantzazkoa da zehaztea egoera batek akzio erreala sorrarazi duen ala ez, hots, harremanek izaera erreala duten ala ez. Erantzuna ematea askotan ez da erraza, eta hori zenbait arrazoi direlabide, besteak beste, ondokoa: Zuzenbide tipoaren barneko kategorietatik kanpo, harremanetan parte hartzen duten alderdiek harremanoi izaera erreala emateko asmoa izan dezakete, eta asmo hori bete daiteke (laster ikusiko dugunez) Zuzenbide tipoaren barneko eskubide errealak eratu beharrik gabe. Esaterako, nire auzokoarekin hitzartu dezaket ez duela bere finkan banantze-hormarik edo niri bista galaraziko didan eraikinik egingo, eta hori betebeharra besterik ez litzateke izango. Edozelan ere, helburu berbera lor dezaket altius non tollendi zortasunaren bidez, eta hori eskubide erreala da. Zortasun negatiboen kasuan bereizketa egitea ez da erraza izaten.
Hori guztia kontuan hartuta, interpretatzaileak edo jardule juridikoak alderdien intentioa zein den erakusten duten zeinu edo zantzuak baloratu behar ditu. Lehenengo eta behin, ez dute eragingarritasun errealik behar besteko publizitaterik ez duten kategoriek, ezta orduan ordukoak direnek edo pertsona multzo txiki bati begira ondoreak dituztenek. Gai horretan, garrantzitsua da eskubide errealak bereiztea trafikoan duten zereginaren arabera. Alderdientzat oso zaila da ondasunen gaineko berme eskubideak eta lehenespenez eskuratzeko eskubideak eratzea Zuzenbide tipoaren barneko kasuetatik at, hau da, lege-kasuetatik kanpo. Gozatze- eta lupertze-eskubideak itxuratzeak, ostera, aukera zabalagoak ematen dizkie gizabanakoei, batez ere, gauza zehatz batetik onura edo probetxu bereziak ateratzeari (edota eskubidea beste pertsona bati eskualdatzeari) dagokionez. Egineginean ere, ez da aski eskubide batek babes berezia edukitzea eta eskubide hori edonoren aurka jartzeko modukoa izatea, eskubide hori erreala dela esateko; aitzitik, noraezekoa da eskubide horrek gauzarekin lotura
berezia eta sendoa izatea. Lotura horrek adierazi nahi du titularrak zuzenean eskuratzen dituela, inolako bitartekotzarik gabe, gauzak ematen dituen onurak; hau da, titularraren interesa asetzen da gauzari destino zehatza ematen zaionean. Horregatik, titularrak gauzaren gainean duen eskubidea jar dezake, berak gauzarekin dituen harremanekin elkarukitzerik duen edozein hirugarrenen aurka. Labur-zurrean, eskubide errealen ezaugarriak dira gorago aipatu ditugun bi hauek: gauza (edo ondasun) zehatz batekin nolabaiteko lotura, eta eragingarritasun erreal izenaz ezagutzen dugun babes sistema berezia. Era berean, eragingarritasun erreal horrek bi bereizgarri ditu: trafikoan hirugarrenen aurka jar daiteke eta beraren babeserako konponbide bereziak daude (akzio errealak). Akzio erreal horien ezaugarriak, berriz, ondokoak dira: a) Legitimazio pasibo zabala. Aurretiaz ezarritako harremanei kalte egin, horiek bazter utzi edo urritzen dituzten edozein ukandun, edukitzaile nahiz titularren kontra egikari daitezke. b) Epe bereziak (KZren 1962 eta 1963. art.ak). c) Xedea gauzetatik onurak ateratzea izatea; horretarako, gauzak titularraren esku jarri behar dira edo helburu zehatzak lortzeko erabili behar dira. Akzio erreal horiek jabetza babesteko sortu ziren bereziki. Hala eta guztiz ere, gaur egun hauek dira garrantzitsuenak: lehenlehenik, finkapen- edo aitorpen-akzioak, esate baterako, jabaria adierazteko akzioa eta akzio aitorrarazlea; horien helburua da akzio horiek egikaritzen dituenak titularra dela adieraztea. Bigarrenik, akzio askatzaileak, adibidez, ukatze-akzioa; izenak berak dioenez, akzio hori erabiltzen da, gauzaren gainean bestelako eskubiderik ez dagoelako adierazpena lortzeko. Eta, azkenik, berreskuratze-akzioak, besteak beste, erreibindikazio akzioa; horien bidez, titularrak berriro lor dezake gauza gozatu eta lupertzea, hirugarrenek eragotzi edo oztopatu badiote. §3. ESKUBIDE ERREALEI BURUZKO ANTOLAKETA ETA ARAUKETA 5. «Numerus clausus». Zuzenbide tipotik kanpoko eskubide errealak Ikuspegi desberdin askotatik ondoko arazoa azaldu izan da Espainiako doktrinan: legeak aldarrikatu eta aitortutako kategorietatik kanpo, gizabanakoek sor dezakete «eragingarritasun erreal» izeneko babesa duten harremanik?
Aditu gehienek onartzen dute aukera hori, besteak beste, KZren 1255. art., HLren 2.2, eta HEren 7 eta 8.ak xedatutakoaren arabera. Jarrera horren alde daudenek (ALBALADEJO) ez dute arrazoirik aurkitzen alor horretan borondatearen autonomia baztertzeko; halaber, badirudi jarrera horrek lege-testuetan oinarria duela (HLren 2.2 art. eta HEren 7. art.). Baina azterketa sakonagoa eginez gero, ematen du aurkakoa onartzea ere egokia dela. Tradizio erromatarrak, izatez, ez zuen gorago azaldutako aukera onartu, eta kontratuen eragingarritasun erlatiboaren printzipioak ere (KZren 1257. art.) ez du ontzat hartzen; horrez gain, gorago aipatutako HLren 2.2 eta HEren 7. artikuluek bestelako interpretazioa izan dezakete. Interpretazio berri horren arabera, «izaera erreala duten beste batzuk» adierazmoldeak bere barruan hartzen ditu artikuluan bertan aipatzen ez diren eskubideak (foroak, azalera, antikresia, eroslehentasuna eta atzeraeskuratzea); esparru horretan ulertuko litzateke HEren 7. artikulua, hain zuzen ere, KZren 1255.a a contrario interpretatuz (LACRUZ). Horregatik, argudio sendoagoekin, autore batzuek (ROCA SASTRE, DÍEZPICAZO, PUIG BRUTAU, LACRUZ) hauxe aldarrikatu dute: legeek sortu edo aldarrikatu behar dituzte hirugarrenen kontra eragingarritasun berezia izango duten eskubideak (aurrerago aztertu dugun moduan). Horren ondorioz, eskubide errealaz hitz egin daiteke kasu honetan bakarrik: legeak eskubide bat errealtzat jo eta eskubide horri eman dionean eskubide errealek berezkoa duten eragingarritasuna. ENZNren jarrera ere ez da numerus apertusaren aldekoa. Besteak beste, ENZNk 1943ko abenduaren 21ean eta 1959ko abuztuaren 1ean emandako ebazpenetan, beharrezkotzat jo du izaera erreala duten eskubideak zehatz eta mehatz identifikatzea. DÍEZPICAZOk esan duenez, arazo horren gakoa ez da Zuzenbide tipotik kanpoko eskubide errealik sor daitekeen ala ez, baizik eta eskubideok sortzeko mugak eta betekizunak zeintzuk diren. Alde batetik, alor horretan eragina dute autonomia pribatuaren muga orokorrek: legeak, moralak eta ordena publikoak, hain zuzen (KZren 1255. art.). Legeak debekatutako kategoriarik ezin da sortu (adibidez, azpienfiteusia, KZren 1655. art.), ezta babesik merezi ez duen muinik gabeko eskubiderik ere. Ordena publikoak eragotziko luke, esaterako, jabariaren amortizazioa ekarriko luketen eskubideak eratzea (SANTOS BRIZ). Bestetik, Zuzenbide tipotik kanpoko eskubide errealak sortzeko betekizunak hauexek dira: lehendabizi, alderdiek euren intentioa esanbidez adierazi behar dute; zalantza izanez gero, interpretatzaileak erabaki behar du eskubideak betebehar izaera duela. Bigarrenik, alderdiek guztiz zehaztu beharko dute euren arteko harremanen objektua (HLren 9 eta HEren 51. art.ak, eskubidea Jabetza Erregistroan inskribatua izan dadin). Eta, azkenik, alderdiek eskubideari behar besteko publizitatea eman beharko diote, hau da, eskritura
publikoan agertuz (KZren 1280.1 art.) eta Erregistroan inskribatuz (onustedun hirugarrenen kontra eragingarritasun osoa izan dezan). CAMYk esan duenez, interpretatzaileak eskubidearen edukia izan behar du kontuan, ez, ostera, izena. Eskubide errealen hitzemateak berez ez dira eskubide errealak; oinarrian behintzat, arrazoiek eta asmoek betebehar izaera dute‌ Orain arte aipatutakoez gain, interpretatzaileak erabaki bat emateko, parametro hauek aintzat hartuko ditu: a) Legeak bakarrik sor ditzake jabetzaren aldaerak eta motak (EKren 33.2 eta 53.1 art.ak). b) Trafikoan izaera errealarekin argi eta garbi ezagutu ezin daitezkeen eskubideak ezin dira errealtzat jo, nahiz eta horiek eskubide erreal gisa itxuratuak izan (EKren 53.1 art., eta KAren 11/1981 eta 37/1987 epaiak). Esaterako, gozamena, beraren administrazioa jabe soilari dagokionean. Bestalde, inoren gauzaren gainean eratutako eskubide murrizgarriek ezin dituzte agortu gauza horren erabilera guztiak. c) Eskubide murrizgarriek aldi baterakoak izan behar dute, KZren 781 eta 785. art.ek, ordena publikoaren inguruko printzipioak adieraztean, jabariaren amortizazioa eragozten dutelako. Bestalde, geroago ikusiko dugunez, nahitaezkoa da eskubide errealen motak bereiztea; eurek gizartean eta ekonomian dituzten eginkizunak desberdinak dira, eta horrek berez dakar konponbideak ere ezberdinak izatea, Zuzenbide tipotik kanpoko eskubideak sortzen direnean.
Esaterako, ezin da jabetza motarik edo aldaerarik sortu, aurrerago ikusi dugunez, baina, gorago adierazitako baldintzak betez gero, gozatzeko eskubide errealak sor daitezke, jabariaren zatiketa gisa. Bestalde, lehenespenez eskuratzeko eskubide errealek berme eginkizunak bete eta trafiko juridiko askean oztopoak sartzen dituzte eta, horregatik, Zuzenbide tipoaren barnekoak izan behar dute derrigor. 7. Garrantzi erreala duten negozio juridikoak HEren 9. artikuluak inskribaezinezkotzat jotzen ditu ondokoak: ÂŤedozein ondasun higiezinen gainean jabaria eta bestelako eskubide errealak
eratu, eskualdatu, aldarazi edo azkentzeko betebeharra; etorkizunean aurreko artikuluetara bildutako edozein kontratu egiteko betebeharra; eta, orokorrean, beste edozein betebehar edo eskubide pertsonal. Hala eta guztiz ere, kasuankasuan betebeharraren betetzea ziurtatzeko eratu den berme erreala inskriba edo, hala denean, haren idatzoharra egin daiteke, Legearen 42. artikuluaren araberaÂť. Goian azaldutakoaren harira, arazoa da, hain zuzen, negozioak edo kontratuak eratorritako erregelak ÂŤgarrantzi errealaÂť duen ala ez zehaztea. Arazo hori gehiago nahasten da, zenbait helburu lor daitezkeelako, eragingarritasun errealarekin edo hori gabe. Besteak beste, DĂ?EZPICAZOk ondoko helburuak azpimarratu ditu: a) Jabetzaren ahalmenen aldarazpena (gozatze, luperketa edo xedapenari ezarritako debekuak eta mugapenak), eragingarritasun errealarekin edo hori gabe. b) Inoren ondasunen erabilera partziala, eragingarritasun errealarekin (zortasunak) edo egungo titularren arteko betebehar moduan. c) Ondasun jakin batzuen eskualdaketari buruzko eskubideak hitzarmenezko jatorria dutenean, kategoria errealera bildu badira zein betebeharren alorrean badaude ere. Badirudi hiru kasu horietan dagoela arazoaren muina, baina alderdiek bigarrenean bakarrik dute erabateko xedapena. Horixe gertatzen da, 6. zk.an aipatu ditugun baldintzak betetzen badituzte. Bukatzeko, ezin dute garrantzi errealik izan eskubide errealak eratu, aldarazi eta azkentzeko hitzemateek, ezta biharetzi ondore horiekin kontratuak egiteko betebeharrek ere.
Bigarren gaia HARREMAN JURIDIKOERREALEN EGITURA
Laburpena: ยง4. Harreman juridikoerrealen subjektuak 7. Subjektua zehaztea 8. Gaitasuna 9. Subjektuak bat edo batzuk izatea: antolaketarako sistemakn (beste arau batzuetara jo beharra) ยง5. Harreman juridikoerrealen objektua 10. Ondasunak, harreman juridikoerrealen objektu 11. Betekizun objektiboak 12. Ondasun higigarrien eta higiezinen gaineko eskubide errealak 13. Eskubide errealen aldarazpena ยง4. HARREMAN JURIDIKOERREALEN SUBJEKTUAK 7. Subjektua zehaztea Harreman juridikoerrealak pertsonen artean gauzatzen dira, horiek zenbait gauza (materiazkoak zein materiagabeak) dituztelako. Berez, gauzok kanpo munduko errealitateak dira edo adimenaren sorkuntzak. Harreman juridikoerrealen egitura dela bide, eskubide subjektiboen eta harreman juridikoen teoria orokorra aplika dakieke. Eskubide errealek nolabaiteko lotura dakarte, elkarren mendeko harremanak eratuz; harreman horien barruan, egoera aktiboak eta pasiboak sor ditzakete. Betebehar izaerako harremanek ez bezala, harreman juridikoerrealek ez dituzte beti pertsona jakinak elkarren artean lotzen. Aurreko gaian ikusi dugun moduan, eskubide errealaren titularrak duen egoera subjektiboak eragina izan dezake hainbat pertsonarengan, hots, kopuru zehaztugabeko pertsonek errespetatu egin behar dute titular horrek gauza jakinari begira duen egoera. Jabetza dugu horren adibide: jabariaren titularrak ez du zuzeneko harremanik eratzen, gauza berarekin elkarjotzeak izan ditzaketen pertsonekin; hala eta guztiz ere, horiek guztiek errespetatu behar dute jabeak gauzari buruz hartzen duen edozein erabaki.
Gizarteak jabetza harreman guztietan du interesa. Interes hori maila desberdinetan gauzatzen denez gero, esan ohi da jabetzak zenbait estatutu dituela edo, bestela esateko, jabetza berezi batzuk daudela. Esate baterako, ez da gauza bera saldoz ekoiztutako gauza higigarrien jabetza, eta pintatzaile garrantzitsu edo ospetsuek egindako koadroen jabetza. Halaber, bereizi egin behar dira landugabeko lur lehor baten titularra eta hirigunean dagoen egitaraupeko lurzoru urbanizakorraren jabea. Horrelako kasuen zerrenda bukaezina izango litzateke. Horrez gain, jadanik badakigu desberdinak direla ahalmenaren edukiak, eduki horiek legez mugatzen baitira, jabetzaren gizarte-eginkizunaren arabera (EKren 33.2 art.); gero ikusiko dugunez, jabariaren aldaerak sortu eta eratzeko esparruan, lege-erreserba dago. Hori dela eta, jabetza estatutu edo mota desberdinetan gauzatzen da gizarte interesa, interes hori Herri Administrazioak ordezkatu eta kudeatzen duela. Eskubide erreal nagusiaren, hots, jabetzaren ulerkera modernoaren arabera, estatutu ezberdinak azaltzen dira, gizartearen eta titularraren arteko harremanak direla eta. Harreman horietan, Estatuak esku-hartze berezia du bere bulego eta erakundeen bitartez, Estatua kolektibitate antolatuaren adierazle baita. Edozein modutan ere, jabetzak berez dakar egoera aktibo edo ahalmen egoeraren titularraren eta kopuru zehaztugabeko subjektuen arteko lotura; azken horiei dagokie titularrak bere interesen edo usteen arabera gauzari buruz hartzen dituen erabakiak errespetatzea. Akzio errealak dira errespetatzeko eginbehar hori ezartzeko baliabide teknikoak, bai eta titularraren egoera babesteko tresna bereziak ere. Aurrerago ikusi dugunez, mota askotako akzio errealak daude: finkapen- edo aitorpen-akzioak, akzio askatzaileak eta berreskuratze-akzioak (ikus §2, 4. zk.).
Eskubide mugatuetan, hau da, lupertzeko eskubideetan, subjektuen arteko harremanak beste modu batera ezartzen dira; errespetatzeko eginbehar hori izanda ere, subjektu pasibo zehatz batek harreman estuak ditu eskubidearen edo egoera aktiboaren titularrarekin. Subjektu pasibo hori ondasunaren jabea da, ondasun horren gainean egikaritzen baita lupertzeko eskubide erreal mugatua. Adibidez, gozamen eskubidearen kasuan, gozamendunak inoren gauza gozatu eta lupertzeko ahalmena du; gauzaren jabeak (jabe soilak), berriz, errespetatzeko eginbeharraz gain, zama, eginbehar eta betebehar bereziak ditu. Dakigunez, errespetatzeko eginbeharra ez dagokio jabe soilari bakarrik, gozamendunarekin harremanak dituzten guztiei baino. Bestalde, berme eskubideek (hipoteka, bahia, antikresia) ere errespetatzeko eginbehar orokorra ezartzen dute, eta aurreko gaian azaldu dugun moduan, hirugarrenen aurka jar daitezke. Zernahi gisaz, eskubideon ezaugarri nagusia hauxe da: pertsona jakinen artean ezarritako betebehar izaerako harremanen esparruan definitu eta egikaritzen dira berme eskubidearen egoera subjektiboak. Eskubide erreala erakartzen duten harreman horiek betebehar izaerako markoa osatzen dute. Berme eskubide erreala, beraz, instrumentala da, kreditu-eskubideari edo eskubide pertsonalari eransten zaio, horri lotuta baitago eta horrekin sortu eta azkentzen baita. Testuinguru horretan, zaila da zehaztea hirugarrenen aurka jartzeko
aukera edo eragingarritasun erreala zeintzuek duten, harreman osoek eta konplexuek (betebehar izaerako harremanek eta horien barneko eskubide errealak) ala, ostera, harreman horien osagaietako batek edo batzuek bakarrik. Harreman horien osagai batzuek eskubide errealei dagozkien babesa dute, bai eta erga omnes eragingarritasuna ere, antolamendu juridikoak ezarritako publizitate bereziaren bidez. Hipoteka da horren adibiderik argiena. Hipoteka Jabetza Erregistroan inskribatu behar da derrigor; inskribatzen ez bada, ez du inoiz eragingarritasun errealik izango, inter partes eragina izan dezakeen arren. Horregatik esan da hipoteka (eskubide erreal gisa) eratzeko beharrezkoa dela inskripzioa. Nolanahi den ere, hipoteka eskubide instrumentala denez eta kreditu-eskubidea bermatzeko hari eransten zaionez gero (KZren 1857. art.ko 1. zk. eta 1875. art.; HLren 104 eta 105. art.ak eta baterakoak), eskubide nagusiak berme eskubide erreala baldintzatu, mugatu eta edukia ematen dio. Beste era batera esateko, eskubide erreala eskubide pertsonalaren menpe dago; berebat, kreditu-eskubidea eratu, garatu eta azkentzen da, eskubide hori eratu duten alderdien eta horien kausadunen artean. Horiek horrela, zehaztu beharra dago zerk duen hirugarrenen kontrako babes eta eragingarritasun erreala: harremanek euren osotasunean ala, ostera, eskubide errealak, eskubide hori izateko eta bilakatzeko gutxieneko egiturarekin. Bigarren aukera horretan, harreman konplexuak zatitu edo banandu egiten dira, zatiok elkarrekin nolabaiteko autonomia dutela. Bestalde, eskubide errealaren ezaugarria da anbulatorietatea; subjektuak, batez ere subjektu pasiboak, zehaztu egiten dira, eurek gauza jakin batekin dituzten harreman edo lotura juridikoen arabera. Horixe gertatzen da inoren gauza lupertzeko eskubide mugatuarekin: gauzaren jabea zuzeneko subjektu pasiboa da; dena den, errespetatzeko eginbehar orokorra subjektu orori dagokio, aurrerago esan dugun moduan. Horren erakuskari gisa ondoko adibideak jar daitezke, besteak beste: zortasunetan, funtsen jabetzak zehazten ditu subjektu aktiboa eta pasiboa; ondorenez, akzio aitorrarazlea lur nagusiaren titularrak egikaritzen du, zortasunpeko lurraren jabearen kontra. Ukatze-akzioa, aldiz, azken horrek egikaritzen du, lur nagusiaren titularraren kontra. Betebehar izaerako harremanen barnean dauden eskubide errealetan (esaterako, berme eskubideetan), subjektua zehazten da betebehar izaerako harremanetan eta harreman errealetan, gai horri aplikatzen zaizkion printzipioak nahasiz. Lehenengo eta behin, kreditu harremanak eratu behar dira zehaztutako edo zehaztu daitezkeen pertsonen artean, baina behin eratuz gero, harreman horien objektua den finkari datxezkio. Atxikimendu hori Zuzenbide tipoaren barneko bihurtuko da (karga), eta ez da aldatuko, nahiz eta finkaren jabea kasuankasuan desberdina izan. Antzeko zerbait gertatzen da lehenespenez eskuratzeko eskubide errealetan: eskubide errealaren titularrak
gauzarekin harreman jakinak ditu (hala nola, errentaria da, jabekidea, mugakidea edo zentzuemailea), eta eskuratzailearen ordez jar daiteke, hau da, bere eskubidea jar dezake finka besterentzen duen jabearen aurka (jabeak eskuratzeko eskubide errealaren eraketan parte hartu duen ala ez kontuan hartu gabe), bai eta beste edozein eskuratzaileren aurka ere. 8. Gaitasuna Gaitasunari dagokionez, eskubide errealen titularrak izan daitezke pertsona fisikoak (jarduteko gaitasuna izan ala ez) eta pertsona juridikoak (KZren 38. art.). Hala ere, pertsona juridikoei dagokienez, eskubide errealen zenbait kasutan mugapen batzuk daude (ikus KZren 515. artikulua gozamenari buruz). Egineginean ere, arrazoi historikoek justifikatu dituzte mugapen horiek, esaterako, jabetzaren amortizazioa gelditzea eta trafiko askatasuna bultzatzea. Arrazoi horiek direla bide, erakunde batzuei denborazko mugak jarri zitzaizkien, esaterako, fideikomisozko ordezpenari, ondasunak askatasunez eskualdatzea oztopatzen baitu (KZren 781 eta 785. artikuluak). Estatua ere eskubide errealen titularra da (KZren 345. artikulua eta Estatuaren Ondarearen Legea). Batzuetan, eskubide horiek herri-jabaria osatzen dute; beste batzuetan, berriz, Estatuaren (edo probintzien zein udalerrien) ondareko ondasunak eta eskubideak dira. Jabetza pribatukoak izanik ere, azken horiei KZren 345. artikulua aplika dakieke, harreman horiek arautzen dituzten administrazio manu bereziez gain. Autonomia-erkidegoak ere eskubide errealen titularrak dira; eskubideok kasuankasuko autonomia-erkidegoaren ondarearen barnean daude eta halako eskubideei erkidego horrek emandako arauak aplikatzen zaizkie. 9. Subjektuak bat edo batzuk izatea: antolaketarako sistemak (beste arau batzuetara jo beharra) Eskubide erreal baten titular bat baino gehiago pilatzen direnean, euren borondatez izan zein ustekabeko egitateren baten ondorioz izan (adibidez, jarauntsia), partzuergoa eratzen da, ezin baita eratu titulartasun solidariorik. Orduan, erkidegoa sortzen da eta, jabetzaren kasuan, jabarikidetasuna zein jabekitasuna. Titulartasunak borondatez pilatzen direnean, antolaketa sistema alderdiek erabaki dutenari egokituko zaio. Pilaketa ustekabekoa denean, ostera, eraketa-tituluak antolatuko du edo legeak zehaztutako titularkidetasun sistemak aplikatuko dira. Sistema horiek erabiltzen dira eraketa-tituluan ezarritakoa osatzeko ere.
Historian zehar, bi izan dira eskubide errealen titularkidetasun motak: erromatarren erkidegoa edo kuotetan zatitutakoa eta germaniarren erkidegoa edo erkidego arrunta, hain zuzen. Lehendabizikoa KZren 392. art.an eta ondorengoetan arautzen da. Arauketa horretara ez dira jabekidetasun-kasuak bakarrik biltzen; aitzitik, arauketa hori aplikatzen zaie eskubide errealen titularkidetasun kasu guztiei. KZren 392. artikulu horrek dioenez, eskubide baten gaineko jabetza dagoen kasuei aplikatzen zaie, edozelan ere, eskubide baten jabetza eskubide horren titularkidetasuna da. Jakina dugunez, Kode Zibilaren eredua aplikatzen da eraketa-tituluak xedapen berezirik ezarri ez duenean. Eta eredu hori bat dator erromatarren erkidegoarekin: kuotetan zatitutako erkidegoarekin, alegia. Erromatarren erkidegoa, izatez, hiru printzipiotan oinarritzen da: lehenengo eta behin, kuotak harmonizatzen ditu taldearen eskubideak eta talde horretako kide edo erkide bakoitzak dituenak. Bigarrenez, erkidegoa egoera iragankorra da, antolamendu juridikoak egoera hori mesfidantzaz hartu duelako beti; horregatik, halako egoerak azkentzeko bidea erraztu egin da, horretarako akzio berezia xedatuz (zatiketa akzioa). Azkenik, erkidegoa berez azaltzen da, bestelako egoerekin loturarik ez duelako. Horren harira, aldi berean pilatzen diren titularrak ondoko printzipioak kontuan hartuz antolatuko dira: autonomia pribatua (erkideek euren burua antolatzen dute); proportzionaltasuna (titular bakoitzaren kuota nolakoa izan eta halakoa izango da eskubidearen egikaritza); printzipio demokratikoa (erabakiak adostasunez hartzen dira, kasu batzuetan, gehiengoaren onarpenaren bidez, esaterako, administrazioari buruzkoa; hala ere, interesen gehiengoa hartzen da kontuan, ez, ordea, pertsonen gehiengoa); eta, amaitzeko, banakako askatasunaren printzipioa, horretan oinarrituz, edozein erkidek erkidegoaren zatiketa eska dezake eta partaidetzari uko egin diezaioke. Germaniarren erkidegoak edo erkidego arruntak ez du jatorri historiko argirik eta Espainiako Zuzenbidean kasu gutxi batzuk antolatzeko baino ez da erabili, berbarako, mendiak erkidegoan ustiatzen direnean. Nolanahi den ere, zenbait autoreren ustez, erkidego mota horrek azal ditzake beste kasu batzuk ere, adibidez, irabazpidezko sozietatea. Erkidego mota horren bidez, interesak beste modu batera bideratzen dira; arean ere, ez dago kuotarik, eta egotekotan, ez du eskubidearen neurririk ematen. Ezin da desegitea eskatu, ez eta zati bat bakarrik xedatu ere, zati ideala izan arren. Erkidegoa da aldez aurretik erkideen artean dauden harreman juridikoen (esate baterako, familia-harremanen edo auzikideen arteko harremanen) ondorioa, eta harreman horiei lotzen zaie. §5. HARREMAN JURIDIKOERREALEN OBJEKTUA
10. Ondasunak, harreman juridikoerrealen objektu. Eskubide errealen kasuan, titularraren ahalmen juridikoa zuzenean egikaritzen da gauzen gainean; hala ere, harreman juridikoerrealen objektuak ez dira kanpo munduko gauza horiek bakarrik. Lehenengo eta behin, azpimarratu behar da onartzen direla materiazkoak ez diren ondasunen gaineko eskubide errealak (lan intelektualak, esaterako, asmakuntza patenteak; sorkuntza lanak, osagai gorpuzgabeak, adibidez, produktuak identifikatzeko erabiltzen diren zeinuak, markak eta abar). Gainera, eta bigarrenez, zalantzan jarri beharra dago gauzari buruzko ideia bera harreman errealen objektu dela, esangura zabala ematen ez badiogu bederen. Esangura horretan, ondokoak izango lirateke gauza: materiazko ondasunak eta materiazkoak ez direnak, energiak, unibertsaltasunak, bai eta eskubideak ere (esaterako, azpihipoteka, kredituen bahia, kredituen gozamena eta abar). Horren harira, harreman juridikoerrealen objektua zein den mugatzeak eta zehazteak bi arazo ditu bereziki: lehendabizikoa, prestazio jokabideak eskubide errealen objektu izan daitezkeen eta, bigarrena, eskubide errealaren objektu beste eskubideren bat izan daitekeen. Aurrenekoari dagokionez, lehenengo gaian ikusi dugun moduan, jokabidea (hots, eskatzeko moduko portaera eta, hortaz, bete beharrekoa) ezin da eskubide errealen objektu izan. Bigarrenari dagokionez (eskubide errealaren objektu beste eskubideren bat izan daitekeen ala ez), adierazmoldea ez da batere egokia, horrekin hauxe adierazi nahi delako: objektu beraren gainean maila eta hierarkia desberdineko eskubideak pilatzen direla, hain zuzen ere. Kasurako, azpihipoteka ez da hipotekaren hipoteka, ezpada gauza berberaren balioa diru bihurtzeko eskubidea; edozein modutan ere, eskubide horrek intentsitate gutxiago du eta hipoteka-hartzekodunari eratxikitzen zaion ahalmenaren menpe dago. Are gehiago, kreditu-eskubidea ezin da sekula ere eskubide errealaren objektu izan, eta doktrinak kasu horretarako esamolde metaforiko hau erabiltzen du: kreditua ÂŤgauza bihurtuÂť egiten da, alegia, gauzaren pareko bihurtzen da; horretara, gauza hori trafikoan sartuko litzateke, beste gauza bat izango balitz bezala. 11. Betekizun objektiboak Objektuaren ikuspuntutik, harreman juridikoerrealek ondoko berezitasunak izan behar dituzte: izatea, zilegitasuna eta zehaztasuna, hain zuzen. Lehenengo eta behin, eskubide errealaren objektua izan behar da,
hots, kanpo munduko errealitatean egon behar da. Horretan ez dago zalantzarik, izaterik ez duenaren gainean ez baitago eskubiderik. Arazoa, ordea, honetan datza: harreman juridikoerrealen objektuak egungoa behar du izan edo aski al da etorkizuneko edo izanbidekoa gertatzea? Etorkizuneko gauzen gaineko kontratuak egin daitezke (KZren 1271. art.). Hala ere, eta eskubide erreala eratzeko kontratuak baliozkoak diren arren, zalantzazkoa da eskubide erreala era daitekeen objektua izan baino lehen. Agi denez, galderari erantzuteko aintzakotzat hartu behar da eskubide pertsonalen inguruan harremanen baliozkotasunari buruz esandakoa: kontratuaren alderdiek zuzen jokatu behar dute, behin objektua izan eta gero, eskubide erreala eratu dadin. Harreman juridikoerrealak azkendu egiten dira, gauza suntsitzen denean (KZren 513.5 eta 1625. art.ak; JHLren 21. art. eta abar). Bestalde, gauzak zilegia izan behar duela diogunean, gauza hori ondare trafikoaren objektu izan behar dela adierazi nahi dugu. Hau da, merkataritzako gauza izan behar da eta antolamendu juridikoak ez du horien trafikoa debekatu edo eragotzi behar. Esaterako, ezin dira trafiko juridikoaren objektu izan herri-erabilera duten ondasunak (KZren 344. art.), gerrarako armak, ezta sorgorgarriak ere. Hala eta guztiz ere, antolamendu juridikoak bi mailatan eragozten du gauza horien ondare trafikoa. Gauzak merkataritzaz kanpo daude erabat ondoko kasuan: gauza horien gain egindako edozein negozio xedapenek garrantzi edo eragin juridikorik ez duenean. Horixe gertatzen da herri-erabilera duten ondasunekin, eta hori bera gertatuko litzateke gizakiarekin, trafikoaren objektutzat erabiliko balitz (D�EZPICAZO). Ezin da esan, ordea, gauza batzuen merkataritza zein trafikorako debekuek gauza horiekin egindako kontratuak eraginik gabe uzten dituztenik. Horregatik, gauza horien gain eskubide errealak era daitezke eta eskubideok trafikoaren lege murrizgarriek ematen dieten eragingarritasuna izango dute. Atzenean, harreman juridikoerrealen objektuak gauza zehatza izan behar du. Betekizun hori askotan ez da legeetan esanbidez zehazten, testuingurutik atera daitekeen arren (esaterako, KZren 491. art.); beste batzuetan, bereziki azpimarratzen da. Horixe gertatzen da hipotekarekin, espezialitate-printzipioa aplikatzen baitzaio; printzipio hori dela bide, hipoteka eratu behar da bereziki zehaztutako ondasunen gainean, eta bermatutako diru kopurua ere beren beregi zehaztu behar da. Harreman juridikoerrealen objektua zehazteak berarekin dakar erabateko identifikazio objektiboa (D�EZ–PICAZO); bada, identifikazio hori gertatu arte ez da eskubide errealik izango, betebehar izaerako harreman instrumentalak edo prestaketa harremanak izan badaitezke ere. Harreman juridikoerrealen objektuaren inguruan, harreman edo eskubide errealen zatiezintasunaren arazoa azaltzen da; besteak beste, KZren 535, 1618 eta 1860. art.ek eratortzen dute eskubide errealak ezin direla zatitu. Zernahi gisaz, D�EZPICAZOk azpimarratu zuen moduan, kontu handiz ulertu
behar da printzipio hori. Printzipio horrek ondokoa adierazten du: harreman juridikoerrealak bana daitezke subjektu aktiboa eta pasiboa ados badatoz, betiere, zatiketak eskubide errealen eginkizun ekonomikoa eragozten ez badu; baina ezin dira zatitu subjektu bakar baten erabakiz. Eskubide errealaren izateak ez du gauzaren zatiketa eragozten; gisa berean, zatiketak ez du eraginik eskubide errealaren titularrarengan, hots, ezin da horren aurka jarri (esate baterako, hipoteka-hartzekodunarentzat zatiketak ez du inolako ondorerik). 12. Ondasun higigarrien eta higiezinen gaineko eskubide errealak Eskubide errealen arloan, garrantzia dute gauzen ezaugarriek eta berezitasunek. Arrazoi historikoak direlabide, berebizikoa da gauza higigarrien eta higiezinen arteko bereizketa. Bereizketa horrek (bere arrazoiak eta mugak badakizkigu: Zati Orokorra, §32, 140. zk. eta ondorengoak) araubide desberdinak dakartza, gizarte kontzientziaren arabera garrantzi ekonomiko ezberdina eratxiki izan zaielako batzuei eta besteei. Gure ustez, gaur egun ezin da esan, ondasun higigarrien eta higiezinen arteko bereizketa abiapuntutzat hartuta, bi ondasun mota horiei buruzko arauketa erabat desberdina denik; edu berean, ondasunen luperketa, edukitza eta eskualdaketaren araubidea ezin da banatu bi arlo edo zati nagusitan (Ondasun Higiezinei buruzko Zuzenbidea eta Gainerako Ondasunei buruzko Zuzenbidea). Egungo ulerkeraren arabera, ondasun higiezinen kategoria ez da oinarritzen ondasunen ezaugarri fisikoetan, ezpada garrantzi berezidun ondasunek izan behar duten estatutuan. Egia da historian zehar baldintza fisikoak kontuan hartu izan direla, ondasun higiezinen kategoria definitzeko; gaur egun, ordea, ondasunek ekoizpen-prozesuan duten aparteko garrantzia hartzen da kontuan horretarako. Beraz, ondasunak ez dira «higiezinak» beste barik higigarritasunik ez dutelako; egineginean ere, higigarriak izanda ere, «higiezin» izango dira antolamendu juridikoak «higiezin»tzat hartzen baditu. Ondasun higiezinen artean, garrantzi berezia du finka kontzeptuak; horri buruz sakonduko dugu Erregistro zuzenbideari buruzko kapituluetan. Finkak folioa irekitzen du (HLren 8 eta HEren 243. art.ak); are gehiago, HLren 9 eta HEren 51. art.en arabera, Erregistroan agerrarazi behar dira finkaren izaera (landa- ala hiri-izaera), kokapena (non dagoen), mugak (muga bereziak) eta azalera (hedadudura edo luzezabalera). Aurrerago aipatutako artikuluen aginduz, aipamen horiek nahitaezkoak dira; beraz, eskubide errealen objektuak guztiz zehaztuta egon behar du, espezialitate-printzipioak horixe agintzen duelako, lehen esan dugun moduan.
13. Eskubide errealen aldarazpena Harreman juridikoerrealetan eragina dute eskubide errealaren objektuak gertatze bidez izan ditzakeen aldaketek. Aldaketok gauza daitezke objektu hori beste batzuetara hedatzen delako, objektua bera beste batean sartzen delako edota objektua ustiatzeko moduan mutatze kualitatiboak izan direlako. Horren ildotik, Espainiako Zuzenbidean askotan akzesio izeneko kategoria historikoaren bidez arautu dira itxura aldaketa horiek. Erakunde horretara biltzen dira tradizio historikoan gauzen egitura edota itxuraren aldaketei buruzko kasurik adierazgarrienak, esaterako, landatu, eraiki, erein, moldatu edota nahastea. Hori guztia gero aztertuko dugu. Batzuetan, eskubide errealak mutatu egiten dira, mutatze horiek Erregistroan agerrarazten direnetik, adibidez, finka hipotekatuek aldaketa formalak dituztenean (elkartzea edota bereiztea). Besteetan, hiri- zein landa-jabetzari buruzko estatutu berezien arauek horixe agintzen dute (lurzatiketa, lurra berriro zatitzea, lurzatien baterakuntza etab.). Zenbaitetan, Zuzenbide tipoaren barneko eskubideen titularrek euren artean gatazkak dituzte eta gatazka horien ondorioz ere eskubide errealak alda daitezke. Aukera horiek guztiak bananbanan aztertuko ditugu geroago. Amaitzeko, hauxe gaineratu behar da: orokorrean jabeari dagokio gauzaren destino ekonomikoa eta objektuaren itxuraketa erabakitzea. Zernahi gisaz, Zuzenbideak ez du jabeak duen eskubide subirano horren egikaritza arautzen, salbu eta beste pertsona baten eskubidearekin pilatzeagatik azken horretan eragina duenean. Horregatik, gatazka zehatz horretan aztertu behar dira jabearen ahalmenak dituen mugak; orobat, jabeak ezin dio beste titularrari kalterik egin eta aurretik horrek zeukan egoera errespetatu behar du. Esate baterako, jabeak, berak nahi izanez gero, finka alda edo transforma dezake, baina sekula ez gozamendunaren kontra, ez eta hipoteka-hartzekodunaren kontra ere, horiek adostasuna ematen ez badute bederen. Edozelan ere, antolamendu juridikoak arau desberdinak ematen ditu gatazka motaren arabera; ondorioz, sistematizazioa egitea oso zaila da.
Hirugarren gaia ONDASUNEN GAINEKO HARREMAN JURIDIKOEN EDUKIA
Laburpena: ยง6. Eskubide erreala: alde aktiboa eta alde pasiboa 14. Eskubide errealak hartzen dituen ahalmenak 15. Gozatzeko ahalmena: ondasunen ustiapena 16. Luperketa. Beste arau batzuetara jo beharra 17. Xedatzeko ahalmena 18. Ondasunen truke balioa diru bihurtzeko ahalmena 19. Eskuraketa eragiteko ahalmena 20. Alde pasiboak: karga, menekotasuna eta betebeharra ยง7. Eskubide errealen babesa eta publizitatea 21. Publizitatea, babeserako baldintza 22. Publizitatearen garrantzia ondasun higigarrien esparruan. 23. Publizitatearen garrantzia ondasun higiezinen esparruan ยง8. Eskubide errealen pilaketa 24. Lehentasuna, lehenespena eta lerruna 25. Lehentasuna Erregistroan ยง6. ESKUBIDE ERREALA: ALDE AKTIBOA ETA ALDE PASIBOA 14. Eskubide errealak hartzen dituen ahalmenak Eskubide errealak ematen duen ahalmen egoera aspalditik azaldu ohi da eskubide errealen ereduaren ikuspuntutik; eredu hori, jakina denez, jabetza pribatuarena da. Kode Zibilaren arabera, eskubide errealen artean, jabariak du edukirik zabalena. Jabariaren titularrak bi ahalmen mota ditu: gozatzea eta xedatzea, alegia (KZren 348. art.). Kodeak ahalmen horiek definitu ez baditu ere, doktrinak finkatu izan ditu tradizio luze baten ondorioz. Horretara, gozatzea ondasuna zuzenean erabiltzea da edo, bestela esanda, gauzak eman ditzakeen onurak modu zuzenean lortzeko aukera. Hau da, gozatzeak gauzaren erabilera balioa gauzatzea dakar. Xedatzea, berriz, gauzen truke balioa diru bihurtzea da, hots, gauzen balio ekonomikoa diru bihurtzea da, gauzaren titularrak izan duen
egoera bera beste pertsona bati eskualdatuz. Ahalmen horiekin batera, jabariaren titularrak ditu gauza pertsegitzeko eta lehenespen edo lehentasun ahalmenak ere. Orokorrean, eskubide errealei berez dagokien ahalmena da gauza pertsegitzeko ahalmena. Ahalmen hori, izatez, eskubide errealek duten babes edo eragin bereziaren ondorea da. Halaber, DĂ?EZPICAZOk esan duenez, ahalmen hori gauza bilatzeko aukera horretan datza, gauza hori non dagoen eta berorren edukitzailea edo ukanduna nor den kontuan izan gabe. Bada, eskubide errealaren titularrak akzio batzuk ditu eta, akzio horien bitartez, ondoko egintzak gauza ditzake, besteak beste: bere eskubidea adierazi zein aitortzea; bere eskubidearekin pilatzen diren eta bere eskubidea mugatu zein murrizten duten beste eskubideek indarrik ez dutela adieraztea; eta, azkenik, gauza titularraren beraren esku eta edukitzan uztea edo, bestela, titularrak bere eskubidearen egikaritza ahalbidetzen duen egoeran gauza jartzea. Lehen esan dugunez, lehentasuna edo lehenespena eskubide errealaren titularrak duen ahalmena da. Horrez gain, printzipio edo irizpide gisa erabiltzen da, maila bereko eskubide errealak elkarrekin pilatzean sor daitezkeen arazoak konpontzeko. Ildo horretatik, maila bereko eskubide errealak pilatzean elkarjotzerik gertatuz gero, eskubiderik zaharrena nagusitzen da (prior tempore, potior iure), geroago azalduko ditugun egoera eta baldintzapean. 15. Gozatzeko ahalmena: ondasunen ustiapena Gozatzea, aurrerago esan dugunez, zuzenean egikaritu daitekeen ahalmena edo ahalmen multzoa da. Ahalmen hori gauza dezakete, bai titularrek zuzenean, bai (negozio bidez) nolabaiteko gozatze-neurria (errentamendua, adibidez) eskuratu duten beste pertsonek. Zuzenbide historikoak ez zuen aztertu (ezta Kode Zibilak ere) eskubideen titularren egikaritza. Alderantziz, Zuzenbide historikoak aztertu zituen ondasunen banaketa eta horrek zekarren errenta edo etekinen eskuraketa; ez, ordea, eskubideen erabilera edo egikaritza. Azken hori XIX. mendetik aurrera agertu zen arianarian jurisprudentzian eta doktrinan, eskubidea bera justifikatzeko erabil zitekeen arazo gisa. Horretara, zenbait kasutan, antolamendu juridikoak gauzaren titularrari legitimazioa kentzen zion jarduera batzuetarako; beste batzuetan, aldiz, titular horren eskubidea murrizten zuen, baita eragin barik utzi ere. Eskubideaz abusatzeari buruzko doktrinaz ari gara, hots, gerogarrenean jabetzak duen gizarte-eginkizuna oinarrituko duen doktrinaz. Horren harira, ondasunen ustiapenari buruzko ideiak garrantzia hartzen du. Alde batetik, titulartasunaren eta egikaritzaren arteko lotura
ezartzen du; horren ondorioz, Estatuak esku hartzen du egikaritza kontrolatzeko eta, eskubidea modu akastunean egikaritzen bada, esku-hartze horrek titulartasuna uki dezake. Bestetik, ekoizpen-prozesu orokorrean ondasun mota jakin batzuek duten zeregin berezia dela eta, ustiapena babesa lortzeko baldintza da. Horixe gertatzen da gaur egun landa-errentamenduetan, baita landa-finken titularrentzat ere; esaterako, ÂŤhobekuntza izan dezaketenÂť finka direnean edo Nekazaritzaren Eraldaketari buruz Andaluzian emandako Legea aplikatzen denean etab. Nolanahi ere, ez dago ustiapenari buruzko kontzeptu teknikorik. Ustiapena da, hain zuzen, ekoizpen-prozesu orokorraren barruan ondasunak sartzeko jarduera multzoa (kudeaketak, jarduerak eta abar). Jarduera horiek dira, besteak beste, destino ekonomikoa aukeratzea edo mota desberdinetako egintzak burutzea; egintzok izaera oso desberdina dutenez gero, ezin da horien antolaketa eta egituraketa orokorra egin. Titularraren jardunaren inguruan, bereizi izan dira administrazio eta xedapen egintzak (edo luperketa hutsezko egintzak eta xedapenekoak); dena den, bereizketa horren bidez, ezin daiteke ustiapenari buruzko ideia azaldu (LĂ“PEZ JACOISTE, DĂ?EZPICAZO). Are gehiago, administrazio egintza (KZren manu asko ideia horretan oinarritzen dira: ikus 397 eta 399. art.ak) eta xedapen egintzen arteko bereizketak ezin ditu azaldu ustiapen kontzeptuaren barruan dauden egintzen izaera eta tipologia. Dena den, badirudi ustiapenaren barruko egintzak administrazio esparrukoak direla, horren artean agertzen baitira administrazio arrunta eta berezia, destinatzeko egintzak eta arriskua ekar dezaketen egintzak. Haatik, gai hori sakonago aztertuz gero, zehaztasun gehiagoz bereiz daitezke eskubide errealaren edukia osatzen duten bi ahalmen multzo horiek. Gauzak horrela, gozatzeak, batetik, zuzeneko erabilera dakar, gauzaren nolabaiteko xedapen fisikoa ematen duelako (eskubide erreal motaren arabera); eta, bestetik, zeharkako erabilera ere badakar, gozatze hori beste pertsona batzuei neurri batean emanez gero (negozio bidez) (esaterako, errentamendua).
16. Luperketa. Beste arau batzuetara jo beharra Gozatzeko ahalmenera biltzen da gauzak eman ditzakeen fruituak (industria-fruituak, berezkoak edo zibilak) eskuratzea. Fruituok zuzeneko onura dakarte, titularraren ondarea handitzen dutelako edo zuzenean xeda daitezkeelako. Eremu horretan, bereizi behar ditugu jabearen egoera eta beste eskubide errealen titularren egoerak. Doktrinak jabetza eskubidearen edukia osatu zuen jarduteko ahalmen edo aukera guztiekin. Ildo horretatik, legeak emandako ahalmen guztien sintesia zen jabetza. Dena den, jabearen eskubidearen ezaugarririk garrantzitsuena da, hain zuzen, jabeak aukera dezakeela zein motatakoa izango den gauzaren gain egingo den gozatzea. Jabeak duen eskubidearen ezaugarria ez da ahalmen guztiak barneratzen
dituela (batzuetan gerta baitaiteke jabeak ahalmen horiek ez izatea, legeak kendu dizkiolako edo negozio bidez besterendu dituelako), ezpada jabeari ematen diola gozatze-mota aukeratzeko ahalmena. Labur esatearren, jabea ez da identifikatzen berorrek duen gozatze-motaren bidez (ÂŤzabalenaÂť). Kontrara, jabea da gauzaren gain egingo den gozatze-mota erabakitzen duena; jabe den horrek askatasun osoz har dezake halako erabakia. 17. Xedatzeko ahalmena Lehen azaldutakoaren arabera, xedatzeko ahalmena gozatzearen adierazpenik sendoena izan daiteke, gauzen truke balioa diru bihurtzeko ahalmena agertzen duelako. Xedapenak eragina du bi maila hauetan: a) Gauza beraren gain eskubide erreala (eratorria) eratzea beste pertsona batentzat. b) Titularrak gauzari begira duen egoera beste pertsona bati eskualdatzea. Era berean, a) atalean adierazitako kasua bi modutan gauza daiteke: batetik, eskubide baten menpe beste eskubide bat eratzea. Gehienez jota, mendeko eskubideak ematen dituen ahalmenak eskubide nagusiak ematen dituenen beste izan daitezke; baina eskubide nagusiaren eragingarritasun eta indar eremuan bakarrik egikari daitezke mendeko eskubidera bilduriko ahalmen horiek (azpigozatzea, azpihipoteka etab.). Horiek horrela, aurrean azaldutakoa ezin da bete kasu guztietan (KZren 1654. art.ak azpienfiteusia debekatzen du). Bestetik, eskubide eratorria eta autonomoa sortzea (ex novo); titularrari emandako gauzaren erabilera edo aprobetxamenduren baten gainean eratzen da. Azken hori jabeak egin dezake beti; gozamendunak, aldiz, ezin du halakorik egin, horren eskubidearen izaerak (aldi baterakoa edo, askoz jota, bizi artekoa) xedapen esparrua gainditzea eragozten baitu. Bestalde, b) atalean adierazitako kasuari buruz, eskubide errealen balio ekonomikoa diru bihur daiteke, aurreko titularraren egoera beste subjektu bati eskualdatuz. Dena den, kasu batzuetan ezin da hori egin, batetik, pilaturik dauden eskubideen artean batek xedapena eragozten duelako (xedapena gertatuko balitz, eskubide horri kalteak eragingo litzaizkiokeelako); eta, bestetik, eskubideak morfologikoki edo legez zein negozio bidez eraketa zehatza izateagatik, eskubide hori eskualdaezina delako edo eskubidea besterentzea mugatuta dagoelako. Eskubide erreala xedatzea murriztu edo eragozten bada, xedatzeko debekuak azaltzen zaizkigu.
Debekuok legean, hitzarmenetan edo epailearen zein Administrazioaren erabakietan izan dezakete jatorria. Batetik, debekuen jatorria legea denean, legeak berak ezartzen ditu debeku horiek (KZren 525. art.). Arlo horretan, EKren 33.2 eta 53.1 art.en arabera, lege-erreserba aplikatzen da, geroago azalduko dugun esanguran; gainera, gure ustetan, lege-lerruna duten arauek (Estatu edo autonomia-erkidegoetakoek; legeek edo dekretulegeek) bakarrik ezar ditzakete jabariaren aldaerak, berme eskubide errealak edo lehenespenez eskuratzeko eskubideak. Bestetik, epailearen edo Administrazioaren erabakiak debekuen jatorri direnean, agintari judizialak edo administrazio-agintariak kasu zehatz batean ezartzen ditu debekuok, betiere, legeak hori ahalbidetzen duelako. Atzenean, hitzarmena bada debekuen jatorria, gizabanakoen borondateak sortzen ditu debeku horiek. Begibistakoa da xedatzeko ahalmena murriztu edo ezaba daitekeela itun bidez, autonomia pribatuaren printzipioaren arabera (KZren 1255. art.). Arazoa da itunak eragingarritasun erreala duen ala ez erabakitzea. Horretara, eragozpen zein murrizketa (debekua) ezartzen duen itunak edo klausulak betebehar izaerako eragingarritasunik badu, itun edo klausula horietan ezarritakoaren aurkako xedapenak betebeharra ez betetzea dakar eta, horren ondorioz, urratzailearen erantzukizuna sortzen da. Alabaina, gauzatutako eskuraketa baliozkoa eta eragingarria da, horrelakoetan ez baita eskubidearen zirkulazioa eragozten; aitzitik, pertsona bati jokabide zehatza ezartzen zaio, alegia, zerbait ez egiteko portaera negatiboa. Horretara, halako jokabideei betebehar negatibo edo ezxedatze-betebehar deritze. Alderantziz, eragin erreala duen ituna bada, itun horretan ezarritakoaren aurka egindako xedapena eragingabea da: ustezko eskuratzaileak ez du eskubidea eskuratzen, eta eskualdatzaileak gauza erreklama dezake berreskuratze-akzioaren bidez.
Arlo horretan, antolamendu juridikoak trafiko eta merkataritza askatasunaren printzipioa du araututa; hortaz, ondasunak askatasunez eskualdatzeari murrizketa eta eragozpen gutxi jar dakioke. Horrexegatik, murritza da xedatzeko debekuak ezartzeko aukera. Lehenengo eta behin, KZk, Kode hori eratu zuten liberalismo ekonomikoaren ideiekin bat eginik, murriztu egiten ditu testamentuan ezar daitezkeen besterentzeko debekuak: testamentuaren xedapenak deusezak dira, ÂŤbesterentzeko debeku betierekoaÂť ezartzen dutenean (KZren 785.2 art.); aldi baterako debekuak badira, ostera, KZren 781. art.ak adierazitako mugen barruan bakarrik dute eragina. Bigarrenez, HLren 26 eta 27. art.etan azaltzen diren debekuak bakarrik inskriba daitezke Erregistroan, eta horiek bakarrik dute eragina. Artikulu horien arabera, xedatzeko debekuak onartzen dira, ondoko negozioetan: eskualdatzaileak eskuratzaileari dohain bidezko negozioetan
ezarritako debekuak, negozio horiek inter vivos zein mortis causa gauza daitezkeela. Besterentzeko debekuak eragin erreala duela esateko, arrazoi egokia izan behar du edo, are gehiago, babesteko moduko interesa, nahierarako arrazoiak baztertuz. Hortaz, dohaineko negozioetan bakarrik ezar daiteke xedapenari buruzko araubide berezia; araubide hori salbuespenekoa da beti eta interpretazio murrizgarriaren menpe dago. 18. Ondasunen truke balioa diru bihurtzeko ahalmena Ahalmen hori berme eskubide errealen oinarria da. KZren 1858. artikuluak arautzen ditu berme eskubide errealak (hipoteka eta bahia); manu horren arabera, «kontratu horiek berez dakarte», betebehar nagusia muga-eguneratzean, «bahitu edo hipotekatu diren gauzak besterentzeko aukera, hartzekodunari ordaintzeko». Hartzekodunak (hipoteka-hartzekodunak edo pignoratizioak), alderantziz, ezin du gauza hipotekatu zein pignoratuaren jabetza eskuratu, ezta gauzok xedatu ere (KZren 1859. art.). Ahalmen hori egikaritzeko, Estatuak (epaileak edo notarioak) esku hartu behar du derrigor. Ahalmen hori eskubidea eratzeko egintzan bertan sortzen da (PEÑA) eta, horren ondorioz, ez dago auzibidera jo beharrik (bi alderdien arteko auzia edo litis contestatio gisa ulerturik); bermeak eragina izan dezan, gauza besterendu behar da eta hori modu mugatuan bakarrik pareka daiteke nahitaezko salmentarekin. Hipotekaren arloan, ondasuna diru bihurtzeko ahalmen hori sendotzeko, ahalmen horren titularrari beste ahalmen instrumental batzuk ematen zaizkio, betearazpen akzioa egikaritzen ez den bitartean (segurtasun fasean). Ahalmen instrumental horiek, oinarrian, bi dira; bata, epe-muga heldu baino lehen, kreditua aurreraturik muga-eguneratzeko aukera (KZren 1129.3 art.), ezusteko baten ondorioz edo zordunak egindako egitateen ondorioz bermeak gutxitu eta horiek ordeztu ez badira; eta, bestea, gauzaren administrazioan esku hartzeko aukera, gauza narriatu edo bere balioa gutxitu denean (HLren 117. art.: hondatze-akzioa). Ondorenez, badirudi hipoteka-hartzekodunak, nahiz eta gauzen gaineko gozatzerik izan ez, ikuskatu edo kontrolatzeko ahalmenak dituela. Bahiaren arloan (salbu eta edukitzaren lekualdaketarik gabeko bahia denean), KZren sistemaren arabera, gauza bahituaren edukitza hartzekodunari edo beste pertsona bati eskualdatzen zaio, horrek gauza zaindu eta artatu behar duela (KZren 1866 eta 1867. art.ak, eta abar). Fase horretan, beraz, hartzekodunak nolabaiteko gozatzea du gauzaren gain. Ondasun higigarrien gaineko hipoteka eta edukitzaren lekualdaketarik gabeko bahiaren inguruan, OHHELBLren 4 eta 6. artikuluek bermeari eusteko neurri bereziak jasotzen dituzte; horien ondorioz, kargatutako ondasunen besteren ganaketa murriztu egiten da.
19. Eskuraketa eragiteko ahalmena Lehenespenez eskuratzeko eskubide errealak nahibadako eskubideen edo aldarazpen juridikoa eragiten duten eskubideen kategoriaren barruan daude. Lehenespenez eskuratzeko eskubideek, bada, trafikoan mendekotasuna dute, beraiek sortu dituzten harreman juridikoei begira (errentamendua, erkidegoa eta abar). Hala eta guztiz ere, eskubide horietako batzuek nolabaiteko autonomia lortu dute, baliozkoa den eta eskualda daitekeen abantaila egoera adierazten dutelako (aukera-eskubidea, hitzarmenezko atzeraeskuratzea). Eskubide horien oinarrizko edukia ahalmen bat da, jabaria edo gauza zehatzaren gaineko eskubide erreal bat eskuratzeko ahalmena, hain zuzen ere. Lehenespenez eskuratzeko eskubidearen titularrak berak erabakitzen du (inguruabar zehatzetan eta mugatutako epe barruan) eskuraketa egiten den ala ez. Titular horrek erabakitzen badu gauza eskuratzea, gainerako eskuratzaileak baztertzen ditu; hala nola, eskuratzaile zehatza (legezko atzeraeskuraketan) edo zehaztugabea (aukera-eskubidean, eroslehentasunean). 20. Alde pasiboak: karga, menekotasuna eta betebeharra Harreman juridikoerrealen beste aldean alde pasiboak daude. Badakigu, jakin ere, eskubide errealen ezaugarrietako bat dela menekotasun egoera. Menekotasunak modu teknikoan adierazten du eskubide errealaren titularrak gauza zehatzari begira duen egoera errespetatzeko betebehar orokorra. Jabetzari dagokionez, herri-interesa barneratzen duten jabetza aldaerei, motei edo estatutuei buruz aurrean adierazi duguna salbu, subjektu pasiboaren egoera aipatu berri duguna baino ez da: jabariaren titularrak erabaki batzuk hartzen ditu, gauzaren erabilera edo luperketari buruz; bada, erabaki horiek bete behar dituzte gauzarekin edo gauzaren gaineko jabariaren titular horrekin harremanetan jartzen diren pertsonek. Errespetatzeko eginbehar orokorra eskubide subjektibo guztietan azaltzen da. Arean ere, Zuzenbidearen printzipio orokor batek eratortzen du eginbehar hori; printzipio horren arabera, elkarbizitza antolatu behar da, inor zirikatu gabe eta inori enbarazurik edo nahasmendurik eragin gabe (alterum non laedere). Dena den, gure ustez, betebehar hori eskubide errealetan sendotzen da. Alde batetik, eskubide errealaren titularrak babes tresna bat du, eskubide subjektiboen beste titularrek ez dutena. Beste alde batetik, eskubide errealek berezkoa duten publizitateak harremanei eragin maila berezia eratxikitzen die, harremanok jendaurrean adierazten diren heinean. Horren harira, eskubide erreala hausteak eta kreditu-eskubidea hausteak ezaugarri desberdinak dituzte; eskubide errealaren titularrak babes berezia du, bai
eskubide errealen egikaritza, bai eskubide horrek titularrari ematen dion egoera, urratzen dituzten egintzen aurka. Lehenengoari dagokionez, kalteak eskubidearen egikaritza eragozten badu, babes horren bidez, titularra berriro ezartzen da kalterik gabe izango zukeen egoera berean. Bigarrenaren inguruan, arazoa maila juridikoan azaltzen bada, hots, kalteegileak titularraren egoera juridikoaren bidezkoketa ukatzen badu edo titularrak duenarekin bateraezina den beste titulu bat azaltzen badu, orduan egoera argitzera bideratuta dago babesa, egoerari ziurtasuna emanez. Batzuetan, menekotasun horrek lotura estuagoa edo askatasunaren murrizketa gogorragoa dakar. Hori berori gertatzen da lupertzeko eskubide errealetan; izan ere, gauza berak izan ditzakeen erabilera edo aprobetxamendu desberdinen gain, bi eskubide pila daitezke, nahiz eta horiek elkarren aurkakoak izan. Horrelakoetan, kargak edo, zehatzago, karga errealak daudela esan ohi da. Adierazmolde horiek zortasunari buruzko KZren 530. artikuluan agertzen dira, eta hizkera juridikoan sarritan erabiltzen dira. Beste batzuetan, ordea, KZk edo HLk modu zehaztugabean aipatzen dute menekotasuna. Adibidez, betebeharraren betetzea bermatzen duen ondasun higiezina hipotekari lotuta dagoela esaten denean (HLren 104. art., KZren 1876. art.), menekotasun hutsa baino zerbait gehiago adierazten da: karga deritzogun «zuzeneko» menekotasuna, alegia. Orokorrean, kargak adierazten du eskubide pertsonala murriztuta dagoela, eskubide pertsonal hori beste inoren eskubidearekin pilatzen delako eta bigarren horren egoera errespetatzeko beharra dagoelako. Bukatzeko, eskubide erreal mota batzuei dagokienez, karga egoerak eginbeharrak dakartza; horrek esan nahi du kargapeko subjektuei jokabide jakin batzuk eskatu ahal zaizkiela. Orokorrean, jokabide horiek negatiboak edo zerbait ez egitekoak izaten dira, baina positiboak ere izan daitezke (esaterako, zentsuen kanona edo pentsioa ordaintzea). Orobat, betebehar izaerako harremanen barrukoak badira ere, tradizio historikoa dela medio, harreman juridiko errealetan sartzen dira. Harreman horiek iraunkorrak izateko joera dutenez gero, eurok eratzen dute interesak bideratzeko egiturarik nagusiena. §7. ESKUBIDE ERREALEN BABESA ETA PUBLIZITATEA 21. Publizitatea, babeserako baldintza «Eskubide subjektiboen estatikak ezartzen duenez, eskubideen titularrari ezin zaizkio eskubideak kendu, horretarako adostasunik ematen ez badu; eskubide berberen dinamikak dakarrenez, eskubidearen eskuratzaileari ezin zaio kendu berak eskuratu duena, eskubidea eskuratzean ezagutu ez zuen edo ezagutzeko beharrik ez zuen arrazoiren batean oinarrituz» (DÍEZ-
PICAZO). Aurreko esaldi horrekin oso ondo laburtzen dira eskubide erreal guztiek duten ezaugarri jakin bati begira sortutako arazoak; ezaugarri hori publizitatea da. Badakigu, jakin ere, eskubide errealaren titularra babestuta dagoela; alabaina, babes hori beste pertsona batzuek duten babesarekin bateratu behar da. Arean ere, trafiko juridikoan babestu behar dira, itxuran edo Erregistroaren adierazpenetan (eskubidearen izatea eta beraren indarra agertzeko bereziki sortutako tresna horretan) konfiantza izanik, eskuraketa negozioak burutu dituzten pertsonak; bada, pertsona horiei babesa zor zaie, eskualdaturiko eskubidea eskuratu dutelako, eskubidearen itxurazko titularrarengandik (hori da egitezko egoerarik ezagunena) edota (Erregistroaren arabera) eskubide horren titular gisa azaltzen den subjektuarengandik. Bizibidean zentzuz ziurra den horretan konfiantza izan duen eskuratzaileak aurrez aurre jo dezake eskubidearen benetako titularrarekin, itxurak edo Erregistroaren idazkunak egia agertzen ez dutenean. Batetik, benetako titularraren legebidezko interesari edo eskubide subjektiboari kalte egiten bazaio, hots, eskuratzaileak titularrari eragotzi badio beraren eskubidea egikaritzea edo ez badu beraren egoera errespetatzen, titular horrek eragin berezia duten akzioak eta konponbideak ditu eskuratzaile horren aurka. Baina, bestetik, eskuratzaileak ondasuna eskuratu badu zentzuzko itxuran oinarriturik, babesa du titularraren aurka ere. Gatazka horretan, Zuzenbideak eskuratzailea babesten du baldintza jakin batzuen menpe eta eragingabe bihurtzen ditu eskuratzaile horren aurka eskubidearen benetako titularrak dituen akzioak. Gatazka hori saihesteko, antolamendu juridikoak eskubide erreala ezagutarazteko bideak ezartzen ditu; horien arabera, edonork ezagutu dezake, ezagutu daitekeen neurrian, gauza jakin baten gaineko eskubidearen benetako titularra nor den, edo beste modu batera esanda, zein interesek duen eragina gauzaren gain eta norena den interes hori. Espainiako sisteman, goian azaldutakoa bi erakunde nagusien bidez antolatzen da: ondasun higigarrien arloan edukitzaren bidez, eta ondasun higiezinen arloan Jabetza Erregistroaren bidez. Nolanahi den ere, bi erakunde horiek aurrean adierazitako bi arloetan agertzen dira nahasita. Harreman juridiko errealetan publizitatea izan behar da derrigor eta publizitate horrek maila desberdinetan du eragina. Batzuetan, publizitatea da harremanek eragin juridikoerreala izateko baldintza. Hori berori gertatzen da hipotekarekin: ez dago hipotekarik, hori Erregistroan eskubide erreal gisa inskribatzen ez bada; hala eta guztiz ere, kontratuan ituntzen denak alderdien artean eragina du. Beste batzuetan, aldiz, publizitateak hirugarrenen aurkako eragina besterik ez dakar. Horrelakoetan, eskubidea publizitate barik eskura daiteke; baina kasu horretan eskubide erreala ezin da hirugarrenen aurka jarri, eskubideak berak ez baitu berez horretarako eraginik.
Azkenik, publizitateak ematen duen babesa hain gogorra denez gero, esan daiteke publizitateak itxura errealitate bihurtzen duela batzuetan; hau da, publizitate egokia duenarentzat egia bihurtzen da errealitate praktikoan egia ez dena. Labur-zurrean, esan daiteke publizitatea dela eragingarritasun «erreala»ren baldintza, bai eta esangura hertsian harreman juridikoerrealei berez dagokien babesarena ere. Eskubide erreala ezkutuan, modu klandestinoan edo isilpean eskuratu zein ukan bada, horrek babesa dakar inter partes. Gainera, eskuraketa zein ukantza horrek eman dezake inoren aurka jartzeko aukerarik ere. Nolanahi den ere, nahikoa antzekoak dira eskuraketa edo ukantza horrek ematen duen aurka-jartze aukera eta betebehar izaerako eskubideek edo izaera errealik gabeko eskubideek ematen dutena; bestela esanda, eskuraketa edo ukantza hori jar daiteke, bai harreman juridikoerrealak daudela jakin edo ezagutu dutenen aurka, bai eta gaitzustez harremanok urratzen dutenen aurka ere. Alderantziz, hirugarren onustedunek eskubide erreala egikaritzea eragozten badute, eskubide horren titularrak hirugarren horien aurkako babesa du, publizitatean oinarrituz gero. Oinarrian, publizitatea eskubide errealen ezaugarria da, alegia, eskubide errealak badaudela jakin edo ezagutzea ahalbidetzen duen ezaugarria; ondorenez, eskubide errealei dagokien eragina ematen die publizitate horrek. Publizitatea eta nabaritasuna sinonimoak dira, ez ondorio gisa, bide gisa baino. Horrekin esan nahi dugu eskubide errealak publizitatea duela, eskubidea bera ezagutzeko moduan egikaritu edo eratu bada, kasu edo gatazka zehatz batean ezagutu den ala ez kontuan hartu barik. Publizitate hori, lehen esan dugun moduan, oinarrizko bi bide hauetatik lor daiteke: edukitzaren bidez, jendaurreko ukantza baketsu gisa definitua; eta Jabetza Erregistroaren bidez.
22. Publizitatearen garrantzia ondasun higigarrien esparruan Tradizio historiko luzearen eraginak ondasun higiezinei garrantzi handiagoa eratxiki die, ondasun higigarriei baino. Gaur egun, jarrera hori koloka dago, balio gutxi duten ondasun higiezinak eta balio asko duten ondasun higigarriak badirela kontuan hartuta. Hala ere, eskuratzaileen segurtasuna modu desberdinetan lortu nahi izan da, mota bateko edo besteko ondasunak eskuratzen direnean. Halaber, sistemak, geroago azalduko ditugun bilakaera zeinuak izan arren, bi publizitate mota ditu oraindik: edukitza ondasun higigarrientzat eta Jabetza Erregistroa ondasun higiezinentzat. KZren 464. art.an ezartzen da ondasun higigarrien eskuraketa eratorriei buruzko erregelarik garrantzitsuena. Erregela horren arabera, onustez eskuratutako ondasun higigarrien edukitza «tituluaren bestekoa da». Erregela horren garrantzia geroago zehaztuko dugu. Erregela horrek ez du eraginik, gauza higigarria galdu edo «legearen aurka kendu» izan denean. Aurrean
adierazitako erregela hori beste batzuek osatzen dute, besteak beste: KZren 448. art.an adierazitakoak (lege-presuntzio horren arabera uste izango da ugazaba moduan edukitza duenak titulu zuzenaz duela edukitza hori eta, ondorenez, edukitzaile hori ezin izango da behartu titulua erakustera); KZren 1955.3 art.ak ezarritakoak, ondasun higigarrien gaineko jabariaren preskripzioari buruz; eta, azkenik, MKren 85. art.an xedatutakoak, jendaurrean zabalduriko biltegietan edo dendetan merkatu-gaiak eskuratzen dituenaren babesari buruz. Laburbilduz, edukitzak ematen du ondasun higigarrien arloko publizitatea. Jarraian ikusiko denez, edukitza da egoera desberdinetan egikaritzen den egitezko ahalmena. Egoera horiek guztiek ezaugarri berbera dute: edukitza oinarritzen da jendaurreko izaeran (ez da ezkutukoa, klandestinoa eta isilpekoa), bai eta izaera baketsuan (ez da oinarritzen indarkerian eta ez da eztabaidagai edo gatazkaren objektu ere). Trafiko modernoaren beharrizanek mekanismo batzuk bultzatu dituzte ondasun higigarrien eta ondasun higiezinen arteko bereizketa gainditzeko. Horrela, zehatzmehatz identifika daitezkeen ondasun higigarrien (aireontzi, ontzi, automobil, makineria astun, elektratresna eta abarren) Erregistro sistemek arianarian ordeztuko dute edukitzan oinarritutako publizitatea. Taxu berean, ondasun higiezinak identifikatzeko sortu ziren sistemak ondasun higigarriei aplikatzen ari zaizkie, ondasun higigarriak higiezin bezala hartuz (Ontzien gaineko Hipotekaren Legea) edo Erregistroaren bidez ondasun higigarriak identifikatuak izatea ahalbidetuz (Ondasun Higigarrien gaineko Hipotekaren Legea). 23. Publizitatearen garrantzia ondasun higiezinen esparruan Ez dago zertan azpimarratu publizitatearen garrantzia ondasun higiezinak eskualdatu eta kargatzeari dagokionez. Horren inguruan esan dezakegu publizitateak ematen diola segurtasuna ondasun higiezinen trafikoari. Gainera, izaera ekonomikodun helburu batzuk (besteak beste, aberastasunen joanetorriak eta lurraren gaineko kredituaren sustapena) trafiko juridikoaren segurtasunaren araberakoak dira. Ondasun higiezinen eskuratzaileak eskuraketari buruzko segurtasuna izango du, inork ezin dionean kalterik eragin; horretarako, eskualdatze-ahalmena zuen jabearengandik eskuratu duelako arrazoizko segurtasuna izan behar du eskuratzaileak (DĂ?EZPICAZO). Eskualdaketa hori eta horren aurreko beste eskualdaketak egiaztatu beharra saihesteko (horrek probatio diabolica ekarriko zuen, usukapitzeko nahikoa den epea bete arte), Jabetza Erregistroa sortu zen. Erregistro horrek
bide desberdinak ditu eskubideen eskuratzailea babesteko, horrek eskuratu badu Erregistroak eskubideari buruz agertzen duen inskripzioan konfiantza izanik, bestelako bidezkoketarik gabe. Erregistroak berak agertutako gorabeherek bakarrik dute eragina eskuratzailearen eskubidean. Baina, hori horrela izan dadin, eskuratzaileak onustez eta kostubidez eskuratu behar du eskubidea. Erregistroak ez du eskuratzailea modu sendo horretara babestuko, eskubidea dohain bidez eskuratu badu. Aiurri berean, eskubide zehatza agerrarazten duen Erregistro idazkuna zehaztugabea bada, hori jakin behar duenak eta jakiteko aukera duenak ez du Erregistroaren babesik. Ondasun higiezinei dagokienez, Erregistro bidezko publizitatea ez da publizitate sistema bakarra. Lehen esan dugun bezala, inskripzioa, orokorrean, ez da eratzailea, ezta nahitaezkoa ere. Eskubide errealak eratu, aldarazi eta azkentzen dira Erregistrotik kanpo. Edukitzak eratorritako itxura ere, nahiz eta ondasun higiezinen arloan ondasun higigarrietarako duen eragina izan ez, garrantzitsua eta adierazgarria da; horren ondorioz, Erregistroan inskribaturik ez dauden eskubide errealek estatutu berezia dutela esan daiteke. Halako babesa izanik ere, babes horrek ez du Jabetza Erregistroak ematen duen eragingarritasun maila. Jabetza Erregistroaren bidez, bertan inskribatuta dagoena ziurra eta zehatza delako ustea lor daiteke. Horrez gain, auzibide sumario baten bidez, akzioak egikari daitezke helburu desberdinak lortzeko, berbarako: eskubidea egiaztatzea, nahasmenduei amaiera ematea edota inoren ukantzan bidegabe dagoen gauza berreskuratzea. ยง8. ESKUBIDE ERREALEN PILAKETA 24. Lehentasuna, lehenespena eta lerruna Aurrerago esan dugunez, lehenespena, alde batetik, eskubide errealek ematen duten ahalmena da, gauza beraren gain pilatzen diren beste eskubideen aurka euren eragina nagusiarazteko. Bestetik, gauza beraren gain bi eskubide edo gehiago pilatzen denean sortutako gatazkak konpontzeko irizpidea edo printzipioa da, eskubide horiek euren artean bateraezinak badira edo ezin badira elkarrekin izan. Prior tempore, potior iure erregela modu desberdinean aplikatzen da, eskubideen arteko bateraezintasun mailaren arabera. Edozein modutan ere, erregela horren oinarrizko ideia hauxe da: kreditu-eskubideak euren artean pilatzen diren bitartean, eskubide errealetan, aldiz, eskubide bat besteen gainetik nagusitzen da; horrela, eskubide bateraezinak alde batera uzten dira edo eskubideen arteko hurrenkera antolatzen da, eskubide batzuen eragina beste batzuen eraginaren menpe geratuz. Eskubideen arteko baterakortasuna neurtzen da eskubide bakoitzak ematen duen luperketa zabalagoa edo murritzagoa kontuan hartuta, bai eta
eskubidearen izaeraren arabera ere; horrez gain, baterakortasunak ez du berdin jarduten maila substantiboan eta erregistro mailan. Maila substantiboan, izaera bera duten eskubideak bateraezinak dira (adibidez, gauza beraren gaineko bi gozamen), gauzaren gaineko aprobetxamendu berezietara (desberdinetara) mugatutako eskubideak ez badira behintzat: berbarako, bi zortasun, bata akueduktu zortasuna eta bestea bide-zorra, edo biak akueduktu zortasunak izatea, baina leku desberdinetatik igarotzea etab. Eskubideak bateraezinak badira, lehenengoak du lehenespena eta besteak, aldiz, eragina izateko igurikimena (baina ez du oraindik eraginik izango); edo, bestela, azken horrek ez du jardungo, lehenengoak dirauen bitartean. Ondore horietarako, lehenengo eskubidea da titulu bidez aurretiaz eta baliozkotasunez eratu den eskubidea, titulu horren data ziurra bada hirugarrenen aurka (KZren 1218 eta 1280. art.ak). Kasuankasuan eratutako eskubideek izaera desberdina badute, printzipio bera aplikatzen da: geroago eratutako eskubideak ezin du aurretiaz eratutakoa mugatu edo murriztu eta ezin dio kalterik egin ere. 25. Lehentasuna Erregistroan Erregistro mailan, ez da kontuan hartzen eskubidearen eratze-data, Jabetza Erregistrora sartzeko data baino. Aurrekoaren harira, eskubide bateraezinen artean, Erregistroan sartzeko hurrenkera kronologikoak erabakitzen du lehenespena. Dena dela, erregistratzailearen kalifikazioa beharrezkoa da (HLren 18. art.), lehentasun hori sendotzen den ala ez jakiteko. Horrela bada, Erregistroa ÂŤitxiÂť egiten da edozein titulurentzat (eskubide erreal bateraezina eratzen dutelako), nahiz eta titulu hori bertan inskribatuta dagoen beste tituluaren aurrekoa izan. Erregistratzaileak egindako kalifikazioan titulua erregistratzeari ezezkoa ematen bazaio (erregistratzaileak tituluari Erregistroan sartzea ukatzen dio, tituluak akatsen bat duelako), ez da Erregistroa ixten eta bertan inskriba daiteke Erregistrora geroago heldu den titulu bateraezina. Erregistratzaileak geroagoko data duen titulua inskribatzeari baiezkoa eman eta Erregistroan inskribatzen bada ere, gatazkan dagoen titularrak egikari ditzake aurkarapen akzioa eta Erregistroa zuzentzeko akzioa. Zernahi gisaz, akzio horiek ezerezean geratzen dira, Erregistroan inskribaturiko tituluak eskubideren bat aitortu edo eratzen duenean HLren 34. art.ko baldintzak betetzen dituen pertsonarentzat. Bada, HLren 34. art.ak ondoko baldintzak ezartzen ditu: Erregistroan titular gisa agertzen denaren eskutik onustez eta kostubidez eskuratzea, eta eskuratutako eskubidea Erregistroan inskribatzea. Eskubideak baterakorrak badira (ulerbidez, bi hipoteka), horiek
guztiak inskriba daitezke Erregistroan; baina eskubide horien arteko hierarkia edo lerruna ezarriko da, euren Erregistroko idazkunek duten daten arabera. Hipoteka lerruna, hipotekari buruzko gaian ikusiko dugunez, abantaila egoera da, hots, negozia daitekeen balioa; eta itun eta kontratuen bidez alda daiteke. Horrela bada, lerrunaren trukaketa, atzerapena eta erreserba onar daitezke.
Laugarren gaia ESKUBIDE
ERREALEN DINAMIKA (I).
ESKURAKETA
Laburpena: §9. Espainiako antolamendu juridikoan eskubide errealak eskuratzeko sistema, orokorrean 26. Kode Zibilaren 609. artikulua. Manu horren interpretazioa 27. Eskuratzeko moduak 28. Jatorrizko eskuraketa: §10. Eskuraketa eratorria 29. Eskuraketa eratorriaren sistemak 30. Titulu eta moduaren sistema: 31. Titulua 32. Modua. Traditioa 33. Traditioa eta Erregistroan inskribatzea
§9. ESPAINIAKO ANTOLAMENDU JURIDIKOAN ESKUBIDE ERREALAK ESKURATZEKO SISTEMA, OROKORREAN 26. Kode Zibilaren 609. artikulua. Manu horren interpretazioa KZren III. liburuko («jabetza eskuratzeko modu desberdinak») lehenengo artikuluak, hots, 609. artikuluak, hauxe du xedaturik: «Jabetza eskuratzen da okupazioaren bidez. Ondasunen gaineko jabetza eta beste eskubide errealak eskuratu eta eskualdatzen dira legearen bidez, dohaintzaren bidez, testamentuzko nahiz testamenturik gabeko oinordetzaren bidez, eta, zenbait kontraturen ondorioz, traditio bidez. Haiek eskura daitezke, orobat, preskripzioaren bidez.» Manu horretan oinarriturik, jabaria eta gainerako eskubide errealak eskuratzeko modu ezberdinak bereizten dira. Legearen aginduz, egitate juridiko batzuen bidez eskubide errealak eskura daitezke; egitate juridiko horiek dira, hain zuzen ere, eskuratzeko moduak (ALBALADEJO).
Eskuratzeko modu horiek era askotakoak dira: batzuk, egitate naturalak; beste batzuk, berriz, negozio juridikoak. Dena dela, bi kategoria bereizi izan dira doktrinaren hitzetan: jatorrizko moduak eta modu eratorriak. Jatorrizko moduen bitartez, inoren esku-hartze edo lankidetzarik gabe eskuratzen dira eskubide errealak; hots, eskubidea titularrarena da, aurretiazko titulartasunekin inolako lotura edo mendekotasunik gabe. Modu eratorrien bidez, ordea, eskubide erreala eskuratzen da beste pertsona batek aurretiaz zuen eskubidean oinarriturik; beraz, eskuratutako eskubideak aurreko titularrarentzat zeuzkan hedadura eta murrizketa berberak izango ditu. Dena dela, eskubide errealak eskuratzeko moduak zerrendatzean, KZren 609. artikuluak ez ditu kasu guztiak hartzen; areago oraindik, zenbait aldetan akastuna da. Horregatik, manu horri buruz esan izan da azalpen bat besterik ez duela ematen, hots, ez duela araurik ematen; baiezpen zuzenegia ez bada ere (ALBALADEJO), «baliogabekoa, osatugabea eta zehaztugabea» dela entzun izan da. Egia esan, manua beharrezkoa da, hauxe argitzen duen heinean bakarrik: traditioa nahitaezkoa da jabetza eta gainerako eskubide errealak modu eratorrian eskuratzeko. Edonola ere, KZren 609. art. horrek beste bi helburu hauek ere betetzen ditu (MIQUEL): alde batetik, bereizi egiten ditu jabetza bakarrik eskuratzeko modua (okupazioa) eta jabetza zein gainerako eskubide errealak eskuratzeko moduak (beste guztiak); horrela, argi gelditu da okupazio bidez jabetza bakarrik eskura daitekeela eta, ez, bestelako eskubide errealak. Bestetik, jatorrizko modu eta modu eratorrien arteko bereizketa egokia dela agerrarazi du: jatorrizkoak dira okupazioa eta preskripzioa (eskuratze-preskripzioa edo usukapioa, alegia); eratorriak dira, aldiz, gainerako moduak. Nolanahi den ere, beste alde batzuetan goian aipatu artikulu hori zehaztugabea da. Autore gehienen ustez, KZren 609. artikulua zehatza da dohaintza eskubide errealak eskuratzeko modua dela adierazten duenean; baina ez da zehatza legea aipatzen duenean. Egoki azpimarratu izan denez, ondasunen gaineko eskubideak ez dira «lege bidez» eskuratzen edo eskualdatzen, ezpada legeak aipatzen dituen egitate jakinen bitartez. Hau da, eskubide errealak eskuratzen dira zenbait egitate burutzen direlako, eta egitateok 609. artikuluan zerrendatutakoak ez badira ere, legeak haiei eratxikitzen die eskubide errealak eskuratu edo eskualdatzeko ondore automatikoa (ALBALADEJO). Edozein modutan ere, «lege bidez» adierazmoldearekin hauxe azaldu nahi omen da: kasu batzuetan eskubidea pertsona zehatzei eratxikitzen zaie, nahiz eta pertsona horiek borondatezko aitorpenik egin ez (MIQUEL). 27. Eskuratzeko moduak
Aurrerago esan dugun moduan, zenbait egitateren bidez eskubide errealak eskura daitezke, antolamendu juridikoak horixe ahalbidetzen duelako; egitate horiek dira, hain zuzen ere, eskuratzeko moduak. Modu horietako batzuk jabetzari buruzkoak bakarrik dira, okupazioa, esaterako; beste batzuk, aldiz, jabetza eta gainerako eskubide errealei buruzkoak. Batzuk jatorrizkoak dira, okupazio eta usukapioa, adibidez; eta beste batzuk, ostera, eratorriak.
Labur-zurrean, eskubideak eskuratzea da eskubideok subjektu jakin bati lotzea. Bistakoa denez, adierazmolde metaforikoa da, edo kontzeptura hurbiltzekoa agian; izan ere, ondokoa baino ez du adierazten: egitate bat edo batzuk gauzatzen direnean, antolamendu juridikoak subjektu jakin bati eratxiki zein aitortzen dio eskubidearen titulartasuna. Gisa bertsuan, subjektu orok ondarea duenez edota esparru juridiko baten erdigunea denez gero, eskubidea subjektuaren ondarean edo esparru juridikoan sartzen da eskuraketa bidez (PUGLIATTI). Horren harira, zehaztu beharra dago eskubide errealen eskuraketak berebiziko garrantzia duela inter partes harremanetan, bai eta hirugarrenekiko harremanetan ere; hori dela eta, zehatzmehatz finkatu behar da eskuratzailea zein unetan bihurtzen den ugazaba, ugazabaren egoerak eragina baitu hirugarrenengan. Aurreko gaietan azpimarratu izan dugun bezala, eskubide errealak babesteko, horiek nolabaiteko publizitatea izan behar dute; DÍEZPICAZOren hitzetan, «eskubideak izaterik duela jakiteko kanpoko zeinuren bat» izan behar da. KZren 609. art.ak dioenez, jabetza okupazio bidez eskura daiteke; hala ere, Kode Zibilak jatorrizko modu hori ondasun higigarrien jabetzari bakarrik aplikatzen dio (KZren 610. art.). Autore gehienen ustez (PANTALEÓN), ezin da ondasun higiezinen okupaziorik onartu, horixe ateratzen baita KZren 610. art.tik, bai eta EOLren 21 eta 22. art.etatik ere. Bestalde, jatorrizko eskuraketa ahalbidetzen duen beste modu bat da usukapioa. Eskuratze-preskripzio horren bidez, eskuratzaile irregularrak edo a non dominoak (hots, eskualdatzailea jabea izan balitz gauza eskuratuko zukeenak) babesa izango du segurtasun juridikoa delabide. Horregatik, ugazaba moduan edukitzeagatik eta, betiere, edukitza jendaurrekoa, baketsua eta etengabekoa izateagatik, edukitzaile hori legeak adierazten duen epean jabe bihurtuko da. Agerikoa denez, jabetza eskuratzen du, aurreko titularrak zuen
eskubidea kontuan izan gabe; edukitzaileak jabetza eskuratuko du, edukitzak berak eratortzen duen neurrian. Ondokoak dira eskubide errealak eskuratzeko modu eratorriak: a) Lehenengo eta behin, legea. Lege bidez eskuratzeak adierazi nahi du eskubide erreala titularrari eman edo eratxikitzen zaiola, berak horretarako borondatezko aitorpenik egin ez badu ere. Horixe gertatzen da irabazpidezko sozietatea duten ezkontzetan, ezkontide batek ondasun batzuk eskuratzen baititu, nahiz eta eskuraketa negozioan parte hartu ez; bada, ezkontide batek egindako eskuraketak besteari eskubideak eratxikitzen dizkio, eskuraketa horretan parte hartu edota esku hartu ez duen arren (MIQUEL). Bestalde, badira izan lege-jatorria duten eskubide batzuk, besteak beste, lege-zortasunak, lege-gozamenak eta lege-hipotekak. Oinarrian, horrelako kasuetan, legeak egitate edo egoera batzuk kontuan izanik, zenbait eskubide adierazi edo eratxikitzen ditu. ÂŤLegezkoÂť izaera ere adierazmolde metaforikoa da, eskubide horiek legeak berak eratzen dituela agerrarazten baitu. Hala ere, batzuetan beharrezkoa da eskubidearen titular bihurtuko denak zerbait egitea (esaterako, HLren 158.2 art.); beste batzuetan, berriz, legeak egoera zehatzak hartzen ditu abiapuntutzat, bai zenbait pertsonari eskubidearen eraketa eskatzeko ahalmena emanez (ikus KZren 555. art.), bai eta besterik gabe eskubidea ezartzeko ere (KZren 553. art.). Autore ospetsu batzuen iritziz, ex lege eskuratzen dira aurkitutako gauzak (altxorrak ez diren gauza higigarriak, alegia: KZren 615. art.); eratxikipen hori sari bat baino ez da gauza aurkitu duenarentzat (PANTALEĂ“N). b) Bigarrenez, KZren 609. artikuluak dohaintza aipatzen du. Badirudi 609. artikulua bat datorrela Kodeak berak beste artikulu batzuetan dohaintzari buruz dioenarekin (besteak beste, 618, 624, 635.2 eta 638. art.etan). Azken artikulu horietan, dohaintza azaltzen da xedapen negozio gisa, ez, ostera, betebeharrak sortzen dituen kontratu gisa. Hala ere, zenbait autorek betebehar izaerako dohaintza onartzen dute, kontratu horren bidez jabetza eskualdatzeko traditioa egon behar delako. Hori horrela dela, iritzirik zabalduenaren arabera, dohaintza bidez jabaria edo eskubide errealak eskualdatzeko ez da traditiorik behar. c) Hirugarrenez, KZren 609. art.ak testamentudun oinordetza eta testamenturik gabekoa aipatzen ditu. Heriotzarenondoriozko eskualdaketa jakin bati buruz ari da manua: oinordetza bidez ez dira eskubide errealak bakarrik eskualdatzen, baizik eta mota guztietako eskubideak (eskualdaezinak izan ezik), bai eta betebeharrak ere (azken horiei buruz beste liburuki batean hitz egingo dugu). Horregatik, eskuratzeko modu hori oso konplexua da eta
609. art.aren arauketa arras gainditzen du. Oinordetzaren bidez, erakunde juridiko gisa, eskualda daiteke, bai ondare osoa, hots, eskualda daitezkeen harreman juridiko guztiak (oinordetza unibertsala), bai eta ondasun zein eskubide zehatz batzuk ere (banakako oinordetza). d) Azkenik, KZren 609. artikuluak oinarrizko erregela edo erregela nagusia ematen du, jabaria eta gainerako eskubide errealak eskuratzeko modu eratorriei buruz. Esan ere, hauxe dio: jabaria eta eskubide errealak «eskuratu eta eskualdatzen dira… zenbait kontraturen ondorioz traditio bidez». Begibistakoa denez, Espainiako antolamendu juridikoak aipamen horren bidez titulu eta moduaren teoria onartzen du. Horri buruz zabalago hitz egingo dugu gero. 28. Jatorrizko eskuraketa Aurrerago azaldu dugun moduan, jatorrizko moduak dira, aurreko eskubidearekin inolako loturarik gabe, eskuraketa eragiten dutenak; horregatik, eskubide erreala ex novo sortzen da, aurreko eskubideak izan zezakeen edozein motatako murrizketa edo mugapenik gabe. Beste era batera esateko, jatorrizko eskuraketan ez dira kontuan hartzen aurreko eratxikipenak, batik bat, horrelako eratxikipenik ez delako inoiz izan; azkendu egin delako; Zuzenbidearen ikuspuntutik aurreko eratxikipen horrek ez duelako garrantzirik; edo, azkenik, ez da aintzat hartzen, eratxikipen horri lotu beharrean, zeharka azkendu egiten duelako. Eskuraketa eratorrian, berriz, eskuratzaileari eskubidea eratxikitzen zaio eskubide bera aurreko titularrari eratxiki zitzaion moduan eta neurrian. A) Okupazioa Okupazioari buruz definizio hau eman izan da: «jaberik ez duten gauza gorpuztunak atzematea, horien jabetza eskuratzeko asmoarekin» (DE DIEGO). Autoreen artean guztiz zabalduta dago ondoko ideia: jaberik ez duten (res nullius) baina atzeman daitezkeen gauzak hartzeko egintza fisikoa da okupazioa, gauza hori eskuratzeko asmoa dagoenean. Gorago azaldutako hori dela eta, ezin dira okupazio bidez eskuratu merkataritzaz kanpoko gauzak, ezta res omnium communesak ere. Hori horrela izanik ere, arestian autore ospetsu batzuek aurrerago emandako definizio hori zehaztu egin dute. Ulerkera berri horren arabera, berez atzeman daitezkeen ondasun higigarriek Zuzenbidearentzat ez dute jaberik, bai sekula ere ez dutelako izan (res nullius, res derelicta), bai eta jabea
izanik ere, jabe horrek jada ezin duelako bere burua aurkeztu bere jabaria frogatzeko. Horregatik, gauzaren edukitza zibila hartuz gauzatzen da eskuraketa (PANTALEĂ“N). Zalantza gehiago sorrarazten du, ordea, gauza ezkutua okupazio bidez eskura daitekeen ala ez erabakitzeak; altxorrari buruz ari gara, hain zuzen ere (KZren 351 eta 614. art.ak), baina hori gero aztertuko dugu. Okupazioaren izaera juridikoari dagokionez, zenbait autorek diote okupazioa egintza materiala baino ez dela; beste batzuen aburuz, berriz, alde bakarreko negozio juridikoa da, burutzapen negozioa, alegia; horretan, borondatea ez da aitorpenaren bidez adierazten, ezpada ekintza edo burutzapenaren bidez. Edozein modutan ere, teknikaren aldetik zuzenagoa da esatea okupazioa esangura hertsian egintza juridikoa dela, eta bi osagai dituela: atzematea eta gauzaren ugazaba izateko asmoa, hain zuzen ere. Okupazio bidez eskuratzeko beharrezkoa da (PANTALEĂ“N) gauza okupatzeko modukoa izatea eta gauza hori ugazaba moduan edukitzea (edukitza zibila). Horregatik, gaitasunari dagokionez, edukitzaren eskuraketari buruzko erregelak aplikatu behar dira (KZren 443. art.); beraz, adingabeek eta ezgaituek ere okupazio bidez eskura dezakete. Bestetik, ondasun higigarriak bakarrik okupa daitezke; aldiz, ondasun higiezinak, jaberik ez dutenean, Estatuaren jabetza pribatukoak dira zuzenean (EOLren 21 eta 22. art.ak). Etxeko animaliei dagokienez, bizitzarik gabeko gauza higigarrien okupazioari buruzko erregelak aplikatzen zaizkie. Animalia basatiak, ordea, aske dauden bitartean, jaberik gabeko gauza dira; hortaz, okupazio bidez atzeman daitezke. Behin okupatuz gero, animalia basatia okupatzailearen jabetzapekoa izango da, baina jaberik gabeko gauza bihurtuko da berriz, jabeak askatasunez uzten baldin badu. Etxekotutako animalia, edukitzailearen etxera itzultzeko ohitura duen bitartean, etxeko animalien parekoa izango da (KZren 465. art.). Animalia galdu edo horrek ihes eginez gero ere, ez da jaberik gabe gelditzen. Horregatik, ezin da okupatu, salbu eta okupatzaile berriak etxekotu gabeko animalia basatitzat jotzen duenean onustez (KZren 612.3 art.); horrela bada, eta hogei eguneko epean jabeak erreklamatzen ez badu, animalia aurkitu duen horrek eskuratu egingo du. Bestalde, etxekotutako animaliak izaera hori galtzen baldin badu (jabearengandik ihes egin eta itzuli ez delako, alegia), etxekotu gabeko animalia basati bihurtzen da; jabeak animaliaren jabetza izango du, animalia hori galtzearekin batera (bere kabuz edo inori aginduta) horren bilaketan ahalegintzen den bitartean.
Bestalde, KZren 611. artikuluak ehiza eta arrantza aipatzen ditu, horien arauketa lege bereziek egingo dutela adierazteko. Autonomia-erkidego guztiek eskumen esklusiboa dute ehizari, kontinenteko uretan egindako arrantzari eta urzaintzari buruz. Estatuak eskumen esklusiboa du itsasoko
arrantzaren arloan; autonomia-erkidegoek, berriz, eskumena dute arrantzaren antolamenduari buruz Estatuaren legeria garatu eta betearazteko. Asturiasek eta Murtziak euren legeak badituzte ere (Asturias: ekainaren 6ko 2/1989 Legea, apirilaren 14ko 6/1999 Legeak eraldatu zuena; Murtzia: apirilaren 21eko 7/1995 Legea, urriaren 6ko 11/1995 Legeak eraldatu zuena), gai horri buruzko oinarrizko arauketa 1970eko apirilaren 4ko Legeak egin zuen, bai eta lege horren 1971ko martxoaren 25eko Erregelamenduak ere. Bestetik, ibaietako arrantzari 1942ko otsailaren 20ko Legea aplikatzen zaio, gero beste lege batzuek aldaketa batzuk egin badizkiote ere. 1989ko uztailaren 8ko EDak, 1989ko martxoaren 27ko Legea garatzean, ehizan eta arrantzan harrapa daitezkeen animalia motak aipatzen ditu. Kode Zibilaren 612 eta 613. art.ek erregela bereziak eman dituzte erleei buruz, bereziki, erleen jabetza galdu edo eskuratzearen inguruan, bai eta erleen jabeak inoren funtsean horiek pertsegitzeko duen eskubidearen inguruan ere. KZren 613. art.ak ematen ditu beste erregela bereziren batzuk ere, uso, untxi eta arrainen jabetzari buruzkoak, hain zuzen; badirudi, azken kasu horietan, elkarren ondoan dauden hazlekuetako jabeek dituzten auzortartasun harremanak arautzen direla.
B) Aurkikuntza Kode Zibilaren 615 eta 616. artikuluek, okupazioaren arloan, gauza higigarrien aurkikuntzari buruzko araubidea osatzen dute. Okupazioaren baldintza da gauza okupatuek jaberik ez izatea; hala ere, galdutako gauzak okupatzeko egintza materialak ez dakar jabetza berez eskuratzea. Dena dela, galdutako gauzaren bat aurkitzen duenak baditu zenbait eskubide, aurkitutako ondasun osoaren gainean edo horren balioaren portzentaiaren batean. Horren ildotik, aurkikuntzaren objektu dira jabedun gauza higigarriak, galdutakotzat jo behar direnean; izan ere, galdutako gauzatzat hartuko dira aurkikuntzaren izaerak edo inguruabarrek adierazten dutenean gauzok inoren ondaretik nahi gabe irten direla. Galdutako gauzek jabea dutenez gero, horiek aurkitzen dituenak KZren 615. art.ak agindutakoa bete beharko du, eta bi urtetan jabea agertzen ez bada gauza erreklamatzeko, gauza hori berori edo gauzaren balioa adjudikatzen zaio aurkitzaile horri. KZren 615. artikuluak aipatzen dituen bi urte horiek betetzen ez diren bitartean, galdutako gauza aurkitu duenak bi eskubide izango ditu behinbehinean: lehendabizikoa, gauzaren jabetza edo enkantean lortutako prezioa
eskuratzeko eskubidea; bigarrena, saria jasotzeko eskubidea. Eskubide horiek behinbehinekoak, eskualdagarriak eta enbargatzeko modukoak dira (DÍEZPICAZO eta GULLÓN). Gehienetan, galdutako gauza aurkitzen duenak ez du jabetza eskuratzen, ezpada gauza horrek duen balioaren portzentaia jasotzeko eskubidea; nolanahi den ere, aurrerago adierazitako epean jabea agertzen ez bada, Estatuak jabearen eskubideak emango dizkio aurkitzaileari. Altxorrari helduz, lehendanez, KZren 352. art.ak ezarritakoa hartu behar da kontuan; artikulu horren arabera, altxorra da diruaren, bitxien nahiz beste edozein objektu baliotsuren gordailu ezkutu eta ezezaguna. Ildo horretatik, KZren 351. art.ak ezarri du, batetik, altxorra zein lurretan aurkitu eta lurron jabea dela altxorraren jabea eta, bestetik, altxorra, ustekabean, inoren zein Estatuaren lurretan aurkituz gero, erdia aurkitzaileari dagokiola (era berean, ikus KZren 614. art.). Orokorrean, jabeak bere funtsean aurkitutako altxorrak eskuratzen ditu. Espainiako Zuzenbidean, eskuratzeko modu hori akzesio gisa edo izaera berezidun ex lege eskuraketa gisa azaldu izan da. Berez, ez du ematen benetako akzesioa izan daitekeenik, jabeak altxorra eskuratzeko aurkitu egin behar duelako. Horrez gain, KZren 610. art.ak altxorraren eskuraketa okupazio kasuen artean aipatzen du; izatez, okupazio kasu berezia da, altxorrak okupatzeko ez delako beharrezko gauza nulliusa izatea. Horren ildotik, Italiako autore batzuek altxorraren inventioa kasu berezi legez azaldu dute, hots, eskuratzeko modu berezi eta autonomoa da, jatorrizko modua, hain zuzen ere. Konplexuagoa da azaltzea inoren funtsean aurkitutakoaren eskuraketa; hori okupazioaren bidetik azaldu izan da, antza denez, KZren 610. art.ak horretara behartzen duelako. Dena den, hori ez litzateke okupazio materiala izango, ez baita beharrezkoa edukitza eskuratzea esangura hertsian. Horregatik, eskuraketa hori legearen xedapen berezi baten bidez gauzatu dela onartu beharko genuke, neurri batean behintzat. Ez da batere erraza azaltzea jabeak zein eskubide duen, beraren funtsean inork altxorrik aurkitzen duenean; ez da batere erraza, batez ere, hirugarrenak altxorraren edukitza materiala eskuratu duenean. Historian zehar, hiru bide hartu izan dira hori azaltzeko: jabetza dagoelako presuntzioa izatea, ekitatea eta «jabetzaren garapena», hain zuzen ere. Ez da hain argia ere aurkikuntza ustekabe gertatu behar dela, betekizun hori Kode Zibilaren aurrekarietan azaldu izan bada ere, esate baterako, Partidetan. Bestalde, aurkitzailea da zuzenean altxorra aurkitzen duen hori eta ez, ostera, beste inoren esanetara edo haren kontura diharduena, salbu eta jabeak berak agindu dituenean altxorra aurkitzeko lanak. Altxorra inoren funtsean ustekabe aurkitzen denean, aurkitzaileak altxorraren erdia eskuratzen du eta, une berean, lurzati horren jabeak beste erdia eskuratuko du; hori dela eta, aurkitzailea eta jabea altxorraren jabekide
izango dira erdi bana. Horrexegatik, badirudi eskuraketa gauzatzeko ez dela beharrezkoa aurkitzaileak altxorraren edukitzaz jabetzea, ezta animus zehatz batekin eskuratzea ere. Inoren funtsean altxorra ustekabe aurkitu duenak eta funts horren jabeak altxorra eskuratzen dute erdi bana. Aurkitzaileak altxorra eskuratzen du aurkikuntzaren unean bertan, nahiz eta jakin ez aurkikuntza gertatu denik, aurkitutakoa altxorra denik edo legeak eskubide hori ematen duenik. Hortaz, egitate juridiko hutsaren bidez eskuratzen da altxorra, hots, legearen arabera egitate hori nahiko da altxorraren jabetzaren erdia proindiviso eskuratzeko. Hori dela bide, altxorra aurkitzeagatiko legezko sari deritzo aurkitzailearen eskubideari. C) Usukapioa. Beste arau batzuetara jo beharra Aurrerago esan dugun moduan, usukapioa jabetza jatorriz eskuratzeko beste modu bat da. Usukapioa gerta dadin, gero ikusiko dugunez, beharrezkoa da legeak adierazitako epean ugazaba izateko asmoarekin edukitzea, eta edukitza hori jendaurrekoa, baketsua eta etenik gabekoa izatea. Horrexegatik, edukitza azaltzean aztertuko dugu usukapioa. ยง10. ESKURAKETA ERATORRIA 29. Eskuraketa eratorriaren sistemak Zuzenbide erromatarrean, res mancipien jabaria eskualdatzeko beharrezkoa zen egintza solemne edo formal batzuk burutzea; egintza horiek eskualdaketa gertatu zela jakitea ahalbidetzen zuten. Egintzok mancipatioa eta in iure cessioa ziren, hain zuzen. Horren harira, zuzenbide erromatar klasikoan, nec mancipi gauzak eskualdatzeko baliozko modutzat jo zen traditioa. Jabetza eskualdatzeko modu horren bidez, eskualdatzaileak gauzaren edukitza ematen zion eskuratzaileari, horretarako iusta causa zegoelako; gauza bera ematea zen berorren jabetza eskualdatzeko modua. Denboraren buruan, gauza mancipietara zabaldu zen traditioa, pretoreak actio publiciana eta exceptio rei venditae traditaeren bidez babestu baitzituen. Justinianoren garaiko Zuzenbidean, traditioa izan zen eskualdatze-modurik erabiliena. Autoreak bat datoz traditioaren betekizunak adierazteko orduan: lehenengo eta behin, osagai subjektiboa, hau da, alderdiek gauza eskualdatu eta eskuratzeko asmoa izan behar dute; bestetik, osagai objektibo eta formala, hots, gauza ematea; eta, azkenik, izaera juridiko hertsia duen betekizuna: iusta causa traditionisa, alegia. Gauzaren emate materialaz landara, apurkaapurka gauzak emateko era sinbolikoak ere zabaldu ziren, traditio ficta onartu arte: traditio brevi manua, eskuratzaileak orduko bere eskuetan zuenean gauza, beste arrazoi batzuk zirela bide; traditio longa manua, eskualdatzaileak finkaren giltzak ematen zituenean edo beste barik finka zein zen adierazten zuenean; constitutum possessoriuma, edukitza eskuratzaileari eskualdatzen zitzaionean, eskualdatzaileak orduko gauza bere eskuetan zuenean, beste titulu batez bazen ere
(esaterako, errentamendua, prekarioa eta abar). Traditioa betetzeko era sinbolikoak onartu zirenez gero, agiriak sinatzea ere gauza ematearen pareko bihurtu zen. Iusta causa traditionisaren kontzeptu zehatza ez zen sekula ere argitu. Autore batzuen ustez, aurretik egindako betebehar izaerako kontraturik izan behar zen, kontratu horri buru emateko egiten baitzen traditioa. Hortaz, ematea, benetakoa zein sinbolikoa izan, traditioaren ardatza da, baina aurretik egindako kontratuari loturik dago kari bidez; horregatik, aurretiazko negozioaren edozein akatsek eraginik gabe uzten du traditioaren bidez egindako jabetzaren eskualdaketa. Aurrerago esan dugun moduan, iturri erromatarrak era desberdinetan ulertu izan dira, bai eta, ideia eskolastikoen eraginez, doktrinan jarrera desberdinak azaldu ere. Kasurako, zenbait adituk titulus eta modus adquirendi adierazmoldeak erabili zituzten kari hurbila eta kari urruna adierazteko; beste batzuek, ordea, aukera eta eragingarritasunari buruzko kategoriak landu zituzten. Horiek horrela, apurkaapurka zehaztu ziren eskuratzeko beharrezkoak ziren betekizunak: titulusa eta modusa, hain zuzen. Eskualdatzaile eta eskuratzailearen arteko hitzarmenak (titulusak, alegia) aukera besterik ez du ematen eskualdaketa gauzatu dadin; beste era batera esateko, kreditu-eskubidea eta eskualdatzeko betebeharra baino ez ditu eratzen. Traditioak (hau da, modusak), berriz, jabetzaren eskualdaketa eta eskuraketa eragiten ditu, eskubide erreala eratuz. Eskema hori XVI. mendetik aurrera finkatu zen eta beraren oinarria da eskualdatzaileak eskuratzaileak baino babes handiagoa behar duela. Kode moderno batzuetan izan zuen eragina, batez ere, Austriako Kodean; kode horrek aldarrikatu egin zuen titulurik eta legezko modurik gabe ezin dela inola ere jabetzarik eskuratu. Baina beste sistema batzuetan, batetik, traditio erromatarraren era sinbolikoak onartzeak eta, bestetik, alderdien borondate aitorpen hutsak kontratuak eratu eta ondoreak sortzeak emaitza desberdinak eragin zituzten. Sistema horietan, eskualdatze-kontratuan adierazitako adostasunak berez zekarren jabetzaren eskualdaketa. Hori zela eta, emate edo traditioaren xedea zen kontratua sinatzeagatik sortutako betebeharra gauzatzea, hots, eskualdatzaileak kontratuaren objektua eskuratzailearen esku uztea; dena den, kontratuak berak sortzen zuen eskualdatze-ondorea. GROCIO eta PUFFENDORFek azaldutako ideia horiek onartu zituzten DOMAT eta POTHIERek ere, eta aditu horien eraginez bildu ziren Frantziako Kode Zibilera (1583. art.) eta Italiako 1865eko Kode Zibilera. Espainian, 1851ko Proiektu Isabeldarrak jaso zituen, baina ez ziren Kode Zibilean sartu; gero ikusiko dugunez, Kodeak titulu eta moduaren sistema klasikoari eutsi zion. Alemaniako Zuzenbidean, germaniarren antzinako sistemak izan zuen eragina; sistema horren arabera, jabetza eskualdatzeko, derrigor bete behar zen egintza formal bat, hain zuzen, inbestidura solemnea edo Auflassunga. Zuzenbide erromatarra onartzean, bi sistemak elkarrekin bizi izan ziren aldi berean, baina doktrinan eta jurisprudentzian germaniarren antzinako ideia nagusitu zen, titulu eta moduaren teoria erromatarrari egokitua izan bazen ere. Horiek horrela, kontratua bera ez zen nahiko jabetza eskualdatzeko; dena den, aurretik egindako kontratuari ere (hots, kari zen kontratuari) ez zitzaion garrantzi handirik ematen, eskualdatze-akordioa egonez gero (Einigung). Bistan denez, ulerkera horrek iusta causa traditionisaren interpretazio abstraktuan du jatorria.
Espainian, GARCĂ?A GOYENAk egindako proiektuak porrot egin zuen; proiektu horrek onartu zuen Frantzia eta Italiako sistema, eskualdaketa adostasunez egitekoa, hain zuzen ere. Atzenean, Kode Zibilera bildu bide da Espainiako aspaldiko sistema, titulu eta moduarena, alegia.
30. Titulu eta moduaren sistema A) Jatorria Interpretatzaile gehienen iritziz, KZren 609. artikuluak titulu eta moduaren teoria nagusiarazi du, 2. lerrokadan dioelako zenbait kontraturen ondorioz, traditio bidez. Bada, manuak ez du zehazten zeintzuk diren kontratu horiek. Agidanez, kontratu horiek dira traditioaren arrazoi diren negozioak; zernahi gisaz, Kodeak gai honetan gida-lerro batzuk baino ez ditu ematen. Espainiako sisteman titulu eta moduaren teoria nagusi dela esateko, nahiko da KZren 1095. artikulua irakurtzea: hartzekodunak gauzak ematen dituen fruituak eskuratzeko eskubidea du, gauza hori emateko betebeharra sortzen den une beretik; edozelan ere, hartzekodunak gauzaren gaineko eskubide erreala eskuratzen du gauza ematen zaion unean bertan. Badirudi kontratua burutzeak gauza emateko betebeharra sortzen duela, baina eskubide erreala ez da eratzen gauza eman arte. Horren aldeko beste adibide batzuk aurki daitezke saldutako gauzaren emateari buruzko manuetan, esaterako, KZren 1462.etik 1464.erako artikuluetan; izatez, salerosketa da eskualdatze-kontratuen eredua eta truke kontratuen eredua. Hori guztia dela eta, kontratuen kariaren inguruan emandako artikuluek (KZren 1274.etik 1277.erakoak, alegia) ez diote oinarri sendorik ematen titulu eta moduaren sistemari. DĂ?EZPICAZOk erakutsi duen moduan, manu horiek kari adierazmolde nahasgarria erabiltzen dute, eta hitz horrek ez du esanahi bera kontratuari buruz ari denean eta bi egintza juridiko desberdinen arteko loturari buruz ari denean.
B) Erregela orokorra eta salbuespenak Begibistakoa denez, Espainiako Zuzenbidean, titulu eta moduaren teoria onartu izan da, eskubide errealak modu eratorrian eskuratzeko sistema orokor gisa. Edonondik begira dakiola ere, onarpen horrek arazo ugari dakar. Eskualdaketa sistema orokor horrek hainbat salbuespen ditu. Azter ditzagun, bada, salbuespen horietako batzuk: a) Lehenengo eta behin, titulu eta moduaren sistema ezin zaie aplikatu eskubide erreal batzuei, euren eskualdaketa ez delako traditioan oinarritzen. Horren adibide izan daiteke hipoteka, horrelakoetan, eskritura publikoa egiletsi eta Jabetza Erregistroan inskribatzea beharrezkoa delako (KZren 1875.
artikulua). Beste adibide bat osatzen dute zortasun negatiboek, horien izaerak berez ez duelako edukitzaren eskualdaketarik onartzen; ondorenez, kontratu bidez bakarrik era daitezke. b) Bigarrenez, KZren 1473. artikuluak konpondu nahi dituen gatazkak ezin dira titulu eta moduaren teoriaren bidez azaldu. Gatazka horiek dira, hain justu ere, salmenta bikoitzak edo ondasun bera biiritan xedatzeak dakartzanak. c) Hirugarrenez, kontuan izan behar dira, ondasun higiezinei buruzko erregistro sistema eratu eta garatzean, hipoteka legeriak titulu eta moduaren sistema orokorrean sartu izan dituen aldarazpenak. Horregatik, zehaztu beharko da inskripzioak zer eragin duen emate edo traditioan (moduan, alegia). d) Laugarrenez, gorago ikusi dugun moduan, titulu eta moduaren sistemak ez dirudi arautzen dituenik dohaintza bidez egindako eskuraketak. Hala eta guztiz ere, betebehar izaerako dohaintzak zilegiak dira eta sistema horrek eraenduko lituzke. e) Bosgarrenez, ondasun gorpuzgabeen eskualdaketak eta, bereziki, kredituen lagapenak, ÂŤkredituen salerosketaÂť moduan arautzen ditu Kode Zibilak (1526. art. eta ondorengoak), eta ez du ematen titulu eta moduaren teorian oinarritu daitezkeenik. C) Ondorio nagusiak Zein da Espainiako Zuzenbidean jabaria eskualdatzeko aukeratu den sistema? Galdera horren erantzunak trafiko juridikoan aparteko eragina duten arazo praktiko batzuk konpondu ahal ditu. Horietatik ondorengoak nabarmentzen dira: a) Eskualdatutako gauzak dituen arriskuak transferitzea. Jakina denez, gauzak jabearentzat galtzen dira: res perit domino. Gauza desagertu edo suntsitzen bada, gauza galdu edo beraren balioa urritu egiten bada, ondorio horiek jabearen ondareak jasan behar ditu. Argi dago, bestalde, ondore kaltegarri horiek jabeak jasan behar dituela, gauza eskuratzen duen unetik beretik. Jabariaren eskualdaketa gauzatuko balitz salerosketa kontratuari buru ematen zaionean bertan, hots, kontratuari adostasuna ematean, orduan erosleak jasango lituzke arriskuak, gauza oraindik eman ez badiote ere; hala eta guztiz ere, erosleak kalte-ordaina eskatzeko akzioa du, saltzaileak gauza emateko beharra ez betetzeagatik berari eragin zaizkion kalteen ordaina, hain zuzen. KZren 1452. artikuluak arazoari ematen dion konponbidea ez da batere argia, KZren 1096 eta 1182. artikuluak batera irakurtzera behartzen gaituelako. KZren 1452. art. horrek azaltzen duen erregela garbi bakarra betebehar generikoei buruzkoa da.
Saldutako gauzak eroslearentzat galtzen diren ala ez azaltzeko (res perit emptori), iritzi desberdinak izan dira. ALONSO PÉREZek frogatu du Espainiako Zuzenbidean erregela hori indarrean dagoela eta Kodearen arauketa betebehar izaerakoa dela, ez baita jabariaren eskualdaketan oinarritzen. Aitzitik, salerosketaren arazoa sinalagmaren ingurukoa da. Nabari denez, gauza ezusteko baten ondorioz galtzen bada, inork ere ez du erantzukizunik galera horren gain (KZren 1105. art.) eta gauza ematea ezinezko gertatzen da. Halakoetan, arazoa da erosleak prezioa ordaindu behar duen ala ez. Eroslea ordaintzera beharturik ez balego, aldi berean azkenduko lirateke, batetik, ezustekoaren ondorioz galdutako gauza emateko beharra eta, bestetik, prezioa ordaintzekoa; kasu horretan, saltzaileak jasango luke kaltea. Alderantziz, hau da, erosleak saltzaileari eman beharko balio galdutako gauzaren prezioa, erosleak jasango luke arriskua. Arrazoi historiko eta sistematikoak direla bide, Espainiako Zuzenbideak periculum est emptoris erregela onartu du. Erregela horren arabera, erosleak prezioa ordaindu behar du, nahiz eta saltzailearen prestazioa galdu edo desagertu, inori egotzi ezin zaion ezintasunaren ondorioz. Hala ere, kontratuak berez eratxikitzen dizkio erosleari gauzaren probetxuak (KZren 1095, 1452.1 eta 1468.2 art.ak); berebat, eroslea subrogatzen da zordunak hirugarrenen kontra dituen akzioetan (1186. art.). Gainera, oraindik erosleak ez duenez gauza eskuratu, saltzaileari zuzenean ezartzen zaio frogaren zama, galera bere erruz gertatu delako presuntzioa baitago (KZren 1183. art.); ildo horretatik, saltzaileari berari dagokio gauza zaintzea, familiako guraso on batek egingo lukeen moduan (KZren 1094. art.).
b) Jabearen erantzukizunari buruzko arazoa, modu objektiboan gauza zehatz batzuen gaineko titulartasunek eratortzen dutenean erantzukizun hori (KZren 1905. art. eta ondorengoak). Jabaria eskualdatzeko unea zein den, eta horren arabera zehazten da noiz gertatu den egitate kaltegarria eta zernolako eragina duen. c) Eskualdatzailearen kaudimengabeziak eskualdaketaren gain izan dezakeen ondorea. MKren 908. artikuluak porrotaren masatik kanpo uzten ditu ondasun batzuk, «horien jabetza porrot eginari eskualdatu izan ez zaionean legezko titulu ezeztaezinaren bidez». Horrelako egoerak dira, izatez, bi hauek (MKren 909. art.aren 8 eta 9. lerrokadak): eskura ordaindu beharreko gaiak erostean, osorik edota zati batean ordaindu ez direnean, oraindik enbalaturik baldin badaude eta identifika badaitezke; bestetik, konfidantzapean erositako merkatu-gaiak «eurei dagokien biltegira edo horretarako hitzartutako tokira eraman izan ez diren bitartean». Manu horien arabera, jabetza traditio bidez eskualdatzen da; horrela, karian oinarritutako arauketak eragina du jabariaren eskualdaketan. Bistan denez, Espainiako sisteman, jabaria eskuratzeko unea zehazten da edukitza eskualdatu den ala ez kontuan hartuta; eskualdaketa hori benetakoa ala sinbolikoa izan daiteke, eta betiere kontratua egin ostekoa, kontratuak eratorritako betebeharra gauzatzeko egiten baita. Traditio izeneko emate hori aurretik egindako kontratuari lotzen zaio, baina ez
modu zurrun eta hertsian; egineginean ere, kontratuaren deuseztasunak berez ez dakar eskualdaketaren deuseztasuna, ezpada ondasunak itzultzeko akzioa egikaritzeko aukera (KZren 1303.etik 1307.erako art.ak). Gauza bera esan daiteke gertatze bidezko eragingabetasun kasuei buruz (hutsalketa, ezeztapena edo suntsiarazpena). Bestalde, traditioaren arauketa ez da guztiz abstraktua ere. Traditio bidez gauzatzen den betebeharra negozioak berak eratu duenez gero, negozio horren akatsek eragina izan behar dute eskualdaketan, eta hori zenbait arrazoi direla bide. Alde batetik, kontratuak berak traditioa gauzatu dadin arautzen dituen era espiritual edo sinbolikoek, gero ikusiko dugun moduan, kontratuaren gorabeherak jasan behar dituzte. Beste alde batetik, kontratuek eratortzen duten akzioa aberaste ezzuzena saihestekoa baino zerbait gehiago da; izatez, berreskuratze-akzioa da, historian zehar condictio gisa ezagutu izan direnetakoa, alegia. Berez, condictio indebitia da, bidegabe emandako edukitza berreskuratzea ahalbidetzen duelako; hala ere, ez du hirugarrenen aurkako eragingarritasunik, berreskuratze-akzio errealen ezaugarririk ez duelako. Gauza eskuratzailearen ahalmen esparrutik irten bada eta eskualdatzaileak gauza eman badu kontratu irregularraren bidez, eskualdatzaile horrek ezin izango du gauza erreibindikatu kostubidez eta onustez eskuratu duenaren aurka, ezta gauza hori Erregistroan inskribatu duen eskuratzailearen aurka ere (HLren 32. art.). Zernahi gisaz, eskuratzailea gaitzusteduna dela frogatu behar du eskualdatzaileak, onustea dagoelako lege-presuntzioa ematen baita.
31. Titulua Jabetza eta eskubide errealak eskualdatzeko tituluak eskualdatze-kontratu edo truke kontratuetakoa izan behar du. Horiek dira oinarrian: salerosketa, bere aldaera guztiekin, trukaketa eta transakzioa. Edozelan ere, badira izan Zuzenbidearen araberako tipoetatik kanpoko kontratuak ere, zenbait prestaziori buru emateko, besteak beste, do ut des, do ut facias, facio ut des. Begibistan denez, kontuan hartu behar dira gizartean ohikoak diren harreman batzuk, horietan alderdi batek gauza eskualdatzen duela prezioaren, bestelako gauza baten nahiz zerbitzu edo egiteko prestazio jakin batzuen truk. Ordainean edo ordaintzeko adjudikazioak ere eskualdatze-kontratu nahiz truke kontratuetakoak dira. Gauza bera esan genezake nahitaezko besterentze-sistemek eratorritako adjudikazioei buruz; azken horiek kredituak erreklamatzeko prozeduren ondorioak izaten dira eta prozedura horiek adierazpenekoak, betearazleak edota bereziak izan daitezke. Hizkera arruntean salerosketen parekoak dira kasu horiek, nahiz eta sasisaltzailearentzat nahitaezkoak izan. Zuzenbidearen ikuspuntutik hori ez da guztiz zehatza, baina ezin gara une honetan gai horri buruz aritu. Agerikoa denez, kontratu mota anitz dagoenez gero, interesak bideratzeko sistemek edo kasuek ez dute bat egiten euren artean. Hori horrela dela, guztiek dute eskubide errealak eskualdatzeko gizarteekonomiaren eginkizuna. Dena den, Zuzenbide tipoaren barneko truke kontratuetan ez bezala, gizarteekonomiaren eginkizun hori dela medio, Zuzenbide tipotik
kanpoko kontratuetan beharrezkoa da jabariaren eskualdaketa eragingarria izatea, hots, eskualdaketa hori emaitza izatea; ez, ordea, edukitzaren eskualdaketa hutsa. Ordainean emateen bidez zein likidazio hitzarmenen bidez, jabaria eskualdatuko ez balitz (adibidez, zordun eskualdatzailea jabea ez delako), helburu edo asmo enpirikoa ez litzateke gauzatuko; horrelakoetan, helburua ez lortzeak ondore bereziak izan behar ditu, salerosketak dituen ondoreak ez bezalakoak, hain zuzen ere. 32. Modua. Traditioa Jatorriz, traditioa emate materiala baino ez zen; hala ere, ezariezarian onartu ziren traditioaren era sinbolikoak ere, aurrerago esan dugun moduan. Horren bidetik, gaur egungo traditioa jokabide desberdinen bidez gauza daiteke, bai eta inolako jardunik ez dakarten borondatezko aitorpenen bidez ere. Horixe atera daiteke KZren 1462.etik 1464.erako art.etatik; artikulu horiek salerosketaren inguruan emandakoak badira ere, eskualdatze-kontratu mota guztiei aplika dakizkieke. DĂ?EZPICAZOren hitzetan, traditio mota horiek guztiek jabaria eskualdatu dela jakiteko kanpoko zeinuak ematen dizkigute. Lehenengo eta behin, traditioa benetako emate eragingarria izan daiteke, emate materiala, alegia; hala ere, emate horrek hainbat bertsio izan ditzake, besteak beste, ondasun higiezinak atzematea edo okupatzea, merkatu-gaiak inoren esku jartzea. KZren 1462.1 art.aren arabera, saldutako gauza eman dela ulertuko da, gauza hori eroslearen esku eta horren edukitzapean jartzen deneanÂť. Artikulu hori KZren 438.arekin integratu behar da; horren arabera, edukitza eskuratzen da edukitako gauzak okupatzen direnean, edo horiek gure borondatearen menpe geratzen direnean, bai eta norberaren egintzak eta harako eskubidea eskuratzeko ezarritako lege-formalitateak gauzatzen direnean ere. Horiek horrela, traditio sinbolikoak onar daitezke, adibidez, KZren 1463.ak aipatutako giltza ematea eta KZren 1464. artikuluak adierazitako agiri ematea. Kasu batzuetan traditio ficta onartzen da, adibidez, eskualdatze-akordioa. Horri buruz ari da 1463.2 artikulua. Manu hori kasu hauetan aplikatzen da: saldutako gauza higigarria salmenta egiten den unean erosleari ezin zaionean eskualdatu, edo beste arrazoi batzuengatik jadanik eroslearen eskutan dagoenean. Egitezko kasu hori gertatzen denean, ez dirudi beharrezkoa denik traditio modu horri buruzko akordioa; egineginean ere, kontratuaren inguruan ados egoteak berez dakar akordio hori, kontrako borondaterik agertzen ez bada behintzat. Ondorenez, badirudi eskualdatze-sistema adostasun hutsean oinarritzen dela eta karian oinarritutako arauketa izan behar duela: kontratua irregularra bada, eskualdaketa ere irregularra izango da.
Traditio fictaren beste adibide bat 1462. art.aren bigarren lerrokadakoa da: eskritura publikoa egilestea edo traditio kartularra, hain zuzen ere. Kasu horietan, edukitza ez da eskualdatu behar, salbu eta eskrituratik bertatik kontrakoa ateratzen denean argi eta garbi; eskritura publikoa solemnea izateak berez dakar moduaren betekizuna gauzatzea. Jabe eskualdatzailea edukitzailea ez bada, traditioa ficta izango da edo, hobeto esateko, eskualdatzeko akordio hutsa; kontratuaren inguruan ados egoteak berez dakar akordio hori, eskualdatze-ondorearen kontrako aitorpenik ez badago bederen. Azken buruan, traditioa egintza juridikoen kategorian sar daiteke; horrez gain, zor den egintza da edo ordaintzeko egintza, emateko betebeharra gauzatzea ahalbidetzen duelako (DÍEZPICAZO), kontratuaren adostasunera biltzen den akordio soila dagoenean izan ezik. Kasu horretan, eta aipatu berri dugun autore garrantzitsuaren iritziari berriro helduz, kariaren araberako arauketa aplikatu beharko litzateke. 33. Traditioa eta Erregistroan inskribatzea Espainiako sisteman, aurrerago aipatu izan dugun moduan, jabetza eta ondasunen gaineko beste eskubide errealak eskuratu eta eskualdatzen dira «zenbait kontraturen ondorioz, traditio bidez». Erregistroari buruzko arauketak Zuzenbide substantibo hori aldarazten duen ala ez zehaztea da orain aztertu beharreko arazoa. Hots, Erregistroko inskripzioa traditioaren ordezkoa al da? Eta ezetz erantzuten badugu, zein da traditioaren eta inskripzioaren arteko lotura? (DÍEZPICAZO). Galdera horiek erantzutean autoreak ez datoz bat. Gehienen ustez, Erregistroari buruzko araubideak ez du inolako eraginik titulu eta moduaren sisteman, bestelako eginkizuna betetzen baitu: froga- eta defentsa-eginkizuna, hain zuzen ere. Ildo horretatik, HLren 34. art.aren kasua gertatzen bada (hots, onustez eta kostubidez eskuratzea, inskribatuta dagoen titularrarengandik, ondoren eskubidea inskribatuz), eskuraketa ezin izango da aurkaratu, nahiz eta eskualdatzailea titularra izan ez. ROCA SASTREren esanetan, HLren 2 eta HEren 9. artikuluen aginduz, Erregistroan eskualdaketak inskriba daitezen osoak izan behar dira, hau da, eskualdaketa horiek titulu eta modua izan behar dute. Jabaria eskualdatzeko betebeharra ezin da inskribatu. Hortaz, traditioak bere eginkizunari eusten dio. Hala ere, inskripzioa egin eta gero, titulua osoa delako presuntzioa dago eta hori iuris tantum erako presuntzioa da. HLren 34. art.aren kasuan, eskualdatzaileak edukitzarik ez izateak ez dio eskuratzaileari kalterik egiten. Ildo horretatik, HLren 38. art.aren arabera uste izango da ondasun higiezinen gaineko jabaria nahiz eskubide errealen bat inskribatuta duenak horien edukitza ere baduela. SANZ FERNÁNDEZen iritziz, hipoteka legeria ez da arazo horretan sartzen,
Zuzenbide zibilaren eskutan uzten baitu kontua. Espainiako Zuzenbidean, Jabetza Erregistroa tituluen erregistroa da; beraz, benetako traditioa edo edukitzaren benetako eskualdaketa egitate hutsa denez gero, ez du tituluarekin zerikusirik eta ezin da inskribatzeko betekizuna izan. Hau da, Hipoteka Legeak traditioa alboratzen ez duen arren, ez du inskribatzeko baldintzatzat hartzen. Hipotekan adituak diren zenbait autorek, besteak beste, DE LA RICA eta HERMIDA LINARESek, inskripzioa traditioaren ordezkoa dela diote. Horren harira, ondasun higiezinen gaineko jabetzari buruz bi multzo bereizi dituzte: lehenengo eta behin, ondasun higiezinen gaineko jabetza inskribaturik badago, orduan eskualdaketa gauzatu dadin aski da inskripzioa, horrek osatzen duelako eskualdaketaren itera; baina ondasun higiezinen jabetza inskribaturik ez badago, titulu eta moduaren sistema bete behar da. Jarrera horren oinarria KZren 1473. artikuluko erregeletan dago, bai eta 1861eko Hipoteka Legearen zioen azalpenean ere. Baina ez dago jarrera horren alde egin dezakeen lege-testurik; horrez gain, HLren 38. art.ak, gorago ikusi dugun moduan, iuris tantum erako presuntzioa ezarri du. LACRUZek zioenaren harira, oinarrian inskripzioak ez du osatzen eskualdaketaren itera, iter hori Erregistrotik kanpo gauzatzen delako. Inskripzioak ez du traditioa baztertzen, baina ez da horrekin pilatzen, izaera desberdina duten osagaiak baitira. Traditioak eskuraketa osatzen du eta inskripzioak publizitatea ematen dio. Horregatik, eskualdatzaileak edukitzarik ez badu, ez da eskualdaketarik gertatuko. Hala eta guztiz ere, ondorio hori ez da sortzen KZren 1462. art.aren arabera eskritura egilestea traditioaren parekoa delako. Eskritura publikoak eskualdatze-egintza osatzen du, eskualdatzaileak gauzaren edukitza ez badu ere.
Traditio kartular edo instrumentala, oro har, eskritura publikora biltzen da eta erregistratzaileak ez du aztertzen traditiorik izan den ala ez, hori gertatu dela uste baita, eta aurrerago esan dugun moduan, ez baita inskribatzeko baldintza. Kasu berezi batzuetan, ordea, arazoa ager daiteke, besteak beste, alderdiek eskrituran adierazten badute ematea ez dela gertatzen eskritura publikoa egilestean. Horrelako kasuetan, kontratugileek ez badiote egintzari eragingarritasun errealik eman nahi, eskualdaketa ez da gauzatu, beraz, titulua ezin da inskribatu. Bukatzeko, tradensak edukitzarik ez badu, arazoa konpontzeko ikusi beharko da eskuratzaileak HLren 34. art.ko babesa duen ala ez. Babestuta badago eta bere eskubidea inskribatu badu, eskuraketa sendotzen da traditiorik ez bada ere. HLren 34. art.ko babesik ez badu, ordea, ez da jabe izango eta inskripzioa aurkaratu ahal izango du zehatza ez izateagatik. Hala ere, inskripzioa aurkaratzeko legitimazioa izan dezan, eskubide erreal baten titular izan behar da (HLren 40. art.) eta frogaren zama osoa bere gain hartu behar du, aurkarapena HLren 38. art.ko presuntzioen kontrakoa delako. Inskripzioa egitea ahalbidetu zuten kontratugileek eta horren kausadunek ezin dute aurkaratu.
Bosgarren gaia ESKUBIDE
ERREALEN DINAMIKA (II).
ALDARAZPENA
Laburpena: §11. Akzesioa: kontzeptua eta osagaiak 34. Akzesioaren kontzeptua eta mugaketa 35. Izaera juridikoa §12. Ondasun higiezinen arteko akzesioa 36. Alubioia 37. Erauzpena 38. Ubideak mutatzea 39. Uharteak eratzea 40. Itsas akzesioak 13. Ondasun higigarrietik higiezinerako akzesioa 41. Kasuak 42. Inoren materialekin norberaren lurzoruan eraikitzea, landatzea edo ereitea 43. Nork bere materialekin inoren lurzoruan eraikitzea, landatzea edo ereitea 44. Inoren materialak besteen lurzoruan eranstea 45. Mugaz gaineko eraikinei buruzko azterketa berezia §14. Ondasun higigarrien arteko akzesioa 46. Kasuak 47. Bat egitea 48. Nahastea 49. Moldatzea §11. AKZESIOA: KONTZEPTUA ETA OSAGAIAK 34. Akzesioaren kontzeptua eta mugaketa Espainiako Kode Zibilaren arabera, «akzesio eskubidea» kontzeptu generikoa da eta bi esangura desberdinetan ager daiteke. Alde batetik, akzesioa
izan daiteke gauzek ematen dituzten fruituak bereganatzeko jabeak duen eskubidea. Beste alde batetik, gauzei eurei, berez zein modu artifizialean, lotu edota eransten zaien guztia eskuratzeko jabeak duen eskubidea ere akzesiotzat har daiteke (KZren 353. art.). Kode Zibilak kontzeptu baterakoia darabilela ematen duen arren, akzesiora biltzen diren fenomenoak oso desberdinak dira euren artean. Esaterako, Kodeak alubioia akzesiotzat hartzen du; izan ere, alubioiak ez du gauza berririk eratzen eta ez du gauzaren oinarrizko ezaugarririk aldarazten. Fruituak banantzea ere akzesio kasua da; horrelakoetan, gauza bereizi eta bakoiztuak eskuratzen dira, fruitu horiek eman dituenak bere izaera galtzen ez badu ere. Beste fenomeno batzuk ere akzesioak dira, esaterako, bi gauza higigarrien arteko nahastea edota inoren lurzoruan eraikitzea. Nabaria denez, oso zaila da fenomeno desberdin horiei guztiei buruzko teoria orokor eta baterakoia ematea. Gertaerok gauzen osaketa aldarazten dute eta, horren ondorioz, gauza horien gaineko harreman juridikoetan ere aldaketak eragiten dituzte. Bestetik, fruituen eskuraketa akzesio kontzeptuan sartu beharrak zailtasun hori areagotu egin du, fruituen gaiak berez sorrarazten baititu arazoak. Arean, gauzaren luperketari buruzko araubidea aplikatu behar da, fruituen eskuraketa kasuetan. Azken finean, fruituak eskuratzea ius fruendia egikaritzea besterik ez da, fruituak uneanunean horiek lupertzeko ahalmena duenari baitagozkio (DĂ?EZPICAZO). Autoreen hizkeran, fruituen eskuraketa etenkako akzesioa da eta horren kontrakoa, berriz, akzesio etengabea, edo akzesioa esangura hertsian; bigarren horretara biltzen dira gauzei, berez zein modu artifizialean, zerbait lotu edota eransten zaien hipotesi guztiak. Akzesioak bere barruan hartzen dituen kasuak aipatu ondoren, akzesioa bera zertan den azaldu beharra dago: gauza baten jabeak gauza horri lotu edo eransten zaion guztiaren gaineko jabetza eskuratzen du, gauza erantsi horiek ezin badira banandu edo horiek banantzeak karga lar badakar. Aldakuntza horretatik sortutako gauzaren jabetza nori eratxiki behar zaion zehaztea da arazoa. Kontu horri erregela edo printzipio artezkari desberdinak aplikatzen zaizkio; erregela horiek emaitza desberdinak ematen dituzte kasuankasuan, horretarako kontuan izan behar baitira lotura edo bategitea eragin zuten baldintzak ere. Horretara, arazoak ez dira konpontzen beti erakarpen errealaren printzipioa aplikatuz; printzipio horren arabera, gauza nagusiaren jabetzak erakarri egiten ditu hari batzen zaizkion gauza guztiak. Nolanahi den ere, horixe da akzesioaren erregela nagusia, KZren 353. artikuluak berak arazoa konpontzeko aipatzen duena, alegia. Dena dela, aurretik argitu behar da konponbide horiek guztiek jabaria eskuratzeko modu berria eratzen duten ala ez; erantzuna baietz izango balitz, modu horiek gehitu beharko genizkieke jabaria eskuratzeko moduen artean betidanik lege bidez izan direnei.
35. Izaera juridikoa Akzesioa jabaria eskuratzeko moduetako bat dela esan daiteke; izan ere, akzesioaren bidez, jabetza-eskubide berria eskuratzen da, bi gauza batzearen ondorioz sortutako gauza banaezinaren gainean. Aitzitik, akzesioa ez da jaso KZren 609. art.an, horrek jabaria eskuratzeko moduak aipatzen baditu ere; II. liburuko II. tituluan dago jasota, jabetza orokorrean aztertu ondoren dagoen kapituluan, alegia. Horrexegatik, badirudi akzesioak jabetza eskubidearen edukia osatzen duela, jabetzaren hedapen objektiboa eragiten baitu (PUIGBRUTAU). Azken finean, jabetzaren eskubide subjektiboa osatzen duten ahalmenetakoa dela ematen du edo, zehatzago, gozatzeko ahalmenaren aldeetakoa (ALONSO PÉREZ).
Dena den, ulerkera horren kontrakoak dira Kode Zibilak akzesioari buruz arautzen dituen kasu gehienak. Kasu horietan, DĂ?EZPICAZOk dioenez, gizabanakoaren borondateak ez du eraginik akzesio kasu batzuetan (alubioian, adibidez); beste hainbatetan, ostera, gizabanakoaren borondatezko egintzaren bidez ez da ahalmenik egikaritzen (esaterako, eraikin bat egitean, inoren lurrera sartu). Zenbait autorek akzesioa ulertzeko bi modu horiek bultzatu izan badituzte ere, akzesioaren benetako arazoari aurre egiteko bide partzialak baino ez dira. Oinarrian behintzat, akzesioaren bidez gauzen jabetza eskuratzen da; dena den, akzesio bidez eskuratzen duenak ondasun jakinaren gaineko jabetza eskubidearen titularra da eta ondasun horri beste gauza bat erantsi edo lotzen zaio modu banaezinean. Horretara, akzesioa ez da berez jabaria eskuratzeko modua; aitzitik, jabetza eskubide berria eskuratzen da gauza jakinaren gainean aurretiaz izandako jabetza eskubidea dela bide: gauza horrek erakarpen ondore erreala du berari eransten zaion gauzaren gainean. Bada, gauza nagusiaren jabeak gauza osoaren gaineko jabetza eskuratzen du; horretara, modu banaezinean batzen diren gauza desberdinen jabeek dituzten interesen arteko gatazka konpontzen da. Horren harira, legegileak akzesio eskubidearen barruan sartzen ditu zenbait kasu; horietan guztietan, gauzen osaketa materiala aldatu egiten da eta, horregatik, aurrerago aipatutako interes gatazkak sortzen dira, gauza horien gaineko harreman juridikoerrealek ere aldaketak izaten baitituzte (DĂ?EZ-
PICAZO). Gatazka horien konponbideak desberdinak izan daitezke, hau da, jabetza eskubide berriak ez du zertan beti esklusiboa izan; batzuetan, gauzaren gaineko titularkidetasuna eratzen da. Lehen esan dugun moduan, konponbide horiek lotura edo bategitea eragin zuten baldintzen araberakoak dira eta beherago aztertuko ditugu, orokorrean aipatu izan diren akzesio kasu guztiak kasuankasuan jorratuz. §12. ONDASUN HIGIEZINEN ARTEKO AKZESIOA 36. Alubioia Ibaien ur lasterrak, urbazterretako lurretan eragindako higaduraren ondorioz, harriak eta basa eramaten ditu; harri eta basa horiek urbazterretako beste lur batzuetan jalkitzen dira, lurrak gehiagotuz. Kode Zibilaren 366. artikuluaren arabera, gehiagotze hori materialak jalki diren landetako jabeei dagokie; gainera, jabeok ez dute zertan lurzati berria okupatu, hots, eskuraketa zuzenean gauzatzen da. Horrek ez du esan nahi, ordea, ibaien bazterretako finkei bakarrik aplikatzen zaienik 366. artikulua; arean ere, artikulu horretara biltzen diren kasuen artean izango dira errekak eta urtegiak ere. Horixe egin dute Urei buruzko Legearen 5 eta 11. artikuluek, euriurak biltzen dituzten ubide guztiak euren barruan hartuz. KZren 367. art.ak ezarri du, aurrena, lur horiek urmael edo aintziren mugakide direnean, jabeek ez dituztela eskuratzen urek berez gutxitzean agerian utzitako lurrak; eta, hurrena, jabeok ez dituztela galtzen urek aparteko gorakaden ondorioz estalitako lurrak. KZren 367. artikuluak ez ditu arautzen lurren mugimendu somaezinak, ezpada uren gorabeherek eragiten dituzten ustekabeko aldaketak. Urmael eta aintzirekin mugakide diren urbazterretako landen mugak zehatzak izanik, artikulu horrek bermatzen du muga horiek ez direla aldatuko; hau da, landa horien mugak iraunarazten ditu. Horretara, urek gora eginez gero, finkaren zabalera aurreko berbera izango da; era berean, jabeak berreskuratu egingo du urek estalitako finkaren zatia, urek behera egiten dutenean. 37. Erauzpena Erauzpena ez da urek pixkanaka eragindako jalkitzearen ondorioa; aitzitik, erauzpena gertatzen da ibaien ur lasterraren indarrak lurzati jakin bat beste landa batera eramaten duenean. Horrelakoetan, KZren 368. art.aren aginduz, urek eraman duten lurzatiaren jabeak ez du horren gaineko jabetza
galtzen; hau da, ez da jabetzaren eskuraketarik gertatzen. Orobat, jabetzapeko ondasunak guztiz mugatuta daude, nahiz eta ondasunok beste jabe baten lurretan jalki; halako ondasunak dira, nola (lur) zati jakin bat, hala urlasterrak atera eta garraiatu dituen zuhaitzak (KZren 369. art.). Hori dela eta, Kodeak eman duen konponbidearen arabera, lurrak guztiz mugatuta egon behar dira, lekuz aldatzen den lurzati hori ezaguna izatea beharrezkoa den heinean. Jabea datu horretan oinarritzen da lurzatiaren gaineko jabari eskubidea erreibindikatzeko. Hala ere, urek atera eta eramandako zuhaitzen kasuan, horiek hilabeteko epean erreklama daitezke; epe hori ahituz gero, zuhaitzak zein landatan agertu eta landa horren jabeak eskuratzen du euron jabetza. 38. Ubideak mutatzea Kode Zibilaren 370 eta 372. artikuluek ubideak mutatze kontzeptura bil daitezkeen bi kasu arautu dituzte: behera utzitako ubideak ur-bazterretako lurren ugazabei dagozkie, euren lurren luzeraren arabera. Ubidearen alde bietara dauden lurrek jabe bakarra badute, aldiz, bera da ubide osoaren jabea, lur horiekin ubideak mugatzen duen zatian. Bi aldeetako lurren jabeak desberdinak badira, ordea, ibaiak utzitako ubidea erdibanatu egingo da, ubidea erdierditik zatitzen duen lerro ideala kontuan hartuz (370. art.). Halako kasuetan, akzesioa dago ibaiak ubide berria duela esan daitekeenean; horrela bada, ubide lehorraren jabetza ÂŤzuzeneanÂť eskuratzen da, ÂŤlurrari lotuta eta atxikitaÂť gelditzen baita (hala nola, ENZNk 1922ko uztailaren 20an emandako ebazpena). Ubideko lurzati hori ez da jadanik herri-jabariko ondasun, jabari pribatuko bihurtzen baita urbazterretako lurraren zati bihurtzen den unetik beretik. Alderantzizko ondorea gertatzen da, ostera, ibaien norabidea berez aldatzen denean, landa pribatuan ubide berria eratuz; horrelakoetan, ubide hori herri-jabarikoa da (372. art.). Hala ere, artikulu beraren aginduz, landa horren jabeak ubidea berreskuratuko du lehorturik gelditzen denean, bai berez, bai horretarako legeak ahalbidetzen dituen lanen ondorioz. Bukatzeko, landen jabetzan ez da aldaketarik izango, landa osoa edo beraren alderen bat isolaturik gelditu arren, ibaien ur lasterra ubide askotan banandu izan delako (KZren 374. art.). Egoera hori eta gero azalduko dugun uharteak eratzea parekoak direla pentsa daiteke, bi kasuotan antzeko ondorioa gertatzen delako. Dena den, jorratzen dihardugun kasua hobeto egokitzen zaio ubideak mutatze izeneko fenomenoari, batez ere, kontuan hartzen badira, nahiz egoera hori eragin duen berezko egintza, zein lur horren titulartasuna eratxikitzeko Zuzenbideak aukeratu duen konponbidea.
39. Uharteak eratzea Lehenengo eta behin, KZren 371 eta 373. art.ek uharteen eraketari buruz arautzen dituzten kasuak sailkatu behar ditugu: batetik, itsasoan eratzen diren uharteak eta, bestetik, gaiak pilatzeagatik ibai nabigaezinetan eratzen direnak. Bada, Espainiako itsasertzaren aldameneko itxasoetan edota ibai nabigakor eta flotakorretan eratzen direnean, uharteok Estatuaren herri-jabarikoak dira (KZren 371. art.). Hori berori dio Itsasertzei buruzko Legearen 51. art.ak. Hala ere, ibaietan eta barruko uretan berez eratzen diren uharteei dagokienez, lege horrek ez du kontuan hartzen ibaiak nabigakor eta flotakorrak diren, baizik eta horietan noraino nabaritzen diren marearen gorabeherak. Bestetik, uharteak eratu daitezke bestelako ibaietan ere, ur lasterrak daramatzan arrastakinak pilatzen direnean; horrelakoetan, KZren 373. art.ari helduta, uhartetik hurbilen dagoen ibaiertzeko lurraren jabea da uhartearen jabe, eta uhartea ibaiaren erdian badago, bi bazterretako lurren jabeak izango dira uhartearen jabe, uhartearen luzera erdierditik zatituz. Uhartea zehatz kokatzea oso zaila denez gero, Kode Zibilak tradizio erromatarraren irizpidea onartu du, hots, ibaiaren ubidea erdierditik zeharkatzen duen lerro ideala taxutzea. Hala ere, helburua ez da uhartea erdibanatzea eta bazterretako jabeei erdiaren jabetza eratxikitzea, zuzenbide erromatarrean gertatzen zen bezala; xedea da zein den uhartetik hurbilen dagoen bazterra zehaztea, uharte osoaren jabe izango delako uhartetik hurbilen dagoen lurraren jabea. Azken finean, in flumine nata landa horretatik (uhartetik, alegia) onurak ateratzea ahalbidetu nahi da eta, beharbada, uhartea erdi bana eginez gero, beraren ustiapena ez litzateke errentagarria izango. 40. Itsas akzesioak Itsasertzei buruzko Legearen 4. art.ak azaltzen dituen kasu batzuk ÂŤitsas akzesioÂť izan daitezke. Artikulu horren arabera, herri-jabarikoak dira gaiak pilatzeagatik edo urek atzera egiteagatik itsasertzetan gertatutako akzesioak, gertaeron arrazoia zein den kontuan hartu gabe; gisa bertsuan, herri-jabarikoak dira lanen ondorioz, bai zuzenean, bai zeharka, itsasoari irabazitako lurrak eta lehortutako itsasertzak. Orobat, herri-jabarikoak dira itsasoak hartu dituen lurrak, baldin eta edozein arrazoi delaeta itsaondoarenak badira.
§13. ONDASUN HIGIGARRIETIK HIGIEZINERAKO AKZESIOA 41. Kasuak Espainiako Kode Zibilean, akzesio mota horretara biltzen diren kasuetan printzipio hau da nagusi: ondasun higigarria finkari eransten zaionean, azken horri lotuta geratzen da modu banaezinean eta, finka gauza nagusia den bitartean, ondasun higigarria gauza erantsia izango da. Ildo horretatik, finketan egindako eraikuntza, ereite eta landatzeak finkaren jabeak egin dituela uste da, alderantzizkoa frogatzen denean izan ezik (KZren 359. art.). Horrez gain eta Kodeak kasuankasuan xedatu duena kontuan hartuta, finkaren jabeak eskuratzen du bertan eraiki, erein eta landatu den guztiaren gaineko jabetza, bai eta han egindako hobekuntza eta konponketen gainekoa ere (KZren 358. artikulua). Hortaz, gatazkarik sortuz gero, ulertuko da akzesioa gertatzen dela finkaren jabearen mesederako, kontrako frogarik ez bada. Bistan denez, Kodeak «accesorium sequitur principale» printzipioa aplikatzen du, printzipio horri printzipio artezkarien eragingarritasuna emanez. Printzipio horren arabera, lurrak lehentasuna du bertan eraiki, erein edo landatzen den guztiaren gainetik. Gaur egun, ordea, printzipio horrek ez du oinarri sendorik, nahiz eta legegileak gatazka horiei konponbidea eman zien garaian zentzuzkoa izan. DÍEZPICAZOk berebiziko garrantzia eman dio datu horri, eta gorago aipatutako printzipioa «anakronismoa» dela azpimarratu du. Eraikinaren gizarte- edo ekonomia-balioa lurzoruarena baino handiagoa izan ohi da, kontuan hartzen badira eraikina bera egiteko ekimen, inbertsio eta kudeaketa. Gainera, lurra beti nagusiena dela orokorrean esateak arazoak dakartza, azken finean lurra hauxe baino ez delako: «ekoizpen-prozesuetako kapital ondasunei lotu behar zaien beste osagai bat, gizarte onurak lor daitezen». Hala eta guztiz ere, ez dira guztiz baztertu behar «accesorium sequitur principale» printzipioan oinarritutako egiturak. Printzipio hori oso erabilgarria da, beste irizpide batzuekin batera aztertzen bada (kasurako, subjektuen onustea eta gaitzustea). Hortik atera daiteke, hain zuzen ere, lurra ez dela derrigor gauza nagusia izan behar (DÍEZPICAZO). Hor aipaturiko salbuespena gogoan dugula, jarraian kasu zehatzak aztertuko ditugu; horretarako, lege-irizpideak azalduko ditugu, eurok zehazten baitute nori dagokion eraikitakoaren jabetza. 42. Inoren materialekin norberaren lurzoruan eraikitzea, landatzea edo ereitea
Lurzoruaren jabeak inoren materialekin bere lurrean landatu, eraiki edota bestelako obrak egiten baditu, eta material horiek obratik banandu ahal badira horri inolako kalterik eragin gabe, orduan materialon jabeak berreskuratu ahal izango ditu. Horrela ez bada (izatez, horixe da salbuespen bakarra, alegia, materialak banaezinak izatea eraikinari kalterik eragin gabe), finkaren jabeak bereak egingo ditu materialak, horien balioa ordainduz gero; horrelakoetan, materialen jabeak horien jabetza galtzen du, finkari erabat lotuta geratzen diren unean bertan. Halaber, horixe gertatzen da finkaren jabea gaitzusteduna denean ere, baina kasu horretan materialen balioa ordaintzeaz gain, finkaren jabeak kaltegalerak ordaindu behar ditu (KZren 360. art.). Edozein modutan ere, lurzoruari modu banaezinean lotzeak jabariaren hedadura dakar, ÂŤsuperficies solo ceditÂť erregelaren arabera. 43. Nork bere materialekin inoren lurzoruan eraikitzea, landatzea edo ereitea Lurzoruari materialak erantsi dizkiona onustedun ala gaitzusteduna den kontuan hartuta, Kode Zibilak ondokoak bereizten ditu: a) Onusteduna izanez gero. Kode Zibilaren 361. art.aren aginduz, lurraren jabeak bi aukera ditu: lehendabizikoa, eskubidea izango du eraiki, erein nahiz landatutakoa bereganatzeko, materialak erantsi zituenari kaltegalerak ordaindu eta gero, 453 eta 454. artikuluen arabera; osterantzean, bere lurrean eraiki edo landatu duena behartu dezake lurzorua erostera, eta erein duena behartu errenta egokia ordaintzera. Argi denez, 361. art.aren konponbideak ez dio zuzenean lurzoruaren jabeari eratxikitzen erantsitako materialen jabetza; aitzitik, bi aukera eskaintzen dizkio: bere lurrean eraikitakoa bereganatzea edo, osterantzean, eraikitzailea behartzea lurzorua eskuratzera eta ereilea behartzea errenta ordaintzera. Kode Zibilaren 361. artikuluak inoren lurrean eraiki, erein edota landatutakoa eskuratzeko aukera ematen duenez gero, ez da akzesio bidez zuzeneko eskuraketa edo eskuraketa automatikorik gertatzen; are gehiago, kalteak ordaindu arte, akzesioa ez da gauzatzen. Jurisprudentzia ideia horrekin guztiz ados dator, beraren ustez ez baita akzesiorik gauzatzen kalteak ordaintzen ez diren bitartean. Kaltegalerak KZren 453 eta 454. art.ek xedatzen dutenaren arabera ordaindu behar dira. Manu horiek zehazten dute zein den eraiki, erein edota landatu zuenari ordaindu beharreko quantuma. Zenbateko hori identifikatzeko, kontuan izan behar da eraikitakoa beharbeharrezko gastu, hobekuntza onuragarri ala luxuzko edo atsegin hutsezko gastua den. Bestetik, gorago esan
dugunez, KZren 453. art.aren arabera, onustedun edukitzaileak atxikitzeko eskubidea du, berak eraikitakoa ordaintzen ez zaion bitartean; eskubide hori nola gauzatzen den zehazteak zailtasun gehiago sorrarazten du. Orokorrean, atxikitzeko eskubide hori eraikitzaileari dagokio, eraikina beharbeharrezko gastua edota hobekuntza onuragarria bada; hala ere, eskubide hori ez da finka osoaren gainekoa, ezpada eraikitakoaren gainekoa bakarrik. Jabeak bigarren aukera hartzen badu, lurzorua erostera behartuko du eraikitzailea eta, erein duena, berriz, errenta egokia ordaintzera. Kasu horietan, argi eta garbi dago akzesioa ez dela gauzatzen lurraren jabetza zuzenean eskuratuz, ÂŤvis atractiva eta automatikorik ez dagoelako; eskuraketa, berez, lurzoruaren jabeak bultzatzen du, berak behartzen baitu eraiki duena lurzorua erosteraÂť (1986ko urtarrilaren 24ko epaia), eta erein duena errenta ordaintzera. Legeak ematen dio horretarako ahalmena. b) Eraiki, erein eta landatzea gaitzustez egin badira, akzesioa zuzenean gertatuko da; hau da, lurzoruaren jabeak berez eskuratuko du bertara erantsi izan dena (KZren 362. artikulua), eta eraikitzaileak ez du eskubiderik izango eraiki duenaren balioa jasotzeko. Hala ere, konponbide hori lurzoruaren jabeari eskaintzen zaion aukera bat besterik ez da. KZren 363. art.aren arabera, lurzoruaren jabeak ahalmena du gaitzustedun hirugarrenari eskatzeko eraikina errautsi edota landatutakoa lurretik atera dezan; hori eginez gero, lurzoruak berreskuratu egingo luke bertara ezer erantsi aurretik zuen egoera berbera. Bada, errausteak edota landareak ateratzeak dakartzan gastuak inoren lurzoruan gaitzustez eraiki, erein zein landatu duen hirugarrenak ordaindu behar ditu. Hala eta guztiz ere, badirudi beste aukeraren bat ere badagoela, hain zuzen ere, gaitzuste kasuetan aplikatzea 361. artikuluak onuste kasuetarako arautu duena. Eransketa egin duena gaitzusteduna denean, lurzoruaren jabeak zuzenean eskuratzen du bertan eraikitakoaren jabetza; orduan, legeak beren beregi ez badio ere, zergatik ezin dio eraikitzaileak lurzorua erosi edo erein duenari eskatu errenta egokia ordain diezaion? Baietzaren aldekoa da 1977ko maiatzaren 20ko epaia. c) Eraiki, erein edota landatu duena eta lurzoruaren jabea, hau da, biak gaitzustedunak direnean, 364. art.aren arabera, arazoa konpontzen da onuste kasuetarako agindutakoa aplikatuz. Orobat, lurzoruaren jabea gaitzusteduna da eransketa bere begiaurrean egin eta horren jakinaren gainean izanda ere, ez bada eransketa horren aurka jartzen. 44. Inoren materialak besteen lurzoruari eranstea
Kasu horretan, lurzoruari eransten zaizkion materialak eta lurzorua bera besteenak direnez gero, ez, ordea, eransketa egin duenarenak, hiru subjektu agertzen dira. Horrelakoetan, materialak, landareak edo haziak hirugarrenarenak badira eta hori onusteduna bada, lurraren jabeak horien balioaren gainean erantzun egingo du modu subsidiarioan, hots, lurraren jabeak erantzukizuna izango du eransketa egin duenak haiek ordaintzeko ondasunik ez duenean bakarrik (KZren 365.1 art.). Manuak hiru subjektuen egoera eta jarduteko modua zehazten du: lehendabizi, hirugarrena, hots, materialen jabea, onusteduna izan behar da; bigarrenik, DÍEZPICAZOren iritziz 360. artikulua behar bezala ulertuz gero, lurzoruaren jabea akzesioaren onuraduna da; horregatik, materialen balioaren gainean erantzuten du modu subsidiarioan. Bukatzeko, aurrerago esan dugun bezala, erantzukizun hori gauzatuko da eransketa egin duenak material horiek ordaintzeko ondasunik ez duenean. Nolanahi den ere, manuak akzesioa ezartzen du, dominus soliak KZren 362 eta 363. artikuluek ematen dizkioten ahalmenak erabiltzen baditu; era berean, manuak ez du akzesiorik ezartzen, ahalmenok erabiltzen ez badira. Bistan denez, KZren 365.2 art.aren arabera, lurraren jabeak erabiltzen baldin badu 363. art.ak ematen dion eskubidea, ez du erantzukizunik izango. Horren arrazoia ondokoa da: lurraren jabeak eraikina erraustea edo landatutakoa lurretik ateratzea eskatzen badu, ez da akzesioa gauzatzen; edu berean, lurraren jabea ez da aberasten eta ez du erantzukizun subsidiariorik. 45. Mugaz gaineko eraikinei buruzko azterketa berezia Kasu horri ondasun higiezinen «akzesio alderanztu» deritzo. Gero ikusiko dugun moduan, izen hori eman zaio, horretan ematen den konponbidea, «superficies solo cedit» antzinako printzipioaren aurkakoa delako. Legeak ez du horren inguruan esanbidez ezer arautu. Arazoaren gaineko arauketarik ez dagoenez gero, lehenengo eta behin, beharrezkoa da egitezko kasua identifikatzea. Egitezko kasu hori ematen da, norberaren lurzoruan eraikitzen ibili, finka mugakidean onustez sartu eta bertan eraikitzen hasiz gero. Hortaz, ez da osoosorik inoren lurzoruan eraikitzen, ezpada eraikitzailearen lurzoruan eta albokoan ere. Areago oraindik, eraikin hori banaezina eta zatiezina dela ulertu behar da; horrela izango ez balitz, akzesioaren arau orokorrak aplikatuko lirateke, erein eta landatzeko kasuetan gertatzen den moduan. Nabaria denez, inoren lurzoruan osoosorik egindako eraikinek ez dute zerikusirik aurrean aipatu kasu horrekin. Kasu horren erregelak aplikatzea ez litzateke egokia izango; hori eginez gero, finka mugakidean sartzeagatik bakarrik azken horren jabeak eraikitako guztiaren gaineko jabetza eskuratuko
luke. Horixe da jurisprudentziak arazoari konponbide egokia emateko kontuan hartu duen egoera. Gorago esan dugun moduan, arazoaren konponbideak koloka jartzen du superficies solo cedit printzipioa; zinez, printzipio hori zorrotz aplikatzeak ekonomiaren aurkako egoerak sor ditzake. Dena den, ez dago zertan guztiz baztertu accesorium sequitur principale erregela; lurzorua nahitaez garrantzitsuena ez dela aintzat hartuz gero, gauza nagusitzat har daiteke gizartearentzat onuragarriena den hori. Horretarako, nahiko izango litzateke KZren 361. art.aren esangura nolabait zuzentzea, eraikitzailea onusteduna denean, lurraren jabeak eraikina bereganatzeko eskubidea ez dezan izan. Auzitegi Gorenak ere horrela ulertzen du arazoa. Beraren hitzetan, «aintzakotzat hartu behar dira eraikitzailearen lurzoruan eta beste inoren lurzoruan eraikitakoak dituen baldintzak eta destinoa. Hori egin eta gero, balio eta garrantzi handiagoa izan dezake eraikitako horrek», halako eraikina egiteko hartu izan den lurzatiak baino, nahiz eta argi egon azken hori lurzorua dela (1984ko urriaren 1eko, 1985eko martxoaren 11ko, 1986ko urtarrilaren 24ko eta 1988ko otsailaren 23ko epaiak). Mugaz gaineko eraikinei buruz, jurisprudentziak adierazi izan du bi baldintza hauek bete behar direla: batetik, inoren lurzoruan sartze hori partziala izan behar da (1985eko maiatzaren 28ko epaia, besteak beste); eta, bestetik, eraikitzailea onusteduna izan behar da derrigor (hala nola, 1988ko otsailaren 23ko epaia). Kasu horietan, ondoko konponbidea eman ohi da: eraikitzaileak lurzati horren jabetza eskura dezake, lurzati horren balioa ordainduz gero. §14. ONDASUN HIGIGARRIEN ARTEKO AKZESIOA 46. Kasuak Ondasun higigarrien arteko akzesiora biltzen diren kasu batzuk ez dira akzesio, esangura hertsian. Horietako batzuetan ez dago gauzen arteko eransketarik, moldatzearekin gertatzen den moduan; beste batzuetan, berriz, ez dagokio jabe bati bakarrik eransketaren emaitza, nahasitako gauzen jabeei eratxikitzen zaielako gauza konposatuaren gaineko jabekidetasuna. Edozein modutan ere, Espainiako Kode Zibilak atal berean arautu ditu horiek guztiak (375. art. eta ondorengoak), «akzesio-eskubidea, ondasun higigarriei begira» idazpurupean. Horiek horrela, kasu guztien azterketari ekingo diogu, kasuankasuan egin beharreko zehaztasunak gaineratuz. 47. Bategitea
Jabe desberdinei dagozkien bi gauza higigarriek bat egiten badute eta horiei kalterik eragin gabe banandu ahal badira, ez da arazo berezirik sortzen, horrelakoetan jabeek banaketa eska baitezakete (KZren 378. art.). Hortaz, akzesiora jo beharrik ez dago, konponbide hori erabat baztertu ezin den arren. Kontuan izan behar da interesdunek aurretik hitzartu dutena; bestalde, legegileak bereziki aldarrikatu nahi izan du banaketa eskatzeko ahalmena. Arazoak ager daitezke, gauza higigarriak batzean gauza bakarra eratzen badute edota gauza horiek euren artean banatzeak kalte larriak eragiten baditu. Horrelakoetan, hots, jabe desberdina duten bi gauza batu eta gauza bakarra eratuz gero, erabaki behar da nori eratxiki behar zaion gauza berri hori. Kode Zibilak arazo hori konpontzeko erregela batzuk xedatu ditu; erregela horien guztien oinarri da, hain zuzen, gauza erantsia nagusiari lotuta dagoelako printzipioa. Bistakoa denez, printzipio hori aplikatzeko gauza batek bestearen mendeko izan behar du. Hori dela bide, aurrerago aipatutako erregela horiek interpretazioa egitea ahalbidetzen dute; bestetik, «accesorio sequitur principale» printzipioaren aplikazioa zuzentzen dute, bat egiten duten gauzak nagusiak ala erantsiak diren zehazten zaila denean. Lehenlehenik, gauzaren destino ekonomikoa gogoan izanda, gauza bati beste bat batzen zaionean, apaindura, erabilera edo hobekuntza eginkizunak betetzeko, aurreneko gauza gauza nagusia dela esan daiteke (KZren 376. artikulua). Aurreko irizpidea ezin bada aplikatu, nagusitzat hartu behar da balio gehien duena; balio bereko ondasunen artean, berriz, nagusia da bolumen handiena duena (KZren 377. art.). Goian azaldutakoa gorabehera, Kodean bertan erregela horien salbuespenak daude, esaterako, 377.2 artikulua; horren arabera, pintura, eskultura, idazki, inprimaki, grabatu eta litografietan gauza erantsitzat hartuko dira ondokoak: lana egiteko erabili izan diren ohola, metala, harria, ehuna, papera eta pergamua, hain zuzen ere. Bestalde, gauza bat beste bati batzen zaionean azken hori erabili, edertu edo hobetzeko, lehenengo horrek bigarrenak baino balio handiagoa badu, lehenengo jabeak eskatu ahal izango du banaketa, horrekin kalte larririk eragiten ez badu. Horixe da balio gehien duen gauza nagusitzat hartzea; horrelako kasuetan, gauza erantsia zein den zehaztea ez da batere erraza. Gauza batek bestea erabiltzeko edo edertzeko eginkizuna duen arren, «gehiago balio» du, hau da, gauza nagusia izan beharko zukeenaren aldean, oso baliotsua da. Era berean, Kode Zibilak beste erregela batzuk xedatzen ditu, aurretik aipatutako irizpideak zorrotz aplikatzeak ekarriko lituzkeen ondoreak biguntzeko, batez ere, «accesorium sequitur principale» printzipioaren ondorio latzak saihesteko. Horretarako, Kodeak bereizi egiten du gauzen arteko
bategitea gauza nagusiaren jabeak ala gauza erantsiaren jabeak egin duen, bai eta horiek onustedun ala gaitzustedun diren ere. a) Gauza erantsiaren jabea gaitzusteduna bada, ondasun nagusiari erantsi dion gauza galduko du eta ondasun nagusiaren jabeari ordaindu beharko dizkio bere erruz izan dituen kaltegalerak (KZren 379.1 art.). b) Gauza nagusiaren jabea bada gaitzusteduna, gauza erantsiaren jabeak bi aukera izango ditu: gauza nagusiaren jabeak ordaintzea gauza erantsiaren balioa ala gauzen arteko banaketa eskatzea, horretarako gauza nagusia suntsitu behar bada ere. Horrez landara, bi kasuotan kaltegalerak ordaindu behar dira (KZren 379.2 art.). c) Gaitzustedunak badira biak, hots, batek eransketa egiten badu eta besteak, jakinean egonda ere, ezer egiten ez badu, onuste kasuetarako ezarritakoa aplikatzen da, bataren eta bestearen eskubideak zeintzuk diren erabakitzeko (KZren 379.3 art.): gauza nagusiaren jabeak gauza erantsia eskuratzen du, horren balioa ordaindu eta gero (KZren 375. art.). Azkenik, alderdiek hitzartu dezakete zein den eman beharreko kalte-ordaina; horretarako, kontuan hartuko dituzte gauzaren balioa eta benetako kaltegalerak. Gainera, jabearen adostasunik gabe egin bada eransketa, kalte-ordain gisa jabeak hauxe eska dezake: eransketa egin duenak eman diezaiola gauza horren mota eta balio bereko beste bat edo, bestela, adituek egindako tasazioaren arabera finkatutako gauzaren prezioa (KZren 380. art.). 48. Nahastea Bi gauza nahas daitezke jabeek horixe erabaki dutelako, jabe batek onustez nahasi dituelako edota ustekabe gertatu delako; eta, nahasitako gauzak mota berekoak zein desberdinekoak izanik ere, ezin badira kalterik eragin gabe banandu, Kode Zibilaren aginduz, gauza konposatuaren gainean erkidegoa osatuko da. Erkidego horretan, aintzakotzat hartzen da nahasitako gauzen balioa, jabeei proportzioz dagokiena zehazteko (KZren 381 eta 382.1 artikuluak). Gauzak gaitzustez nahasten direnean bakarrik gertatzen da akzesioa. Horrelakoetan, nahastea eragin duenak bere jabetzapeko gauza galtzen du eta, aldi berean, nahasitako beste gauzaren jabeari ordaindu behar dizkio horrek jasan izan dituen kaltegalerak (KZren 382.2 art.). Alabaina, kasu horretan akzesioa ez da gauzatzen gauza erantsia nagusiari lotuta dagoelako, gaitzustea dagoelako baino. Gaitzustedun izan daiteke nahastea eragin duena, bai eta nahasitako beste gauzaren jabea ere, nahastearen berri eduki arren horren aurka
jarri ez bada. Bata eta bestea aldi berean gaitzustedunak badira, berriz, onuste kasuetarako agindutakoa aplikatuko da (KZren 379.3 art.). 49. Moldatzea Moldatzea gertatzen da inoren gauza erabili eta lantzeagatik, gauza berri eta desberdina eratzen denean (esate baterako, ardoa egiten denean inoren mahatsarekin eta mahats horren jabearen adostasunik gabe). Nahaste kasuan aztertu izan diren arrazoietatik kanpo, badira beste arrazoi batzuk ere moldatze-kasuetan benetako akzesioa dagoen ala ez eztabaidatzeko. Eztabaida hori gorabehera, Kodeak akzesioren atalean arautzen du moldatzea, hasieran esan dugunez. Dena dela, gauza nagusia eta gauza erantsia bereiztea oso zaila denez gero, Kode Zibilak, nahaste kasuetan egin duen moduan, onuste eta gaitzustearen irizpidea erabili du gatazka konpontzeko; printzipio horren arabera, inoren gauza landu duena, hau da, moldatzailea onustedun ala gaitzusteduna den hartu du kontuan. Moldatzailea onusteduna bada, lana eskuratuko du, materialaren jabeari horren balioa ordaindu eta gero (KZren 383.1 art.). Badirudi Kodeak lanari eman nahi diola balio gehiago erabilitako materialari baino. Horrexegatik, erabilitako materialak lanak berak baino balio handiagoa badu, materialaren jabeak bi aukera izango ditu: gauza berria bereganatzea, lanaren balioa ordainduz edo, osterantzean, moldatzaileari eskatzea materialaren balioa ordain diezaion (KZren 383.2 art.). Moldatzailea gaitzusteduna bada, materialaren jabeak gauza berria eskuratzeko eskubidea izango du, egileari ezer ordaindu gabe, edo bestela, egileari eska diezaioke, materialaren balioaz gain, kaltegalerak ordaintzea (KZren 383.3 art.). Bukatzeko, materialaren jabea gaitzusteduna bada, hots, moldatzailea lanean dabilela jakin arren, eragozpenik jartzen ez badio, Kodeak ez du horretarako konponbiderik ematen. Edozein modutan ere, nahiz eta materialaren jabea gaitzusteduna izan, moldatzailea onusteduna izan daiteke, eta horrelako kasuen konponbidea aurrerago azaldu dugu. Biak ere gaitzustedunak badira, lanaren balioa eta materialaren balioa hartu beharko dira kontuan, Kodearen 379.3 artikulua aplikatuz.
Seigarren gaia ESKUBIDE
ERREALEN DINAMIKA (ETA III).
AZKENTZEA
Laburpena: ยง15. Eskubide errealak azkentzea, orokorrean 50. Eskubide errealak azkentzeko arrazoi orokorrak 51. Gauza suntsitzea edo galtzea 52. Uko egitea eta bateratzea ยง16. Jabaria galtzea eta azkentzea 53. Bertan behera uztea 54. Jabetzaren ezeztapena ยง15. ESKUBIDE ERREALAK AZKENTZEA, OROKORREAN 50. Eskubide errealak azkentzeko arrazoi orokorrak Kode Zibilean ez dago eskubide errealak azkentzeko arrazoiak beren beregi eta orokorrean zehazten dituen manurik; betebeharren arloan, ordea, badago horrelakorik, KZren 1156. artikulua, hain zuzen ere. Beharbada, hutsune horren arrazoia hauxe izango da: betebehar guztiak, abstrakzioa erabilita, eredu bakar baten bidez azal daitezke, kontuan hartu gabe betebeharron objektua zerbait eman, egin ala ez egin den, KZren 1088. art.ak dioenez; eskubide errealen arloan, ordea, ahalmen juridikoekonomikoa modu askotara ager daiteke, gauzen aukera ekonomikoak eta gauza horien aprobetxamendu eta ustiapena aintzat hartuz gero. Bestalde, ez da batere erraza eskubide errealak azkentzeko arrazoi guztien zerrendaketa egitea eta, horrez gain, zerrendaketa hori orokorra eta Zuzenbide tipoaren barnekoa izatea. Egineginean ere, jabariak eta gainerako eskubide errealek ez dituzte egoera berberak adierazten, are gehiago, egitate edo egintza juridiko berberek ondore desberdinak dituzte jabariaren gain egikaritzen direnean eta iura in re alienatan egikaritzen direnean. Esaterako, bateratzeak iura in re aliena azkentzen ditu; jabariari dagokionez, berriz, jabetza osatzea dakar eta, horren ondorioz, jabetza oso bihurtzen da. Horregatik, eskubide errealen azkentzea azaltzeko beharrezkoa da arrazoien artean bereizketa hau egitea: lehenengo eta behin, edozein eskubide erreal azkentzeko arrazoiak, eskubide horien artean jabaria eta edukitza daudenean; bigarrenik, iura in re aliena azkentzeko arrazoiak eta, azkenik,
jabaria azkentzeko arrazoiak. Kode Zibilaren sistematikari helduz gero, bistan da azkentzeko arrazoiak kasuankasuan xedatzen direla, eskubide erreal motaren arabera. Besteak beste, KZren 460. art.ak eta ondorengoek edukitza azkentzeko arrazoiak eta azkentze horren ondoreak arautzen dituzte; 513. art.ak eta ondorengoek, berriz, gozamena azkentzeko arrazoiak eta berorren ondoreak; 529. art.ak hori berori arautzen du erabiltzeko eta biztantzeko eskubideen inguruan; eta, 546. art.ak eta ondorengoek, azkenik, zortasunei dagokienez. Halaber, KZren arauketa osatu egin behar da autonomia-erkidegoetako legeetan ezarritako arrazoiekin. Bestalde, eskubide erreala galtzea eta eskubide hori azkentzea ez da gauza bera. Eskubide erreala azkentzen denean, Zuzenbidearen esparrutik kanpo geratzen da, hots, Zuzenbidearen ikuspuntutik ez du izaterik. Eskubide erreala galtzen denean, ostera, eskubidea eskualdatu egiten da: nolabait esatearren, titulartasun erreala azkendu dela esan daiteke, baina ezin da esan eskubide erreala azkendu denik. Eskubide erreala ahalmen juridikoekonomikoen multzoa den heinean, beste subjektu bati eskualdatu zaio, hau da, beste subjektu batek eskuratu du edo jabetzak jadanik zituen ahalmenei gehitu zaie jabari osoa eratuz. Ikuspuntu horretatik, eskubide erreal guztiak (jabaria eta edukitza ere) azkentzeko arrazoia bakarra da: eskubidearen objektua suntsitzea edo galtzea. Gainerako arrazoiei dagokienez, batzuk jabariari bakarrik aplika dakizkioke. Beste batzuk, berriz, inoren gauzaren gaineko eskubide errealei baino ez zaizkie aplikatzen; azken horiek ez dute jabaria azkentzen, bestelako ondorea baitute. 51. Gauza suntsitzea edo galtzea Jakina dugunez, eskubide erreala gauzaren gaineko eskubidea da, zehatzago esateko, gauzaren gaineko ahalmen juridikoekonomikoa; gainera, eskubide errealaren bidez, hirugarrenak bazter daitezke eskubidepeko gauza horretatik. Horregatik, badirudi zentzuzkoa dela ahalmen hori desagertzea gauza suntsitzean, ahalmen horren eginkizun edo aprobetxamendu ekonomikoa ezerezean geratu delako. Horrelakoetan, eskubide erreala azkentzen da ahalmen juridikoekonomikoak ez duelako ez xederik, ez eta helbururik ere, hots, ez delako zehatza, ezta erabilgarria ere.
Zenbait kasutan, Kode Zibilak esanbidez dio gauza galtzeak eskubide erreala azkentzen duela (halaber, KZren 1122, 1156 eta 1182. artikuluek, bai eta azken horren ondorengoek ere,
betebeharrak azkentzeko arrazoien artean aipatzen dute gauza galtzea). Besteak beste, KZren 460.3 art.aren arabera, edukitza azkentzen da gauza galtzen denean edo gauza hori merkataritzaz kanpo gelditzen denean; KZren 513.5 art.aren aginduz, gozamena azkentzen da «gozamenpeko gauza oso-osorik galtzen denena»; zortasunen arloan, KZren 546.3 art.ak dio zortasunak azkentzen direla «lurren egoera aldatzeagatik zortasunak erabili ezin direnean »; KZren 1625. art.ak zentsuari buruz hauxe xedatu du: «zentsuarekin kargaturiko finka osorik galdu edo baliogabetzen bada, zentsua azkendu eta pentsioaren ordainketa amaitu egingo da». Azkenik, HLren 78. art.ak ondokoa agintzen du: «inskripzio eta aurreneurrizko idatzohar guztiak ezereztu egin behar dira, idazkun horien objektu den ondasun higiezina erabat azkentzen denean»; manu berberak hori lortzeko eskaerak egitea ahalbidetzen du. Manu horietatik guztietatik ateratzen denez, Kode Zibilak adierazmolde desberdinak erabiltzen ditu azkentze-arrazoi hori azaltzeko. Batzuetan, gauzaren galera eta horren suntsitze fisikoa identifikatzen ditu, beraz, kontzeptu guztiz fisikoa erabiltzen du (KZren 460.3 eta 513.5 art.ak). Beste batzuetan, ostera, kontzeptu juridikoa erabiltzen du, hala nola, gauza merkataritzaz kanpo geratu dela aipatzen duenean (KZren 460.3 eta 1122. art.ak). Azkenik, KZren 546.3 eta 1625. art.ek kontzeptu juridikoekonomikoa erabiltzen dute, hain zuzen ere, kontzeptu mistoa: gauza baliorik gabe gelditzea, eskubide errealak duen eginkizun berezia betetzeko. Laburbilduz, gauza galdu egiten da (hortaz, eskubide erreala azkendu egiten da) kasu honetan: eskubide errealaren eragingarritasun juridikoekonomikoa ezin denean gauzaren bidez lortu, gauzak izan duen aldaketarengatik. Beste modu batera esateko, eskubide erreala azkendu egiten da hori egikaritzea ezinezkoa denean, Zuzenbide edo ekonomiaren ikuspuntutik gauza ez delako egokia bere eginkizun juridikoekonomikoa betetzeko. Gauzaren galera edo suntsipenak eskubide errela azkendu dezan, ondoko betekizunak izan behar dira: 1. Galera gertatu behar da, harreman juridikoerrealak eratu eta gero. Aurreragokoa bada, egintza juridikoa deuseza izango da objekturik ez dagoelako, horregatik, eskubide erreala ez da eratuko.
2. Gauzaren galerak erabatekoa behar du izan. Galera edo suntsipena partziala bada, eskubide erreala ez da azkentzen, alderantziz, iraun egiten du galdu edo suntsitu ez den aldean (KZren 460.3, 513.5 eta 1625. art.ak, eta HLren 79.). 3. Galera edo suntsipenak behin betikoa izan behar du. Aldi baterakoa edo erlatiboa bada, ez da ulertu behar eskubide erreala azkendu dela, eskubidea erabili gabe egon dela baino (KZren 372. art. eta zortasunak arautzen dituen KZren 546.3 art.). Gauzaren galerak (harremanak eratu ostekoa, erabatekoa eta behin betikoa) eskubide erreala azkentzen du zuzenean eta modu objektiboan. Azkentzeari dagokionez, ez du garrantzirik gauzaren galera edo suntsipena zerk eragin duen: ezinbestean edo ezusteko baten ondorioz gertatu den, hirugarrenak edo karga errealaren mendekoak suntsitu duen edo, azkenik, eskubide errealaren egikaritzaren ondorio izan den. Edozein modutan ere, eskubide erreala azkendu egiten da eta azkentze horren ondore jakin batzuk (esaterako, aseguru kontratuen bidezko kalte-ordainak edo KZren 1902. art.ak eratortzen dituenak) Betebeharrei buruzko Zuzenbidearen barruan sartzen dira. 52. Uko egitea eta bateratzea Uko egitea eta bateratzea inoren gauzaren gaineko eskubide errealak azkentzeko arrazoi dira. Batetik, uko egiteak azkendu egiten du jabaria ere (horrelakoetan, bertan behera uzte edo derelictio deritzo), baina orduan ukoaren objektua eta araubidea desberdinak dira. Bestalde, uko egitea eta bateratzea ez dira iura in re alienak azkentzeko arrazoi bakarrak. Nolanahi den ere, inoren gauzaren gaineko eskubide errealak azkentzeko arrazoi zehatzak kasuankasuan aztertuko ditugu, horiei dagokien tokian. A) Uko egitea Kode Zibilaren 6.2 artikuluak ahalbidetzen du legeak aitortutako eskubideei uko egitea, baldin eta uko egite hori ordena publiko edo herri-interesaren kontrakoa ez bada eta hirugarrenari kalterik egiten ez badio. Harreman juridikoerrealei aplikatzen badiegu printzipio hori, ukoaren objektua identifikatu behar dugu, hots, bereizi behar dugu objektu hori titulartasun erreala den ala karga errealaren titulartasuna den. Ez du ematen lehenengo kasuak arazorik sortzen duenik. KZren 6.2 artikuluak ezarritako printzipioaz gain, eskubide erreal batzuei dagokienez, beren beregi esaten da uko egiteak azkendu egiten dituela beraiek. Besteak beste, edukitzari dagokionez, KZren
460. artikuluak aipatzen dituen azkentze-arrazoien artean lehenengoa gauza bertan behera uztea da; KZren 513.4 art.aren aginduz, gozamendunaren ukoak gozamena azkentzen du; KZren 546.5 art.aren arabera, lur nagusiaren jabearen ukoak zortasuna azkentzen du. Gainerako eskubide errealei dagokienez (esaterako, bahia, hipoteka eta zentsuak), aitorpen juridikopositibo argi eta garbirik ez badago ere, doktrinak aho batez onartzen du uko egiteak eskubide erreal horiek azkentzen dituela. Hortaz, eskubide errealei uko egitea baliozkoa da, horretarako beharrezkoak diren betekizunak izanez gero. Betekizun horiek uko egiteko edozein egintza juridikotan ere noraezekoak dira: 1. Uko egiten duenak gaitasuna izatea; ukoegileak eskubidea xedatzeko ahalmen osoa eduki behar du. 2. Uko egitea ezin da izan herri-interes edo ordena publikoaren kontrakoa eta ezin dio hirugarrenari kalterik egin ere. Karga errealari uko egiteak, alabaina, beste arazo batzuk sortzen ditu, karga errealaren titularra menekotasun egoeran dagoelako. Bada, menekotasun egoera horri pati deritu izan zaio (karga jasan eta pairatu beharra, alegia); edozelan ere, batzuetan beharrezkoa da kargaren titularrak bere lankidetza eta elkarlana ematea, titular horrek betebehar positiboa gauzatzea (propter rem betebeharra), hain zuzen ere. Arazo horiek guztiak konpontzeko, bereizketa hirukoitz hau egin behar da: a) Lehenengo eta behin, karga errealak menekotasun egoera bakarrik badakar, hots, karga jasan edota pairatzeko eginbehar negatiboa besterik ez badago, karga errealaren titularrak karga horri uko egin diezaioke. Berbarako, gozamen bidez kargatutako funtsaren titularrak jabetza eskubide horri uko egin diezaioke; horretarako, uko egiteko orokorrean beharrezkoak diren baldintzak bakarrik bete behar ditu. b) Bigarrenik, karga errealaren titulartasunak berez ekar dezake jarduera positiboak bete beharra. Horrelakoetan, kargaren titularrak eta eskubide errealaren titularrak elkarlanean jardun behar dute, eskubide errealaren helburu juridikoekonomikoa lortzeko; kargaren titularrak, beraz, lankidetza edo elkarlan eginbehar positiboa du. Horregatik, karga errealaren titularrak ezin omen du berak bakarrik ukorik eman eta karga azkentzeko beste bide batzuk erabili behar ditu, esate baterako, hitzarmen azkentzailea. Labur-zurrean, karga errealaren titulartasuna azkentzeko beharrezkoa da eskubide errealaren titularrak adostasuna ematea. c) Aurreko azalpen horrek badu salbuespen garbirik: uko askatzailea, hain zuzen. Kode Zibilak aukera hori ematen dio erabatekoa ez den jabari titularrari; uko askatzailearen bidez, ukoegilearen eskubide erreala azkentzen
da, bai eta betebehar izaerako edozein lotura ere. Nolabait esateko, subjektu horren ukoak eskubide erreala azkentzen duenean, betebehar izaerako harreman juridikoak ere azkendu egiten ditu (horietan, subjektuak egoera pasiboa duela). Horren adibide dira, besteak beste, erkidearen uko askatzailea (KZren 395. art.) eta lur nagusien jabe batek zortasunari eginiko ukoa (KZren 544.1 art.). B) Bateratzea Bateratzeak ez ditu ondore berdinak jabarian eta gainerako eskubide errealetan. Azken horiei dagokienez, bateratzea azkentze-arrazoi da (ikus gozamenari buruzko KZren 513.2 art. eta zortasunei buruzko 546.1.a), pertsona berak eskuratzen dituelako eskubide errealaren titulartasuna eta karga errealaren titulartasuna. Jabariari dagokionez, berriz, bateratzeak ez du hori azkentzen, alderantziz, bateratzeak jabaria zabaldu egiten du, jabarira (ordu arte, jabetza soila) itzultzen baitira in re aliena eskubidea osatzen zuten ahalmenak. Hortaz, bateratzeak inoren gauzaren gaineko eskubide erreala azkendu eta, era berean, eskubide erreal horrekin kargatutako jabetza osatzen du. Jabetzak beregana ekartzen ditu berari dagozkion ahalmenak, hots, eskubide erreala osatzen duten ahalmenak berriro elkartzen dira jabarian. Horrek ez du esan nahi, ordea, jabariaren titularrak (jabe soilak, alegia) ahalmen horiek guztiak derrigor hartzen dituenik. Horregatik, bateratzea bi mailatan gauzatzen da: lehendabiziko mailaren bidez, jabetza eskubidearen eta in re aliena eskubidearen arteko harremanak azaldu nahi ditugu (teknikaren ikuspuntutik zehatzegia ez bada ere); maila horretan, bateratzea jabetza eskubidean bakarrik gauzatzen da, hori osatu egiten delako, eta ius in re aliena, aldiz, azkendu. Bigarren mailan, ordea, subjektuen arteko harremanak aztertu behar ditugu; maila horretan, bateratzea jabariaren titularrarengan gauzatu daiteke (esaterako, jabe soilak eskuratu egiten du bere jabetzapeko gauza kargatzen zuen gozamena), bai eta eskubide erreal mugatuaren titularrarengan ere (adibidez, gozamendunak gauzaren jabetza eskuratzen du, gauza hori baitzen haren eskubide errealaren objektu). Azken kasu horri bateratze alderanztu deritzo. Aspaldiko doktrinaren ustetan, bateratzearen oinarriak berdinak dira eskubide errealen eta betebeharren alorrean. Jakina denez, ÂŤbetebeharrak azkendu egiten dira pertsona bera aldi berean hartzekodun eta zordun deneanÂť (KZren 1192. art.), nork bere buruarekin ezin duelako betebeharrik hartu. Era berean, in re aliena eskubidea azkendu egiten da, gauza inorena izan beharrean, norberarena bihurtzen denean; arean ere, gauza hori norberarena denean, ezin da egon inoren gauzaren gaineko eskubiderik (nemine res sua servit). Horixe gertatzen da, kasurako, gozamendunak eskuratzen duenean bere
eskubidearen objektu izan den gauza, bai eta norberaren gauza izanik, jabe soilak jabetza osatzen duten ahalmen guztiak berreskuratzen dituenean ere, jabaria osoa egiten baita. Hortaz, eskubide errealaren titularra eta kargaren titularra pertsona bera izateak in re aliena eskubidea zuzenean azkentzea dakar, eskubide horrek jabetzaren benetako edukia osatuko duelako. Zernahi gisaz, bateratze bidezko azkentzea ez da inoiz hirugarrenaren kalterako gauzatzen, ezta hipoteka-hartzekodunaren kalterako ere. Horren ildotik, bateratzeak ez ditu beti betebeharrak azkentzen; pertsona bat aldi berean ahalmen egoera aktiboan eta menekotasun egoera pasiboan badago ere, ez da beti betebeharra azkentzen (ikus KZren 1192. art.ko bigarren lerrokada). Gisa berean, bateratzeak salbuespenak ditu eskubide errealen alorrean. Salbuespen kasu horiek hauexek dira: a) Titularkidetasun kasuak. Aurrerago esan dugun moduan, bateratzea gertatzeko beharrezkoa da titulartasun erreala eta kargaren titulartasuna pertsona berberak izatea. Hori dela eta, titulartasun horietako batean titularkidetasunik agertuz gero, bateratzea eta, hortaz, azkentzea gerta dadin beharbeharrezkoa da titularkide guztiek titulartasuna eskuratzea edo, alderantziz, titularkide guztien titulartasuna (eskubidea) eskuratzea. Hala ez bada, ez da bateratzerik ez azkentzerik gertatuko.
Esaterako, subjektu bi dira bide-zor batekin kargatutako finkaren jabe; bietako batek lur nagusiaren jabetza eskuratzen badu, ez dago bateratzerik; alderantziz, biek eskuratzen badute edo funts nagusiaren jabeak bion funtsa (zortasunpeko lurra, alegia) eskuratzen badu, orduan bateratzea gertatu eta bide-zorra azkendu egingo da. b) Jarauntsia onartzea inbentario onuraren arabera. Kasu horretan, inbentario onurak eragozten du bateratzea, bateratze horrek jaraunsleari kalte egiten badio, ez, ordea, jaraunslearen onurarako bada. Jarauntsia inbentario onuraren arabera onartzeak mugatu egiten du erantzukizuna (ikus, besteak beste, KZren 1023. art.ko 2 eta 3. lerrokadak, eta 1192.2 art.). c) Jabe hipoteka. Espainiako antolamendu juridikoak halako erakunde juridikorik onartzen ez duen arren (adibidez, ENZNk 1988ko martxoaren 22an eta 1990eko azaroaren 5ean emandako ebazpenak), jabe hipoteka ere salbuespena da bateratzearen azkentze-ondoreari dagokionez. Hipoteka batekin kargatutako finkaren jabeak hipoteka hori eskuratzen baldin badu, hipoteka ez da zuzenean azkenduko, alderantziz, hipotekak iraun egingo du trafiko juridikoan. Horiek horrela, finkaren jabeak (era berean, hipoteka-hartzekoduna denak) hipoteka eskain dezake kreditu berri eta handiagoak lortzeko berme
moduan. Agerikoa denez, jabea hipotekaren titular bihurtzeak garrantzia du eskubide errealen arteko lerrunean (lehentasuna), bai eta kredituen zirkulazio eta lorpenean ere. d) Gaur egun, Kataluniako Generalitateak emandako 13/1990ko Legearen 17. artikulua ere salbuespena da. Manu horren arabera, zortasuna ez da azkentzen lur nagusiaren eta zortasunpeko lurraren jabetza pertsona berak aldi berean badu ere; edozein modutan ere, interesdunak zortasuna azkentzeko borondatea aitortu eta Erregistroan zortasun hori ezereztea lor dezake. §16. JABARIA GALTZEA ETA AZKENTZEA 53. Bertan behera uztea Orain arte azaldutako arrazoiek azkendu egiten dituzte eskubide erreal guztiak (gauza galtzea edo suntsitzea) edo in re aliena eskubideak (uko egitea eta bateratzea). Harreman juridikoerrealak azkentzeko arrazoien azterketa osoa izan dadin, jabaria azkentzeko arrazoiak azaldu beharko dira (egia esan, jabariaren galera eragiten duten arrazoiak baino ez dira), bai eta inoren gauzaren gaineko eskubide errealak azkentzeko arrazoiak ere kasuankasuan aztertu. Azken horiek Gauzei buruzko zuzenbidearen Zati Berezian aztertuko ditugu, eskubide errealak bananbanan jorratzen ditugunean. Jarraian, jabaria azkentzeko arrazoiak bakarrik azalduko ditugu. Jabaria azkentzeko arrazoiak, berez, jabaria galtzeko arrazoiak baino ez dira. Jabetza azkentzen da, aurrerago azaldu dugun moduan, gauza galdu edo suntsitzen denean bakarrik. Gainerako kasuetan (ondasun higigarriak bertan behera uzten direnean izan ezik eta ondasun higigarri horiek res nullius diren bitartean), jabetza ez da azkentzen, beste subjektu batek eskuratzen baitu. Horretara, jabetza galtzeko arrazoi izango lirateke, ez, ordea, azkentze-arrazoi. Atal honetan, bertan behera uztea edo derelictioa aztertuko dugu, bai eta jabetzaren ezeztapena ere. Nahiz eta jabetza galtzeko arrazoi gehiago izan (esaterako, nahitaez jabetza kentzea, eskualdaketa edo usukapioa), gainerakoak beste gai batzuetan aztertuko ditugu.
Derelictioa edo bertan behera uztea alde bakarreko egintza juridikoa da; egintza horren bidez, eskubide errealaren edo, zehatzago esateko, jabariaren titularrak eskubide hori beraren ondaretik atera eta kanpoan uzten du, gehienetan, eskubidea azkenduz.
Autore askoren ustetan, uko egitearen muina dira azkentze-ondorea eta alde bakarreko izaera; beraz, ezin dira benetako ukotzat hartu uko egite eskualdatzaileak edo alde biko ukoak. Gure iritziz, alde bakarreko izaera bada uko egitearen muina, ukoaren jatorria hitzarmena edo kontratua
(esaterako, transakzioa) izan arren; kontratuaren alde biko izaerak ez du batere eraginik ukoaren beraren izaeran, beraz, uko egite hori alde bakarreko egintza da. Bestalde, ez dugu uste azkentze-ondorea uko egitearen muinari dagokionik; ez dira nahasi behar eskubideak ondaretik kanporatu edota banantzeko borondatea eta eskubideok benetan azkentzea. Alde batetik, ez du garrantzirik ukoegileak eskubidea azkentzeko borondaterik duen ala ez; bestalde, eskubidea azkentzea, hots, ukoegilearen borondatez eskubidea banantzea uko egitearen ondorea izan daiteke, baina uko egite hutsak, ez du berez eta zuzenean eskubidea azkentzen. Uko egiteak eskubidea azkenduko du, eskubidea titularrik gabe gelditzen bada bakarrik; hala ere, titulargabetasun hori ez da nahitaez izan behar. Gainera, oraingo titulartasunik ez izatea ez da nahiko eskubidea azkentzeko. Alde bakarreko egintzak (hau da, ukoak) ondaretik jabetza ateratzea badu helburutzat (jabariari uko egitea, alegia), orduan uko egite horri derelictio edo bertan behera uzte deritzo. Lehen esan dugun moduan, bertan behera uztea alde bakarreko egintza juridikoa da eta ez dago zertan jakinarazi; gehienetan, eskubidea xedatzeko egintza da (batzuetan administrazio egintza den arren) eta horren helburua jabetza eskubidea ukoegilearen ondaretik ateratzea izaten da. Horretarako, bi baldintza bete behar dira aldi berean: animus derelinquendia eta corpus derelictionisa, hain zuzen ere. Bada, bertan behera uztea jabariari uko egiteko egintza da; hortaz, xedatzeko egintza ere bada. Ez da nahiko, ordea, alde batera uzten den gauzaren jabea izatea; horrez gain, gauza xedatzeko erabateko gaitasuna izan behar da. Xedatzeko gaitasunari dagokionez, horri erregela orokorrak aplikatzen zaizkio: adingabeek ez dute uko egiteko gaitasunik, emantzipaturik dauden adingabeek, berriz, uko egin dezakete, KZren 323. artikuluak ezartzen duena betez gero. Edonondik begira dakiola ere, gorago azaldu dugun moduan, bertan behera uztea ez da beti xedatzeko egintza, zenbait kasutan izan daitekeelako administrazio egintza ere. Ildo horretatik, egintzaren izaera (xedapen edo administrazio izaera, alegia) bertan behera utzitako gauzaren balio ekonomikoaren araberakoa da. Balio ekonomikoaren araberako irizpide hori guztiz objektiboa da. Balio gutxiko objektuak bertan behera uztea ohikoa da (esate baterako, eguneroko hondakinak botatzea); horregatik, horrelakoak ezin dira xedatzeko egintzatzat hartu, administrazio egintzatzat baino. Balio ekonomiko handia duten objektuak bertan behera uzten badira, ostera, horiek xedatu egiten direla uste izango da. Horren ildotik, aurrean azaldutako bereizketa horrek ukoegileak izan behar duen
gaitasuna baldintzatzen du. Xedatzeko egintza izanez gero, ukoegileak jarduteko erabateko gaitasuna izan behar du, bai eta ondasuna xedatzeko ahalmen osoa ere. Alderantziz, bertan behera uzteko egintza modu arruntean administratzeko egintza bada, ez da beharrezkoa jarduteko erabateko gaitasunik izatea, ezta ondasuna xedatzeko ahalmen osoa edukitzea ere. Jabekidetasun-kasuetan, xedapen egintzak gauzatzeko beharrezkoa da jabekideen ahobatezko adostasuna; administrazio egintzak betetzeko, ordea, nahiko da gehiengoa bat etortzea (KZren 398. art.).
Derelictioa alde bakarreko egintza izan eta jakinarazi beharrik ez dagoenez gero, ukoegilearen borondateak (ondareko edozein gauzaren gaineko jabetza eskubidea baztertzeko borondateak, hain zuzen), besterik gabe, jabetza hori galtzea edo baztertzea eragiten du. Horretan, ez da beharrezkoa inork borondate adierazpen hori onartzea, ezta inori jakinaraztea ere. Bestetik, bertan behera uztea edo derelictioa ez da bereberezko egintza, borondatezko ordezkariaren bidez gauzatu daitekeelako. Borondatezko ordezkari horrek beren beregi emandako ahalordea izan behar du, xedatzeko egintzei edota jabari hertsiko egintzak gauzatu ahal izateko; administrazio arrunteko egintzak gauzatzeko, berriz, ahalorde orokorrarekin nahikoa du (KZren 1713. art.). Aurtemein esan dugun moduan, autoreen ustetan, bi baldintza bete behar dira derelictioak berari dagozkion ondoreak sor ditzan: a) Baldintza subjektiboa edo animus derelinquendia da, hain zuzen, gauzaren jabetzari uko egiteko asmoa, hots, jabariaren objektua bertan behera uzteko borondatea, kontuan izan gabe borondate hori emaitza juridikoa lortzera bideratuta dagoen ala ez. Borondate hori modu aske eta kontziente batean eratu eta agertu behar da; borondateak akatsik gabekoa behar du izan. Animus derelinquendiak borondatearen akats garrantzitsurik badu, bertan behera uzteak ez du inolako eraginik izango. Hala ere, zalantzan jar daiteke itxura egiteak eraginik gabe uzten duen derelictioa. Erabatekoa denean, itxura egiteak ez du inolako eraginik (horixe gertatzen da erreserba mentalaren kasuan edo seriotasunik ez denean); itxura egitea erlatiboa denean, ordea, arazoari irtenbidea ematea ez da batere erraza, itxurazko egintza horretan zuzeneko interesa duten subjektuak agertzen direlako. b) Bertan behera uzteak bete behar duen bigarren baldintzari corpus derelictionis deritzo. Baldintza hori betetzen da, ukoegilearen jokabidea, modu objektibo eta argian, haren jabetzapeko gauza ondaretik ateratzera bideratuta dagoenean. Jakina denez, uko egiteko asmo edo borondatea agertu behar da, jendaurrean ezaguna izan dadin. Horregatik, gehienetan corpus derelictionisa betetzeko beharrezkoa da jabeak bere eskutik gauza askatzea eta horren edukitza galtzea: derelictioaren objektua fisikoki bertan behera uztea, alegia. Edozelan ere, beste kasu batzuetan, bigarren baldintza horrek ez du baztertze-egintza materialik behar (kontuan izan behar da, jabeak askotan ez duela gauzaren zuzeneko edukitza, bitartezko edukitza baizik), hots, ez da
beharrezkoa gauza aske uztea eta gauza horrekin izandako lotura haustea. Nahiko da animus derelinquendia izatea eta gauza ez erabiltzea, hots, gauzatik inolako probetxurik ez ateratzea. Dena dela, hirugarrenek gauza hori eskuratzeko aukera izan behar dute (ikus KZren 575.2 eta 576. art.ak); uko egiten duen jabeak gauza utzi behar du bere ahalmen ekonomiko eta juridikoaren esparrutik kanpo, bere legebidezko jarduera juridikotik at, hain zuzen. Dena den, derelictioaren objektua gauza higigarrien jabaria izanez gero, derelictioa gertatzen da gauza aske uzten denean, gauzaren edukitza galtzen denean, hau da, okupazioaren kontrako egintza gertatzen denean. Horiek horrela, gauzaren edukitza galtzeak berez ez dakar derelictioa edo gauza bertan behera uztea. Gauzaren edukitza gal daiteke gauza bertan behera uzteko borondatea aitortu baino lehen, aitortzearekin batera edo aitortu eta berehala (bai eta edukitza galdu eta gero ere; azken kasu horretan, hots, jabeak gauzaren edukitza galtzen duenean, derelictio solo animo izenekoa gertatzen da). Derelictioa eragingarria eta baliozkoa izan dadin, lehenengo eta behin, uko egite kasu guztietan beharrezkoak diren lege-baldintzak bete behar dira (ikus KZren 6. art.). Bigarrenik, aurrerago azaldu dugun moduan, gaitasunari buruzko baldintzak bete behar dira eta jabetzari uko egiteko borondatea akatsik gabe eratu eta aitortu behar da. Baldintza horietako bat beteko ez balitz, bertan behera uztea eraginik gabe geldituko litzateke. Bertan behera uztearen ondorioz, ukoegileak baztertu egiten du bere ondareko gauzaren gaineko jabetza eskubidea. Baztertze horrek ondore desberdinak ditu, uko egitearen objektua ondasun higigarria denean eta ondasun higiezina denean. Ondasun higigarria izanez gero, gauza hori res nullius bihurtzen da eta, beraz, okupatu daiteke, KZren 610. art.aren arabera. Gauza higiezina bada, ordea, Estatuak eskuratzen du. Bukatzeko, bertan behera uzteak ez ditu sekula ere azkentzen inoren gauzaren gaineko eskubide errealak, eskubide horiek bertan behera utzitako gauza kargatzen baldin badute. Hori dela bide, bertan behera utzitako ondasunak higigarriak izan eta eskubide errealaren titularra edukitzailea bada, bateratze alderanztua dagoela esan daiteke; izan ere, edukitzaile horrek res nulliusaren jabaria eskuratzen du okupazio bidez. 54. Jabetzaren ezeztapena Jabetzaren ezeztapena jabaria azkentzeko arrazoien artean sartu izan da, jabetza azkentzen ez badu ere. Ezeztapenaren bidez, oraingo titularrak jabaria galtzen du eta aurreko titularrak, ostera, berreskuratu. Horregatik, DĂ?EZPICAZOk azaldu duen moduan, sistematikaren ikuspuntutik egokiagoa
da erakunde hori ÂŤjabetza eskubidearen gorabeheraÂť guztien artean aztertzea eta, bereziki, jabariaren galera jorratzen denean, egitura subjektiboa aldatu egin delako. Autoreen iritziz, ezeztapenak hiru adiera izan ditzake: zabalzabala edo oro-hartzailea, zabala eta hertsia. Lehenengo esanguraren arabera, ezeztapena da jabari eskubidea aurreko titularraren ondarera itzultzea, jabari eskubide hori oraingo titularrak baliozkotasunez eta eragingarritasunez eskualdatu duenean. Jabari eskubidea titularraren ondarera itzultzeko arrazoiak dira, besteak beste, suntsiarazpena (eskualdaketa baldintza suntsiarazlearen menpe dagoenean), kalteengatiko hutsalketa, strictu sensu ezeztapena (ezeztapen akzioa eta dohaintzen ezeztapena). Dena den, ezeztapenaren adiera oro-hartzaile hori baztertu beharra dago; izan ere, neurri batean, nahasi egiten ditu karia, edo beste era batera esanda, erakunde juridikoa bera, erakunde horrek sortzen duen ondorearekin, modu desberdinetara nahasten dituen arren. Adiera zabalaren arabera, ostera, ezeztapena da jabari eskubidea bihurtu edo itzultzea besterentzailearen ondarera, jabari hori baliozkotasunez eskualdatu denean edo eskualdaketari jarri zaionean, bai amaierako epe-muga (eta epe-muga hori bete delako), bai baldintza suntsiarazlea (eta baldintza hori bete delako). Ulerkera horren arabera, ezeztapena gerta dadin beharrezkoa da: a) Jabaria baliozkotasunez eta eragingarritasunez eskualdatzea. b) Eskualdaketa hori amaierako epe-mugaren edo baldintza suntsiarazlearen mende egotea. c) Epe-muga edo baldintza betetzea. Adiera hertsiaren arabera, beharrezkoa da, batetik, ezeztapenaren arrazoia eskualdaketa gauzatu eta gerokoa izatea eta, bestetik, eskualdatzailearen borondate aldaketa legeak aitortutako ahalmen edo ahalaren bidez gertatzea (SANTI ROMANO, FUENMAYOR). Adiera horri helduz, ezeztapena gauzatu dadin ondoko baldintzak bete behar dira: 1. Jabariaren eskualdaketa eragingarria eta baliozkoa izatea (hortaz, baztertu egin behar dira; besteak beste, deuseztasuna, deuseztakortasuna, baldintza suntsiarazlea etab.). 2. Eskualdatzaileari jabetzaren eskualdaketa atzeraegitea ahalbidetzen dion lege-arrazoiren bat betetzea; horixe gertatzen da, adibidez, dohaintzen ezeztapenetan. Begibistan denez, eskubidea bera baino gehiago, jabetza eskubidea eskualdatzeko egintza juridikoa da ezeztapenaren objektua. Jabetza eskualdatzeko egintza juridiko hori ezeztatzearen ondorioz, jabaria berriro
eskualdatu zein itzultzen da. Ezeztapenak berez dakar berriro besterentzea (FUENMAYOR), eskualdatzailearen ondarera itzultzen delako aurretiaz eragingarritasunez eskualdatu izan den jabaria. Horixe da ezeztapenaren oinarrizko ondorea. Baina, nola sortzen da ondore hori? Aurreko titularrak zein unetan berreskuratzen du jabaria? Arazoa da ezeztapenak izaera erreala edo ipso iure duen ala betebehar izaera duen zehaztea. Ezeztapenak izaera erreala badu, aurreko titularrak jabetza eskuratzen du berriro, modu automatikoan. Zuzenbidearen ikuspuntutik, horrek berez dakar: a) Arriskuen arazoa (res perit domino). b) Erreibindikazio akzioa egikaritzeko aukera, gauza berreskuratzeko. Ezeztapenak izaera erreala izan beharrean, betebehar izaera baldin badu, aurreko titularrak jabariaren itzulketa eskatzeko eskubidea bakarrik du, jabaria berriro eskualdatzea eskatzekoa, hain zuzen ere. Eskuratzaileak jabaria itzuli behar du, eskubide hori egikaritzen denean bakarrik. Espainiako sistema juridikoan, ezeztapena betebehar izaerakoa dela ematen du eta ez erreala. Hor esandakoak bi oinarri hauek izan ditzake: a) Kontratuak betebehar izaera du eta ez erreala; horregatik, ez litzateke zentzuzkoa izango jabetza eta gainerako eskubide errealak eratu eta eskualdatzeko (ikus KZren 609. art.) kontratua eta traditioa beharrezkoak izatea (titulu eta moduaren sistema bete behar izatea, alegia), eta horiek ezeztatzeko, ordea, traditioa beharrezkoa ez izatea. b) Ezeztapen ohiko kasuaren arauketa juridikopositiboa, hau da, dohaintzen ezeztapena (KZren 644, 646, 647 eta 648. art.ak).
II. ZATIA EDUKITZA
Zazpigarren gaia EDUKITZAREN KONTZEPTUA ETA OSAGAIAK
Laburpena: ยง17. Edukitza aztertzeko sarrera 55. Edukitzari buruzko ulerkera ezberdinak 56. Edukitza egitate gisa 57. Edukitzaren zergatia ยง18. Edukitzaren osagaiak 58. Ukantza 59. Edukitzailearen egoera edukitza kendu zaionean 60. Ugazaba izateko asmoa ยง19. Edukitza-motak 61. Edukitza naturala eta edukitza zibila 62. Norberaren izenean eta inoren izenean edukitzea. Edukitzaren zerbitzaria 63. Zuzeneko edukitza eta bitartezko edukitza ยง20. Edukitzaren objektua 64. Edukitzaren objektu bikoitza 65. Gauzak edukitzaren objektu 66. Eskubideak edukitzaren objektu ยง17. EDUKITZA AZTERTZEKO SARRERA 55. Edukitzari buruzko ulerkera ezberdinak Edukitza da, oinarrian, edozein pertsonak gauza bat edo batzuen gainean duen ahalmena. Hortik abiatuz, autoreek azaldu nahi izan dute zergatik antolamendu juridikoak ahalmen hori aitortu eta babesten duen interdiktu deitutako akzio berezi batzuen bitartez. Gogora ekarri behar dugu, beraz, doktrinan arazo zaharra izan dena: edukitzaren izaerari buruzko arazoa, hain zuzen. Batzuen ustez, edukitza egitate hutsa da; beste batzuen iritziz, benetako eskubide subjektiboa. Hori dela eta, edukitzaren izaerari buruz doktrinan agertu diren jarrera ezberdinak aztertu behar ditugu, azterketa hori lar erabilgarria ez bada ere.
Jarrera horiek zuzenbide erromatarretik datorren bereizketa dute abiapuntu: edukitzaren corpus eta animusaren arteko bereizketa, hain zuzen. Corpusa da gauzarekin zuzeneko kontaktua izatea, hots, gauzaren ukantza materiala, edukitzaren objektuarekin lotura fisikoa izatea, alegia; animusa, berriz, gauza ugazaba moduan edukitzeko asmoa eta ugazaba moduan jardutea. Esangura horretan, Espainiako autoreengan SAVIGNYren teoriak izan zuen eraginik handiena. Aditu horren esanetan, edukitzak bi osagai horiek izan behar zituen. Osagai subjektiboari dagokionez, azpimarratu behar da animusak adierazi izan zuela gauza ugazaba moduan edukitzeko asmoa; horixe zirudien jatorrizko betekizuna zuzenbide erromatarrean. Hala ere, bilakaera horretan, edukitzaren babesa zabaldu zitzaien ugazaba izateko asmorik ez zuten ukandunei ere, besteak beste, hartzekodun pignoratizioari, enfiteusidunari, azalera eskubidedunari, nork bere ondasunak epailearen zainpean dituenari zein prekariodunari. IHERINGek, aldiz, Savignyren teoria kritikatu zuen; autore horren ustez, edukitza eskubide subjektiboa zen, edukitzaren ezaugarriak eskubide subjektiboaren ezaugarrietara egokitzen zirelako, edukitza Zuzenbideak babestutako interesa izanik. Jakina denez, edukitzari buruz beste azalpen batzuk eman dira, baina azken finean Espainiako autoreen azalpenak bi jarrera horien inguruan dabiltza, Kode Zibilaren arauketan edukitza zer den azaltzen saiatzen direnean. Edukitzaren bi osagaiak (corpus eta animusa, alegia) bereizteko beharra kontuan izanik, egundaino agertutako teoriak hauexek izan dira: a) Egitate kualifikatuaren teoria. Ulerkera horren arabera, antolamendu juridikoak onartu eta arautzen duen egitatea da edukitza; izan ere, antolamendu juridikoak edukitzari zenbait ondorio juridiko eratxikitzen dizkio, edukitzailearen interesak babesteko. b) Jatorrian egitate hutsa zena eskubide bihurtzea. Autore batzuen ustez (besteak beste, LACRUZ), edukitza egitate iraunkorra eta etenik gabekoa da, hots, egoera; horretara, edukitzaileari edukitza bidegabe kentzen bazaio, edukitzaile horrek edukitzari eusteko eskubidea izango du. Hortaz, edukitzatik eskubide subjektiboa sortuko litzateke, eta eskubide horrek hirugarrenak baztertzeko eragingarritasuna eta erga omnes duenez gero, eskubide errealetako bat izango litzateke. Ulerkera horren bidetik, edukitzak kontzeptu bikoitza du: jatorrian edukitza egitate hutsa da, gauzen ukantzan oinarritzen den egitatea; ÂŤinguruabar zehatzak daudenean eta edukitza hori denboran zehar luzatzen denean, ordea, eskubide harremanak izateko ezaugarriak izango dituÂť (1966ko ekainaren 26ko epaia, usukapioaz ari bazen ere). c) Ius possessionis eta ius possidendiaren arteko bereizketa. Esan ohi da edukitza eskubide bat dela, antolamendu juridikoak ahalmen batzuk ematen dizkiolako gauza bere eskutan duenari; horixe da, hain zuzen, ius
possessionisa. Ius possidendia, berriz, edukitzeko eskubidea da eta eskubide hori legearen arabera eduki behar duenari dagokio, besteak beste, jabe, errentari edota gordailuzainari. Teoria hori onartu izan da, besteak beste, 1968ko otsailaren 29ko eta 1975eko urtarrilaren 25eko epaietan. d) Edukitza, eskubide erreal gisa. Gorago azaldutako teorien muinean dago edukitzak eskubide erreala izan beharko lukeela, hori Kode Zibilaren arauketatik zuzenean atera ezin daitekeen arren. Horren ondorioz, batzuek diote eduki gutxiko eskubide erreala dela (ALBALADEJO); beste batzuen ustez, berriz, hori aldi baterako babesa duen eskubide erreala izango litzateke (DÍEZPICAZO). 56. Edukitza egitate gisa COCAren hitzetan, «aurrerago azaldutako nahaste hori sortu da edukitzaren osagaien arteko bereizketa historikoa, zuzenean eta besterik gabe, Kode Zibilean araututako edukitzari aplikatu zaiolako; eta, egia esan, nomen bera erabiltzen bada ere, horien bidez adierazten diren errealitateak zeharo desberdinak dira». Kode Zibilean, edukitzari buruzko arauketak ezaugarri bereziak ditu. Horretan, Frantziako Kode Zibiletik aldentzen da; Frantzian edukitza jabetza eskubidea eskuratzeko bidea baino ez da, zehatzago esateko, usukapioaren osagaia, besterik ez. Espainiako Zuzenbidean, edukitzari buruzko arauketak bi abiapuntu ditu: 1. Edukitza ez da usukapioaren oinarria bakarrik. Jakina da usukapioaren oinarria KZren 1940. artikuluan araututako edukitza dela; beraz, usukapioa edukitzaren ondorea baino ez litzateke izango, beste osagai batzuekin batera agertzen denean. Edozelan ere, Kode Zibilak edukitza arautzen du usukapiotik bereizita; edukitzari ezaugarri bereziak ematen dizkio, usukapiorako balio duen ala ez kontuan izan gabe. Horregatik, edukitza mota desberdinen artean, ad usucapionem edukitza beste bat izango litzateke. 2. Kode Zibilak edukitza arautzen du itxura juridikoa babesteko sistema gisa. Ziur asko, edukitza da itxura juridikoa babesteko sistemarik oinarrizkoena; eskubide erreala edo kreditu-eskubidea dagoela agerrarazten die hirugarrenei, edukitzaileak gauzaren gain eskubide hori egikaritzen duenean. Gure ustez, edukitza egitatea da, eta hori horrela da, ondoko argudioak direla bide: 1. KZren 438. artikuluak, edukitza eskuratzeko moduak arautu dituenean, hauxe ezarri du: «eskuratzen da… gauza nahiz eskubide hori
norberaren borondatearen menpe geratzen denean». Beraz, edukitza eskura daiteke, sistema juridikoen bitartez ez eze, atzemate materialaren bitartez ere bai. Geroago, atzemate materiala lortu eta gero, aztertu egin behar da edukitza horrek ezaugarri zehatzak dituen, antolamendu juridikoak eratxikitako ondore guztiak sorraraz ditzan. Dena dela, indarrez izan bada ere, edukitza eskuratu da, eta aukera hori onartzeko, edukitzak egitatea baino ezin du izan. 2. Kode Zibilaren 443. art.aren arabera, «adingabeek eta ezgaituek gauzen gaineko edukitza eskura dezakete» euren kabuz. Ez dute gaitasun berezirik behar, eskuratze hori egitate hutsa delako. Zernahi gisaz, aurrean esandakoaren kontrako argudiorik bada: Kode Zibilaren 443. artikuluak berak ezarri du adingabeek eta ezgaituek legebidezko ordezkarien laguntza behar dutela edukitzak eratorritako eskubideak egikaritzeko; hortaz, erabateko gaitasuna behar da edukitza egikaritzeko. Hala eta guztiz ere, argudio hori bertan behera gera daiteke, ondokoa kontuan hartuz gero: adingabe eta ezgaituek ezin dute euren kabuz auzibideetan jardun; horri buruz ari da, hain zuzen ere, 443. artikulua, legebidezko ordezkarien laguntza beharrezkoa dela dioenean. Bada, KZren 443. artikuluak ez du mugapenik ezartzen edukitzaren inguruan, ezpada edukitzak erator ditzakeen auzibideen inguruan. 3. KZren 445. art.ak ezarririk du edukitza, «egitate gisa», ezin zaiela bi pertsona desberdini aitortu; beraz, edukitzaren babesa esklusiboa da. Hori guztiz logikoa da, egitateek pertsona batengan bakarrik dutelako eragina; hortaz, ezin dira elkarbanatu. 4. HLren 5. artikuluak eragotzi egiten du «edukitzeko egitate hutsari buruzko tituluak» inskribatzea. Xedapen hori eskubide errealen inskripzioari buruz HLren 1 eta 2. art.ek ezarritakoarekin alderatuz gero, legearen ikuspuntutik edukitza egitate hutsa dela atera daiteke, hori delaeta ezin da Jabetza Erregistroan inskribatu. Kontuan hartzen bada, batetik, eskubide errealak bakarrik inskriba daitezkeela eta, inguruabar bereziak gertatzen badira, kreditu-eskubide batzuk ere salbuespenez (HLren 2. art.) eta, bestetik, HLren 5. artikuluak edukitza inskribatzea eragozten duela, esan behar dugu legeak edukitza egitatetzat jotzen duela. Edozein modutan, bistan dago azalpen horren kontrako argudioak daudela legean bertan, esaterako, gorago aipatutako KZren 443. artikuluaren interpretazioa egitean azpimarratutakoak. Dena den, badirudi gorago emandako arrazoiak hagitz sendoak direla hauxe esateko: Kode Zibilak edukitza egitate gisa arautzen du eta ondorio juridiko batzuk eratxikitzen dizkio. 57. Edukitzaren zergatia
Edukitzaren oinarriari buruz ere iritzi desberdinak azaldu izan dira. Batzuen ustez, antolamendu juridikoak egoera hori babesten du gizarte bakearen oinarria delako. Baina hori ez da guztiz zuzena, edukitza eskura daitekeelako indarkeriaren bitartez ere. Indarkeriarekin eskuratzeak ondore juridiko batzuk sortzea eragozten duen arren (esaterako, KZren 1956. art.), horrek ez du esan nahi benetako edukitza lortzea eragozten duenik; izan ere, indarkeriarekin lortutako edukitzak interdiktuen babesa dauka hirugarrenen kontra, bai eta Zuzenbideak araututako bideak erabiltzen ez dituen edukitzailearen kontra ere. Hori dela eta, PUCHTAren ustez, nortasunari emandako babesaren ondorio argia da edukitza, pertsonaren eskubideen artean kokatu behar delako. IHERINGen iritziz, ostera, edukitzaren oinarria itxura juridikoaren babesa da. STAHLek dio edukitza dela bake juridikoaren eta edukitzarekin sortutako behinbehineko egoerari eusteko muina. Azkenik, HERNÁNDEZ GILek azpimarratu du edukitzak gizarte-eginkizuna betetzen duela, jabetzaren antzera. Azken buruan, eskubide errealei publizitatea emateko modua da edukitza; izan ere, titularrak gauzaren ukantza duenez gero, gauza horri begira bere jarrera juridikoa zein den erakusten du. Ondorenez, edukitza ezin da Jabetza Erregistroan inskribatu, bi horiek publizitate sistemak izanik, elkar baztertzen dutelako. Jabetza Erregistroaren publizitate sistema edukitza baino sofistikatuagoa da eta errealitatearekin lotura gutxiago du; hori baiezta daiteke, batetik, Erregistroa bertan inskribatutako tituluetan bakarrik oinarritzen delako eta, bestetik, Erregistroak titulartasun formala ematen diolako titulua inskribatu duenari. Edukitza, berriz, itxura juridikoari ematen zaion babes sistema izango litzateke, egitateetan oinarritua. Horren harira, itxuraren inguruan sortutako ustea eskubide erreal bihurtuko da, baldin eta jendaurreko edukitza denboran zehar luzatzen bada: hori izango litzateke usukapioa. §18. EDUKITZAREN OSAGAIAK 58. Ukantza Aurrerago azaldu dugun moduan, Espainiako autoreak ez datoz bat edukitzaren izaera zehaztean. Dena dela, badirudi guztiak ados daudela edukitzak bi osagai dituela esatean. Bi osagai horiek dira, batetik, ukantza eta, bestetik, edukitzeko modua, hau da, ukantzaren bidez agerrarazten den titulua. Badirudi betekizun bikoitz hori KZren 430. artikuluak ondorioztatzen duela; izan ere, artikulu horren arabera, edukitza zibila da «ukantza edo luperketa bera, halako gauza edota eskubideen ugazaba izateko asmoarekin».
Gaur egungo sisteman, ukantza edozein edukitzaren oinarri fisikoa da. Antzina, ukantza berez ez zen edukitza, ukantzarekin batera ez bazen interdiktu bidez babestutako titulurik. Espainiako Zuzenbidean auzibidezko legeek aldatu egin zuten egoera hori, Kode Zibila onartu aurretik. Lege horiek edukitza atxiki eta berreskuratzeko interdiktuak egikaritzeko legitimazioa eman zioten, bai historian zehar babestu izan diren tituluren bat zuenari, bai eta gauzaren ukantza zuen edonori ere. Horren ildotik, 1881eko PZLren 1651. art.aren arabera, ÂŤgauzaren edukitza edo ukantzaÂť zuena legitimaturik zegoen edukitza atxiki eta berreskuratzeko interdiktuak jartzeko, edukitza edo ukantza horri nahasmendua eraginez gero. 2000ko PZLren 250.4 art.aren arabera, berriz, gauza edo eskubide bat nori kendu edo gauza zein eskubide horretan nahasmenduak nork jaso, eta gauza zein eskubide horren ukantza edo edukitza modu sumarioan babestu nahi duena dago legitimaturik. Agerikoa denez, interdiktuen arauketa modernoak ez ditu ukantza eta edukitza bereizten, ukantza edukitzaren oinarria baita. KZren 432. artikuluak lotu egiten ditu edukitzeko modua eta edukitzaren objektua. Gero ikusiko dugunez, edukitzeko moduak zehaztuko du edukitza mota. Gainera, horrek badu beste ondorio garrantzitsu bat ere: ukantzak ez du berezko izaterik, edukitzaren oinarri fisikoa baino ez da, KZren 438 eta 461. art.en arabera. Hortaz, ukantza edukitzaren euskarri fisikoa da, gauza ukandunaren borondatearen menpe geratzen denean; hala ere, ez da kontuan hartzen ukanduna nor den (titularra bera edo beste bat haren izenean). Hortik atera daitekeen ondorio nagusia da, beraz, Kode Zibilak ez duela ukantza sartzen edukitzeko bideen artean; izan ere, edukitza bat bakarra da eta hori egikaritzen da gauzen ukantzaren edo eskubideen luperketaren bitartez, edukitzaren objektu izan daitezkeelako, bai gauza gorpuztunak, bai eskubide gorpuzgabeak (MORALES). Edukitzaren objektua zein den kontuan izanik, ukantza era desberdinetan azaltzen da: 1. Ondasun higiezinak badira, ukantza azaltzen da ondasun higiezin horietan sartzeko ahalmenaren bidez. 2. Ondasun higigarriak badira, bi eratan azal daiteke ukantza: gauza modu materialean izanik eta, gauza hori galduta dagoenean, ÂŤedukitzailearen eskumendeanÂť izanik (KZren 461. artikulua). Ukantza izateko, gauzaren kokapena zehazteko modukoa izan behar da, hau da, non dagoen jakin eta leku horretara sartzeko ahalmena izan behar da. KZren 461. art.ko egoera sortzen da, aurrean aipatu ditugun inguruabarrak ezagutzen ez direnean; hala ere, ez da pentsatu behar gauza bertan behera utzi denik, bestela, gauzaren edukitza galduko litzateke KZren 460.1 art.aren aginduz. Beraz, KZren 461. art.ko
kasuan sartu beharko ditugu kokapen ezezaguna duten gauzak. 3. Eskubideak badira, eskubide horiek egikaritzeko ahalmena izango litzateke ukantza. 59. Edukitzailearen egoera edukitza kendu zaionean Ukantza edukitzaren euskarri materiala denez gero, eta ukantzarik gabe edukitzarik ez dagoenez gero, zer gertatzen da norbaitek edukitzaileari gauza kentzen dionean? Bistakoa denez, horrelako kasuetan edukitzailea ez den batek ditu gauzarekin harreman aktiboak. Erantzunik errazena hauxe izango litzateke: edukitzaileari gauza kendu izan badiote, gauzaren gaineko edukitza galduko du. Gabetuak gabetzailearen kontra akzioak izan ditzake, baina ezin dio edukitzaile izateari eutsi; legearen aurkako bideak erabiliz izan bada ere, edukitza beste batek eskuratu du. Nolanahi den ere, ondorio horrek eragina du interdiktuak jartzeko epea indarrean dagoen bitartean bakarrik, hau da, edukitza bakean izatea eragotzi zuen egitatea gertatu zenetik urtebetera. Beraz, KZren 460.4 artikulua a contrario aintzat hartuz gero, urtebete horretan, edukitzaile gabetuak edukitzaile izaerari eutsiko dio, nahiz eta orduko ukantzarik izan ez, beste batek kendu diolako gauza. Espainiako autore gehienen ustez, horrelako kasuetan corpusa espiritualizatu egiten da; hala ere, espiritualizazio horrek ez du argitzen KZren 444. art.ak eratortzen duen interpretazio arazoa. Beraz, ideiarik garrantzitsuena ondokoa da: gabetuak edukitzari eusten dio fikzio bidez. Dena den, edukitzaile gabetuak urtebetean zehar ez badu interdikturik jartzen bere lehenagoko egoera berrezarria izan dadin, gabetzailearen edukitza sendotu eta gabetuak edukitza galduko du behin betiko. 60. Ugazaba izateko asmoa Edukitzaren bigarren osagaia da, KZren 430. art.aren arabera, ÂŤukantza edo luperketa bera, eta, horrekin batera, norbaitek bere egin nahi izatea gauza edo eskubideaÂť. Azken finean, artikuluak adierazi nahi du edukitzaileak ukantza edo luperketari eusteko gogoa izan behar duela, hots, ukantza edo luperketa horretaz baliatzeko asmoa duela beraren helburuak lortzeko (DĂ?EZPICAZO). Jurisprudentziak ez du argitu zer esan nahi duen ugazaba moduan edukitzea (KZren 430 eta 1941. art.ak). Dena den, KZren 430. art.aren interpretazioak sorrarazten dituen arazoak hurrengo atalean aztertuko dira. Hori horrela dela, autore batzuek ukatu egiten dute bi osagaiak izan
daitezkeenik; izan ere, Kodeak edukitza zibilaren esparruan bakarrik aipatzen du asmoa, ez, ordea, edukitza naturalaren esparruan (DÍEZPICAZO). §19. EDUKITZA-MOTAK Edukitza-motak adierazmoldearekin azaldu nahi izan da gizabanakoak egoera desberdinak izan ditzakeela gauza edo eskubideei begira. Adierazmolde horretara biltzen diren egoera asko berez ez dira edukitzak, eta horrek esan nahi du edukitzari ematen zaion babesik ez dutela. 61. Edukitza naturala eta edukitza zibila Bereizketa hori jasota du KZren 430. art.ak, hauxe xedatuz: «edukitza naturala da norbaitek gauza ukan edo eskubidea lupertzea. Edukitza zibila ukantza edo luperketa bera da, eta, horrekin batera, norbaitek bere egin nahi izatea gauza edo eskubidea». Xedapen hori ulertzeko beharrezkoa da aipamen historiko laburra egitea. Zuzenbide erromatarrean jabea bakarrik zen edukitzaile; bestela esanda, eskubide erreal osoaren, hots, jabetzaren titularrek bakarrik zuten edukitza. Gainera, edukitzaz hitz egin ahal izateko, gauzarekin harreman fisikoak izan behar ziren. Edozelan ere, denborak aurrera egin ahala, ulerkera hori zabaldu egin zen eta edukitzaile izaera aitortu zitzaien gauzarekin lotura materiala zuten beste titular batzuei, besteak beste: hartzekodun pignoratizioari, nork bere ondasunak epailearen zainpean dituenari etab. Geroko bilakaeraren ondorioz egin zen aurrerago aipatutako bereizketa: batetik, edukitza naturala, hots, ukantza edo etenik gabeko erabilera eta, bestetik, edukitza zibila; azken horren muina zen gauzaren ukantza ugazaba moduan izateko asmoa, gauza horrekin egitezko lotura zegoen ala ez kontuan izan barik (Partidak 3, 30, 1, 2). Badirudi hori berori izan zela KZren 430. art.aren jatorria eta horri heldu zioten autoreek gorago aipatutako bereizketa aztertzeko. Partidak azaltzen saiatu zirenek hauxe adierazi zuten: —Edukitza naturalak ondoko osagaiak ditu: corpusa, norberaren izenean jardutea eta ugazaba izateko asmorik ez izatea; —Edukitza zibilak, berriz, beste hauek: corpusa, norberaren izenean jardutea eta ugazaba izateko asmoa izatea. Horiei beste osagai bat gehitu zitzaien, ukantza, hain zuzen ere, norberaren izenean eduki beharrean, inoren izenean edukitzen zenean, eta batez ere, kreditu-eskubideen titular gisa, esaterako, errentari gisa (ÁLVAREZ DE POSADILLA). Ius communearen garaian zabaldu zen teoria hori POTHIERek landu zuen geroago, eta badirudi aditu horren azalpenek eragina izan zutela Kode Zibilaren 1851ko Proiektuan. POTHIERek edukitza kontzeptua zabaldu zuen, ondokoak bereiziz:
—Edukitza zibilaren osagaiak dira ugazaba izateko asmoa eta titulu zuzena. Beraz, edukitza zibila jabeak bakarrik zuen. —Edukitza naturala, ostera, era desberdinetan azal daiteke: titulu barik edukitzea; jabaria eskualdatzeko balio duen tituluarekin edukitzen bada ere, titulu hori akastuna izatea; titulu deusezarekin edukitzea (esaterako, itxurazko kontratua); eta, azkenik, jabaria eskualdatzeko balio ez duen tituluarekin edukitzea (adibidez, errentaria, gozamenduna eta abar). —Egoera horiez gain, aipa daiteke beste pertsona batentzat edukitzearena ere. Pothierek ukantza adierazmoldea erabiltzen du horrelakoak azaltzeko; izatez, ukantza edukitzaren ukapena izango litzateke, ukandunak gauzarekin zuzeneko kontaktua badu ere. Pothieren iritziz, edukitza natural eta edukitza zibilera biltzen diren egoerak bakarrik izango lirateke benetako edukitzak. Espainian Pothieren teoriak eragina izan zuen García Goyenarengan eta, ondorioz, Kode Zibilaren 1851ko Proiektuan ere. Horiek horrela, edukitza naturala eta edukitza zibilaren arteko bereizketa ez zen bere horretan geratu; izan ere, 1852ko PZLk interdiktuak jartzeko legitimazioa eman zien gauzarekin harremanetan zeuden guztiei, harreman horiek justifikatzen zituen titulurik zegoen ala ez kontuan hartu gabe. Horren ondorioz, bereizketak azalpen berria izan behar zuen. Hala izan zen. KZren oinarri-legearen 11. oinarriak iragarri zuen Kodearen arabera edukitzak bi kontzeptu izango zituela: —Erabatekoa, jabetzak ondorioztatu eta horri lotuta dagoena (ugazaba moduan edukitzea); —Mugatua, jabetzatik guztiz bereizita dauden egitateek ondorioztatzen duten ukantza. Horrek azaltzen du KZren 430. artikulua eta horrexek eragin du amaigabeko eztabaida autoreen artean, «ukantza edo luperketa bera, eta, horrekin batera, norbaitek bere egin nahi izatea gauza edo eskubidea» zer den ulertzean.
Egia esan, xedapen horren inguruan azaldutako teoriak bi multzotara bil daitezke: 1. Autore batzuen ustez, ugazaba izateko asmoarekin adierazmoldeak jabe izateko asmorik badela adierazi nahi du; beraz, edukitza zibila bakarrik izango da jabe moduan edukitzea. Horrekin bat datoz AGk 1915eko martxoaren 6an, 1926ko apirilaren 8an eta 1966ko urriaren 26an emandako epaiak). 2. Beste batzuen iritziz, ordea, KZren 430. artikuluak erabiltzen duen adierazmoldea (ugazaba izateko asmoarekin) edukitzeko borondatea baino ez da; esaterako, gozamendunak edo errentariak gauza edukitzeko borondatea dute, nahiz eta jabe moduan edukitzeko borondaterik izan ez (DÍEZPICAZO, COCA PAYERAS). KZren 430 eta 432. artikuluak batera interpretatu behar dira; azken artikulu horrek ugazaba kontzeptua erabiltzen duenean ez du adierazi nahi jabea esangura hertsian bakarrik. Hori zentzugabekoa izango
litzateke, KZren 1930. artikuluaren arabera usukapio bidez eskura baitaitezke jabaria bera, bai eta beste eskubide errealak ere (ikus KZren 1940 eta 1941. art.ak). Horregatik, KZren 432. artikuluan erabiltzen den ugazaba kontzeptuak, KZren 430.arekin eta usukapioari buruzkoekin lotuz gero, eskubide errealen titularra adierazten duela esan beharra dago. Badirudi hori dela jarrerarik zabalduena doktrinan, bestela, gauzarekin izandako edozein kontaktu edukitzatzat hartu beharko litzateke; edo, alderantziz, jabe moduan edukitzeak bakarrik izango luke interdiktuen babesa, eta hori 1881eko PZLren 1651. art.aren eta 2000ko PZLren 250.4 art.aren kontrakoa da. Dena dela, 1881eko PZLren 1651. art.aren eta 2000ko PZLren 250.4 art.aren eraginez, gaur egun edukitza natural eta edukitza zibilaren arteko bereizketa ez da Zuzenbide historikoan azaldu izan dena bezain gogorra. Hortaz, araua behar bezala interpretatuz gero, edukitza zibila da, hain zuzen, edukitza ahalbidetzen duten eskubide erreal edo kreditu-eskubideen titular moduan edukitzea; bestea, ordea, edukitza naturala izango da. 62. Norberaren izenean eta inoren izenean edukitzea. Edukitzaren zerbitzaria Bereizketa hori KZren 431 eta 432. art.ek egin dute. Lehenengoaren arabera, ÂŤgauzak ukan edo eskubideak lupertzen dituen berberak egikaritzen du haien gaineko edukitza, edo, osterantzean, beste inork, haren izeneanÂť; bigarrenaren arabera, berriz, ÂŤondasun eta eskubideen gaineko edukitza bi modutan izan daiteke: ugazaba moduan, edo, bestela, gauza edo eskubideak artatu nahiz lupertzeko ukandun moduan, horien gaineko jabaria beste inorena izanikÂť. Bi xedapen horiek, KZren 430. art.arekin batera, edukitza-motak zehazten dituzte. Mota horiek asko kritikatu izan dira, batez ere, KZren 431 eta 432. artikuluei dagokienez, autore gehienek baliorik ez dutela uste dutelako. 1. Autore batzuen iritziz, KZren 431. art.ak bat egiten du 432. art.arekin, bi manu horiek terminologia ezberdina erabili arren. Halako autoreen irudiz, guztiz parekoak dira, batetik, KZren 432. art.ko ugazaba adierazmoldea eta KZren 431. art.ko gauzak izan edo eskubideak lupertzen dituenak berak esamoldea; eta, bestetik, ukandun adierazmoldea (hau da, ugazaba ez izatea) eta beste batek haren izenean esamoldea. 2. Beste autore batzuentzat, KZren 432. artikulua 430.aren baliokidea da. Hau da, ugazaba moduan edukitzea (KZren 432. art.) ugazaba izateko asmoarekin (KZren 430. art.) edukitzea izango litzateke, jabe moduan, hain zuzen ere. Bestetik, ukandun moduan edukitzea izango litzateke jabeak ez
bezala edukitzea (gozamenduna, errentaria eta abar). Hala ere, aurrerago ikusi dugun moduan, KZren 430. art.ak bereizketa autonomoa egiten du, guztiz erabilezina dirudien arren; hori berori da artikulu horren interpretaziorik egokiena. 3. Bada beste iritzirik ere. Arean, beste autore batzuen aburuz, xedapen horietara bil daiteke edukitzaren zerbitzariari buruz Alemanian garatutako teoria. Edukitzaren zerbitzaria ukanduna izango litzateke, berak edukitzeko eskubiderik izan ez eta beste batek duela aitortzen duenean. Egia esateko, bi xedapen horiek ez dituzte arautzen edukitza mota ezberdinak, baizik eta edukitzailearen egoera ezberdinak, edukitzaren objektu den gauza edo eskubideari begira. KZren 432. artikulua edukitzaren titulartasunaz ari da eta KZren 431. art., berriz, edukitzaren egikaritzaz. Ondorenez, bi xedapenok ez dituzte edukitza-motak aztertzen, edukitzaren bi aspektu ezberdin baino: 432.ak, titulartasuna edo edukitzaren estatika; eta 431.ak, berriz, edukitzaren egikaritza edo dinamika. Antolamendu juridikoak edukitza egitatetzat hartzen duenez gero, norberaren izenean bakarrik izan daiteke; horren ondorioz, edukitzailea izatea ala ez izatea, besterik ez dago: titular izatea ala ez. Edukitzaren egikaritzari dagokionez, ostera, titularrak berak edo haren izenean beste batek egikari dezake edukitza; tesi hori oinarritu daiteke KZren 439 eta 443. art.etan ere. Hori dela eta, edukitzaren egikaritza eta titulartasuna bereiz daitezke. Horixe gertatzen da, alegia, adibide gisa erabiliko ditugun kasu hauetan: —Ordezkaria (legezkoa ala borondatezkoa)/ mandataria: titulu bidez edukitzen badute ere, titulu horrek berez dakar beste baten edukitza aitortzea. —Kudeatzaileak/ dendetako langileak/ txoferrak: beste batentzat edukitzen dute. Horiek dira, izatez, Alemaniako doktrinan edukitzaren zerbitzari izena hartzen dutenak. Hortaz, kasu horietan bereizi beharko dira, batetik, edukitza nagusia eta, bestetik, mendeko edukitza edo inoren izenean edukitzea. Bigarren kasuan, edukitzeko titulurik bada izan eta gehienetan kontratu titulua izan ohi da; hala ere, tituluak berak goragoko edukitza dagoela aitortzea dakar eta edukitza nagusi horren menpe geratuko da inoren izenean edukitzen duenarena. Ezin dira bi edukitza aldi berean izan; hori KZren 445. art.aren kontrakoa izango litzateke, bai eta zentzugabekoa ere, edukitza egitatetzat hartzen badugu behintzat. Esangura horretan, Auzitegi Gorenaren zenbait epaik adierazi dute inoren izenean edukitzea ez dela ad usucapionem edukitzea. Besteak beste, 1917ko apirilaren 25eko epaiari helduz, errekurtsogilea zaintzaileatezaina denez gero, ez du sekula ere eskubide, akzio, ezta titulurik ere, zaindutako lurren gaineko edukitzari buruzko alegaziorik egiteko (ikus, berbarako,
1934ko otsailaren 16ko, 1959ko otsailaren 7ko eta 1963ko urriaren 30eko epaiak). Ildo horretatik esan daiteke Espainiako Zuzenbideak baztertu egin duela edukitzaren zerbitzaria, Alemanian onartzen den kategoria, alegia. Edukitzaren zerbitzariak gauzaren ukantza du, baina beste bati aitortzen dio eskubidea; zerbitzariak bere ukantza legebideztatzen duen titulurik ere ez du, edukitzailearen baimen edo jasamen hutsa baino. 1966ko abenduaren 12ko epaiaren hitzetan, beste baten edukitzaren tresna izango litzateke. Gorago adierazitako epaiek kategoria hori aipatu izan dute; horiei helduz gero, edukitzaren zerbitzaria agertzen da, edukitzaile eta ukandunaren artean zerbitzu harremanak daudenean. Orobat, edukitzaren zerbitzaria ez da inoren ordezkaria eta ez dauka edukitzeko titulurik, kontratuak eratorri eta inoren izenean edukitzea legebideztatzen dion titulurik, alegia (adibidez, mandataria). Benetako edukitzailearentzat edukitza egikaritzeko tresna baino ez da. Horregatik, Espainiako sisteman KZren 431. artikuluan bakarrik koka liteke, baina ez dago horretarako lege-oinarririk (HERNà NDEZ GIL, COCA). 63. Zuzeneko edukitza eta bitartezko edukitza Atal honetan aztertutako bereizketak ere Alemaniako indarreko sisteman du jatorria. Gauza batek erabilera desberdinak dituenez, gauza horren gaineko edukitza harremanak ere anitz izan daitezke; horixe da, hain zuzen ere, bereizketaren oinarria. Bitartezko edukitza da, alegia, beste inoren edukitzaren bidez izaten den edukitza. Horren harira, bitartezko edukitzaile dira jabe soila, gozamen kasuetan, eta jabeerrentatzailea. Zuzeneko edukitzaileak, ordea, gauzarekin kontaktu fisikoa dauka (esaterako, gozamenduna edo errentaria). Bi edukitzaileen artean bereizketa ahalbidetzen duten harreman juridikoak badira. Jurisprudentziak epai askotan onartu du zuzeneko edukitzaren eta bitartezko edukitzaren arteko bereizketa. Hori horrela dela, autore askoren iritziz, Espainiako sistemak ez du bereizketarik behar. Hor esan dugunez, gauza batek hainbat erabilera izan dezake eta horrek ahalbidetzen du haren gain zenbait edukitza harreman eta, beraz, behinbehinekoak diren zenbait eskubide goitik behera eratzeko aukera izatea. Ildo beretik, eskubidearen edukitzailea (jabea) eta gauzaren edukitzaile materiala bereiz daitezke. Ondorengo adibideetan egiazta daiteke hor goian esandakoa: —Gozamenean emandako gauza: jabeak jabetza eskubidearen edukitza du; gozamendunak, ostera, gauzaren edukitza du bere eskutan.
—Errentan emandako gauza: errentariak gauzaren edukitza du; jabeerrentatzaileak, berriz, jabetza eskubidea. —Gozamendunak errentan emandako gauza (KZren 473. art.): errentariak gauzaren edukitza du; gozamendunak, ordea, gozamen eskubidea; eta jabe soilak, azkenik, jabetza eskubidea. Kasu horietan edukitza ezberdinak daude, edukitzaren objektua zein den kontuan izanik. Ondorioz, Espainiako sisteman ez da beharrezkoa zuzeneko edukitzaren eta bitartezko edukitzaren artean bereizketa egitea, gauzaren gainean egikari daitezkeen ahalmenen banaketa onartzen delako (KZren 431 eta 432. art.ak). Gainera, batetik, eskubideen edukitza onartzen denez gero (KZren 437. art.) eta, bestetik, gauza baten gaineko edukitza desberdinen kopurua gauza horretan egikaritu daitezkeen ahalmenen bestekoa izan daitekenez gero, ondorioa horixe izan behar da. §20. EDUKITZAREN OBJEKTUA 64. Edukitzaren objektu bikoitza KZren 437. artikuluak hauxe du ezarririk: «Eskura daitezkeen gauza zein eskubideak bakarrik izango dira edukitzaren objektu». Xedapen horrek galdera honi erantzuten dio: zein da edukitzaren objektua? Berez, edukitzaren objektu izan daitezke gauza gorpuztunak eta gorpuzgabeak, hots, eskubideak, horiek edozein bidetatik eskuratzeko modukoak badira ere. KZren 430. art.ak ere edukitzaren objektu bikoitzaren arazoa azaltzen du, gauzak eta eskubideak bereizten baititu; KZren 431, 432, 438 eta 462. art.etan ere agertzen da kontu hori, baita 1940. art.an ere, eskubideen usukapioa arautzen duenean. Kode Zibilak onartu eta, era berean, gainditu egin du historian zehar egin izan den bereizketa. Aspalditik desberdindu izan dira, batetik, gauzen edukitza eta, bestetik, eskubideen kuasiedukitza. Hasieran, eskubide errealak ziren kuasiedukitza horren objektu, gero familia-zuzenbideak eta egoera zibilek eratorritakoak (esaterako, KZren 131. art.) onartu baziren ere. Bereizketa hori ez zen objektuari begira bakarrik, objektuak berak zehazten baitzuen edukitza bakoitzari aplikatzeko araubidea. —Edukitza eskuratzeko beharrezkoa zen, lehenlehenik, gauza zuzenean atzematea eta, bigarrenik, edukitzaileak gauza edukitzea ugazaba izateko asmoarekin. —Kuasiedukitza titularraren eskualdaketaren bitartez bakarrik eskura zitekeen.
Kode Zibilean desagertu egin da kuasiedukitzaren kategoria eta 430. artikuluak edukitza gisa hartzen du edozein egoera, objektua zein den kontuan hartu barik. Hortaz, edukitzak bi objektu mota izan ditzake, gauzak eta eskubideak, baina beti da edukitza. 65. Gauzak edukitzaren objektu Kode Zibilaren xedapen gehienek gauzen edukitza dute oinarri, besteak beste, KZren 433, 443, 444, 458 eta 460. art.ek. Gauzen edukitzari buruz, KZren 430, 431 eta 437. art.ek arautzen dituzte oinarrizko xedapenak. Horietan, eta goian aipatutako beste artikuluetan, gauza adierazmoldea esangura juridikoan erabiltzen da, ez, ordea, herriko hizkeran. Horrexegatik, gauzaren kontzeptua zein den azaltzeko Kode Zibilaren interpretazio sistematikoa egin eta, horren ondorioz, ondasun kontzeptura jo behar da. Azalpenari heldu aurretik, gorago azaldu dugun zerbait gogoratu beharrean gaude: edukitza egitate kontua da eta objektuarekin harreman fisikoak izatea dakar. Berez, edukitzaren objektu izan daitezke banakako gauzak, gauzen zatiak, bai eta unibertsaltasunak ere. Gauza gorpuzgabeei dagokienez, eskubideak eduki daitezke, jabetza intelektuala eta industria-jabetza, esaterako (JILen 2. art., PLren 10. art., eta MLren 3. art.), bai eta eskubide horiek egikarituz lortutako produktuak ere, horretan edukitzaren objektua ekoitzitako lana izanik. Bukatzeko, KZren 437. art.aren aginduz, gauzek izan behar dute «atzemateko modukoak»; ondorenez, ezin dira edukitzaren objektu izan eskuratu ezin diren gauzak. Horixe gertatzen da gauzaren izaerarenondorioz gauzok atzematea ezinezko denean (esaterako, airea, baina ez elektrizitatea) eta Zuzenbideak berak oztopatzen duenean; azken kasu horren erakuskari izan daitezke merkataritzaz kanpoko gauzak (horiek ukan daitezkeelako, baina ez eduki) eta herri-jabaria osatzen duten gauzak (EKren 128 eta 132. art.ak, eta KZren 338. art.) 66. Eskubideak edukitzaren objektu KZren 437. art.an adierazitako betekizunak («atzemateko modukoak») arazoak dakartza eskubideen edukitzaren inguruan. Bada, 1965eko urtarrilaren 19ko epaiaren hitzetan, «KZren 430. art.ak gauza zein eskubideen gaineko edukitza onartzen badu ere, 437.ak mugatu eta zehaztu
egin ditu objektu horiek, eskuratzeko modukoak bakarrik hartuz; horregatik, harreman horien egikaritza egonkorra eta egitezkoa izan behar da». Espainiako doktrinan zenbait teoria azaldu dira arazo horri buruz: Batzuen ustez, kontzeptu zabala da eta bere barruan hartzen ditu Kode Zibilean edukitza hitza erabiltzen duten kasu guztiak, esaterako, egoera edukitza (KZren 132. art.) eta kreditu edukitza (KZren 1164. art.). Teoria horrek edukitza adierazmoldea hizkerarik arruntenean erabiltzen duenez gero, bazter utzi behar da. Beste autore batzuen esanetan (PÉREZ GONZÁLEZ eta ALGUER), eskubide errealak bakarrik eduki daitezke, kreditu-eskubideak, ordea, ez. Hori adierazteko arrazoiak dira, batetik, Kode Zibilean edukitza arautzen dela eskubide errealei buruzko liburu eta tituluan eta, bestetik, eskubide errealen egikaritza egonkorra eta egitezkoa dela. Azken batzuen iritziz (ALBALADEJO, DÍEZPICAZO), eskubide errealen eta kreditu-eskubideen egikaritza iraunkorra bada eta eskubide horiek ez badira egintza bakar batean agortzen (kasurako, errentamendua eta gozamena), eskubide horiek eskuratzeko modukoak dira eta, beraz, edukitzaren objektu. 1965eko urtarrilaren 19ko epaiak tesi hori onartu du. Bestalde, eskubideak ezin dira edukitzaren objektu izan, horiek behin egikarituz gero agortzen badira, egikaritzak berak eskubideok azkentzen dituelako (COCA). Gure ustetan, ezin da kreditu-eskubideen edukitza baztertu, zuzeneko edukitzari eta bitartezko edukitzari buruzko teoria kritikatzean aipatutako bereizketak ez baitu horretarako biderik ematen. Horiek horrela, ondoko eskubideak izan daitezke edukitzaren objektu: 1. Eskubide errealak (KZren 1940. art). 2. Kreditu-eskubideak, horiek ez badute gauzaren edukitza materiala ahalbidetzen. Esaterako, KZren 486. art.aren arabera, gozamendunak lurra edo eskubide erreala erreklamatzeko akzioa du; akzio horrek ez du ematen ondasuna edukitzeko eskubiderik, baizik eta akzioa bera egikaritzeko eskubidea, horixe baita edukitzaren objektua. Azken finean, hori loturik dago KZren 430. artikuluan agertzen den «luperketa» kontzeptuarekin, horrexek identifikatzen baitu edukitza zibila (COCA). 3. Eskubideak edukitzaren objektu izan daitezke, gauzarekin harreman materialak izanez gero, harremanok etenkakoak badira ere. Horixe gertatzen da, adibidez, bide-zorrarekin, bai eta argibistekin ere, berez, zortasunaren titularrak ez duelako zortasunpeko lurraren edukitzarik, zortasun eskubidearena baino. Horren adibide gisa aipa daiteke gauza azpierrentamenduan ematen duen errentariaren kasua ere. 4. Gauzarekin harreman materialik ez dagoen kasu guztietan,
edukitzaren objektua eskubidea da eta ez gauza. Horixe gertatzen da jabe soil eta errentatzailearen kasuetan. KZren 1557. artikuluak ulerkera hori bultzatzen du, errentatzaileari debekatzen baitio ÂŤerrentapeko gauzaren forma aldatzeaÂť; izan ere, horretarako beharrezkoa da gauza modu materialean edukitzea eta hori ezinezkoa da errentariak duelako edukitza.
Zortzigarren gaia EDUKITZAREN EDUKIA
Laburpena: §21. Edukitzaren edukia 67. Edukitzak izan ditzakeen edukiak 68. Gauzen edukitzak duen edukia 69. Eskubideen edukitzak duen edukia §22. Edukitzeko modua 70. Edukitzeko moduari buruzko ideia 71. Edukitzeko moduak: ugazaba eta ukanduna 72. Edukitzeko moduaren iraupena: edukitzeko modua aldatzea 73. Edukitzeko moduek dakartzaten ondorioak: 74. Kode Zibilaren 464. artikuluko erregela §21. EDUKITZAREN EDUKIA 67. Edukitzak izan ditzakeen edukiak Edukitzaren edukiak ondoko galderari erantzuten dio: zer da edukitzea? Galdera horren erantzuna KZren 430.etik 432.erako art.ek ondorioztatzen dute. Aldatu ere, edukitzaren edukia objektuaren arabera aldatzen da. a) Objektua gauza fisikoa bada, ukantzak zehaztuko du edukitzaren edukia (KZren 432. art.). b) Objektua eskubidea izanez gero, berriz, edukitzaren edukia eskubide horren egikaritzak zehaztuko du. Edukitzaren edukia zer den ulertzeko lehenengo hurbilketa horrek KZren 438. art.an du oinarria. Artikulu horren arabera, gauzak edo eskubideak «norberaren borondatearen menpe geratzen direnean», horien edukitza eskuratzen da. Horregatik esan daiteke borondateak zehazten duela zein izango den subjektuaren jarrera, edukitzaren objektuari begira. Jarrera hori, izatez, objektuaren ezaugarrien araberakoa da.
Hortaz, KZren 444. art.an jasotako egintzak (jabearen jasamenarekin burututako egintzak, egintza klandestinoak eta indarkeriazkoak) ez dira edukitza egintzak, horiek ez baitute goian aipatutako edukirik. Edukitzeko moduaren ezaugarriak ere objektuaren arabera aztertu behar dira. 68. Gauzen edukitzak duen edukia KZren 430 eta 432. art.ek adierazten duten ukantzak hiru ezaugarri ditu: eskura izatea, edukitzeko modua alde bakarreko egintza bidez aldatzeko aukera eta edukitzaren edukia zehazteko autonomia. 1. Eskura izatea. Edukitzaileak gauzarekin lotura zuzenekoa, esklusiboa eta erabatekoa duenean, orduan gauza hori du eskura. a) Lotura esklusiboa. Edukitzaileak berak bakarrik du gauza bere eskutan izateko aukera; hortaz, hirugarrena aldendu dezake edukitzaren eremutik. Hor esandakoa KZren 445. art.an oinarritzen da, artikulu horrek hauxe xedatzen baitu: edukitza, egitate gisa, ezin zaie bi pertsona desberdini aitortu, pro indiviso kasuetan izan ezik. Horren harira, pertsona batek baino gehiagok adierazten badu gauza beraren edukitza duela, hori konpontzeko irizpideak ezarri beharko dira. Irizpideok KZren 445. art.ak aipatzen ditu eta horien arabera edukitzaile bat nagusituko da besteen gainean: lehendabizi, oraingo edukitzailea —horrek KZren 446. art.an aitortutako babesa duela—; bigarrenik, antzinatasun gehien duen edukitzailea, eta, edukitza guztien data berdina bada, titulua duena; eta, azkenik, inguruabar horiek guztiak berdinak izango balira, gauza gordailuan jarriko litzateke. KZren 445. art.ak kidedukitza onartzen du pro indiviso kasuetan, horren adibiderik argiena jabekidetasuna dela. Horri buruzko iritzirik zabalduenaren harira, edukitzaile batek ere ez du babes esklusiborik beste erkideen aurka; euren arteko gatazkak auzibide arruntean konpondu behar dira, ez, ordea, interdiktuen bidez. Familia-etxebizitza dugu edukitza elkarbanatuaren beste lege-kasu bat, etxebizitza horren titularra nor den kontuan hartu gabe (KZren 1320. art.). b) Zuzeneko lotura. Gauza eskura izaten bada, edukitzaileak bere borondatearen ahalmena zuzenean eta bitartekorik gabe egikarituko du. Horretara, bitartezko edukitzaren kategoria baztertzen da. Bitartezko edukitza ez da edukitza esangura hertsian; kasu horretan, edukitzaren objektua aldatu egiten da, lehen gauzaren edukitzaile zena orain eskubidearen edukitzaile
bihurtuz. Zuzeneko lotura hori egikari dezakete, bai edukitzaileak berak, bai eta horren ordezkari batek ere (KZren 439. art.). KZren 461. art.an jasotako kasuak ere hori bera eratortzen du, gauza ez baita galdutzat joko, ÂŤedukitzailearen eskumendean dagoÂťen bitartean. c) Erabateko lotura. Gauza eskura izatean, edukitzaileak erabateko lotura izango du gauza horrekin. Horregatik, KZren 445. art.ak adierazten du edukitza ezin dela elkarbanatua izan, pro indiviso kasuetan izan ezik (KZren 392 eta 445. art.ak). 2. Edukitzeko modua alde bakarreko egintza bidez aldatzeko aukera. Edukitzailearen borondateak aldatzen du edukitzeko modua, aldaketa hori gauzatzeko egintza legezkoa den ala ez kontuan hartu gabe. Arean, KZren 436. art.an esan gabe doa edukitzeko modua aldatzeko aukera hori, artikulu horrek onartzen baitu edukitzaileak egindako froga, hasieran zuen edukitzeko moduaren aldaketari buruz. Gauzaren edukitza materiala duenak bakarrik alda dezake edukitzeko modua. 3. Edukitzaren edukia zehazteko autonomia. Edukitza duenak autonomiaz jardun behar du. Horrek ere baztertu egiten du edukitza motatzat jo den bat: edukitzaren zerbitzariarena, alegia. Edukitzailearen borondatearen menpe dihardu edukitzaren zerbitzariak; horrek gauza bere eskutan badu ere, ez du ahalmenik ukantza horren edukia zehazteko. Edukitzaren zerbitzariak duen ukantza ez da edukitza, zerbitzari hori edukitzeko tresna hutsa delako. Hori dela bide, jurisprudentziak ez dio edukitzaren zerbitzariari aitortu edukitza interdiktuak jartzeko legitimazio aktiborik (AGk 1973ko apirilaren 2an emandako epaia). Labur-zurrean, ez dago edukitzarik, bi kasu hauetan: batetik, edukitza horren edukia ezin bada modu autonomoan finkatu; eta, bestetik, gauzarekin lotura fisikoa badago, edukitzailearekin izandako zerbitzu harremanak direla bide (KZren 1587. art.). 69. Eskubideen edukitzak duen edukia Aurrerago esan dugunez, edukitzaren objektu motak zehazten du edukitzaren edukia. Ondorioz, objektua eskubidea bada, eskubide horren egikaritza izango da edukitzaren edukia. Horren froga aurki dezakegu, hain zuzen ere, KZren 486. art.an, artikulu horrek akzioaren (eskubidearen) gozamendunari (edukitzaileari) aukera ematen baitio akzio hori egikaritzeko.
§22. EDUKITZEKO MODUA 70. Edukitzeko moduari buruzko ideia KZren 432. art.an arautzen da edukitzeko modua; horren arabera, «ondasun eta eskubideen gaineko edukitza bi modutan izan daiteke: ugazaba moduan, edo, bestela, gauza edo eskubideak artatu nahiz lupertzeko ukandun moduan, horien gaineko jabaria beste inorena izanik». Artikulu hori aurrerago aztertu dugu, bereizketa horren autonomiari buruz ari izan garenean. KZren 432. art.ak edukitzeko modua azaltzen du; manu horren arabera, edukitzeko modua da «objektuari begira egikaritzen den ohiko jarrera juridikoa, titulua izateko eskubidea dagoen ala ez kontuan izan barik» (COCA, BADOSA aipatuz). Beste era batera esateko, edukitzeko moduak adierazten du objektuaren gaineko eskubidearen egikaritza, edukitzaileak duen eskubidea kontuan hartu barik. KZren 432. art.ak edukitzeko bi modu desberdin azaltzen ditu: ugazaba gisa eta ukandun gisa; dena den, horren inguruko arazoa hurrengo atalean aztertuko dugu. Oraingoz esango dugu ugazaba moduan edukitzeak bi esparru desberdinetan duela garrantzia: batetik, usukapioan, KZren 447 eta 1941. art.etan ezarritakoaren arabera; eta, bestetik, titulua dagoelako presuntzioan (KZren 448. art.). 63. Edukitzeko moduak: ugazaba eta ukanduna KZren 432. art.ak edukitzeko moduak azaltzen ditu, bi aukera emanez: ugazaba eta ukanduna. Gisa berean, bi moduok era desberdinean aztertu behar dira, edukitzaren objektua gauza ala eskubidea den kontuan hartuta. a) Ugazaba moduan edukitzea. KZren 432. art.an adierazitakoa interpretatzeko, doktrinak finkatu behar izan du ugazabatzat zer ulertu behar den. Aurrekoari bi irtenbide eman zaizkio, alegia: lehendabizikoa, ugazaba jabea baino ez dela ulertzea; bigarrena, edozein eskubide errealen titularra dela ulertzea. Bigarren esangura hori adierazita dago Auzitegi Gorenak 1986ko ekainaren 23an emandako epaian (ikus MORALES; horren aurka, ALBALALEJO eta COCA). Zernahi gisaz, gure ustetan, ugazaba izatea da jabeak objektuari
begira duen jarrera; beraz, ez du ugazaba moduan edukiko eskubide errealen titularrak. b) Ukandun moduan edukitzea. Edukitzeko modu hori mugatua da, horren helburua artapena edo luperketa besterik ez delako. Era berean, edukitzaileak berak berez edo beste pertsona baten bidez (ordezkaria, mandataria) izan dezake edukitzeko modu hori. c) Edukitzeko beste modurik al dago? Lehenago esan dugunez, KZren 432. art.ak goian azaldu ditugun bi moduak bakarrik adierazten ditu. Autore batzuen ustez, edukitzeko moduen esparrutik kanpo izan beharko lirateke, eskubide errealak izan arren, gauzaren gaineko edukitzarik ematen ez duten eskubideak; esate baterako, zentsuak (KZren 1604. art.), hipoteka (KZren 1876. art.), zortasunak (KZren 564. art.). Atxikitzaile izatea ere ez da edukitzeko modua, atxikitzaileak ez duelako eskubide errealik, kreditu-eskubidea baino (KZren 1780. art. eta Katalunian Ondasun Higigarrien gaineko Edukitza Bermeei buruz azaroaren 29an emandako 22/1991 Legearen 3. art.). 72. Edukitzeko moduaren iraupena: edukitzeko modua aldatzea Edukitzeko modua finkatzen da, gauzaren gaineko edukitza materiala eskuratzean, hots, ukantza eskuratzean. Une horretatik aurrera, edukitza horrek izaera iraunkorra du; hori dela bide, KZren 436. art.aren arabera, ÂŤuste da edukitza eskuratzeko modua zein izan eta modu berean eusten zaiola edukitza horren luperketari, kontrakoa frogatzen ez den bitarteanÂť. Edukitzaileak bere borondatez finkatzen du hasierako edukitze-modua (COCA); hala ere, gehienetan, edukitzeko modu hori ez du edukitzaileak bakarrik finkatzen, horretan eragina izaten baitu edukitza eskuratzeko bideak ere, KZren 438. art.arekin bat etorriz. Nolanahi den ere, edukitzaileak finkatu izan duen edukitzeko modua alda daiteke edukitza egoera bitartean; arean, KZren 436. art.ak aldaketa horren froga onartzen du. Kasu horretan, edukitzeko modua aldatu dela esan ohi da. Edukitzeko modua aldatzeko baldintzak ondokoak ditugu: 1. Edukitzailearen borondatea aldatzea: ordu arteko edukitze-modua aldatzen da eta edukitzaileak aldaketa hori agerian jartzen du, edukitza modu desberdin batean egikarituz (ikus AGk 1988ko otsailaren 18an emandako epaia). 2. Goian aipatutako aldaketa ez da zertan jendaurrekoa izan, ad
usucapionem edukitza ez bada, behinik behin. 3. Edukitzeko modua aldatu dela adierazten duenak aldaketa hori frogatu behar du, edukitzeko modua iraunkorra baita, KZren 436. art.ak jasotako presuntzioaren arabera. Edukitzeko modua aldatzeak helburu eta ondore batzuk izan ditzake eta, gehienetan, usukapioan du eragina. Bide desberdinak daude edukitzeko modua aldatzeko: 1. Edukitzailearen alde bakarreko egintza bidez. Edukitzaileak, berak bakarrik, edukitzeko modua aldatu eta modu desberdin batean izango du edukitza. Sarritan agertzen dira aldi berean, batetik, gauzaren jabea eta, bestetik, kreditu titulu edo titulu erreal baten bidez edukitza duena (gozamenduna edo errentaria, adibidez). Kasu horietan, gerta daiteke edukitzaileak berak (gozamendunak edo errentariak) edukitzeko modua aldatzea eta ugazaba moduan edukitzen hastea. Egintza hori, izatez, ezzilegia da, titularrari/jabeari edukitza kentzen zaiolako. Egintza horren bidez jabeari edukitza kentzen zaionez gero, KZren 444. artikuluan xedaturiko kasuetan sar daiteke eta, beraz, egintza horren aurka titularrak/jabeak bere burua defenda dezake interdiktuen bidez (KZren 460.4 art.). Hori horrela dela, bada izan alde bakarreko egintza bidez edukitzeko modua aldatzeko egintza zilegirik: KZren 1948. art.an jasotakoa, hain zuzen. Horretan, ad usucapionem edukitzaileak hasieran ugazaba moduan edukitzen du; baina edukitzen duen bitartean, benetako ugazabaren eskubidea aitortzen du, esanbidez edo isilbidez. Ad usucapionem edukitzaileak ugazaba moduan edukitzen badu ere, ez du horretarako eskubiderik; horregatik, benetako edukitzaileari aitortzen dio edukitzeko modu hori. Agerikoa denez, aitorpen horrek edukitza babesten du muga egokien barruan. 2. Alde biko egintza bidez. Edukitzeko modua alda daiteke interesdunen arteko akordio bidez eta akordio hori, gehienetan, egintza zilegia da. Jarraian azalduko ditugu aldaketa mota horren bi adibide: a) Traditio brevi manu. Kasu horretan, gauzaren gaineko jabetza eskuratzen duenak, jabetza eskuratu aurretik ere, gauza horren edukitza zuen, baina edukitzeko modu desberdin batean (KZren 1463. art. in fine); adibidez, errentan emandako gauza erosten duen errentaria. b) Constitutum possessorium. Goian aipaturiko kasuaren kontrakoa dugu hori: jabeak gauza besterentzen du, baina gauza horren edukitzari eusten dio beste modu batean, adibidez, errentari edo gozamendun gisa (KZren 639. art.).
3. Epai bidez. Edukitzeko eskubideari buruzko auziaren ondorioz, aldatu egiten da hasieran edukitzaileak zuen edukitzeko modua. 73. Edukitzeko moduek dakartzaten ondorioak Edukitzak abantaila asko ditu antolamendu juridikoan. Horien artean garrantzitsuenak dira edukitzari buruzko presuntzioak, besteak beste: onustea dagoelako presuntzioa, titulua dagoelako presuntzioa eta tituluarekiko baliobestekotasuna. A) Onustea dagoelako presuntzioa Onustea dagoelako presuntzioa, izatez, edukitzeko moduek dakarten ondorioa da, presuntzio hori tituluari lotuta baitago eta tituluak eratortzen baitu. Ezarri ere, KZren 433. art.ak onustea dagoelako presuntzioa ezartzen du; horren arabera, ÂŤedukitzailea onusteduna da, ez badaki bere tituluan edota eskuratzeko moduan akats bat dagoela eta akats horrek hura baliogabetzen duelaÂť. Manu hori antolamendu juridikoaren printzipio orokor baten ondorioa da eta printzipio bera azaltzen da beste artikulu hauetan ere: KZren 464, 1950 eta 1951. art.etan, eta HLren 34. art.an, alegia. Horren ildotik, edukitzailea onusteduna da, horrek jakin ez dakienean bere titulua eragingabea dela. Bada, pertsona fisiko zein juridikoei aplika dakieke onustea; baina azken kasu horretan, pertsona juridikoaren organoak osatzen dituzten kideek izan beharko dute onuste hori (DĂ?EZPICAZO). Onustea ala gaitzustea dagoen jakiteko, edukitza eskuratzeko unea aztertu behar da. Onusteari dagokionez, ondoko baldintzak bete behar dira: a) Titulua izatea, titulu hori eragingabea dela. Arazo horri lotuta, kontuan hartu behar da tituluari buruzko kontzeptu desberdinak daudela. Horien artean, titulua benetakoa da, jabaria eskualdatzeko balio duenean; kasu horretan, edukitzaileak ez du arazorik, errealitatearekin bat datorrelako tituluaren eragingarritasunari buruz edukitzaileak duen ustea. Titulua ustezkoa da, titulu gisa izaterik ez badu ere, legebidezkoketa itxura sortzen duenean. Ondorenez, itxura horrek onustea justifikatzen du. Horren adibidea da itxurazko jaraunslea; jaraunsle horrek testamentu deusezaren bidez eskuratzen du edukitza, jakin barik testamentu hori eragingabea dela. Bi kategoria horien kontrakoak dira beste bi hauek: bata, baliozko
titulua, horrek ondore juridikoak sortzeko betekizun guztiak dituela (esaterako, inoren gauza salerosteko kontratuak). Eta, bestea, titulu deuseza; horrek, aldiz, ez du baliozko tituluaren betekizunik. Ustezko tituluak eta titulu deusezak onusteko edukitza justifikatzen dute, nahiz eta usukapitzeko baliorik izan ez. b) Edukitzaileak ez jakitea titulua eragingabea denik. Ezjakite hori ezin daiteke egoera psikologiko hutsa izan; aitzitik, tituluaren izatean oinarritu behar da. Horrek ondoko zalantza erakarri du: titulurik ez bada ere, edukitzailea onusteduna izan daitekeen ala ez. Zinez, Kode Zibilak ez du onartzen titulurik gabeko onuste egoerarik, edukitza egoera likidatzean egin daitezkeen erreklamazioak justifikatzeko. Beraz, egoera psikologiko hutsean oinarritutako onusterik izan badaiteke ere, horrek ez du ondorio juridikorik sortzen. Beste era batera esateko, titulurik ez badago, egoera horrek ez du sortuko Kode Zibilak adierazitako ondorerik. Edukitzapeko gauza galtzen denean, onusteak KZren 457. art.an ezarritako ondorioetatik askatzen du edukitzailea, ez dagoelako dolorik, ezta errurik ere. Edozein modutan ere, onuste horrek ez du justifikatzen KZren 433. artikuluak aipatutako onustea. KZren 433. artikulua aztertzeak ere beste arazo bat dakar zalantzak dituen edukitzailearen inguruan, edukitzaile horrek ez baitaki ziur bere tituluak akatsik duen. Egoera hori KZren 433. art.ak xedatzen ez badu ere, onusteko kasuetan sartu behar da, onusteari buruzko presuntzioa dela bide. Kontrara, gaitzusterik bada, bi kasu hauetan: aurrenekoa, edukitzaileak jakin badakienean bere tituluak ez duela edukitza ahalbidetzen (esaterako, edukitzaileak jakin badakienean bere titulua deuseza dela); eta, bigarrena, edukitzaileak edukitza duenean, horretarako titulurik ez duela jakinda. Hortaz, titulua ez dagoela edo titulua eragingabea dela jakite horretan datza gaitzustea (KZren 433.2 art.). Onustea dagoelako presuntzioa iuris tantum erakoa da. Horren ondorioz, eta KZren 434. art.aren arabera, presuntzio hori baliorik gabe utz daiteke kontrako frogaren bidez: edukitzailea onusteduna dela ukatzen duenak haren gaitzustea frogatu behar du, edukitzailea froga zametatik aske geratzen delarik. Onustea dagoelako presuntzioa baliorik gabe gera daiteke edukitzailearen beraren egintzen bidez ere, egintzok onusterik ez dagoela adierazten badute (KZren 435. art.). Onustea dagoelako presuntzioa pertsonala da: interesdunarengan bakarrik du eragina (KZren 442. art.). Horrexegatik, kidedukitzan kidedukitzaile bakoitzak ditu onuste zein gaitzustearen ezaugarriak; hau da, kidedukitzaile batek badaki titulua akastuna dela, kidedukitzaile hori bakarrik izango da gaitzusteduna: gaitzustea ez da solidarioa. Halaber, onustea iraunkorra da: onuste horrek iraun egiten du, KZren 435. artikuluan
adierazitako egintzaren bat gauzatzen ez den bitartean. Gauzak horrela, zer gertatzen da edukitzaileak atzematen duenean bere titulua eragingabea dela? KZren 435. art.an azaldutako gertatze bidezko gaitzuste egoera dugu hori eta edukitzeko arrazoi bidegabean du oinarria. Kode Zibilak erregela horren aplikazio bereziak ditu jasota, 452. art.an, edukitza egoeraren likidazioari buruz, eta 442. art.an, jarauntsi bidez gauza daitezkeen edukitza oinordetzen inguruan. B) Titulua dagoelako presuntzioa KZren 448. art.ak ezarritako presuntzioaren arabera, ugazaba moduan edukitza duenak «edukitzeko titulu zuzena du eta ezin da pertsona hori behartu titulua erakustera». Goian aipatutako artikuluak ezartzen duen presuntzioa tituluaren kontzeptu bikoitzean oinarrituta dago: batetik, titulua har daiteke egitate juridiko gisa; eta, bestetik, agiri gisa. Esangura horretan, KZren 436. eta 448. art.etan jasotako presuntzioek bat egiten dute. Lehenengoaren arabera, uste izango da edukitzak badirauela hasierako titulu eta edukitzeko modu berean. Bigarrenak, aldiz, edukitzeko tituluari buruzko presuntzioa ezartzen duenez gero, eskubidea ere badela uste izango da. KZren 448. art.ko presuntzioak arazoak agertzen ditu usukapioaren arloan. Horregatik, mugatu beharra dago titulua dagoelako presuntzioaren aplikazio-esparrua. Egineginean ere, usukapioari buruzko erregelen arabera, usukapitzeko titulu zuzena dagoela frogatu behar da, horren inguruan ez baitago inolako presuntziorik (KZren 1954. art.). Hori horrela da, usukapitzen duenak badakielako jakin titulurik ez duela edo titulu hori ez dela egokia eta horregatik usukapitzen du, hain zuzen ere. Ez dago eskubide errealik edo, behintzat, usukapitzen duenak ez du eskubide hori eskuratu; hortaz, titulu zuzena dagoelako presuntziorik ez dago. Horren ondorioz, KZren 448. artikuluaren aplikazioa edukitzaren esparru hertsira mugatu behar da. Bada, MIQUELen ustetan, xedapen horrek «presuntzio gisakoa» ezartzen du, edukitzaileak ezin baitu presuntzio hori azaldu jabearen aurka, azken horrek erreibindikazio akzioa egikaritzen duenean. C) Tituluarekiko baliobestekotasuna KZren 464. artikuluan dago tituluaren baliobestekotasunari buruzko erregela; horren arabera, ondasun higigarrien gaineko edukitza onustez eskuratzen denean, edukitza hori tituluaren baliobestekoa da. Gauza eskuratzen duen hirugarrenak baldintza horiek betetzen baditu, jabe bihurtuko da.
74. Kode Zibilaren 464. artikuluko erregela KZren 464. art.aren jatorria bikoitza da. Batetik, zuzenbide erromatarraren erregelak izan daitezke artikulu horren jatorri; erregelon arabera, inork ezin zuen baliozkotasunez eskualdatu edukitzan zuena baino gehiago; beraz, jabeak gauza erreibindika zezakeen, gauza hori aurkitzen zuenean, edozein lekutan izanda ere. Germaniar Zuzenbidearen erregelak, berriz, hauxe zioen: edukitzailearen borondatez gauza edukitzaile horren esparrutik irteten zenean, hark ezin zuen gauza erreibindikatu, onustedun hirugarren eskuratzailearen esku bazegoen gauza hori; hortaz, edukitzailearen esparrutik gauza bidegabe irteten zenean bakarrik (ebasketa, lapurreta etab.) hausten zen erregela eta, orduantxe, erreibindikazio akzioa jar zitekeen. KZren 464. art.ak konponbidea ematen die berak araututako kasuei; kasu horiek c) atalean aztertuko ditugu. Konponbide horren arabera, kasu batzuetan a non domino eskura daiteke, legearen aginduz; izan ere, KZren 609. art.ak beren beregi onartzen du aginduzko eskuraketa hori. A) Eskuraketa sendotzea Hirugarrenak onustez eskuratzen du gauza, gauza hori aurreko edukitzailearen ahalmen esparrutik legearen arabera irten denean. Horrek zenbait arazo dakartza. Arean ere, zehaztu behar da, batetik, eskuraketa zein mekanismoren bidez gauzatu den; eta, bestetik, eskuraketa gauzatzeko zeintzuk diren bete beharreko baldintzak. a) Eskuraketa gauzatzeko legeak erabiltzen duen mekanismoa. Horren inguruan, bi tesi azaldu dira: lehenengo tesiaren arabera, mekanismo hori berehalako usukapioa da; eta bigarrenaren arabera, aldiz, legeak aurreko jabeari erreibindikazio akzioa kentzen dio eta, jabe horrek ezin duenez gauza erreklamatu, gauzaren eskuraketa irmo bihurtzen da. Berehalako usukapioaren tesiak oztopo handia du, horretan ez baita etengabe edukitzen, legeak agintzen duen besteko epean. Bestalde, izugarrizko kontraesana da berehalako eskuraketa usukapiotzat jotzea. Hori dela eta, bigarren tesia (hots, KZren 464. art.ak erreibindikatze-ezintasuna adierazten duela aldarrikatzen duen tesia) egokiagoa dela uste dugu, onustedun hirugarrenaren eskuraketa irmoa delako eta, horren ondorioz, aurreko jabeak ezin duelako erreibindikazio akzioa egikaritu. Azken finean, hirugarrenaren eskuraketa a non domino eskuraketa da. Aurrekoa kontuan hartuta, esan beharra dago KZren 464. art.ak bi
erregela barneratzen dituela: lehenengoa, erregela orokorra da; horren arabera, edukitzean izandako onusteari babesa eman behar zaio. KZren 435. art.aren kontzeptuarekin batera ulertu eta eskuratzeko unean zehaztu behar da onuste hori: onusteko edukitza tituluaren baliobestekoa da eta horrek eskuraketa sendotzea dakar. Bigarrena, ostera, erregela orokor horren salbuespena da: gauza legez aurka kentzen bada, ez da eskuraketa sendotuko, nahiz eta gauzaren eskuratzailea onusteduna izan. b) Eskuraketa gauzatzeko bete behar diren baldintzak. Bada, KZren 464. art.aren aginduz, ondoko bi baldintzak bete behar dira: aurrenekoa, eskuratzailea onusteduna izatea, KZren 435. art.an adierazitako kontzeptuaren arabera; hurrena, gauza legez aurka ez kentzea, azken baldintza hori d) atalean aztertuko dugula. Azkenik, argitu behar dugu artikulu hori aplikatzen dela, eskuratutako gauza higigarria denean bakarrik. B) Titulua KZren 464. art.ak eskuratzaileari Zuzenbidearen araberako titulua ematen dio; titulu hori eskuratzailearen eskuraketaren oinarria da. Hori dela bide, KZren 464 eta 433. artikuluak batera aztertu behar dira. Bada, bigarren manu horrek zehazten du zein den onusteko edukitza eskuratzeko titulua. KZren 464. art.ak, berriz, hauxe dio: artikulu horretan bertan agintzen diren inguruabarrak gertatzekotan, onustez eskuratutako edukitza hori tituluaren baliobestekoa izango da; arean ere, eskuratzeko modua (besterentzailea jabe ez izateagatik, akastuna da) beste titulu batek ordezten du eta titulu hori onusteko edukitza da. Ondorenez, ez da usukapiorik behar; aitzitik, usukapioa kasu honetan bakarrik aplikatuko da: 464. art.ko 2, 3 eta 4. paragrafoetan jasotako salbuespenak betetzen badira, KZren 1955. art.aren arabera. Onusteko edukitza tituluaren baliobestekoa bada, titulu horrek eskubide errealaren titularra izateko legebidezkoketa emango du. C) Salbuespena: galtzea edo legez aurka kentzea Nahiz eta KZren 433. art.ko baldintzak bete eta hirugarrenaren edukitza onustekotzat hartu, ez da eskuraketarik izango ondoko kasuetan: gauzaren titularrak gauza galdu badu edo titularrari gauza legez aurka kendu bazaio. Hortaz, erreibindikazio akzioaren titular dira, bai gauza galdu duena, bai eta legez aurka gauzaz gabetua izan dena ere. Galtzeak esan nahi du gauza aurreko titularraren borondatearen kontrol-eremutik atera dela. Kontzeptu hori zehazteko, KZren 615 eta 461.
art.ak aplikatu behar dira, horietan agertzen baita galerari buruzko kontzeptu zibila. Aurrekoak baino arazo handiagoak sortu ditu legez aurka kentze adierazmoldeak. Adierazmolde horren esangura behar bezala zehazteko, Zigor Kodearen kontzeptuak erabili behar dira: ebasketa, lapurreta eta konfiantzaz abusatzea dira, alegia, aurreko titularrari erreibindikazio akzioa egikaritzea ahalbidetzen dioten legez aurkako kentzeak. Hortaz, KZren 464.1 art.ko lehenengo erregelaren salbuespen dira bi kasu hauek: bata, gauza edukitzailearen ahalmen esparrutik ateratzea, edukitzaileak horretarako borondaterik agertu gabe (galtzea); eta, bestea, edukitzailearen borondatearen aurka ateratzea (legez aurka kentzea). Gauzarekin batera, gauzari datxekion ezaugarri bat eskualdatzen da eta ezaugarri horrek ezinezko egiten du onustedunaren eskuraketa sendotzea. D) Aplikazio-esparrua Jabetzaren eskualdaketari buruz, Espainiako Zuzenbideak sistema erromatarra onartu izan du: titulu eta moduaren sistema (609.2 art.), hain zuzen. Edukitzaren eskuraketatik kanpo utzi baldin baditugu gauza galtzea eta legez aurka kentzea, zehaztu egin beharko dugu zein kasutan aplikatuko den KZren 464. artikulua. Hori guztia KZren 609. art.an ezarritako eskualdatze-sistemari lotuta dago; dena den, artikulu hori KZren 1160. art.arekin osatu behar da. Azken horren arabera, ordainketa baliozkoa izan dadin, besterentzaileak gauzaren gaineko xedapen askea izan behar du; eskuratzaileak, ostera, ordaintzeko gaitasuna. Hor esandakoa kontuan hartuta, KZren 464. art.ko lehenengo zatia kasu hauei aplikatuko zaie: a) Besterentzailearen gaitasunik eza. b) Besterentzaileak xedatzeko ahalmenik ez izatea. c) Gaitzustedun eskuratzaileak gauza bertan behera uztea eta, ondoren, onustedun hirugarren batek gauza hori okupatzea. Kasu horretan, usukapioaren bidez, edukitza jabetza irmo bilakatuko da, aldez aurretik gauza galdu edo legez aurka kendu ez bada. d) Onusteduna gauza lehenengoz jaso duena baino, gauzaren eskuratzailea izatea eta horrek hirugarrenei gauza eskualdatzea, aurreko kasuaren mugapen berdinekin. Horrenbestez, esan beharra dago KZren 464. artikulua ondokoei aplikatzen zaiela: batetik, onustez eskuratu duten kontratugileei (besterentzaileak ez duenean, ez gaitasunik, ezta xedatzeko ahalmenik ere); eta, bestetik, egiazko hirugarrenei. Hirugarren horiei 464. artikulua aplikatuko
zaie, jabetza eskualdatzeko baliorik ez duen xedapen egintza horretan parte hartu ez badute. Gauza galdu edo legez aurka kendu izan bada, gauza horren ezaugarri objektiboak tituluaren eskuratzaileari eragozten dio, KZren 464. art.an oinarrituta, alegaziorik azal dezan, jabeak egikaritutako erreibindikazioaren aurka: ez da gauzatu a non domino eskuraketarik. Kasu horretan, hirugarrena ez da babesik gabe geratzen; aitzitik, usukapi dezake edukitzaile gisa eta, horretarako, nahikoa du KZren 464. art.ak ematen dion titulua. Titulu horrek ez du baliorik erreibindikazio akzioaren aurka jartzeko; balio du, ostera, hirugarrenaren eskuraketa sendotzeko, usukapioaren bidez. E) Kontraprestazioarekin erreibindikatzea Kasu batzuetan, Kode Zibilak onartzen du bidegabe besterendu izan diren gauzak berreskuratzea, erreibindikazio akzioa egikarituz; hala ere, Kodeak erreibindikazio akzioa egikaritzen duenari agintzen dio gauzaren truk eman zen prezioa ordaintzea. Horixe gertatzen da, bi kasu hauetan: a) Galdu edo legez aurka kendu izan den gauza jendaurreko enkantean onustez eskuratzen denean (KZren 464.2 art.), aurreko edukitzaileak «gauzaren truk emandako prezioa» ordaindu beharko du. b) «Gobernuaren baimenarekin ezarritako erruki-etxe»etan gauza bahitu izan bada, establezimendu horri itzuli beharko zaio «bahikuntzaren kopurua eta muga-eguneratuko korrituak» (KZren 464.3 art.). c) Merkatu-gaiak burtsa edo merkatuetan eskuratzen direnean, MKren 85, 86, 545, 559, 560 eta 566. art.etan xedatutakoa aplikatzen da; artikulu horiek «zuzeneko preskripzioa» ezartzen dute eskuratzailearentzat eta, horren ondorioz, ezin izango zaio eskuratzaile horri inolako erreklamaziorik egin. F) Ondoreak KZren 464. art.ak eskuratzaileari titulua ematen dio; titulu hori irmoa izango da ondoko kasuan bakarrik: manu horrek ezartzen dituen baldintzak betetzen direnean. Bada, artikulu horrek erreibindikazioa eragozten du, baliozko titulua ematen duelako; ondorenez, erreibindikazio akzioaren aurka jartzeko aukera ematen duenez gero, horrek esan nahi du eskuratzailea benetako jabe bihurtzen dela. Edozein modutan ere, bi kasu bereizi behar ditugu: —Gauza galdu ez bada edo legez aurka kendu ez bada, onustedun eskuratzailea erreibindikazio akzioaren aurka jarri ahal izango da, KZren 464.
art.ak ematen dion tituluaren bidez. —Gauza galdu edo legez aurka kendu bada, ordea, KZren 464. art.ak eskuratzaileari usukapio arrunterako titulua ematen dio (KZren 1955. art.). Bukatzeko, KZren 464. art.aren eragingarritasuna lortu nahi duenak aurreko hori frogatu behar du betebetean.
Bederatzigarren gaia EDUKITZAREN ESKURAKETA, GALERA ETA BABESA
Laburpena: §23. Edukitzaren eskuraketa 75. Subjektuak 76. Edukitza eskuratzeko moduak 77. Edukitza jarauntsi bidez eskuratzea §24. Edukitzaren galera 78. Edukitza galtzeko arrazoiak 79. Gauza legez aurka kendu edo gauzaz gabetzea, bereziki §25. Edukitzaren babesa 80. Edukitza interdiktuak 81. Obra berriari buruzko interdiktua
§23. EDUKITZAREN ESKURAKETA 75. Subjektuak Hasiera eta amaiera ditu edukitzeko eta edukitzari eusteko eskubideak sortzen dituen ukantzak. Horren inguruan, KZren 438. artikuluak arautzen du ukantzaren hasiera, edukitza eskuratzeko moduak aipatzen dituela. Bestalde, KZren 460. art.ak zehazten du ukantza hori noiz amaitzen den edo, bestela esanda, edukitza noiz galtzen den. Pertsona fisikoak zein juridikoak izan daitezke edukitzaile. Eta pertsona horiek, edukitza eskuratzeko, KZren 438. art.an adierazitako egintzaren bat gauzatu behar dute. Subjektuei dagokienez, Kode Zibilean bi erregela ditugu: 1. Behin betiko edukitzaileak ez du zertan berak edukitza eskuratu. KZren 439. art.aren arabera, edukitza «lupertuko duenak berak» edo beste pertsona batek haren izenean —legezko ordezkariak tutoretzapekoen kasuan, borondatezko ordezkariak eta mandatariak— eskura dezake edukitza hori. Inoren negozioak kudeatzen dituenak ez badu horretarako mandaturik
(mandaturik gabeko hirugarrena, KZren 439. art.aren terminologiarekin bat etorriz), orduan berretsi egin behar dira kudeatzaile horrek edukitza eskuratzeko bete dituen egintzak, egintzok ordezkatuarengan ondore juridikoak izan ditzaten (gauza bera egin behar da KZren 1259 eta 1892. art.etako kasuetan). 2. Edukitza eskuratzeko, ez da behar jarduteko gaitasunik. KZren 443. art.aren arabera, adingabeek eta ezgaituek ere gauzen edukitza eskura dezakete. Hori horrela da, batetik, edukitza eskuratzeko ez delako negozio juridikorik egin behar (PUIG BRUTAU) eta, bestetik, edukitza egitate hutsa delako. Dena den, adingabe eta ezgaituek edukitza eskuratzen badute eta, horren ondorioz, euren mesederako eskubideak sortzen badira ere, ezin izango dituzte euren kabuz eskubide horiek egikaritu. Gai horren inguruan, KZren 443. art.ak muga bat du ezarrita: ezgaitu zein adingabeek gauzen edukitza bakarrik eskura dezakete. Horretara, autotore gehienek (HERNÁNDEZ GIL, PUIG BRUTAU) uste dute manu horrek ezarritako muga bidezkoa dela, eskubideak eskuratzean egoera konplexuak sortu eta egoerok bateraezinak direlako gaitasun ezarekin edo adin gabetasunarekin. Beste autore batzuen ustez (DÍEZPICAZO eta GULLÓN), ordea, mugapen hori zalantzazkoa da. Autore horiek diotenez, adingabeak gozamena eskura dezake, esaterako, negozio deuseztakorraren bidez (KZren 1301. art.); negozio hori deuseztatzen ez den bitartean ondoreak sortzen ditu eta ondore horietako bat izan daiteke edukitza. Hori horrela bada ere, arras zaila da legearen hitzezhitzezkotasunetik aldentzea. 76. Edukitza eskuratzeko moduak Doktrinak edukitza eskuratzeko bi modu bereizten ditu: jatorrizko moduak eta modu eratorriak. Arean ere, KZren 438. artikulua sistematizatzeko ahaleginak egin ditu doktrinak. COCAk dioenez, edukitza eskuratzea egitezko egoera da eta jatorrizkoa da beti, egitateak eskualdaezinak direlako. 1. Okupazio materiala. Egintza hori atzemate egintza da eta KZren 438. art.ak dioenez, gauzak zein eskubideak okupa daitezke. Nolanahi den ere, okupazioaren erakundea eskubideen eremura zabaltzea kritika daiteke, eskubideak gorpuzgabeak direlako (esangura berean, ikus KZren 610. art.; artikulu horrek dioenez, okupazioaren bidez jabetza eskuratzeko, «ondasunak berez atzemateko modukoak» izan behar dira). Okupazio materialaren adibideak dira, kasurako, fruituak eskuratzea eta bertan behera utzitako gauzak okupatzea.
2. Gauzak edo eskubideak gizakiaren borondatepean geratzea. Bigarren modu hori aurrekoarekin parekatu behar da, gizakiak bere borondatez gauza ditzakeen egintzen menpe baitago edukitzaren objektua. Egintza horiek izan daitezke, bai egintza materialak (edukitza eskuratzeko aurrerago adierazi dugun moduaren barruan egongo liratekeenak), bai indarkeriazko egintzak (geroago aztertuko direnak). 3. Eskuraketa eratorria. Eratorria izango da eskuraketa, aurreko edukitzailearen eskutik eskuratzen denean edukitza. KZren 438. art.ak erabilitako formula zabalean sartzen dira errealitatean izan daitezkeen eskuraketa eratorri guztiak. Manu horren arabera, edukitza eskuratzen da, «norberaren egintzak eta harako eskubidea eskuratzeko ezarritako lege-formalitateak gauzatzen direnean». Eskuraketa eratorrien artean, traditioa da kasurik ohikoena. KZren 609. art.ak agintzen duenez, jabetza eskuratzeko derrigor izan behar dira traditioa eta titulua. Eta KZren 1462. art.ak dioenez, traditioa da saldutako gauza eroslearen esku eta edukitzan jartzea. 4. Epaiketa bidezko eskuraketa. Horrelakoetan, edukitza eskuratzen da, 1881eko PZLk arautu zuen interdiktu baten bidez, hain zuzen ere, edukitza eskuratzeko interdiktuaren bidez (2000ko PZLk interdiktu-mota hori aipatu ez arren, 250.1.3 artikulua edukitza epaiketa bidez eskuratzearen inguruan dabil). Edukitza eskuratzeko interdikuaren xedea da agintari judizialak jarauntsiko ondasunen edukitza jaraunsleari ematea. Eskuratzeko interdiktua ezin da jarri norbaitek jarauntsiko ondasunen edukitza badu ugazaba edo gozamendun moduan; legitimazio pasiboa du, ordea, jaraunsle moduan edukitza izan arren, horretarako titulurik ez dutenetatik edonork (itxurazko jaraunsleak, alegia). Halaber, badaude edukitza epaiketa bidez eskuratzeko beste kasu batzuk. Hasteko, 1881eko PZLren 2056. artikuluak eta ondorengoek (2000ko PZLren xedapen indargabetzaile bakarraren 1.1 paragrafoa dela-bide indarrean dauden horiek) prozedura berezia ezarri dute, hori erabil dadin «edukitza eskuratzeko interdiktua jartzea ezinezkoa denean». Prozedura hori borondatezko jurisdikziokoa da, eta horretan erabakitzen da «jarauntsi-tituluaren bidez eskuratu ez den finkaren edo finken edukitza» (1881eko PZLren 2056. art.). Interdiktua jartzen duenak aurkeztu behar ditu, batetik, bere eskubideari eusten dion titulua (Jabetza Erregistroan inskribatuta egon behar dena); eta, bestetik, Erregistroko arduradunak eskubide horren inskripzioaren arabera emandako ziurtagiria. Jarraitzeko, edukitza epaiketa bidez eskura daiteke, gordailu judiziala agindu denean, ondasun auzigaiak ziurtatzeko neurri gisa (2000ko PZLren
727.3 art.ak jaso du gordailu judiziala agintzeko aukera). Amaitzeko, edukitza epaiketa bidez eskuratzen da, epaiak agintzen duenean auzia irabazi duenari ematea auziaren objektu den gauza (2000ko PZLren 701. art. eta ondorengoak). 77. Edukitza jarauntsi bidez eskuratzea KZren 440. art.ak xedatzen duenez, ÂŤjaraunsleak jarauntsia onartzen duenean ulertzen da jarauntsiko ondasunen edukitza berari eskualdatu zaiola kausatzailearen heriotza-unetik, inolako geldiarazpenik gabeÂť. Jaraunsleak jaraunsle izaera lortzean, kausatzailea ordezten du jarauntsiak bere barruan hartzen dituen egoera guztietan (KZren 659. art.). Esan bide da erakunde horrek germaniar jatorria duela, Auzitegi Gorenaren epaiek adierazi dutenez. Aipatzen ari garen sistema aplikatzeko, jarausleak jarauntsia eskuratu eta, horretarako, jarauntsia onartu behar du. Jaraunsleak jarauntsia arbuiatzen badu, KZren 440. art.aren ildotik, ulertuko da jaraunsleak ez duela ÂŤinoiz jarauntsiaren edukitzarik izanÂť. Eskuraketa sistema horrek oinarrizko ondore bat dakar, alegia: jarauntsia onartzen bada, ez da izango hutsunerik jarauntsiko ondasunen edukitzan; bestela esatearren, kausatzailea hiltzen den unean bertan jaraunsleak zuzenean eskuratzen du edukitza, horretan ezelako geldiarazpenik izan gabe. Jaraunsleak eskuratzen du kausatzaileak zuen edukitza bera; ondorenez, kausatzailea ad usucapionem edukitzaile bazen, jaraunsleak ere izate hori berori izango du. Edukitza zibilzibil deritzo, hain zuzen ere, sistema horren bidez eskuratutako edukitzari. Edukitza zibilzibila, izatez, egiazko edukitza bat da, ez, ordea, fikzio bat; hala ere, edukitza zibilzibil horretan, ez da beharrezkoa jarauntsia osatzen duten gauzak eta eskubideak atzematea. Edozelan ere, edukitza hori eragingarria da, ondasun zehatzen gain; hau da, kausatzaileak, berak zuzenean edo edukitzaren zerbitzarien bidez, benetan zeuzkan ondasunen gain. Bestalde, modu horretara eskuratutako edukitzan ere, jaraunslearen onusteak badu eraginik: KZren 442. art.aren harira, jaraunslea onusteduna da, kausatzailearen edukitzak akatsak zituela ez badaki jakin. Horrela, jaraunslea onusteduna bada, horrengan ez dute eraginik izango kausatzailearen edukitza akastunak erakar ditzakeen ondoreek. Jaraunslearen onusteak eragina du jaraunsle hori jarauntsiko ondasunen titular bihurtzen den unetik, alegia, kausatzailea hiltzen den une beretik. Labur-zurrean, jarauntsiko ondasunen edukitza ez da eskuratzen atzemate bidez, jarauntsiaren onarpen bidez baino, KZren 989. artikuluak xedatutakoaren ondorioz. Eta, kausatzailea hiltzean, horrek ez badu izan
ondasunen edukitza, jaraunsleak ondasunon edukitza eskuratu ahal izango du, interdiktu egokiaren bidez (PZLren 250.1.3 art.). ยง24. EDUKITZAREN GALERA 78. Edukitza galtzeko arrazoiak Edukitza egitezko egoera da, antolamendu juridikoak babesturikoa, aurrean adierazitako arrazoiak direla bide. Aurrerago esan dugunez, edukitzak hasiera eta amaiera ditu. Hasierako uneari buruz, aurreko ataletan aritu gara, edukitzaileak izaera hori lortzen duen unea (edukitzaren eskuraketa) azaldu izan dugunean. Atal honetan, edukitzaren amaiera aztertuko dugu, hots, edukitzaileak izaera hori galtzen duen unea. Une horretan gertatzen dira, hain zuzen ere, edukitza galtzeko arrazoiak. Gogoan izan behar da edukitza beti galtzen dela egitate baten ondorioz; horregatik, galera kasu batzuei eman behar zaien konponbidea egitateen araberakoa da, ez, ordea, gauzaren ukandunak izan duen asmoaren araberakoa (LACRUZ). KZren 460. artikuluak aipatzen ditu edukitza galtzeko arrazoiak. Alabaina, artikulu horretara ez dira biltzen edukitza galtzea dakarten kasu guztiak; hau da, zerrenda hori ez da numerus clausus. Esaterako, edukitzea ahalbidetzen duen titulua duenak botatze-akzioa edo erreibindikazio akzioa egikaritzen badu, eta horretan garaile ateratzen bada, une horretara arte edukitzaile izan denak edukitza galduko du; kasu horrek ere edukitza galtzea dakar, baina hori ez da agertzen KZren 460. art.ko zerrendan. Edukitza galtzeko arrazoien artean, bi mota bereiz ditzakegu: batetik, borondatezkoak, edukitzailearen borondateak eragina duenean (gauza bertan behera uztea edo beste bati lagatzea); eta, bestetik, borondatezkoak ez direnak. Azken horietan, edukitzaileak, bere borondatearen aurka edo bere borondateak eraginik izan gabe, edukitza galtzen du (edukitzaileari gauza kentzea eta gauza hori suntsitzea). 1. Gauza bertan behera uztea (KZren 460.1 art.). Hori gertatzen da, edukitzaileak hala nahita bere eskutik kanpo uzten duenean gauza; beraz, gauzaren edukitzaileak izate hori galtzeko asmoa du. Gauza bat bertan behera utzi dela ulertzeko, kontuan hartu behar dira gauza uzteko egintza horretan izan ziren inguruabarrak (KZren 615 eta 616. art.ak). 2. Gauza beste bati lagatzea, kostubidez zein dohain bidez. Edukitzaileak edukitza galduko du, gauza beste pertsona bati eskualdatzen badio traditio bidez. Gehienetan, traditioa kontratu baten ondorioa da; kontratu hori kostubidezkoa (salerosketa, trukea eta abar) nahiz dohain bidezkoa
(dohaintza) izan daiteke. Agerikoa denez, aurreko edukitzaileak edukitza galtzen badu, beste edukitzaile batek eskuratuko du edukitza hori; hau da, azken horri eskualdatuko zaio edukitza (ikus KZren 438 eta 1462. art.ak). Hori gertatzeko, eskualdaketa eragingarria izan behar da. 3. Gauza erabat suntsitu edo galtzea (KZren 460.3 art.). Xedapen horrek bi kasu azaltzen ditu gauzaren galerari buruz: a) Edukitzaren objektu den gauza modu fisikoan suntsitzen bada, edukitzaren objektu hori galdu egingo da, bai eta haren euskarri fisikoa ere. Kasu horrek ez du barneratzen KZren 461. artikuluan araututako kasua. Horren arabera, ondasun higigarriak galtzeak berez ez dakar edukitza azkentzea, «gauza hori edukitzailearen eskumendean dagoen bitartean, berak gauza aldianaldian non dagoen jakin ez badaki ere». b) Gauza gizakien arteko merkataritzaz kanpo geratzea. Halako kasuak gertatzen dira, gauza zehatz batzuen merkataritza debekaturik dagoenean; hala gertatuz gero, kasu horiek galera kasuekin pareka daitezke. Dena den, gauza jakin batzuen (arma, sorgorgarri…) merkataritza murriztuta egoteak ez du esan nahi gauza horien ukantza legez aurka duenak gauzok berreskura ditzakeenik interdiktuen bidez; aitzitik, gauza jakina da baimena izan behar dela gauza horien edukitza izateko (LACRUZ). 4. Gauza legez aurka kendu edo gauzaz gabetzea. KZren 460.4 art.aren arabera, edukitza galtzeko arrazoia gertatzen da, «beste inork gauzaren edukitza duenean urtebete baino gehiagoko epean, nahiz eta aurreko edukitzaileak edukitza horren aurkako borondatea agertu» (ildo beretik, ikus KZren 1968.1 art.). 79. Gauza legez aurka kendu edo gauzaz gabetzea, bereziki Antolamendu juridikoak ez ditu indarkeriazko egintza horiek onartzen, edukitza eskuratzeko bide gisa. Horren harira, KZren 441. art.ak adierazten du indarkeria ez dela edukitza eskuratzeko bide egokia. Artikulu horren arabera, ezin daiteke edukitza indarkeriaz eskuratu, eskuraketa horren aurka dagoen edukitzailerik badago. Edozelan ere, edukitzaile horri edukitza legez aurka kendu bazaio, horrek agintari eskudunaren laguntza beharko du edukitza berreskuratzeko; hau da, harako edukitzaileak interdiktuak erabili edo erreibindikazio akzioa egikaritu behar ditu edukitza berreskuratzeko. Aurrean adierazitako hori guztia KZren 444. art.arekin osatu behar da. Artikulu horrek dioenez, indarkeriazko egintzek eta egintza klandestinoek ez dute eraginik
izango edukitzaren gain (spoliatus ante omnia restituendus). Printzipio horren kontra egiten du, nolabait, KZren 460.4 art.ak. Horren arabera, hirugarren batek gauza edukitzen badu urtebete baino epe luzeagoan, edukitza hori eskuratuko du, aurreko edukitzailearen borondatearen kontra bada ere. Lehen adierazi ditugun xedapenen arteko lotura azaltzean, bi egoera aztertu behar dira: legez aurka kentzea (indarkeriaz eskuratzea) eta legez aurka berreskuratzea (indarkeriaz berreskuratzea). —Indarkeriaz eskuratzea. Hor goian esana doan bezala, KZren 441. art.ak gaitzesten du edukitza indarkeriaz eskuratzea. Printzipio hori berresten du KZren 444. art.ak eta, 1956. art.ak dioenez, ebatsi edo lapurtutako gauzak ezin dira usukapitu. Hori da, izatez, printzipioa. Hala eta guztiz ere, nahiz eta edukitzak ematen duen itxura babestua izan, eta Espainiako antolamenduak edukitza egitate gisa hartu, gogoan izan behar da horrek ez duela eragozten indarkeriazko jardunaren bidez edukitza eskuratu ahal izatea. Arean ere, KZren 460.4 art.ko inguruabarrak betez gero, gauza kentzen duenak gauza horren edukitza eskuratuko du. Gauzak horrela, lehen azaldu ditugun printzipioen harira, kontuan hartu behar da edukitzaileak noren aurkako babesa duen. Horretan bi alde agertzen dira: batetik, hirugarrenen aurka. Gauza kentzen duena benetako edukitzailea da; hortaz, KZren 446. artikuluan xedatutakoa aplikatuko zaio. Artikulu horren arabera, edukitzaile horrek interdiktuen bidezko babesa du hirugarrenen aurka, hirugarrenek gauza legez aurka kentzen badiote. Edukitza akzioa egikaritzen duenak egiaztatu behar du gauza eskutan duela; alabaina, ez du egiaztatu behar edukitzeko titulua baduela. Bestetik, benetako edukitzailearen aurka. Edukitzaileari gauza kendu dionak ez du edukitza eskuratuko urtebete igaro arte, eta urtebete horretan benetako edukitzaileak interdiktua jar dezake haren aurka; beraz, haren edukitza baldintzatuta dago. Horretara, interdiktua egikaritzeko epea iraungi ez den bitartean, gauzaz gabetua izan dena edukitzailea izango da. Esangura horretan, KZren 460.4 art.ak dioenez, edukitzaileari gauza kendu dionak edukitza eskuratuko du, urtebete igaro eta gero. Urtebeteko epearen ondoren, gauzaz gabetua izan denak gauzaren edukitza galduko du eta bestelako akzioak egikaritu beharko ditu gauza berreskuratzeko. Dena den, akzio horiek ez dira egitate hutsean oinarritzen, gauzaz gabetua izan denaren eskubidean baino. Horien artean erreibindikazio akzioa da gehien erabiltzen dena. Aurrean azaldutakoa aintzat harturik, gabetzailearen edukitza baldintzapekoa da, benetako edukitzaileari begira; hirugarrenei begira, ordea, ez da hala gertatzen, gabetzaile horren edukitza hirugarrenek duten edukitzaren aurka jar baitaiteke. Gauzak horrela, gabetzaileak ezin du benetako edukitzailearen aurka egin, horrek edukitza erreklamatzen badio legeak horretarako ematen dituen bideetatik. Edozein modutan ere, gabetzaileak
benetako edukitzailearen aurkako babesa du bi kasu hauetan bakarrik: batetik, benetako edukitzaileari gauza kendu zaionetik urtebete igaro bada, gabetzaileak edukitza eskuratuko du eta hori baliarazi ahal izango du, edukitzailegabetuaren aurka, edukitzaren inguruko auzi orotan; bestetik, urtebete hori igaro aurretik ere, gabetzaileak gauza bera egin ahal izango du, benetako edukitzaileak Zuzenbideak onartzen ez dituen bideak erabili baditu galdutako edukitza berreskuratzeko. Bestalde, edukitza indarkeriaz eskuratu badaiteke ere (KZren 460.4 art.), indarkeriaz eskuratu duenari ez zaio aplikatzen edukitzak dakarren ohiko ondorerik. Arean ere, Zuzenbideak ez du indarkeria aipatzen, eskubidea eskuratzeko moduen artean; beraz, indarkeriak ez luke sortuko edukitzari dagokion ondorerik, KZren 1956. art.ak eratortzen duenez. Labur-zurrean, benetako edukitza eskura daiteke indarkeriaz; baina eskuratzeko bide hori legez aurkakoa denez gero, indarkeriaz eskuratutako edukitza baldintzapean dago, alegia, eskuraketa hori sendotzen da, kasu honetan bakarrik: edukitza atxiki edo berreskuratzeko interdiktuak egikaritzeko epea igarotzen denean, epe horretan ez bada interdikturik egikaritu. —Indarkeriaz berreskuratzea. Edozein pertsonak gauza bat badu antolamendu juridikoak agindutakoaren aurka, eta beste edonork uste badu hari gauzaren edukitza kentzeko eskubidea duela, azken horrek erabili beharko ditu sistema juridikoak araututako bideak. Antolamendu juridikoak onartzen ez dituen bideak erabiltzen baditu, ostera, pertsona horrek ez du babesik izango; are gehiago, horrelakoetan, pertsona hori gabetzaile bihurtuko da eta gauzaz gabetua izan denak (aurretiaz berak gauza kendu badu ere) haren aurka zuzenduko ditu edukitza akzioak. KZren 441. art. a contrario interpretatzen badugu, ondorio honetara heltzen gara: pertsona batek edukitza galtzen badu, eta hori berreskuratzeko indarkeriazko egintzak gauzatzen baditu, KZren 460.4 art.ak aitortzen dion edukitza galduko du. Horretara, pertsona horren edukitza baldintzapekoa da, gauzaz gabetua izan den lapurrak haren aurka egikari baitezake interdiktua. Kasu horretan, edukitza berreskura daiteke erreibindikazio akzioaren bitartez. §25. EDUKITZAREN BABESA 80. Edukitza interdiktuak Edukitza babesteko akzio zehatzak daude, hain zuzen ere, interdiktuak, nahiz eta indarreko PZLk arautu ez. KZren 446. artikulua da akzio horien guztien oinarria; artikulu horren arabera, edukitzan
nahasmendurik izan duenak edukitzari eusteko eskubidea du, «prozedura-legeek ezartzen dituzten bideak erabiliz». A) Kontzeptua eta motak 1881eko PZLk lau interdiktu-mota arautu zituen 1631. art.an: edukitza eskuratzeko interdiktua, edukitza atxiki nahiz berreskuratzeko interdiktuak, eta obra berriari eta aurrian dagoen obrari buruzkoak. Arestian esan bezala, indarrean dagoen PZLk ez du erabili «interdiktu» kontzeptua. Alabaina, 250. art.ak hitzezko epaiketaren izapideen bidez gauzatu behar diren demanden artean jaso ditu «gauza edo eskubide bat nori kendu edo gauza zein eskubide horretan nahasmendua nork jaso, eta horrek aurkeztu demandak» (PZLren 250.1 art.aren 4. paragrafoa); orobat, PZLren 439.1 art.ak edukitza atxiki edo berreskuratzeko demandak arautu ditu. Ondorenez, PZL berriak ez du interdiktu kontzeptua erabili; baina edukitza atxikitzea edo berreskuratzea ahalbidetu du, hau da, epaiketa sumarioa arautu du, edukitza kendu edo edukitzan nahasmenduak eragin aurretik zegoen egoera ezartzeko. Hortaz, epaiketa horietan ez da eztabaidatzen norbaitek gauza edukitzeko eskubiderik duen ala ez. Epaiketa horien bidez ondokoa lortu nahi izan da: edukitza eragozten duen legez aurkako egintza gauzatu baino lehenagoko egoerara itzultzea (KZren 441. artikulua). Bestalde, eta era inplizituan bada ere, PZLren 250.1 art.ak edukitza eskuratzeko indertiktua, eta obra berriari eta aurrian dagoen obrari buruzko interdiktuak arautu ditu (3, 4 eta 6. paragrafoetan, hurrenez hurren). B) Legitimazio aktiboa Orokorrean, gauzaren nahiz eskubidearen ukantza edo edukitza duen edukitzaileak legitimazio aktiboa du, edukitza berreskuratu eta atxikitzeko interdiktuak jartzeko (ikus PZLren 250.1.4 art.). Hori dela medio, edukitzale orok jar ditzake interdiktuak, berorren edukitzari nahasmendua eragin bazaio edo edukitzaz gabetua izan bada. Horretan ez da kontuan hartu behar edukitzaile horrek zein modutan eskuratu zuen edukitza; hori dela eta, interdiktuak jartzeko legitimazioa du indarkeriaz eskuratu zuen edukitzaileak ere (KZren 441. art.). Kasu berezietan, ondoko irtenbideak aplikatzen dira: a) Kidedukitzan, ez dago inolako eragozpenik, erkidegoari nahasmendua eragiten dion hirugarrenaren aurka akzioak egikaritzeko; akzio horiek jar daitezke kidedukitzaile baten aurka ere, horrek hirugarren baten
edukitzari nahasmendua eragin badio, bai eta jabetza horizontala badago ere. b) Errentariak errentatzailearen aurka interdiktuak jar ditzake, bai eta alderantziz ere, hots, errentatzaileak errentariaren aurka. Bistakoa da errentariak eta errentatzaileak interdiktuak jar ditzaketela hirugarrenen aurka. c) Administrazioak ere interdiktuak jar ditzake. d) Zalantzazkoa da, ordea, jabe soilak gozamendunaren aurka interdiktuak jar ditzakeen ala ez. e) Ez da onartzen edukitzaren zerbitzariak legitimazio aktiboa duenik. f) Prekariodunak, berriz, interdiktuak jar ditzake. C) Legitimazio pasiboa Interdiktua jarri behar da, edukitzari nahasmendua eragin dionaren edo edukitzaileari edukitza kendu dionaren aurka. Bestela esanda, interdiktua jarri behar da nahasmendua eragin duenaren aurka, bai eta nahasmendua eragitea agindu duenaren aurka ere (ikus AGk 1995eko irailaren 27an emandako epaia). Laburbilduz, demanda jarri behar da, egintzen benetako egilearen aurka. Edozein modutan ere, nahasmendua eragitean pertsona batek baino gehiagok parte hartu badu, komenigarria da horien guztien aurka demanda jartzea (CASTRO). Dena den, kontuan hartu behar da demanda mota horietan ez dagoela nahitaezko auzikidetza pasiborik; ondorenez, ezin da auzibide salbuespen hori jarri. Bestalde, Administrazioaren aurka zuzendu daitezke interdiktuak, horrek jardun badu Administrazioaren jarduerarako legez ezarri diren prozeduretatik kanpo. D) Betekizunak Interdiktua jartzeko epea urtebetekoa da, eta epe hori zenbatzen da nahasmendua eragin edo edukitza kentzen denetik (PZLren 439.1 art). Epe hori iraungitze-epea da; beraz, urtebeteko epea igarotakoan, ezin da interdiktu demandaren izapidetzarik onartu. E) Ondoreak 1881eko PZLrekin gertatu aldera, 2000ko PZLk ez ditu arautu interdiktua bidezkoa dela agintzen duten epaien ondoreak. Hortaz, esan daitekeen gauza bakarra da epaia bat etorri behar dela demandan eskatutakoarekin. Ildo horretatik, edukitza atxikitzeko interdiktuaren xedea izan behar da, batetik,
demandatzaileak edukitzari eustea, eta, bestetik, nahasmendu-eragileari agintzea aurrerantzean mota horretako egintzarik edo asmo bera adierazten duten antzeko egintzak ez gauzatzea, betiere, kasuan kasuko ohartarazpenekin. Edukitza berreskuratzeko interdiktuari helduz, xedea izan behar da edukitzaz gabetua izan denari edukitza berehala itzultzea. 447.2 art.aren arabera, epaiek ez dute gauza epaituaren ondorerik izango, baldin eta horien bidez amaiarazten badira edukitza babesteko asmoarekin gauzatu hitzezko epaiketa sumarioak. 73. Obra berriari buruzko interdiktua Obra berriari buruzko interdiktuaren bidez, eten egiten da hasita dagoen eraikinak eragin dezakeen nahasmendua. Interdiktu mota hori indarreko PZLren 250.1.5 art.an aipatu da. Hala eta guztiz ere, demandatzaileak ez du zertan egiaztatu edukitza duenik; horregatik, zalantzazkoa da interdiktu mota hori edukitza epaiketatzat jo daitekeen ala ez. Sarritan, auzijartzaileak ez daki zein interdiktu mota jarri behar duen, ez baitago bereizketa zehatzik, edukitza atxikitzeko interdiktuaren eta obra berriari buruzko interdiktuaren artean. Horren inguruan, ondoko bereizketa egin dezakegu: batetik, obra berriari buruzko interdiktua jar daiteke, bi baldintza hauek betez gero: edukitzaileari edukitza kentzea eraikin baten bidez eta eraikin horrek, ÂŤtrafiko usadioen arabera, balio ekonomiko handia izateaÂť; eta, bestetik, edukitza atxikitzeko interdiktua jar daiteke kasu hauetan: obra ez denean eraikin bat esangura hertsian, obraren balio ekonomikoa txikia denean eta, azkenik, obra horren bidez edukitza kendu nahi zaionean aurretiaz edukitza hori kendu duenari (CASTRO). Interdiktuari amaiera ematen dion epaiak aginduko du obra geldiaraztea ala obra horrek aurrera egitea, betiere gauza epaituaren ondorerik sortu gabe (PZLren 447.2 art.).
Hamargarren gaia EDUKITZAREN LIKIDAZIOA. EDUKITZA ETA JABETZA ERREGISTROA
Laburpena: ยง26. Edukitzaren likidazioa 82. Likidazioaren xedea 83. Fruituak 84. Gastuak eta hobekuntzak 85. Narriadura edo galerengatiko erantzukizuna ยง27. Edukitza eta Jabetza Erregistroa 86. Jabetza Erregistroaren lehentasuna 87. Hipoteka Legearen 38. artikuluko edukitza-presuntzioa ยง26. EDUKITZAREN LIKIDAZIOA 82. Likidazioaren xedea Edukitza dela bide, edukitzaileak kontaktua du gauzarekin eta, horren ondorioz, gauza erabil eta gauza horretatik probetxuak atera ditzake. Horrek esan nahi du, edukitza bukatzean likidatu behar direla egoera horretatik sortutako betebeharrak. Horregatik, Kodeak erregela bereziak eman ditu fruituen eskuraketa, gastuen likidazioa eta edukitako gauzak izan dituen narriadura edo galerengatiko erantzukizuna zehazteko. KZren 451.etik 458.erako artikuluetara bildu dira erregela bereziok. Edukitzari amaiera ematen zaionerako, legeak aurreko edukitzaileari eta jabeari betebeharrak ezartzen dizkie; betebeharrok araubide desberdina dute, aurreko edukitzaileak onustez ala gaitzustez eduki duen kontuan hartuta. 83. Fruituak KZren 451, 452 eta 455. art.ek fruituei buruzko araubidea ezartzen dute, edukitzaileak zein modutan eduki duen kontuan hartuta. Kodearen abiapuntua da edukitzaileak ugazaba moduan (eta ziur asko, jabe moduan) eduki duela gauza; horregatik, artikulu horien arauketa erabat zabala da. Dena den, fruituak likidatzeko aintzat izan behar da edukitzaileak zein titulu bidez
eduki duen (besteak beste, gozamendun gisa, errentari gisa). KZren 1741. artikuluaren aginduz, komodatudunak ezin ditu eskuratu gauzak ematen dituen fruituak; beraz, komodatu kontratuak eratorritako edukitza likidatzean, ezin da aplikatu KZren 451. artikulua, komodatudunaren edukitza ahalbidetzen duen kontratuaren edukiak ez baitu horrelakorik barneratzen. Era berean, ez da aztertu behar edukitza legebidezkoa den ala ez, baizik eta edukitzailea onusteduna ala gaitzusteduna den. A) Onustedun edukitzailea KZren 451. art.aren arabera, onustedun edukitzaileari dagokio berak jasotako fruituen jabetza, edukitza hori legearen aginduz geldiarazten ez denartean. Jarraian, manu berberak xedatzen du fruituak nola jasotzen diren: berezko eta industria-fruituak, euren jatorritik banantzen diren unean eskuratzen dira; fruitu zibilak, aldiz, eguneanegunean ekoizten dira. Hortaz, Kodeak araututakoa aintzat hartuz gero, onustedun edukitzaileak berezko fruitu eta industria-fruituak jasotzen ditu euren jatorritik banantzen direnean; une horretan bertan eskuratu ditu eta ez ditu fruituok itzuli behar. Fruitu zibilak, berriz, eguneanegunean eskuratzen dira; horrek esan nahi du edukitza amaitzean (edota fruitu horien eskuraketa legebideztatzen duen onustea amaitzean), edukitzaileak eskubidea izango duela une horretara arte ekoiztutako fruituak eskatzeko, bereak baitira. Fruitu horiek jadanik eskuratu baditu, jabeak ezin izango ditu erreklamatu. Beste modu batera esanda, fruitu zibilak onustedun edukitzailearenak dira onusteak dirauen bitartean. Horixe da fruituak jadanik eskuratu direnean aplikatu behar den araubidea. Bestalde, banantzeke dauden fruituak dira edukitza bukatzean oraindik jaso barik daudenak, euren jatorritik banandu gabe dirautelako. KZren 452. artikuluaren arabera, ÂŤedukitzaileak eskubidea du fruitu horien ekoizpenerako egin dituen gastuak berreskuratzeko, eta, horrez gain, uztaren produktu likidoaren zati bat jasotzeko, edukitzak izan duen iraupenaren araberaÂť. Arau hori berezko fruitu eta industria-fruituez bakarrik ari da, fruitu zibilak eguneanegunean jasotzen direlako. Bistan denez, fruitua produktu likido bihurtu eta proportzioz banatu behar da. Horrelakoetan, ondokoa egin behar da: industria-ekoizpenaren edo uztaren produktu gordinetik kendu behar dira ekoizpen gastuak; aurreko edukitzaileari berak ordaindu dituenak itzuli behar zaizkio eta edukitzaile berriari, ostera, berak ordaindutako gastuak (KZren 452.2 art.). Fruituak edo salmentaren emaitza bi edukitzaile horien artean banatuko dira proportzioz, edukitzaile bakoitzaren edukitzak iraun duen denboraren arabera. Hala eta guztiz ere, edukitzaile berriak aukera izango du
aurrekoari kalte-ordain moduan emateko lugintza bukatu eta banantzeke dauden fruituak biltzeko ahalmena (KZren 452.3 art.). Onustedun edukitzaileak kalte-ordain modu horri uko egiten badio, edozein fruitu erreklamatzeko eskubidea galtzen du. Beraz, Kodeak konponbide bikoitza onartzen du: batetik, edukitzaile berriak aurrekoari ordaintzea, bai ekoizpen gastuak, bai banantzeke dauden fruituak, aurreko edukitzaile horren onusteak iraun duen denboraren arabera; eta, bestetik, edukitzaile berriak ahalbidetzea aurrekoak lugintza amaitu eta banantzeke dauden fruituak jaso ditzan. Gorago esandakoak adierazi nahi du onustea fruituen jabetza eskuratzeko titulu egokia dela. Fruituak jasotzeari buruz orain arte azaldutako araubideak indarrean dirau, edukitza lege bidez geldiarazten ez den bitartean. Edukitza lege bidez geldiarazten da, edukitzaileak jakin dakienean edukitza legitimatzen duen titulua ez dela egokia. Onustearen galera hori KZren 435. art.ari lotu behar zaio. Jurisprudentziaren esanetan, usukapioaren ondoreetarako, lege-geldiarazpena eta geldiarazpen zibila parekoak dira. Hori horrela bada ere, jurisprudentziak onustea galtzeko bideen artean sartu ditu benetako jabeak notario bidez egindako agindeia, epailearen zitazioa eta adiskidetze-ekitaldia (KZren 1945, 1946 eta 1947. artikuluak). Epailearen zitazioari dagokionez, ad usucapionem edukitza geldiarazten badu ere, ez du onustea desagerrarazten, demandari erantzun ez zaion bitartean. Hala ere, edukitza geldiarazteak berez ez du onustea desagerrarazten; onustea ezabatzen da, epaiak edukitzailea kondenatzen duenean bakarrik. B) Gaitzustedun edukitzailea Gaitzustedun edukitzaileak ordaindu behar ditu berak jaso izan dituen fruituak, bai eta kalte-ordaina eman ere, legebidezko edukitzaileak jaso behar zituzkeen baina jaso ez dituen fruituen balioa ordaintzeko (KZren 455. art.; ikus AGk 1990eko apirilaren 10ean emandako epaia). Diru zorra da hori, askotan ezin direlako jasotako fruituak itzuli. Dena dela, izaterik duten fruituak eta banatzeke daudenak erreklama daitezke. Gaitzustedun edukitzaileari fruituak erreklamatzeko akzioa pertsonala da eta 15 urteko preskripzio epe orokorraren menpe dago (KZren 1964. art.). 84. Gastuak eta hobekuntzak Hemen ere edukitzailea onusteduna ala gaiztusteduna den kontuan
izan behar da; edozelan ere, bada izan kasu guztietan aplikatu beharreko arau orokorra, nahitaezko gastuei buruzkoa. A) Nahitaezko gastuak Gauzaren ohiko eginkizun ekonomikoari eusteko beharrezkoak diren gastuak, kontribuzioak eta zergak barne, edukitzaile orori ordaindu behar zaizkio nahitaezko gastuak (KZren 453. art.). Dena den, hemen ere onustedun eta gaitzustedun edukitzaileak bereizi behar ditugu; gaitzustedunarentzat gastuen ordainketa diru kreditua da, epaiketan garaile atera den jabearen kontrako kreditua, alegia. Onustedun edukitzaileak, berriz, edukitako gauza atxikitzeko eskubidea du, gastu horiek ordaintzen ez zaizkion bitartean (KZren 453.1 art.). B) Gastu onuragarriak Gastu onuragarriak, hots, hobekuntza deituriko gastuak, onustedun edukitzaileari ordaindu behar zaizkio, ez, ordea, gaitzustedun edukitzaileari. Gainera, onustedun edukitzaileak gauza atxikitzeko eskubidea du. Bada, hobekuntza gisa har daitezke gauza bati egindako eransketak, baldin eta gauza horren ekoizpena, errentagarritasuna edo balioa iraunkortasunez gehitzen badute (LELen 57.1 art.). Horregatik, kontzeptu horretan ez dira hauek sartzen: denboraren joanetorriek eragindako hobekuntzak, KZren 456. art.aren arabera (esate baterako, koadroen balioa gehitzea, pintatzailea gero eta ospetsuagoa delako), naturaren eraginez gertatutakoak (akzesioa) edota edukitzailearen menpe ez dauden inguruabarren ondorio direnak (lurzoruak balio handiagoa izatea, hirigintza planak aldatu direlako). Gastu onuragarrien ordainketari dagokionez, KZren 453.2 artikuluaren arabera, edukitzaile berriak bi aukera ditu: gastuon zenbatekoa ordaintzea ala edukitzaileak egindako inbertsioaren ondorioz ondasunak izan duen balio gehikuntza ordaintzea. Lehenengo kasuan, ordaindu beharreko zenbatekoa gaurkotu egin behar da diruaren benetako balioa kontuan hartuz; horrekin saihestu nahi da, batetik, aurreko edukitzaileak inflazioaren ondorioak jasatea eta, bestetik, edukitzaile berria modu ezzuzenean aberastea. Edukitzaile berriak bigarren aukera egikaritzen badu, hau da, balio gehikuntza ordaintzen badu, kalkulua egiteko kontuan izan beharko dira, lehenengo eta behin, gauzak hobekuntzarik gabe duen balioa eta, bigarrenik, inbertsioa egin ondoren gauza horrek duen balioa. Bi balio horien arteko aldeak zehazten du, hain zuzen ere, betebeharraren objektua. Bukatzeko, hobekuntzak ordaindu behar dira, edukitza likidatzean
izaterik badute, bestela, ez (KZren 458. art.) C) Luxuzko edo atsegin hutsezko gastuak Halako gastuak ez zaizkio ezein edukitzaileri ordaintzen (KZren 454. art). Zernahi gisaz, onustedun edukitzaileak era horretako inbertsioak diren apaingarri eta objektuak berreskuratu ahal izango ditu, baldin eta
berreskuratze horrek gauza nagusiari kalterik egiten ez badio, ÂŤeta edukitzaile berriak hobesten ez badu aurreko edukitzaileari horrek gastatutakoa ordaintzeaÂť. Antza denez, horrelako aukerarik izan dadin, bi baldintza hauek bete behar dira: aurrenekoa, apaingarriak eta objektuak gauza nagusi horretatik bereizi ahal izatea; eta, bigarrena, onustedun edukitzaileak bereizketa hori nahi izatea. 85. Narriadura edo galerengatiko erantzukizuna A) Onustedun edukitzailea KZren 457. artikuluaren arabera, onustedun edukitzaileak narriadura edo galerengatik erantzun behar du, doloz jardun duela frogatzen denean bakarrik. Beraz, erregela orokorra da onustedun edukitzaileak ez duela erantzukizunik narriadura edo galerengatik, doloz jardun duela frogatzen denean izan ezik. Edozelan ere, badirudi xedapen horren interpretaziorik egokiena lotu behar zaiola erreibindikazio akzioaren egikaritzari. Erreibindikazio akzioa egikaritu aurretik, onustedun edukitzailea bere egintzen erantzulea baino ez da; horregatik, gauzari kalterik egin badio ere, ordu arte uste izan du, bai beraren jabetzapeko gauza zela, bai edukitza legebideztatzen zuen titulurik zuela (ikus, esate baterako, komodatuari buruzko 1746. art.). Erreibindikazio akzioa egikaritu eta gero, erantzukizuna du onustea galdu duelako, fruituen eskuraketa aztertzean azpimarratu izan dugun moduan. Horrek berez dakar frogaren zama alderanztea, hots, erantzukizuna erreklamatzen duenak frogatu behar du onustedun edukitzaileak doloz jardun duela. Onustedun edukitzaileak itzuli egin behar du galera edo narriaduraren ondorioz lortu duena (adibidez, kalte aseguruarekin lortutako zenbatekoa) eta, ezer lortu ez badu, galeraren balioa. Gainerako kasuetan, ezusteko galerak edukitzaile berriari egingo dio kalte.
B) Gaitzustedun edukitzailea Gaitzustedun edukitzaileak beti erantzuten du, gauzak izan dituen galeren zein narriaduren gainean, horien arrazoia edozein izanda ere. Dena den, ez du erantzungo gauza ezinbestean galdu denean, legebidezko edukitzaileari gauza ematea maltzurkeriaz atzeratu ez badu behintzat (KZren 457. art.; 1096, 1182 eta 1896.2.ak, besteak beste). §27. EDUKITZA ETA JABETZA ERREGISTROA 86. Jabetza Erregistroaren lehentasuna Orain arte azaldu izan dugunez, edukitzak gauzen gaineko titulartasunei publizitatea ematen die, eta publizitate hori harreman materialetan oinarritzen da. Hortaz, bi publizitate sistema aldi berean agertzen direnean, antolamendu juridikoak sistema bat nagusitzen du bestearen gainetik. Labur-zurrean, Erregistroari buruzko araubideak ematen dituen bermeak kontuan izanik, bistakoa da Erregistroaren publizitatea nagusitu behar dela. Edozein modutan ere, hipoteka lege guztiek aipatu izan dute edukitza. Batzuetan, lege horiek eskubideen inskripzioa erraztu nahi izan dute, eskubide horiei buruzko tituluak egiaztatzea oso zaila denean (edukitzari buruz antzina egin zitekeen inskripzioaren bitartez); beste batzuetan, inskribatutako tituluaren ohiko edukia zein den argitu nahi dute eta, horretarako, edukitzaren aipamena egiten dute. Hori horrela dela, edukitza Erregistroz kanpoko gaia denez gero, Kode Zibilak arautu behar du, Hipoteka Legearen manu batzuek haren aipamena egin arren. 87. Hipoteka Legearen 38. artikuluko edukitza-presuntzioa Hipoteka Legearen 38. art.aren arabera, ondasun higiezinen gaineko jabaria edota eskubide erreala inskribatu duenak horien edukitza ere baduela uste da. Ondorenez, HLren 38. art.ak ondoko presuntzioa ezartzen du: Erregistroko titularrak edukitza du inskribatutako tituluan agertzen den modu berean; hots, edukitzeko modua titulu horren araberakoa da. Halaber, edukitzeko modu hori KZren 430 eta 432. art.etan ezartzen den moduetako bat izan behar da. Hor azaldutako presuntzioa ondasun higiezinen gaineko edukitzari buruzkoa da, kasuan kasuko eskubide errealak ematen duen edukitzari buruzkoa, hain zuzen. Beraz, presuntzio horrek hauek hartzen ditu bere
barruan: 1. Jabaria eta ondasun higiezinen ukantza ahalbidetzen duten eskubide errealak. 2. Harreman fisikorik ahalbidetzen ez duten eskubide errealak. Labur-zurrean, HLren 38. art.ko presuntzioaren arabera, eskubide errealak gauzarekin harreman fisikoak ahalbidetzen baditu eta eskubide hori Jabetza Erregistroan inskribaturik badago, titularrak ondasun higiezin horren gainean egikaritu ahal izango ditu inskribatu duen tituluaren edukiak eratorritako ohiko eskubideak (edukitza). Erregistroko legitimazioaren ondoreetarako, Erregistroan inskribatutako tituluak mugatzen du edukitzaren norainokoa; halaber, kontuan izan behar da titularraren benetako jarduerak zehazten duela edukitza. HLren 38. artikuluaren presuntzioa iuris tantum erakoa denez gero, horren kontrako froga onar daiteke, inskripzioa bera zalantzan jarri gabe. Hauexek dira HLren 38. artikuluak ezarritako edukitza-presuntzioaren ondoreak: 1. Onustea dagoelako presuntzioa. Hori dela bide, Erregistroko titularra onusteduna dela uste izango da, KZren 433. art.ak ezartzen duen moduan. Bada, artikulu horrek titulu adierazmoldea erabiltzen du. Adierazmolde hori Jabetza Erregistroan inskribatutako titulu bati aplikatuz gero, edukitzailea onusteduna izango da, Erregistroaren edukia zehaztugabea dela jakin ez dakienean. Horrexek ahalbidetzen dio Erregistroko titularrari fruituak eskuratzea haren titulua suntsiarazten denean [HLren 34. art.an agindutako ondorioen aplikazioa kontuan izan barik]. HLren 38. art.ak ezarritako onuste presuntzioa dagokio Erregistroan inskribatutako titularrari bakarrik; artikulu horrek ez die babesik ematen titular horrengandik eskuratu duten hirugarrenei. Erregistroaren jardunbideak hirugarrenak babesten ditu, Erregistroak berak agerrarazten duenari begira; baina ez du babesik ematen, tituluen publizitateak eratorritako presuntzioei begira. Orobat, Erregistroaren babesak ez ditu bere barruan hartzen egitezko arazoak, eta edukitza egitezko arazoa da. 2. Titulua zuzena delako presuntzioa. Presuntzio hori ezin da atera HLren 38. art.aren edukitza-presuntziotik, baizik eta eskubidea badelako presuntziotik, HLren 38.1 art.aren lehen zatira bildutako presuntziotik, alegia. Hortik atera daiteke inskribatutako titularrak edukitzeko eskubidea duela eta edukitzeko modua tituluak berak zehaztuko duela. 3. Auzibidezko ondoreak; izan ere, HLren 38. art.ak ondorioak ditu
erreibindikazio akzioan zein interdiktu epaiketetan. a) Erreibindikazio akzioa egikaritzeko legitimazioari dagokionez, HLren 38. art.ak egikaritza ahalbidetu eta frogaren zama alderanzten du. Horregatik, inskripzioa dela bide, ondasun higiezinaren jabaria berreskuratzeko erreibindikazio akzioa egikari daiteke, eta demandatuak frogatu behar du auzijartzailea ez dela titularra. b) Edukitza-interdiktuei dagokienez, epaiketa horien xedea aintzat hartuta, bai eta edukitza benetakoa izan behar dela gogoan izanik ere, HLren 38. art.ak jaso presuntzioak berez ez dio ematen Erregistroko titularrari legitimaziorik edukitza interdiktuak jartzeko. Bestela esanda, interdiktuaren oinarria edukitza denez gero, eta ez horren titulua, HLren 38. artikuluak zuzenean ez du legitimatzen Erregistroko titularra; izan ere, interdiktuak jarri ahal izateko, titularrak benetako edukitza duela frogatu beharko du. c) HLren 38. artikuluak berak, ostera, Erregistroko titularrari legitimazioa ematen dio prekarioagatik botatze-akzioa egikaritzeko, Erregistroko titular horrek edukitzeko eskubidea egiaztatzen duen titulurik badu. Botatze-akzioa egikari daiteke prekariodunak ez duelako titulurik; beraz, arazoa ez da egitateen alorrekoa, baizik eta tituluen alorrekoa (interdiktuetan alderantziz gertatzen da). d) HLren 38. artikuluak Erregistroko titularrari legitimazioa ematen dio HLren 41. artikuluan xedatutako akzioa egikaritzeko ere.
Hamaikagarren gaia USUKAPIOA
Laburpena: ยง28. Usukapioaren kontzeptua eta osagaiak 88. Kontzeptua eta motak 89. Usukapio eta preskripzioaren arteko bereizketa 90. Usukapioa, jabetza eskuratzeko modua 91. Usukapioaren zergatiari buruzko teoriak 92. Usukapioaren baldintza subjektiboak 93. Usukapioaren objektua ยง29. Usukapioaren betekizun orokorrak 94. Ugazaba moduan izatea 95. Usukapitzeko balio duen edukitza 96. Usukapitzeko epea 97. Ad usucapionem edukitza geldiaraztea 98. Preskripzioari uko egitea 99. Ad usucapionem edukitza oinordetza bidez eskuratzea 100. Usukapio arruntaren betekizunak ยง30. Usukapioa eta Jabetza Erregistroa 101. Indarreko Hipoteka Legearen sistema 102. Secundum tabulas usukapioa 103. Contra tabulas usukapioa 104. Usucapio libertatisa ยง28. USUKAPIOAREN KONTZEPTUA ETA OSAGAIAK 88. Kontzeptua eta motak Usukapioari eskuratze-preskripzio ere baderitzo. Zuzenbide erromatarrak eratorritako teknika juridikoa da; teknika horren bitartez, edukitzailea jabe bihurtzen da epe zehatza igaro ondoren. Zuzenbide erromatarrari helduta, jatorrian, edukitza baketsuaren bidez, ex iure quiritium jabetzapeko gauzen gaineko eskubideak eskura zitezkeen. Geroago, probintziako
funtsak ere longi temporis praescriptioaren bitartez eskuratu ahal ziren. Erakunde juridiko horren bitartez, «eskuratzaileak gauza eskuratu bazuen onustez eta arrazoi zuzena izanik, eskuratzaile horrek jabearen erreibindikazio akzio berankorra geldiarazi eta horren aurka egin ahal zuen, hamar edo hogei urtez (bertan daudenen edo absenteen artean) izan bazuen edukitza hori» (DÍEZPICAZO). Bilakaera historikoaren ondorioz, praescriptio deitu zitzaion ondasun higiezinen eskuraketari; eta usukapio, ondasun higigarrien eskuraketari. Kodegintzaren garaian, preskripzio azkentzailea eta eskuratze-preskripzioa batera arautu ziren. Espainiako Kode Zibilak IV. liburuko XVIII. titulura bildu zituen biak. Dena den, eskuratze-preskripzioa jabariaren eta gainerako eskubide errealen preskripzioari buruzko idazpurupean arauturik dago gorago aipatutako titulu horren 2. kapituluan (KZren 1940.etik 1960.erako artikuluak); preskripzio azkentzailea, berriz, 3. kapituluan, akzioen preskripzioari buruz idazpurupean (KZren 1961.etik 1975.erako art.ak). Nolanahi den ere, badira bi preskripzioei aplikatu beharreko arau erkideak (KZren 1930.etik 1939.erakoak). Horregatik, eskuratze-preskripzioa eta preskripzio azkentzailea batera arautu zirela ematen duen arren, antolamendu juridiko modernoak bereizi egin ditu arauketaren aldetik. Espainiako Kode Zibilak ez du usukapio hitza erabiltzen, doktrinak eta jurisprudentziak eskuratze-preskripzioa identifikatzeko erabili izan badute ere. Bestetik, Espainiako Kode Zibilak ez ditu batera arautu edukitza eta usukapioa; zernahi gisaz, usukapioa ahalbidetzen duten edukitzaren betekizunak zehazteko, gogoan izan behar da KZren 430. art.ra eta ondorengoetara bildutako arauketa.
Usukapioa jabetza eskuratzeko jatorrizko modua da; usukapioaren bidez, edukitzailea behin betiko jabe bihurtzen da, bi betekizun hauek baditu: legeak ezarritako baldintzetan eta lege horrek adierazitako epean edukitza izan badu. Usukapio motei dagokienez, lehenengo eta behin, Kode Zibilak usukapio arrunta onartzen du; horretan usukapitzeko epeak murriztu egiten dira, betiere, betekizun zorrotzagoak izanez gero. Bestetik, Kodeak onartzen du usukapio berezia ere; horrelakoetan, betekizun gutxiago badira ere, usukapitzeko epea luzeagoa da (KZren 1955, 1957 eta 1959. artikuluak). 89. Usukapio eta preskripzioaren arteko bereizketa Gorago esan dugun moduan, egungo arauketaren aurrekariak ikusita, beharrezkoa da usukapioa eta preskripzioa bereiztea, Kodeak erabiltzen duen terminologiak nahasteak ekar baititzake. 1. Jabaria eta gainerako eskubide errealak bakarrik dira usukapioaren objektu, KZren 1930.1 eta 1940 art.en arabera; izan ere, bi xedapen horietan «jabaria eta gainerako eskubide errealak» baino ez dira aipatzen. Xedapen horiek KZren 609. art.ko agindua zehazten dute; arean ere, azken horrek, jabetza eskuratzeko moduen artean, jabaria eta beste eskubide errealen preskripzioa aipatzen du.
Preskripzio azkentzaileak, aldiz, eragina du akzio eta eskubide mota guztietan, KZren 1930.2 artikuluaren aginduz; horren arabera, ÂŤpreskripzioaren bidez azkentzen dira eskubide eta akzioak, horiek edozein motatakoak izanikÂť. 2. Preskripzioaren oinarria da eskubidearen titularrak jarrera pasiboa izatea, ez baitu egikaritzen eskubideari eusteko kasuankasuan egokia den akzioa. Horregatik, titular horrek bere eskubideari buruz ezorduko erreklamazioa egiten badu, erreklamazio horren kontra jar daitekeen salbuespena da preskripzioa. Usukapioan, ostera, beharbeharrezkoa da usukapitzen duen edukitzaileak jarrera positiboa izatea. Jarrera positibo hori jendaurrean azaltzen da, gauza ugazaba moduan edukitzen denean, edukitzak publizitatea ematen baitu. Kasu horretan, agertzen da jarrera pasiborik ere, alegia, usukapitutako eskubide errealaren titular/jabearena. Usukapitzaileak, lehentxoago esan dugun moduan, jarrera positiboa du, jendaurrean zenbait egintzari buru ematen baitio gauzaren ugazaba izateko asmoarekin. Horrexek egiten du azkenik benetako titular bihurtzea. 3. Bukatzeko, usukapioak eta preskripzioak ondore ezberdinak dituzte. Usukapioak ondore bikoitza izan dezake: batetik, usukapitutako jabaria/eskubide errealaren eskuraketa ahalbidetzen du (KZren 609. artikulua), usukapitzailearen edukitza sendotuz; bestetik, aurreko titularraren eskubide erreala azkentzea eragiten du eta, usukapioa gauzatzen den unean, titular izaera hori galtzen du. Preskripzioak, berriz, azkentze-ondoreak baino ez ditu; izan ere, eskubidearen egikaritza eragozten du, ezorduko edozein egikaritza geldiaraz dezakeelako, preskripzio salbuespena jarriz gero. Akzio erreala egikaritu nahi denean ere, kontuan hartu behar da egikaritutako akzioari dagokion eskubide erreala usukapio bidez eskuratu den ala ez: inork eskubide hori usukapio bidez eskuratu badu, usukapioak akzioaren egikaritza eragotziko du; hori horrela da, akzioarekin babestutako eskubide errealaren benetako titularra ez delako demandatzailea, ezpada beste bideren bat erabiliz eskubide hori eskuratu duena. 90. Usukapioa, jabetza eskuratzeko modua KZren 609.3 artikuluak preskripzioa aipatzen du jabetza eta gainerako eskubide errealak eskuratzeko moduen artean. Horrek interpretazio arazoak sorrarazi ditu: lehendabizikoa, usukapioa eskubide errealak eskuratzeko
jatorrizko modua ala modu eratorria den; bestetik, edukitza eta jabetzaren arteko harremanak zeintzuk diren. 1. Usukapioa jabetza eskuratzeko jatorrizko modua da, usukapitzaileak ez duelako bere eskubidea inoren bitartez eskuratzen; legeak zehaztutako epean zehar izandako edukitzak ematen dio eskubide hori. Hortaz, legeak ematen dio usukapitzaileari eskuraketa sendotzeko bidea. Hala ere, asko eztabaidatu izan da usukapioa, eskubideak eskuratzeko modu gisa, erabat jatorrizkoa den ala ez. Gehienetan usukapitzaileak edukitza eskuratzen du eskualdatzailearekin egindako negozio juridikoaren bidez; negozio juridiko horrek normalean jabetza eskualdatzen duen arren, arrazoiren batengatik ez da hori gertatu (adibidez, eskualdatzaileak ez duelako gauza xedatzeko ahalmenik). Horrelakoetan, esan ohi da usukapio bidez eskuratu duenak eskualdaketa ahalbidetu duen tituluaren bidez eskuratzen duela; horregatik, ezin dugu beti baieztatu usukapioa jatorrizko titulua denik. Hala ere, ulerkera horrek ez du kontuan hartzen eskualdaketa eragiten duen tituluak ez duela zehazten usukapio bidez eskuratuko den eskubidearen norainokoa; izan ere, usukapitzailearen edukitzak berak zehazten du hori (tantum praescriptum quantum possessum). Hori dela eta, usukapioa hasi aurretik usukapioaren objektua kargatzen zuten eskubide errealek euren horretan diraute, edukitza bitartean usukapitzaileak eskubide horiek onartu izan baditu. Halaber, kontuan izan behar da beste usukapio mota bat ere badela: kargetatik askatzeko usukapioa, hain zuzen; bada, usukapitzaileak kargapeko gauzaren edukitza izan badu inolako kargarik jasan gabe, orduan kargetatik aske geratuko da, usukapio mota horren bidez. Esangura horretan, usukapioa eskubide errealak eskuratzeko jatorrizko modua da, beraren ondoreak usukapitzailearen edukitzak zehazten baititu; usukapitzaile horrek zer eta nola eduki duen, horrexek sorrarazten ditu, hain zuzen ere, usukapioaren ondoreak. 2. Usukapioa edukitzaren ondoreetako bat da. Autore guztiek aho batez onartzen dute baieztapen hori, eta horrexek azaltzen du zergatik Frantziako Kode Zibilak batera arautu dituen edukitza eta usukapioa. Frantziako joera alde batean utzirik, usukapioa edukitzaren ondorea da edukitzak berak zehazten duelako usukapio bidez zer eskuratzen den. Jabariaren edo eskubide errealaren eskuraketak edukitza-prozesuaren amaiera dakar, eta ordu arte itxura hutsa zena (usukapitutako eskubidearen titulartasuna, alegia) egia bihurtzen da: ugazaba moduan izandako edukitzak ugazaba titulua ematen du. Horregatik, HERNÁNDEZ GILek uste du edukitzaren azterketa ez dela osoa, usukapio bidez eskubide errealak eskuratzea ahalbidetzen duten edukitza-motak azaltzen ez badira. DÍEZPICAZOk dioenez, «hasieran babes bidea baino ez zena — ezorduko akzioaren kontra demandatuak jar zezakeen salbuespena—, gero
eskuraketa titulu bihurtzen daÂť. 91. Usukapioaren zergatiari buruzko teoriak Usukapioak behin betiko titulua, hots, titulu aurkaraezina ematen dio legeak zehaztutako baldintzak betetzen dituen usukapitzaileari. Transformazio hori, beraz, legeak berak eragiten du, horregatik, titulua jatorrizkoa dela esan daiteke. Horiek horrela, edukitza hutsa behin betiko titulu bihurtzearen zergatia aztertu beharra dugu. Bi teoria mota aldarrikatu izan dira hori azaltzeko: 1. Batzuen ustez, usukapitzailearen behin betiko eskuraketaren zergatia da, alegia, titularrak usukapitzaileari begira duen zabarkeria. Horren harira, usukapioak zergati subjektiboa du. Eskubide errealaren titularrak badakienean jakin inork etengabe duela beraren eskubidearen edukitza, hori eragozteko zerbait egin behar du; ez badu ezer egiten, legeak zehaztutako epea betetzen denean behin betiko titular bihurtuko da edukitzailea, eta aurreko titularrak bere jarduera ezaren ondorioak jasan behar ditu. Ulerkera hori epai zahar batzuetan azaldu zen, halakoetan jabetza bertan behera utzi izan dela uste baitzuten. 2. Gaur egun, ostera, autore gehienek uste dute usukapioaren zergatia objektiboa dela. Ulerkera horren arabera, usukapioaren zergatia herri-interesaren babesa da, gizartearen interesak zaintzea baita helburua. Interes horien artean ondokoak nabarmendu daitezke, besteak beste: harreman juridikoen segurtasuna, usukapitzailearen edukitzak sortutako itxura babestea, ekonomiaren egonkortasuna ziurtatzea edo, Gayok zioena gogoratuz, gauzen jabetza zalantzan ez geratzea luzaroan. Joera hori epai modernoagoetan azaldu izan da. 92. Usukapioaren baldintza subjektiboak A) Usukapitzailea Usukapio bidez eskuratzeko prozesuaren subjektu aktiboa da, hau da, ad usucapionem edukitzailea. KZren 1931. artikuluaren arabera, preskripzioaren bidez ondasun edo eskubideak eskura ditzakete ÂŤzuzenbideko beste moduen bitartez halakoak eskuratzeko gai direnekÂť. Xedapen horretatik atera daitezkeen ondorioak hauexek dira:
1. Usukapio bidez eskuratzeko, ez da behar gaitasun berezirik. Are gehiago, usukapioaren oinarria edukitza denez gero, KZren 1931. artikulua eta 443.a batera aztertu behar dira; hortaz, ad usucapionem edukitza izan dezakete adingabeek zein ezgaituek. Gauza bera ateratzen da KZren 1932. art.tik. 2. Usukapitzaileak gaitasuna du, ad usucapionem edukitza eskuratzen badu eskuratze-titulua eratzen duen egintza edo kontratu baten bidez. Horixe ondorioztatzen dute KZren 443, 625 eta 626. art.ek. 3. Usukapitutako ondasunen gainean behin betiko titulartasuna eskura daiteke legezko ordezkariaren bitartez. B) Usukapitua
Usukapitua eskubidearen titularra da, ad usuacapionem edukitza horren kalterako gauzatzen dela. KZren 1932. artikuluaren arabera, usukapioa edozein pertsonaren kalterako gauzatu daiteke, baita euren kabuz jardun ezin duten ezgaitu eta adingabeen kalterako ere, xedapen horrek restitutio in integrumaren erakunde erromatarra ezabatu zuelako. Dena dela, adingabe edo ezgaituek eskubidea dute euren legezko ordezkariari erreklamazioa egiteko, harako ordezkari horrek zabarkeriaz jardun eta, ondorenez, adingabe edo ezgaituaren eskubidearen kontra hirugarrenaren usukapioa saihestu ez badu. Taxu berean, KZren 1934. art.aren arabera, jarauntsia onartu aurretik gauzatu daiteke usukapioa, bai jarauntsiaren kontra, bai eta horren alde ere. Kausatzailea hil zenetik jaraunsleak oinordetza onartu arte, denbora luzea igaro daiteke eta denbora tarte horretan jarauntsia banatugabezia egoeran dago. KZren 1934. art.ak usukapioa jarauntsiaren kontra eta alde gerta daitekeela agindu duenez gero, ondorio hauek atera beharko ditugu: 1. Usukapioa jarauntsi banatugabearen alde gauzatzen denean, uste da behin betiko jaraunslea ad usucapionem edukitzaile izan dela, kausatzailea hil den unetik. Hala ere, noraezekoa da ugazaba moduan inork ez edukitzea jarauntsi hori, denbora tarte honetan: usukapitzailea hil denetik jaraunsleak jarauntsiari onarpena eman arte; bestela, usukapioa geldiarazita egongo litzateke. 2. Hirugarren batek jarauntsiaren edukitza izan badu ugazaba moduan aurreko titularraren kontra, azken hori bizi izan den bitartean, bai eta hil eta gero ere, usukapioa gauzatuko da jarauntsiaren kontra. Horregatik, jaraunsleak jarauntsia onartzen badu ere, usukapioa gauzatuta dagoenez gero, kausatzailearen titulartasuna azkenduta egongo da. Bistan denez, badira egoera horren kontrako konponbideak; besteak beste, jarauntsiaren administratzaileak eta albazeak legebideztaturik daude
hirugarren batek jarauntsiaren kontra duen ad usucapionem edukitza geldiarazteko. Gisa bertsuan, benetako titularra legebideztaturik dago jarauntsi banatugabearen usukapioa geldiarazteko, haren kontrakoa denean. C) Usukapioa eta ondasun erkidegoa KZren 1933. artikuluak hauxe besterik ez dio: ÂŤjabekide edo erkide batek preskripzioa irabazi badu, preskripzio hori probetxugarria da besteentzat ere baiÂť. Edukitzari lotutako kontuekin gertatu izan den moduan, usukapioak arazo larriak sortzen ditu erkidegoetan eragina duenean. Horren inguruan, hiru egoera bereizi behar ditugu, KZren 1933. artikuluak beren beregi horietakoren bat aipatzen ez badu ere. 1. Erkide baten usukapioa erkidegoarentzat. Horrek esan nahi du erkideak erkide moduan duela edukitza eta ez gizabanako gisa; horrelakoetan, erkidegoarentzat eskuratzen du gauza, KZren 1933. art.aren arabera. 2. Erkide batek jabaria osoosorik usukapitzea berarentzat. Halako kasuetan, erkideak gizabanako gisa du gauzaren edukitza; edukitzeko titulua aldatu egin du eta gainerako erkideen eskubidea eragotzi edota baztertzeko egintzei buru eman die. Hori dela eta, beste erkideek usukapioa geldiarazten ez badute, gauzaren edukitza duen erkideak jabaria eskura dezake usukapio bidez. 3. Kuota usukapi daiteke, baldin eta erkide gisa edukitzen bada. 93. Usukapioaren objektua Kode Zibilak usukapioaren objektuari buruz egiten duen arauketak bi abiapuntu ditu. Lehenengo eta behin, KZren 1936. art.aren arabera, usukapio bidez eskura daitezke ÂŤgizakien arteko merkataritzan dauden gauza guztiakÂť. Xedapen hori KZren 437. art.ari lotu behar zaio; izan ere, azken horrek deskribatzen ditu edukitzaren objektu izan daitezkeen gauzak zein eskubideak eta, jakina dugunez, edukitza da usukapioaren oinarria. KZren 1936. artikulua lotu behar zaio 460.3 artikuluari ere, azken horren aginduz, edukitza azkendu egiten baita bere objektu diren gauzak merkataritzaz kanpo geratzen direnean. Bestetik, KZren 609. art.aren arabera, usukapioa jabetza eta gainerako eskubide errealak eskuratzeko modua da. Ondorenez, usukapioaren objektua eta ondorioa nahas daitezke. Eskuratu ere, usukapioaren bidez, edukitzaren objektu izan daitezkeen gauza zein eskubideen titulartasuna eskuratzen da, hots, titulua eskuratzen da eta ez gauza bera. Horregatik, bereizi behar ditugu, batetik, edukitzaren objektu izan daitezkeen gauzak (usukapio bidez, euren behin betiko titulartasuna eskura
baitaiteke) eta, bestetik, eskura daitezkeen eskubideak (izan ere, eskubide guztiak ezin dira usukapio bidez eskuratu). A) Ad usucapionem eduki daitezkeen gauzak Gorago esandakoaren ildotik, ezin dira usukapioaren objektu izan edukitzaren objektu izan ezin diren gauza guztiak. Hala eta guztiz ere, Estatuak baditu izan herri-jabarikoak ez diren bestelako ondasunak eta horiek usukapio bidez eskura daitezke. Usukapio bidez eskura daitezkeen ondasunak dira, hain zuzen, bertan behera utzitakoak; arean, ondasunak bertan behera uzten direnean, Estatuaren jabetzapeko ondasun bihurtzen dira eta gizabanakoek usukapi ditzakete horiek (EOLren 42. art.). Ondasun higigarriak edukitzaren objektu izan daitezkeenez gero, euren titulartasuna usukapio bidez eskura daiteke. B) Usukapio bidez eskura daitezkeen eskubideak KZren 609.3 art.aren arabera, usukapio bidez eskura daitezke ÂŤondasunen gaineko jabetza eta beste eskubide errealakÂť. Xedapen horren xedea beste batzuek agertzen dute, besteak beste, KZren 1930.1, 1940 eta 1951. artikuluek. Xedapen horiek guztiak eskubide errealei buruzkoak dira, kreditu-eskubideak ezin direlako usukapio bidez eskuratu. Usukapio bidez eskura daitezkeen eskubide errealak bi motatakoak dira: batetik, jabetza eta, bestetik, gainerako eskubide errealak. Jabetzari dagokionez, arazo bakarra da jabetza soila usukapi daitekeen ala ez erabakitzea. Bada, 1986ko martxoaren 26ko AGEk ukatu egin du hori, horrelakoetan eskubide erreala ezin delako ad extra eduki eta etengabe egikaritu (LACRUZ, ordea, horren kontra doa). Osterantzeko eskubide errealei helduz, esan ohi da eskubide erreal guztiak eskura daitezkeela usukapio bidez, ad usucapionem edukitzaren objektu izan ezin direnak salbu. Erregela hori orokorregia denez gero, beste baieztapen batzuk erabili behar dira usukapioaren benetako aukerak zehazteko; besteak beste, gorago aipatu dugun 1986ko martxoaren 26ko AGE. Horren arabera, usukapio bidez eskura daitezke ÂŤad extra eduki eta etengabe egikari daitezkeen eskubideakÂť; beste modu batera esanda, eskubideon egikaritzak publizitatea eman behar du. Hori dela eta, bananbanan aztertu behar ditugu eskubideak, usukapio bidez eskura daitezkeen ala ez erabakitzeko.
1. Inoren gauza erabili eta lupertzeko eskubideei dagokienez, gozamena (KZren 468. art.) eta erabiltze- zein biztantze-eskubideak (KZren 468. art., KZren 528. art.ak egiten duen aipamenaren arabera) usukapio bidez eskura daitezke. Aitzitik, zortasunek arazo larriagoak dakartzate. KZren 537 eta 538. art.en arabera, usukapio bidez eskura daitezke etengabeko zortasunak eta agerikoak, ez, ordea, etenkakoak eta agerikoak ez direnak. Hala ere, autore guztiek ez dute mugapen hori onartu. Esate baterako, LACRUZen ustez, «zortasunen edukitza etengabea izan dadin beharrezkoa da, beste edozein ius in re bezala, eskubidearen egikaritza ohikoa izatea, besterik ez»; horregatik, usukapioa gauzatzeko nahiko da edukitza etenik gabekoa eta baketsua izatea. Ideia horretatik abiatuz, DÍEZPICAZOk ondorio hau atera du: zortasuna eratzeko titulurik izanez gero, nahiz eta titulu hori baliogabea izan, usukapio bidez eskuratu daitezke etenkako zortasunak eta agerikoak ez direnak, zortasunon edukitza etenik gabekoa eta baketsua bada. 2. Zentsuei dagokienez, doktrinak asko eztabaidatu izan du zentsuak usukapio bidez eskura daitezkeen ala ez. Ezetz erantzuten duten autoreen iritziz, zentsuak pentsioak kobratzeko kreditu-eskubideak baino ez dira eta, izatez, kreditu-eskubideak ezin dira usukapio bidez eskuratu. LACRUZek, ostera, zentsuak usukapi daitezkeela uste du. Hori esateko, KZren 1957 eta 1959. art.en arau orokorrak hartzen ditu kontuan. Egia esan, gaitza da jabe ez dena zentsu-emaile bihurtzea; arean ere, zentsu-eskubideak ez dakar KZren 1940. art.ak aipatu gauzen gainean zuzeneko ukantza izateko ahalmenik (PEÑA). Dena dela, zentsuaren pentsioak jasotzeko eskubidea eduki daitekeela onartuz gero, usukapioa eraketa-titulu gisa har daiteke (DÍEZ-PICAZO). Bestalde, enfiteusi- eta azalera-eskubideak usukapi daitezke, inolako arazorik gabe. 3. Berme-eskubideei dagokienez, oro har esan ohi da berme-eskubide errealak ezin direla usukapioaren bitartez eratu. Hala ere, ALBALADEJOren ustez, hartzekodunak bahiaren edukitza izan behar duenez gero, usukapio bidez eskura daiteke bahia. Dena dela, iritzi horren kontra badira argudio erabakigarriak. Lehendabizikoa KZren 1857.2 art.ak ondorioztatzen du; artikulu horren aginduz, bahi eskubidea eratu dadin, beharrezkoa da pignoratutako gauza pignoratzailearen jabetzapekoa izatea. Hori dela medio, bahi eskubide erreala ez da eratuko, baliozkoa izateko baldintza hori bete ezean. Bigarrenez, KZren 1863. art.aren arabera, bahia eratzeko beharrezkoa da pignoratutako gauzaren edukitza hartzekodunak izatea; hortaz, edukitzak eskubide erreala eratzea baldin badakar, usukapioa alferrekoa da, eskubidea badelako hartzekodunak gauza pignoratuaren edukitza eskuratzen duen unetik.
Bestalde, hipoteka ezin da usukapio bidez eskuratu, hori Jabetza Erregistroan inskribatu behar delako. §29. USUKAPIOAREN BETEKIZUN OROKORRAK 94. Ugazaba moduan izatea Azaldu izan dugun moduan, Kode Zibilak bi usukapio mota arautzen ditu, bata eta bestea gauzatzeko beharrezkoak diren betekizunak desberdinak izanik. Batetik, usukapio arrunta (KZren 1940. art.); horretan, KZren 1941. art.ko baldintzaz gain, titulu zuzena eta onustea izan behar dira, usukapitzeko epeak laburragoak direlako. Bestetik, usukapio berezia (KZren 1959. art.); horretan ez da beharrezkoa, ez titulu zuzenik, ezta onusterik ere, horregatik, usukapitzeko epeak luzeagoak dira. Horiek horrela, badira usukapio mota batean zein bestean derrigor bete behar diren betekizunak. Horiek hiru dira: lehenik, ugazaba moduan edukitzea; bigarrenik, edukitza, horrek ezaugarri zehatzak izan behar dituela; eta azkenik, epea. KZren 1941. art.aren arabera, eskubidea behin betiko eskuratzeko beharrezkoa da ugazaba moduan edukitzea. Edukitzak «ezin du ukantza materiala edo edukitza naturala hutsa izan, edukitzak zibila izan behar du, hau da, gauzaren ukantza zein eskubidearen luperketa ugazaba izateko asmoarekin». Ugazaba moduan eduki behar denez gero, egintza zehatz batzuek ez dute edukitza behin betiko titulartasun bihurtzen (egintzok ez direlako ugazaba moduan gauzatzen). Kode Zibilak aipatzen ditu egintza horiek: jabearen jasamenarekin burututako egintzak eta jabearen baimen bidez gauzatutakoak (KZren 1942. art.). A) Jabearen jasamenarekin burututako egintzak Aspaldiko definizio baten harira, jabearen jasamenarekin burututako egintzei buruz hitz egin daiteke, «batetik, horiek burutzen dituenak ez duenean ugazaba izateko asmorik; eta, bestetik, egintzok jasan edo baimentzen dituenak ez duenean eskubidea galtzeko asmorik. Azken buruan, halako egintzek ez dute eskubiderik ematen, ezta kentzen ere» (GARCÍA GOYENA). Bistakoa denez, ius usus innocui kategoriaren barruan sar daitezke jabearen jasamenarekin burututako egintzak (ikus AGk 1983ko urriaren 30ean emandako epaia). Jabearen jasamenarekin burututako egintzek baldintza batzuk bete
behar dituzte: a) Jabearen onarpenarekin jardutea. b) Edukitza egoera zilegia izatea. Ondorenez, edukitzaileak ez du izan behar ugazaba izateko asmorik; bada, jabearen jasamenarekin jarduten duenak haren eskubidea aitortzen du eta gauzak erabili baino ez ditu egiten, nahiz eta horretarako baimen berezirik izan ez. Horren harira, noraezekoa da bereizketa bat egitea. Batetik, esangura hertsian jaberaren jasamenarekin burutzen diren egintzei buruz hitz egin daiteke; oinarritu ere, halako egintzak oinarritzen dira benetako edukitzaileak esanbidez edo isilbidez erakutsi duen borondatean. Bestetik, edukitzeko titulua azkendu eta gero irauten duten edukitza egoerei buruz mintzo gaitezke; hori berori gertatzen da, besteak beste, ondoko kasuetan: prekarioaren kasuan; titulua azkendu eta gero, gordailuzain zein komodatudunak gauza itzultzen ez dutenean etab. Jasandako edukitza edozein unetan ezezta daiteke. Ezeztapenak ezzilegi bihurtzen du edukitza hori; ordu arte, ordea, edukitza zilegia zen, jabearen jasamenarengatik. B) Baimendutako edukitza Halako kasuetan, edukitzeko baimen formala ematen dio titularrak edukitzaileari. Erregela orokor gisa, edukitza horren oinarria edukitzailearen eta hirugarrenaren arteko kontratua da, kontratu horren bidez hirugarrenari edukitzeko baimena ematen zaiola. Baimenarekin bete izan diren egintzek ez dute inolako eraginik baimen hori eman duen titularraren edukitzan, baimen horren bidez ezin delako edukitza izan ugazaba moduan. Horregatik, KZren 1942. artikulura ez dira horrelako edukitza egintzak biltzen, usukapitzeko aukerarik ez baitute ematen, edukitzeko modua aldatzen ez bada behintzat (ugazaba moduan ez bada edukitzen). Baimendutako egintza horien ezaugarriak hauexek dira (MORALES): 1. Edukitza justifikatzen duen titulua irmoa izatea; horrelako titulurik ez badago, edukitza jasandakoa izango da edo kudeatzaile moduan edukiko da. Bestetik, edukitza ahalbidetzen duen tituluak ez du usukapitzeko aukerarik ematen. 2. Ugazaba moduan ez edukitzea. 3. Baimena ematen duenak edukitzaren titulua usukapitzailearen
aurka jar dezake, usukapioa saihesteko. Baimendutako egintzen jatorria izan daiteke borondatezko titulua (esaterako, errentamendua, komodatua, gordailua, zainpean uztea, albazeagoa, borondatezko ordezkaritza) edo legezkoa (besteak beste, legezko ordezkaritza, guraso-ahala etab.). 95. Usukapitzeko balio duen edukitza Aurrerago esan dugun moduan, ugazaba moduan edukitzea beharrezkoa da usukapio bidez eskubidea eskuratzeko; horrelakoetan, itxura errealitate bihurtzen da. Zernahi gisaz, edozein edukitza ez da behin betiko titulartasun bihurtuko; aurretik ikusi dugunez, ugazaba moduan izateaz gain, edukitzak KZren 1941. artikuluak agindutako betekizunak izan behar ditu, eskubidearen behin betiko eskuraketa ahalbidetu dezan: jendaurrekoa, baketsua eta etenik gabekoa izan behar du, hain zuzen ere. A) Baketsua Edukitza aztertzean adierazi dugunez, edukitza indarkeriaz eskuratu arren edota edukitza horri indarkeriaz eutsi arren, edukitza modu horretara eskuratu duena edukitzailetzat joko da. Horiek horrela, indarkeriaz lortutako edukitza horrek ez du biderik ematen eskubidea usukapio bidez eskuratzeko. KZren 1956. art.aren aginduz, ebatsitako edo lapurtutako gauzak ezin dira usukapio bidez eskuratu, baldin eta delitua, falta, bien zigorra edo erantzukizun zibila eskatzeko akzioa preskribatu ez badira. B) Jendaurrekoa Edukitza jendaurrekoa izan behar denez gero, edukitzaileak berak agerrarazi behar du, egintzen bitartez, ugazaba moduan edukitzen duela. Arazoa da bereizi behar direla jendaurrekoa ez den edukitza eta edukitza klandestinoa. KZren 444. art.aren arabera, egintza klandestinoek ez dute inolako eraginik edukitzan; horrek esan nahi du ezin dela edukitzatzat hartu agerrarazten ez dena. Beraz, zer ezberdintasun dago edukitza klandestinoaren (edukitza ez dena) eta jendaurreko ez den edukitzaren artean (azken hori omen da KZren 1941. artikuluak aipatzen duena)? Ezberdintasuna hauxe da: jendaurrekoa ez den edukitza benetako edukitza da; dena den, ez du betetzen usukapitzeko beharrezkoa den baldintzetako bat. MORALES
MORENOren ustez, edukitza klandestinoak ez du eraginik aurreko edukitzaileari begira edo, bestela esanda, edukitza klandestinoak ez du ukitzen aurreko titularraren edukitza, KZren 444. art.aren aginduz. Publizitaterik ez izatea, berriz, oraingo edukitzaileari dagokio, titular izan daitekeen horri, hain zuzen ere; publizitaterik ezak ez du eragozten edukitzaile izatea, bai, ordea, usukapio bidez eskuratzea, edukitzak ez dituelako KZren 1941. art.ak zehaztutako ezaugarri guztiak. KZren 1941. art.aren arabera edukitzaren bi osagai agerrarazi behar dira aldi berean, edukitza ad usucapionem izan dadin: a) Gauzaren ukantza, ohiko erabileraren bitartez azaltzen dena. b) Ugazaba moduan edukitzea. KZren 1941. art.ak agintzen duen publizitateak potentziala izan behar du, hots, giza taldeko kide guztiek edukitza ezagutu eta aitortzeko aukera izan behar dute, giza talde horretan gauzatzen direlako edukitzailearen harreman ekonomikoak. Usukapioaren subjektu pasiboak (usukapituak, hain zuzen ere) edukitza ezagutzeko aukera izan behar du, bere eskubidearen kontrako ad usucapionem edukitza geldiaraz dezan. Beraz, eskakizun horren helburua da usukapituak ad usucapionem edukitza ezagutu dezan ahalbidetzea; horregatik, jendaurrekoa izan behar du edukitza horrek. 96. Usukapitzeko epea Aurrerago esan dugun bezala, ugazaba moduan edukitzeak titulartasun itxura ematen du; egoera hori legeak zehaztutako epean luzatzen bada, epe horretan agerrarazitako eskubidea behin betiko eskuratzen da. Hortaz, eskuraketa gauzatu dadin beharrezkoa da epe batzuk betetzea. Epeon oinarrizko ezaugarriak hauexek dira: legezkoak izatea, hots, legeak ezarritakoa; eta etenik gabekoak. A) Legeak ezarritako epeak Usukapioa arautzen duten legeetan ezartzen da zeintzuk diren usukapitzeko bete behar diren epeak, hots, usukapiorako zein epetan luzatu behar den edukitza. Epe horiek ordena publikokoak dira eta ezin dira negoziatu. Legeek bereizi egiten dituzte ondasun higigarrien gaineko titulartasunaren usukapioa eta ondasun higiezinen gaineko titulartasunaren
usukapioa eta, bi horien barruan, usukapio arrunta eta berezia: 1. Ondasun higigarriak (KZren 1955. art.): a) usukapio arrunta, hau da, titulu zuzen eta onustearekin, 3 urte. b) usukapio berezia, 6 urte. 2. Ondasun higiezinak (KZren 1957.etik 1959.erako art.ak): a) usukapio arrunta: 10 urte bertan daudenen artean eta 20 absenteen artean. «Bertan» eta «absente» adierazmoldeak eta adierazmolde horien arteko konbinazioak interpretatzeko, KZren 1958. artikulua aztertu behar da. b) Usukapio berezia: 30 urte, beste bereizketarik gabe. 3. Zortasunak: 20 urte (KZren 537. art.) Epea zenbatzeko, osoosorik hartu behar dira kontuan epearen hasierako eguna eta bukaerakoa, hots, epea luzatuko da hasierako egunaren 0 ordutik bukaerako egunaren 24 orduak bete arte (KZren 1960.3 art.) B) Epea etenik gabekoa izatea KZren 1941. art.aren arabera, ad usucapionem edukitzak «geldiarazpenik gabekoa» izan behar du. Betekizun hori ez dagokie usukapitzaileari edo usukapitzaileei, ezpada edukitzari berari; ondorenez, edukitzaren epea inolako geldiarazpenik gabe bete behar da. Betekizun hori pertsonei ez dagokienez, epea ez da pertsonala; beraz, edukitza epea oinordetza bidez lor daiteke. Oraingo edukitzailearen eta beraren kausatzaile edo kausatzaileen edukitza epeak batu daitezke, legeak ezarritako epeak bete daitezen (KZren 1960.1 artikulua). Horrez gain, epea etenik gabekoa izan dela uste izango da, KZren 1960.2 eta 466. art.en arabera. Aurreko artikulu horien aginduz, oraingo edukitzailea, lehenaldian ere izan bada edukitzaile, bitarteko denboran edukitzaile izan dela uste izango da, edukitza bidegabe galdu izan badu (KZren 466. art.) eta kontrako frogarik ez badago (KZren 1960.2 art.). 97. Ad usucapionem edukitza geldiaraztea Aurrean azaldutakoak esan nahi du ad usucapionem edukitza geldiarazi egin daitekeela; geldiarazpenaren ondorioz, ordu arte etengabeko
edukitza zena etenkako edukitza bihurtzen da. Usukapioaren ondoreetarako, aurretiaz igarotako denbora guztia baliorik gabe geratu eta epea berriz zenbatzen hasi beharko da. Doktrinan azaldu izan den lehenengo arazoa da «edukitza geldiaraztea» adierazmoldea egokia den ala ez. Esamolde hori ez da batere zehatza, edukitza bera ez delako geldiarazten, ezpada eskubidea behin betiko eskuratzeko beharrezkoa den epea; DÍEZPICAZOk dioenez, preskripzioa geldiarazten da. KZren 1943. artikuluak bi geldiarazpen mota bereizten ditu, biek ere ondore berdinak dituzten arren: geldiarazpen naturala eta geldiarazpen zibila, hain zuzen. Autoreek bereizketa hori kritikatu izan dute alferrekoa delako (DÍEZPICAZO). Hala eta guztiz ere, Kode Zibilak egindako sailkapen hori erabili behar bada, natural eta zibil adierazmoldeak zehaztu beharko ditugu. Geldiarazpen mota horiek adierazten dituzte derrigor bete behar diren bi osagaiak, etenik gabeko edukitzaren bitartez behin betiko titulartasuna eskuratu ahal izateko. Batetik, edukitza geldiaraziko da Kode Zibilak naturaltzat jotzen dituen arrazoiengatik bakarrik; ugazaba moduan gauzatzen den edukitza, berriz, «geldiaraz» daiteke Kode Zibilak zibiltzat hartzen dituen arrazoiengatik bakarrik. A) Geldiarazpen naturala KZren 1944. art.ak geldiarazpen naturala gertatzeko arrazoien artean aipatzen ditu edukitza urtebete baino gehiago etenda geratzea eragiten dutenak. Beraz, KZren 460. artikulura jo behar dugu edukitza galtzeko arrazoiak zeintzuk diren jakiteko, arrazoi horiek beroriek eragiten baitute ad usucapionem edukitzaren geldiarazpena. Besteak beste, ondokoak dira: objektua desegoki bihurtzea (KZren 460.3 eta 1936. art.ak); beste inoren edukitza, hots, jabeak edo bestelako hirugarrenak edukitzea (KZren 460.4 art.); gauza bertan behera uztea norberaren borondatez (gauza nahitaez utziko balitz, hori gabetze-kasu bat izango litzateke; KZren 460.1 art.); eta, azkenik, edukitza etenda geratzea urtebete baino gehiago (KZren 1944. art.). Kari horiek direla bide usukapioa geldiarazia izan dadin, edukitzaileak edukitzeari utzi behar dio urtebetetik gorako epean (KZren 1944. art.). Argi denez, artikulu horrek lotura estua du, bai 460.4 art.arekin, bai eta edukitza interdiktuen egikaritzarekin ere. Horren ildotik, interdiktuek edukitza berreskuratzea ahalbidetzen dute, horrelakoetan, KZren 466. art.ak xedatutakoa aplikatzen dela. Hori guztia dela eta, edukitzaren etendura eragin zuen egintzatik urtebete igaro arte, edukitza ez da geldiarazitzat joko (KZren 1944. artikulua).
B) Geldiarazpen zibila Geldiarazpen zibilaren arrazoiak numerus clausus dira eta arrazoiok edukitzeko moduei buruz dihardute; gainera, agintari eskudunaren laguntzarekin bakarrik egikari daitezke, KZren 441. art.aren arabera. Horren ondorioak hauexek dira: 1. Usukapituak, hau da, usukapio bidez eskubidea galtzear dagoen titularrak edo horren legezko zein borondatezko ordezkariak jardun behar dute; aurreko horien artean aipatu behar dira albazeak eta jarauntsi banatugabearen administratzaileak. Titularraren jardunak ad usucapionem edukitza geldiaraz dezan, usukapitzailearen titulua erasotu beharko du, edukitzaile izateko modua itxuratzen duen titulua, hain zuzen. 2. Epaiketaz kanpoko erreklamazioa ez da bide egokia eskuratze-preskripzioa geldiarazteko, edukitzailearen onustea ezaba dezakeen arren. Geldiarazpen zibila gauzatzeko moduak ondokoak dira: epailearen zitazioa, adiskidetze-ekitaldia eta usukapituaren eskubidea aitortzea. a) Epailearen zitazioa. KZren 1945. art.aren arabera, epaileak edukitzaileari egindako zitazioak geldiarazi egiten du preskripzioa, eskumenik ez duen epaileak egindakoa bada ere. Hobeto esateko, epaiak bakarrik geldiarazten du usukapioa, baina zitazioak usukapitzen jarraitzea galarazten du (DĂ?EZPICAZO). Agerikoa denez, demanda onartzen ez bada, usukapitzaile demandatuak usukapioari eutsiko dio, eta prozedurak iraun izan duen denbora ere epe barruan zenbatu ahal izango du. Usukapituak demandan akzio erreala egikaritu behar du usukapitzailearen kontra. Eskumenik ez duen epaileari demanda aurkezten zaionean ere, geldiarazpena gertatuko da. Hala ere, epailearen zitazioak ez du eraginik izango legezko solemnitateak ez betetzeagatik deuseza bada, auzijartzaileak demandari amore ematen badio eta edukitzailea absolbatua izan bada (KZren 1946. art.). b) Adiskidetze-ekitaldia. KZren 1947. art.aren arabera, adiskidetze-ekitaldiak geldiarazpena eragiten du, demanda jartzen bada adiskidetze-ekitaldia egin eta bi hilabeteko epean. c) Usukapituaren eskubidea aitortzea. KZren 1948. art.aren arabera, edukitzaileak esanbidez edo isilbidez usukapituaren eskubidea aitortzen badu, preskripzioa geldiarazten du. Horrelakoetan, edukitzeko modua aldatu egiten
da; aldaketa hori erabat zilegia da eta ad usucapionem edukitza azkentzen du, edukitzaz hitz egitean azaldu izan dugunez. Aitorpena esanbidezkoa izan daiteke (edukitzaileak aitortzen duenean ez duela ugazaba moduan edukitza izateko titulurik) edo isilbidezkoa. Bestetik, aitorpena egiteko edukitzaileak jarduteko gaitasuna izan behar du eta aitorpen hori usukapituari zuzendu behar zaio. Bukatzeko, esan beharra dago adierazpenak modu automatikoan geldiarazten duela ad usucapionem edukitza; ondorenez, aurreko usukapitzaileak edukitzari eutsiz gero, bestelako titulu baten bidez egingo luke. 98. Preskripzioari uko egitea Edukitzailearentzat usukapioa gauzatu den unean bertan, edukitzaile horren ondarean sartzen da eskuratu berri den eskubidea; aurrerantzean, eskubide horrek edozein eskubideren gorabeherak eta ezaugarriak ditu. Hori dela eta, eskubide horri uko egin ahal zaio, KZren 1935. art.aren arabera. Hor aipatutako xedapenetik hiru aukera atera daitezke: a) Lortutako preskripzioari, hots, usukapitzailearentzat gauzatutako preskripzioari uko egin dakioke. Ukoaren ondorioz, aurreko titularrak berreskuratzen du eskubidea, usukapitzaileak bertan behera uzten duelako; izatez, aurreko titularrak eskubidea izango luke, usukapiorik inoiz gauzatu ez balitz bezala. b) Usukapitzailearentzat usukapioa gauzatu baino lehen ere, ordu arte lortutako edukitza epeari uko egin ahal zaio. Kasu horretan, ez zaio inolako eskubideri uko egiten, oraindino eskubide hori usukapituarena delako; hala ere, ukoaren bidez, baliorik gabe geratzen dira eskubidea eduki izan den denboraren ondoreak, eskubidea behin betiko eskuratzeko nahiko izan ez den denboraren ondoreak, hain zuzen ere. c) Ezzilegia da biharetzi usukapitzeari uko egitea, hots, usukapitzeko baldintzak betetzen dituenak ezin dio etorkizunean usukapitzeari uko egin. Horiek horrela, edukitzeko modua aldatzen denean, ugazaba moduan izatetik beste modu batean izatera, usukapio bidez eskuratzea ezinezkoa da, baina hori ez litzateke izango benetako uko egitea. Bestalde, baliteke biharetziko uko egitea izatea, eta hori ez da zilegia, KZren 1935. artikuluak debekatu egiten duelako. 99. Ad usucapionem edukitza oinordetza bidez eskuratzea
Edukitzaileak bere epea osa dezake aurreko edukitzaileen denborarekin, hau da, edukitza ez da erabat pertsonala, ikuspegi objektibotik behinik behin. Horixe gerta daiteke, bai edukitzaren jarauntsi-oinordetza bidez (KZren 440. art.), bai eta inter vivos negozio juridikoen bidez ere (KZren 460.2 art.); bi kasuotan, KZren 1960.1 art.an xedatutakoa aplikatuko da. 100. Usukapio arruntaren betekizunak Usukapioaren epeak laburragoak dira, usukapitzailearen edukitzak betekizun gehiago betez gero. Horixe da usukapio arrunta, horretan, titulu zuzena eta onustea izan behar direla. A) Onustea Edukitza aztertzean azaldu izan dugu onustearen kontzeptua. Horren ildotik, KZren 1950. art.aren arabera, ad usucapionem edukitzailea onusteduna izango da, horrek uste duenean gauza eskualdatu zion pertsona gauza horren jabe izan eta, beraz, gauzaren jabaria xeda zezakeela. Halaber, KZren 1951. art.ak igorpen bat egiten du, edukitzaren arloan onusteari buruz emandako araubide horretara. B) Titulu zuzena Onustea eta edukitzaren tituluari buruzko presuntzioak aztertu ditugunean, azaldu dugu titulu gisa zer ulertu behar den. Usukapio arruntari dagokionez, titulua arautzen duten xedapenak gogoratu behar ditugu. Lehenengo eta bat, KZren 1952. artikulua; horren arabera, titulu zuzena da, legearen arabera nahikoa den titulua, usukapitutako jabaria edo eskubide erreala eskualdatzeko. Beraz, KZren 1953. art.arekin bat etorriz, tituluak baliozkoa izan behar du, nahiz eta eragingarria ez izan (BADOSA). Azkenik, 1954. art.ak dio titulua frogatu egin behar dela, ez baitago titulua dagoelako presuntziorik. ยง30. USUKAPIOA ETA JABETZA ERREGISTROA 101. Indarreko Hipoteka Legearen sistema
Etenik gabeko edukitza luzatzen bada legeak zehaztutako denboran zehar, eta edukitza horrek baldintza batzuk betetzen baditu, behin betiko titulartasuna eskuratzea eragingo du halako edukitzak. Edozelan ere, usukapioaren oinarria edukitzaren iraupena denez gero, arazo larria sortzen da usukapio hori eta Jabetza Erregistroa harremanetan jartzen direnean. Usukapioa gauzatzean eskuratutako titulua bakarrik inskriba daiteke Jabetza Erregistroan; ezin da, ordea, edukitza-prozesu osoa agerrarazi. Aurrenekoak izan ziren hipoteka legeek sistema batzuk ezarri zituzten eta sistema horiek Kode Zibilera bildu ziren; euren aginduz, usukapitzailearen titulua inskribatzea beharrezkoa zen, titulu horrek hirugarrenei kalte egin ziezaien (KZren 1949. art.). Aurreneko hipoteka lege horiek Jabetza Erregistroan edukitza inskribatzea ahalbidetu zuten. Gaur egun, aldiz, hori ezinezkoa da HLren 5. art.aren arabera. Egungo legeak sistema ezberdina ezarri du 35 eta 36. artikuluetan; artikulu horiek arautu dituzte, hain zuzen ere, secundum tabulas usukapioa eta contra tabulas usukapioa. 102. Secundum tabulas usukapioa A) Kontzeptua Secundum tabulas usukapioa da Erregistroko titularraren usukapioa, eskubidea behin betiko eskuratu ez duenean, ez traditio bidez, ezta HLren 34. artikuluaren bidez ere. HLren 35. artikuluak ahalbidetzen du titular horren usukapioa; hala ere, ez du usukapio hori bereizten benetako edukitza-prozesutik, prozesu hori Erregistrotik kanpo gauzatzen dela. Inskribatutako titularrak benetan izan behar du edukitza, horren gaineko presuntziorik ez bada ere. Hortaz, secundum tabulas usukapioa ez da usukapio formala edo Erregistroko usukapioa bakarrik. HLren 35. art.ak erraztu egiten du Erregistroko titularraren usukapioa, presuntzio bat ezartzen baitu, edukitzak ezaugarri batzuk betetzen dituela uste ahal izateko; izan ere, ezaugarri horiek derrigor behar dira etenik gabeko edukitzak ahalbide dezan eskubidea behin betiko eskuratzea, edukitza izan den modu berean. Horixe da Erregistroak ematen duen legitimazio-printzipioaren ondorioa. B) Usukapioa errazten duten hipoteka bideak HLren 35. art.aren arabera ondokoak dira: 1. Titulu zuzena. HLren 35. art.aren arabera, inskripzioa titulu zuzena
da. Horrek interpretazio arazoak dakartza. Autore batzuen ustez, inskripzioa tituluaren ordezkoa da; beste batzuen iritziz, ordea, inskripzioak ezin du titulua ordeztu, ez baitago titulu zuzenari buruzko presuntziorik. Interpretaziorik egokiena eginez gero, badirudi inskripzioa berez ez dela usukapio arruntak behar duen titulu zuzena; izan ere, inskripzioak Zuzenbide zibilak emandako tituluak errespetatzen ditu. HLren 35. art.ak balio gabeko titulua baliozkotzen ez duen arren (hori HLren 33. art.ari begira kontraesan argia izango litzateke), balio gabeko tituluei titulu zuzen izateko egokitasuna ematen die, usukapio arruntaren ondoreetarako. Horiek horrela, titulu zibilik denean, titulu horrek usukapitzeko baliorik ez badu ere, HLren 35. art.aren arabera usukapio arrunterako baldintza betetzen da, tituluaren egokitasunik eza inskripzioak ongitzen duelako. HLren 35. artikuluak KZren 1940. artikulua aplikatzen du eta KZren 1952. artikuluari azalpen berria ematen dio. KZren 1940. art.aren arabera, usukapio arrunterako beharbeharrezkoa da titulu zuzena; inskribatutakoa zehatza ez denez gero, inskripzioak berak zuzen bihurtuko du, usukapioa ahalbidetuz. Beraz, HLren 35. artikuluak KZren 1952. artikulua aldarazten du: inskripzioa egin izan bada, titulu zuzentzat hartu beharko ditugu jabaria eskualdatzeko balio dutenak, bai eta inskribatuta daudenak ere. 2. Ad usucapionem edukitzaren ezaugarriei buruzko presuntzioa. HLren 35. artikuluaren arabera, edukitza jendaurrekoa, baketsua, etenik gabekoa eta onustekoa dela uste da. Edukitzari berari buruzko presuntziorik ez bada ere, beraren ezaugarri zehatz batzuei buruzko presuntzioa agertzen da. Ezaugarri horiek KZren 1940. art.ra bildu dira orokorrean eta, usukapio arruntari dagokionez, KZren 1950. art.ra. Presuntzio horien aurkako froga onartzen da. a) Edukitza jendaurrekoa izatea. Hortaz, HLren 35. artikuluaren aginduz, secundum tabulas usukapioari ez zaio aplikatuko KZren 444. artikulua, horren kontrako frogarik ez badago. b) Edukitza baketsua izatea, edukitza indarkeriaz eskuratu bada ere. Horrek ez du esan nahi usukapioak hasierako akats hori konponduko duenik, kontrako froga onartzen baita. c) Edukitza etenik gabekoa izatea inskripzioak dirauen bitartean. d) Onustea izatea. Jakina dugunez, HLren 35. artikuluak presuntzio bat ezartzen du, Erregistroko titular usukapitzailearen inguruan. Bada, presuntzio horrek indartu egiten ditu KZren 434 eta 1951. art.etan ezarritako presuntzioak; areago oraindik, presuntzio horien eragina zabaltzen dio inskribaturiko titularraren aurrekoari (titularraren kausatzaileari, hain zuzen) KZren 442. art.ak bestelakoa xedatzen badu ere.
HLren 35. art.ak ez du presuntziorik ezartzen, edukitza ugazaba moduan izan denik uste ahal izateko. C) Betekizunak Secundum tabulas usukapioaren betekizunak hauexek dira: a) Pertsona berbera izatea Erregistroko titularra eta benetako ad usucapionem edukitzailea. b) Edukitzaren objektu izan daitezkeen jabari edo eskubide errealei buruzko inskripzioa izatea. Baztertu egiten dira, beraz, errentamenduak (kreditu-eskubide direlako) eta erosteko aukera (HEren 14. art.). c) Inskribatutako titularrak jabe ez den batengandik eskuratu behar du usukapituriko eskubidea eta ez du izan behar Erregistroko fede publikoaren babesik (HLren 34. art.); izan ere, Erregistroko fede publikoaren babesa badu, ez du usukapitu beharrik eskubide horiek eskuratzeko. Beraz, secundum tabulas usukapioak eragina du HLren 34. art.aren babesik ez dagoen kasuetan (dohain bidezko eskuraketa edo heriotzarenondoriozko oinordetza kasuetan), baita inmatrikulatzean ere. D) Ondoreak a) HLren 35. artikuluak usukapio arrunta ahalbidetzen du. Dena dela, titulua inskribatuta egoteak ez du usukapio berezia usukapio arrunt bihurtzen, HLren 35. art.ko presuntzioa iuris tantum erakoa baita. b) Usukapioaren epea zenbatzen hasteko, kontuan izan behar da usukapitzailearen titulua noiz agerrarazi den Erregistroan; inskribatutako titularra inskripzioa gauzatu aurretik hasi bada edukitzen, benetako denbora zenbatu beharko da. Horregatik, HLren 35. artikuluak dioenean ÂŤidazkuna indarrean dagoen bitarteanÂť, presuntzioen eragingarritasunari buruz dabil, eta inskripzioa gauzatu den unetik bakarrik du eragina. Ondorioz, usukapioa gauzatzeko epea zenbatzen hasten da ugazaba moduan edukitzen hasten den unetik, inskripzioaren data kontuan hartu gabe. 103. Contra tabulas usukapioa A) Kontzeptua
1944ko Hipoteka Legeak hamaika berrikuntza ekarri zituen eta horietako bat izan zen usukapioak (egitate batek) Erregistroko titularrari kalte egin ahal izatea. Gaur egun, usukapio mota hori HLren 36. artikuluan arautzen da, eta artikulu horrek KZren 1949.a indarrik gabe utzi du. Horren kontra doaz 1992ko martxoaren 31n eta 1999ko uztailaren 19an Auzitegi Gorenak emandako epaiak. Aurrerago ikusi dugun moduan, usukapioa jabetza eskuratzeko moduetako bat da (KZren 609.3 art.). Usukapioa, izatez, egitateetan oinarritzen da eta era horretako prozesuak ezin dira Erregistroan agerrarazi. Labur esateko, usukapioaren bidez, egitezko egoera benetako eskubide bihurtzen da, eta egitateak ezin direnez Jabetza Erregistroan inskribatu (HLren 2 eta 5. artikuluak), ezinezkoa da Erregistroan agertzea usukapio bidezko eskubide errealaren eskuraketa prozesu osoa. Nolanahi den ere, Hipoteka Legeak ahalbidetzen du inskribatutako titularraren (hots, edukitza-prozesuan usukapitua den horren) kontrako usukapioa gauzatzea. Usukapitzeko modu horri contra tabulas deritzo, Erregistrotik kanpo gertatzen delako eta inskripzioaren hitzezhitzezko adierazpenen kontra doalako. HLren 36. art.ak bi egoera ezberdin arautzen ditu: batetik, inskribatutako titularraren kontra gauzatzen den usukapioa eta, bestetik, titular horrengandik eskuratzen duenaren kontra gauzatzen dena, HLren 34. art.ak agindutako baldintzak betetzen baditu. Hortaz, usukapioaren ondoreetarako, bereizi beharrekoak dira, aurrena, usukapioa hastean ondasun higiezinaren jabe dena —bai eta horren ondorengoak ere—, eta, hurrena, ad usucapionem edukitza hasi ostean Erregistroko titularrarengandik finka eskuratzen duena, hots, usukapio-loturari begira hirugarrena dena. B) Erregistroan inskribatutako titularraren kontrako usukapioa HLren 36.3 artikuluak usukapioa hastean ondasun higiezinaren jabe denaz ari da —eta horren ondorengoez—, eta usukapioa arautzen duen legeria zibilera jotzen du. Horregatik, Erregistroaren kontrako usukapio arrunta onar daiteke, usukapituaren inskripzioak ez duelako eraginik contra tabulas usukapitzailearen onustean. Halaber, finka inmatrikulaturik eta titularraren eskubidea inskribaturik direnean, titular horrek erabil ditzake KZren 1944. artikuluan, eta 1945 eta ondorengoetan aitortutako bide guztiak, baita hipoteka legeak eta, zehatzago esateko, HLren 41. art.ak ematen dizkionak ere. Usukapioa usukapitzailearentzat gauzatu denean, usukapitzaile horrek bere titulua inskribatu ahal izango du Erregistroan, bai eskubidea duela
adierazten duen epaiaren bidez, bai eta hipoteka sistemen bitartez ere (esaterako, jabari-espedienteaz). C) Erregistroan inskribatutako titularrarengandik eskuratzen duen hirugarrenaren kontrako usukapioa, hirugarren horrekHipoteka Legearen 34. artikuluko baldintzakbetetzen dituenean HLren 36. art.aren arabera, ondoko egoerak bereizi behar dira: a) Gauzatutako usukapioa Horrelakoetan, usukapitzaileak eskuratua du edukitako ondasuna edo eskubidea. Hori dela eta, hirugarrenak ondasuna edo eskubidea eskuratzen du, Erregistroaren arabera besterentzeko ahalmena izan eta HLren 34. art.ak ezarri gainerako baldintzak betetzen dituenarengandik. Alabaina, egiatan, hirugarrenak ondasuna edo eskubidea eskuratzen du dagoeneko Erregistroz kanpo titular ez denarengangik. Labur-zurrean esanda, Erregistroa ez da zehatza. HLren 36. art.aren aginduz, usukapioak hirugarren eskuratzailearen kontra eragina izango du, baldin eta: a) Frogatzen bada ÂŤfinka edo eskubidea eskuratu aurretik, hirugarrenak ondokoa zekiela edo hauxe jakiteko zentzuzko bideak eta arrazoiak zituela: eskualdatzailea ez zen beste pertsona batek zuela finka edo eskubide horien egitezko edukitza ugazaba moduanÂť [HLren 36.1.a) art.]. b) Aurreko arauen arabera, finka edota eskubidea eskuratzean egitezko edukitza hori bazegoela ez badu jakin edo jakiteko modurik ez badu izan, hirugarrenak esanbidez edo isilbidez edukitza hori onartzen badu eskuraketaren ondorengo urtebetean zehar [HLren 36.1.b) art.]. Nabaria denez, HLren 36. artikuluak bereziki babesten du onustedun hirugarrena, HLren 34. art.aren baldintzak betetzen dituelako. Onuste hori finkaren egitezko inguruabarrei zabaldu behar zaie, baldin eta HLren 36. artikuluan xedatutako kasuren bat ematen bada. b) Urtebetean gauzatuko den usukapioa Horrelakoetan, hirugarrenak oraindik benetako jabea denarengandik eskuratzen du ondasuna edo eskubidea; izan ere, usukapitzaileak oraindik ez du usukapioa burutu, horretarako urtebete falta zaiolako.
Doktrinak kasu horri kuasigauzatu usukapio deritzo. Erregistroaren arabera benetako titular denarengandik eskuratu du hirugarrenak; hirugarrena benetako titularra da, usukapitzaileak oraindino ez duelako eskuratu (urtebete geratzen baitzaio). Horrexegatik, hirugarren eskuratzaileak Erregistroko (HLren 41. art.) eta Erregistroz kanpoko baliabide guztiak erabil ditzake ad usucapionem edukitza geldiarazteko. Kasu horretan, eskubide errealen publizitate sistema ezberdinek elkar jo egiten dute: edukitzak eta Jabetza Erregistroak, hain zuzen ere. Elkarjotze hori konpontzeko irtenbideek bi sistema horiek konbinatu nahi dituzte: batetik, usukapioa gauza dadin, edukitza jendaurrekoa izan behar da KZren 1941. art.aren arabera, gorago ikusi izan dugunez; bestalde, hirugarrenaren eskuraketa Erregistroko idazkunek ematen duten publizitatean oinarritu izan da. Halakoetan eta hipoteka-printzipioei eusteko, Erregistroak lehenespena eman beharko lioke HLren 34. art.ko baldintzak betetzen dituen hirugarren eskuratzaileari; baina, elkarjotze horretan usukapioa nagusitzen da, HLren 36. artikuluak agintzen dituen inguruabarrak ematen badira. Ondorenez, HLren 36. artikulu hori 34. art.aren salbuespena izango litzateke. Beraz, usukapioak hipoteka-hirugarrenari kalte egingo dio, horrek ez badu bere eskuraketa ad usucapionem edukitzailearen aurka jartzen., hau da, eskuraketa gauzatu eta hurrengo urtean usukapioaren aurka jartzen ez bada, esanbidez edo isilbidea. Hasita dagoen usukapioaren aurka jartzeko urtebeteko epea du; epe hori kontratua burutzen den unetik zenbatuko da, eta ez inskripzioaren unetik. c) Gauzatzeke dagoen usukapioa, hau da, urtebete igaro ondoren gauzatuko dena Egitezko egoera baino ez da eta prozesu guztia amaitu ez denez gero, usukapioarekin ez du zerikusirik. Hirugarrenak benetako jabearengandik eskuratzen du; hortaz, Erregistroa eta Erregistroz kanpoko errealitatea bat datozenez gero, ez du HLren 34. art.aren babesik behar. Bistakoa denez, finkaren egoerak eragina izango du hirugarren eskuratzailearengan, gauzatzeke dagoen usukapioa betez gero, jabeusukapitu bihurtuko litzatekeelako. HLren 36.2 artikulura bildu da kasu hori; artikulu horrek hauxe xedatzen du: ÂŤhasita dagoen preskripzioak kalte egingo dio inskribatutako titularrari, baldin eta preskripzio hori geldiarazten ez badu gorago adierazitako moduan eta epean, guztiz gauzatu aurretik ere usukapioa geldiaraz daitekeela kontuan hartu gabeÂť. Xedapen horrek ez dio ezer gehitzen usukapitzeko prozesu arruntari eta HLren 36. artikuluko 3. lerrokadara bildu beharko
genuke. Eskuratzailea benetako titular bihurtzean, usukapio prozesuan parte hartuko du; beraz, titulua kalifikatuko da eta epea zenbatuko da legeria zibilaren arabera. Atzenean, HLren 36.2 art.aren bidez, inskribatutako titular usukapituarengandik eskuratu duena usukapioaren egitezko egoeran sartzen da, hots, prozesu horren alderdi izango da. Horregatik, eskuratzaile horri kalte egingo dio aurreko titularraren kontra usukapitzaileak irabazi izan duen denbora; izan ere, usukapitzen den jabari edo eskubide erreala inskribatuta egoteak ez ditu inondik inora aldarazten kasuari aplikatu beharreko arau zibilak. 104. Usucapio libertatisa HLren 36.4 artikuluak usukapio askatzailea arautzen du. Norbaitek ugazaba moduan edukitzen badu eskubide erreal batekin kargatutako finka, usukapioa gauzatzen denean, ordu arte finka kargatzen zuten eskubide errealak azkenduko dira. Tantum praescriptum quantum possessum erregela orokorraren ondorioa baino ez da hori.
III. ZATIA JABETZA ETA JABETZA BEREZIAK
Hamabigarren gaia JABETZA-ESKUBIDEA Laburpena: §31. Jabetza-eskubidearen kontzeptua eta bilakaera historikoa 105. Jabetza-eskubidea: erabateko ahalmena, zuzenekoa eta esklusiboa 106. Jabetza-eskubidea: bilakaera historikoa, erakunde gisa eta doktrinala 107. Jabetza-eskubidearen egitura teknikoa: jabearen ahalmenak eta eginbeharrak §32. Jabetza pribatua Espainiako Konstituzioan 108. Azalpen orokorra 109. Jabetzari buruzko lege-erreserba 110. Jabetza-eskubidearen oinarrizko edukia 111. Jabetzaren gizarte-eginkizuna
§31. JABETZA-eskubideAREN KONTZEPTUA ETA BILAKAERA HISTORIKOA 105. Jabetza-eskubidea: erabateko ahalmena, zuzenekoa eta esklusiboa Jabetza-eskubidea eskubide subjektiboa da; eskubide horren objektuak dituen erabilera ekonomikoen artean, jabetzaren titularrak lor dezake antolamendu juridikoak ahalbidetzen duen erabilera ekonomikorik zabalena. Beste hitz batzuekin esateko, jabetza-eskubidearen titularrak ase ditzake ondasun zehatz baten gain dituen interesak, oparoak baitira horretarako jabetza-eskubideak ematen dituen aukerak. Zernahi gisaz, esan beharra dago arauek betidanik mugatu izan dutela aukera hori, muga horien hedadura eta sakontasuna oso aldakorrak izan badira ere. Dena dela, jabetza-eskubidea, guztiz mugagabea ez bada ere, errealitatean izan daitekeen eskubiderik zabalena da; horixe adierazten dute zuzenbide erromatarretik jasotako zenbait esaldik, adibidez, jabetza plena in re potestas dela dioenak. KZren 348. artikuluan ere osotasun ideia hori agertzen da: «jabetza da gauzak gozatu eta xedatzeko eskubidea, eta legean ezarritako mugapenak baino ez ditu». Osotasun ideia horrekin batera, bada beste ideia bat ere, erregela orokor gisa: jabetzaren
titularrak berak bakarrik lortu ahal izango du gauzaren erabilera eta, horretarako, ez du behar gainerako subjektuen laguntzarik (hori delaeta esan ohi da jabetza-eskubidea zuzenekoa dela); horretara, hirugarrenek titularrari bere ahalmenak egikaritzen utzi behar diote, egikaritza horri nahasmendurik eragin gabe. Are gehiago, jabeak ahalmena du bere eskubidetik hirugarrenak baztertzeko, ahalmen hori jabe orok duela: esklusibotasuna berez dagokio jabetza kontzeptuari, legeak emandako definizioan ezaugarri hori beren beregi aipatu ez arren. Laburbilduz, eskubide errealen eredua jabetza-eskubidea da eta horren oinarrizko ezaugarriak dira osotasuna eta esklusibotasuna. Edozelan ere, jabetza pribatuaren itxuraketa hori iraganeko une historiko bati dagokio eta, gaur egun neurri batean baliozkoa bada ere, aldaketa ugari izan ditu (aldaketa horiek geroago aztertuko ditugu). Horrela, jabetza-eskubidea zehazteko beste elementu batzuk hartu behar dira kontuan. 106. Jabetza-eskubidea: bilakaera historikoa, erakunde gisa eta doktrinala Goian definitu egin dugu jabetza-eskubidea eta, bertan esan dugunez, jabetza-eskubidearen ezaugarriak dira osotasuna, zuzenekoa izatea eta esklusibotasuna. Lehendabiziko ezaugarria, hots, osotasuna, arauek kasuankasuan gauza gozatzeko ematen duten aukerarik zabalena da; bigarrena, berriz, gozatze hori gauzatzeko hirugarrenen laguntzarik behar ez izatea; eta, azkenik, hirugarrena (esklusibotasuna), zuzenekoa izateak dakarren ondorioa: gauza gozatu ahal bada hirugarrenaren laguntzarik gabe, jabeak edonor bazter dezake bere eskubidetik, eskubide horri kalterik eragin gabe. Ezaugarri horiek adierazi izan dira KZren 348. art.an ere. Artikulu hori, izatez, bilakaera historiko luzearen ondorioa da eta bilakaera hori aztertu beharra dago, jabetzari buruzko definizioaren inguruan eratu izan delako Zuzenbide zibilaren sistema orokorra eta, bereziki, ondasunei buruzko arauketa. Jatorrian, zuzenbide erromatarrak estuestu lotu zituen jabetzari buruzko ulerkera eta aldi hartako gizarte bizitza. Esangura horretan, jabe nagusiak (hirian bizi zirenak, alegia) bizitza publiko edo politikoaren protagonistak ziren eta, horregatik, botere politikoaren zeinu zen jabetza; gauzak horrela, jabetzak, botere politikoaren ezaugarriak izateaz gain, nolabaiteko kuasisubiranotasuna ematen zuen, hau da, dominium ex iure Quiritiuma. Dominiun horren ezaugarriak osotasuna eta mugagabetasuna ziren eta horiexek izan ziren, izan ere, edozein jabetza motaren oinarriak zuzenbide erromatarraren historian zehar, Mendebaldeko Inperioa desegin arte. Ildo horretatik, azpimarratu behar dugu ikuspegi horren arabera jabetzaren ideia baterakoia dela: jabetza gauzen gaineko ahalmena da; ahalmen hori
beti da berbera, ahalmen horretan ez baitute inolako eraginik subjektuaren ezaugarriek, objektuaren izaerak edo objektu eta ahalmen horien bidez subjektuak egindako jarduerek. Geroago, erregimen feudalarekin aldatu egin zen erabat jabetzari buruzko ulerkera hori. Erregimen feudalak ordeztu egin zuen Mendebaldeko Erroman nagusi izan zen antolaketa politikojuridikoa, salbuespen eta berezitasun garrantzitsuak eginez. Sistema feudalean, lurraren gaineko jabaria, erregearen jabetza eragingarria nolabait, feudojaunei eman zitzaien. Horrela, feudojaunek, lurretik onura atera ezezik, eskuratu zuten lur eremu horretan bizi ziren pertsonen gaineko jurisdikzioa ere. Nolanahi den, feudojaunek ez zuten eurek zuzenean lurretik onura ekonomikoak ateratzen; aitzitik, hori feudopekoek egiten zuten: feudojaunak feudopekoei ematen zien lurra landu eta bertatik fruituak ateratzeko betiereko eskubidea, prestazio batzuen truk, prestazio horiek betiereko eskubideari jarritako zamak zirela ulertuta. Horren harira, betiereko eskubide hori halanolako jabetza gisa itxuratu zen (jabari erabilgarri edo azpijabaria) eta, horrekin batera, gauza beraren gaineko beste jabetza mota bat agertu zen (feudojaunaren jabari nagusia). Beraz, feudopekoen jabetzak mugapen, lotura eta zamak zituen. Jabetzari buruzko ulerkera horren azpian, gaur egungo legelarientzat ezohiko den ideia bat zegoen, jabari zatituaren ideia, hain zuzen: gauza beraren gain bi jabetza mota egon zitezkeen, erkidego edo titularkidetasunik eratu gabe. Beste modu batera esateko, azpiko jabea eta jabe nagusia gauza beraren jabe ziren; horien eskubideen edukia desberdina izanik ere, eskubideok izaera bera zuten, jabetza-eskubide baitziren. Jabetza bat baino gehiago izateak berez ekarri zuen zuzenbide erromatarraren egitura haustea, azken hori oinarrituta baitzegoen jabetzaren osotasun eta esklusibotasunean. Erregimen feudalaren aldian ere, jabetza zatituari buruzko ideia ezeze, ikuspuntu juridikoekonomikotik garrantzia duen beste fenomeno bat agertu zen: amortizazioa, alegia. Amortizazioa zela bide, ondasun batzuek xede zehatza zuten: bai auzotarrek erkidegoan aprobetxatzeko, bai Elizaren beharrizanak betzeko destinatzen ziren ondasunok (izan ere, Elizak ondare handia pilatu izan zuen tarteko mendeetan zehar) edo, bestela, noble leinu zehatzari lotuta zeuden, maiorazgo edo premutasunaren bidez. Halako beharrizanek euren horretan zirauten denboran zehar, hau da, ez zeuden belaunaldi zehatz bati lotuta; horregatik, herri-ondasunak, Eliz ondasunak eta maiorazgopeko ondasunak saltzeko debekua ezarri zen (ondasun horiek saltzeko ezintasun horren arabera, berez bereko ondasun izena eman zitzaien). Halako egitura juridikoaren ondorioz merkataritza murriztu egin zen; izan ere, ondasun higiezinak ezin ziren xedatu eta tarteko mendeetan ondasun horiek izan ziren, hain zuzen ere, landa-ekonomiaren oinarrizko euskarriak. Hori dela eta, eskasak izan ziren moneta fluxuak eta, orokorrean, balore ekonomikoen mugikortasuna ere; horrek berarekin ekarri zuen garapen ekonomikoa geldiaraztea. Zernahi gisaz, hirietan merkataritza indartuz joan zen, burgesiak bultzatuta. Burgesia horrek feudalismoaren aurkako iraultza liberala eragin zuen eta, horrekin, jabetzaren araubidea hagitz aldatu zen. Iraultza liberal burgesak erregimen feudalaren oinarri juridikopolitiko guztiak ezerezean utzi zituen, bai eta jabetzari buruz ordu arte zegoen araubidea ere. Burgesiak bi esparrutan egin zuen feudalismoaren aurka:
ideologia-mailan, feudalismoak ezarritako pribilegio-araubidearen aurka, eta maila ekonomikoan. Horren harira, aldi hartako kapitalismo jaioberriaren garapenerako nahitaezkoa zen kapitala diruz pilatzea, herrilanak finantzatzeko, kanpo merkataritzan parte hartzeko eta sortu berria zen industria-jarduera bultzatzeko. Arrazoi horiek direla bide, Ancien Regimea suntsiaraztean, jabetzaren ulerkera berria sortu zen nahitaez. Ulerkera horren arabera, ez zegoen jabetzari mugapenak, loturak edo zamak jartzerik. Murrizketa horiek gorrotagarriak eta guztiz onartezinak ziren; hala ere, aldi baterako jar zitezkeen, salbuespen gisa. Horretara, alde batetik, ideologia liberalaren ustez (Zuzenbide natural arrazionalistaren eragina izan zuen ideologia horren iritziz) nortasunaren proiekzioa zen jabetza; beraz, jabetza horretan ezin zuten esku-hartzerik izan Estatuak, ezta hirugarrenek ere. Beste hitz batzuekin esateko, jabetza gizabanakoaren ukiezintasun-esparrua zen, hots, gizabanako horrek edozein hirugarrenen (pribatu zein publiko) aurka zuen onurabidea. Beste aldetik, ideologia horri esparru ekonomikoaren ideia batzuk gehitu behar zaizkio, guztiek ere oinarri bera baitute: liberalismoaren doktrina ekonomikoen arabera, jabearen ahalmena mugagabea izan behar da, jarduera ekonomikoa arrazionala izan dadin; horrela, nahitaezkoa zen desamortizazio zein jaregite prozedurak abian jartzea eta berez bereko ondasunak (auzo ondasunak, Eliz ondasunak eta maiorazgopeko ondasunak) xedatu eta saltzeko debekua kentzea. Ideologia liberal eta burges hori kodegintzaren oinarri izan zen; horregatik, Code Napoléonen emaitza gisa, jabetza definitu zen KZren 348. art.ak aipatzen duen osotasunaren bidetik. Jabetza-eskubide hori burgesia berriaren statu quoa zen; burgesia hori aberastu zen desamortizazioaren, herrilan handien, industria jaioberriaren eta kolonietako merkataritzaren ondorioz. Aldi berean, bakoizkeriaren aldeko askatasun-araubidea ezarri zen, jabetza gizabanakoak duen subiranotasunaren agerpena zela ulertuz («herritarrari jabetza, subiranoari inperioa»). Horren harira, jabetza-eskubidea Zuzenbide zibilaren barruan arautu zen. Zuzenbide horren espiritua CAMBACERESek deskribatu zuen, esaldi adierazgarri honen bidez: «Gizabanakoak hiru gauza behar ditu gizartean bizitzeko: bere buruaren ugazaba izatea; berak dituen beharrizanak asetzeko behar besteko ondasunak izatea; eta, bere interes nagusiaren arabera, gizabanakoak bere burua eta ondasunak xedatzeko ahalmena izatea. Hortaz, eskubide zibil guztiak ondokoetara biltzen dira: askatasun eskubide, jabetza-eskubide eta kontratatzeko eskubidera». Lehen esan dugunez, ulerkera hori kode zibil guztietan agertu zen eta, batez ere, Code Napoléonean (544. art.). Code hori hemeretzigarren mendeko kodeen eredu izan zen, horien artean Espainiako Kode Zibila ere izanik (horrela, Espainiako Kodeak liberalismo bigunagoaren eragina jaso zuen, kode hori Espainiara berandu heldu zelako, ezbairik gabe). Azkenik, aldi modernoan arras aldatu zen oraintsu azaldutako ulerkera. Alde batetik, politika eta gizarte istiluek jabetzaren ideia hori guztiz eraldatu zuten eta, ondorioz, neurri handi batean behintzat, Zuzenbide zibilaren oinarriak ere eraldatu egin ziren. Istiluon arrazoiak oso ezagunak egiten zaizkigu: batetik, «gizarte auzia», jabetza eta lanaren artean dauden gatazken agerpena besterik ez dela; bestetik, sistema kapitalistak
ekoizpena handitzeko dituen beharrizanak; azkenik, industrializazioak dakartzan hiri-kontzentrazio handiak eta langileak antolatzeko ahalmenaren sorrera etab. Arrazoi horien guztien ondorioz, eskubideen egikaritzari buruz, kontuan hartu behar dira gizarte osoak dituen beharrizanak eta ez, ostera, gizabanakoek bananbanan dituztenak. Horrek eragina du jabetzari buruzko kontzeptuan eta, horretara, kontzeptu horrek transformazioak izan ditu: lehenengo transformazioan, jabetza ezin daiteke izan jabearen borondateak duen subiranotasun esparrua; izan ere, jabetzak jabearen interesa barneratu behar du eta interes hori gizarteak babesteko modukoa izan behar da (azalpen horri lotuta dago IHERINGen obra eta autore hori inoiz izan den juristarik ospetsuenetakoa da). Hurrengo transformazioan, eskubideaz abusatzeari buruzko teoria agertu zen; teoria horren arabera, abusuaz hitz egin daiteke, jabetza ez denean erabiltzen bere ohiko helburua lortzeko; halako kasuetan, jabearen nahierakeria eragotzi behar da (eskubideaz abusatzearen kontzeptua lotu behar zaio Frantziako bi juristen ekarpenari, hain zuzen ere, SALEILLES eta JOSSERANDen ekarpen doktrinalari). Geroenean, jabetza kontzeptuaren azken transformazioan, gizarte-eginkizunaren kontzeptua agertzen da: eskubide subjektibo den aldetik, jabetzak ahalmenak eman eta, horrez gain, gizarte eginbeharrak ezartzen ditu. Eginbeharrak ezarri arren, jabetzak bere titularrari onurak ematen dizkion gunea da. Bestela esanda, titularrak bere interesa asetzeko ahalmena du; baina, aldi berean, eskubide horren egikaritza bideratu behar da kolektibitatearen interesa asetzera. Horrela bada, eskubideari eginbeharrak erantsi zitzaizkion, eransketa hori Weimarko Konstituzioak erabilitako esaldian adierazi zelarik: ÂŤjabetzak behartu egiten duÂť. Eginbehar horiek nahitaez bete behar dira eta horrek erakartzen du eginbeharrok lege bidez arautu behar izatea. Lege horiek, gehienetan, lege bereziak dira, kodeetatik kanpokoak, alegia. Horrek agerian jartzen du jabetzari buruz kodeetan jasotako kontzeptua krisian zegoela, eta ez formaren aldetik bakarrik. Bestalde, jabetzari buruzko kontzeptu horren krisian eragina izan zuten, aurreko faktoreez gain, beste faktore batzuek ere. Jabetzari buruz kodeetan adierazitako kontzeptua lotuta zegoen nekazaritzako gizarteen egiturari; hortaz, kodeak jabetza higiezinean, hots, landa- zein hiri-jabetzaren kontzeptuan oinarritu ziren gehienbat. RESCIGNOk esandakoari jarraituz, teknika eta merkataritzaren garapenak indartu egiten ditu gizarte maila berriak, bai arlo ekonomikoan, bai eta arlo politikoan ere. Ikuspuntu ideologikotik, gizarte maila horiek nahikoa antza dute hasierako burgesiarekin; hau da, funtsen gaineko jabetzaren askatasuna aitortu eta hori bermatzea lortu zuten talde berriek. Ikuspuntu ideologikotik, gizarte maila horiek nahikoa antza dute hasierako burgesiarekin. Bada, gizarte maila berriok eskatu zuten hasierako burgesiak lortu izan zituen aitorpen eta berme berberak izatea, bai eta euren gaitasun berezitik sortutako ekoizpen teknikoen gai, bai euren ekimenari eutsi eta hori identifikatu zuten tresnen gain. Horren ondorioz, jabetza modu berriak sortu ziren; horien artean, adibiderik adierazgarrienak dira merkataritzako jabetza (enpresaren avviamento, jarduera ekonomikoaren zeinu bereizgarriak) eta industria-jabetza (industrian aplikatu eta ustia daitezkeen ekoizpen intelektualak, sarritan, ekoizpen horiek erabilera mugagabea dutela).
Jabetza modu berri horiek berez erakartzen dute kodeen sistema errotua haustea, zenbait arrazoiren ondorioz: lehenik, jabetza berrien objektua ez da gorpuztuna, kodeetan ulertu izan zen bezala (kodeetan, gauza gorpuztunen artean, ondasun higiezinek dute garrantzi berezia), ondasun gorpuzgabea baino; objektu horrek erabilera mugagabea du, behin eta berriro ager daitekeelako. Bide horretatik, bazter utzi behar izan ziren kodeetan adostutako jabetzaren objektuari buruzko kontzeptua eta jabetzaren kontzeptua bera ere. Horren harira, jurista teorikoek bi jarrera hartu dituzte. Batzuen ustez, jabetza modu berri horiek ez dira jabetza moduak, monopolio- edo esklusiba-eskubideak baino. Besteen ustez, jabetza-eskubideari berez dagokio hirugarrenak baztertzeko eskubidea; hortaz, eskubide horiek jabetza-eskubideak dira, nahiz eta jabetza berezi deitu (edozelan ere, «jabetza berezi»etara bestelako ahalmenak biltzen dira eta horiek «bereziak» dira arrazoi desberdinak direla bide, esate baterako, uren edo meatzeen gaineko jabetza. Jabetza intelektuala, jabetza berezien artean badago ere, industria-jabetzaren edo merkataritzako jabetzaren antzekoa da, gizaki-adimenaren sorkuntzaren gaineko jabetza delako). Horrez gain, bigarren jarrera horren arabera, gauzaren gaineko gozatzerik zabalena ahalbidetzen dute jabetza berriok, hori jabetzari betidanik eratxiki zaion ezaugarria izanik. Bigarrenez, «jabetza» horiek bestelako arazoak sortu zituzten, kontzeptuaren inguruko egituratik kanpo; izan ere, jabetzok jarduera ekonomiko antolatuaren (enpresaren) euskarri ziren, besteren ondasunen gainean gauzatutako enpresaren euskarri, hain zuzen. Oinarrian, eta horretan datza arazoaren muina, bizitza ekonomikoaren protagonismoa jabetzak galdu eta jarduera ekonomikoak, hau da, enpresak, hartu du. Goian aipaturikoa kontuan hartuta, esan dezakegu merkataritza- eta industria-jabetza arautzen direla, jarduera ekonomiko antolatuaren tresna diren heinean. Bestela esateko, antzina jarduera ekonomikoaren subjektu nagusia jabea izan zen; gaur egun, ostera, subjektu hori empresarioa da. Arazo ekonomiko eta juridikoen ikuspegiari helduz, aurrean esandakotik ezin daiteke atera bazter utzi dugunik subjektu pribatuak ondare esparruan jarduteak dakarren arazo orokorra. Koordenatu ezberdinetan oinarrituta bada ere, enpresak berriro agertzen du jabetzaren parabola: enpresaren gizarte-eginkizunari buruz hitz egitea ohikoa ez bada ere, antolamendu juridiko modernoek, neurri handiago edo txikiagoan, planifikazioaren eskakizunen menpe jartzen dute enpresa (Espainiako Konstituzioak horixe agintzen du 38. art.an). Hori berori da herri-interesak eta gizabanakoen interesak bateratzeko bidea; bada, gizarte-eginkizunera bildutako gizarte interesen menpe daude jabetza modu berri horiek ere. Beste gauza bat da, ideologia-arrazoiak eta ekonomia-arrazionaltasunaren (kapitalista) arrazoiak direla bide, jabetza horietan erabilitako teknikak funtsen gaineko jabetzarenak baino bigunagoak izatea; baina arrazoi horiek ez ditugu orain azaldu. Lehen azaldu dugunez, jabetza berriak sortu dira, inoren ondasunen gain subjektuak garatzen duen jarduera ekonomiko antolatuaren ondorioz. Eta jabetza horiekin batera, industria eta industriondoko gizarteetan gero eta ugariagoa den fenomenoa gauzatu da, alegia: gauzen erabileraren eta jabetza-eskubidearen titulartasun formalaren arteko bereizketa. Ulerkera tradizionalean, batera agertu izan ziren ondasunen gaineko titulartasuna eta ondasunon erabilera eta administrazioa. Gaur egun, aldiz, aurrekoaren aurkakoa gertatzen da sarritan, batez ere, kapitalismo modernoaren erakunderik garrantzitsuenari dagokionez, hau da, sozietate anonimoari dagokionez. Sozietate anonimoan egunerokoa da jabetzaren eta
aberastasunaren gaineko kontrola bereizita agertzea: sozietatea akziodunei dagokie (sozietatearen kapitalari ekarritako ondasunen jatorrizko titularrak dira akziodunok; sozietatea desegin edo likidatzen bada, akziodunek eskubidea dute, sozietarearen ondarean duten kuota eskuratzeko); sozietatea kontrolatzeko ahalmena, ostera, adminstratzaileei. Administratzaile horiek ez dute zertan bazkide izan; bazkide badira, ahalmen horiek ez dira euren partaidetzaren araberakoak, hau da, partaidetza baino zabalagoak dira (banku sozietateetan, hizkera ekonomikoan «kontrol pakete» izenekoa lortzeko, akzioen %5 gutxi gorabehera izan behar da). Kasu horietan, administratzaile ez diren akziodunak, akzioen jabetzaren bidez sozietatearen jabeak (oro har, akzioen gehiengoa duenak) izan arren, hartzekodun hutsak dira, hain zuzen, gerogarrenean banatuko diren dibidenduen hartzekodun. Orain arte azaldutako esparru horretan arautzen da gaur egun jabetza-eskubidea. Horretan, bi datu hauek hartzen dira kontuan: batetik, jabetza-eskubide berriak sortzearen ondorioz, jabetza-eskubidea gizarte beharrizanak betetzera bideratu behar da; eta, bestetik, aberastasunaren gainerako titulartasuna eta kontrola banandurik agertzen dira. Eskubide horren itxuraketa kode zibiletan agertutako itxuraketatik urruntzen da. Ondorenez, jabetzari buruzko sistema osoa birreraiki beharra dago, aurrean aipatutako datuak aintzakotzat harturik. Gaur egun, jabetzari lotuta dauden gizarte eginbeharrak (logikoa denez, eginbehar horiek bidezkoak dira, jabetzaren objektua gizarte garrantzia duten ondasunak badira: adibidez, kolektibitatearentzat ez du garrantzi bera oinetako pare baten jabe izateak edo garia ekoizteko finkaren jabea izateak) jabetza-eskubidearen osagaiak direla aitortu da eta halakoei gizarte-eginkizun deritze. EKk hori berori adierazi du beren beregi, hauxe esanez: «1. Jabetza pribaturako eta jarauntsirako eskubideak aitortu dira. 2. Eskubide horien gizarte-eginkizunak mugatzen du haien edukia legeen arabera». Gizarte-eginkizuna ez da jadanik teoria hutsa: jabeari dagozkion gizarte eginbeharren multzoa da; eginbeharrok Konstituzioan agertzen dira eta Estatuaren helburuekin bat egiten dute. Estatu hori ez da zuzenbidezko estatu liberala, zuzenbidezko estatu sozial eta demokratikoa baino (EKren 1. art.). Hortaz, jabetza ezin daiteke definitu KZren 348. art.aren bidez bakarrik, horretan kontuan hartu behar baita EKren 33. art. ere. Bi artikulu horien arabera, jabetza-eskubidea da gauza bat gozatu eta xedatzeko eskubidea. Horren gizarte-eginkizuna betetzeko, legeak gauza horren gaineko eskubideari mugapenak eta eginbeharrak ezartzen dizkio, eskubide horren objektuak kolektibitatearentzat duen garrantziaren arabera. Dena dela, konstituzio-aginduak ondorioztatzen duenez, gizabanakoaren onurabide esparrua da jabetza eta, horregatik, EKren 33. art.aren lehenengo lerrokadak «aitortu» egiten du. Lehen esandakoari helduta, esan dezakegu jabetza-eskubidea subjektiboa dela, tradizio historikoan oinarrituta. Horrez gain, kontzeptu horri ondokoa gehitu behar zaio: gaur egungo gizarte errealitatearen arabera, jabearen eskubideak gizarte helburuak bete behar ditu aldi berean, hau da, kolektibitatearen beharrizanak bete behar ditu. Jabetzaren konstituzio azalpen horrek, jabetza ereduzko eskubide subjektibo gisa itxuratzeaz gain, jabetzaren ulerkera berria eman du: batetik, tradizionala (eskubide subjektiboa, gizabanakoaren ukiezintasun edo onurabide gisa); eta, bestetik, modernoa (onurabide hori
gauzatzean gizarte-eginkizuna bete behar izatea). Zuzenbidezko estatu sozial eta demokratikoak arautzen dituen eskubide subjektiboen konstituzio itxuraketaren eredua da ulerkera hori.
107. Jabetza-eskubidearen egitura teknikoa: jabearen ahalmenak eta eginbeharrak Ikuspuntu teknikotik, jabetza-eskubidea da gauzaren gaineko eta antolamendu juridikoak ahalbideturiko erabilera ekonomiko guztiak hartzen dituen eskubidea. Betidanik uste izan da jabetza-eskubidea ondoko bi ahalmenek osatzen dutela: gozatze-ahalmenak (ahalmen horrek gauza erabili eta lupertzeko aukera ematen baitu) eta xedatze-ahalmenak (jabetza-eskubidearen edukia, osorik edo zati batez, besterentzeko aukera ematen duena). Bigarren ahalmen mota horren inguruan, eztabaidak sortu dira, kasurako: ahalmen hori jabariari bakarrik era berezian dagokion ala eskubide subjektibo guztiei; ahalmena berez eskubidea den ala, eskubide ez izanik ere, subjektuak duen jarduteko gaitasunaren agerpen hutsa den. Praktikotasunik ez duen eztabaida hori albo batera utzita, Kode Zibilaren 348. art.aren arabera, xedatze-ahalmena jabetza osatzen duten ahalmenetako bat da. Jabetzari buruzko itxuraketa modernoak jabetzara biltzen ditu ahalmenak eta eginbeharrak. Eginbehar horien artean, jabetzak gizarte-eginkizuna bete behar du kasu batzuetan (EKren 33. art.), legeek hori agintzen badute; baina ezin dugu gai hori luzatu lan honetan. Oraingoz esan besterik ez dugu egingo eginkizun multzo hori oso desberdina izan daitekeela, jabetzaren objektua eta objektu horrek izan ditzakeen gizarte erabilera desberdinak kontuan hartuta. Horren harira, esan ohi da jabetzaren erakundea ez dela baterakoia; ondorenez, ezin daiteke jabetza bakar bati buruz hitz egin, jabetza berezi batzuei buruz baino. Egungo doktrinan jarrera hori da nagusi; hala ere, orain ezin dugu egin horren inguruko kritikarik. ยง32. JABETZA KONSTITUZIOAN
PRIBATUA
ESPAINIAKO
108. Azalpen orokorra Aurrerago adierazitakoaren ondorioz, esan dezakegu jabetza pribatuaren araubidea betidanik egon dela antolamendu juridikoen oinarrian. Jabetza pribatuak adierazi eta arrazionalizatu egiten du gizartearen egitura ekonomikoaren oinarrizko osagaia. Historian zehar izandako eraldaketa juridikopolitikoek eragina izan dute gizabanakoei gauzaren gain ematen zaien ahalmen esparruan, hedaduran eta babesean. Eta horrek ekarri izan du lotura estua izatea, jabetzari buruzko arauketaren eta gizataldeen antolaketa politikoa eratzen duten arauen artean. Horren bidetik, Aro Modernoko konstituzioetan eta, bereziki, Espainiako politika eta kultur ingurugunean, arautua izan da jabetza-eskubidea. Zernahi gisaz, konstituzioen abiapuntu izan diren premisa ideologikoak ez dira berberak izan beti, ezta jabetza pribatuari buruzko konstituzio aginduen eragingarritasuna ere. Lehen aipaturiko premisa ideologikoei dagokienez, esan dezakegu, nolabaiteko errazkeria bada ere, zuzenbidezko estatu liberaletako konstituzioek jabetza kokatu izan dutela binomio baten barruan: jabetzak berak eta askatasunak osatutako binomioan, hain zuzen. Konstituzio horietan babestu egin da gizabanakoek jabetza eskuratzeko duten esparrua; bermatu ere, esparru hori bermatu da herri-botereei eta gainerako gizabanakoei begira. Haatik, zuzenbidezko estatu sozialetako konstituzioek printzipio sozializatzaileen eragina izan dute eta, liberalismo klasikoaren postulatuetatik urruntzen badira ere, jabetza pribatuari buruz emandako definizioari eusten diote. Horretara, jabetza pribatua gizabanakoen interes ekonomikoaren esparrua da eta esparru hori babestu eta bermatu behar da nahitaez. Dena den, jabeak gizarte eginbeharrak ditu eta eginbehar horiek mugatzen dute jabetza-eskubidearen egikaritza; horrela, jabetza-eskubidearen bitartez, gizabanakoak gauza erabiltzen du eta, aldi berean, gizarte interesa asetzen da. Bestalde, konstituzioek jabetza pribatuari buruz emandako aginduen eragingarrintasunari dagokionez, bi konstituzio eredu bereiz ditzakegu: batetik, zuzeneko eragingarritasun juridikorik ez duten aginduak jasotzen dituzten konstituzioak; arean, agindu horiek legegile arruntari zuzenduriko manuak dira eta legegileak agindu horiek bete ez arren, ezin da epaileengana jo (manuak legegileari zuzendutako ÂŤegitarauakÂť baino ez dira). Bestetik,
bigarren ereduak dira aurrerago adierazi ditugunak baino eragingarritasun gehiago duten arauek osatutako konstituzioak. Herri-botereek arau horiek hautsiz gero, epailearen nolabaiteko babesa lor daiteke. Goian azaldu ditugun bi premisei begira, zein ataletan kokatzen da Espainiako Konstituzioak jabetza pribatuari buruz duen edukia? Lehenengoari dagokionez, Konstituzioak berak Estatua definitzen du zuzenbidezko estatu sozial eta demokratiko gisa (EKren 1. art.). Bigarrenari dagokionez, Konstituzioak berak hautsi egin du konstituzio liberalen oinarri den askatasunjabetza binomioa. Konstituzioaren arabera, jabetza ez da oinarrizko eskubidea eta, horren ondorioz, nahiz eta jabetza-eskubidea urratu, ezin da babes errekurtsorik jarri (horixe ondorioztatzen du EKren 53.2 art.ak; esan ere, artikulu horrek dioenez, errekurtso horren objektua murriztuta dago, «EKren 14. artikuluan eta 2. kapituluaren 1. atalean aitortutako eskubide eta askatasunen babes»a bakarrik hartzen baitu). Hala eta guztiz ere, horrek ez du esan nahi EKren 33. art.ko agindua legegile arruntari zuzendutako agindu hutsa denik eta, beraz, epaileengana jotzeko aukera ez dagoenik. EKren 53.1 art.ak erakartzen duenez, jabetza-eskubidea lege bidez bakarrik arautu daiteke eta legeok jabetzaren oinarrizko edukia errespetatu behar dute. Artikulu horrek adierazitako lege-erreserba eta oinarrizko edukia ez badira errespetatzen, Konstituzioaren aurkakoa izango da jabetza-eskubidea arautzen duen manua. Hori gertatuz gero, «legearen eta lege-lerruna duten xedapen arauemaileen aurkako konstituzioaurkakotasun errekurtsoa» jarri ahal izango da [EKren 161.1.a) art.], bai eta EKren 163. art.ak adierazitako «konstituzioaurkakotasun arazoa» ere. Orokorrean, bi dira jabetza-eskubideari buruzko konstituzio arauketan nabarmentzen diren aldeak: jabetza-eskubidea arautzeko lege-erreserba eta jabetzaren «oinarrizko edukia». Azterketa horrek hamaika zailtasun ditu eta horri buruzko azalpen osoa luzeegia izango litzateke. Hala ere, ideia orokor garrantzitsuenak aipatuko ditugu. Bada, lehen aipatu dugun azterketa osatu behar da, nola jabetzaren gizarte-eginkizuna gauzatzeko tekniken azalpenarekin, hala teknika horiek arauetan agertzeko moduarekin.
109. Jabetzari buruzko lege-erreserba Jabetza-eskubideari buruzko lege-erreserbaren mota zehazteak (lege-erreserba horrek, ezbairik gabe, badu izaterik, EKren 33.2 eta 53.1 art.en arabera) oztopo bat du hasieratik: EKn ez dago lege-erreserbari buruzko teoria orokorrik. Erreserba motak era askotakoak izan daitezke eta mota horiek bereizten dira, erreserba horrekin babestu nahi diren eskubideen arabera. Horren harira, guri dagokigunez, erreserba mota horiek bereizten ditugu, legearen eta legegile arruntaren arteko lotura kontuan hartuta. Horrela, hiru erreserba mota bereiz ditzakegu. Lehenengoa, «erabateko erreserba», konstituzioak agintzen badu erreserbatutako gaia legez arautu behar dela zuzenean eta osoosorik. Horrelakoetan, legea betearazteko beharrezkoak diren aipamenak bakarrik jaso ditzakete legearen mendeko beste arauek (bigarren mailako arauek); baina aipamenok legeak dioenarekin bat egin behar dute beti. Bigarren erreserba mota «erreserba erlatiboa» da. Horretan, bigarren mailako arauek garatu eta arautzen dute erreserbatutako gaia; alabaina, arau horiek legeak emandako gida-lerro orokorrei egokitu behar zaizkie. Hirugarrenez, «erreserba indartua» dugu. Horretan, legez arautzeko beharrari beste bat gehitzen zaio, hain zuzen ere, arauketa horri eduki zehatza emateko beharra (indartze «materiala») edo arauketa egitean legegintza prozedura jakin bat betetzeko beharra (indartze «formala»); gehienetan, prozedura horren izapideak bestelako prozeduren izapideak baino zorrotzagoak dira. Konstituzioak ez du argitzen zein erreserba mota ezartzen den jabetza pribatuaren esparruan; batzuetan, ez du ezer adierazten eta besteetan, berriz, zailtasunak daude Konstituzioaren manuak interpretatzeko. Nolanahi den ere, ondorio hauek atera daitezke: 1. Jabetzari buruzko lege-erreserba erlatiboa da. «Lege bidez bakarrik» (EKren 53.1 art.) eta «legeen arabera» (33.2 art.) adierazmoldeek ez dute baliorik, lehen azaldutako arazoa konpontzeko: adierazmolde horiek ez dute beti esangura bera eta erabateko erreserba zein erreserba erlatiboari buruzkoak izan daitezke. Hori argitzeko, irizpide teleologikoa izan behar da gogoan; arazoa galdera moduan agertuz gero, honetara adieraz
daiteke: Botere Betearazleak —bigarren mailako arauak egin ohi dituen botereak, alegia— norainoko ahala du jabetza-eskubidea arautzeko? Jabetza-eskubidea gizabanakoaren askatasun ekonomikoaren agerpena dela uste bada, Botere Legegileak bakarrik arautu dezake jabetza-eskubide hori, hau da, Botere Betearazleak ez du izango aukerarik eskubide hori arautzeko. Ildo horretatik, lehen adierazi ditugun erreserba moten artean, erreserba hori «erabateko erreserba» izango litzateke. Alderantziz, uste bada gizartea antolatzeko tresnarik garrantzitsuena Administrazioa dela, «erreserba erlatibo»arekin bat datozen tresna arauemaileak erabili behar dira gizartea antolatzeko. Gure ustez, aurrean aipaturiko bi aukeren artean, bigarrena nagusitu behar da, Espainiako Estatuak egitura soziala eta demokratikoa duelako (EKren 1. art.); horrekin, estatu liberalaren jatorrizko postulatuak gainditu egin dira. Hala ere, horrek ez du esan nahi Botere Legegilea bazter uzten denik, botere horrek edozein arauketa mota egin dezakeelako. Goian adierazitako bigarren aukera horrekin, eragotzi egiten da Gobernuaren jarduera orokorra geldiaraztea, Gobernuak irtenbidea eman behar baitie etengabe aldatuz doan gizartean agertzen diren arazoei. Lehen azaldutako arazoari buruz konstituzio jurisprudentzia aritu da 37/87 epaian. KAren epai horrek ebatzi egin zuen Andaluziako Parlamentuak Nekazaritzaren Eraldaketari buruz emandako Legearen aurka jarritako konstituzioaurkakotasun errekurtsoa. Epai horren arabera: «bistakoa denez, Konstituzioaren 33.2 art.ak lege-erreserba malgutzen du jabetza pribatuari dagokionez, horren gizarte-eginkizuna kontuan hartuta. Arean, jabetza pribatua legez arautu behar da; baina Administrazioak ere gai hori arautu dezake «legeen arabera», horretarako legeen aginduz Administrazioaren laguntza nahitaezkoa bada. Lege-erreserba horrek debekatzen du jabetza-eskubidea legez kanpo arautzea edo jabetza-eskubidearen edukia arautzea erregelamendu independente edo erregelamendu extra legemen bidez; baina ez du debekatzen, ordea, legegileak Administrazioari arauketarako laguntza eskatzea, legezko arauketa osatzeko eta, horrela, arauketa horren aginduen eragingarritasun osoa lortzeko…».
2. Erreserba «indartze»ari dagokionez, hauxe esan daiteke: edukiaren aldetik, jabetza-eskubidea arautu gabe dagoen esparruetan, erreserba indartu egiten da, modu negatiboan bada ere. Horixe eratortzen du EKren 53.1 art.ak in fine: arau horrek legeari jartzen dio esparru zehatz bat gainditzeko debekua eta
esparru hori «oinarrizko edukia» da. Esangura horretan, Konstituzioak legeari muga bat jartzen badio ere, ez du daturik ematen jabetza-eskubidearen oinarrizko edukia mugatzeko (areago, ez du daturik ematen edozein eskubideren oinarrizko edukia mugatzeko ere). Horrek konponbide errazik ez duten arazoak dakartza, horiek gero aztertuko ditugula. Formaren aldetik, eta Konstituzioaren 81. art.aren interpretaziorik egokiena kontuan hartuz, lege organiko bidez arautu behar dira «oinarrizko eskubide eta herri-askatasunak». Azken adierazpen hori bat dator I. tituluko bigarren kapituluaren lehenengo atalarekin; dena den, atal horretan ez da jabetza-eskubidea arautzen. Gure azalpenari dagokionez, horrek esan nahi du jabetza-eskubideari buruzko arauketa lege arrunt bidez egin behar dela; hau da, jabetza-eskubidea lege bidez arautu behar bada ere, lege hori ez da zertan organikoa izan. Esangura horretan, EKren 82.1 art.arekin bat eginik, esan daiteke kasu horretan legegintza eskuordetu daitekeela. Horrek baino zalantza gogorragoak dakartza, ostera, dekretulege bidez jabetza-eskubidea arautu daitekeen ala ez zehazteak. Gaia zeharo korapilatsua da eta guri ez dagokigu lan honetan gai hori aztertzea; hala ere, horren inguruan zerbait adieraziko dugu. Orokorrean, EKren 86.1 art.ak adierazten duenez, dekretulegeek ezin dute eraginik izan lehendabiziko tituluan araututako herritarren eskubide, eginbehar eta askatasunetan (horien artean jabetza-eskubidea izanik). Autore batzuen ustez, horrek esan nahi du aparteko eta presazko beharrizanaren ondorioz egindako arauek ezin dituztela eskubide, eginbehar eta askatasun horiek arautu. Horiek horrela, abiapuntu ziurra dugu KAk gai horri buruz emandako 111/83 epaian. Epai hori goian adierazitakoaren aurka agertu zen, ondokoa esanez: «iritzi horrek gehiegi murrizten du dekretulegeari buruzko ideia; gainera, erakundea edukirik gabe utz dezake eta Konstituzioaren I. tituluan jasotako gaiei buruz edozein alde arautzeko balioa kentzen die dekretulegeei. Iritzi horren oinarri bakarra hitzezhitzezko eduki zabala duen «ukitu» aditza da; oinarri eskas horrek berarekin dakar dekretulegeak erabat baliogabeak izatea, oso zaila baita dekretulege batek I. tituluan adierazitako eskubideren baten gainean eraginik ez izatea. Hortaz, argi dago interpretazio hori ezin daitekeela onartu, zentzurik gabekoa izango litzatekeelako». Arazoa da, beraz, EKren 86.1 artikuluko «ezin izango dute
eraginik izan» adierazmoldea argitzea. Horren inguruan Konstituzio Auzitegiak dioenez, esamolde hori «ezin da ulertu dekretulegea ezerezean utziko duen esanguran; izan ere, dekretulegea Konstituzioak adierazitako tresna arauemailea da… eta tresna hori erabil daiteke egungo bizimoduaren helburu aldakorrak arautzeko… ezta I. tituluko eskubide, eginbehar eta askatasunen arauketa orokorra egitea ahalbidetuko duen esanguran ere. Halaber, interpretazio horrek ezin die dekretulegeei biderik eman eskubide horien oinarrizko eduki edo osagaien kontra joateko». Laburbilduz, dekretulegeek ezin dute jabetzari buruzko araubide orokorrik arautu; arlo horretatik kanpo, dekretulegeak erabil daitezke. Horri buruzko kasukeria konplexua izan daiteke, Zuzenbidearen esparruan ohikoa den bezala; baina horrek ez du baliogabetzen aurrean egindako adierazpen orokorra. Lege-erreserbari buruzko ulerkera formalaren inguruan, beste arazo bat agertzen da: jabetza-eskubidea lege autonomikoek arautu dezaketen ala ez. Arazo horrek sakontasun handia du, kontuan hartzen bada Espainiako Estatua autonomien estatu gisa antolatuta dagoela. Arazo hori beste azalpen orokorrago batean dago sartuta, alegia, EKren 149.1.8 artikuluari buruzko azalpenaren barruan. Artikulu horren bidez, bereizi egiten dira arlo zibilean Estatuak duen eskumen esklusiboa eta autonomia-erkidegoek izan ditzaketena. Jakina denez, azalpen hori eztabaidatzen da; baina horren inguruan ez gara luzatuko. Dena den, jarraian adieraziko dugu eskumen banaketa hori nola arautzen den, gai honetan azterturiko arazoari dagokionez: jabetza-eskubidea «legeria zibila» da eta autonomia-erkidegoek jabetza-eskubidea arautu dezakete, arlo zibilean eskumena badute bakarrik. Horrek bi ondorio dakartza: batetik, foru-zuzenbidea duten autonomia-erkidegoek bakarrik (hots, EKren 149.1.8 art.aren arabera «legegintza zibil»ean eskumena duten autonomia-erkidegoek bakarrik) arautu dezakete jabetza-eskubidea; bestetik, autonomia-erkidego guztiek ez dute jabetza arautzeko aukera bera, desberdina izan baitaiteke autonomia-erkidegoek esparru zibilean duten eskumena. Harrigarria izan arren, 111/83 KAEk ebatzi zuen arazoa lurralde forugabeko lege autonomiko bati buruzkoa zen. Eman ere, Nekazaritzaren Eraldaketari buruz Andaluziako Autonomia Erkidegoan onetsitako Legeak arau batzuk eman zituen, lurraren gaineko jabetzak duen gizarte-eginkizunari buruz; hori konstituzioaurkakotasun akats moduan azaldu zen, Estatuak ex EKren 149.1.8 art.aren arabera gai horretan zuen eskumen esklusiboa hautsi zelako. Konstituzioaurkakotasun errekurtso hori ebaztean, KAk 37/87 epaian adierazi zuen ez zegoela konstituzioaurkakotasun errekurtsoa jartzeko arrazoirik. Horren inguruan, ondokoa baieztatu zuen: «jabearen ahalmenak mugatzen dira, legeria zibilean ezezik, jabetza pribatuari lotuta dauden herri-interesak babesten dituzten legeetan ere… Horretan, legeria zibilaren gainetik
jartzen da nekazaritza erabilerarako lurraren jabetza arautzen duen legeria». Gure ustez, Konstituzio Auzitegiak irtenbide egokia eman zion arazoari, nahiz eta horretan emandako argudioak aproposak izan ez (horiek ez baitira argudio, terminologia baino). Aurrean adierazitako epaiak dioenez, jabearen ahalmenak mugatzen dira, legeria zibilean ezezik, herri-interesak bereziki babesten dituzten legeetan ere. Dena den, epai horrek egindako adierazpena eztabaidagarria da, erabateko bereizketa egiten duelako herri-interesak babesten dituzten legeen eta halakoak babesten ez dituzten legeen artean. Bereizketa horrekin, berriro itzuliko ginateke jadanik gaindituta dagoen Zuzenbide pribatu eta publikoaren arteko bereizketara, eta horrela ezin izango litzateke azaldu egungo Zuzenbide zibila. Are gehiago, jabearen ahalmenak arautzen dituzten legeak legeria zibila edo, hobeto esateko, Zuzenbide zibilaren barruko legeria badira ere, horrek ez du esan nahi legeok, nahitaez, EKren 149.1.8 art.ak adierazten duen «legeria zibila» osatzen dutenik. Gure ustez, EKren 149.1.8 art.aren «legeria zibil» adierazmoldearen bidez, Gizabanakoei buruzko zuzenbidearen arauketa orokorra eta abstraktua egiteko tresnak adierazten dira; arauketa abstraktu horrek ez du inolako loturarik esparru material zehatz batekin. Aurrean esandakoari eutsiz, autonomia-erkidegoei eragozten zaie jabetzaren arauketa orokorra egitea eta ez, ordea, arau zehatzak ematea. Erkidego horiei estatutu bidez ematen zaie esparru material jakinetan arauak emateko eskumena. Bada, arauketa orokorrak dituen mugen barruan, autonomia-erkidegoek jabetzaren alde zehatz batzuk arautu behar izango dituzte, hori nahitaezkoa denean estatutu bidez eskuratutako eskumenak baliatzeko. Beraz, lege autonomikoek jabetza-eskubidea arautu dezakete, nahiz eta kasu batzuetan erabat zaila izan arauketa horren mugak zehaztea. Aurrean emandako azalpen hori orokorra da eta autonomia-erkidego guztientzako oinarriak ezartzen ditu; zernahi gisaz, horrek ez du esan nahi EKren 148.1.8 art.aren arabera foru-zuzenbidea «artatu, aldarazi eta garatzeko eskumena» duten autonomia-erkidegoek ezin dutenik jabetza-eskubidea arautu, goian emandako azalpen orokorra gaindituz. Horretara, foru-zuzenbidea «artatu, aldarazi eta garatzeko» eskumenaren zabalera nolakoa izan, halakoa izango da autonomia-erkidegoek egin dezaketen arauketaren norainokoa. EKren 148.1.8 art.an jasotako eskumen horren zabalera oso eztabaidagarria da eta ez gara eztabaida horretan sartuko. Edozein modutara ere, begibistakoa da konstituziogilearen irizpidea foruzalea dela, autonomiazalea baino. Konstituzioari helduz, autonomia-erkidegoek Zuzenbide zibilean eskumena izateko baldintza objektibo bat bete behar dute, hain zuzen, konpilazioa izatea; beraz, esan dezakegu konpilazioek adierazi behar dutela autonomia-erkidegoek Zuzenbide zibilean izan dezaketen eskumenaren norainokoa. Konpilazioa da, izan ere, eskumen zibila izateko gaikuntza titulua eta hori berori adierazten du Konstituzioak. Esangura horretan, eskumen zibila autonomia-estatutuen esparruaren barruan garatu behar bada ere, ezin daiteke estatutu horietan oinarritu. Horren harira, eskumen zibilaren oinarria estatutuak izango balira, eskumen hori eratxiki beharko litzaieke foru-zuzenbiderik gabeko autonomia-erkidegoei ere. Horri buruz hauxe da gure iritzia: batetik, autonomia-erkidego guztiek dute jabetza arautzeko gutxieneko eskumena, erkidegooi dagozkien gaiei lotuta badago jabetzaren arazoa; bestetik,
jabetzari dagokionez, foru-zuzenbidea duten autonomia-erkidegoek bakarrik arautu dezakete jabetza, jabetza-eskubidearen esparruan eskumena badute Zuzenbide zibil berezi gisa eta, bereziki, eskumen hori duten neurrian (horrek foru-zuzenbidea duten autonomia-erkidegoen arteko beste bereizketa bat dakar).
110. Jabetza-eskubidearen oinarrizko edukia Jabetza pribatuari buruzko konstituzio arauketaren inguruan, aztertu behar dugu, bigarrenik, jabetza horren «oinarrizko edukia» zer den. Bada, EKren 33.2 art.ak dioenez, jabetzaren gizarte-eginkizunak zehaztuko du jabetzaren edukia, legeen arabera. Aurrean esandakoa EKren 53.1 art.ari lotu behar zaio; artikulu horrek dioenez, jabetza-eskubidearen egikaritza arautu daiteke lege bidez bakarrik (EKren I. tituluko bigarren kapituluan aitortutako «eskubide eta askatasun»en artean agertzen delako… eskubide eta askatasun horiek direla EKren 53.1 art.ak aipatzen dituenak). Jabetza-eskubidea arautuko duen lege horrek haren «oinarrizko edukia» errespetatu behar du beti. «Oinarrizko edukia»ri buruzko ideiak legegile arruntaren jarduera mugatzen du, legegileak ezin baitu oinarrizko eduki hori xedatu. Zer da «oinarrizko edukia»? Ikuspuntu orokorretik, galdera horri erantzutea zaila da. Edonola ere, konstituzio jurisprudentziak emandako apirilaren 8ko 11/81 epaia saiatzen da «oinarrizko eduki» hori zer den zehazten. Epai horrek, kontzeptua eman beharrean, kontzeptu hori emateko bide edo metodoak aipatzen ditu, bideok Konstituzioak bermatzen dituen eskubide edo askatasun zehatzen araberakoak izanik. Horren harira, apirilaren 8ko 11/81 epaian aipaturiko bideak bi dira; bide horiek ez dira hautabidezkoak, ezta elkarren aurkakoak ere, elkarren osagarriak baino. Hori kontuan hartzen bada, bi bideok batera erabil daitezke: lehendabiziko bidea «xedapen arauemaiemaileek erabilitako hizkuntzaren eta Zuzenbideko adituen artean zabalduta dauden ideien arteko lotura»n oinarritzen da; ideia horiek eskubidearen tipo abstraktua eratzen dute, hain zuzen ere, kontzeptuaren aldetik «legeetan islatzeko unea baino lehenagokoak» direnak. Bide horren arabera, eskubidearen «oinarrizko edukia» eratzen dute «eskubidea tipo zehatz batean sartzen duten jarduteko ahalmen edo aukerek; izan ere, horiek gabe eskubidea ez litzateke tipo horretakoa izango […] eta hori guztia egin behar da kasuan kasuko une historikoa kontuan hartuz. Horrez gain, konstituzioek aitortutako eskubideen oinarrizko edukia finkatu behar bada, kontuan hartu behar dira gizarte demokratikoei datxezkien baldintzak ere». Bigarren bidea, ostera, eskubide bakoitzak Zuzenbidearen ikusmoldetik babesten dituen interesak zehaztea da; beraz, «oinarrizkoa da eskubide baten edukiaren zatia, hori beharbeharrezkoa baldin bada,
babesteko moduko interesek […] benetako babes zehatz eta eragingarria izan dezaten. Horrela, eskubidea mugapen batzuen menpe badago eta mugapen horiek eskubidearen egikaritza ezinezkoa egin, horri zailtasun bidegabeak jarri edo eskubideari beharrezko babesa kentzen badiote, oinarrizko edukia gainditu edo hautsi egingo da». Jabetza-eskubidearen esparruari dagokionez, goian aipaturiko ideia orokor horiek zehaztu egin dira martxoaren 26ko 37/87 epaian, lehenago adierazi izan dugunez. Ideia horietatik abiatuz, epai horrek dio gizarte-eginkizuna jabetza-eskubideari dagokion egituraren osagaia dela. Horrela, «jabetza pribatuaren oinarrizko edukia ezin da finkatu, beraren azpian dauden gizabanakoen eskubide eta interesak bakarrik kontuan hartuz; izan ere, gizarte-eginkizuna ere aipatu behar da eta gizarte-eginkizun hori ez da ulertu behar eskubidearen egikaritza edo definizioaren kanpoko muga gisa, eskubidearen osagarri gisa baino. Hortaz, gizabanakoen erabilerak eta gizarte-eginkizunak, biek batera, definitzen dute ondasun desberdinen gaineko jabetza-eskubidearen edukia kasuankasuan». Esangura horretan, gizarte-eginkizunak ez du hausten «oinarrizko edukia»; areago, eduki hori ezin da ulertu gizarte-eginkizuna kontuan hartu gabe. Horretara, «jabetza pribatuak duen gizarte garrantzia… bat dator eskubide horretaz egungo gizarteak duen ideiarekin; beraz, jabaria erabili, lupertu, kontsumitu eta xedatzeko ahalmen mugagabeak murrizten dituzten arauek eta jabeari eginbehar positiboak ezartzen dizkiotenek berez ez dakarte jabetza-eskubidea Konstituzioak jasotako tipoan sartzeko ezintasunik». Horren harira, Konstituzioak jasotako tipoa ezin daiteke modu esklusiboan sartu KZren 348. artikuluan, horrek ekarriko baitzuen «jabetza pribatuaren erakundeak ordutik jasan izan dituen moldatze eta aldaketak» kontuan ez hartzea. Zinez, 37/87 epaiak ez zuen berenberegi adierazi zeintzuk diren jabetza-eskubidearen edo beraren tipo desberdinen «oinarrizko edukiak». Lehenago aipaturiko epaiak ez du beren beregi jabetza-eskubideari buruzko definiziorik ematen; ez dago, beraz, finkatuta zein den jabetza-eskubidearen tipo abstraktua (edo tipo abstraktuak). Horretara, ez dago irizpiderik, kasuan kasuko lege-araubideak «oinarrizko edukia» gainditu duen ala ez zehazteko.
Oraintsu azaldu dugunez, konstituzio jurisprudentziaren arabera, KZren 348. artikulua ezin daiteke oinarri bakarra izan, jabetza-eskubidearen «oinarrizko edukia» zer den zehazteko. Hala ere, ezin ditugu aintzat hartu konstituzio jurisprudentziaren iritzi horiek, eta horren arrazoiak jarraian aztertuko ditugu. KZren 348. art.ak esangura historiko zehatza du: jabetza-eskubidea gauzen gaineko ahalmen esparrua da, esparru horretan agintzen duen arau bakarra jabearen borondatea dela. Borondate horrek bi muga ditu: batetik, gainerako jabeen eskubideak, jabe baten borondateak eta gainerako jabeen eskubideak elkar jo baitezakete; eta, bestetik, polizia-jardueran emandako araudiak. Esangura horrekin, gaur egun KZren 348. artikulua aplikatzen zaie
gizartean eta ekonomian garrantzi eskasa duten gauzei, batez ere, gizabanakoen kontsumo eta erabilerarako gauzei. Gizartean eta ekonomian garrantzia duten gauzei dagokienez, berriz, gauza horren gizarte-eginkizunak jabeari eginbeharrak ezartzen dizkio eta horrek ez du inondik inora bat egiten KZk jabetza-eskubideari buruz jasota duen definizioarekin. Hori horrela bada ere, Kode Zibilak emandako definizioa abiapuntu erabilgarria da, jabetza-eskubidearen tipo abstraktua zehazteko. Definizio horretan, hiru osagai agertzen dira: gozatzeko ahalmena, xedatzeko eskubidea eta jabetza-eskubidea legeen bidez mugatzeko aukera. Definizio horren arabera, jabetza-eskubidea da gauzen gain izan daitekeen eskubiderik zabalena; baina horrek ez du esan nahi eskubide mugagabea denik. Horixe da, izan ere, gaur egun jabetzari buruz modu abstraktuan egiten den itxuraketa. Zuzenbidean adituak direnen iritziekin bat etorriz, eta Konstituzio Auzitegiak dioenaren arabera, gizarte itxuraketa horren bidez, jabetza-eskubidearen tipo abstraktua identifika daiteke eta tipo horren bidez «oinarrizko edukia» finkatu. KZren 348. art.aren definizio abstraktuak zehatzmehatz agertzen du itxuraketa hori, definizio horrek adierazten baitu gauzen gain izan daitezkeen eskubideen lehen eta goren maila, hau da, eskubide horien gehieneko maila (hori mugagabea ez bada ere). Jabetza-eskubidearen definizio horren bidez ere, eskubide «mugatuak» edo eratorriak bereiz daitezke; gauzak horrela, eskubide mugatuak dira jabetza-eskubideari dagozkion ahalmen guztiak ematen ez dituztenak. KZren 348. art.ak eduki arauemailea galdu badu ere, jabetza-eskubidearen eredua adierazten du (MONTÉS) eta horren arrazoia aztertu behar da Kodeak berak izan duen garrantzi historikoan. Aurreko aldietan eta nolabait gaur egun ere, Kode Zibila kuasikonstituziotzat hartu izan da. Esangura horretan, kodegintza zibila ez da legegintzaren historiako atal hutsa, egungo sistema juridikoaren oinarrian dauden balioak ezagutzeko bidea baino. Sortu ere, bide horren abiapuntua aldi liberalburgesean sortu zen eta, antolamendu juridikoak garrantzizko aldaketak izan baditu ere, aldaketok ez dute abiapuntu hori desagerrarazi. Kode Zibila bera da abiapuntua eta horren 348. art.ak ere jatorrizko balio horri eusten dio. Horrela, 348. artikulua nahitaez hartu behar da kontuan jabetza-eskubidea edo, hala nahi izanez gero, «jabetza berezi» horiek aztertzeko.
111. Jabetzaren gizarte-eginkizuna Lehentxoago azaldu dugunez, gizarte-eginkizunari buruzko ideia antzinako antolamendu juridiko liberalaren bilakaeran eta, areago, horien porroterako bidean erroturik dago. Orobat, gizarte-eginkizunak bilakaera luzea izan du, jabetza pribatuari buruzko gizarte iritziaren formula topikotzat hartu izan denetik. Bilakaera horretan, gizarte-eginkizunari buruzko ideiak agerian jarri du jabetzaren esparruan ezin dela gizabanakoaren borondate hutsa gailendu; aitzitik, kolektibitatearen beharrizanak asetzera bideratu behar da jabetza hori. Hala ere, ideia horri buruzko historia kritikoa egin beharko litzateke; baina lan hau ez da lekurik egokiena hori egiteko. Guri doakigunez, nahikoa dugu gizarte-eginkizunari buruzko definizio ulerkorra ematea eta, edu berean, eginkizun hori betetzeko teknikak adierazi eta arauetan nola agertzen diren azaltzea. Aurreneko kontuari dagokionez, Espainiako antolamendu juridikoak badu gizarte-eginkizunari buruzko definiziorik eta hori abiapuntu gisa erabil daiteke. Definizio hori agertzen da nekazaritzaren eraldaketari buruz Andaluzian emandako legearen zioen azalpenean: jabetzaren gizarte-eginkizunak berez dakar eskubide subjektiboari eginbeharrak gehitzea. Eginbehar horiek eskubidearen egikaritza moldatzen dute kasuankasuan. Egikaritza hori bideratuta dago gizartearen onura lortzera eta, aldi berean, titularraren ahalmen esparrua babestera. Jada ikusi izan denez, konstituzio jurisprudentziak eta, bereziki, lege horren konstituziotasuna erabaki zuen epaiak jasotzen du, antzeko hitzekin, aurrean azaldutako kontzeptua. Gizarte-eginkizuna betetzeko teknikei buruz, lehenlehenik, azpimarratu behar da teknika anitz dagoela. Batzuetan, teknika guztiak agertzen dira batera; beste batzuetan, berriz, horietako batzuk baino ez dira azaltzen. RODOTAk honela azaldu ditu harako teknikak: a) Jabeari ahalmen jakin batzuk ez eratxikitzea. Hau da, jabetza-eskubidearen edukia murrizten da, behin betiko eta modu orokorrean, subjektuak ondasun kategoria zehatz baten gain dituen ahalmenei begira.
b) Jabeari eratxikitako ahalmenak egikaritzeko baldintzak ezartzea. Baldintzok aldakorrak dira kasuankasuan. c) Jabeari betebehar edo zamak ezartzea. Betebehar eta zama horiek ekar dezakete jabeak titulua galtzea edo eskubidearen egikaritzan oinarrituriko ahalmenen egikaritza murriztea. Oro har, ondasunak dira jabetza-eskubidearen objektu, batez ere, ekoizpen jardueran erabiltzen diren gauzak edo jarduera horren oinarri direnak. Ondasun horiek gizartean eta ekonomian duten garrantziak zehazten du, zehaztu ere, jabetza horrek duen gizarte-eginkizunaren esparru objektiboa. Ondasun horiek gizartean gehien erabiltzen direnak izaten dira eta, horregatik, gizarte-eginkizunaren menpe jarri behar da ondasun horien jabetza-eskubideari buruzko arauketa. Gizarte-eginkizuna arauen bidez adierazten denean, jabetza-eskubideari mugak ezartzen zaizkio; izan ere, gizarte-eginkizuna mugen adierazpen orokorra baino ez da. Bada, muga hitzak esanahi tekniko zehatza du (geroago ikusiko dugunez) eta mugapen hitzaren aurkakoa da. Esangura horretan, mugak jabetza-eskubidearen ohiko edukia zehazten duten hesiak dira; bestela esateko, mugek osatzen dute jabearen ahalmenak dituen murrizketen gaineko araubide arrunta, araubide hori aldakorra izanik, ondasunen kategoria desberdinen arabera. Bestalde, «mugapen» hitzak adierazten du jabeak dituen ahalmenen urripena; urripen horiek arrazoi desberdinak dituzte eta, kasu zehatz batzuetan, gauzaren jabeak ohi duen ahalmena gutxitzen dute. Konstituzio arauketaren esparruan, mugen eta mugapenen arteko bereizketak garrantzi berezia du: mugak ezartzean, jabetzaren esparrua «zehazteko esku-hartze orokorra» gauzatzen da; horrelakoetan, esku-hartze horren ondorioz ez da sortzen kalte-ordaina jasotzeko eskubiderik. Alderantziz, mugapenak ezartzeak berez dakar «jabetza urritzeko esku-hartze berezia»; horrelakoetan, ostera, kalte-ordaina eskuratzeko eskubidea sortzen da. Horrek guztiak ondorio garrantzitsua du: lege batek mugapenak ezartzen baditu, lege horrek ere adierazi behar ditu mugapen horien ordez jasoko den kalte-ordaina. Legeak ez baditu kalte-ordain horiek adierazten, lege hori Konstituzioaren aurkakoa da, jabetza nahitaez kentzeko lege horrek ez baitu bete EKren 33.3 art.an xedatutakoa. Artikulu
horrek dioenez, ezin zaio inori bere gauzak edo eskubideak kendu, horretarako ez badago herri-onuran edo gizarte interesean oinarritutako arrazoirik. Eta arrazoirik badago, gauza edo eskubidea legeek xedatutakoaren arabera kendu eta kalte-ordaina jasotzeko eskubidea sortzen da. Erregela horrek ez du inolako salbuespenik eta, horren ondorioz, ez du kalte-ordainik gabeko nazionalizazioa ahalbidetzen (horren aurka, MONTÉS).
Hamahirugarren gaia JABARIAREN GAINEKO TITULARTASUNA Laburpena: ยง33. Jabariaren gaineko titulartasunaren objektua 112. Jabetzaren objektua 113. Jabariaren goitik beherako hedadura ยง34. Jabariaren gaineko titulartasunaren mugak eta mugapenak 114. Kontzeptua 115. Auzotarren arteko harremanak 116. Mehelina, bereziki
117. Hitzarmen bidez jabariari ezarritako mugapenak. Xedatzeko debeku izenekoak ยง35. Jabariaren gaineko titulartasuna babestea 118. Erreibindikazio-akzioa. Kontzeptua eta betekizunak 119. Gaur egun publiziotar akziorik dagoen ala ez zehazteko arazoa 120. Jabaria adierazteko akzioa 121. Ukatzeko akzioa 122. Actio ad exhibenduma 123. Mugaketa-akzioa
ยง33. JABARIAREN GAINEKO TITULARTASUNAREN OBJEKTUA 112. Jabetzaren objektua Kode zibilek eta horien aurreko tradizioak nagusiarazitako jabetza-eskubidearen ikuspuntua kontuan hartuta, hauek bakarrik izan daitezke jabetza-eskubidearen objektu: gauza gorpuztunak, hau da, bereziki zehaztutako gauza higigarri zein higiezinak. Horren harira, objektu horretatik kanpo geratzen dira gauza generikoak, gorpuzgabeak edo ezmaterialak, gauza konplexuak eta gauza zatiak (KZren 334.2 art., Kode Zibilaren 451.2, 358, 375 eta 381. art.ei lotuta). Hala eta guztiz ere, jabetzaren objektuari buruzko itxuraketa horrek arazo batzuk dakartza. Lehenengo eta behin, gauza konplexuei dagokienez, universitasari buruzko teoria
agertzen zaigu. Teoria horren harira, pertsona bat gauza multzo baten jabea bada eta gauza horiek xede bera badute, multzo horren gain titulartasun bakarra izango da; erakunde horri universitas facti deritzo (hala nola, abere-taldea, liburu bilduma, pinakoteka). Gauza horiek bananbanan identifikatzeko modukoak eta jabetza zatituaren objektu izan behar dira; gainera, gauza horien artean ezin da zerbitzu harremanik izan —gauza bat beste bati dagokionean gertatzen den bezala—. Gisa bertsuan, titulartasun bakarra izan daiteke harreman juridiko desberdinek osaturiko multzo baten gain, legeak modu baterakoian arautzen baditu harreman horiek. Erakunde horrek, berriz, universitas iuris izena du (esate baterako, jaraunspen banatugabea; horren inguruan, autore gehienek diote hori kasu bakarra dela). Hortaz, erakunde horiek onartzen diren heinean (gure ustez universitas factia bakarrik onar daiteke), gauza konplexuen gaineko jabetzarik badela esan daiteke. Bigarrenik, gauza generikoei buruz, argiagoa da gauza horiek jabetzaren objektutik kanpo geratu behar direla; generikoak dira ezaugarri berberak izateagatik genero baten barruan dauden gauzak. Generikoak diren bitartean, gauzak ez daude bakoiztuta eta horien gain jabetza era daiteke, eurok bakoizten direnean bakarrik; ondorenez, gauzak generikoak bakoiztu aurretik, gauza horien gain betebeharrak bakarrik era daitezke eta ez, ordea, eskubide errealak. Horrela, gauza generikoa bakoizten denean, horren edukitza eskualdatu eta une horretan sortzen da jabetza-eskubidea, gauza generikoak gauza zehatz bihurtzen direnean, hain zuzen. Azkenik, gauza gorpuzgabeen edo, bestela esanda, gauza ezmaterialen gaineko jabetzari buruz, aurreko gaian esandakora jo behar dugu. Gai horretan esan dugunez, kapitalismoaren barruan Zuzenbide pribatuak izan duen garapenaren ondorio dira gauza horiek. Gauza gorpuzgabeen gain esklusiba eskubidea eratzen da; eskubide horrek jabetza-eskubidearen antza du, azken horren ezaugarri tradizional guztiak barneratzen ez baditu ere. Azken batean, esaten bada jabetza-eskubidearen objektua gauza gorpuztunak bakarrik direla, horrek berarekin dakar kode zibiletan jabetzari buruz jasotako kontzeptua ontzat hartzea. Aitzitik, uste bada jabetza-eskubidea dela gauza jakin baten gain izan daitekeen titulartasunik zabalena eta esklusiboa, gauza gorpuzgabeak ere jabetzaren objektu izan daitezke.
Hala eta guztiz ere, aurrean aipatu tradizioari helduz, adierazmolde bat eratu da ad hoc ondasun gorpuzgabeen gaineko titulartasuna adierazteko: «jabetza bereziak», alegia. Jabetza mota horiek geroago aztertuko baditugu ere, jarraian azalduko duguna eta, batez ere, Kodeak jabetza-eskubideari buruz ematen duen ikuspuntua kontuan hartu behar dira azterketa horretan. Lehenengo eta behin, «jabetza berezi» adierazmoldeari buruz zerbait argitu beharra dago. Kodeak «berezi» izena ematen die, gauza gorpuzgabeen gaineko jabetza batzuei ezezik (horien artean jabetza intelektuala bakarrik aipatzen du 428 eta 429. art.etan; ez, ordea, industria eta merkataritzako jabetza), uren gaineko jabetzari (405.etik 425.erako art.ak) eta meatzeen gainekoari ere (426 eta 427. art.ak). Kodeak azken bi jabetza horiek «berezi»tzat jotzen ditu, ez horien objektua berezia delako, horietan Administrazioak esku-hartze handia duelako baino (SÁNCHEZ ROMÁN). Azken hori doktrinaren irizkeria da nolabait, Kodea idatzi zen garaiko pentsamolde juridikoari zegokion irizkeria, alegia; izan ere, garai hartan anomaliatzat edo, behintzat, «berezi»tzat jotzen zen herri-agintaritzak harreman juridiko pribatuetan esku hartzea. Edozelan ere, horrek ez zuen eragotzi ur edo meatzeen gaineko jabetza itxuratzea, beste edozein gauza gorpuztun eta zehatzen gaineko jabetza gisa. Horrez gain, jabetzak berezitzat hartzeko irizpidea izango balitz Administrazioak eurotan duen esku-hartzea, gaur egungo jabetzarik gehienak (batik bat, landa- edo hiri-lurzoruaren gaineko jabetzak) bereziak izango lirateke, herri-botereek esparru ekonomiko osoan esku hartzen baitute. Dena dela, lan honetan ere, jabetza horiek Kode Zibilaren sistematik bereizita azalduko ditugu, horien arauketa lege bereziek egiten dutelako gehienbat. Hala ere, hori guztia geroago azalduko dugu.
113. Jabariaren goitik beherako hedadura Jabetza-eskubidearen objektuak beste arazo bat dakar, objektu hori ondasun higiezinak direnean. Arazo hori da, hain zuzen ere, «jabearen ahalmenaren goitik beherako hedadura». Erromatarren tradizioari helduz (batez ere, tarteko mendeen tradizioari helduz), doktrina tradizionalak zioen jabearen ahalmena erabat mugagabea zela, bai lurgainerantz, bai lurperantz; hau da, zeruetatik infernuraino (usque ad coelos et usque ad inferos). Kodeak 350. art.an agertzen du horren inguruko azalpena; artikulu horrek dioenez, lurzati baten jabea lurzati horren gainean eta azpian dagoenaren jabea da eta horretan
izan daitezkeen mugapenak hiru hauek baino ez dira: zortasunak; Meatze eta Urei buruzko legeak; eta, azkenik, polizia-jardueran emandako araudiak. Bistakoa denez, Kodeak jabetzari buruz jasota duen ulerkera liberalarekin bat egiten du artikulu horrek. Gaur egun, 350. art.aren arauak ez du eragingarritasun handirik. Lurzoru eta lurgainari buruzko legeria bereziek aparteko garrantzia dute eta, horren ondorioz, ezin daiteke esan ondasun higiezin bati 350. artikulua aplikatuko zaionik. Edozein modutan, artikulu hori aplikatu ahal bada ere, doktrina nagusiaren iritziz, eskubideak ezin egikari daitezke horiei eusten dien benetako interesik ez badago (horren agerpenik nagusiena eskubideaz abusatzeari buruzko doktrina da). Modu horretan, inoren lurzatiaren gainean edo azpian esku-sartzerik bada eta esku-sartze horrek ez badauka eraginik lurzatiaren jabearen interesaren gainean, jabe horrek ezin ditu esku-sartzeok eragotzi, nahiz eta hori arautzen duten lege berezirik izan ez. Beraz, esku-sartzeok ez badaukate eraginik jabearen interesen gainean eta jabeak horiek eragozten baditu, besteren jarduna nahierakeria hutsez baztertzen du. ยง34. JABARIAREN GAINEKO TITULARTASUNAREN MUGAK ETA MUGAPENAK 114. Kontzeptua Jabetza edo jabariaren gaineko titulartasunaren edukiari dagokionez, eta KZren 348. art.aren definizioa abiapuntutzat hartuta, esan dezakegu jabetza-eskubidea gauzen gaineko eskubiderik zabalena dela; hala ere, arauek jabearen ahalmena molda dezakete. Ildo horretatik, jabetza-eskubidearen edukia finkatzeko, horrek hartzen duen guztia aipatu beharko bagenu, eduki hori generikoegia izango litzateke (ius fruendi, utendi, abutendi, vel disponendi); horretara, ez litzateke argi geratuko zeintzuk diren jabearen ahalmenak. Hortaz, eduki hori modu negatiboan zehaztu behar da eta, horretan, aipatu behar dira zeintzuk diren jabeak ez dituen ahalmenak; hots, zehaztu behar da jabeak zer ezin duen egin. Hitz gutxitan esanda, jabetza-eskubidearen edukia zehazteko, beraren mugak eta mugapenak finkatu behar dira. Bi kontzeptu horiek ez dira gauza
bera eta euren arteko desberdintasunak jarraian azalduko ditugu. Bereizketa horrek Alemaniako doktrinan du jatorria eta Espainiako doktrinan ere sustraiturik dago. Jabetza-eskubideak ohiko edukia du eta eduki hori finkaturik dago, murrizketa-araubide arruntaren bidez; murrizketa horiek eragin berbera dute, objektu kategoria beraren gaineko jabari titulartasun guztiei begira. ÂŤMurrizketa arruntÂť horiek, gehienetan, interes orokorraren arabera jartzen dira eta, ikuspuntu teknikotik, murrizketa horiei muga deritze. Horiekin batera mugapenak agertzen dira; mugapenek jabearen ahalmena urritzen dute kasuankasuan edo, bestela esateko, jabetza-eskubidearen ohiko edukia, hots, gorago aipatu mugen barruan zehaztutako edukia urritzen dute. Labur esanda, objektu kategoria zehatz baten gaineko jabetza-eskubide guztiek mugak dituzte beti, mugek zehaztu egiten baitute eskubide horren ohiko araubidea. Mugapenak, ostera, salbuespenekoak dira. Muga eta mugapenen arteko bereizketak badu ondorio praktikorik; hau da, bereizketa hori ez da kontzeptuaren inguruko egitura hutsa. Gorago esan dugunaren arabera, mugek ondasunen kategoria zehatz bati buruzko araubide arrunta zehazten dutenez gero, horiek ezartzeko ez da egintza berezirik behar; aitzitik, nahiko da, batetik, mugok ezartzen dituen araua aipatzea eta, bestetik, arau hori aplikatu beharra dakarten egitezko inguruabarrak bete direla frogatzea. Mugapenak ezartzeko, batez ere, euren salbuespenekotasun izaerarengatik, egintza berezi bat gauzatu behar da. Mugapenak frogatu behar dira, ez baitago mugapenen izateari buruzko presuntziorik. Are gehiago, antolamendu juridikoak emandako presuntzioa hor goian esandakoaren kontra doa: jabaria mugapenik gabekoa dela uste izango da (hori berori da jabariaren askatasunari buruzko printzipioa; jurisprudentziaren arabera, printzipio hori Zuzenbidearen printzipio orokorra da: ikus Auzitegi Gorenak 1987ko urriaren 21ean emandako epaia). Dena den, mugapenak ezartzen badira, euren jatorria edozein izanda ere, mugapen horien ondoriozz sortutako kalteak ordaindu behar dira. ALBALADEJOk modu egokian sailkatu ditu mugak eta mugapenak. Zibilista ospetsu horrek dioenaren arabera, honelaxe bereiz daitezke: 1. Mugak:
a) Herri-interesaren arabera. Mugak zehaztu daitezke jabetzaren alorrean Estatuak egindako esku-hartze moten arabera. b) Interes pribatuen arabera. Interes mota horri dagozkion mugen artean, garrantzitsuenak dira auzotarren arteko harremanak eta legeak zuzenzuzenean arautzen dituen eskuratze-eskubide errealak (eroslehentasun-eskubidea eta atzeraeskuratzeko eskubidea). 2. Mugapenak: a) Legezko jatorria ez duten eskubide erreal mugatuak. b) Administrazio zortasunak. c) Xedatzeko debekuak. Muga eta mugapen horietatik batzuk zehatzmehatz aztertu baino lehen, horiei buruzko alderdi sistematiko eta terminologikoak zehaztu behar ditugu. Aurrerago esan dugunez, eta KZren 549. art.ak adierazten duenez, jabetzari mugak ezartzen zaizkio, herri-interesa zein interes pribatua dela bide. Artikulu horrek dioenez, legeak zortasunak ezartzen ditu, herri-onuran edo gizabanakoen interesean oinarrituta. Alabaina, esan behar dugu horretan Kodeak terminologia desegokia erabiltzen duela: tradizio historikoari helduta, mugei «legezko zortasun» izena ematen die, kontzeptuaren inguruan nahasteak sortuz. Geroago aztertuko dugunez, zortasunak mugapenak dira eta ez, ordea, mugak; izatez, zortasunak eskubide erreal mugatuak dira, hain zuzen ere, jabearen ahalmen arrunta urritzen duten eskubideak (horri buruz, lan honetan zortasunen inguruan esandakora jo behar dugu). Era berean, Kodeak modu nahasgarrian erabiltzen du «legezko zortasun» adierazmoldea: batetik, adierazmolde horretan mugak sartzen ditu, sartu ere, modu desegokian, aurrean esan dugunez; bestetik, adierazmolde hori erabiltzen du zortasun motak bereizteko (horiek mugapenak dira eta ez, aldiz, mugak), hots, nahitaezko zortasunak (zortasunak nahitaez eratzeko, edonor behartu ahal denean negozio juridikoa egitera) eta borondatezkoak (zortasun mota hori eratzen da, borondateen arteko adostasunik badago, eta ezin da inor behartu adostasun hori ematera) bereizteko. Are gehiago, Kodeak zortasun hitza hirugarren esangura batean erabiltzen du: administrazio zortasunak adierazteko, zortasun horiek herri-interesaren arabera ezarritako mugapenak direla. Labur-zurrean, Kodearen II. liburuko VII. tituluaren II. kapituluko izenburua «legezko zortasunak» da eta horren
arabera zenbait kasu bereiz daitezke: 1. Herri-interesaren araberako mugak. 2. Interes pribatuaren araberako mugak (berbarako, auzotarren arteko harremanak; KZren 581, 582, 590. art.ak). 3. Nahitaezko zortasunak, horiek interes pribatuaren araberako mugapenak direla (esaterako, bide-zorra, KZren 564. art.). 4. Administrazio zortasunak, horiek herri-interesaren araberako mugapenak direla (zirgabide-zortasuna, KZren 553. artikulua). Agerikoa denez, ÂŤlegezko zortasunÂť adierazmoldeak ez du modu egokian adierazten kasu horietatik bat ere ez.
Herri-interesen araberako mugen artean nabarmentzen dira, lehenengo eta behin, lugintzarako landa-lurzoruaren gaineko jabetza eta hiri-lurzoru eraikikorraren gainekoari dagozkion mugak. Muga horiek oso zabalak eta orokorrak direnez gero, esan daiteke mugek eurek araubide berezia ematen dietela jabetza horiei. Egineginean ere, jabetza horien inguruan Kodeak ez du ia arauketarik eta 348. art. eredu hutsa da, arau zehatzik ematen ez duen eredua, hain zuzen. Arazo hori geroago azalduko dugu, landa-jabetzari eta hiri-jabetzari buruz hitz egitean. Hortaz, herri-interesaren ondoriozzko muga orokor horiek itxuratu egiten dituzte jabetzari buruzko estatutuak (edo, gutxienez, itxuraketa hori egiteko joera dute). Muga orokor horiek alde batera utzita, esan beharra dago badirela herri-interesaren araberako beste muga batzuk ere; arean, Estatuak sarritan esku hartzen du jabetzaren arloan eta esku-hartze horien araberakoak dira bigarren muga horiek. Esku-hartzeok lege bereziek arautzen dituzte esparru desberdinetan; esparruok ondokoak dira, besteak beste: nazioko defentsa, aire edo itsas nabigazioa, meatzeen ustiapena, balio historiko edo artistikoa duten ondasunen zaintza, ingurumenaren zaintza eta abar. Horiez gain, Administrazioak emandako polizia-arauak azpimarra daitezke. Muga horietako batzuk, lege berezietan agertu beharrean, Kode Zibilean agertzen dira, adibidez, 389, 390, 533.1 eta 2, eta 589. art.etan. Edozelan ere, herri-interesaren araberako mugen zerrenda egitea ez da batere erabilgarria, zerrenda hori zaharkitu edo osatugabe bihur daitekeelako, hori egin eta berehalakoan. Hortaz, zerrenda hori egin baino, interesgarriagoa da zehaztea zeintzuk diren jabetzaren mugak (herri-interesaren zein interes pribatuaren araberako mugak) sortzen dituzten iturriak. Herri-interesaren araberako mugei dagokienez, KZren 550. art.ak dioena aintzat hartu behar da; artikulu horren arabera, ÂŤherriaren edo auzokoen onurarako ezarritako zortasunen gorabehera
guztiak arautuko dituzte eurok zehazten dituzten lege eta erregelamendu bereziek, eta, halakorik izan ezean, titulu honetako xedapenekÂť; horren antzera, ondokoa dio 551.1 artikuluak: ÂŤtitulu honetako xedapenek arautuko dituzte legeak subjektu pribatuen intereserako edo onura pribatuaren ondorioz ezartzen dituen zortasunak, betiere, hiri- nahiz landa-poliziari buruzko legeek, erregelamenduek eta ordenantza orokorrek edo tokiko ordenantzek xedatutakoari kalterik egin gabeÂť. Azken finean, bi artikuluok argi adierazten dute Kodeak ez duela egiten mugen arauketa orokorra; Kodeak ordezko zuzenbide gisa jarduten du. Hala ere, Kodea ez da oso egokia ordezko izateko, zeharo desberdinak baitira Kodearen xedapenak eman ziren garaiko gida-lerro juridikopolitikoak eta mugak ezartzen dituzten arau berezien garaiko gida-lerroak. Hurrengo gaian azalduko ditugu zeintzuk diren lugintzarako lurzoruaren gaineko jabetza eta lurzoru eraikikorraren gainekoari dagozkion muga orokorrak, herri-interesen araberako muga orokorrak, alegia. Jarraian aztertuko ditugu, berriz, gizabanakoen interesen araberako mugak, horien eredu auzotarren arteko harremanak direla. 115. Auzotarren arteko harremanak Zuzenbide erromatarrean eta kodeen azalpen liberaletan, jabetza-eskubidea erabat mugagabea zela adierazi zen. Nolanahi ere, betidanik izan da gogoan, jabea eta, bereziki, ondasun higiezinaren jabea ez dagoela bera bakarrik lurralde batean, auzotarrak baititu; haren jabetzapeko lurraren alboan, funtsak edo eraikinak daude eta horiek ere titularrak dituzte. Horretara, jabe baten eskubidea mugagabea izanik, besteena ere mugagabea izan beharko litzateke. Baina mugagabezia hori erabatekoa izango balitz, konponbiderik gabeko arazoak sortuko lirateke. Kasu batzuetan, funtsak bata bestearen albokoak dira eta funts baten titularrak bere eskubidea egikaritzen duenean, ondorioak sortzen ditu alboko funtsen gain, funtsen arteko hurbiltasuna edo mugak direla eta. Horrek berarekin dakar egoera horretan dauden jabeei elkarrekiko muga orokorrak ezartzea, muga horien helburua funtsen gaineko eskubideak elkarren artean antolatzea dela. Laburbilduz, jabeen arteko elkarbizitzak trabak ekartzen dizkie
jabeei eta Zuzenbideak arautu behar du jabeek zein neurritan onartu behar dituzten traba horiek. Elkarrekiko muga horien arauketari auzotarren arteko harremanen arauketa deritzo. Bistakoa denez, arauketa hori sortu zen, nekazaritzarako lurren arteko harremanak arautzeko. Kodeak ere hori berori jartzen du agerian, horrek arautzen duen jabetza-eskubidea landa-funtsean oinarritzen baita. Hala ere, gaur egun arazoak areagotu egin dira. ALONSO PÉREZek gai hori sakonean aztertu du eta beraren ustez, ez dira arautu behar nekazaritzako eta eskulangintzako bizimoduari dagozkion arazoak bakarrik; esaterako, besteren funtsean gauzatutako usartzeak, keak zabaltzea, lurren mugimenduak, zaratak etab. Arazo horietaz landara, konponbidea eman behar zaie gaur egun sortutako arazoei ere; horien artean, elektrizitateak, ingurumena kutsatzen duten gasek, energia termonuklearrak, isurkin kutsatzaileek, zibernetikak eta informatikak etengabe eragindako usartzeak agertzen dira. Auzotarren arteko harremanak arautzen dituen Zuzenbideak nahikoa garrantzia du egun; zernahi gisaz, zalantzazkoa da kodetutako arauketak aurrean adierazitako arazoei konponbiderik eman ahal dien ala ez. Gai hori jorratzen hasi baino lehen, auzotarren arteko harremanei buruzko kontzeptua hobeto zehaztu behar dugu; gisa bertsuan, aztertu behar dira harreman horien ondorioz sortu izan diren gatazkak konpontzeko legeak eta doktrinak emandako irtenbideak eta, modu berezian, Espainiako Zuzenbideak emandakoak ere.
Lehenik, ondo bereizi behar dira auzotarren arteko harremanen arauketa eta zortasunei buruzkoa. Aurrenekoa, jakina dugunez, jabetzaren araubide arruntari buruzko agerpena da: auzotarren arteko harremanak dira jabetza-eskubidearen ohiko edukia zehazten duten mugak. Zortasunak, ordea, mugapenak dira eta ohiko eduki hori urritu egiten dute. Kodean nahaste handiz arautzen dira batzuk eta besteak; dena den, guk ondoko bereizketak egingo ditugu, ezagun egiten zaizkigun printzipioak aplikatuz: auzotarren arteko harremanak funtsen arteko independentzian eta askatasunean oinarritzen dira eta zortasunak, ostera, funts batek bestearen gain duen nagusitasunean; auzotarren arteko harremanak elkarrekikoak dira eta zortasunak ez, ordea; auzotarren arteko harremanek ez dute kalte-ordaina eskatzeko eskubiderik ematen eta zortasunek, alderantziz, bai; auzotarren arteko harremanak ez dira azkentzen horiek ez erabiltzeagatik eta zortasunak, aldiz, erabilera ezaren eta preskripzioaren eraginez azkentzen dira.
Zuzenbide erromatarrak auzotarren arteko harremanen arazoari eman zion lehenengo konponbidea. Zuzenbide horrek debekatu egin zuen immittere in alienuma, bai zuzenekoa (inoren funtsean gauzak botatzea), bai zeharkakoa (keak, zaratak eta kiratsak zabaltzea), bata zein bestea jabetza-eskubidea modu desegokian egikaritzeagatik gauzatzen baziren. Horrekin, immissioaren, hau da, usartzearen doktrina sortu zen. Tarteko mendeetan, berriz, auzotarren arteko harremanen arauketa murriztu eta emulazio (aemulatio) egintzak bakarrik arautu ziren. Horretara, jabeek euren auzotarrei kalteak eragiteko asmo hutsarekin gauzatutako egintzak debekatu ziren; hau da, jabeek ezin zuten egintzarik gauzatu euren auzotarren aurka, egintza horiekin ez bazuten onurarik lortzen. Nolanahi den ere, kalteak eragiteko asmoa frogatzea oso zaila izateaz gain, industrializazioarekin usartzeak areagotu zirenez gero, auzotarren arteko harremanetan beste alde batzuk baloratu behar ziren: batetik, ea auzotarrek sortutako trabek jasamen muga gainditzen duten; eta, bestetik, ea traba horiekin beharrizanak justifikatzen ez dituen kalteak eragiten diren. Ildo horretan, IHERINGen ekarpenak aparteko eragina izan zuen; autore horren ustez, ÂŤzuzeneko eragin eta esku-sartzeak ezezik, zeharkakoak ere debekatu behar dira, horiek sortzen badira finka ohiko moduan ez erabiltzeagatik eta jasamen muga gainditzen baduteÂť. Azalpen hori, Ăąabardura batzuekin bada ere, lege-testu modernoetan agertu da; esate baterako, Italiako KZren 844. art.an, Alemaniako Kode Zibilaren 906. paragrafoan (1960ko ekainaren 1ean aldarazia) eta Portugalgo 1966ko KZren 1346. artikuluan. Horretara, jasamena eta eskubidearen ohiko erabilera kontuan hartu beharrekoak dira, usartzeak onartzeko modukoak diren ala ez jakiteko. Jasamena eta ohiko erabilera usadioen arabera neurtu behar dira, bai eta funtsen izaera eta egoeraren arabera ere.
Espainiako Kode Zibilak ez du beren beregi arautu aurrean adierazi dugun irtenbidea; hala ere, esan daiteke artikulu zehatz batzuetatik (besteak beste, 7.2, 581, 582, 590 eta 1908. art.etatik) ateratzen diren printzipioek Zuzenbide konparatuak ematen duen irtenbide berberera garamatzatela. Artikulu horien harira, usartzeak zilegiak dira, jasamen mugaren barruan badaude, usadio, araudi eta kasuaren inguruabarren arabera (KZren 581, 582 eta 590. art.etatik ateratzen diren irizpideak); horrelakoetan, eskubidearen erabilera ez da gehiegizkoa, ohikoa baino. Aldiz, erabilera hori gehiegizkoa bada (KZren 7.2 art.), antolamendu juridikoak bi babes mota ematen ditu: bata, kalte-ordainaren babesa, kalteak konponduak izan daitezen, kalte-ordain egokiaren bidez (KZren 1908. art.); eta, bestea, inhibizio babesa, usartze ezzilegiak geldiarazi edo desagerrarazteko (KZren 7.2 art.). Horren harira, jurisprudentziak ere erregela orokor hori adierazi izan du, 1980ko
abenduaren 12ko epai garrantzitsuan. Epai horrek usartze industrialei buruzko arazoa aztertu zuen; horretan adierazi zen, Italiako eta Portugalgo zuzenbideek eta Nafarroako Konpilazioak emandako konponbideak aipatu eta gero, usartze horiei zein arau aplikatu behar zaizkien: batetik, kontratuz kanpoko erantzukizunari buruzko arauketatik ateratzen diren printzipioak (KZren 1902 eta 1908. art.ak), Kodeak usartze kaltegarriak esanbidez debekatzen ez baditu ere; eta, bestetik, Kodetik kanpo dauden bestelako xedapenak, besteak beste, Jarduera Gogaikarri, Osasungaitz, Kaltegarri eta Arriskutsuei buruz 1961eko azaroaren 30ean emandako Erregelamendua, eta Zabor eta Hondakin Solidoei buruz 1975eko azaroaren 19an emandako Legearen 5. art.ko 2. zenbakia. Epai horrek dioenez, kalte-ordain zein inhibizio babesak bidezkoak dira, jadanik eragindako kalteak konpondu ezezik, geroan sor daitezkeenak eragozteko neurriak ere jarri behar direlako. Azkenik, epai horrek adierazten du arazo horiek jurisdikzio zibilaren eskumenekoak direla, salbu eta usartzeak sortu direnean Administrazioak polizia-ahalmenak egikaritzean (adibidez, instalazio baimenak emateari buruzko arloan); zalantza kasuetan, eskumena jurisdikzio zibilari dagokio, horrek baitu vis atractiva.
Auzotarren arteko harremanak arautzen dituen erregela orokor horrekin batera, Kodeak jasotako xedapen batzuk aipa ditzakegu. Xedapen horien oinarria funts edo eraikinen arteko koordinazioaren printzipioa da, alegia, gai honen printzipio artezkaria. Kodeak araututako kasuak ondokoak dira: a) Berez eta gizakiaren jarduerarik gabe goiko lurretatik jausten den uremaria hartu beharra, baita urek euren indarrez eramaten dituzten harriak eta lurra ere (KZren 552. art.). b) Norberaren lurretatik inoren lurretara materialak eraman behar badira, eramate horri adostasuna emateko betebeharra. KZren 569. art.aren arabera, kalterik eraginez gero, kalteok konpondu behar dira. c) KZren 581 eta 582. art.ek askatasunari ezarritako mugak, norberaren horman argibistetarako zuloak zabaltzeko. d) Gainalde eta teilatuak eraikitzean jabeari ezarritako mugak. KZren 586. art.ak dioenez, jabeak gainalde eta teilatuak eraiki behar ditu euriurak norberaren lurrera edo kalera jausi daitezen eta ez, ordea, auzotarraren lurrera; horrela bada, jabeak ur horiek batu behar ditu, alboko lurrean kalterik izan ez dadin. e) Norberaren lurrean eraiki, landatu edo instalazioak jartzeko askatasunari ezarritako mugak, 590 eta 591. art.en arabera, hala nola, putzu, urmindu, akueduktu, labe, sutegi, tximini, zaltegi, hortzikagaiak gordetzeko leku eta lurrunak
mugiarazitako artefaktuak eta fabrikak, baldin eta horiek arriskutsuak badira, edota zuhaitzak, inoren landatik hurbil badaude. f) Auzotar baten zuhaitzaren adarrak edo sustraiak beste auzotar baten finkan sartzen badira, azken horrek duen ahalmena adar edo sustrai horiek mozteko. Kasu horretan, auzotar horrek bi aukera ditu: adarrak edo sustraiak moztu daitezen erreklamazio egokia egin edo berak bere kabuz sustraiak moztu. 116. Mehelina, bereziki Elkarren ondoko bi funts banatzen dituen mugalerroaren gain hormarik badago, horma hori mehelina izango da. Kode Zibilak dio mehelina legezko zortasuna dela; hala ere, aurrerago zortasunei buruz eman dugun azalpenaren arabera, adierazpen hori desegokia da. Behin baino gehiagotan azpimarratu izan da, zortasuna izan beharrean (hots, funts baten mesederako beste funts bati ezarritako karga), mehelinak funtsen elkarrekiko zamak dakartzala (mehelin horma konpontzea; horren gain eraikinak edo habeak jartzea onartu beharra; mehelina handitu edo txikitzeko eskubidea etab.) eta elkarrekikotasun horrek mehelinari erkidego izaera ematen diola: horma bi funtsei dagokie nolabait. Edonola ere, mehelina ez da zortasuna, ezta erkidegoa ere. Mehelin kasuetan gertatu ohi denez, jabe bakoitza berari dagokion zatiaren jabe da; hala eta guztiz ere, jabetza horiek murrizketa batzuk dituzte, elkarren onurarako eta jabeek eurei dagokien zati pribatiboa erabiltzen dutenean koordinaturik izateko. Hor azaldutakoa aintzat harturik, esan dezakegu mehelina dela auzotarren arteko harremanen ohiko kasua. Kode Zibilak mehelinari buruzko arauketa zehatza ematen du, 571.etik 579.erako art.etan. Jarraian azalduko ditugu artikulu horietan agertzen diren ideia orokorrak. Arauketaren iturriei dagokienez, 571. art.ak agintzen du zortasunei buruzko tituluaren xedapenak aplikatzea, baita erregela bereziak, eta tokiko usadioak eta ordenantzak ere, Kodearen titulu horren aurkakoak ez badira. Dena den, artikulu horrek orokorrean zortasunei buruzko titulura jotzen badu ere, gogoratu beharrekoa da zortasunei buruzko erregela batzuk ezin zaizkiola mehelinari aplikatu, mehelinaren egitezko kasua, gorago esan dugunez, ez
baita modu hertsian zortasunaren egitezko kasua. Bada, KZren 571. art.ak igorpen bat egiten du, zortasunari buruzko tituluaren manuetara. Horregatik, manu horiek beren beregi aplikatzen direnean, kontrolpean geratu behar dira; gauza bera esan daiteke manuok eratortzen duten printzipioari buruz, batik bat, mehelinaren ezaugarriak oso bereziak direlako. Bestalde, KZren zortasunei buruzko tituluari ezin zaio eman balio baterakoi tekniko eta sistematikorik, titulu horrek aipatzen dituen errealitateak oso heterogenoak direlako, jakina dugunez. Mehelinak auzotarren arteko harremanen izaera duenez gero, ezin da mehelina nahitaez ezarri. Hala eta guztiz ere, elementu bat fisikoki mehelina bada, tokiko usadio eta ordenantzek ahalbidetzen dute elementu horrek mehelin izaera edukitzea ikuspuntu juridikotik ere, interesdunak hala eskatuz gero; horrela, borondatezkoa ez den bide batetik sortzen da mehelina. Gainerakoan, mehelina sortzen da, eskubide errealak eskuratzeko erregela orokorrek araututakoaren arabera (zentzuzkoa denez, usukapioa ere erregela horien barruan dago). Dena den, mehelina sortzeko modurik arruntenak hauexek dira: batetik, elkarren ondoko funtsen jabeek euren pentzura eta bion lurraren gain eraikitzea horma edo funtsak banantzeko elementua; eta, bestetik, mehelinaren titular ez den batek geroago mehelin hormaren zatia eskuratzea. Bestalde, mehelinaren izatea frogatzeko Zuzenbideak onartzen duen edozein bide erabil daiteke; hala eta guztiz ere, Kode Zibilak mehelina dagoelako presuntzioa adierazten du 572 eta 574.1 art.etan: mehelina dagoela uste izango da horren kontrako titulu, kanpoko zeinu edo aurkako frogarik izan ezean. Kodeak argitzen du mehelin zortasunaren (terminologia hori desegokia izanik, lehen adierazi dugun moduan) aurkako zeinuak direla 573.1 art.aren 1.etik 7.erako zenbakietan eta 574. art.aren 2. lerrokadan jasotako zeinuak. Beraz, manu horietan adierazitako zeinuak agertzen badira, ez da mehelinik izango eta finka edo landaren jabeari dagokio modu esklusiboan hesi, palaxu edo, hala denean, zangaren gaineko jabetza, beraren alde badu zeinu horietan oinarritutako presuntziorik. Mehelinaren titularrek dituzten eskubide eta betebeharrei dagokienez, legeak emandako arauketa zehatza honela sistematiza dezakegu: a) Mehelin horma konpondu eta eraikitzeko gastuak ordaintzea. 575.1 art.aren arabera, mehelinaren titular guztiek ordaindu behar dituzte, euren eskubidearen arabera, mehelin horma konpondu eta eraikitzeko gastuak, bai eta mehelin izaera duten hesi, palaxu, zanga eta erretenak artatzeko gastuak ere. b) Mehelin horma altxatzeko ahalmenak erakartzen dituen eskubide eta betebeharrak. KZren 577. art.ak agintzen duenez, edozein jabek altxa dezake mehelin horma eta, hori altxatuz gero, horrek eratorritako gastuak ordaindu behar ditu, baita obrak eragindako kalteak ere, nahiz eta kalte horiek aldi baterakoak izan. Mehelin horma altxatu
edo beraren oinarria lurpean sakondu bada, zati berria artatzeko gastuak ere horma hori altxatu edo luzatu duen jabeak ordaindu behar ditu, baita mehelin hormaren luzera edo lurpeko sakonera handiagoaren ondorioz horma hori artatzeko sortu diren gainerako gastuak ere. Mehelin hormak ezin badu altxaketa jazarri, horma altxatu nahi duen jabeak horma berregin behar du beraren pentzutan, eta horretarako mehelin hormari zabalera handiagoa eman behar bazaio, jabe horren lurrean zabalduko da horma. c) Mehelin horma handitzeko lanak ordaindu ez dituzten jabeek eskuratzea horma horren zati berria. KZren 578. art.ak hauxe xedatzen du: mehelin hormari altuera, sakonera edo zabalera emateko gastuak ordaindu ez dituzten jabeek horma horren gaineko eskubideak eskura ditzakete, baldin eta obraren gastuak eta hormari zabalera emateko erabili den lurraren balioaren erdia ordaintzen badute. d) Erkidegoari buruzko printzipioa aplikatzen zaio mehelinaren gaineko titularrek dituzten eskubideen egikaritzari. KZren 579. art.aren arabera, mehelin hormaren jabeek hori erabili ahal izan dute mankomunitatean duten eskubidearen heinean: jabeok euren lurrean eraikitzean, mehelina erabil dezakete eraikinaren euskarri gisa, baita mehelin horman habeak sartu ere, beraren zabaleraren erdira arte; hala ere, jabe horiek ezin diete mehelinaren beste titularrei eragotzi mehelin horma erabiltzea. Mehelinaren titularrak mehelin hormaren gain obrak egiteko eskubidea erabili ahal izateko, aurretiaz gainerako titularrek horretarako adostasuna eman behar dute; eta ez badute adostasunik ematen, adituek baldintza batzuk zehaztuko dituzte, obra berriak gainerako titular horiei kalterik ez eragiteko. e) Mehelin horman zuloak edo leihoak zabaltzeko debekua. KZren 580. art.aren arabera, mehelinaren titular batek ere ezin du mehelin horman leihorik edo zulorik ireki, bestearen adostasunik gabe. Mehelina azkentzen da, eskubide errealak azkentzeko arrazoi orokorrak direla bide. Kodeak esanbidez arautzen du uko egitea azkentzeko arrazoi gisa, 575.2 eta 576. art.etan. Lehenengo artikuluak dioenez, jabea mehelin horma konpondu eta eraikitzeko gastuen ordainketaren zamatik aska daiteke mehelinaren gain duen eskubideari uko eginez; salbuespen gisa, ezin du ukorik egin, mehelin horma jabe horren eraikinaren euskarria denean. 576. artikuluaren harira, mehelinak eusten duen eraikinaren jabeak eraikin hori eraitsi nahi badu, mehelinean duen eskubideari uko egin diezaioke; hala ere, jabe horrek ordaindu behar ditu eraisketak mehelinari eragindako kalteak konpontzeko obrak, bai eta eraisketaren kalteak eragoztekoak ere.
117. Hitzarmen bidez jabariari Xedatzeko debeku izenekoak
ezarritako
mugapenak.
Jabetzari (eta beste eskubide erreal mugatuei) ezarritako mugapen bereziak titularraren borondatetik sortzen dira, eta
mugapen horiek xedatzeko ahalmenean dute eragina. Halako mugapenei xedatzeko debeku deritze eta, izatez, jabetza besterendu edo kargatzeko askatasunari jarri ahal zaizkion edozein motatako urripen edo gebenak dira. Esangura horretan, xedatzeko debekuek eragingarritasuna kentzen diete besterendu edo kargatzera bideratuta dauden negozio juridikoei. Itxuraz, ez dago eragozpenik horrelako negozio juridikoak egiteko, Kode Zibilaren 1255. art.ak borondatearen autonomiari ezarritako mugen barruan. Hala ere, horrek arazoak dakartza; arean ere, kontuan hartu behar da xedatzeko debekuen bidez, horien objektuak merkataritzaz kanpo utzi eta amortizatzen direla. Halaber, gogoan izan behar da ordena publiko ekonomikoari dagokiola jabetzaren desamortizazioari buruzko printzipioa; beraz, xedatzeko debekuek balioa izan dezaten, ordena publiko hori errespetatu behar dute. KZren 1255. art.ak ere aurrean esandako hori eratortzen du. Xedatzeko debekuek balioa izateko bete behar dituzten baldintzak aztertu baino lehen, debekuon kontzeptua hobeto zehaztuko dugu. Benetako xedatze-debekuek ondore errealak izan behar dituzte; hau da, debeku horien bidez, titularrak ez du ahalmenik beraren jabetza-eskubidea besterentzeko eta debeku horiek eragina dute inorengan eta inoren aurka. Aitzitik, betebehar izaerako ondore hutsak dituzten debekuak, hau da, jabetza ez xedatzeko betebeharra ezartzen dutenak ez dira benetako xedatze-debeku. Horrelakoetan, jabetza bestereganatzen bada, xedapen egintza hori eragingarria da, nahiz eta betebehar hori ez bete. Ezbetetzearen ondorioz, kaltegalerak ordaintzeko betebehar hutsa sortzen da; beraz, debekuak ez du eraginik hirugarren eskuratzailearengan. Hirugarren horrek jabetza-eskubidea osoosorik eskuratzen du; hau da, jabetza-eskubideari dagozkion ahalmen guztiak eskuratzen ditu eta, horrela, hirugarren horrek ere berak eskuratutako jabetza xeda dezake. Bigarren talde horretako debekuak ez dira benetako xedatze-debekuak; zilegiak dira eta ezbetetzeagatiko kalte-ordaina emateko betebeharra sortzen dute. Lehenengoak, aldiz, jabetza-eskubidearen benetako mugapenak dira, eta horien baliozkotasuna zalantzan jar daiteke. Xedatzeko eskubidearen benetako mugapen horiek zein neurritan dira baliozkoak? Lehenengo eta behin, esan beharra dago baliozkotasun hori neurtzen dela debeku horien jatorriaren
arabera. Horren harira, legean edo epaileen zein Administrazioaren ebazpenetan jatorria duten debekuak baliozkoak dira, HLren 26. art.ko 1 eta 2. erregelek adierazten duten moduan. Hortaz, manu horren arabera, legeak edo epailearen zein Administrazioaren ebazpenek baliozkotasunez ezar ditzakete xedatzeko debekuak; edonola ere, legeak ezarritakoek ez dute behar Erregistro bidezko publizitaterik. Epailearen edo Administrazioaren ebazpenek ezarritako debekuek, ordea, publizitate hori behar dute eta aurreneurrizko idatzohar deituriko idazkunaren bidez adierazi behar dira. Alabaina, aurrean esandakoak ez du arazoa erabat konpontzen; debeku horien jatorria negozio juridikoa edo hitzarmena bada, kasuankasuan aztertu behar da debeku horiek baliozkoak diren eta, baliozkoak izanez gero, baliozkotasun horren neurria zein den. Hitzarmen bidezko debeku horien inguruan, bereizi behar ditugu mortis causa eta inter vivos negozio juridikoak. Mortis causa negozio juridikoei dagokienez, KZren 785.2 art.aren arabera, xedapen horiek ez dute ondorerik sortzen, besterentzeko debekua betiko ezartzen badute. Era berean, debeku hori aldi baterako jarri arren, ez badira errespetatu KZren 781. art.ak adierazitako mugak, orduan ere xedapen horiek eragingabeak dira. Azken artikulu horrek fideikomisozko ordezpenak arautzen ditu; horietan jarausleari agintzen zaio jaraunspen osoa edo zati bat artatzea, geroago beste bati eskualda diezaion. Jaraunsle horri jaraunspena xedatzeko debekua ezartzen zaio, debeku hori baliozkoa izanik muga batzuen barruan, alegia: debekupeko jaraunsleak bigarren gradutik goragokoak ez direnean, edo testamentugilea hil zenean bizirik zeuden pertsonen mesederako egiten direnean. Fideikomisozko ordezpena Oinordetza zuzenbidearen barruan aztertuko badugu ere, orain labur esan beharra dago, ordezpen horretan testamentugileak pertsona batzuk izendatzen dituela, batak bestearen ondoren jaraunspena luper dezaten. Zernahi gisaz, jaraunsleok jaraunspena artatzeko betebeharra dute (horrek dakar jaraunspena xedatu ezin izatea), ondorengo jaraunsleari eskualdatu ahal izateko. Legegilearen asmoa ez da izan xedatze-debekupeko jaraunsle kopurua mugagabea izatea; ekarri ere, horrek ekarriko luke jabetza amortizatzea. Horixe gertatu zen, ordea, Zuzenbide historikoan: ondoz ondoko deien kopurua mugagabea zen eta,
horrela, ondasunak (batez ere, jabetza higiezina) lotu eta maiorazgopean jartzen ziren. Antzinako Erregimenaren estamentuzko gizartean zegoen egitura ekonomikoaren oinarria zen ondasunen lotura edo maiorazgopean jartze hori. Iraultza liberalarekin, ordea, lotura horiek desagerrarazi ziren eta hori berori adierazi izan da kode zibiletan, kode horiek iraultza horren ondorioz sortu baitziren. Gauzak horrela, gaur egun indarrean dagoen Zuzenbidean, mortis causa hitzarmen bidez ezartzen den xedatze-debekua mugatuta dago eta ondoko pertsonei bakarrik jar dakieke: bai testamentugilea hiltzean bizirik dauden pertsonei, bai eta testamentugilearen ondorengo bi belaunaldietan jaiotakoei ere. KZren 785.2 art.ak jaraunsletza bakarrik aipatzen badu ere, ulertu behar da artikulu hori aplikatzen zaiola mortis causa jatorria duen edozein xedatze-debekuri. Inter vivos negozioetan, aldiz, arazoa bestelakoa da. Negozio horien artean, lehenengo eta behin, bereizi behar dira dohain bidezko negozioak eta kostubidezkoak. Lehenengoen inguruan, HLren 26. artikuluko 3. erregelak agintzen duenez, xedatu edo besterentzeko debekuak Jabetza Erregistroan agerrarazi behar dira. Ildo horretatik, eta indarreko legeriaren arabera, testamentugile edo dohaintzaemaileak testamentura bildutako egintza nahiz xedapenetan, ezkontzako itunetan, dohaintzetan eta dohain bidez egindako beste edozein egintzetan ezarritako debekuak baliozkoak badira, debeku horiek Jabetza Erregistroan inskribatu behar dira. Artikulu horrek dioenez, indarreko legeriak adierazi behar du debekuak baliozkoak diren ala ez; hori kontuan harturik, egintza horien bidez xedatzeko debekuak ezar daitezke. HLren 26.3 art.ak ez ditu aipatzen zeintzuk diren debekuok izan behar dituzten betekizunak, baliozkoak izateko; artikulu horrek arautzen du xedatzeko debekuen erregistro publizitatea bakarrik, horiek hirugarrenen aurkako eragina izan dezaten. Hori horrela dela, azpimarratzekoa da HLren 26.3 art.aren eta 27. art.aren arteko kontrastea. Azken artikulu horrek dioenez, xedatzeko debekuek aurreko artikuluan agertzen ez diren egintza zein kontratuetan jatorria badute, debeku horiek ezin dira Erregistroan inskribatu; dena den, debeku horien betetzea berma daiteke, hipoteka edo beste edozein berme errealen bidez. Egineginean ere, arau horren xedea da debeku horiek Erregistroan sartzea. Horrela, kostubidezko kontratuetan ezarritako debekuak ez direnez Erregistroan inskribatzen, ez dute
eraginik hirugarrenengan, hirugarrenek ez baitute modurik debekuak ezagutzeko. Hortaz, kostubidezko hitzarmenetan ezarritako xedatze-debekuak baliogabeak dira. Hori horrela da, hirugarrenak babesteko printzipioa eta Erregistroko publizitatearen printzipioa (azken horretara nahitaez jo behar dugu) aplikatzen direlako. Beste modu batera esanda, kostubidez xedatzeko debekuek ez badaukate eraginik hirugarrenen gainean, debeku horiek ondoreak sortzen dituzte debekua ezartzeko hitzarmena egin duten alderdiengan bakarrik; ondore horiek hitzarmenak erakarritakoak baino ez dira. Horretara, debekuak ez betetzeak berarekin dakar kaltegalerak ordaintzeko beharra bakarrik eta ez, ostera, debekupeko ondasuna xedatzeko egintzaren deuseztasuna. Debeku horiek egiazkoak ez diren xedatze-debekuetakoak dira edo, beste terminologia bat erabilita, betebehar izaerako debekuak dira. Hortaz, inter vivos hitzarmenetan ezarritako xedatze-debekuak baliozkoak dira, dohain bidezko egintzetan ezartzen badira bakarrik. Horiei buruz, eta aurrean esan dugunarekin bat eginik, debeku horiek baliozkoak izateko betekizunak zehaztu behar ditugu. Doktrina nagusiaren arabera, ondorengoak aipa ditzakegu: 1. Debekuaren iraupena ezin da inola ere betierekoa izan, eta ezin dira gainditu 785.2 art.ak (781. art.ari lotuta) adierazitako mugak. Arau hori fideikomisozko erakundea arautzeko egin zen; hala ere, arau horrek Espainiako ordena publiko ekonomikoaren printzipio orokorra adierazten du. Bada, arau horrek debekatzen du jabetza amortizatzea muga zehatz batzuen barruan, eta muga horiek aplikatu behar zaizkie mortis causa zein inter vivos negozio juridikoei. 2. Doktrina eta jurisprudentziaren arabera, batez ere, Erregistro eta Notariotzaren Zuzendaritza Nagusiaren doktrinaren arabera, xedatze-debekuek benazko eta bidezko interesa asetzen dute, eta ezin dira nahierakeriaz ezarri. Nolanahi den ere, xedatzeko debekuak ezartzeko, ez da adierazi behar horren arrazoia zein den. 3. Xedatzeko debekuak baliozkoak dira, HLren 26. art.aren 3. erregelan adierazitako egintzen bidez ezartzen badira. Antolamendu juridikoak mesfidantzaz ikusi izan ditu dohain bidezko egintzak, baita jabetzaren amortizazioa ere. Azken hori modu murrizgarrian ulertu behar da, lehen azaldu dugun ordena
publiko ekonomikoaren printzipio orokorraren aurkakoa delako. Goian esan dugunez, xedatzeko debekuak eragingabeak dira, euren iraupenak legeak araututako epea gainditzen badu. Hala eta guztiz ere, debeku hori eragingabea da gehiegizko tarte horretan bakarrik; gauza bera gertatzen da debekua betiko ezartzen denean, utile per inutile non vitiatur erregela aplikatuz (D�EZPICAZO eta GULLÓN). §35. JABARIAREN BABESTEA
GAINEKO
TITULARTASUNA
118. Erreibindikazio-akzioa. Kontzeptua eta betekizunak KZren 348.2 artikuluak dioenez, gauza baten jabeak gauza horren ukandun eta edukitzailearen aurkako akzioa du, gauza erreibindikatzeko. Bestalde, KZren 441. artikuluaren arabera, ezin da edukitza indarkeriaz eskuratu, eskuraketa horren aurka dagoen edukitzailerik badago. Ondorenez, inork uste badu akziorik edo eskubiderik duela beste bati gauzaren ukantza kentzeko, eta ukandun horrek ez badio gauza borondatez ematen, agintaritza eskudunari laguntza eskatu behar dio, gauza berreskuratzeko. Bi manu horiek agertzen dituzte gauzaren edukitza berreskuratzeko biderik garrantzitsuenak: erreibindikazio-akzioa eta interdiktuak, azken horien artean, berreskuratze-interdiktua, hain zuzen. Alabaina, bi bide horien artean badira desberdintasunak: erreibindikazio-akzioa egikaritzen duenak jabetza-eskubidearen titularra dela frogatu behar du; interdiktuak egikaritzeko, aldiz, edukitzaz gabetua izan dela (interdiktua egikaritu behar du, edukitzaz gabetua izan denetik urtebete igaro baino lehenago, interdiktuei buruzko gaian azaldu dugunez). Labur-zurrean, erreibindikazio-akzioa ius possidendian dago oinarrituta eta interdiktuak, berriz, ius possesionisean. Bi akzioek oinarri desberdinak izateak berez dakar akzio horien izapideak egiteko auzibidea ere desberdina izatea; hau da, erreibindikazio-akzioa epaiketa eskatzailean egikaritzen da eta edukitza-epaiketan, ostera, interdiktuak, horiek baitira epaiketa-mota horien adibide bakarra.
Hortaz, esan ohi da erreibindikazio-akzioa dela edukitzaile ez den jabeak duen akzioa, jabe ez den edukitzailearen aurka. Akzio horren helburua ius possidendia berreskuratzea da (ez da beharrezkoa ius possesionisa berreskuratzea, nahiz eta ohikoena izan); baina, horretarako, ohiko eta arruntena bada ere, Zuzenbidearen ikuskeratik ez dago zertan jabetza dagoelako adierazpenik eskatu (hori, beste akzio baten bidez lor daiteke, jabetza adierazteko akzioaren bidez, hain zuzen). Ondo bereizi behar dira erreibindikazio-akzioa eta ondasunak itzultzeko akzioa, batik bat, azken horien jatorria betebeharra denean. Horretara, ondasunak bihurtzeko akzioaren bidez ondasunak berreskuratzen badira ere, berreskuraketa hori ez da gauzatzen jabetzaren gaineko titulartasuna dela bide. Akzio hori sortzen da, aldiz, gauzen edukitza ematen duen negozio juridikoak bere eragina galtzen duenean. Dena den, akzio horiei eutsiz arestiko doktrinak (VALPUESTA FERNĂ NDEZ) esan duen moduan, jurisprudentziak erreibindikazio-akziotzat jotzen du, teknikaren ikusmiratik erreibindikazio-akzio izan ez arren, ondasunak berreskuratu eta itzultzeko edozein akzio, hori epaiketa eskatzailean egikaritzen bada (hau da, interdiktuetatik bereizita).
Erreibindikazio-akzioaren ohiko betekizunak hiru dira: a) Jabearen titulartasuna (dominium actoris). b) Demandatuaren edukitza bidegabea (contraria possessio). c) Akzioaren objektu den gauza identifikatzeko modukoa izatea (hau da, eadem res). Jarraian, hiru betekizunok aztertuko ditugu bananbanan. a) Goian adierazi ditugun betekizunetatik aurrenekoa da jabeak gauzen gain duen titulartasuna. Jurisprudentziaren arabera, erreibindikazio-akzioa egikaritzeko legebideztaturik daude jabea, jabekidea eta enfiteusiduna. Aiurri berean, jabaria zatituta badago (kasu horiek Kode Zibilean zentsuei buruzko araubidepean jartzen dira), eta ez bada jabetza erabilgarriaren gaineko titularrik, legitimazio hori zuzeneko jabeak du. Frogari dagokionez, auzijartzaileak frogatu behar du jabea
bera dela; hots, ez da nahiko frogatzea demandatua ez dela jabea. Areago, erreibindikazio-akzioan garaile ateratzeko, demandatuak dominium actorisa ezerezean utzi besterik ez du egin behar eta ez du zertan gauzaren gaineko eskubiderik duela frogatu. Auzijartzaileak jabetza duela frogatzeko, jabaria eskuratzeko egintzan parte hartu zuela frogatu behar du; ez, ordea, gaur egun jabetza horri eusten dionik. Dena den, demandatuak horren aurkako froga aurkez dezake, demandari erantzuteko unean, auzijartzaileak bere akzioaren oinarri den jabaria galdu duela azalduz. Auzijartzaileak, jabariaren gaineko titulartasuna frogatzeko, eskuraketa egintza frogatu behar du. Ondorenez, auzijartzaile horrek bere titulartasuna egiaztatzen du erabat, jabariaren eskuraketa jatorrizkoa denean bakarrik. Hortaz, eskuraketa eratorria izanez gero, zuzenbide erromatarraren harira (horren arabera, negozio juridikoan legitimazio-akatsik badago, akats horiek ondorengo eskuratzaileek jasan behar dituzte), aurretiaz izan diren eskuratzaile guztien arteko lotura ikertu beharko litzateke, jatorrizko eskuraketa zein izan zen jakiteko; horretara, jabariari buruzko erabateko froga lortuko litzateke. Zuzenbide erromatarrean, jabariaren titulartasunari buruzko frogari probatio diabolica zeritzon. Aurrean esandakoa gorabehera, eskuratzaileak ez ditu beti hartzen eskualdatzailearen titulartasunaren akatsak; esaterako, akats horien aurka babesturik dagoen hirugarrenaren kasuan (horixe gertatzen da, hain zuzen ere, KZren 464 eta HLren 34. art.ak aplikatzen diren kasuetan). Hirugarren horrek usukapioaren bidez ondorengo titularren arteko lotura apurtzen du; hortaz, usukapiorako epea igaroz gero, legitimazio-akatsek ez dute eraginik eta horrekin ezin da erreibindikazio-akziorik egikaritu. NÚÑEZ LAGOSek irudi bidez esan duen moduan, usukapioak inausi egiten du erreibindikazio-akzioaren genealogi zuhaitza. Auzijartzailearen jabetza-eskubidea presuntzio bidez froga ote daiteke? Galdera hori agertzen da, batez ere, KZren 464. eta HLren 38.1 art.ei lotuta. Lehendabiziko manuaren arabera, ondasun higigarria onustez eskuratu bada, edukitza hori tituluaren baliobestekoa da; beraz, artikulu hori jabetzaren gaineko tituluaren (titulu substantibo gisa ulertuta eta ez, ostera, agiri moduan) sortzaile dela uler daiteke (artikulu horren inguruan, eta gai egokian aztertuko dugunez, eztabaida ugari izan da, modu askotara ulertua izan delako manu hori; oraintsu aipatu dugun ulerkera bat baino ez da, artikulu horrek izan dituen guztien artean). Hala ere, ondasun higigarriaren edukitzaileak ondasuna galtzen badu edo ondasun hori legez aurka kentzen bazaio, oraingo edukitzaileari gauza erreibindika diezaioke. KZren 464. art.an aipatutako titulua dominium actorisaren oinarri gisa erabil al daiteke erreibindikazio-akzioa egikaritzeko? Galdera horri erantzuna ematea ez da batere erraza. KZren 464. art.ak demandatua babesten ez badu (eta halakorik gerta daiteke), KZren 448. art.ak du eragina, eta artikulu horrek ezartzen du egungo edukitzaileak (ez baita ahaztu behar, izatez, auzijartzailea iraganeko edukitzailea dela) edukitzeko titulu zuzena duelako
presuntzioa. Hortaz, esan dezakegu KZren 464. art.ko ÂŤtituluaÂť egokia dela erreibindikazio-akzioa jartzeko. Dena den, horretarako frogatu behar da egungo edukitzaileak ez dituela KZren 464. art.ko betekizunak betetzen; hau da, frogatu behar da gauza galdu dela edo edukitzailea gauzaz gabetu izan dela (ez dugu azalduko gai honetan legez aurka kentzearen interpretazioari buruzko eztabaida). Gauza galdu edo legez aurka kentzen bada, egungo edukitzaileak ez du babesik hirugarren gisa. Are gehiago, bi kasu horiek KZren 448. artikuluaren presuntzioaren aurka dauden frogarik egokienak eta, beharbada, bakarrak dira. HLren 38.1 art.ak modu argiagoan agertzen du erreibindikazio-akzioa egikaritzeko legitimazioa; artikulu horren arabera, legezko ondore guztietarako uste izango da Erregistroan inskribatutako eskubide errealak badirela izan eta euren titularrei dagozkiela, Erregistroko idazkunek adierazten duten moduan. Presuntzio horrek ere KZren 448. artikuluko presuntzioarekin topo egiten du, edukitzailea eta inskribatutako titularra pertsona bera ez direnean. Horren harira, autore ospetsu batzuen (LACRUZ, VALLET) iritziz, KZren 448. art.ko presuntzioa nagusitzen da, Erregistroko presuntzioaren gainetik.
Erreibindikazio-akzioa egikaritzen duenak frogatu behar du bera dela jabariaren titularra. Ikuspuntu orokor batetik, LACRUZek argitzen duenez, jurisprudentzian bi joera agertu dira froga horren inguruan: bata oso zorrotza da eta, horren arabera, froga hori jabariaren ÂŤizate edo ez izateÂťari buruzko arazoa da: jaberik bada ala ez da. Hori dela eta, presuntzioek ez dute baliorik, jabaria dagoen ala ez zehazteko. Jurisprudentziaren beste joera zorroztasun horren aurkakoa da; bigarren joera horren ustez, KZren 348. art.ak ez ditu adierazten zeintzuk diren jabaria egiaztatzeko bideak, ezta horren frogabideak ere; hortaz, gai horri buruzko erregela orokorretara jo beharra dago. Bigarren joera horren ildotik, jurisprudentziak dioenez, auzijartzaileak frogatu behar du bere eskubidea hobea eta ziurragoa dela, demandatuaren eskubideari begira. Hori frogatzeko, egitezko presuntzioak edo zantzuak erabil daitezke, frogaren zorroztasuna malgutzen dela, frogabide desberdinak onartuz (dena den, frogabide horiek ez dira bananbanan onartzen, hau da, frogabide guztiak batera aztertu behar dira). Frogabide horien artean ondokoak ditugu, besteak beste: egungo edukitzaren froga; katastro ziurtagiriak; zergaren bat ordaindu dela adierazten duen ordainagiria; lurraren erabilera; eta, azkenik, mugarrien aurkikuntza. Arestiko doktrinak (VALPUESTA) eta Auzitegi Gorenak erreibindikazio-akzioaren auzibide izaera aztertu izan dute; azterketa hori kontuan hartuta, esan dezakegu erreibindikazio-akzioaren inguruan malgutu egin
direla, bai frogabideak, bai eta akzio horren objektua ere. Ildo horretatik, auzibidean eta kasu nahasienetan (hau da, demandatuak adierazten duenean berak baduela edukitza egiaztatzeko edozein titulu), konpondu beharreko arazoa mugatzen da: alderdiek euren edukitza justifikatzen duten egoera juridiko desberdinak agertzen dituzte eta auzibidean erabaki behar da egoera horien artean zeinek duen nagusitasuna. Auzijartzaileak frogatzen badu bere eskubidea hobea eta ziurragoa dela demandatuaren eskubideari begira, epaiketan garaile aterako da. Edozein modutan ere, VALPUESTAk dioenez, aurrean azaldutako hori erlatiboa da; auzijartzailea garaile ateratzen da, demandatuak beraren aurka egiten ez duen neurrian eta ez, ordea, auzijartzailearen titulua a priori erreibindikaziorako egokia izateagatik. Horrez gain, lehen esandakoak eratortzen du kasu askotan izaera desberdineko azkioak nahastea: batetik, erreibindikazio-akzioa; eta, bestetik, ondasunak itzultzeko akzioak. Printzipioen ikuspuntutik, erreibindikazio-akzioa egikaritzeko frogatu behar da auzijartzaileak baduela jabaria eskuratzeko titulu egokia. b) Aurrerago aipatu ditugun betekizunetatik bigarrena da demandatuaren edukitza bidegabea izatea. Hortaz, modu pasiboan legebideztatuta daude edukitzaile guztiak, alegia, zuzeneko edukitzaileak eta bitartekoak. Dena dela, KZren 460.4 art.aren harira, urtebete eta egun bateko epea igaro ez bada, ez dago argi gauzaz gabetua izan denak legitimazio pasiboa duen. Legitimazio pasiboa du eskubiderik gabe edukitzen duen edozein edukitzailek; horrela, eskubidea dagoela frogatzeko betekizunak malgutu egiten dira. Are gehiago, jurisprudentziak kasuren batean adierazi izan du nahikoa dela eskubidearen froga zantzua, zantzu hori modu egokian aurkaratzen ez bada. Zer gertatzen da auzia hasi eta gero demandatuak edukitzari uzten dionean? Kasu horretan bereizi behar da demandatua onustedun edo gaitzustedun edukitzailea den. Demandatua onusteduna bada, legitimazio pasiboa galtzen du eta erreibindikazio-akzioak ez du aurrera egiten. Demandatua gaitzusteduna bada, legitimazio pasiboa galtzen du; baina, jurisprudentziak dioenez, auzijartzaileak prozedura berean lor dezake edukitza galtzeagatik berari eragindako kalteen ordaina. Auzijartzaileak geroago gauza berreskuratuko balu, ordain hori
itzuli beharko luke, baina ez osorik: berak jasandako gutxieneko kaltearen ordaina hartu eta gainerakoa bakarrik itzuli beharko luke. Bestalde, demandatua izan daiteke ugazaba titulua duen edukitzailea; kasu horretan, erabaki behar da zein titulu den baliozkoa, auzijartzailearena ala demandatuarena, bi titulu horiek ezin baitira aldi berean izan. Horrexegatik, jurisprudentziak agintzen duenez, erreibindikazio-akzioa egikaritu baino lehen edo hori egikaritzean, demandatuaren titulua deuseza delako adierazpena eskatu behar da. Horretarako, auzira ekarri behar dira titulu horren eraketan parte hartu zuten pertsona guztiak, bi salbuespenekin: batetik, demandatzailearen titulua demandatuaren titulua baino lehenagokoa denean, demandatzailearen titulua frogatzeak berez ekarriko duelako demandatuaren titulua frogatzea; bestetik, demandatzailearen eta demandatuaren eskubideak oinarritzen direnean bi agiri edo egitate desberdinetan, hau da, elkarren artean loturarik ez duten agiri edo egitateetan. Bigarren kasu horretan, eztabaida ez litzateke sortuko demandatuak duen tituluaren deuseztasunaren inguruan, baizik eta titulu hori eta demandatzailearen tituluaren arteko lehentasunaren inguruan. Edozein modutara ere, HLren 38.2 artikuluan xedaturikoa aintzat hartu behar da, eta artikulu horren arabera, pertsona edo erakunde baten izenean inskribatutako ondasun higiezinaren gaineko jabari edo eskubide errealen aurka ezin daiteke akziorik egikaritu, aurretiaz edo aldi berean, ez bada ondasun higiezin edo eskubide erreal horri buruzko inskripzioaren deuseztasun edo kitapen demanda aurkezten. Demanda hori aurkeztuz gero, ez legoke Erregistroaren araberako titulartasun itxurarik, itxura hori oinarrituko bailitzateke lehen aipaturiko artikuluaren lehendabiziko lerrokadak adierazten duen presuntzioan. Bestalde, jurisprudentziaren joerarik malguenak ulertzen du HLren 38.2 artikuluko baldintza betetzen dela Erregistroan titular moduan agertzen dena demandatzen bada; hala ere, joera hori autore gutxienek hartu izan dute.
c) Erreibindikazio-akzioaren hirugarren betekizunaren arabera, identifikatzeko moduko gauza izan behar da erreibindikazio-akzioaren objektua. Hori egitezko arazo hutsa da; alabaina, jurisprudentziak zorroztasun handiz ezartzen du. Betekizun horrek erreibindikazio-akziotik kanpo uzten ditu gauza generikoak eta, orokorrean, banaka identifikatu ezin diren gauzak, hots, gauza gorpuzgabeak; beraz, ez bada zehatzmehatz zehazten zein den ondasun auzigaia, erreibindikazio-akzioak ez du aurrera egiten. Errebindikazio-akzioaren ondorioz, batetik, demandatua kondenatuko da erreklamatzen den gauza itzultzera; eta, bestetik, edukitza egoera likidatzeari buruzko arauak aplikatuko dira, bidezkoa denean (KZren 451.etik 458.erako art.ak). Gauza epaituari dagokionez, erreibindikazio-akzioa erabakitzen duen
epaiak PZLren 222.3 art.ak adierazitako ondore orokorrak ditu; hau da, epaiak auziaren alderdien artean bakarrik sortzen ditu ondoreak (gauza epaitu erlatiboa). Hori horrela dela, jabetza-eskubidea (eskubide errealik nagusiena eta, beraz, erga omnes eragingarritasuna duen eskubidea) badela adierazten duen epaiak eragingarritasun erlatiboa du eta horrek agerian jartzen du nolabaiteko kontraesana dagoela eskubidearen itxuraketaren eta horri eragingarritasuna ematen dion epaiaren izaeraren artean. Hori guztia kontuan izan behar da, publiziotar akzioari buruz hitz egitean. 119. Gaur egun publiziotar akziorik dagoen ala ez zehazteko arazoa Lehenago azaldu izan dugunez, erreibindikazio-akzioaren helburua edukitza berreskuratzea da; horretarako, edukitzeko eskubideari, hau da, ius possidendiari eusten dion titulua dagoela frogatu behar da. Interdiktuak dira edukitza berreskuratzeko bide juridikoak, horien oinarria edukitzaren babes esklusiboa dela. Interdiktuen eta erreibindikazio-akzioaren arteko desberdintasunak lehenago azaldu izan ditugu. Hala eta guztiz ere, Espainiako antolamendu juridikoak ba ote du interdiktua ez den beste akzio desberdinik edukitza berreskuratzeko? Edukitza berreskuratzeko interdiktua jartzeko epea urtebete eta egun batean bakarrik luzatzen bada, beste biderik al dago edukitza berreskuratzeko? Horrelakoetan, bide horien oinarria ez litzateke izango ius possessionisaren babesa, ius possessionis hori berez azkendu delako. Horixe adierazten du KZren 460.4 artikuluaren erregelak; izan ere, erregela horrek dioenez, pertsona batek gauzaren edukitza badu urtebete baino epe luzeagoan, aurreko edukitzaileak edukitza galtzen du, azken horren borondatearen aurka eduki izan bada ere. Auzijartzaileak interdiktuak ez diren beste bide batzuk erabili behar ditu edukitza berreskuratzeko eta bide horien oinarria da auzijartzaileak edukitzeko duen ÂŤeskubide hobeaÂť. Eskubide hori ezin da tituluan oinarritu; horrela gertatuko balitz, erreibindikazio-akzioaren eremuan egongo ginateke. Tarteko bide horrek garrantzi berezia izango luke, bi kasu hauetan: batetik, usukapioan (edukitzaile batek usukapioaren bidez jabaria eskuratu baino lehen, beraren edukitza geldiarazten
denean eta edukitzaile horrek urtebete eta egun bateko epean ez duenean ezer egin); bestetik, jabetza tituluaren frogan, jabeak bere titulua frogatzeko zailtasunak dituenean. Historian zehar, bide horri publiziotar akzio deitu izan zaio, akzio horrek zuzenbide erromatarrean duela jatorria. Horretan, pretoreek akzio hori ematen zieten titulu zuzena zuten onustedun edukitzaileei, nahiz eta usukapitzeko epea bete gabe egon; bai eta res mancipiaren eskuratzaileei ere, horiek edukitza eskuratzen bazuten mancipatio edo in iure cesiorik gabe. Garapen historikoaren azken aldian, akzio hori ad usucapionem edukitzaile guztiei eman zitzaien, benetako jabea ez zen edozein ukandunen aurka. Akzio horren oinarria iusta causa possessionisa zen beti; oinarri hori ius possidendia baino zerbait gutxiago eta ius possessionisa (edo beste modu batera esanda, possessio ad interdicta) baino zerbait gehiago zen, lehenengoa, jabariaren titulartasunean oinarrituta baitzegoen eta, bigarrenaren bidez, titulurik gabeko egitezko egoera hutsa babesten baitzen. Orokorrean, publiziotar akzio hori erreibindikazio-akzioaren ordez erabili zen: batetik, akzio hori egikaritzeko ez zen frogatu behar jabariaren gaineko titulartasunik eta, bestetik, akzio horren bidez rei vindicatioaren ondorio berberak lortzen ziren.
Gaur egun Espainiako Zuzenbidean publiziotar akziorik ote dago? Akzio horren aldeko argudio garrantzitsuak badira izan, hain zuzen ere, ekitatean oinarritutako argudioak edo lege-testuetan oinarritutakoak. Azken argudio horien artean dugu KZren 445. artikulua (artikulu horren azken tartekaduran edukitzaren gaineko eztabaida agertzen da, interdiktuetan erabakitzen den arazo horretatik bereiziz) edo 1881eko PZLren 1658.3 artikuluko azken tartekadura. Azken artikulu horrek edukitza berreskuratzeko interdiktua erabakitzen duen epaiaren eraginari buruz ziharduen. Xedapen horrek dioenez, ebazpen horrek alderdiei erreserbatzen die jabetzaren edota behin betiko edukitzaren gain izan dezaketen eskubidea, eta alderdiok geroago epaiketa egokian erabili ahal dute eskubide hori. Lehen aipaturiko bigarren arau horrek agerian jartzen duen bezala, behin betiko edukitzari buruzko epaiketarik izan daiteke eta, izatez, epaiketa hori ez da interdiktua, adierazpeneko epaiketa baino. Epaiketa horretan erabakitzen da zein alderdik duen edukitzeko eskubide hobea; hau da, epaiketa horretan ez da babesten ius possessionisa egitate gisa edo, bestela esanda, epaiketa horretan
ez da agintzen gauza itzultzea, hori interdiktuen bidez lortzen baita (DÍEZPICAZO eta GULLÓN). Bestalde, publiziotar akzioaren aldeko beste argudio bat ere badugu: erreibindikazio-akzioan, gauza epaituaren ondorea erlatiboa da. Horri buruz lehenago esan dugunez, erreibindikazioa gauzatzea agintzen duen epaiak eragina du alderdien artean bakarrik eta ez, aldiz, guztiengan; esangura horretan, hirugarren batek gauza erreibindika diezaioke epaiketan irabazi duenari. Hori guztia horrela bada, esan dezakegu erreibindikazio-akzioaren bidez erabakitzen dela auzilarien artean nork duen edukitzeko eskubide hobea (PUIG BRUTAU). Publiziotar akzioaren aldeko argudioa ere lege-hutsunea dagoela izango litzateke: interdiktuek ius possessionisa bakarrik babesten dute, eta edukitzeko bi eskubideren arteko arazoa konpontzeko auzibiderik ez dago; ondorenez, lege-hutsune hori bete behar da printzipio orokorrekin (LACRUZ). Hala ere, gure ikuspuntutik, argudio horien bidez ezin da gainditu publiziotar akzioak izateko duen oinarrizko oztopoa: publiziotar akzioa berez ezin daiteke identifikatu, publiziotar akzioaren eginkizuna eta erreibindikazio-akzioaren eginkizuna berbera baita. Auzibidearen ikuspuntutik, edukitzeko eskubide hobeari buruzko arazoak muntaren araberako adierazpeneko epaiketa arruntean konpondu behar dira. Horren harira, adierazpeneko epaiketa hori ez da edukitza epaiketa. Gaur egungo auzibide legeetan jadanik ez da agertzen «edukitza epaiketa plenarioa». Epaiketa horrek ez zuen zerikusirik interdiktuekin, ezta jabetzari buruzko adierazpeneko epaiketa arruntekin ere, epaiketa plenario horretan erabakitzen baitzen zein zen edukitzeko eskubide hobea. Hori guztia kontuan hartuta, publiziotar akzioak ez du auzibide berezirik Espainiako antolamendu juridikoan; hortaz, erreibindikazio-akzioa egikaritzeko erabiltzen diren izapide berdinak (auzibidearen ikuspuntutik) bete behar dira publiziotar akzioa egikaritzeko. Are gehiago, lehen esan dugunez, batetik, erreibindikazio-akzioaren froga asko malgutu da; eta, bestetik, edukitza kentzen denean, hori frogatu beharra dago. Bi arrazoi horiek direla bide, azken finean auzijartzaileak frogatu behar du berak duela edukitzeko eskubide hobea. Edu berean, erreibindikazio-akzioarekin batera publiziotar akziorik badela adierazteko, eskubide hobe horri edukitza zibil edo jabetza erlatibo deitu izan zaio; baina hori hitz-
jokoa besterik ez da. Horren arrazoia hauxe da (CUESTA SAENZ): gauza epaituaren erlatibotasuna dela eta, eragingarritasun bera dute erreibindikazio-akzioari buruzko epaiak eta publiziotar akzioari buruzkoak. Epai horien artean izan daitekeen desberdintasun bakarra praktikoa izango litzateke: edukitzeko eskubide hobea adierazten duen epaia ez litzateke nahikoa izango eskubide hori Jabetza Erregistroan inskribatzeko, eskubide horrek debekaturik izango bailuke Erregistroan sartzea, HLren 5. art.aren arabera. Artikulu horrek dioenez, edukitzaren egitate hutsari buruzko tituluak ezin dira inskribatu. Publiziotar akzioak «edukitzaren egitate hutsa» baino zerbait gehiago adierazten du, «edukitzeko eskubide hobea», hain zuzen; baina «edukitzeko eskubide hobea» publika al daiteke? Laburbilduz, esan dezakegu publiziotar akziorik izan daitekeela egun Espainiako Zuzenbidean, teorian behintzat; hala eta guztiz ere, erreibindikazio-akzioa edukitzeko eskubide hobean oinarritu daitekeenez gero, publiziotar akzioa erreibindikazio-akzioaren esparruan sartzen da nahitaez. Nolanahi ere, salbuespenik izan daiteke, VALPUESTAren iritziz, publiziotar akzioaren oinarria gauzaren edukitza hutsa denean. Bestelakoetan, edukitzarekin batera edukitzeko titulua aurkezten bada, publiziotar eta erreibindikazio-akzioa gauza bera dira; erreibindikazio-akzioa egikaritzean titulartasuna frogatu behar da eta, horretarako, demandatzaileak eta demandatuak euren tituluen lehenespena frogatu behar dute. Dena den, kasu hori zalantzazkoa da: egungo edukitzailearen aurka jabetzaren titularrak bere eskubidea frogatzeko iraganeko edukitza bakarrik aipatuko balu, hori KZren 448. art.ak adierazitako presuntzioaren aurkakoa izango litzateke, hain zuzen, titulua dagoelako presuntzioaren aurkakoa. Presuntzio hori egungo edukitzailearen mesederako da eta, argi dagoenez, presuntzio hori nagusiarazten da. Horrela, LACRUZek dioen moduan, publiziotar akzioa ez da frogaren zama arinduta duen erreibindikazio-akzioa; hori onartuz gero, ahaztu egingo genuke auzitegiek behin baino gehiagotan ahabideratzen dutela erreibindikazio-akzioa arintasun horrekin egikaritzea.
120. Jabaria adierazteko akzioa Akzio horren izenak adierazten duenez, beraren helburua da jabariaren titulartasuna dagoela adieraztea eta ez, aldiz,
demandatua gauza itzultzera kondenatzea. Beraz, akzio hori erabilgarria da, batetik, jabariari kalteak eragiten zaizkionean edukitza kendu gabe; bestetik, edukitzari berari nahasmendua eragiten zaionean; eta, azkenik, jabariaren gaineko titulu osatugabe edo akastunak osatzea lortu nahi denean, batez ere, titulu horiek Jabetza Erregistroan inskribatzeko. Jabaria adierazteko akzioaren xedea titulua dagoela egiaztatzea da. Hala ere, hori Erregistroko publizitatearekin osatu behar da; hots, adierazpen horrek hirugarrenengan eragina izan dezan, Erregistroan inskribatu behar da (ondasun higiezinei dagokienez bakarrik, gauza epaituak eragingarritasun erlatiboa baitu, lehenago azaldu izan dugunez). Bada, jabaria adierazteko akzioa eta erreibindikazio-akzioa desberdinak dira: jabaria adierazteko akzioaren bidez ez da demandatua kondenatzen eta erreibindikazio-akzioa egikaritzeko ez da eskatu behar jabariaren adierazpenik; beraz, bi akzio horiek ezin dira inola ere nahasi, ezta auzibide izaeraren ikuspuntutik ere. Jurisprudentziaren ustetan, jabaria adierazteko akzioa ere KZren 348.2 art.an dago jasota eta akzio horrek erreibindikazio-akzioak dituen betekizun berberak izan behar ditu, demandatuaren edukitza izan ezik; salbuespen hori logikoa da, egitez ez baita izango demandatuaren edukitzarik. 121. Ukatzeko akzioa Ukatzeko akzioaren bidez, gauzaren jabeak lortzen du bere jabariaren gain kargarik ez dagoelako adierazpena; izatez, presuntzioa da gauzak kargarik ez duela, eta jurisprudentziak Zuzenbidearen printzipio orokortzat jotzen du presuntzio hori. Hortaz, presuntzio horren arabera, auzijartzaileak frogatu behar du jabariaren titulartasuna bakarrik eta ez, ostera, jabariak kargarik ez duela. 122. Actio ad exhibenduma Indarrean dagoen PZLren 256.2.2 art.aren arabera, epaiketa oro presta daiteke demandatu nahi den pertsonari egindako eskabidearen bidez, bere esku duen gauza erakuts
dezan, epaiketa gauza horri buruzkoa izango bada. Hortaz, akzio horrek izaera instrumentala du. Berorren helburuak dira, besteak beste: gauza identifikatzea, gauza zein egoeratan dagoen ikustea eta demandatuak gauzaren edukitza duela egiaztatzea. Akzio hori ez dagokio jabeari bakarrik; haatik, akzioa jar dezake gauza zehatzarekin zerikusirik duen demanda aurkeztuko duen edonork, nahiz eta demandan egikarituko den akzioa erreala izan ez. 123. Mugaketa-akzioa KZren 384. art.aren arabera, jabe guztiek euren landak itxi edo hesitu ditzakete, horma, zanga, palaxu (bizi zein bizigabe) edo beste edozein bide erabiliz; hala ere, horiek guztiek ezin diete kalterik eragin landa horien gainean eratutako zortasunei. Artikulu horretan adierazitakoa kontuan hartuta, esan dezakegu artikulu hori iraultza liberalaren adierazgarria dela. Aurretiaz, hain zuzen, feudalismoaren garaian, landak ixtea debekaturik zegoen, feudojaunek edozein landa zeharkatzeko eskubidea baitzuten, ehizan edo antzeko jardueretan aritzeko. Gisa berean, Mestako Kontzeju Zintzoak ere pribilegio bereziak zituen edozein lurretan sartzeko, batik bat, abereak landaz landa eramateko, hori baitzen garai hartako ekonomiaren oinarri. KZren 384. artikulua ere lehen aipaturiko helburuaren tresna da. Artikulu horrek aldarrikatzen du mugarriak jartzeko ahalmena, jabetza mugatzeko; horretarako, lur mugakideen jabe guztiak zitatu behar dira. Mugarriak jartzeari buruz ari denean, Kodeak ÂŤmugatuÂť hitza erabiltzen du. Hala ere, mugaketa eta mugarriak jartzea desberdinak dira: mugarriak jartzearen bidez, bi lur banantzen dituen zalantzagabeko lerro zehatzean, mugarriak jartzen dira; mugaketaren bidez, ordea, lerro hori zehaztu egiten da, lerro hori zalantzazkoa izatea baita akzio horren abiapuntua. Hiru bide dira mugaketa gauzatzeko: 1) interesdunen akordioa; 2) 1881eko PZLren 2061. art.an eta ondorengoetan araututako borondatezko jurisdikzio prozedura; eta 3) adierazpeneko epaiketa arrunta, mugak zalantzazkoak badira eta muga horien inguruan alderdiak ez badira ados jartzen. Hirugarren bide horri, hots, auzibidezko jurisdikzio prozedurari, mugaketa-akzio deritzogu. Bi lurren arteko mugak nahasita egotea edo muga horiek zalantzazkoak izatea da akzio
horren abiapuntua. Mugaketa-akzioak arazoak agertzen ditu, hori eta erreibindikazio-akzioa bereizi behar direnean. Bereizketa horrek garrantzi handia du, kontuan hartzen bada mugaketa-akzioa preskribaezina dela (KZren 1965. art.ko azken tartekadura) eta erreibindikazio-akzioa, berriz, preskribakorra. Bereizketa horrek garrantzirik izango ez balu, muga berriak ezartzean, lurzatiak eskuratu ahal izango lirateke eta, kasu horretan, erreibindikazio-akzioa eragingabea izango litzateke, bai preskripzioaren ondorioz, bai erreibindika nahi den lurzatia usukapio arrunta zein bereziaren bidez eskuratu delako. Hori dela eta, POTHIERen iritziei helduz, esan ohi da bi lurren arteko muga zehaztugabea bada eta eztabaidagai den lurraren edukitza esklusiboa jabe mugakide bati badagokio, erreibindikazio-akzioa egikaritu behar dela; eta mugaketa-akzioa, aldiz, edukitza hori nahasia bada. Ez da zentzuzkoa mugaketa-akziora edukitza nahasiaren kasuak bakarrik biltzea, zertarako eta usukapio bidez jabetza eskuratu duen jabe mugakidearen aurkako erreibindikazio bidegabeak saihesteko. Edukitza nahasiaren tesia onartu ez arren, mugaketa-akzioak (hori preskribaezina izan arren) eta usukapio bidez eskuratutako jabariak elkar jo egingo lukete beti. BIGIAVIk gai horri buruz emandako azalpena egokiagoa da. Autore horren ustez, mugaketa-akzioa egikaritu behar da, egitezko arazo gisa mugak nondik igaro behar diren finkatu nahi bada; horretan, funtsen arteko muga da eztabaidagaia. Alderantziz, mugei buruzko eztabaida sortzen bada jabetza tituluen eragingarritasuna aurkaratzearen ondorioz, erreibindikazio-akzioa jarri behar da; kasu horretan, tituluen baliozkotasuna bera dago zalantzan. Azalpen horren arabera, erreibindikazio faltsuak ezin du aurrera egin. Horretara, mugaketa-akzioa egikaritzen bada eta beste alderdiak usukapioa aurkezten badu salbuespen gisa, auzira tituluen arteko gatazka ekarriko da eta, horretan, erreibindikazio-akzioari buruzko erregelak aplikatuko dira. Oro har, mugaketa-akzioa egikaritzeko ez da nahitaez edukitza nahasirik izan behar; esangura horretan, mugei buruzko zalantzak sortzen direnean, lurzati eztabaidagaiaren edukitza esklusiboa izan arren, mugaketa-akzioa egikari daiteke. Kasu horretan, ez da zalantzan jartzen jabetza tituluen baliozkotasuna; aitzitik, mugakide diren funtsen zabalera eztabaidatzen da, egitezko ikuspuntu batetik.
Kode Zibilak adierazten ditu mugaketa gauzatzeko kontuan hartu behar diren irizpideak. Ildo horretatik, Kode Zibilak dioenez, mugaketa egiten da jabeen tituluaren arabera (hau da, titulu horietan adierazten diren ezaugarri fisikoen arabera); eta nahikoa titulurik ez badago, mugakideen edukitzak ondorioztatzen duenaren arabera. Tituluok ez badute adierazten mugarik, ezta jabe bakoitzari dagokion lurzatirik ere, eta arazo
hori ezin bada edukitzaren bidez edo beste froga baten bidez konpondu, mugaketa egiten da zalantzan dagoen lurra hainbanatuz. Bestalde, lurrak benetan duen zabalera baino handiagoa ala txikiagoa bada mugakideen tituluek adierazten dutena, gehiagoko edo gutxiagoko zati hori mugakideen artean banatzen da proportzioz (KZren 385, 386 eta 387. art.ak). Mugaketa-akzioa jabeei eta finkaren gaineko eskubide errealen titularrei dagokie; legitimazio pasiboa, jurisprudentziaren arabera, eztabaidan dagoen mugaren gaineko landa mugakideen jabeei dagokie (KZren 384. art.). Lehen esan dugunez, akzioa preskribaezina da (KZren 1965. art.ko azken tartekadura).
Hamalaugarren gaia ONDASUN HIGIEZINEN GAINEKO JABETZAREN ESTATUTUAK Laburpena: §36. Jabetza eta «jabetza bereziak» 124. Jabetza pribatua eta ondasunei buruzko arauketa 125. Legeriaren estatutu-aniztasuna §37. Landa-jabetza 126. Ñabardura historikoak eta erakunde-izaerakoak 127. Landa-jabetzaren oinarrizko berezitasunak §38. Hiri-jabetza 128. Oharbide historikoak eta sistematikoak 129. Hiri-jabetzari buruzko estatutuaren berezitasun orokorrak
§36. JABETZA ETA «JABETZA BEREZIAK» 124. Jabetza pribatua eta ondasunei buruzko arauketa Jakina denez, jabetza-eskubidearen bilakaera historikoak bi urrats nagusi izan ditu Aro Modernoan: lehendabizikoaren eraginez, Antzinako Erregimeneko jabetza jabetza moderno bihurtu zen, hori kodeetara bildu zela; bigarrenak kodetutako sistemaren krisia ekarri zuen, jabetzaren kontzeptu baterakoia hainbat estatututan banandu zuelako. Estatutu horiek bereizi egin ziren jabetzak kasuankasuan zuen objektuaren arabera, objektu horrek gizartean eta ekonomian duen izaera edo garrantzia kontuan hartuta. Hortaz, gaur egungo jabetza (autore batzuen ustez —besteak beste, FINZI eta PUGLIATTI—, araubide-aniztasuna ikusita, jabetza bakarra izan beharrean, «jabetza franko» dago) gizarte eta ekonomia-eginkizunean oinarritzen da; beraz, ondasunen gaineko jabetzari buruzko arauketa ondasunek gizartean eta ekonomian duten eginkizunean zehazten da. Kode zibiletan (baita Espainiakoan ere) jabetzak kontzeptu baterakoia eta abstraktua du; arauketa bateratu horren eredurik nagusiena 348. artikulua da. Horiek horrela, jabetza modernoa estatutu desberdinetan arautzen da; oraingo
araubide-aniztasunak berebiziko garrantzia du, ondasun higiezinen gaineko jabetzaren kasuan (hots, hiri-lurzoru eta landa-lurzoruen gaineko jabetzan), bai arauketa positiboaren aldetik, bai eta itxuraketa teorikoaren aldetik ere. Hori horrela da, ondasun higiezinen gaineko jabetza (bereziki, nekazaritzako funtsen jabetza) zelako kode zibilen arauketaren oinarria. Horregatik, higiezinen gaineko jabetzaren arauketa berriak ekarri zuen jabetza kontzeptu orokorraren krisirik sakonena. Aurreko gaietan azaldu izan dugunez, krisi hori areagotu egin zen ondasun gorpuzgabeen gaineko jabetza agertzean. Aurrerago aipatutako bi urratsetatik lehenengoari dagokionez, Antzinako Erregimeneko jabetza geroagoko jabetza moderno bihurtu zenean, jabetzaren itxuraketa anitza (plura dominia) itxuraketa baterakoi bilakatu zen; horretan, jabearen ahalmena abstraktu eta mugagabetzat jo zen eta ahalmen horren edukia beti zen berbera, jabetzaren objektua edozein izanik ere. Jabari zatituak ondo baino hobeto adierazi zuen Antzinako Erregimeneko jabetza aniztasuna. Kodegintzaren tradizioari lotutako juristek zentzugabekeria juridiko ikaragarritzat hartzen dute gaur egun ere jabari zatitu hori, baina ez dute kontuan hartzen horixe izan zela Europako lurralde zabaletan jabetzari buruz luzaroan indarrean zen egitura. Jabariaren egitura horren arabera, ondasun beraren gainean bi jabe ziren, titularkide izan gabe; izatez, desberdinak ziren bi jabe horien ahalmenak, bai eta jabetza babesteko zituzten akzioak ere. Horixe da jabariaren egitura anitzaren adierazpenik argiena; objektu beraren gainean jabari desberdinak izan zitezkeen, plura dominia, jabarion edukia ere erabat desberdina izan zitekeela. Bestalde, jabetza-eskubidearen bilakaera historikoak Aro Modernoan izan duen bigarren urratsari dagokionez, kodetutako sistema krisian sartu da, kode zibilek ezin dietenean konponbiderik eman gizartean sortu diren beharrizan desberdinei. Beharrizan horiek gizarte egitura berriak erakarri ditu; uste da inbertsiorako ondasun iraunkorrek (bereziki, landa-funtsek eta hiriko ondasun higiezinek) bete behar dituztela beharrizan horiek. Gizartearen egitura berrian, hirien, hirigintzaren eta etxebizitzen izaera goitik behera aldatu da, hirietako biztanleak gero eta gehiago direlako Industria Iraultzaren ondorioz. Gainera, egitura berri horretan lugintzarako lurra zentzuzko moldez antolatu behar da. Lurra lantzen dutenei mantenua bermatu behar zaie; izan ere,
askotan, lurraren jabe ez diren nekazari horiek gizarte iskanbilak eragingo dituzte, gero eta zabalagoak diren askatasun politikoek ez baitituzte iskanbila horiek baretzen. Beharrizan horiei guztiei ez diete konponbiderik ematen kode zibilek, ezpada lege berezien multzoak, hasieran lege horiek ere euren artean ez daudela egituraturik zein antolaturik. Lege-aniztasun horrek dakar, apurkaapurka, jabetzari buruzko estatutu desberdinak direla ulertzea. Estatutu horiek bereizten dira jabetzaren objektuak duen xedearen arabera; ondasunen xede hori kontuan hartzen da, bai jabeak duen interesaren ondoriozz, bai eta herri-interesak eta gainerako herritarrentzat ondasun horren erabilera ekonomikoak duen garrantziaren ondoriozz ere. Horiek horrela, lege berezien araberako jabetza-eskubidea ez da jadanik modu negatiboan azaltzen, alderantziz, jabetza horrek eduki zehatza du; horretara, kode zibiletan aspaldikoak izan diren kontzeptuetatik aldentzen da lege berezietako ulerkera hori. Bestetik, aldentze horrek ikuspegi formaletik ere ondorioak ditu, arauen arteko antolaketan eragina baitu. Ordutik aurrera, Kode Zibilaren eta lege berezien arteko dinamika konplexua da, hori egungo Zuzenbide Zibilaren ezaugarrietako bat izanik. Dena dela, orain ez dugu gai horretan sakonduko eta hauxe baino ez dugu esango: jabetza-eskubidearen krisiak Kodea bera jartzen du krisian; horrek, askotan, arazoak dakartza, iturri arauemaileak euren artean harmonizatu eta hierarkia zehazteko unean.
125. Legeriaren estatutu-aniztasuna Orain arte azaldutakoa aintzat hartuz gero, badirudi ondorio bat atera daitekeela, egungo sistema arauemailearen oinarrizko ardatza dena: Kode Zibila jabetza ororen paradigma edo lehen eredua da. Aitzitik, Kodeak jabetzari buruz jasota duen arauketa zehatzak ez du batere baliorik, ezta indar arauemailerik ere, lege bereziek arauketa hori egiten baitute. Lege berezi horiek ondasun higiezinen jabetzari buruzko estatutu antolatua eta egituratua izateko joera dute. Kode Zibilak emandako arauketa gero eta urriagoa da eta horrek zalantzan jartzen du lege horien izaera berezia den, horietara bildu direlako ondasun higiezinen jabetzari buruzko arauketa orokorrak. Ondorio hori gehiegizkoa da agian, baina badirudi gaur egungo joera horixe dela. §37. LANDA-JABETZA 126. Ñabardura historikoak eta erakunde-izaerakoak
Esan bezala, lurraren gaineko jabetza izan da aspaldidanik jabetzaren eredurik nagusiena. Kode zibilen eraketan arrazoi desberdinek izan dute eragina, besteak beste, lehenik, arrazoi ekonomikoak; izatez, historian zehar lurra izan da ekoizpen ondasunik garrantzitsuena, horixe izan baita gizarte eta politika arloetako hierarkiaren oinarria (oinarririk garrantzitsuena edo bakarra, agian). Bigarrenik, ideologia-arrazoiak, hala nola, LOCKEren pentsaerari lotutako ideia iusnaturalistak eta pentsaera fisiokratikoaren arabera lurrak duen nagusitasuna. Horien guztien eraginez, kode zibiletan jabetzaz hitz egiten denean, lurraren jabetza da abiapuntua. Horrez gain, ondasun higiezinen gaineko jabetzaren azterketari dagokionez, gaur egungo hiri-jabetzaren arazoek Industria Iraultzan dute jatorria, gero ikusiko dugunez. Jadanik badakigu zein izan den jabetzari buruzko arauketaren bilakaera historikoa. Laburbilduz, hauxe azpimarra daiteke: zuzenbide erromatarrean, jabetza erabatekoa zen, mugagabea; Erdi Aroan, berriz, jabetza zatitu zen, zuzeneko jabaria eta jabari erabilgarria bereiziz. Bereizketa horren ondoriozz, batetik, nekazariari erakunde juridiko desberdinak aplikatzen zitzaizkion; erakunde horietara betebehar izaerako erakundeak eta erakunde errealak batzen ziren aldi berean, batzuen eta besteen arteko mugak zehaztugabeak zirelarik (esaterako, nekazaritzako kontratuen longus tempusa, batez ere, lokazioa). Bestetik, Erdi Aroan jabetzaren gaineko titulartasuna eta jabetzaren egikaritza bereizi baziren ere, bereizketa hori ez da gaur egungo jabetza eta enpresaren arteko bereizketaren parekoa, antolaketarik gabeko sistema feudalean edo jauntxoen sisteman oinarritzen baita. Aro Modernoan, zuzenbide erromatarraren eredua berriro ezarri zen liberalismo ekonomikoaren eraginez, bai eta Frantziako Iraultzan indartu zen gizarte mailaren eraginez ere: «Le domaine directe ne peut pas être separé du domaine utile», ohikatu ohi zen. Bilakaera historiko horri amaiera eman zitzaion, nekazaritzako ekonomia estatikoa industria-ekonomia dinamiko bihurtu zenean. Gizarte modernoan garrantzitsuena ez da jabetza bera, jarduera ekonomikoa baino; zehatzago esateko, jabetzaren garrantzia neurtzen da jabetzak enpresa jardueren euskarri gisa duen eginkizunaren arabera. Horiek horrela, enpresa «subjektu historiko» bihurtzen da eta, zeregin horretan, jabetza pribatua ordezten du nonbait. Ikusalde horretatik, legeek nekazaritzako jardueran aritzeari emango diote lehentasuna, lurraren gaineko jabetzaren egikaritzaren aurretik, salbu eta azken egikaritza horrek bat egiten duenean enpresari dagozkion ereduekin. Edonola ere, zenbait ñabardura egin behar ditugu: batetik, nekazaritzako jarduera berezia da, naturaren zikloei lotuta dagoelako nolabait; bestetik, ekonomiaren eta gizartearen ikusaldea kontuan izanda, Aro Modernoan jarduera hori egin izan duten subjektuak gizarte mailarik kontserbadoreenetakoak dira gehienbat. Bi ñabardura horien eraginez, lurraren gaineko jabetzaren estatutua (jarduera ekonomiko antolatuaren
euskarri materialari buruzko estatutu izatera bideratuta dagoen hori) ez da bilakatu nekazaritzako enpresaren benetako Zuzenbide. Ondorenez, lurraren gaineko jabetzaren estatutuak ez du berarekin ekarri Zuzenbide Zibilaren adar berri baten sorrera eta eraketa (Nekazaritzako Zuzenbidea, hain zuzen). Zuzenbide Zibilaren adar gisa, Merkataritzako Zuzenbidea sortu eta eratu zen, industria eta merkataritzako jarduerak arautzeko eta adar berri hori sortu zen, aurrean adierazi ditugun arrazoien aurkako beste arrazoi batzuek direla bide: merkataritza edota industrian diharduten subjektuek izaera dinamikoa dute; bestalde, merkataritza edota industrian aritzeak arriskuak izan arren, arrisku horiek gehienetan aurreikusi eta kontrola daitezke, ez baitaude naturaren zikloei lotuta. Alabaina, aurrean aipatutako dinamika hori malgutu eta lurraren gaineko jabetza ekimen ekonomikoaren, hots, jarduera ekonomikoaren tresna gisa agertu da. Aldi berean, nekazarien eta hirietako biztanleen arteko kultur edota giro ezberdintasunak gero eta gutxiago dira. Lurraren gaineko jabetzaren eta nekazaritzako enpresaren arteko loturaz gain, Aro Modernoan izan zen beste gertaera berezi bat ere: nekazarien artean ÂŤgizarte auziaÂť piztu zen. Arazo horrek agerpen adierazgarriak izan zituen, lurraren jabetza inolako orekarik gabe bananduta zegoen lekuetan, dela gune batzuetan landa-lur zati handiak jabe gutxiren esku zirenetan (latifundismoa), dela jabe askoren artean lurra gehiegi bananduta zegoenetan (minifundismoa). Desoreka horrek gizartearentzat kaltegarriak ziren fenomenoak eragin zituen: pertsonek, bizi baliabideak lortzeko, inoren lurrak landu behar zituzten; unitate ekonomiko marginalak edo bizirik irauteko behar zen bestekoa bakarrik ematen zuten unitateak sortu ziren eta, horien ondorioz, nekazaritzako produktuen prezioa merketu eta bizi maila oso kaxkar bihurtu zen. Horrek guztiak erakarri zuen lurraren gaineko jabetza modu egokiagoan banandu behar izatea, bai jabetza hori esku gutxitan gehiegi kontzentratzea eragozteko, bai funts txikietan zatitutako jabetzaren zatiak batzeko, funts txiki horiek ezin baitzioten jarduera ekoizleari egoki eutsi. Lurraren jabetzari dagokionez, gizarte auziari elementu ideologikoak gehitu behar zaizkio, azken horiek irredentismoaren mistika sorrarazi zutela. Nekazaritzaren eraldaketek gizartean piztutako kezkak izan ziren irredentismo horren adierazpenik argienak. Nekazaritzaren eraldaketak bere barruan hartu zituen politika eta ekonomiaren arloko helburu desberdinak: batzuetan, izaera kolektibista zuten, beste batzuetan, berriz, izaera kontserbadorea. Azken horiek jabe txikien maila berri bat sortu nahi bazuten ere, euren benetako xedea gizarte eta politikazko status quoari eustea zen, ÂŤlurraren produktuak ugaltzekoÂť egitasmoak onartzen zituzten bitartean. Edozein modutan ere, badirudi nekazaria babesteko joera zegoela, jabea babestu beharrean; zehatzago esateko, jabea babestu zen, jabe hori nekazaria zen heinean. Horiek horrela, jabetza eskuratu ahal izateko bideak eta politikak jorratu ziren, jabetza modu egokiagoan banatzeko. Orain arte azaldutakoarekin bilakaera historikoa ixten da. Nekazaritzako jabetza, ikuspegi objektibotik, landa-funtsaren gaineko jabetza baino ez da; jabetza hori modu berezian moldatzen da (arauketa bereziaren menpe dago), landa-funtsa, nekazaritza izeneko jarduera ekoizlearen euskarri izateagatik. Horrekin argi geratzen da landa-jabetzari buruzko estatutua berezia dela, bere objektuak (landa-funtsak, alegia) arauketa berezia duelako.
127. Landa-jabetzaren oinarrizko berezitasunak Ez da batere erraza landa-jabetzari buruzko oinarrizko legeen zerrenda egitea. Estatuko araurik orokorrena Nekazaritzaren Eraldaketa eta Garapenari buruzko 1973ko urtarrilaren 12ko Legea da (aurrerantzean, NEGL). Lege hori Konstituzioaren aurretik egin zen eta, horregatik, beraren manu batzuk ez daude indarrean. Gai horren inguruan garrantzitsuak dira ondoko legeak ere: Nekazaritzako Lurzoruen Hobekuntza eta Artapenari buruzko 1954ko uztailaren 20ko Legea, Landa Errentamenduei buruzko 1980ko abenduaren 31ko Legea, Mendi Nekazaritzari buruzko 1982ko ekainaren 30eko Legea, eta Nekazaritzako Ustiategien Modernizazioari buruzko 1995eko uztailaren 4ko Legea (aurrerantzean, NUML), NEGL ren bigarren liburuko III. titulua eta laugarren liburuko IV. titulua indarrik gabe utzi dituena. Estatuaren legeria horrez gain, autonomia-erkidegoetako legeria ere bada. Begibistakoa denez, landa-jabetzari buruzko arauketa guztiz heterogenoa da eta, ikuspegi teknikotik, erabat sakabanaturik dago. Hori areagotzen da, autonomia-erkidegoek nekazaritzari buruz arauak emateko dituzten eskumen zabalak direla bide; izan ere, autonomia-erkidegoek, nekazaritza arautzean, landa-jabetzaren gain eragina izan dezakete nonbait. Landa-jabetzari buruzko arauketak badu beste ezaugarri garrantzitsu bat ere: gorago esan dugun moduan, Nekazaritzaren Eraldaketa eta Garapenari buruzko Legea Konstituzioaren aurrekoa izatea. Jatorrian, lege hori lurraren gaineko jabetzaren estatutu orokor gisa itxuratu zen; gaur egun, ordea, ezin du zeregin hori bete, ez behintzat jatorriko itxuraketaren zabaltasunarekin. Hala ere, lege horren araurik gehienak indarrean daude, betiere, secundum Constitutione interpretatzen badira. Ezaugarri horiek guztiak kontuan izanik (besteak beste, arauak sakabanaturik izatea; arauok legegile desberdinek ematea; Nekazaritzaren Eraldaketa eta Garapenari buruzko Legea Konstituzioaren aurrekoa izatea), ondorio hau atera daiteke: ezin da esan landa-jabetzari buruzko estatutua baterakoia denik, ez
behintzat, estatutu hori orokorra eta oro hartzailea denik; beharbada gaiak berak ezin du arauketa bateraturik izan eta, agian, bateratze hori ez da egokia. Edozelan ere, arau horietatik printzipio batzuk atera daitezke, printzipio horien formulazio teknikoa sarritan artezegia izan ez arren. Halako printzipioak dira, alegia, landa-jabetzari buruzko estatutuaren ezaugarri orokor deiturikoak. Lehendabizi, lurraren gaineko jabetza gizarte-eginkizunaren menpe dagoelako printzipioa agertzen zaigu; printzipio horrek mugatzen du lurraren gaineko jabetza-eskubidearen egikaritza eta aparteko balioa du Konstituzioaren aginduz (EKren 33.2 art.). NEGLn ere, printzipio hori agertzen da. Ezin uka daiteke lege horren kutsu korporatibista, garai hartako erregimen politikoak berezkoa baitzuen joera edo kutsu hori. Zernahi gisaz, lege horren arabera, landa-finken gaineko jabetza-eskubideak gizarte-eginkizuna bete behar du, titularra pertsona publikoa nahiz pribatua den aintzat hartu gabe; gizarte-eginkizuna betetzeak berez dakartza ondoko betebeharrak: a) lurra ustiatu behar da nekazaritzako xedea edo beste helburu batzuk betetzeko aproposenak diren irizpide tekniko eta ekonomikoen arabera; lurrak gizabanakoari errentagarritasuna eman behar badio ere, nazioaren interesa izan behar da kontuan. b) Nekazaritzako finketan transformazioak eta hobekuntzak egin behar dira, naturaren baliabideak modu egokienean ustiatzeko, uneanunean dagoen maila teknikoaren arabera. Transformazio horiek egingo dira, horretarako inbertsioak errentagarriak badira, ekonomiaren zein gizartearen ikuspuntutik. c) Nekazaritzako enpresetan baldintza egoki eta duinetan lan egin behar da. Bestetik, bai zuzenean edo bai Administrazioaren laguntzarekin, inbertsioak egin behar dira langileak sustatzeko; inbertsio horiek enpresaren dimentsioari eta garrantziari egokitu behar zaizkie, enpresaren errentagarritasuna kontuan hartuta (2. art.). Bigarrenez, bestelako arau multzo batetik ere, printzipio hau atera daiteke: helburu ekonomiko jakina lortzeko, landa-funtsek duten nekazaritza-xedea iraunarazteko printzipioa, bai eta helburu ekonomiko hori zentzuz betetzeko beharrezkoak diren baldintza eta dimentsioei eustekoa ere.
Orobat, arau multzo horretan, hurrengoak bereiz daitezke, guztiak aipatuko ez ditugun arren: a) Nekazaritzako lurzorua izaera horrekin iraunaraztera eta lurzoru horrek dituen ekoizpen helburuei eustera bideratuta dauden arauak. Horien artean, Lurzoruaren Araubidearen eta Balorazioen Legeko 7.etik 11.erako artikuluak nabarmendu behar ditugu. Artikulu horiek berebiziko garrantzia dute, landa-lurzorua eta hiri-lurzorua zer den zehazten dutelako; bereizketa horren bidez finkaturik gelditzen dira ondasun higiezinen jabetzari buruzko bi estatutuen aplikazio mugak. Berebat, artikulu horietan lurzoruaren sailkapena egiten da hirigintza ondoreetarako, eta sailkapen horrek lurzoruaren erabilerak eratxikitzea ahalbidetzen du. Sailkapen horretatik modu negatiboan atera daiteke landa-lurzorua dela lurzoru urbanizaezin izenekoa; landa-lurren xedea, beraz, ondoko helburuetarik bat bakarrik izan daiteke: nekazaritza, baso, abeltzaintza zein ehizarako edo, orokorrean, izadiaren baliabideak zentzunez aprobetxatzeko. Bestela esanda, landa-lurretan debekatuta daude hirigintza-partzelazioak (20. art.). b) Landa-funtsak zentzuzko nekazaritza aprobetxamendura destinatzeko beharra ezartzen duten arauak; besteak beste: NEGLren 1 eta 2.a) artikuluak, Modu Nabarian Hobetu daitezkeen Finkei buruzko 1979ko azaroaren 16ko Legea. c) Landa-jabetzak dimentsio egokia izatea ahalbidetzen duten arauak, nekazaritzako ustiategia zentzuzkoa, biderakorra eta eragingarria izateko: a’) Familiaren «etxea» edo nekazaritzako ondarearen osotasunari buruzko foru-arauak; Kode Zibilaren 1056.2 artikulua, horren helburua ustiategia bere osotasunean iraunaraztea dela; KZren 1523. artikulua, mugakideen arteko atzeraeskuratzeari buruzkoa; errentamenduetan, mortis causa oinordetza bereziari buruzko arauak (LELren 79. art. eta ondorengoak). b’) Lugintzarako gutxieneko unitateari buruzko arauak (NUMLren 23. art. eta ondorengoak; artikulu horietatik lehenengoak ezarri du landa-finkak izan behar duen luze-zabala, ekoizpen-bide ohikoak eta teknikoak erabilita, lugintzaren oinarrizko zereginak behar bezalako emaitzekin gauza daitezen, eskualdeko edo inguruko nekazaritzaren ezaugarri sozioekonomikoak aintzat hartuta). c’) Minifundismoaren arazoari irtenbidea emateko arauak (NEGLren 117. artikulua, eta 171.etik 240.erako art.ak).
Ustiategia errentagarria hobekuntzei buruzko arauak:
izatea
ahalbidetzen
duten
a’) Horien artean nabaritzen dira eremu handien (batez ere, lur ureztatuen) transformazioari buruzko arauak (NEGLren 2, 3 eta 5. art.ak, eta 92.etik 127.erako art.ak). b’) Beste arau batzuek, berriz, Espainiako Zuzenbidean nolabait erroturik dauden
tresnak arautzen dituzte, hain zuzen ere, funtsen nahitaezko hobekuntzak (Modu Nabarian Hobetu daitezkeen Finkei buruzko 1979ko azaroaren 16ko Legea, finkak euren banakotasunean kontuan hartzen direla; NEGL, jardun-eskualdeetara bildutako finkei buruz).
Azkenik, lurraren gaineko jabetza eskuratzeko bide ematen duten arauak aipatu behar dira, batez ere, jabe ez diren nekazariei aukera hori ematen dietenak, alegia: NEGL eta LEL. §38. HIRI-JABETZA 128. Oharbide historikoak eta sistematikoak Lurzoruaren Araubide eta Hiri Antolamenduari buruzko Legea 1956an aldarrikatu zenean, gizarte eta ekonomia-bilakaera sakona bukatu eta hirigintza funtzio publiko gisa agertu zen. Ordu arte, Espainian, hirigintza udalen ardura zen; aldi hartan indarrean ziren arauek udalei zatikako gaikuntza ematen zieten, horiek aldianaldian jardun publikoa burutzeko. Horrelakoetan, herrilanei dagozkien bi teknika juridiko erabili ziren: bata, nahitaez jabetza kentzea (teknika horren bidez, gizabanakoei jabetza kentzen zitzaien kalte-ordainaren truk eta, horrela, Administrazioak eskuratzen zuen hirigintza plan zehatzak betetzeko beharrezkoa zen lurzorua); bestea, kontribuzio berezien teknika, fiskalitate tresna gisa (ordaindu ere, kontribuzio horiek ordaindu behar zituzten administrazio-jardunaren ondorioz onuradun gertatzen ziren jabeek). Edozein modutan ere, jabetza pribatuaren ikuspegitik, hirigintzari buruz jatorrian eman ziren arauek ez zituzten finkatu jabearen ahalmenak; hau da, arau horiek ez zuten zehaztu lurzoru urbanizakorraren gaineko jabetza-eskubidearen edukia. Kode Zibilak jabariari buruz jasota duen kontzeptuaren tradizioarekin bat eginik, hirigintzari buruzko arauak jabetza-eskubidearen kanpoko muga hutsak ziren, mugok ez zutela moldatzen jabeak zituen ahalmenen egikaritza. Murrizketa horiek KZren 348. art.ak xedatutako ereduan oinarritu ziren, jabearen interesak gidatzen zuelako jabetza-eskubidearen egikaritza, KZren 350. art.aren arabera. Horren ildotik, murrizketok beste oinarri bat ere bazuten, superficies solo cedit printzipioa, hain zuzen; printzipio horren arabera, lurrari eransten zaion guztia eta, batez ere, eraikinak, lurraren jabearenak dira. Hasierako hirigintza horren agerpenik adierazgarrienak zabaldura eta lerrokadura lanak izan ziren; izatez, lan horien helburu bakarra izan zen eraikinak irizpide orokor batzuekin antolatzea, eta irizpide horiek errespetatuz gero, jabearen interesa nagusitzen da. Hirigintza, beraz, muga batzuen barruan gauzatzen zen (bai Administrazioak ezarritakoak, bai lurrak jabearentzat bete behar duen eginkizun esklusiboa, bai eta jabearen interesa) eta horrek ondore kaltegarriak erakarri zituen. Ondore horien artean bi hauek azpimarra
ditzakegu: batetik, hiri-lurzoruan eraikitzeko aukerak agortu arte erabili ziren, horrek nahasmahasak ekarri zituela; bestetik, gizabanakoek eskuratzen zituzten administrazio-jardunak eratorritako gainbalioak, horiek orubeen jabeek bakarrik eskuratzen zituztela, gizarteak inolako kontraprestaziorik izan gabe. Geldirogeldiro, egoera hori larriagotu egin zen hiri guztietan. Arean ere, XX. mendearen hasieratik eta industrializazioaren eraginez, baserrietako biztanle askok hirietara jo zuten, bertako bizi baldintzak hobeak zirelakoan. Horrek etxebizitzaren inguruko arazoak larriagotu zituen, etxebizitzak urriak eta garestiak zirelako, maiztergoei buruzko legeek arazoa nolabait arindu bazuten ere. Orobat, hirigintza bera apaletsi zen: hiribarrenak eta hiri-ingurualdeak sortu ziren, horietan eraikitzen zela edozein antolamendutatik kanpo eta gutxieneko gizarte ekipamendurik gabe. Argi denez, hirigintzaren inguruan agertu ziren arazoak ez ziren estetika edo arrazionalizarioari buruzkoak bakarrik, eta herrilanaren zamak berdintasunez ordaintzea ez zen helburu bakarra. Hirigintza arazo horiek gizartean eragin izugarria izan zuten; ÂŤetxebizitzaren arazoÂť adierazmoldeak berez erakusten du gizarte auziaren agerpen garrantzitsua, auzi hori izan dela, hain zuzen ere, XX. mendearen hasieratik Europako botere politiko eta gizarte botereek izan duten oztoporik astunena.
Egoera horri aurre egiteko, bi printzipio nagusi bildu ziren hirigintza antolamendura, bi hauek, alegia: lehendabizi, bereizi egin ziren lurraren gaineko jabetza-eskubidea eta lur horretan eragina duten hirigintza erabakiak; bigarrenik, hirigintza zamak berriro banatu ziren, hirigintza prozesuak eratorritako gainbalioak, lurzoruaren jabe pribatuentzat ezezik, gizarte osoarentzat ere izan zitezen, azken finean, gainbalio hori herri-botereen jardunak sorrarazten zuelako. Espainian hirigintza antolamendua bi printzipio horietan oinarritzen da betebetean. Antolamendu hori osatzen dute gorago aipatutako 1956ko Legeak, 1975eko maiatzaren 2ko Legeak, 1976ko Testu Bateginak, Hirigintzari buruzko Araubidearen Eraldaketari eta Lurzoruaren Balorazioei buruz emandako 1991ko Legeak, 1992ko ekainaren 26ko Testu Bateginak eta Lurzoruaren Araubideari eta Balorazioei buruzko apirilaren 13ko 6/1998 Legea (aurrerantzean, LABL), besteak beste. Horiek guztiak oinarrizko arauak dira; halaber, arau horiek garatzeko egin diren erregelamenduak ere kontuan izan behar ditugu, aurrerago aipatutako bi printzipioak agertzen baitira erregelamenduotan.
129. Hiri-jabetzaren estatutuko berezitasun orokorrak Lurzoruaren Araubide eta Hiri Antolamenduari buruzko 1956ko Legea argitaratu zenetik gaur arte, hirigintzari buruzko arauak bateratu egin dira. Horrekin, egun esan daiteke badagoela hiri-jabetzari buruzko estatutua, landa-jabetzari buruzkoa baino askozaz zehatzagoa (azken hori guztiz sakabanaturik dago eta haren printzipio artezkariak ez daude ondo zehazturik). Hiri-jabetzaren kasuan, beharbada ez da gehiegizkoa esatea
estatutu bateratua duela; esanda dagoenez, estatutu hori Kode Zibilaren ereduan oinarritu arren, estatutu horrek autointegrazio aukera garrantzitsuak ditu. Aukera zabal horiek kontuan izanik, agian ez da egokia hiri-jabetzaren estatutua osatzen duten arauak lege berezitzat jotzea, arlo horretan Kode Zibilak ordezko zuzenbide moduan duen eginkizuna urria delako. Hala ere, ezin daiteke esan Kodea esparru horretan ezerezean geratzen denik; arean ere, Kodeak eta horren inguruko doktrinak bakarrik jabetza orori buruz ematen dituzten printzipio nagusien menpe dago hiri-jabetza, horien artean direlarik, jabariaren askatasunari buruzko printzipioa edo amortizazioaren debekuari buruzkoa. Nolanahi den ere, Kodeak ezin ditu hirigintzaren esparruko eduki zehatzak arautu, 350. artikuluak ez baitu inolako aplikazio praktikorik. Dena dela, ez da ahantzi behar jabetza ororen eta, batez ere, ondasun higiezinen gaineko jabetzaren eredu nagusia Kodean dagoela. Hori guztia azalduta, azter ditzagun hiri-jabetzari buruzko estatutuaren oinarrizko printzipioak. LABLren arabera, hauek dira oinarrizko printzipioak: a) Gizarte-eginkizunarekiko mendetasuna. Lehenengo artikuluaren arabera, LABLren xedea da lurzoruaren jabetza-eskubideak duen oinarrizko edukia zehaztea. Manu hori, hiru lurzoruari dagokionez, Ekren 33. artikuluaren agindua betetzera bideratuta dago. b) Planifikazioa. Horri dagokionez, Administrazio publikoak, zehaztapen orokorren bidez, egindako planifikazioa da hirigintzari buruzko arau guztien oinarria. LABLren 2.1 art.aren ariora, jabetza-eskubidearen hirigintza-ahalmenak egikaritu behar dira, lurren hirigintza-sailkapena dela bide, legeek ezarri mugen barruan eta eginbeharrak beteta edo legeotan oianrritu planeamendua kontuan hartuta. Planak indar berezia du legeak esanbidez horretara jotzen duelako: ez dago deslegalizaziorik eta ez da hausten lege-erreserbaren printzipioa, jabetzaren alorrean eragin berezia duena. Hala eta guztiz ere, kontuan izan behar da lege-erreserba hori erlatiboa dela, ez, aldiz, erabatekoa; horregatik, EKren 33. art.ari buruz lehen egin dugun interpretazioaren harira, erregelamendua erabil daiteke, aurreko gaietan azaldu ditugun mugen barruan.
Hirigintza planifikazioaren tresnarik erabilgarriena da, hain zuzen, hiri-lurzoruak kalifikatu eta sailkatzeko teknika. LABLren 7. art.aren harira, lurzorua sailkatu behar da, hiri-lurzoru, lurzoru urbanizagarri edo lurzoru urbanizaezin gisa, edo hirigintza-legeriak arautu pareko kategorien arabera. c) Gainbalioetan parte hartzea eta zamak ekitatez banatzea. LABLren 3. art.aren aginduz, legeek zehaztuko dute gizarteak zein neurritan parte hartuko duen herri-erakundeen hirigintza ekintzak eratorritako gainbalioetan. LABLren 5. art.aren arabera, legeek beti bermatu behar dute planeamenduak eratorri onurak eta zamak hirigintza-jardunak eragindako jabe guztien artean banatzea, bakoitzak duen parte-hartzearen arabera. Printzipio horiek zehaztutako esparruan, jabetza-eskubidearen hirigintza edukia zehazten da modu positiboan. Jabetza-eskubide hori itxuratzeko, mugak ezartzearen teknika erabili da; muga horiek hiri-lurzoruaren gaineko jabariak duen ohiko edukia zehazten dute. Ikuspuntu teknikotik, horiek mugak dira, ez, ordea, mugapenak; horregatik, lurren erabilerari buruzko antolamenduak, erregela orokor gisa, ez du aitortzen kalte-ordaina eskatzeko eskubiderik (LABLren 2.2 art.). Jabetza-eskubidearen hirigintza edukia eskubidez eta eginbeharrez osaturik dago, gizarte-eginkizunaren menpe dagoen jabari titulartasun ororekin gertatzen den moduan. Jabearen eginbehar nagusiak hauek dira: 1. Urbanizatze-prozesuan parte hartzeko eginbeharra. Bada, urbanizazioak finkatu hiri-lurzoruan lurren jabe direnek euren kontura osatu behar dute urbanizazioa, lurrok orube-izaera lor dezaten —izaera hori ez badute—, eta, kasuan kasuko epean, lurrotan eraikinak jaso daitezen, betiere, lurrok planeamenduek ezarri esparruetan badaude eta planeamenduok agindutakoa aintzat hartzen bada. Urbanizazioa finkatu gabe duten hiri-lurzoruetako lurren jabeek, berriz, ondoko eginbehar hauek dituzte: a) Administrazioari laga behar diote, nahitaez eta dohainik, behar beste lurzoru-bideak, espazio libreak eta berdeguneak jar daitezen, eta toki-izaera duten zuzkidura publikoetarako destinatu lurrak zein esparrutan egon eta esparru horiek gara daitezen. b) Behar beste lurzoru laga behar dute, nahitaez eta dohainik, planeamendu orokorrak kudeaketa-ondoreetarako esparru jakin batean agindu sistema orokorrak betearaz daitezen. c) Administrazio jarduleari laga behar diote, nahitaez eta dohainik, kasuan kasuko esparruak duen aprobetxamenduaren 100eko 10 (ehuneko horrek gehieneko izaera du, eta, beraz,
hirigintza-legeriak murriz dezake). d) Planeamenduak dakartzan onurak eta zamak zuzen banatu behar dituzte, planeamendua betetzen hasi aurretik. e) Urbanizazioa ordaindu, eta, hala denean, betearazi behar dute. Eta f) planeamenduak ezarri epeetan eraikinak jaso behar dituzte orubeetan (LABLren 14. art.). Eginbehar horiez gain, lurzoru urbanizagarrietako jabeek ordaindu, eta, hala denean, betearazi behar dituzte, planeamendu orokorrak ezarri betekizun eta baldintzak kontuan hartuta, sistema orokorrekin bat egiteko azpiegiturak, jardun beharreko esparruetatik at eogn arren, bai eta, hala denean, sistema horiek hedatzeko nahiz indartzeko behar diren lanak ere, lurzoruaren hedadura, dentsitatea eta erabilera-intentsitatearen arabera.
2. Erabilera, artapen eta birgaikuntzako lege-eginbeharrak. Edozein motatako lurren eta eraikinen jabeek horiek destinatu behar dituzte hirigintza-plangintzarekin bat datorren erabilerara. Halaber, jabeok lur eta eraikin horiek segurtasun, osasun eta apaindura baldintza egokietan iraunarazi behar dituzte; bestalde ere, ingurumenaren eta ondare arkitektoniko nahiz arkeologikoaren babesari eta hiri-birgaikuntzari buruzko arauak bete behar dituzte. Jabeek eurek edo Administrazioak ordaindu beharko dute eginbehar horiek betetzeko beharrezkoak diren lanen kostua, kasuan kasuko legeriaren araber (LABLren 19. art.). Hiri-jabetzaren edukia osatzen dituzten eginbeharrekin batera ahalmen hauek agertzen dira: a) Hiri-lurzoruko jabeek euren lurren urbanizazioa osatzeko eskubidea dute, lurrok orube-izaera izan dezaten eta lurrotan eraikinak jaso daitezen, betiere, hirigintza-legeriak eta planeamenduak ezarri baldintzak beteta (LABLren 13. art.aren lehenengo tartekadura). b) Lurzoru urbanizagarrietako jabeek euren lurrak erabiltzeko, gozatzeko eta xedatzeko eskubidea dute, lurrok duten landa-izaeraren arabera. Halaber, jabeek lurren izaera aldatzea eragin dezakete, baldin eta Administrazioari eskatzen badiote kasuan kasuko garatze-planeamendua onestea, hirigintza-legerian ezarritakoari helduta (LABLren 15. art., bai eta 16. art. ere, azken horrek eskubide hori egikaritzeko oinarrizko erregelak jaso, eta, ondorenez, 15. art. osatu baitu).
Hamabosgarren gaia MEATZE ETA UREN GAINEKO JABETZA Laburpena: ยง39. Uren gaineko jabetza 130. Sarrera 131. Urei buruzko 1985eko abuztuaren 2ko Legea eta beraren erregelamenduak 132. Herri-jabari hidraulikoa eta berori osatzen duten ondasunak 133. Uren gaineko jabari pribatua ยง40. Meatzeen gaineko jabetza 134. Sarrera 135. Arautegia 136. Legearen xedea 137. Mea eta gainerako baliabide geologikoen arteko sailkapena 138. Meatzeen gaineko eskubideen titular izateko baldintzak 139. Meatzeen gaineko eskubideen eskualdaketa 140. Baimenak azkentzea
ยง39. UREN GAINEKO JABETZA 130. Sarrera Espainiako antolamendu juridikoan, uren gaineko jabetzak estatutu juridiko berezia izan du 1879tik. Urei buruzko 1879ko ekainaren 13ko Legeak arauketa juridiko berezia ezarri zuen, bi ur kategoria bereiziz: ur publikoak eta ur pribatuak, hain zuzen. Bi kategoria horien gainean jabaria egikaritzeko modua desberdina da, lege horrek kategoria bakoitzarentzat araututakoaren arabera. Kode Zibilak errespetatu egin zuen arau bereziaren araubide hori; horregatik, II. liburuaren IV. tituluko lehenengo kapituluan (407.etik 425.erako artikuluetan), 1879ko Legearen oinarrizko eskema aipatu baino ez da egiten, ondokoak adieraziz: a) Zeintzuk diren herri-jabariko urak eta zeintzuk izan daitezkeen jabari pribatuko urak (407 eta 408. art.ak). b) Gizabanakoek zein bide duten ur publikoen aprobetxamendua lortzeko; era berean, gizabanakoek lortutako aprobetxamendua nola azkentzen den (409.etik 411.erako
art.ak) c) Lurpeko uren azaleratzeari, aprobetxamenduari eta bertan behera uzteari buruzko araubidea (417.etik 419.erako art.ak). d) Xedapen orokorrak. Horiek ezartzen dute, batetik, uren jabeak ur horiek babestu, bideratu eta garbitzeko lanak egin eta ordaintzeko unean gauzatu behar dituzten betebeharren araubidea; bestetik, jabari hidraulikoak nahitaez jabetza kentzearen araubidearekiko duen lotura; hirugarrenik, aurretiaz eskuratutako eskubideei buruz Kodeak jasota dituen xedapenen atzeraeraginik eza; azkenik, KZren 425. artikulua, horrek adierazten duela KZk aurreko arau guztien gainetik duen lehentasuna. KZren 425. art.aren arabera, uren gaineko jabetzari buruzko arauen hierarkian, KZren xedapenek gorengo maila dute, Kodeak berak xedatzen baititu arlo horretako oinarrizko printzipioak. Artikulu horrek ere Urei buruzko Legeari (aurrerantzean, UL) izaera subsidiarioa ematen dio, Kodeak xedatu ez dituen arazoetan. Horretara, Urei buruzko Legea antolamendu juridiko zibil berrian barneratu zen. UL luzaroan egon zen indarrean eta, indarraldi horretan zehar (mende oso batean eta bosturtekoan zehar), lege horren teknika eta egiturak gorespen ugari jaso zituen. Zernahi gisaz, arazoak sortu ziren, batetik, Espainian ura urria delako eta, bestetik, Espainia autonomia-erkidegoetan antolatu zelako. Hori dela medio, legegileak beharrezkotzat jo zuen 1985ean Urei buruzko Lege berria idaztea eta onestea. Alabaina, abenduaren 13ko 46/1999 Legeak eraldatu du 1985eko Lege hori, arauketa horren objektua sortzen dituen gatazkak konpoontzea ezinbestekoa dela argi utziz.
131. Urei buruzko 1985eko abuztuaren 2ko Legea eta beraren erregelamenduak A) Arauaren egitura, eraldaketak eta araubide bidezko betearazpena Gobernuaren erakunde teknikoek gutxigorabehera bi urtetan zehar azterketak egin ondoren, Gobernuak Gorteetara bidali zuen Urei buruzko Legearen Proiektua. Proiektu hori ganbarek onetsi eta argitaratua izan zen, 1985eko abuztuaren 8an, lege-lerrunez.
Legea indarrean jarri ostean, apirilaren 21eko 11/1999 Legeak 17 eta 25. art.ak eraldatu ditu. Bestalde, abenduaren 13ko 46/1999 Legeak sakon eraldatu du Urei buruzko Legea, berrogeita hamar artikulu baino gehiago aldatu baititu. Gainera, erregelamendu batzuek Legea betearazi dute. Hasteko, Herri Jabari Hidraulikoari buruzko Erregelamenduak (apirilaren 11ko 849/1986 EDk) ULren atariko titulua, eta I, IV, V, VI eta VII. tituluak garatu ditu (hala ere, erregelamendu hori zati batean eraldatu dute abenduaren 30eko 42/1994 Legeak, urriaren 30eko 1315/1992 EDk,
martxoaren 26ko 419/1993 EDk eta abuztuaren 5eko 1771/1994 EDk; eta isurketak arautzeko eta kontrolatzeko neurriei buruzko apirilaren 7ko 484/1995 EDk zati batean garatu du harakoa. Jarraitzeko, Uraren Herri Administrazioari eta Planifikazio Hidrologikoari buruzko Erregelamenduak (uztailaren 29ko 927/1988 EDk) ULren II eta III. tituluak garatu ditu (hala ere, ondoko ED hauek zati batean eraldatu dute erregelamendu hori: otsailaren 14ko 117/1992 EDk, martxoaren 11ko 439/1994 EDk, uztailaren 8ko 1514/1994 EDk eta irailaren 13ko 2068/1996 EDk). Eta, amaitzeko, abenduaren 27ko 2473/1985 EDk ULren azken xedapenetatik 3.ak aipatu indarraldien taula onetsi du.
B) Legearen arrazoiak eta 1999. urteko eraldaketa Legegileak ondoko arrazoiak eman zituen legegintza-jarduna justifikatzeko: lehenengo eta behin, gizakiek ura beharbeharrezkoa dute bizitzeko, horregatik, ura babestu beharra dago; bestetik, legegileak kontuan izan zuen Espainiako lurraldean ura oso urria zela, ondasun ekonomikoen kategorian sartzeak arazoak sorrarazten zituela, eta oso arriskutsua zela uraren kudeaketa eta erabilera gizabanakoen esku uztea. Arrazoi horiek guztiak direla eta, legegileak oinarrizko baliabide gisa kalifikatu zuen ura. Uraren kalifikazio hori dela medio, arlo horretan herri-botereek modu aktiboan jardun behar dute, EKren 45.2, 128 eta 132.2 art.ek ezarritako esanguran. Portaera aktibo hori babes jarduera izan behar da, ondasunaren (uraren, alegia) erabilera zentzuzkoa izatea lortzeko, hots, erabilera horrek bat egin dezan interes orokorrarekin edo solidaritate kolektiboarekin. Eta, aldi berean, erabilera horrek bizitza kalitatea babestu eta hobetzeko helburua bete behar du, bai eta ingurumena artatu eta berrezartzekoa ere. Helburu horiek EKk aipatzen ditu interes orokorraren zehaztapen gisa. ULk herri-jabari hidraulikoaren uren eta jabari pribatuko uren arteko bereizketa egiten du, eta horietako bakoitzari eratxikitzen die gizabanakoek urak eskuratu eta ustiatzeari buruzko araubide desberdina, hots, uren gaineko jabetza estatutu desberdina. Bi estatutu horiez gain, badago estatutu iragankor bat, legeria berria onetsi aurretik eskuratutako uren jabetzari buruzkoa, hain zuzen ere. ULk hamabost urte daramatza indarrean, baina 46/1999 Legeak sakon eraldatu du, hamabost urte horietan ura kudeatzeko izan diren arazoak
konpontzeko helburuarekin. Hain zuzen ere, legegileak nabaritu du ur-eskari berriei aurre egiteko tresna eragingarririk eza, kantitateari zein kalitateari dagokionez, bai eta ura babesteko xedearekin Legeak hasieran ezarri zituen tresnak hobetzeko beharrizana ere.
46/1999 Legearen arabera, planifikazio-tresnen bidez, batetik, konponbide alternatiboak bilatu behar dira, teknologia berriez baliatuta ur-ekoizpena gehi dadin (teknologia horien artean daude, esaterako, ura berriro erabiltzeko sistemak edo uztailaren 28ko 1327/1995 Legeak aipatu ura gezatzea). Eta, bestetik, ura eragingarritasunez erabiltzea sustatu behar da. Horretarako, legegilearen ustez nahitaezkoa da ULk emakiden arauketa malgutzea, emakida horiek jaso direnean ur eskubideak lagatzeko kontratuaren bidez. Amaitzeko, lehentasunen artean dago uren kalitatea bermatzea, isurketak baimentzea zorrotzago arautuz eta emari ekologikoak arautuz. Bestalde, eraldaketa dela eta, herri-lan hidraulikoak lan-hidraulikoak egiteko eta ustiatzeko kontratura bildu dira. 132. Herri Jabari Hidraulikoa (HJH) eta berori osatzen duten ondasunak ULren 2. artikuluaren eta HJHEren 2. art.aren rabera, HJHri dagozkio ondokoak: a) Kontinenteko urak (gainazalekoak zein lurpekoak), horiek berriztatu ahal badira, kontuan izan gabe berriztatze hori gertatzeko epea zein den. b) Urkorronte naturalen ubideak, etengabeak zein etenkakoak izan. Legeak berak bere burua interpretatzen du, hauxe baitio: ÂŤurkorronte etengabe zein etenkakoen ubide naturala da gehieneko uhaldi arruntetan urek estaltzen duten lurraÂť (ULren 4.1 art.). c) Lakuen zein aintziren hondoak eta herri-ubideen gainazaleko urtegien hondoak. Lakuen eta aintziren hondoa da urek estaltzen duten lurra, urok euren gehieneko maila arruntera heltzen direnean. Gainazaleko urtegien hondoa ere urek estaltzen duten lurra da, baina Ăąabardura honekin: urok euren gehieneko mailara heltzen direnean, urtegi horretara zuzendutako ibaien
gehieneko uhaldi arrunten ondorioz (9. art.). d) Lurpeko urdunak, baliabide hidraulikoak xedatu edota eragiten diren heinean. ULren arabera, urdun gisa hartzen dira lurpeko urek zeharkatzen dituzten eraketa geologikoak. Herri Jabari Hidraulikoari buruzko Erregelamenduak zehatzago azaltzen du legearen adierazpena, ondokoa esanez: «urdunak, lur urdunak edota lurpeko urdunak dira ura duten edo ura izan duten eraketa geologikoak, euretatik ura isur badaiteke» (HJHEren 15.1 art.). e) Itsasoko ur gezatuak, egkoizpen-instalazioetatik atera eta korronte naturalen emadietako, emadi publikoetan dauden lurrazaleko laku-, aintzira- eta uharka-oheetako eta lurpeko akuiferoetako urekin nahasi ondoren. Hor adieraziakoa aintzat hartuz gero, ur guztiak herri-jabarikoak direla ondoriozta dezakegu. Edozelan ere, gogoan izan behar da, batetik, ULk Zuzenbide iragankorreko arau batzuk dituela eta, horien aginduz, gizabanakoek legea indarrean jarri baino lehen azaleratutako lurpeko ur gehienek jabari pribatukoak izateari eutsiko diotela; baina, bestetik, legea argitaratu zenean lurpeko baliabideen ustiapena gehiegizkoa zenez gero, horren kontrako erreakzio moduan argitaratu zen manua. Bi arrazoi horiek bistan jartzen dute legeak gizarte eta ekonomia-garrantzia izango duela (MOREU). 133. Uren gaineko jabari pribatua ULk goitik behera eraldatu du aurretiaz indarrean zegoen araubidea. UL deituriko lege horren ondorioz, —aurreko lerrokadan azaldu izan dugunez— ur guztiak dira HJHrenak. Salbuespenez eta legeak agindutako kasu berezietan bakarrik izan daitezke gizabanakoak baliabide horren jabe. Edonondik begira dakiola ere, legearen atzeraeragina oso murritza da eta aurreko araubidearen babespean eskuratutako eskubideak erabat errespetatzen ditu —dena dela, legeak bultzatzen du eskubide horiek araubide berrira bideratzea, trukean uren babes osoa eskainiz—. Hori dela eta, oraindino jabe askori aurreko Zuzenbidearen arauak aplikatzen zaizkienez gero, beharrezkoa da ondokoak aztertzea: alde batetik, Zuzenbide
iragankorreko arauak; bestetik, aurreko arautegiaren arauak, baliabide hidraulikoen jabeen ahalmenak zehazten dituzten neurrian; eta, azkenik, uren jabari pribatuari buruzko estatutua, indarreko legearen arabera. A) Uren gaineko jabari pribatua Zuzenbide iragankorrean ULren 2 eta 3. xedapen iragankorretara bildu dira arau desberdinen aplikazioak sor ditzakeen arazoen konponbideak. Xedapen horiek ur «mota» ezberdinen gaineko jabariak arautzen dituzte. Bigarrena gainazaleko urei buruzkoa da; hirugarrena, berriz, lurpeko urei buruzkoa. Ur batzuei eta besteei buruzko araubidea bera da. Jabeak ondokoen artean aukeratzeko ahalmena du: a) UL indarrean jarri zenetik (1986ko urtarrilaren 1etik, alegia) hiru urteko epean, Konfederakunde Hidrografikoari hauek egiaztatzea: erabiltzen dituen ur pribatuen gaineko titulartasuna, baliabide horren erabilerari buruzko araubidea eta, lurpeko uren kasuetan, urok ez egotea aurretik indarrean zeuden beste lege-aprobetxamenduen menpe. Egiaztatze horien guztien helburua da, hain zuzen ere, titulartasuna Uren Erregistroan inskribatzea «ur pribatuen aldi baterako aprobetxamendu» gisa. Ur aprobetxamenduaren titulartasuna inskribatu ondoren, Administrazioak errespetatu egingo du titulartasun hori, bai eta beraren araubidea ere, berrogeita hamar urteko gehieneko epean. Epe hori igaro ondoren, ura HJHn sartuko da, gizabanakoak kalte-ordainik jaso gabe; izan ere, ura HJHn sartzen da, titularrak hori onartu duelako, ez, aldiz, jabetza nahitaez kendu izan delako.
Epea igaro eta baliabide hidraulikoa HJHn sartzen denean, uremariaren legezko titularrak, uremari hori erabiltzen ari bada, lehenespeneko eskubidea du uremariaren aprobetxamendurako administrazio emakida eskuratzeko. Emakida hori dela bide, ura aprobetxatuko du hirurogeita hamabost urteko gehieneko epean; eta, salbuespenez, hamar urteko luzapena eskatu ahal izango du. b) Arroetako Erakundeari baliabide hidraulikoaren titulartasuna ez egiaztatzea agindutako epean. Halakoetan, titularrek euren titulartasunari eutsiko diote, UL indarrean jartzean titulartasun horren edukia eta forma ez baitira aldatzen. Baliabide hori ez da HJHrena izango, ezpada titulartasun pribatukoa. Oinarrian, araubidea ez da aldatzen, titulartasunari aurreko legeria aplikatzen baitzaio. Hala eta guztiz ere, xedapen iragankorraren aginduz, jarrera hori hartzen duenak «ezin du Uren Erregistroan inskribatzeak berez dakarren administrazio babesik izan». Nola gauzatzen da «administrazio babes» hori? ULk ahalegin bereziak egin zituen gizabanakoek euren baliabidea Uren Erregistroan inskriba zezaten. Horretarako, Legeak ez zuen inskripzioaren ordez ezer eskaini; legeak zeharka iradoki zuen segurtasunik gabe eta
lege berritik kanpo geratzen zela baliabide hidraulikoa inskribatzen ez zuen gizabanakoa. Araubiderik onuragarriena lege berriak ezarritakoa zen. ULren xedapen iragankorraren hitzezhitzezkotasunari helduta, «edozein modutan ere», aukeratutako araubidea edozein izanik ere, «xedapen iragankor honek aipatzen dituen uren aprobetxamenduei ondoko arauak aplikatuko zaizkie: urdunen gehiegizko ustiapenari buruzkoak, lehorte larria edo presazko beharrizana dagoenean uraren erabilera xedatzen dutenak eta, orokorrean, herri-jabari hidraulikoaren erabilera mugatzen dutenak». Beraz, titulartasuna ez egiaztatzeak bazituen ondorio latzak: araubide berriaren abantailarik ez hartzea eta horren oztopo guztiak jasatea. Administrazio babesa dela bide, aprobetxamenduaren titularrak Arroetako Erakundeari eska diezaioke beraren eskubideak defenda ditzan, horien aurka jartzen denak edota horren egikaritzari nahasmendurik eragiten dionak bere titulartasuna inskribatu ez duenean (ULren 72.3 art., HJHEren 194. art.); halaber, aprobetxamenduaren titularrak Estatuaren dirulaguntzak eskuratzeko aukera du (ULren 102. art. eta HJHEren 274. art.). Berebat, inskribatutako baliabide hidraulikoak «babesaren perimetro» deitutakoaren ondore indartsuak ditu; perimetro horren barnean Arroetako Erakundeak ondokoak egin ditzake: lurpeko urei buruzko emakida berriak edo ikerketa eskaera berriak ukatu eta uren gaineko emakida berriak luzatzeari mugapenak jarri, urduna indartzeko edo lurpeko uren kalitatea (zabortegiak, hilerriak…) edo kopurua (igerilekuak, golfzelaiak…) alda ditzaketen jarduerak nahiz instalazioak baldintzapean jartzeko (ULren 54.3 eta 89. art.ak, eta HJHEren 172, 173, 178, 234 eta 235. art.ak).
B) Uren gaineko jabetzari buruzko araubidea aurreko legearen arabera Indarreko UL argitaratu aurretik uren gaineko jabetza-eskubideen titular zirenek Arroetako Erakundeari ez badiote euren titulartasuna egiaztatu, titulartasun horri eutsiko diote eta aurreko legeriak ezarritako araubidea aplikatuko zaie. Hortaz, titulartasun horiei dagokienez, Kode Zibilaren arauak (408. art. eta 412.etik 425.erako art.ak) eta 1879ko Urei buruzko Legearenak indarrean daude. Lur batean urak jaio badira edo lur horren jabeak lurpeko urak azaleratzen baditu, jabe horrek eskubide erantsia izango du ur horien gain, funtsaren jabeak eskubide hori akzesio bidez eskuratu duelako (ikus esangura horretan MOREU). Lurzatiaren titularrak ur horien «erabilera eta aprobetxamendua» du, urek lur hori zeharkatzen duten bitartean (KZren 412. art. eta 1879ko ULren 5. art.) eta ur horiek benetan erabiltzen badira; aprobetxatzen ez diren urak edota soberan daudenak «publikoak dira… eta ez da zilegi euren jatorrizko ubideetatik desbideratzea» (1879ko ULren 9. art). Aprobetxamenduaren titulartasuna araubide honen menpe zegoen: uren jabeak ur horietatik probetxua atera zezakeen, beraren lurreko mugen barnean bazeuden. Baina jabe
horrek urok (erabat ala zati batez) aprobetxatzen ez bazituen edo urtebete eta egun batez urok aprobetxatzeari utzi eta epe horretan beheko lurren jabeek erabiltzen bazituzten —«herrienak» ziren uren kasuan, hogei urtetan—, uren aprobetxamendu pribatiboa beheko lurren jabeei lagatuko zaie eurek erabilitako neurrian (hots, erabat ala zati batez) (ikus 1879ko ULren 10, 11 eta 14. art.ak, eta 1985eko ULren 131. art.).
C) Uren gaineko jabari pribatua 1985eko Legearen arabera a) Jabari pribatuko urak. ULren arabera, gizabanakoek edo Zuzenbide pribatuko pertsona publikoek hauexek eskura ditzakete: 1) Euriurek lantzean behin zeharkatzen dituzten ubideak, euriurok jatorritik jabari pribatuko finkak bakarrik zeharkatzen badituzte (ULren 5.1 art. eta HJHEren 5. art.). 2) Jabari pribatuko lurretan dauden potxingoak, lur horien zerbitzurako badira (ULren 10. art.). Potxingo horiek finkaren osagaitzat joko dira jabariaren objektu gisa. 3) Lakuak, aintzirak eta potxingoak, 1986ko urtarrilaren 1eko Legea indarrean jartzean horiek Jabetza Erregistroan esanbidez inskribaturik bazeuden, gizabanakoen izenean edo herri-erakundeen izenean eta ondare ondasun moduan (ULren lehendabiziko xedapen gehigarria). 4) Lurpeko ur berriztaezinak («ur fosil» deritzenak) [2.a). art. a contrario]. Halako urak egon daitezkeen zalantzan jarri da; lurpeko ur berriztaezinen barrunbea guztiz iragazkaitza izan beharko litzateke. Arean ere, iragazketa gertatuz gero, urok herri-jabarikoak izango lirateke. b) Araubidea. UL indarrean jarri zen unetik, ondoko xedapenek arautzen dute uren gain eskuratzen den jabetza: batetik, KZren 408. artikuluak, 412.etik 416.erako artikuluek eta 420.etik 425.erakoek, indarrean dagoen Urei buruzko Legean «agindutakoaren kontrakoak ez badira» (ULren xedapen indargabetzaileak xedatzen duenez); bestetik, Urei buruzko Legeak eta horren erregelamenduak, lege horretan zehazten baitira uren jabeek dituzten eginbeharrak, bai eta jabetza-eskubide horren edukia ere.
a’) Jabearen ahalmenak. Jabeak ondokoak egin ditzake: 1) Ura erabili, aprobetxatu eta xedatu, urak beraren jabetzapeko lurra zeharkatzen badu edo bertan badago. 2) Ubideetan lanak edo eraikuntzak egin, horiekin uren berezko bideak aldarazten ez badira herri-interes edo hirugarrenen kalterako edo, lan nahiz eraikuntza horiek uholdeen eraginez suntsituz gero, pertsona edo gauzei kalterik egiten ez bazaie (ikus ULren 5.2 art., eta HJHEren 5. art., eta KZren 413.etik eta 416.erako art.ak). 3) Ubideen bazterretan behinbehineko babes lanak egin. Lan horien ondorioz eragin daitezkeen kalteen gaineko erantzukizuna du jabeak (ULren 7. art. eta HJHEren 10. art.). b’) Jabearen eginbeharrak. Uraren jabeak «kontrolpeko askatasuna» du, bai zenbait eginbehar bete behar dituelako, bai eta Administrazioak esku hartzeko ahalmen sendoak dituelako ere. Jabearen eginbeharren artean ondokoak azpimarra daitezke: 1) Jabeak herri-interesaren arabera egikaritu behar du bere eskubidea; ezin du eskubideaz abusatu, ezta hirugarrenei kalterik egin ere (KZren 7.2 art.). 2) Jabari pribatuko potxingoetako ura jabariaren objektu den lurraren zerbitzura bakarrik erabili behar du, kasuan kasuko ingurumenaren legeriak agindutakoa gorabehera (ULren 10. art.). 3) Jabeak errespetatu behar ditu bere lurrean jaiotako uren gain beheko lurren jabeek lege bidez eskuratu izan dituzten eskubideak. 4) Onartu behar ditu Administrazio hidrauliko eskudunak urei buruzko polizia-ahalmenak egikaritzea. 5) Ezin du kontinenteko urak kutsa ditzakeen isurketarik egin, aurretiaz Administrazioaren baimenik lortu ez badu (ULren 92. art.). 6) Ubideetan ezin du lanik edo eraikuntzarik egin, horiekin uren berezko bideak aldarazten badira herri-interesaren zein hirugarrenen kalterako edo, lan edo eraikuntza horiek uholdeen eraginez suntsituz gero, pertsona edo gauzei kalte egiten bazaie (ULren 5.2 art). 7) Herri-jabariaren erabilera mugatzen duten arauak errespetatu eta bete behar ditu, eta, batez ere, akuiferoak gehiegi ustiatzeari eta lehorte handia edo premiazko beharrizana dagoenean urak izan behar duen erabilerari buruko arauak (orokorrean, 45.etik 83.erako art.ak, eta, bereziki, Ulren 54 eta 56. art.ak).
§40. MEATZEEN GAINEKO JABETZA 134. Sarrera
Meatzeen gaineko jabetzari buruzko estatutuak, jabetza estatutu berezi gisa, gizarte eta ekonomiaren arloko arrazoietan du oinarria. Meatzeei buruzko Legearen (aurrerantzean, MeL) zioen azalpenean, legegileak berak arau hori egiteko arrazoiak azaldu zituen: garai hartan meatzeak ez ziren inskribatzen meatzeen erregistroetan; meatoki askok ez zuen behar besteko aitorpenik; meatokien aprobetxamendua ez zen behar bezalakoa, prozedura eta teknika zaharkituak erabiltzen zirelako eta minifundismoa arras zabaldurik zegoelako. Hori guztia gogoan izanik, Meatzeei buruzko Legearen bidez antolatu egiten da herriaren bizitza ekonomikorako oinarrizkoa den ondasunetako bat. Lurzoruaren eta lurpearen arteko bereizketa da meatzeen gaineko jabetzari buruzko arauketaren abiapuntua. Bereizketa hori aspaldikoa da Espainiako antolamenduan, beraren jatorria 1868ko abenduaren 29ko LD izanik. Lurzorura biltzen dira gainazala eta jabearen lanak hartzen duen sakonera bakarrik; gainerakoa lurpea da eta Estatuaren jabaria osatzen du. KZren 426 eta 427. artikuluek, indarreko legeriarekin bat etorriz, ez zituzten meatzeak arautu, «meagintzari buruzko lege berezi»ra jotzen zutela. Hor goian esandakoaren harira, meatzeen gaineko jabaria Estatuari dagokio; Estatuak gizabanakoei edo beste herri-erakunde batzuei laga diezaieke meatzeen gaineko aprobetxamenduen titulartasuna. MeLren 2.1 art.aren aginduz, «herri-jabariko ondasunak dira nazioko lurraldean, lurralde itsasoan eta kontinenteko plataforman dauden meatoki natural guztiak eta gainerako baliabide geologikoak; horien ikerketa eta aprobetxamendua Estatuak izan ditzake zuzenean edota beste inori laga diezazkioke, lege honetan eta indarrean dauden gainerako xedapenetan agindutako modu eta baldintzetan». 135. Arautegia Ondoko arauek osatzen dute meatoki eta gainerako baliabide geologikoei buruzko legeria: EKren 132 eta 149.125 artikuluek; Meatzeei buruzko uztailaren 21eko 22/1973 Legeak (MeL); azaroaren 5eko 54/1980
Legeak, 22/1973 Legea aldarazi zuela; Meatzaritzaren Sustapenari buruzko urtarrilaren 4ko 6/1977 Legeak; abuztuaren 25eko 2.857/1978 Errege Dekretuak, Meatzaritzaren Araubiderako Erregelamendu Orokorra onetsi zuena; Hidrokarburoen sektoreko urriaren 7ko 34/1998 Legeak; eta, bukatzeko, Energia nuklearra arautzen duen apirilaren 29ko 25/1964 Legeak. Gainera, meatzeak arautzearen inguruan estatuak duen eskumena ez da esklusiboa, ezpada oinarrizkoa, alegia, autonomia-erkidegoei dagokie rstatuaren oinarrizko legeria garatzea eta betearaztea. Hori dela eta, autonomia-erkidegoek emandako arauak ere aintzat hartu behar dira. Bestalde, autonomia-erkidegoek mea-uren gain eskumen esklusiboa lortzeko aukera izan zutenez gero (EKren 148.1.10 art.), egun ondoko arau hauek eman dituzte: a) Kantabriak, 1988ko urriaren 26ko Legea, bainuetxeak eta mea-ur medizinalak eta termalak sustatzeko, antolatzeko eta aprobetxatzeko; b) Gaztela-Mantxak, 1990eko abenduaren 28ko Legea, mea-urei eta ur termalei buruzkoa; c) Extremadurak, 1994ko azaroaren 24ko Legea, bainuetxeei eta mea-ur medizinal eta termalei buruzkoa.
Aurreko arauekin batera KZren manuak aplikatu behar dira, Estatuak gizabanakoei emandako aprobetxamenduen alderen bat arautzen dutelako. Manu hauek izan behar dira kontuan, besteak beste: 334.8 artikulua, meatzeak ondasun higiezintzat jotzen dituena; 339.2 artikulua, meatzeak herri-jabariko ondasunen artean sartzen dituena; 476.etik 478.erako artikuluak, meatzeen gozamenari buruzko arazoak arautzen dituztenak; eta 1632.2 artikulua, enfiteusidunaren eskubideak arautzen dituena, enfiteusian emandako finkan meatzeak aurkitzen diren kasuetarako. Amaitzeko, Haren 62 eta 63. artikuluek arautu dute meategiak Jabetza Erregistroan inskribatzea. 136. Legearen xedea MeLren xedea da meatokien eta gainerako baliabide geologikoen ikerketa eta aprobetxamendua arautzea, kontuan izan gabe meatoki eta baliabide geologiko horien jatorria eta egoera fisikoa. Legeak esanbidez agintzen du bere arauketatik kanpo geratzen direla hidrokarburo likidoak eta gasdunak, horiek lege
berezi bidez arauturik baitaude. Mea erradioaktiboen ikerketa eta aprobetxamenduak ere lege berezi bidez arautzen dira, baina lege horrek arautzen ez dituen aldeetan, Meatzeei buruzko Legea aplikatzen da. Taxu berean, Meatzeei buruzko Legea ez da aplikatzen mea baliabideen erauzpenetan, horiek lantzean behingoak eta garrantzirik gabekoak badira eta lurraren jabeak erauzten baditu berak bakarrik erabiltzeko, inongo meatzeteknikarik aplikatu gabe. 137. Mea eta sailkapena
gainerako baliabide geologikoen
arteko
Meatzeei buruzko Legeak ataletan sailkatu ditu baliabideak; sailkapen horren arabera, baliabideok araubide desberdina dute, hots, baliabide horien emakidari eta gizabanakoek horietatik lortutako aprobetxamenduari buruzko araubide desberdina da kasuankasuan. Aurrenekoz, a) atala. Atal horretara biltzen dira, batetik, balio gutxiko baliabideak, lurralde mugatu batean salerosten direnean; bestetik, azpiegitura obretarako, eraikuntzarako edo antzeko erabileretarako neurri eta forma egokia duten zatiak lortzeko bakarrik erabiltzen diren baliabideak, zati horiek lortzeko erauzte, puskatze- eta kalibratze-eragiketak bakarrik egin behar badira. MeLren 16.etik 22.erako artikuluek arautzen dituzte a) ataleko baliabideak. Baliabideon aprobetxamendua ondokoei dagokie: 1) jabetza pribatuko lurretan daudenean, lur horien jabeei edo jabe horiengandik eskubideak eskuratu dituzten pertsona fisiko zein juridikoei; 2) estatuaren, autonomia-erkidegoen, probintzien nahiz udalen ondare lurretan daudenean, horien titularrei; titularrok zuzenean ustia dezakete baliabidea edo beste inori laga diezaiokete eskubide hori; 3) herri-jabariko eta herri-erabilerako lurretan daudenean, aprobetxamendu erkidea izango dute. Baliabide horien aprobetxamendurako eskubidea egikaritu ahal izateko, baimen egokia lortu behar da, bai Industria Ministerioko Probintzia Zuzendaritza eskudunak, bai industria-sailetako lurralde ordezkaritzek luzatutako baimena, hala denean. Estatuak baliabide horiek zuzenean ustiatzen baditu edo ustiapen hori hirugarrenei lagatzen badie, lurren jabeek kalte-ordaina jasotzeko eskubidea izango dute, ustiapen lanak burutzeko euren jabetzapeko luzezabalera okupatzen delako eta ustiapen lanen ondorioz kalteak jasaten dituztelako. Bigarrenez, b) atala. Horretara biltzen dira meaurak, urberoak, lurpeko egiturak
eta legeak araututako eragiketen ondorioz eratutako meatokiak. Arauak berak definitu egiten ditu ur mota horiek. Horretara: Meauren barruan bi mota bereiz daitezke: a) Meamedikuntza urak, hau da, berez edo modu artifizialean azaleratu eta, euren ezaugarri eta kalitatearengatik, herri-onurarako adierazpena jaso dutenak; b) Meaindustriako urak, hau da, horiek dituzten osagaiak zentzuz aprobetxatzea ahalbidetzen dutenak. Urberoak dira lurretik ateratzean euren tenperaturak lau gradu gehiago baditu, urok azaleratu diren tokiko urteko batez bestekoak baino. Lurpeko egituratzat hartzen dira gordailu geologikoak, naturalak izan zein MeLk araututako jardueren ondorioz modu artifizialean eratu. Gordailu horiek balio behar dute edozein produktu edo hondakin modu naturalean eta sakoneran atxikitzeko. 54/1980 Legearen arabera, modu artifizialean eratutakoak ere lurpeko egituratzat hartu behar dira, baldin eta produktu naturalak eta produktu energetikoak gordetzeko nahiz edozein modutan energia pilatzeko egokiak badira. Gorago aipatutako ur motek meaur izaera izan dezaten, Industria Ministerioak edo Autonomia-Erkidegoko sail eskudunak meaur direlako adierazpena eman behar dute. Adierazpena ematen den unean, uron jabe denari lehenespeneko aprobetxamendu eskubidea eman dakioke. Eskubide hori jabeak berak egikari dezake edo hirugarrenei laga diezaieke. Herri-jabariko lurretan dauden urbegiak eta azaleratzeak lehenespenez aprobetxatzeko eskubidea dagokio urak meaur direlako adierazpenaren espedientea eragin zuen pertsonari. Urbegiak eta azaleratzeak lehenespenez aprobetxatzeko eskubidea ÂŤpreskribatzenÂť da urak meaur direlako adierazpenaren ebazpena jakinarazi eta urtebetera. Epe horretan lehenespeneko eskubidea egikaritu ez bada edo, epe horretan eskubidea egikaritu arren, ebazpenak eskabideari ukoa ematen badio, urak meaur direlako adierazpena eragin zuen pertsonak edo erakundeak sei hilabeteko epean aprobetxatze-baimena eska dezake. Epea ahitu bada inongo egikaritzarik gabe edo, epe horretan eskubidea egikaritu arren, eskabideari ukoa eman bazaio, Estatuak edo Autonomia-Erkidego eskudunak herri-lehiaketan eskaini dezake aprobetxamendua. Herri-jabariko lurretan kokatutako urbegiak eta azaleratzeak direnean, aprobetxamendua eratxikiko da administrazio emakidaren bitartez. Uren aprobetxamendurako baimenak titularrari bakarrik ematen dizkio urak esklusiban ustiatzeko eskubideak; bestetik, titular horrek bakarrik eragotz dezake, berari emandako babespeko perimetroan, baimenaren ohiko aprobetxamendua oztopatzen duten lanak eta jarduerak gauzatzea. MeLk arautzen du lurpeko egituren aprobetxamendua ere. Zernahi gisaz, autonomia-erkidegoei dagokie alor horretako eskumenak baliatzea, autonomia-estatutuek eta Estatuko zerbitzu eta eginkizunen transferentziari buruzko errege dekretuek mugatutako esparruaren barruan. MeLren arabera, lurpeko egiturak erabiltzeko baimena lor dezake MeLren 89.etik
93.erako artikuluetako baldintzak betetzen dituen pertsona orok; horretarako, eskabidea aurkeztu behar dio Administrazioaren organo eskudunari. Baimen horrek titularrari ematen dio lurpeko egitura horiek aprobetxatzeko eskubidea; halaber, titular horrek bakarrik eragotz dezake, berari emandako baimen perimetroan, lurpeko egituren ohiko aprobetxamendua oztopatzen duten lanak eta jarduerak gauzatzea. Ondoren, c) atala. Aurreko ataletara bildu ez diren meatoki eta baliabide geologikoak hartzen ditu, horietatik probetxurik atera badaiteke legearen arabera. Berebat, c) atal horretara bildutako baliabideen ikerketarako baimenak eta horiek ustiatzeko zuzeneko emakidak eskuratzeko, lurrak frankoak eta erregistratzeko modukoak izan behar dira nahitaez. Lur frankoak dira, batetik, Estatuaren erreserba esparruaren perimetroaren barruan ez daudenak, erreserba hori c) ataleko baliabide mota guztietarako proposatua edo adierazia izan denean; bestetik, lehenagotik eskatutako edo jadanik emandako ustiapen baimenaren, ikerketa baimenaren edo ustiapen emakidaren perimetroan ez dauden lurrak. Estatuarentzat gune batzuk erreserbatu badira baliabide zehatz batzuei bakarrik dagokienez, gune horiek frankoak dira gainerako baliabideei begira. Lurrak erregistratzeko modukoak dira, frankoak izateaz gain, legeak xedatutako gutxieneko hedadura dutenean. Hala ere, Gobernuak gune zehatz batzuk erregistratzeko modukotzat jo ditzake, herri-interesaren ondoriozz. Industria Ministerioak emandako miaketa baimenek titularrei ematen diete, batetik, gune zehatz batzuetan azterlanak egiteko ahalmena eta, bestetik, ikerketarako baimenak eta miaketarako zuzeneko emakidak eskatzeko lehentasuna. Emakida eta baimen horiek eskatzeko, aurrerago esan dugun moduan, lurrak frankoak eta erregistratzeko modukoak izan behar dira, baimenak barneratzen dituen perimetroan. Baimen horiek urtebeterako ematen dira, beste urte batez gehienez ere luza daitezkeela. Ikerketa baimenaren bidez, titularrak, perimetro eta epe zehatz batean (epe hori hiru urtekoa da; Industria Ministerioaren Probintzia Zuzendaritzek epe hori luza dezakete beste hiru urtez eta Meatzeen Zuzendaritza nagusiak, salbuespenez, luzapen bereziak eman ditzake), atal horretara bildutako baliabide bat edo batzuk identifikatzeko eta agerrarazteko behar diren azterlanak egin ditzake; baliabideak identifikatu eta gero, titular horrek baliabideok ustiatzeko emakida jaso dezake. Ikerketa baimenaren titularra lanean hasi behar da sei hilabeteko epean, ikerketarako lurrak okupatzeko aukeran dagoen unetik zenbatuta. Horretarako, hurrengo lau hilebeteetan, Industria Ministerioaren Probintzia Zuzendaritzari aurkeztu behar dio lehenengo urtebetean egingo diren lanen plana. Estatuak, nazioko interesa dela bide, ikerketa baimenaren titularrari ÂŤgonbidapenaÂť luza diezaioke lanak zabaldu eta ikerketaren gai ez diren beste baliabide batzuk aurki ditzan, betiere, baliabide horiek badirela uste denean. Baimenaren titularrak ez badu ikerketa bideratzen baliabide horiek aurkitzera, Estatuak erreserba gunetzat jo dezake
gune hori, baliabideoi begira. Estatuak c) ataleko baliabideak aprobetxatzeko eskubidea eratxikitzen du, ustiapen emakida luzatuz. Ustiapen emakida horien iraupena hogeita hamar urtekoa da eta beste horrenbesteko epeetan luza daiteke, laurogeita hamar urteko epea bete arte. Luzapen horiek lortzeko, emakidaren titularrak frogatu behar du, batetik, baliabidea agortu ez dela edo beste baliabide bat aurkitu duela; bestetik, aprobetxamendurako teknikak aurrerapen teknologikoei egokitu zaizkiela. Emakidaren titularrak c) ataleko baliabide guztiak aprobetxatzeko eskubidea du, baliabide horiek emakidak zehaztutako perimetroaren barnean badaude. Azkenik, d) Atala. 54/80 Legeak sortu zuen atal hori, ordu arte c) atalean zeuden baliabide batzuk atal horretatik bereiziz. Baliabideok dira, besteak beste: ikatzak, mea erradioaktiboak, baliabide geotermikoak, harri bituminosoak eta Gobernuak atal horretara biltzea erabakitzen duen beste edozein meatoki edo baliabide geologiko, horiek interes energetikoa badute. Arean, d) atalaren baliabideei c) atalean aipatutako arauak aplikatzen zaizkie.
138. Meatzeen gaineko eskubideen titular izateko baldintzak MeLren 89.1 artikuluak dioenez, meatze-eskubideen titular izateko beharrezkoa da Espainiako naziokotasuna izatea. Ondore horietarako, gogoan izan behar dira Espainia EEEri atxikitzearen ondorioak, bai eta Espainiak Maastrichteko Ituna berrestearenak ere. Ondorio horien eraginez, legitimazio aktiboa zabaldu egin da eta meatze-eskubideen titular izan daitezke, bai espainiarrak, bai Europako Erkidegokoak ere. Hori dela eta, ÂŤatzerritarÂť dira, MeLren 89.1 art.aren esanguran, Europako Erkidegokoak ez diren herritarrak. Meatze-eskubideen gainean jabekidetasunik eratzen bada, atzerritarrak (pertsona fisiko zein juridikoak) banakako eskubideen %49aren titular izan daitezke, erkidegoan diren bitartean; aitzitik, gauza erkidea zatitzen bada, ezin zaie atzerritarroi gauza horren zatirik adjudikatu. Gauza erkidea zatitzen denean, erkide atzerritarren kuotak gainerako erkideen kuotei gehituko zaizkie, azken horiek hala nahi izanez gero. Gehiagotze hori zati berdinetan banatuko da erkideen artean, banaketa egiteko beste modurik adostu denean salbu. Erkide atzerritarrek euren kuotei dagokien balioa jaso behar dute; ordainketa horren erantzule solidarioak dira gehiagotzeko eskubidea egikaritu duten erkideak. Sozietateak meatze-eskubideen titularrak izan daitezen, ondoko baldintzak bete behar dituzte: Espainian eratu, egoitza Espainian izan eta kapitalaaren %51 gutxienez espainiarren jabetzapekoa izatea. Ministroen Kontseiluak onetsi behar ditu %49tik gorako partaidetzak. Ez zaizkie goian aipatutako arauak aplikatzen merkurio aprobetxamenduen
titularrak diren erakundeei; atzerritarrek ezin dute parterik hartu horien kapitalean. Atzerriko estatuek eta gobernuek ezin dute Espainiako meatze-enpresetan eskubiderik eskuratu, ezta horietan kapital inbertsiorik egin ere. Debeku bera dute edozein motatako sozietate eta erakundek, baldin eta atzerriko estatu eta gobernuek, zuzenean zein ordezkari bidez, botoen herena baino gehiago badute sozietate horietako administrazio kontseiluetan edota akziodunen edo bazkideen batza orokorretan. Salbuespen gisa, ez da atzerriko kapitaltzat jotzen Nazioarteko Finantza Korporazioak Espainiako sozietatetan duen partaidetza (ikus MeLren 89.etik 93.erako art.ak).
139. Meatzeen gaineko eskubideen eskualdaketa Dela a) ataleko baliabideak ustiatzeko baimenek, dela b) ataleko baliabideen aprobetxamendurako baimenek, eratxikitzen dituzten eskubideak eskualdatu, errentan eman eta kargatu daitezke, osoosorik edo zati batean, Zuzenbideak onartutako edozein bideak erabiliz. Nolanahi den ere, eskubideok eskualdatu aurretik, aprobetxamenduen titularrek Industria Ministerioaren Probintzia Zuzendaritzaren onespena eskatu behar dute; eskabide horrekin batera, zuzendaritza horretan aurkeztu behar dute kontratuaren proiektua edo eskualdaketa titulua, bai eta eskuratzaileak MeLren 89.etik 93.erako art.etako legezko baldintzak betetzen dituela egiaztatzen duten agiriak ere. Eskuratzaileak baldintza guztiak betetzen dituela egiaztatu ondoren, Industria Ministerioaren Probintzia Zuzendaritzak eskualdaketa egiteko onespena emango du. Eskuratzailea legezko titulartzat joko da ondore guztietarako, kasuan kasuko agiri publiko edo pribatua aurkezten duenean eta zerga ordaindu duela egiaztatzen duenean. Arean, ustiapen baimenak eta ikerketa baimenak osoosorik edo zati batean eskualda dakieke, Zuzenbidean onartutako edozein bidetik, MeLren 89.etik 93.erako artikuluetako baldintzak betetzen dituztenei. Baimenok eskualdatzeko beharrezkoa da baimen horiek eman dituen agintariaren onespena. Jabari eskualdaketa inskribatuko da, eskritura publikoa formalizaturik aurkezten denean eta kasuan kasuko zerga ordainduta dagoela egiaztatzen denean. Bestalde, c) eta d) ataletako baliabideen emakidek eratxikitzen dituzten eskubideak, osoosorik edo zati batean, eskualdatu, errentan eman eta kargatu daitezke, Zuzenbidean onartutako edozein bidetik, MeLren 89.etik 93.erako artikuluetan agindutako baldintzak betetzen dituzten pertsonentzat. Azpimarratzekoa da eskubide batzuk erator ditzakeela ustiapen emakida lortzeko izapide-fasean dagoen eskabideak; bada, Meatzeen Zuzendaritza Nagusiaren onespena lortu eta gero, eskubide horiek eskualdatzeko modukoak dira. Hor aipatutako meatze-eskubideak mortis causa eskualdatzeari dagokionez, Industria Ministerioaren Probintzia Zuzendaritza eskudunak eskualdaketa hori egiteko onespena eman dezan, erakunde horri eskualdaketa jakinarazi behar zaio, heriotza gertatu
zenetik urtebetera.
140. Baimenak azkentzea Nola a) ataleko baliabideak ustiatzeko baimenak, hala b) ataleko baliabideen aprobetxamendurako baimenak, iraungitzat jotzen dira ondoko kasuetan: 1) titularrak baimen horiei uko egin dienean Administrazioaren onespenarekin; 2) meatzeen gaineko zergak ordaintzen ez direnean, ez ordaintze horrek berez badakar iraungitzea; 3) baimena lortu osteko sei hilabeteetan lanak hasi ez direnean edo horretarako eman diren luzapenak amaitu aurretik lanok hasi ez direnean; 4) Industria Ministerioaren Probintzia Zuzendaritzaren onespenik gabe, lanak sei hilabetetik gora gelditu direnean; 5) baliabidea agortu denean; 6) MeLren aginduz iraungipena dakarten kasuetan eta baimenean nahiz urteko lanen planetan ezarritako baldintzak betetzen ez direnean, baldintza horiek ez betetzeak zuzenean badakar iraungipena. Miaketa baimenak iraungitzat jotzen dira, gorago aipatutako inguruabarren ondoriozz ezeze, ondoko kasuetan ere: 1) agindutako epe, modua edo intentsitatearekin lanak hasten ez direnean edo azterketak zein miaketak egiten ez direnean; 2) baimenaren epeak edo, hala denean, luzapenarenak ahitzen direnean; dena den, miaketa baimen horren ondorioz, ikerketa baimenei edo ustiapenerako zuzeneko emakidei buruzko eskabideak egin badira, horien izapidetzak aurrera egingo du. Ikerketa baimenak iraungitzen dira, ustiapen baimenak iraungitzeko arrazoiengatik ezezik, ondoko kasuetan ere: 1) baimenaren epeak edo, hala denean, luzapenarenak ahitu direnean, epe horietan ustiapenerako emakida eratorria eskatu denean izan ezik; halakoetan, baimena luzatzen da emakidaren espedientea ebatzi arte; 2) baimenaren indarraldia amaitzean, zentzunez aprobetxa daitekeen c) ataleko baliabiderik agertu dela adierazi izan ez denean; 3) aurretiaz adierazitako epe, modu eta intentsitatearekin lanak hasi edo egin ez direnean; 4) Probintzia Zuzendaritzaren aurretiazko onespenik gabe lanak geldiarazi direnean, lan horiek berriro hasten ez badira, horretarako agindeia jaso zenetik ondorengo sei hilabeteetan. Lanak behin eta berriz onarpenik gabe geldiarazten badira, orduan iraungipena dekretatuko da, horretarako aurretiazko agindeirik ez badago ere. Bestalde, c) eta d) ataletako baliabideen ustiapen emakidak iraungitzat jotzen dira, a) eta b) ataletako baliabideen ustiapen baimenetarako agindutako arrazoiengatik ezeze, baita ondoko kasuetan ere: 1) emakida horien epeak edo, hala denean, luzapenarenak ahitzen direnean; 2) titularrak berari dagozkion betebeharrak betetzen ez dituenean, ezbetetze hori astuna bada; 3) Industria Ministerioaren Probintzia Zuzendaritzaren edo Meatzeen Zuzendaritza Nagusiaren onespenik gabe lanak geldiarazi eta gero, agindeiaren ondorengo sei hilabeteetan lanak berriro hasten ez direnean. Lanak behin eta berriz onespenik gabe geldiarazten badira, iraungipena dekretatuko da, horretarako aurretiazko agindeirik ez
badago ere. Baliabide mota guztiei buruz aurrerago aipatu inguruabarrengatik ezezik, Gobernuak iraungipena erabaki dezake, arrazoi larriren bat ikusten duenean edo, ordena publikoaren zein nazioko interesaren kalterako, behin eta berriz urratzen direnean baimen, baimen eta emakidetara bildutako baldintzak zein nahitaez bete beharreko arauak.
Hamaseigarren gaia JABETZA INTELEKTUALA Laburpena: §41. Jabetza intelektuala 141. Kontzeptua 142. Lege-iturriak 143. Eskubidea eskuratzea 144. Izaera juridikoa §42. Subjektuak eta objektua 145. Subjektuak: 146. Objektua §43. Edukia 147. Eskubide morala 148. Lana ustiatzeko eskubideak §44. Kasu bereziak 149. Argitaratze-kontratua 150. Antzerki-lanak eta musika egiteko kontratua 151. Lan zinematografikoak eta ikusentzunezko gainerako lanak 152. Ordenagailu-programak §45. Jabetza intelektualaren beste eskubide batzuk eta datu-baseen babes berezia 153. Artista, interpretari edota antzezlarien eskubideak 154. Fonograma-ekoizleen eskubideak 155. Ikusentzunezko grabazioen ekoizleek dituzten eskubideak 156. Irrati-erakundeen eskubideak 157. Argazki hutsak 158. Datu-baseen gaineko eskubide berezia §46. Legeak aitortutako eskubideen babesa 159. Akzioak eta prozedura 160. Jabetza Intelektualaren Erregistroa
§41. JABETZA INTELEKTUALA 141. Kontzeptua Egileak eskubide batzuk ditu, beraren adimenak sortutako literatur lan, lan artistiko eta lan zientifikoen gain; halako
eskubideek osatzen dute, hain zuzen ere, jabetza intelektuala. Bistakoa denez, jabetza horren objektua materiazkoa ez den ondasuna da, alegia, lan intelektual originala. Gizakiak gauza berriak sortzeko gaitasuna du eta lan intelektualok gaitasun horren fruitu dira. Jabetza intelektualak, «egilearen eskubide» deritzonak, erabateko eskubideak ematen dizkio egileari bere lanaren gain, hau da, jabetza intelektualaren titularrek dituzte sormen intelektualaren gainean izan daitezkeen ahalmen guztiak, hirugarrenen kontra (erga omnes). Esangura horretan, egileak lanaren gaineko «jabetza» duela esan daiteke. Hala eta guztiz ere, gauza gorpuztunen gaineko jabaria da jabetza-eskubidearen eredurik nagusiena, ondare eskubiderik argiena. Hortaz, egilearen eskubidea «jabetza» dela esan badaiteke ere, «jabetza berezia» da: batetik, ondasun berezi batzuen gain egikaritzen delako (materiazkoak ez diren ondasunen gain, alegia) eta, bestetik, eskubide horrek, ondare edukia izateaz gain, eduki morala ere baduelako. Horixe da, hain zuzen ere, beraren ezaugarririk bereziena. Jabetza intelektualari dagokionez, bi alde bereiz daitezke: bata, bereberezko aldea (nortasun eskubidea ez bada ere, «egilearen eskubide moral» izenekoa); bestea, ondare aldea (egileak erabateko gaitasuna du lana ustiatu eta xedatzeko, horretarako, legeak ezarritako mugak baino ez dituela). Egilearen «eskubide morala» osatzen dute antolamendu juridikoak egileari eratxikitzen dizkion ondarez kanpoko ahalmenek; bada, ahalmen horiek azaltzen dute egileak lanean duen nortasuna. Ahalmen horien arabera, egileak berak erabakitzen du lana zabaldu behar den ala ez eta, hala denean, nola zabalduko den; egileari dagokio bere lana osoosorik errespeta dadin eskatzea; egileak atera dezake merkataritzatik bere lana, usteetan aldaketak izan dituelako… Eskubide hori ukaezina izateaz gain, ezin da inter vivos eskualdatu; hala ere, muga batzuekin, mortis causa eskualda daiteke. Bestalde, ondare eskubide izenekoa da lanaren ustiapen ekonomikoa egiteko eskubidea, hau da, lanak ematen dituen ondare onurak eskuratzeko eskubidea. Eskubide hori inter vivos eta mortis causa eskualda daiteke, horren iraupena mugatua izanik. Azkenik, jabetza intelektualaren objektuak gizarte
garrantzi berezia du; izan ere, gizartean aldianaldian den kultur mailak eragina du lan intelektualetan, eta behin lan intelektualok sortu eta gero, gizarte interesak berak babesten ditu kulturaren ekarkin horiek, gizartetik kanpo gera ez daitezen. Horretara, egilearen eskubideak mugapenak ditu eta, jabetza arrunta ez bezala, ezin da erabateko eskubidea izan, ezta betirako eskubidea ere. 142. Lege-iturriak Kode Zibilaren arabera, jabetza intelektuala ÂŤjabetza bereziaÂť da, uren eta meatzeen gaineko jabariak bezala (ikus KZren bigarren liburuko IV. titulua). Kodeak jabetza intelektualari buruz bi artikulu bakarrik ditu jasota: 428 eta 429. artikuluak, hain zuzen ere. Lehenengoak aitortzen du egileak bere lana ustiatu eta xedatzeko eskubidea duela, beraren borondatearen arabera. Bigarrenak, 429. artikuluak, hain zuzen, lege berezira jotzen du, horrexek egiten baitu arauketa zehatza; lege berezi horrek xedatzen ez dituen kasuak konpontzeko, Kodean bertan jabetzari buruz dauden erregela orokorrak aplikatzen dira. Bestela esanda, Kode Zibila modu subsidiarioan aplikatu behar da, Kzren 429. art.ak hori agindu duelako, bai eta ordezkotasunaren inguruan Kzren 4.3 art.ak ezarri erregela orokorraren ondorioz ere. Apirilaren 12ko 1/1996 Legeak, Jabetza Intelektualari buruzko Legearen Testu Bategina (aurrerantzean JILTB) onetsi duenak, jaso du arlo horren oinarrizko arauketa, ordu arte indarrean zeuden xedapenak erregularizatuz, argituz eta harmonizatuz. Jabetza intelektuala arautu duten beste arau batzuen artean, nabarmendu behar da 1880ko irailaren 3ko Erregelamendua indarrean dagoela oraindik. Erregelamendu hori eman zen, Jabetza Intelektualari buruzko 1879ko urtarrilaren 10eko Legea garatzeko. Gerogarrenean, 22/1987 Legeak indargabetu zuen lege zaharra, baina JILTBren 7. xedapen iragankorrak erregelamendua indarrean dagoela adierazi du, betiere JILTBn ezarritakoaren aurkakoa ez den neurrian. Gainera, JILTBren xedapen indargabetzaile bakarraren 2.a) lerrokadak esanbidez utzi ditu indarrean I. tituluko I, II, III, IV, VII, VIII, IX eta X.
kapituluak, eta xedapen iragankorra. Aitzitik, xedapen indargabetzaile bakarraren 1.a) lerrokadak esanbidez indargabetu ditu I. tituluko V eta VI. kapituluak. Ildo beretik, aintzakotzat hartu behar da maiatzaren 14ko 733/1993 Errege Dekretua, Jabetza Intelektualaren Erregistro Nagusia onetsi duena. Bestalde, gizakiaren adimenak sortutako lanek herrien arteko mugak gainditzen dituztenez gero, nazioarteko zuzenbideak sormen intelektualak babestu behar ditu. Ondore horietarako, badira nazioarteko hitzarmenak ere; Espainiak hitzarmenok berretsi dituenetik, barne-antolamendu juridikoa osatzen dute (KZren 1.5 art.). Hitzarmen horien artean, ondoko hauek azpimarra ditzakegu: Bernako 1886ko irailaren 9ko Hitzarmena, hitzarmen hori askotan aldarazi bada ere (azkeneko eraldaketa Parisen egin zen 1971n), Espainiak 1973ko uztailaren 2an berretsi zuen; Geneban 1952ko irailaren 6an Egilearen Eskubideei buruz egindako Hitzarmen Unibertsala, hori ere Parisen berrikusi zen 1971n, eta 1974ko martxoaren 7an Espainiak berretsi zuen; eta Stockholmen 1967ko uztailaren 14an Jabetza Intelektualaren Munduko Antolaketari (JIMAri) buruz egindako Hitzarmena. Gogoan izan behar ditugu, orobat, arlo horretan Europar Batasuneko arau batzuek duten garrantzia. Arau horien artean daude, besteak beste, 1991ko maiatzaren 14ko 91/250 Zuzentaraua, ordenagailu-programen babes juridikoari buruzkoa; 1992ko azaroaren 19ko 92/100 Zuzentaraua, alogera, mailegu eta jabetza intelektualaren arloan egile-eskubideen antzeko eskubideei buruzkoa; 1993ko ekainaren 14ko 93/98 Zuzentaraua, egile-eskubidea eta horren antzeko eskubide batzuk babesteko epeen harmonizazioari buruzkoa; 1993ko irailaren 27ko 93/83 Zuzentaraua, egile-eskubideak, eta satelite bidezko irratidifusio eta kable bidezko zabalkundearen esparruan, egile-eskubideen antzeko eskubideak arautu dituzten xedapenak koordinatzeari buruzkoa. Arian-arian, Espainiako legeek zuzentarau horiek guztiak jaso dituzte, eta, gerogarrenean, JILTBk batu ditu legeok. Urteek aurrera egin ahala, JILTBri manu batzuk gehitu zaizkio (40 bis eta 40 ter art.ak), Datu-baseen babes juridikoari buruzko 1996ko martxoaren 11ko 96/9 Zuzentaraua Espainian garatu duen martxoaren 6ko 5/1998 Legearen 4.4 artikuluaren ondorioz. Halaber, lege horrek titulu berria gehitu dio JILTBren II. liburuari, eta, ondorenez, 133. artikuluaren eta ondorengoen hurrenkera aldatu behar izan da. PZLri helduz, bere xedapen indargabetzaile bakarraren 13. paragrafoak JILTBren 142. artikulua indargabetu du, eta bigarren azken xedapenak JILTBren 20, 25, 103, 143 eta 150. artikuluak eraldatu ditu. Amaitzeko, aipatu behar dugu Europako Parlamentuak eta Kontseiluak onetsi 2001eko maiatzaren 22ko 2001/29 Zuzentaraua, egile-eskubideei eta informazioaren gizartean dauden egilearen eskubideen antzeko eskubideei buruzkoa; izan ere, zuzentarau horrek JIMAri buruzko itunak sartu ditu arlo horretan, Internet edo antzeko beste sare batzuk erabiltzean ustiatze-eskubideak babes daitezen.
143. Eskubidea eskuratzea
Lanaren gaineko jabetza intelektuala egileari dagokio, egileak berak sortu duelako lan hori (JILTBren 1.1 art.). Jabetza intelektualari buruzko eskubidea lanarekin batera eratzen da eta, lana egin den une berean, egileak horren jabetza eskuratzen du osorik. Bada, une horretatik, egileak eskubidearen ahalmen guztiak egikari ditzake legearen arabera. Sormen egintza hori jabetza eskuratzeko jatorrizko modua da. Sormena da egilearen eskubideak eratxikitzeko jatorrizko modu bakarra, bai eta egile izaera zehazten duen titulu bakarra ere. 144. Izaera juridikoa Aurrerago azaldu izan dugun moduan, jabetza intelektualak bi alde ditu: lehenengoa, ondarez kanpokoa, «egilearen eskubide moral» izenekoa; bigarrena, berriz, ondare aldea, lana ustiatzeko ahalmena ematen duena. Eduki bikoitz hori da egilearen eskubideak duen ezaugarririk bereziena. Horren inguruan eztabaida daiteke, bi eskubide desberdin diren edo, aldiz, eskubide beraren bi alde diren (alde pertsonala eta ondare aldea). Jarrera dualistaren iritziz, bi eskubide subjektibo daude, bata bestearen gain lokabe, araubide eta iraupen desberdinarekin: bata, «eskubide moral» izenekoa, nortasun eskubidea, hain zuzen; bestea, jabetza intelektualari buruzko eskubidea, ondare eskubidea, alegia. Horiek horrela, badirudi gaur egun jarrera baterakoia nagusitzen dela; horren bidetik, jabetza intelektuala eskubide bakarra da, horren barruan mota askotako ahalmenak izanik. DÍEZPICAZO eta GULLÓNen ustez, egilearen eskubide morala, bereberezko eskubidea bada ere, ez da nortasun eskubidea (osotasun fisiko, ospe eta ohorerako eskubideak ez bezala), lan intelektuala pertsona batek sortu arren, lan hori osoosorik bereiz daitekeelako egilearengandik. Ahalmen moralak eta ondare ahalmenak aldi berean direla onartzen bada ere, egilearen eskubidea zatiezina da, hots, eskubide bakarra da, bi multzo desberdinetara bil daitezkeen ahalmenek osatzen duten arren. Horixe adierazi zuen Auzitegi
Gorenak, 1991ko ekainaren 3ko eta 1992ko martxoaren 2ko epaietan. ยง42. SUBJEKTUAK ETA OBJEKTUA 145. Subjektuak A) Egilea Jabetza intelektualaren subjektua egilea da. Egile da literatur lan, lan artistiko nahiz lan zientifikoak sortzen dituen pertsona fisikoa (JILTBren 5.1 art.). Lanean bertan egile gisa agertzen den hori, hau da, izenak, sinadurak edo beste zeinuren batek identifikatzen duen hori egilea dela uste da (JILTBren 6.1 art.);edozelan ere, presuntzio horren kontrako froga izan daiteke. Egileak ez badu bere identitatea azaldu nahi, lana izenik gabe argitara dezake edo goitizen nahiz zeinuen bidez; halakoetan, egileak bere identitatea azaltzen ez duen artean, jabetza intelektualaren eskubideak egikarituko ditu egilearen adostasunarekin lana argitaratzen duen pertsona fisikoak edo juridikoak (JILTBren 6.2 art.). Egile izateko ez da jarduteko gaitasunik behar, nahiko da lan originala sortzea; bestelako arazoa da, ordea, egilearen eskubideei buruzko negozio juridikoak egiteko behar den gaitasuna. Jabetza intelektuala gizakiaren adimenak sortzen duenez gero, pertsona juridikoak ezin daitezke eskubide horren subjektu izan. Alabaina, pertsona juridikoek lor dezakete antolamendu juridikoak egileari ematen dion babesa, JILTBk esanbidez xedatutako kasuetan (JILTBren 5.2 art.). B) Egile-aniztasuna Lana pertsona bakarrak sor dezake ala subjektu anitzek egindako ahaleginaren emaitza izan daiteke. Hainbat pertsonak egindako lanak aldaera desberdinak izan ditzake. Kasu batzuetan, ekarkin desberdinak lan bakarrera
biltzen dira eta, halakoetan, egilekide bakoitzaren ekarkina identifikatzea ezinezkoa izaten da; beste batzuetan, berriz, nahiz eta lanak pentsamolde edo gaiaren aldetik batasuna izan, egilekide bakoitzaren ekarkinak bereiz daitezke. Edozein modutan ere, egilekideen eskubideak eta betebeharrak zeintzuk diren zehaztu beharra dago, beraien interesak bat etor daitezke alde batzuetan eta, beste batzuetan, ordea, kontrakoak izan. Egilekideen arteko interesen antolaketa arautzeko, legeak ondokoak bereizten ditu: a) Elkarlanean egindako lan baterakoia. Lan bateratua zenbait egileren arteko elkarlanaren emaitza da. Lan bateratuaren gaineko eskubideak egile guztiei dagozkie (JILTBren 7.1 art.). Elkarlanean egindako lan baterakoiaren ohiko adibideak dira, kasurako, lan zinematografikoak eta ikusentzunezko gainerako lanak; lan horien egile dira: a) zuzendarierrealizadorea; b) argumentuaren, egokitzapenaren eta gidoi zein elkarrizketen egileak; c) testudun nahiz testurik gabeko musikaren egileak, lan mota horientzat bereziki sortu bada musika hori. Lana zabaltzeko edo aldarazteko beharrezkoa da egilekide guztien adostasuna; egileen adostasunik ez bada, epai agintaritzak ebatziko du. Lana zabaldu eta gero, egilekideek ezin diote eurek emandako adostasunari ukorik egin, horretarako arrazoi berezirik ez badute eta lana zabaldu zen moduan ustiatzen bada (JILTBren 7.2 art.). Egile bakoitzak egindako lanaren zatia identifikaezina bada ere, ÂŤemaitza baterakoiaÂť izan daiteke; egile bakoitzak eskubidea du bere ekarkina berak bakarrik ustiatzeko, ustiapen erkideari kalterik egiten ez dion bitartean (JILTBren 7.3 art.). Edozelan ere, erregela hori eskuemailea da, egilekideek kontrakoa erabaki ahal dutelako: nork bere ekarkina lan bateratutik kanpo ezin ustiatzea; lan bateratutik kanpo ustiatu ahal izatea, nahiz eta ustiapen erkideari kalte egin; edo lana ustiatzeko beste edozein modu zilegi onartzea. b) Lan kolektiboa. Pertsona fisiko zein juridiko baten ekimen eta koordinaziopean sortutakoa da eta pertsona horrek bere izenean argitaratzen du, lan hori egile askoren ekarkinek osatzen duten arren. Ekarkin horiek lan bakarra eta lokabea osatzen dute eta, ondorenez, egileek lan osoaren gainean ez dute inolako eskubiderik (JILTBren 8.1 art.). Kontrako itunik ez badago, lan kolektiboaren gaineko eskubideak dagozkio lan hori bere izenean argitaratu eta zabaltzen duenari (JILTBren 8.2 art.). Lan kolektiboak egiteko, aurretiaz kontratua bat sinatu behar da lana bultzatu eta koordinatzen duenaren eta egileen artean. Kontratu horiek mota askotakoak izan daitezke, hala ere, gehienetan lan harremanak izan ohi dira (argitaletxeetako kazetariak edota erredaktoreak), edo zerbitzuen errentamenduak (egunkarietako zuzendariak nahiz erredakzio
buruak) zein obra errentamenduak. c) Lan konposatua. Lan konposatua osatzen da jadanik eginda dagoen lanari beste bat eransten zaionean; lehenengo lan horren egileak ez du eransketa horretan parterik hartzen, baina berak emandako baimenarekin egiten da, horri dagozkion eskubideei kalterik eragin gabe (JILTBren 9.1 artikulua). Argi denez, bigarren egileak a posteriori hartzen du parte lan konposatuan, elkarlanean egindako lan baterakoian ez bezala, horretan, egileek hasieratik ados baitatoz lana egiteko. d) Lan independentea. JILren arabera, lan independenteak dira sormen autonomo guztiak, nahiz eta beste lan batzuekin batera argitaratu (JILTBren 9.2 art.). Lan independenteetan, zentzuzkoa denez, egile bakoitzak eskubideak ditu beste egileen eskubideen gain lokabe. Lan kolektiboa sortzen da egile askoren ahalegin zatiezinaren ondorioz eta, horretan, ezin da zehaztu egile bakoitzaren partaidetza zein izan den. Elkarlanean egindako lan baterakoian, ordea, egile bakoitzak ekarritakoa zehaztu badaiteke ere, ekarkin horiek guztiek lan bakarra osatzen dute; beraz, ekarkinetarik bat baztertuz gero, lana osatugabe geldituko litzateke. Lan konposatuan, ostera, bigarren lana lehenengoari eransten zaio, bigarren lanak berez ez duela autonomiarik. Lan independentea, azkenik, beste lan batzuekin batera argitaratzen da, hots, ekarkin desberdin eta independente batzuk batera argitaratzen dira; horrelakoetan, ekarkinetako bat baztertuko balitz ere, bazterketa horrek ez luke eraginik izango azkeneko emaitzan (esaterako, inoren omenezko liburua, urteko arrakastak biltzen dituzten diskoak).
146. Objektua A) Jabetza intelektualaren objektua Jabetza intelektualaren objektu dira gizakiaren adimenak sortutako lan original guztiak (literatur lanak, lan artistikoak eta lan zientifikoak). Ukitzeko moduko edo ukiezineko edozein baliabide edo euskarriren bidez azal daitezke lan horiek guztiak, baliabide edo euskarriok gaur egungoak izan zein biharetzi asmatu (JILTBren 10. art.). Ondorenez, sormen intelektuala behar du izan, hau da, giza adimenaren fruitua edo adimen horri eratxiki ahal zaiona. Gizakiak duen ideia hori jendaurrean azaldu eta zabaldu behar da; pentsamendu hutsaren gainean ez dago jabetza intelektualik,
pentsamendu hori edozein baliabide edo euskarriren bidez agerrarazten ez bada. Beste modu batera esateko, lana egilearengandik bereizi eta babestu ahal izateko, errealitate fisiko batean gauzatu behar da nahitaez, zentzumenen bidez sumatzeko modukoa behar du izan. Lana babestua izan dadin, ÂŤliteratur lan, lan artistiko edo zientifikoaÂť izan behar da. Nolanahi ere, berez ez da merituzkoa izan behar, ezaugarri hori iritzi, ulerkera eta aurriritzi desberdinen araberakoa baita (LACRUZ). Jabetza intelektualaren objektua originala izan behar da nahitaez. Lanaren titulua, originala denean, lanaren zati gisa babestuko da. Jabetza intelektualaren objektu diren lan originalen artean, JILTBren 10. art.ak ondokoak aipatzen ditu adibide gisa: a) Liburuak, liburuxkak, inprimakiak, gutunliburuak, idazkiak, hitzaldiak, mintzaldiak, auzitegietako txostenak, katedra azalpenak eta izaera horretako edozein lan. b) Testudun zein testurik gabeko musika moldaketak. c) Lan dramatikoak eta dramatikomusikalak, koreografiak, pantomimak eta, orokorrean, antzezlanak. d) Eskulturak, pinturak, marrazkiak, grabatuak, litografiak, ixtori grafikoak, komikiak, aurrekoen saiakerak eta zirriborroak eta, orokorrean, lan plastikoak, aplikatuak izan edo ez. f) Lan arkitektonikoen eta, orokorrean, ingeniari lanen proiektuak, planoak, maketak eta diseinuak. g) Topografia, geografia eta, orokorrean, zientziari buruzko grafikoak, mapak eta diseinuak. h) Argazki lanak eta argazkigintzaren pareko prozesuaren bidez egindakoak. i) Ordenagailuen programak. JILTBren 11. artikuluaren arabera, lan originalen gainean egileek dituzten eskubideei kalterik eragin gabe, jabetza intelektualaren objektu dira ondokoak ere, ÂŤlan eratorriakÂť kalifikaziopean: 1. Itzulpenak eta egokitzapenak. 2. Berrikuspenak, eguneratzeak eta idatzoharrak. 3. Bildumak eta laburpenak. 4. Musika moldaketak. 5. Literatur lan, lan artistiko edota lan zientifikoen edozein aldaketa.
Artikulu horren ondorioz, lan bat guztiz originala ez bada ere, horren egileak babestuak izango dira jabetza intelektualaren subjektu gisa; itzultzaileek, egokitzaileek, musikaren inguruko moldaketak egiten dituztenek‌ sormen lana egiten dute eta hori lan originala da nonbait. Lan originalaren egileak bere adostasuna eman behar du lana itzultzeko, egokitzeko, aldarazteko, moldatzeko‌; adostasun horrekin hirugarrenei bide ematen die, haren lana aldaraz dezaten, euren nortasuna agerraraziz (hori guztia, egile horrek lan originalaren gainean dituen eskubideei kalterik egin gabe). JILTBren arabera, jabetza intelektualaren objektu izan daitezke inoren lanen bildumak ere, kasurako, antologiak. Beste elementu edo datu batzuen bildumak jabetza intelektualaren objektu dira, gaien hautatze, sailkatze- edo antolatze-lanengatik sormen intelektual gisa har badaitezke; dena dela, ezin zaie kalterik egin lan originalen egileek dituzten eskubideei (12. art.). Kontua da antolaketa sistematikoak duen originaltasuna babestea eta, bildumetan, originala da gizartearentzat baliozkoak diren gaien hautaketa edo antolaketa. Geroenean, JILTBren 13. artikuluari helduz, ondokoak ez dira jabetza intelektualaren objektu: legeak edo erregelamenduak eta horien proiektuak, jurisdikzio organoen ebazpenak, herri-erakundeen egintzak, erabakiak, eztabaidak eta irizpenak, bai eta testu horien itzulpen ofizial guztiak ere.
B) Lan intelektuala gorpuzten duen gauzaren gaineko eskubideak Lan intelektualak gauza fisikoetan gorpuzten dira, zernahi gisaz, gauza fisiko horiek ezin dira egile eskubidearen objektu izan. Gauza horien gaineko jabariaren (edo bestelako eskubideen) titulartasuna ez dagokio nahitaez jabetza intelektualaren titularrari; azken horrek bere lana gauza horien bidez adierazi duen arren, beste pertsona batek izan dezake horien gaineko titulartasuna (JILTBren 3.1 art.). Horrenbestez, bereizi egin behar dira sormen lana, esangura hertsian (corpus mysticum), eta lan horren euskarri fisikoa (corpus mechanicum). Bi objektu horiek araubide desberdina dute: euskarri fisikoari jabetza arrunta aplikatzen zaio, eta sormenari, ordea, JILTB. Gehienetan bi eskubide horien subjektuak ez dira pertsona bera (hala nola, egileak koadroa saltzen duenean edo eskultura dohaintzan ematen duenean‌). Egileak lana sortzen badu ere, ez da horregatik izango bere lanaren euskarri fisikoaren jabea; bestetik, euskarri fisikoa eskuratzen duenak ere ez du jabetza intelektualaren gainean inolako eskubiderik. Hortaz, bi eskubide independente dira, elkarren artean baterakorrak direla: bata, jabetza
intelektualari buruzko eskubidea eta, bestea, gauza zehatzaren gaineko jabetza-eskubidea, sormen intelektualaren euskarri dena. Edozein modutan ere, euskarri fisikoaren gaineko eskubide horrek murrizketa batzuk ditu, egilearen eskubidea babestua izan dadin.
Aurrerago esan dugun moduan, sormen intelektualaren euskarri den materiazko gauzaren gaineko jabetzak mugapenak ditu eta mugapenok egilearen eskubide moralarekin harremanetan jarri behar dira, egileak bere lanaren autore izateari eusten baitio. Horretara, lanaren edozein itxuraldaketaren, murrizketaren edo aldarazpenen aurka jar daiteke egilea, baita eraso horiek bere ohoreari nahiz ospeari kalte egiten badiote ere. Bestela esanda, egilearen beraren nortasuna lanean bertan azaltzen denez gero, egileak lan hori babesteko eskubidea du. Orobat, sormen intelektualaren euskarri fisikoa besterentzeko mugapenak badira, mugapen horiek euskarriak duen izaeraren araberakoak direla: lan plastikoen birsalmenta kasuetan, egileak birsalmenta prezioaren zati bat jasotzeko eskubidea du (JILTBren 24. art.); jabetza intelektualaren arautegiak eta kultura-ondarea babesteko arauek babestu ondasunak besterentzeko, 1985eko ekainaren 25eko EOHLk eta arlo horretan eskumena duten autonomia-erkidegoetako arauek ezarri mugak bete behar dira; lana ustiatzeko ale franko atera behar denean ere (liburuak, diskoak‌), zenbait mugapen agertzen dira (JILren 67 eta 72. art.ak).
§43. EDUKIA 147. Eskubide morala JILTBren 14.etik 16.erako artikuluek arautzen dute eskubide moral izenekoa. Eskubide moral horrek osatzen du jabetza intelektualaren alde pertsonala, ondarez kanpoko zenbait ahalmenek eratzen baitute eskubide morala. Ahalmen horiek egileari eratxikitzen zaizkio, berorrek lana sortu duelako, bere trebezia, artea eta adimena erabiliz. Egilearen eskubide morala osatzen duten ahalmenak ukaezinak, besterenduezinak, preskribaezinak (titularrak ez ditu inoiz galduko, nahiz eta erabili ez) eta enbargaezinak dira (ezaugarri hori ez du legeak aipatzen, baina eskubide morala besterenduezina den moduan,
enbargaezina da). A) Ahalmenak JILTBren 14. art.aren arabera, hauek dira egilearen eskubide morala osatzen duten eskubideak edo ahalmenak: 1. Lana zabaldu behar den ala ez eta, hala denean, nola zabalduko den erabakitzea. Lana zabaltzen da jendaurrean azaltzen denean; eskubide hori egileari bakarrik dagokio bizi den artean. Egileak bere lana ez argitaratzea erabaki dezake, lana argitaratzeko debekua ezarriz. Lana zabaltzen da hori, egilearen adostasunarekin, edozein bidetik jendaurrean agertzen denean aurrenekoz. Argitaratzea, berriz, lanaren ale batzuk jendeari eskaintzea da. Ale horiek jendearen beharrizanak bete behar dituzte zentzuz, lanaren izaera eta helburua kontuan hartuta (JILTBren 4. art.). Argitaratzea, beraz, lana zabaltzeko modua da. Lanaren egileari dagokio lana berriro argitaratu behar den ala ez erabakitzea; gainera, argitaraldi berrietan egileak erabaki behar du nola argitaratu behar den lana, hau da, aurreneko aldian argitaratu zen moduan ala berrikuspen, aldarazpen eta eguneratze egokiak egin behar diren. 2. Egileak berak erabaki dezake lana bere izenean, goitizen nahiz zeinuen bidez edo izenik gabe zabalduko den. Lana izenik gabekoa denean, argitaletxeak egilearen nahi hori errespetatu behar du, baina hirugarrenek benetako egilea aurki dezakete eta haren izena agerrarazi. 3. Egileak eska dezake lanaren autorea bera delako aitorpena. Horri ÂŤegile intelektuala izateko eskubideÂť deritzo. Eskubide hori hautsi egiten da, lana zabaltzen denean egilearen izenik gabe (egileak izenik ez ematea nahiago duenean izan ezik) edo benetako egilea ez den pertsonaren izenean zabaltzen denean.
4. Egileak hirugarrenei eska diezaieke lana osoosorik errespeta dezaten; bestetik, egileak eragotz dezake lanaren kontrako edozein itxuraldaketa, aldarazpen edo eraso, horiek egilearen bidezko interesei nahiz ospeari kalte egiten badiete. Lana zabaldu eta argitaratu behar da egileak lan hori egin zuen modu berean; hala ere, baliteke egileak, borondatez eta askatasunez, aldarazpenak eta egokitzapenak onartzea. Azken finean, lana aldaraz daiteke egileak hala nahi badu bakarrik. Halaber, egileak eska dezake lanaren argitalpena eta zabalkundea duintasunez eta begirunez egitea, lan originalaren izaeraren arabera. Orokorrean, uste da zabaldutako lanaren parodiak ez diola egileari kalterik egiten; beraz, aldarazpen horrek ez du egilearen adostasunik behar, lan originalarekin nahasteko arriskua dagoenean salbu, edo lan originalari zein egileari kalte egiten dionean (JILTBren 39. artikulua). 5. Egileak lana aldaraz dezake, betiere, hirugarrenek eskuratutako eskubideei eta kultur intereseko ondasunak babesteko baldintzei kalterik egin gabe. Legeak azaltzen dituen bi salbuespenak zentzuzkoak dira. Lana ustiatzen duten edo lanaren jabe diren hirugarrenek (esaterako, koadro bat erosi duenak) ez dute zertan aldarazpen hori onartu, horrekin kalte ekonomikorik edo bestelako kalterik jasaten badute. Bestalde, lan berria izanik ere, gizartearen kultur ondarean sartu eta kultur intereseko ondasuntzat jo bada, egileak ezin izango du lan hori aldarazi; horrelakoetan, interes orokorrak gizabanakoen interesei gailentzen zaizkie. Nolanahi den ere, bigarren salbuespen horri Espainiako Ondare Historikoari buruzko 16/1985 Legearen 9.4 artikuluak 単abardurak sartzen dizkio; artikulu horren arabera, bizirik dauden egileen lanek ezin dute kultur intereseko ondasunak direlako adierazpenik izan, salbu eta lan horien jabeek beren beregi onartzen dutenean edo Administrazioak lanok eskuratzen dituenean.
6. Lana merkataritzatik kanpo uztea, egilearen uste intelektualak edo moralak aldatu direlako; hala ere, lana ustiatzeko eskubideen titularrei kaltegalerak ordaindu behar
zaizkie aurretiaz. Horixe da «damutzeko eskubidea». Egileak, beste edozeinek bezala, bere pentsaerak alda ditzake, hots, berak dituen uste zientifiko, etiko eta estetikoak alda daitezke. Intelektualak eta artistak, gehienetan, etengabe daude euren lanak berrikusten, lanei kritika egiten eta horiek berritzen. Dena den, nahiz eta egilea etengabeko bilakaeran izan, bere gain hartzen ditu iraganean egindako lanak. Horregatik, ez da ohikoa egilea egindako lanaz guztiz damutzea eta lan hori merkataritzatik kanpo uztea; edozelan ere, damutuz gero, egileak eskubide osoa du lana merkatutik ateratzeko. Zentzuzkoa denez, egileak norbaiti lagatu badizkio lana ustiatzeko eskubideak, «damutzeko eskubideak» ezin izango dio kalterik egin ustiatzaileari. Hori dela bide, egileak ordaindu behar dizkio bere jokabideak eragindako kaltegalerak; kalte-ordain hori benetako galeren araberakoa izango da (eta hori askotan ez da erraza zehazten). Gainera, egilea behin baino gehiagotan damutu daiteke, hau da, «aurretik damutu izanaz damutu daiteke» eta lana ustiatzeari ekin diezaioke berriro; hala gertatuz gero, aurretiaz titular izan zenari eskaini behar dizkio lana ustiatzeko eskubideak; eskaini ere, lehenespenez eta hasierako baldintzetan edo antzekoetan eskaini behar dizkio.
Eskubide hori egileari bakarrik dagokio, ez, ordea, bere oinordekoei. 7. Lanaren ale bakarra edo ale arraroa inoren eskutan direnean, horiek eskuratzea, lana zabaltzeko eskubidea edo bestelakorik egikaritzeko. Eskubide horrek ez du ahalbidetzen lana lekuz aldatzea. Eskuraketa hori gauzatu behar da lanaren edukitzaileari erosoen egiten zaion lekuan eta moduan; bestetik, edukitzaile horri ordaindu behar zaizkio berari eragindako kaltegalerak. Geroenean, eskubide hori, aurrekoaren moduan, egilearen bereberezko eskubidea da eta ezin zaie oinordekoei eskualdatu. B) Eskualdaketa
Egilearen eskubide morala bereberezkoa da eta, horren ondorioz, ezin da inter vivos eskualdatu. Egilea bizirik dagoen artean, berari bakarrik dagokio eskubide morala eta ez beste inori. Hori horrela dela, eskubide morala osatzen duten ahalmen batzuk mortis causa eskualda daitezke, egilearen oroimena babesturik gera dadin. JILTBren 15. art.aren arabera, egilea hiltzean, 14. art.aren 3 eta 4. zk.etan aipatutako eskubideen egikaritza (lanaren autorea egilea bera delako aitorpena lortzea eta lana osoosorik errespetatua izan dadin eskatzea) dagokio, epe mugarik gabe, egileak bere azken nahietan beren beregi izendatu duen pertsona fisiko zein juridikoari (egileak, bizirik denean, pertsona hori aukeratzen du, bera hiltzen denerako). Esanbidezko izendapenik ez badago, eskubide horien egikaritza oinordekoei dagokie (JILTBren 15. art.). Pertsona horiek erabaki dezakete, hor azaldutako hurrenkeran, egileak bizirik zirauen artean ezagutzen ez zen lana zabaldu behar den ala ez; erabaki hori hartzeko, hirurogei urteko epea dute egilea hil zenetik edo horren heriotza adierazpenetik. Egileak esanbidezko izendapenik ez badu egin eta oinordekorik ez bada edo horiek egonleku ezezaguna badute, eskubide horiek egikaritzeko legebideztaturik daude Estatua, autonomia-erkidegoak, toki erakundeak eta kultur izaera duten herri-erakundeak (JILTBren 16. artikulua). Bestalde, Espainiako Konstituzioaren 44. artikuluaren arabera, herri-botereek zientzia, ikerketa zientifikoa eta ikerketa teknikoa bultzatu behar dituzte interes orokorraren mesederako; horretara, herri-botereek kulturaren zabalkundea eragin eta babestu behar dute, guztion eskubidea baita kultura. Egilea hiltzen denean, beraren kausadunek lana ez zabaltzea erabakitzen badute eta erabaki horrek Konstituzioaren 44. artikulua urratzen badu, epaileak horren aurka neurri egokiak har ditzake, Estatuak, autonomia-erkidegoek, toki erakundeek, kultur izaeradun herri-erakundeek edo legezko interesa duen beste edozein pertsonak hala eskatuta (JILTBren 40. art.). Horrek guztiak esan nahi du gizabanakoaren interesek ezin diotela kalterik egin kulturaren garapenari edo garapen zientifikoari, horiek gizarte interes handia baitute. Interes hori babesteko, herri-botereek egilea hiltzean neurri egokiak har ditzakete garapen zientifikorako edo kultur garapenerako ekarpen hori gal ez dadin. Haatik, egileak eskubidea du, bizi den artean, bere adimenaren sormena sekretupean iraunarazteko.
148. Lana ustiatzeko eskubideak
Lana ustiatzeko eskubideak ondare edukia du, hots, ÂŤdiruzko eskubideaÂť da: lana edozein bidetik zabaltzen denean, horrek ematen dituen onura ekonomikoak eskuratzeko eskubidea da. A) Ahalmenak Egileari modu esklusiboan dagozkio bere lana edozein modutan ustiatzeko eskubideak eta, bereziki, lana kopiatu, banatu, jendaurrean azaldu eta aldarazteko eskubideak; bestela esateko, ezin da horrelakorik gauzatu egilearen baimenik gabe, Jabetza Intelektualari buruzko Legeak agindutako kasuetan izan ezik (JILTBren 17.etik 23.erako art.ak). Lana ustiatzeko eskubideak euren artean independenteak dira (JILTBren 23. art.). JILren 18.etik 21.erako artikuluek azaltzen dute zer den lana kopiatu, zabaldu, jendaurrean azaldu eta aldaraztea. a) Lana kopiatzea Kopiatzea da lana euskarriren batean finkatzea, jendaurrean azaldua izan dadin, eta lan osoaren edo zati baten kopiak lortzea (JILTBren 18. art.). b) Lana banatzea Banatzea da lanaren jatorrizko alea edo kopiak edozeinek eskuratzeko moduan jartzea, salmentan, alogeran zein maileguan emanez edo beste edozein modutan. Lana salmenta bidez banatzen bada, Europar Batasunean, eskubide hori azkendu egingo da lehenengo salmentarekin, eta azkentzeak ondoreak izango ditu lanaren egileak edo horren adostasunarekin diharduenak Europar Batasunean egindako ondoz ondoko salmentei dagokienez bakarrik (JILTBren 19. artikulua). Lanak alogeran zein maileguan ematen direnean, lanaren jatorrizko alea edo kopiak aldi baterako edozeinek eskuratzeko moduan jartzen dira. Alabaina, badira izan desberdintasunak, alogeran ematearen eta maileguan ematearen artean. Egin-eginean ere, lana alogeran emateagatik errentatzaileak onura ekonomikoak edo merkataritzakoak dituen bitartean, mailegu-emaileak ez du inolako onura ekonomikorik lana maileguan emateagatik. Horrez gain,
mailegua gauzatu behar da lana jendaurrean azaltzeko moduko establezimenduetan.
Hala ere, alogeran zein maileguan ematearen inguruan JILTBk ezarritakoa ez zaie aplikatzen eraikinei eta artelan aplikatuei. c) Jendaurrean azaltzea Lana jendaurrean azaltzen da hainbat pertsonak lan hori ezagutzeko modua dutenean, aurretiaz pertsona horiei bananbanan lanaren alerik banatu ez bazaie ere. Etxeko esparruan egindako zabalkundea ez da jendaurrekoa izango, zabalkunde hori edozein motatako hedakuntza sareari loturik ez badago. JILTBren 20. artikulua eskubide horretaz ari da, 2. paragrafoan zehaztu baitu zein diren lana jendaurrean azaltzkeo egintzak, eta 3 eta 4. paragrafoetan arautu baititu, hurrenez hurren lanak satelite bidez jendaurrean azaltzea eta lanak Europar Batasunean kable bidez ematea. d) Lana aldaraztea Lanaren aldarazpentzat jotzen dira itzulpenak, egokitzapenak, bai eta lanaren itxuraldaketak ere, horiekin lan berri bat eratzen denean. Aldarazpen horiek egiten dituztenak dira aldarazpenokin eratutako jabetza intelektualaren gaineko eskubideen titularrak, betiere, jatorrizko lanaren egile eskubideei kalterik egin gabe (JILTBren 21. art.). Begibistakoa denez, aldarazpenetan bi pertsonak hartzen dute parte maila desberdinetan: batetik, jatorrizko lana burutu zuen pertsonak eta, bestetik, jatorrizko lanean oinarrituz lan desberdin bat egin duen pertsonak. Jabetza intelektualari buruzko eskubideak lan berriaren (alegia, lan aldaraziaren) egileari dagozkio, baina ezin zaie kalterik egin aurreko egileak dituen eskubideei, hots, aldarazpena egiteko oinarritzat hartu zen jatorrizko lanaren egileak dituenari. B) Mugak Gorago esan dugunez, egileari bakarrik dagokio bere lan zabalduen gaineko ustiapen ekonomikoa; hala ere, ustiapen horrek baditu zenbait muga, alegia, JILTBren
31.etik 40.erako artikuluetan jasotakoak: 1) Zabalduta dauden lanak kopia daitezke, lanon egilearen baimenik gabe kopiatu ere, epaiketen nahiz administrazio-prozeduren ondorioz edota horietan jaso daitezen; kopistaren erabilera pribaturako, betiere, kopiak ez duenean erabilera kolektiborik edo kopiarekin ez dagoenean irabazteko asmorik (geroago aztertuko dugun konpentsazio-eskubidea eta Ordenagailu-programei buruzko Legeak ezarritakoa gorabehera); eta itsuek erabiltzeko direnean, kopiak Braille sistemaren bidez edo beste prozedura bereziren baten bidez egiten badira, irabazteko asmorik gabe (JILTBren 31. art.). 2) Lanen aipamenak egin daitezke (zilegi da norberaren lan batean inoren laneko zatiak jasotzea, betiere, aipamen gisa jaso direnean edo zatiok aztertzeko, azaltzeko zein kritikatzeko xedearekin), irakaskuntza- edo ikerketa-helburuetarako bakarrik, eta lanaren iturria eta egilearen izena agerraraziz (JILTBren 32. art.). 3) Ez da behar egilearen baimenik, komunikabideek egungo gaiei buruz zabaldutako lanak eta artikuluak erabiltzeko. Hala ere, lanen iturria eta egilea aipatu behar dira, lana sinatuta agertu bada. Edonola ere, erabilera ez da zilegia, hasieran adierazi bada eskubide-erreserba dagoela. Alabaina, lanaren egileak eskubidea du, itundutako ordainsariak jasotzeko, edo, itunik izan ezean, zuzentzat jotako ordainsariak jasotzeko. Zernahi gisaz, lankidetza literarioak erabiltzen direnean, egilearen baimena behar da beti. Taxu berean, jendaurrean azaldutako lan zehatz batzuk kopia, zabal eta komunika daitezke, egintza horiek egungo edozein gairi buruzko informazioa bakarrik ematen badute (JILTBren 33. art.). Informazioaren xedeak justifikatzen duenean, egilearen baimenik gabe kopia, zabal eta jendaurrean komunika daiteke egungo edozein gairen inguruan ikusteko edo entzuteko moduko edozein lan (JILTBren 34. art.). 4) Leku publikoetan (esaterako, parkeetan, kaleetan, plazetan edo bestelakoetan) modu iraunkorrean jarritako lanak askatasunez kopia, zabal eta jendaurrean azal daitezke, pintura, marrazki, argazki eta ikus-entzunezko prozeduren bitartez (JILTBren 35. art.). 5) Lan bat igortzeko baimenak berarekin dakar igorpena kable bidez egitea edo satelile bati zuzendutako programan jasotzea, JILTBren 36. art.aren 1 eta 2. paragrafoek ezarri kasuetan. Era berean, lan bat jendaurrean komunikatzeko eskubidea laga eta komunikazio hori irrati bidez egiten denean, irrati-erakundeak lana erregistratu ahalko du, bai eta bere hari gabeko igorpenetan erabili ere, baimendutako komunikazio publikoa behin bakarrik egin dezan.
6) Kopien helburu bakarra ikerketak egitea denean, egile-eskubidearen titularra ezin izango da bere lanak kopiatzearen aurka jarri, baldin eta kopia horiek irabazteko asmorik gabe egiten badituzte museoek, artxibategiek, bibliotekek, fonotekek, filmotekek, hemerotekek edo jabetza publikoko artxibategiek nahiz kultura- edo zientzia-erakundeetako artxibategiek. Espainiako hezkuntza sistema osatzen duten irakaskuntza-erakundeek ere ez dute zertan baimenik eskatu, eta egile-eskubideen titularrei ere ez diete ordainsaririk emango lagatako lanengatik (JILTBren 37. art.). 7) Musika-lanen egile-eskubideen titularren baimenik ez da behar lanok erabiltzen direnean ekintza ofizialetan edo erlijio-ospakizunetan, betiere JILTBren 38. art.ak ezarri inguruabarrak gertatuta. 8) Zabaldutako lan baten parodiak ere ez du behar egilearen baimenik, JILTBren 39. art.ak agindu betekizunak gauzatuz gero.
C) Eskualdaketa Lehentxoago azaldu izan dugun moduan, egilearen eskubide morala bereberezkoa da eta ezin da eskualdatu egilea bizirik dagoen artean; izan ere, egilea hil arte, berari bakarrik dagokio. Alabaina, lanaren ustiapen ekonomikorako eskubideak Zuzenbideak onartutako edozein bidetatik eskualda daitezke, bai mortis causa (JILTBren 42. art.), bai inter vivos ere (JILTBren 43. art.). Lagapena mugatzen da inter vivos lagatutako eskubidera edo eskubideetara, hots, beren beregi agindutako ustiapen moduak, epeak eta lurralde esparruak baino ez ditu hartzen lagapen horrek. Epeari buruzko aipamenik ez bada egiten, eskualdaketa egiteko aukera bost urteko epean agortuko da; lur esparruari buruzko zehaztapenik ez badago, ostera, ustiapen eskubideak eskualdatu ahal izango dira lagapena egin den herrian bakarrik. Ustiapen eskubideen lagapena deuseza da, egileak biharetzi egin ditzakeen lanei buruzkoa denean; modu berean, deuseza da egileak aurrerantzean lanik egingo ez duelako hizpaketa ere. Bi kasu horiek onartuz gero, egilearen askatasuna modu onartezinean murriztuko litzateke, egileak ezin baitu bere gain hartu bera bizi den artean sortuko dituen lan guztiak lagatzeko konpromisoa eta ezin dio behin betiko ukorik egin lan berriak sortzeko
gaitasunari. Lagapen horiek deusezak dira erabat eta betebetean, legeak beren beregi agintzen duena urratzen dutelako (JILTBren 43.3 art.). Horiek horrela, egileak laga dezake biharetzi burutuko duen lan jakin baten edo batzuen gaineko eskubideen ustiapena. Jarduteko gaitasuna behar da lan baten ustiapen ekonomikorako eskubideak lagatzeko. Hala ere, hemezortzi urtetik behera eta hamasei urtetik gora izan eta bizimodu independentea duten egile adingabeek gaitasun osoa izan dezakete ustiapen-eskubideak lagatzeko, euren gurasoen, tutoreen edo noren zaintzapean egon eta pertsona edo erakunde horren baimena izanez gero (JILTBren 44. art.). Lagapen oro idatziz egin behar da. Lagapenhartzaileak baldintza hori betetzen ez badu, egileak kontratua suntsiarazteko aukera du, behin agindeia sinesgarriro egin eta gero (JILTBren 45. art.). Kontratua suntsiarazteko aukerak egiaztatzen du idatziz egiten ez den lagatzea ez dela deuseza; izan ere, suntsiarazpenak nahitaez dakar kontratua hasieran baliozkoa izatea. Kostubidez egindako lagapen ororen helburua da egileari onura ekonomikoak ematea. Lagapenaren ondorioz egileak eskuratu egiten du ustiapenak eratorritako irabazien zati bat; zati horren zenbatekoa kontratugileek zehaztu behar dute: lagatzaileak eta lagapen hartzaileak, alegia. Edozein modutara ere, kasu batzuetan (JILTBren 46. artikuluko 2. lerrokadan azaltzen diren kasuetan, hain zuzen ere), egileak goren mugako ordainketa jaso dezake. Goren mugako lagapenak kaltegarriak izan daitezke egilearentzat, alde handia badago egileak jaso duen ordainketaren eta lagapenhartzaileak lortutako mozkinen artean. Horrelakorik gertatuz gero, legeak egilea babesten du, kontratuaren berrikuspena eskatzeko ahalmena ematen baitio. Berrikuspen hori interesdunen arteko akordioaren bidez egiten da (lagatzaile eta lagapenhartzailearen arteko akordioaren bidez, alegia); akordiorik ez bada, epaileak ekitatez finkatu behar du zein den egileari eman beharreko ordaina, horretarako kontuan izango dituela kasuan kasuko inguruabarrak. Ahalmen hori lagapena egin eta ondorengo hamar urteko epean egikari daiteke. Lagapena esklusibarekin edo esklusibarik gabe egin daiteke. Esklusibarekin egindako lagapenak (halakoa izaten da gehienetan) esanbidezkoa izan behar du. Esklusibadun lagapenhartzaileak bere eskubidea eskualdatu ahal izango dio beste bati, horretarako lagatzaileak adostasuna adierazi badio esanbidez. Dena den, egileak adostasunik eman ez duenean, esklusibadun lagapenhartzaileak egindako lagapena ez da deuseza, baina lagapenhartzaile horrek erantzukizun solidarioa izango du lagapenhartzaile berriarekin batera, lagapenak eratorritako betebeharren gainean eta lagatzaileari begira. Bestalde, ez da behar egilearen baimenik, lana lagatzen denean enpresa lagapen-hartzailearen titulartasuna aldatzeagatik edo enpresa hori desegiteagatik. Sarri askotan, sorkuntza intelektuala lan-oturaren esparruan gertatzen da. Horrelakoetan, egilearen eta enrpesaburuaren arteko itunak arautzen du ustiapen-eskubidea eskualdatzea; itunik ez dagoenean, uste izango da egileak bere eskubideak enpresaburuari bakarrik laga dizkiola (JILTBren 28.2 art.).
D) Iraupena Egilearen eskubide morala osatzen duten ahalmenak betikoak dira; lana ustiatzeko eskubideek, berriz, iraupen mugatua dute. Gai horretan erregela orokorra hauxe da: lana ustiatzeko eskubideek egilea bizi den artean diraute, bai eta egilea hil edo egilearen heriotza adierazpena eman eta geroko hirurogei urteetan zehar ere (JILTBren 26. art.). Erregela orokor horrek salbuespen batzuk ditu, horien artean ondokoak: a) Goitizendun edo izenik gabeko lanetan, ustiapen eskubideek zabalkunde egunetik hirurogeita hamar urteko iraupena dute. Hala ere, epe hori bete aurretik egilearen nortasuna ezagutzen bada, erregela orokorra aplikatzen da (JILTBren 27.1 art.). b) Modu zilegian zabaldu ez diren lanak ustiatzeko eskubideek hirurogeita hamar urteko iraupena izango dute, sortu zirenetik zenbatzen hasita, baldin eta babes-epea egilearen heriotza-egunetik edo heriotza-adierazpenetik zenbatzen hasi ez bada (JILTBren 27.2 art.). c) Egile batzuen arteko lankidetzarekin egindako lanetan, ustiapen-eskubideak iraungo du egilekideak bizirik dauden bitartean, eta hirurogeita hamar urte, azken egilekidea hil ondoren, horren heriotza-egunetik edo heriotza-adierazpenetik zenbatzen hasita. Lana kolektiboa bada, hirurogeita hamar urteko epea zenbatuko da, lana zabaltzen hasten den egunetik aurrera. Baina, egileak identifika badaitezke lana jendaurrean bertsio desberdinen bidez zabaldu delako, 26. artikuluko erregela orokorra aplikatuko da, edo, hala denean, 28.2 artikulukoa (JILTBren 28.2 art.). d) Zatika edo alez ale argitaratzen diren lanetan, zati edo ale horiek elkarren artean independenteak ez badira, epea hasten da zenbatzen azkeneko zatia edo alea argitaratu denetik (JILTBren 29. art.). Edonola ere, epeak zenbatzen hasten dira egilearen heriotza, horren heriotza adierazpena, lanaren zabalkundea edo argitalpena burutu eta hurrengo urtearen urtarrilaren aurreneko egunean (JILren 30. art.). Hau da, egilearen heriotza datak zehazten du zein urtetan hasiko den epea zenbatzen (hurrengo urtearen urtarrilaren lehenengoan, alegia); beraz, epea ez da zenbatzen egilearen heriotza egunetik.
E) Azkentzea: ÂŤherri-jabariaÂť JILTBren 41. artikuluaren arabera, lana ustiatzeko eskubideak herri-jabariko bihurtzen dira azkentzen direnean. Herri-jabariko lanak edozeinek erabil ditzake, betiere, lanaren
egileari eta osotasunari kalterik egin gabe. JILTBren 41. art.ak erabiltzen duen «herri-jabari» adierazmoldea ez da guztiz zuzena, horrekin ez baita adierazi nahi Estatua edo bestelako herri-erakundea ustiapen eskubideen titular bihurtzen denik, eskubideok herri-jabariko ondasunen araubidepean geratuz. Alderantziz, herri-jabariko izateak adierazi nahi du lana ustiatzeko eskubideak guztionak direla; ondorenez, edozeinek erabil ditzake eta ez da inolako ordainketarik egin behar horiek erabiltzeagatik. Ekonomiaren ikuspuntutik, jabetza intelektualaren oinarria da, azken finean, gizarteak kulturaren bilakaeran duen interesa, horretarako, lanak egin eta zabaltzeko jarduerak bultzatu behar direla. Gizarteak duen interes horrek berez dakar sormen intelektualak guztiok erabiltzeko modukoak izatea, epe luze batzuk igaro eta gero. Hori dela eta, egilea hil eta gero, lanaren ustiapen ekonomikoak iraupen mugatua du (BONDÍA).
F) Beste eskubideak Lehen aztertu dugunez, JILTBk edozein lan intelektualen egileari aitortzen dizkio lana ustiatzeko eskubideak, bai eta eskubide moralak ere. Horrez gain, JILTBren 24 eta 25. artikuluek eskubide bereziak aitortzen dizkiete, nola arte plastikoetako lanak birsaltzen dituztenei, eta liburuetan zein araudi bidez horiei berdinetsitako argitalpenetan jaso lanen egileei, hala fonograma, bideograma edo ikusentzunezko beste edozein euskarritan argitaratutako lanen egileei.
a) Lan plastikoen birsalmenta: «prezioaren zati bat jasotzeko eskubidea» edo «jarraipena» JILTBren 24. artikuluaren arabera, lan plastikoak jendaurreko enkantean, merkataritzako establezimenduan edo merkatari zein merkaritzako agenteen bidez birsaltzen badira, lan horien egileek birsalmenta prezioaren zati bat saltzailearengandik jasotzeko eskubidea dute. Eskubide hori ukaezina da eta ezin da inter vivos eskualdatu. Mortis causa eskualda daiteke eta hirurogei urteko epean azkenduko da, egilearen heriotza edo heriotza adierazpena gertatu eta ondorengo urtearen urtarrilaren aurreneko egunetik zenbatuta. Aurrerago aipatutako zati hori birsalmenta prezioaren ehuneko 3 da. Lan
plastikoen egileak portzentaia hori eskura dezake, saldutako lanaren edo izaera baterakoia izan dezakeen lan multzoaren prezioa 300.000 pezetakoa edo hortik gorakoa denean. Legezko betebehar horren zorduna lan plastikoaren saltzailea da. Dena den, enkantea antolatu duenak, merkataritzako establezimenduaren titularrak eta merkataritzako agenteak birsalmenta egileari jakinarazi behar diote eta eskubide hori eragingarria izan dadin izapide egokiak egin behar dituzte. Aurrean aipatutako pertsonek erantzukizun solidarioa dute saltzailearekin batera, lanak izan duen birsalmenta prezioaren portzentaia egileari ordaintzeko. Esangura horretan, portzentaia hori atxiki behar dute, bai eta atxikitako kopurua dohaineko gordailuan jarri ere, egileari edo dagokion pertsonari kopuru hori eman arte. Eskubide hori eskatzeko akzioa preskribatzen da, birsalmenta jakinarazi zenetik hiru urtera. Egileak epe horretan ez badu eskubidea eskatzen, hari dagokion zenbatekoa Arte Ederren Laguntzarako Funtsean sartuko da.
b) Kopia pribatuak egiteagatik konpentsazioa ordaintzeko dagoen legezko betebeharra Jakina dugunez, JILTBren 31.2 artikuluaren arabera, jadanik zabalduta dagoen lana egilearen baimenik gabe kopia daiteke, lana kopistak berak erabiliko duenean inolako irabazasmorik gabe. Hori horrela bada ere, ezaugarri jakin batzuk dituzten lanak kopiatuz gero, horien egileei kalte egiten zaie. Hori dela eta, JILTBren 25. art.aren arabera, urtero ordaindu behar dira, konpentsazio moduan, kopiak direlaeta jaso ez diren jabetza intelektualari buruzko eskubideak. Ordaintzeko betebehar horren egitezko kasua da lanak kopiatzea; dena den, baldintza batzuk bete behar ditu: batetik, kopia horiek erabilera pribatua izan behar dute (JILTBren 31.2 art.aren arabera); bestetik, tipografikoak ez diren aparatu edo tresna teknikoen bidez lortu behar dira; azkenik, liburuetan, liburuen antzeko argitalpenetan, fonogrametan, bideogrametan edo entzuteko, ikusteko nahiz ikusentzunezko beste edozein euskarritan argitaratu behar izan dira kopiatutako lanak. Egitezko kasu horretatik kanpo geratzen dira ordenagailu programen kopiak. Ondokoak ez dira jotzen kopistak berak erabiltzeko kopiatzat, eta, gainera, debekatuta ddaude: lehenik, jendearentzat kopiak egiten dituzten establezimenduetan egindakoak edo jendearen eskutik lortutako ekipo, aparatu eta gaiak erabilita egindakoak; hurrenik, erabilera kolektiboa duten kopiak eta prezio bidez zabaltzen direnak. Hala ere, kopia pribatuak egiten dituzten pertsonak ezin dira behartu konpentsazioa ordaintzen. Horretara, betebehar horren zordun dira kopiak egiteko ekipoak, aparatuak eta gaiak Espainian fabrikatzen dituztenak, bai eta Espainiatik kanpo ekipo, aparatu eta gai horiek eskuratzen dituztenak ere, eskuraketa horren helburua bada horiek Espainiako merkatuan zabaltzea edo erabiltzea.
Konpentsatzio ordainketaren hartzekodun dira aurrerago aipatutako edozein modu erabiliz argitaratu izan diren lanen egileak, editoreak, fonograma eta bideogramen ekoizleak, eta artistak, interpretariak eta antzezlariak (azkeneko horien ekitaldiak fonograma eta bideogrametan grabatu izan badira).
ยง44. KASU BEREZIAK 149. Argitaratze-kontratua Argitaratze-kontratuaren bidez, egileak edo horren kausadunek argitaletxeari lagatzen diote haren lana kopiatu eta zabaltzeko eskubidea, konpentsazio ekonomiko baten truk. JILTBren 58.etik 71.erako art.ek arautzen dute. Etorkizuneko lanak ez dira JILTBk aratu argitaratze-kontratuaren objektu, ezta aldizkako argitalpenak ere, kontratuaren izaerak eta xedeak hori agintzen dutenean izan ezik. Argitaratze-kontratua idatziz egin behar da, eta JILTBren 60. art.ak ezarri inguruabarrak jasota beti. JILTBren 61.1 art.ak ezarri du deusezak direla idatziz egin ez diren argitaratze-kontratuak, bai eta 60. art.ko 3 eta 5. zenbakietan aipatu inguruabarrak jaso ez dituztenak ere. Aitzitik, kontratuan 60. art.aren 6 eta 7. zenbakietan aipatu inguruabarrak jaso ez arren, kontratugileek elkar behartu dezakete egin gabekoa egitera. JILTBk argitaratze-kontratua deuseztatzeko zehapena ezarri badu ere, badirudi hori ez dela egokiena; izan ere, zehapena ezarriz gero, kalteak eragin dakizkieke egileei, hots, arauak babestu nahi dituen pertsonei. Hortaz, interpretazio zuzentzailea proposa daiteke hemen.
150. Antzerki-lanak eta musika egiteko kontratua Kontratu horren bidez, lanaren egileak edo horren kausadunek pertsona fisiko zein juridiko bati lagatzen diote literatur lana, lan dramatikomusikala, lan pantomimikoa edo koreografikoa jendaurrean antzezteko eskubidea, konpentsazio ekonomiko baten truk. Lagapenhartzaileak lan hori jendaurrean antzeztu behar du, hitzartutako baldintzetan eta legeak agindutakoaren arabera. JILTBren 74.etik 85.erako art.ek arautzen dute kontratu hori.
151. Lan zinematografikoak eta ikusentzunezko gainerako lanak Lan zinematografikoak edo ikusentzunezko lanak dira elkarri lotutako irudien
bidez azaltzen direnak, soinudunak izan zein soinu gabekoak; irudi horiek beren beregi egiten dira proiekzio aparatuen bidez edo ikusentzunezko beste edozein komunikabideren bidez azalduak izateko, kontuan izan gabe lan horien euskarri fisikoa zein den. JILTBren 86.etik 94.erako art.ek arautzen dute.
152. Ordenagailu-programak Jabetza Intelektualari buruzko Legearen ondoreetarako, ordenagailu programak dira sistema informatiko batean zuzenean edo zeharka erabiltzen diren jarraikako argibideak eta oharrak; horiek erabiltzen dira eginkizun bat betetzeko edota emaitza jakin bat lortzeko, argibide eta ohar horiek adierazteko modua zein den kontuan izan gabe. Ondore berberetarako, ordenagailu-programa esamoldera biltzen dira horiek prestatzeko behar diren agiriak eta agiri teknikoak; are gehiago, programa jakin bat erabiltzeko gidaliburuek ordenagailu-programen babes bera dute. JILTBren 95.etik 104.erako artikuluek arautu dute hori guztia, baina kontuan hartu behar da PZLk 103. artikulua eraldatu duela. Dena den, jatorrizko ordenagailu-programak bakarrik babesten dira, hau da, egilearen sormen intelektualaren ondorio direnak.
ยง45. JABETZA INTELEKTUALAREN BESTE ESKUBIDE BATZUK ETA DATU-BASEEN BABES BEREZIA 153. Artista, interpretari edota antzezlarien eskubideak Legeak eskubide berezi batzuk eratxiki dizkie artista, interpretari eta antzezlariei, hots, lanen bat antzeztu, abestu, irakurri, errezitatu eta edozein modutan interpretatzen dutenei. Eszenaeta orkestra-zuzendariek titulu honek artistei aitortu eskubideak dituzte. Eskubideon artean dago euron emanaldiak zuzenean zein zeharka eskaintzeko baimena ematea, idatziz eta modu esklusiboan. Orobat, artista, interpretari eta antzezleek dute euron emanaldiak jendaurrean zabaltzeko eskubide esklusiboa. Hala ere, azken eskubide horrek baditu salbuespenak, manaldia nahitaez irrati bidez eskaini behar denean edota aurretiaz emandako baimenarekin. Baimena idatziz eman behar da beti.
Artistak, interpretariak edo antzezleak bere emanaldiak ezartzean eskubide esklusiboa du emanaldien antolaketa baimentzeko. Interpretazioa zein antzezlana gauzatzen bada lan-kontratua edo zerbitzu-errentamendua betetzeko, aurkako hizpaketarik izan ezean, ulertu behar da enpresaburuak edo errentariak duela interpretazioak eta antzezlanak eskaintzeko nahiz jendaurrean azaltzeko eskubide esklusiboa. Artista, interpretari edo antzezleei aitortu ustiapen-eskubideek berrogeita hamar
urteko iraupena izango dute; epe hori zenbatzen hasiko da, interpretazioa edo antzezlana eskaini eta hurrengo urteko urtarrilaren 1etik aurrera. Zentzuzkoa denez, artistek, interpretariek edo antzezleek interpretazioetan eta antzezlanetan euren izena agertzea eska dezakete, eta, bizirik dauden artean, eurek egindako ekitaldien edozein itxuraldaketa, murrizte edo bestelako erasori kontra egin diezaiokete, egintza horiek euren ohoreari edo ospeari kalte egiten badiote. Artista, interpretaria edo antzezlea hiltzean, eskubide horien egikaritza jaraunsleei dagokie, haiek hil zirenetik ondorengo hogei urteetan. JILTBren 105.etik 113.erako artikuluek arautu dituzte eskubide horiek.
154. Fonograma-ekoizleen eskubideak Fonogramen bidez, lanen antzezpenaren soinuak edo bestelako soinuak grabaturik geratzen dira, hau da, fonogramek lanen soinua finkatzen dute. Fonogramen ekoizleek zenbait eskubide dituzte, bereziki, fonogramen kopiak egiteko baimena eman dezakete, bai eta fonograma eta horien kopiak banatzeko eta jendaurrean azaltzeko baimena ere. Kopiak zabaltzeko eskubide horrek berez dakar merkataritza helburuekin kopia horiek inportatu eta esportatzeko baimena. JILTBRen 116. art.ak arautu du jendaurrean azaltzea. Fonograma ekoizleen eskubideek berrogeita hamar urteko iraupena dute, fonograma argitaratu, edo, argitaratu ezean, ekoitzi eta ondorengo urtarrilaren lehenengo egunetik aurrera zenbatuta. JILTBren 114.etik 119.erako artikuluek arautu dituzte fonograma-ekoizleen eskubideak.
155. Ikusentzunezko grabazioen ekoizleek dituzten eskubideak Ikusentzunezko grabazioen ekoizlea da irudiak sekuentzietan edo planoetan finkatzeko ekimen eta erantzukizuna bere gain hartzen duen pertsona fisikoa zein juridikoa; irudi horiek soinudunak izan daitezke edo soinu gabekoak, eta ez da kontuan hartzen irudiok ikusentzunezko lantzat jo daitezkeen ala ez. Ikusentzunezko estreinako grabazioaren egileak du jatorrizkoaren zein horren kopien zuzeneko zein zeharkako kopiak baimentzeko eskubide esklusiboa. Ikus-entzunezko grabazioen egileak, berebat, baimena eman dezake grabazioak banatzeko eta jendaurrean azaltzeko. Ikus-entzunezko grabazio-egileen ustiapen-eskubideek berrogeita hamar urteko iraupena dute, grabazioa zabaldu, edo, zabaldu ezean, grabazioa egin eta ondorengo urtearen urtarrilaren 1etik zenbatzen hasita.
JILTBren 120.etik 125.erako grabazio-ekoizleen eskubideak.
artikuluek
arautu
dituzte
ikus-entzunezko
156. Irrati-erakundeen eskubideak Irratia zabaltzeko erakundeek baimena eman dezakete (beste eskubide batzuk izateaz gain, horretarako eskubide esklusiboa dute) irrati-emanaldiak ikus-entzunezko balio duen edozelako euskarritan jasotzeko; irrati emanaldiak edo emisioak zabaltzeko eta jendaurrean azaltzeko, egintza horiek burutzen badira jendeak sarrera ordaindu beharreko lekuetan; eta, orobat, irrati-emanaldiak edo emisioak antolatzeko. Legeak aitortu ustiapen-eskubide horiek berrogeita hamar urteko iraupena dute, estreinako irrati-emanaldia edo emisioa noiz izan eta hurrengo urtkeo urtarrilaren 1etik aurrera zenbatzen hasita. JILTBren 126 eta 127. art.ek arautu dituzte eskubide horiek.
157. Argazki hutsak Argazkien egileek horien kopiak egiteko, banatzeko eta jendaurrean azaltzeko eskubide esklusiboa dute, argazkien egileei buruz legeak adierazten duenaren arabera, argazki horiek bereziki babestutako lanak ez badira (esaterako, edozein pertsonak bere familiari, lagunei, paisaiei, monumentuei‌ egindakoak). Eskubide horrek hogeita bost urteko iraupena du, argazkia egin eta hurrengo urteko urtarrilaren 1etik aurrera zenbatzen hasita.
158. Datu-baseen gaineko eskubide berezia JILTBren 133.etik 137.erako artikuluek arautu dute datu-baseen gaineko eskubide berezia. Hala ere, artikulu horien jatorria da martxoaren 6ko 5/1998 Legea, hots, 1996ko martxoaren 11ko 96/9/CE Zuzentaraua, datu-baseen babes juridikoari buruzkoa, Espainiako Zuzenbidean garatu zuena. Eskubide horrek babesten du datu-baseen fabrikatzailearen funtsezko inbertsioa. Inbertsio kontzeptura bil daitezke datu-baseak egiteko, egiaztatzeko nahiz horien edukia aurkezteko behar diren finantza-baliabideak, denbora, ahalegina, energia eta antzekoak. Inbertsioaren kalitatea eta kopurua baloratuko dira funtsezkoa den ala ez jakiteko.
§46. LEGEAK AITORTUTAKO ESKUBIDEEN BABESA
159. Akzioak eta prozedura JILk aitortutako eskubideen titularrak zenbait akzio egikari ditzake beraren eskubideak babesteko. Urratzailearen jarduera ezzilegia geldiaraz dadin eska dezake, bai eta jarduera horrek eratorritako kalte material eta moralen ordainketa eskatu ere. Horrez gain, aurretiaz eska ditzake legean bertan azaltzen diren presazko babes neurriak (JILTBren 138. art.). JILTBren 139. artikuluaren arabera, jarduera ezzilegia geldiarazteak berez dakar:
dezan.
a) Ustiapen urratzailea etetea. b) Urratzaileari debekatzea horrek ustiapena berriro has
c) Ale ezzilegiak merkatutik kanpo uztea eta, ondoren, horiek suntsitzea. d) Ale ezzilegi horiek kopiatzeko erabili diren moldeak, plantxak, matrizeak, negatiboak eta gainerako elementuak baliorik gabe uztea eta, hala denean, horiek guztiak suntsitzea. e) Egilearen baimenik gabe lanak jendaurrean azaltzeko erabili diren aparatuak prezintatzea edo, enbargaturik badaude, horien gordailuzaina aldatzea. Kalte material eta moralen ordainari dagokionez, kaltedunak ondoko aukerak ditu: erabilera ezzilegirik gabe lortuko zukeen onura ala, ustiapena baimenduz gero, lortu izango zukeen ordainketa jasotzea (JILTBren 140.1 art.). Horren ildotik, kalte moralak ordaintzen dira, galera ekonomikoa izan dela frogatu ez arren. Kalte-ordainaren zenbatekoa zehazteko kontuan hartu behar dira urrapenaren inguruabarrak, kaltearen larritasuna eta lan ezzilegiaren zabalkundea (JILTBren 140.2 art.). Kaltegalera materialak zein moralak erreklamatzeko akzioa preskribatzen da, legebideztatuak akzio hori egikaritzeko modua izan zuenetik bost urtera (JILTBren 140.3 art.). Arau-haustea gauzatu baldin bada edo arau-hauste hori berehala gertatuko delako arrazoizko ustea baldin badago, epai agintaritzak, Jabetza Intelektualari buruzko Legeak aitortutako
eskubideen titularrek hala eskatuta, beharrezkoak diren kautelazko neurriak har ditzake eskubide horiek presaz babesteko. JILTBren 141. art.ak arautu ditu neurri horiek. 160. Jabetza Intelektualaren Erregistroa JILTBren 144. art.aren arabera, Jabetza Intelektualaren Erregistro Nagusia bakarra da Estatu osoan eta Kultur Ministerioaren menpe dago. Autonomia-erkidegoetan lurralde erregistroak daude. Autonomia-erkidegoek erregistro horiek antolatu eta kudeatzen dituzte; beste modu batera esateko, jabetza intelektualari buruzko eskumena duten autonomia-erkidegoek zehaztu behar dute zein den erregistro horien egitura eta jardunbidea euren lurraldeetan. Jabetza intelektuala eratzen da lanarekin batera; jabetza hori eratzeko ez dago zertan inskribatu, antolamendu juridikoak erabat babesten baitu eraketa unetik beretik. Jabetza Intelektualaren Erregistroan egiten diren inskripzioak borondatezkoak dira; inskripzioak ez dira eratzaileak eta horiek balio dute frogarako bakarrik. JILTBren 145.3 artikuluaren arabera, ÂŤkontrako frogarik ez badago, uste izango da Erregistroan inskribatutako eskubideak badirela izan eta euren titularrei badagozkiela, Erregistroko idazkunek adierazten dutenaren araberaÂť. Erregistroan inskriba daitezke lanei eta legeak babestutako gainerako sormenei buruzko jabetza intelektualaren eskubideak. Erregistratzaileak kalifikatzen ditu berari aurkeztutako eskabideak, bai eta inskribatutako eskubideei buruzko egintza eta kontratuen legezkotasuna ere. Kalifikazio hori aintzat izanik, Erregistratzaileak idazkuna ukatu ala eten dezake. Erregistratzaileak hartutako erabakiaren kontrako akzioak jurisdikzio zibilean egikari daitezke zuzenean. Erregistroa publikoa da, ordenagailu-programei dagokienez ezar daitezkeen mugak gorabehera.
Hamazazpigarren gaia INDUSTRIA-JABETZA Laburpena: ยง47. Industria-jabetza 161. Kontzeptua eta oinarria 162. Xedapen arauemaileak 163. Eskubidearen subjektua 164. Erregistroan inskribatzea ยง48. Industria-jabetza-eskubidearen objektua 165. Asmakuntza-patenteak 166. Baliagarritasun-ereduak 167. Markak 168. Merkataritzako izena 169. Establezimendu-errotuluak 170. Industriako diseinua
ยง47. INDUSTRIA-JABETZA 161. Kontzeptua eta oinarria Industria-jabetza honetara defini daiteke: lehenlehenik, asmatzaileari aitortutako eskubidea da, industria-ustiapenerako baliozkoa den edozein asmakuntza teknikoren gainekoa; eta, bigarrenik, ekoizle edo enpresarioari aitortutako eskubidea ere bada, berorren produktua edo enpresa identifikatzen duten zeinuen gainekoa (PEร A). Bi kasuotan, jabeari, eskubide subjektiboaren titular gisa, beraren egoera aktiboa aitortzen zaio eta egoera hori babesten da, jabeak hala egikaritzen duelako eta hori egikaritzen duen heinean. Jabetza horren objektua anitza izanik, beraren oinarria ere desberdina da. Asmakuntzei dagokienez, araua bideraturik dago oreka bat lortzera asmatzaileak duen interesaren eta kolektibitateak duenaren artean (asmakuntzak ongizatea eta aurrerabidea ahalbidetzen baitu). Hori lortzeko, arauak asmatzaileari aitortzen dio asmakuntza urte batzuetan zehar modu esklusiboan ustiatzeko eskubidea; bada, asmatzaileak eskuratzen
du berak egindako ahaleginaren kontraprestazio ekonomikoa eta kontraprestazio hori nahiko da asmatzailea asmakuntza berriak sortzera bultzatzeko. Enpresarioaren produktuak zein enpresa bera identifikatzen dituzten zeinuei dagokienez, legeak ondasun edo zerbitzuen trafikoan jarduten duen pertsona fisiko zein juridikoari aitortzen dio zeinu horiek modu esklusiboan erabili edo xedatzeko eskubidea, zeinu horien bidez identifikatu eta bakoizten baitira pertsona horrek egindako produktu desberdinak. Bada, esklusiba eskubide horrek balio du ekoizle eta produktuak identifikatzeko. Zernahi gisaz, esklusiba eskubideak garrantzi handiagoa du, merkatuak berak abantailak eta akatsak aitortzen dizkienean harako zeinuen bidez eskaintzen diren ondasun edo zerbitzuei; aitorpen hori ageriagerian jartzen da, ustezko eskuratzaileek ondasun edo zerbitzu horiek onartu zein baztertzeko erabiltzen dituzten irizpideen bitartez. Areago oraindik, gaur egun ekoizle eta produktuak bakoizteko zeinuek giza taldeak identifikatzen dituzte; giza talde batek erabiltzen duen elementu identifikatzailea dela bide, giza talde hori bereizten da beste giza taldeetatik. Laburbilduz, marka nahiz zeinu bereizgarria, ondasunek dituzten berezitasunen oinarri ezezik, zeinu horien jabe/eramailearen berezitasunen oinarri ere bada. Hori guztia dirutan zenbatekotu daiteke. Lehenengo mailan, ekoizleari, fabrikatzaileari edo merkatariari eskubidea aitortzen zaio, bera eta beraren produktu edo merkatu-gaiak identifikatu, bakoiztu zein pertsonifikatuak izan daitezen inoren aurka. Bigarren mailan, merkatua bi modutara babesten da: ekoizleen ikuspuntutik, elkarlehia askea izan dadin eta elkarlehia horren aurkako jarduerak ez daitezen gauza (adibidez, markaren titular ez den ekoizleak marka horren menpe fabrikatzen dituenean ondasunak); kontsumitzaile eta erabiltzaileen ikuspuntutik, euren igurikimen eta konfiantza ez daitezen ezerezean gera (ondasuna eskuratzean, uste ohi delako ondasun horrek badituela zeinu bereizgarriaren bidez sortutako itxurak agertzen dituen onura guztiak). 162. Xedapen arauemaileak
Industria-jabetzaren inguruko arautegia oso zabala izateaz gain, etengabeko aldaketen mende dago. Horregatik, arautegi horren nondik norakoak ulertzea ez da batere erraza. Kontuan hartu behar dugu arautegi horrek bat egin behar duela, hala Estatuko zein Europar Batasuneko legeriarekin, nola nazioarteko hitzarmen eta itunekin. Hori guztia dela eta, ondorengo lerrokadetan esparru bakoitzeko arau garrantzitsuenak bakarrik aipatuko dira. Estatuko legeriari helduz, nabarmendu behar dira Patenteei buruzko martxoaren 20ko 11/1986 Legea (aurrerantzean, PL) eta horren erregelamendu betearazlea, urriaren 10eko 2.245/1986 EDk onetsia; Markei buruzko azaroaren 10eko 32/1988 Legea (aurrerantzean, ML); Produktu Erdieroaleen Topografiak Babesteko uztailaren 31ko 11/1988 Legea eta horren erregelamendu betearazlea, abenduaren 2ko 1.465/1988 EDk onetsia; Landare-lorpenak babesteko araubideari buruzko urtarrilaren 7ko 3/2000 Legea; eta Industria-Jabetzaren Estatutuari buruzko 1931ko irailaren 16ko Legea, nahiz eta hori industria-eredu eta -marrazkientzat bakarrik izan indarrean (182. art. eta ondorengoak). Europar Batasuneko legeriari dagokionez, arau garrantzitsuenak dira Erkidegoko markari buruzko abenduaren 20ko 40/94 Erregelamendua (EME); Erdikegoko markari buruzko 40/94 Erregelamendua aplikatzeko abenduaren 13ko 2868/95 Erregelamendua; Topografiak eta txip erdieroaleak babesteko 1986ko abenduaren 16ko 87/54 Zuzentaraua; asmakizun bioteknologikoak babesteko 1998ko uztailaren 6ko 98/44 Zuzentaraua; eta marrazkiak eta ereduak babesteko 1998ko urriaren 13ko Zuzentaraua. Amaitzeko, nazioarteko hitzarmen eta itunei dagokienez, aipagarriak dira Parisko Batasunak 1883ko martxoaren 20an egindako Hitzarmena, Industria-jabetza babesteko (Stockholmeko 1967ko uztailaren 14ko Aktak berrikusi egin zuen hitzarmen hori); 1967ko uztailaren 14an Stockholmen egindako Hitzarmena, Jabetza Intelektualaren Munduko Erakundea eratzeko; 1994ko apirilaren 15eko Akordioa, Merkataritzari lotutako Jabetza Intelektualaren Eskubideen inguruabarrei buruzkoa (ADPIC edo TRIP); Europako Patenteak Emateari buruz 1973ko urriaren 5ean egindako Hitzarmena (hori aldarazi egin zen, Patenteei buruzko Europako Erakundearen Administrazio Kontseiluak 1978ko abenduaren 21ean hartutako erabakiaren bidez); Landare-lorpenak babesteko 1961eko abenduaren 2an sinatu Nazioarteko Hitzarmena eta 1972ko azaroaren 10eko Hitzarmena aldatu zuen Akta erantsia; Estrasburgoko 1971ko martxoaren 24ko Konponketa, patenteen nazioarteko sailkapenari buruzkoa; 2000ko ekainaren 1eko Patenteen Eskubideari buruzko Ituna; Madrileko 1891ko apirilaren 14ko Marken Nazioarteko Erregistoari buruzko Konponketa (1967ko uztailaren 14an berrikusi eta 1979ko irailaren 28an eraldatu zena); 1989ko ekainaren 27an Madrilen onetsi Protokoloa, Madrileko Marken Nazioarteko Erregistroari buruzkoa; 1996ko martxoaren 31ko Madrileko Konponketaren Erregelamendu erkidea, Marken Nazioarteko Erregistroari buruzkoa, eta Konponketa horren inguruko Protokoloa; 1994ko urriaren 27ko Marken Eskubideari buruzko Ituna (TDM); eta 1925eko azaroaren 6an Hagan sinatu Konponketa, industria-eredu eta industria-marrazkien nazioarteko gordailuari buruzkoa (1934ko ekainaren 2an Londresen berrikusia).
163. Eskubidearen subjektua Eskubidearen titularra da industria-jabetzaren objektu den ondasunaren araberakoa. Edonola ere, gehienetan, eskubidearen titulartzat jotzen da Erregistroko inskripzioan agertzen dena. Alabaina, goian aipatutako pertsonek industria-jabetzaren tituluak eskuratu ahal izateko, ondoko betekizunak izan behar dituzte: pertsona fisiko zein juridiko espainiarra izatea; pertsona fisiko zein juridikoa atzerritarra bada, Espainiako lurraldean izan behar du ohiko egoitza edo benetako industria- zein merkataritza-establezimendu eragingarria edo, bestela, Parisko Batasunak industria-jabetzaren babesari buruz egindako hitzarmenaren onurak izan behar ditu. Salbuespen gisa, betekizun horiek ez dituzten pertsona fisiko zein juridiko atzerritarrek industria-jabetzaren tituluak eskura ditzakete, pertsona horien jatorrizko estatuak espainiarrei ahalbidetzen badie titulu baliokideak eskuratzea (elkarrekikotasun-printzipioa). 164. Erregistroan inskribatzea Industria-jabetzaren tituluak eskuratzeko (ez, ordea, industria-jabetza eskuratzeko), tituluok inskribatu behar dira Espainiako Patente eta Marken Bulegoan (EPMB), bulego horrek Industria-Jabetzaren Erregistroa ordeztu baitu. Bulego hori arautu dute 17/1975 Legeak, bai eta lege hori garatu duen 2.573/1977 Edk eta zati batean eraldatu duen otsailaren 26ko 305/1993 Edk ere. Hortaz, legeak titularra erabat babes dezan, nahitaezkoa da erregistroan inskribatzea. Titulua inskribatzen denetik, titularrari ematen zaio tituluaren gaineko eskubide esklusiboa, hau da, erga omnes; horren ondorioz, titularrak hirugarrenak bazter ditzake eskubide horren egikaritzatik. Bulegoa, beraz, publizitate-bidea izateaz gain, industria-jabetzaren titulua eman eta babesteko tresna bihurtzen da. Hala ere, horrek ez du esan nahi inskripzioa nahitaez egin behar denik jabetza-eskubidea eratzeko. Patente eta markei buruzko legeek ondorioztatzen dutenez, eskubidea bada izan, horren inskripzioa egin baino lehen (esaterako, ikus PLren 37.2, 40, 46.1 eta 47. art.ak). Horren harira, industria-jabetzaren titulua ematen da, hirugarrenari kalterik eragin gabe; hots, titulua
inskribatu zuenaren eskubidearekin alderatuz, titulu hori Erregistrotik kanpo erabiltzeko eskubide hobea duenari kalterik eragin gabe. Hori dela medio, PLren 47. art.ak ÂŤedozein interesdunÂťri legitimazio aktiboa aitortzen dio, patentea ematearen aurka jar dezan Administrazioarekiko auzibide errekurtsoa. Bestalde, PLren 54. artikuluak patentearen objektua ustiatzeko eskubidea aitortzen die hori inskribatu baino lehenago objektua ustiatzen hasi direnei edo patente hori ustiatzeko prestakuntza benazko eta zinezkoak egin dituztenei.
§48. OBJEKTUA
INDUSTRIA-JABETZA-ESKUBIDEAREN
165. Asmakuntza-patenteak A) Patentatzeko eskubidea: edukia eta legitimazio aktiboa Legeak patente eskubidea aitortzen die asmatzaileari eta edozein titulu bidez horren ondorengo direnei (PLren 10. art.). Erregela horretatik kanpo geratzen dira langileak, asmakuntza gauzatzen bada enpresarekin dituzten kontratu, lan harreman edo zerbitzu harremanak direla bide; arean ere, horrelakoetan, asmakuntza jarduerak eratzen du, modu esplizitu zein inplizituan, langileak sinaturiko kontratuaren objektua. Hortaz, enpresarioari dagokio jarduera horren ondorioz lortutako asmakuntza eta horren gaineko patente eskubidea. Asmatzailea funtzionario edo herri-erakundeen zerbitzupeko langilea denean, eskubide hori dagokie Estatuari, autonomia-erkidegoei, probintziei edo udalei nahiz bestelako herri-erakundeei (PLren 20.1 art.). Edu berean, Unibertsitateko irakasleak zerbait asmatzen badu Unibertsitatean ikerketa lanetan ari denean, eta asmakuntza irakasle horren ikerketa eta irakasesparruari badagokio, Unibertsitatea da asmakuntza horren titularra. Hala eta guztiz ere, kasu horretan, aurrekoetan ez bezala, irakasleak eskubidea du zati bat eskuratzeko, Unibertsitateak asmakuntza ustiatzeagatik edo asmakuntzaren gaineko eskubideak lagatzeagatik lortu dituen onuretatik (PLren 20. art.ko 2. paragrafoa eta ondorengoak). Patente eskubidea gauzatzen da, EPMBri patentea erregistra dezan eskatuz.
B) Patentea emateko erregistro-prozedura Nahitaezko izapideak bete ondoren, eta administrazio egintza baten bidez, EPMBk asmatzaileari edo beraren kausadunei ematen die patentea. Bestela esateko, titulu horren bidez, Administrazioaren organoak patentearen eskatzaileari ematen dio epe jakin batean zehar asmakuntza bat ustiatzeko eskubidea; eskubide hori esklusiboa da eta hirugarrenak
baztertuta geratzen dira berorren egikaritzatik. Epe horren zenbaketa hasten da, Erregistroan eskabidea aurkezten den datatik. Ondokoek eskatu behar diote Administrazioari patentea ematea: asmatzaileak, horren kausadunek eta patente eskubidea duenak. Administrazioaren emate horrek interes orokorra nagusiarazten du, asmatzaileak edo horren kausadunek duten interes bereziaren gainetik, hau da, asmakuntza modu esklusiboan ustiatzeko interesaren gainetik. Hori dela medio, esan dezakegu adimenaren ekoizpen edo asmakuntza oro ustiatzeko ahalmena ez dagokiola modu esklusiboan horren asmatzaileari, kolektibitateari baino. Bada, Administrazioak aukera ematen dio asmatzaileari edo horrek asmakuntza eskualdatu dionari, asmakuntza aldi baterako eta salbuespenez ustiatzeko (PLren 116.2 art.).
Dena den, patente-eskubidea izan dadin, patentearen objektu den asmakizuna izan behar da berrikuntza dakarrena, jarduera asmatzailea eta industrian aplikatzeko modukoa (4. art.). Hasteko, berrikuntzari dagokionez, asmakizuna ez da egon behar teknikaren egoeran, hots, eskabidea egin aurretik munduan hedatuta dagoen informazio guztiaren artean (6. art.). Hala ere, salbuespenak badira izan (7. art.). Beraz, asmakizunak dakar berrikuntza objektibo eta unibertsala. Jarraitzeko, jarduera asmatzailea dela eta, asmakizuna izan dadin, arlo zehatzeko aditu batentzat ezinezkoa izan behar da asmakizuna lortzea teknikaren egoeran oinarrituta (8. art.). Bestela esanda, teknikaren egoeratik baino harantzago joan behar da asmakizuna; teknikaren egoerak ezin du asmakizuna argi eta garbi, modu logiko batean, eratorri. Amaitzeko, asmakizuna industrian aplikatzeko modukoa izan behar da, hots, asmakizunaren objektuak balio behar du edozein motatako industrian egin zein erabiltzeko, nekazaritzako industrian barne (9. art.). Hala eta guztiz ere, betekizun horiek ez dira aintzat hartuko legeak esanbidez baztertu badu asmakizunaren objektua. Ildo horretatik, ondokoak legearentzat asmakizunak ez direnez gero, ezin dira patentearen objektu izan (4. art.aren 2, 3 eta 4. paragrafoak): a) aurkikuntzak, teoria zientifikoak eta metodo matematikoak; b) egile-eskubideak babestutako lanak; c) jarduera intelektualak gauzatzeko edo ekonomia-merkataritzako joko zein jarduerentzako eta ordenagailu-programentzako plan, arau eta metodoak; d) informazioak aurkezteko formak; e) kirurgia-tratamenduetarako edo tratamendu terapeutikoetarako metodoak eta animalien zein gizakien gorputzaren diagnostikorako metodoak. Alabaina, substantziak edo konposizioak patenta daitezke, bai eta metodo horiek abian jartzeko aparailu eta tresnak ere (44. art. in fine). Aitzitik, ondokoak ezin dira patentatu (ex 5. art.): a) ordena publikoaren edo ohitura onen aurkako asmakizunak; b) landare-motak; c) animalia-arrazak; d) landareak zein animaliak lortzeko prozedura biologikoak. Debeku horretatik at daude, ordea, prozedura mikrobiologikoak eta prozedura horien bidez lortutako produktuak. EPMBren aztertzaileak kalifikatuko du patente-eskabidea, eskabide horren barne-barneko eta kanpoko legezkotasuna aztertuz (berritasuna eta jarduera asmatzailea izan ezik), eta 1992tik aurrera dagoen teknikaren egoerari buruzko txostena luzatuz (4. xedapen
iragankorra). Erregistratzaileak azterketa hori egin eta gero, ez badago inolako eragozpenik patentea emateko, EPMBk patente eskatzaileari aginduko dio azken horrek, aldi berean, EPMBri eska diezaion teknikaren egoerari buruzko txostena egin dezan (31. art.). Eskabidea aurkeztu zenetik urte eta erdi igaro bada, EPMBren arioz egindako azterketa gainditu eta teknikaren egoerari buruzko txostena aurkeztu ostean, EPMBk jendaurrean agertuko du patentearen eskabidea. Bada, eskabide hori Industria Jabetzaren Aldizkari Ofizialean argitaratuko da, eta, horrekin, jendaurreko alegazioak azaltzeko epea irekiko da. Epe hori amaitzen denean, patentearen eskatzaileak alegazioak azal ditzake, teknikaren egoerari buruzko txostenaren gain eta hirugarrenek egindako oharren gain (36. art.). Fase hori igaro eta gero, EPMBk berari eskatu zaion patentea eman eta IJAOn argitaratuko du. Patentea ematen da, hirugarrenari kalterik eragin gabe; gainera, estatuak ez du bermatzen patentearen baliozkotasuna, ezta patentaturiko objektuaren erabilgarritasuna ere (37.2 art.). Patentea emateko egintzaren aurka, edozein interesdun legitimaturik dago, administrazioarekiko auzibide errekurtsoa jartzeko. Errekurtso horretan, ondokoak bakarrik aipa daitezke: prozeduraren oinarrizko izapideak ez betetzea nahiz patentea emateko izapidetzan zehar Administrazioak konpon ditzakeen arazoak (47. art.). Errekurtso horri oniritzia ematen dion epaiak adieraziko du errekurtsoan aipatutako administrazio-jardueren deuseztasuna, eta espedienteak atzera egingo du, epaiaren oinarri diren akatsak gauzatu ziren unea arte (PLren 48. art.).
C) Patentea Patentea emanez gero, horren eskatzaileak patentea luper dezake 20 urteko gehieneko epean, epe hori luzaezina dela. Epe horren zenbaketa hasten da, patentea emateko eskabidea EPMBn aurkezten den unetik. Alabaina, patentea ematean sortzen diren ondoreek ez dute atzera egiten une horretara arte; aitzitik, ondore horiek eragina dute, patentea eman delako aipamena IJAOn argitaratzen den egunetik aurrera (49. art.). Patentea ematen den datatik IJAOn argitaratzen den datara arteko epean, PLren 59. art.ak ÂŤbehinbehineko babesaÂť ematen du, eskatzailearen eskubideari kalteak eragingo dizkion egintzarik gauza ez dadin. Epe horretan hirugarren batek asmakuntza erabiltzen badu (patentea eman eta gero, hirugarren horri asmakuntza erabiltzea debekatuko litzaioke) babes hori dela medio, patentearen eskatzaileak hirugarren horri eska diezaioke inguruabarrei egokitzen zaien zentzuzko kalte-ordaina.
a) Patentearen titularrak dituen ahalmenak
a´) Patentea ustiatzea. Gozatze- eta xedatze-ahalmenen ikuspuntutik, titularrak bakarrik edo berak baimendutako pertsonak, gauza ditzake ustiatze-egintzak; egintzok ezin dira inola ere izan lege, moral, ordena publiko eta herri-osasunaren aurkakoak. Hor esandakoaren harira, patentearen titularrak bere baimenik ez duen edonori eragotz diezaioke ondokoa egitea (50. art.): a) Patentatutako produktuak edo patentatutako prozesuaren ondorioz sorturiko produktuak fabrikatzea; b) produktu horiek merkaturatzea; c) patentearen objektu den produktua erabiltzea edo, bestela, objektu hori inportatu edo edukitzea, berori ekoizteko zein merkaturatzeko; d) patentearen objektu den prozesua hirugarrenek gaitzustez erabiltzea edo erabilera hori eskaintzea; e) patentatutako prozesuraren bidez zuzenean sortutako produktua eskaini, merkaturatu edo erabiltzea edo, osterantzean, produktu hori inportatu edo edukitzea, aurrerago adierazi ditugun helburuetarako; f) gaitzustedun hirugarrenak patentea ustiatzeko egokitasunik ez dutenei eman edo eskaintzea patentaturiko asmakuntza gauzatzeko bideak, bideok patentearen oinarrizko osagaiei buruzkoak direnean (hirugarrena gaitzusteduna da «berak jakin dakienean edo inguruabarrek agerian jartzen dutenean bideok asmakuntza gauzatzeko egokiak direla eta horretara bideratuta daudela»). Patentea modu esklusiboan ustiatzeko ahalmenak salbuespen jakin batzuk ditu (PLren 52, 54 eta 89. art.ak): Eskubidea emanez gero, hori egikaritu beharra dago. Horixe ondorioztatzen du PLren 83. art.ak; artikulu horrek dioenez, patentearen titularrak, berak zuzenean edo berak baimendutako beste pertsona baten bidez, patentaturiko asmakuntza ustiatu behar du; arean ere, patentea Espainian ustiatu behar da, patentearekin lortutako produktuak «nazioko merkatuaren eskaera asetzeko modu egokian» merkaturatuz. Jarraian adieraziko ditugun bi epeetatik luzeena zein izan eta epe horretan hasi behar dira patentea ustiatzeko egintzak, alegia: patente eskabidea aurkeztu zen datatik 4 urteko epean edo, bestela, patentea eman delako adierazpena IJAOn argitaratu zenetik 3 urteko epean. Edozein pertsonak eska diezaioke EPMBri, horrek patentearen inguruan nahitaezko lizentzia eman dezan. Baina, eskaera hori egiteko, ondoko kasuetatik bat gertatu behar da: lehendabizikoa, aurretiaz zehazturiko epeetan, eta legezko desenkusa-arrazoirik izan gabe, patentearen titularra ez hastea patentea ustiatzen eta merkaturatzen edo titular horrek ez egitea patente hori ustiatzeko nahitaezkoak diren benazko eta zinezko prestakuntzak; bigarrena, titular horrek patentearen ustiapena geldiaraztea, 3 urtetik gorako epean. Administrazio espedientea formalizatu eta gero, EPMBk erabaki bat hartzen du, lizentzia hori emanez ala ukatuz. Ebazpen horren aurka, Administrazioarekiko auzibide errekurtsoa jar daiteke. Gobernuak, errege dekretu bidez, nahitaezko lizentziaren menpe jar dezake patentea, herri-interes edo interes orokorrean oinarritutako salbuespeneko kasu hauek gertatzen direnean: a) Patentaturiko objektuaren ekoizpena urria izateagatik ustiapen merkatua ezin denean egoki hornitu; horren ondorioz, herriaren garapen ekonomiko eta teknologikoak kalte larriak izango lituzke. b) Asmakuntzaren ustiapenari hasiera emateak
edo horren zabalkuntzak eta ustiapen baldintzak hobetzeak berebiziko garrantzia dutenean herri-osasunerako nahiz nazioaren defentsarako. c) Ustiapenik ez izateak edo ustiapenaren kalitatea eta kopurua behar bestekoa ez izateak kalte larria eragiten diotenean herriaren garapen ekonomikoari edo teknologikoari. Patentearen eskatzaileak eta horren titularrak ordaindu behar dute eskari tasa; aiurri berean, patentea eman eta gero, urteko tasa ordaindu behar dute, patenteari indarrean eusteko. Asmatzaileak ez duenean baliabide ekonomikorik tasak ordaintzeko, patentearen dohaineko ematearen onura eska dezake. Onura hori lortuz gero, eskatzaileak ez du zertan tasarik ordaindu, lehenengo hiru urteetan. Hala eta guztiz ere, ondorengo urteetan, aurretiaz ordaindu ez dituen kopuruak ordaindu behar ditu (162. art.). b´) Patentearen eskabidea eta patentea xedatzea. Patente eskatzaileak eta patentearen titularrak patentatze-eskubidea (hots, patentearen eskabidean gauzatzen dena) eta industria-jabetzaren gaineko titulua (patentea) xeda ditzakete, kostubidez nahiz dohain bidez, mortis causa zein inter vivos. Azken kasu horretan xedapen egintzok idatziz agerrarazi behar dira, horiek baliozkoak izan daitezen. Goian aipatutako egintzak orotarikoak izan daitezke, besteak beste, ondokoak: eskubide horiek besterentzea; eskubideok lagatzea lizentzia baten bidez (eskubideak laga daitezke pertsona bati bakarrik modu esklusiboan ala zenbait pertsonari; lizentzia hori aldi baterakoa edo betierekoa izan daiteke, osoa ala partziala, Estatuko lurralde osorako zein lurraldearen zati baterako) edo eskubide osoko lizentzien bidez (PLren 81 eta 82. art.ak); eskubide horien gain gozatzeko eskubide errealak eratzea, esaterako, gozamena; berme eskubide errealak eratzea, adibidez, ondasun higigarrien gaineko hipoteka (OHHELBLren 12.5 art.), hipoteka horren eraketa EPMBri jakinarazi behar zaiola, PLk agintzen duenez.
Xedapen egintza horiek onustedun hirugarrenen aurka eragingarritasuna izan dezaten, EPMBn inskribatu behar dira (PLren 79.2 art.). Halaber, titulartasun hori aldatu bada patentearen titulartasuna erreibindikatzeko prozedura baten bidez, Erregistroan inskribatu behar da erreibindikatzaileari eskubidea aitortzen dion epai irmoa. Eskualdaketa eta lizentzia egintzei buruzko arauketa PLren 74.etik 82.erako art.ek adierazten dute zehatzmehatz. c´) Pertsegitzeko ahalmena. Patentearen titularrak patentea ustiatzeko eskubidea du, beste pertsona guztiak baztertuz ustiapen horretatik. Horren harira, zigor/defentsaren ikuspuntutik, titularraren eskubideari kalteak eragiten bazaizkio, antolamendu juridikoak titularrari legitimazioa ematen dio, jurisdikzio arrunteko epaileei babesa eskatzeko. Akzio horrek izaera zibila du eta bost urteko epean egikaritu behar da. Epe hori preskripzio epea da eta berorren zenbaketa hasten da, akzioa egikari daitekeen unetik (71. art.). Legeak bi egintza kaltegarri mota bereizten ditu: batetik, kalteak modu objektiboan eragiten dituzten egintzak. Horiek dira, hain zuzen ere, patenteak babestutako
objektuak fabrikatu edo inportatzeko egintzak eta patentatutako prozesua patentearen titularraren adostasunik gabe erabiltzeko egintzak; horrelakoetan, kalte eragileak kaltegalerak ordaindu behar ditu. Bestetik, patentearen objektua ustiatzeko beste edozein egintza. Kalteak eragin direla egiaztatu eta patentearen titularrari kalte-ordaina eskuratzeko eskubidea aitortzeko, beste zerbait gehiago gertatu behar da: a) patentearen titularrak egintza kaltegarriak gauzatzen dituenari patenterik badela eta gauzatutako egintzek patentea hausten dutela jakinarazi ostean, eta egintza horiek gauzatzeari uztea eskatu arren, egintza kaltegarriak gauzatzen dituenak eskakizun horri jaramonik ez egitea; edo b) egintzok gauzatzea, erruz edo zabarkeriaz. Patentearen titularrari kalteak eragiten bazaizkio, titular hori legebideztaturik dago jurisdizkio babesa eskatzeko. Titular horrek hauxe eska dezake: a) titularraren eskubidea hausten duten egintzei bukaera ematea; b) titularrak izan dituen kaltegalerak ordaintzea; c) titularraren eskubidea hautsiz ekoiztu edo inportatu diren objektuak eta patentatutako prozesua gauzatu edo ekoizteko bakarrik erabiliko diren bideak enbargatzea; d) enbargatu izan diren objektu eta ekoizpen bideen gaineko jabetza eratxikitzea, kasu horretan kalte-ordainaren zenbatekoari egotziko zaiolarik enbargatutako ondasunen balioa; e) patentearen haustura geldiarazteko neurriak hartzea eta, bereziki, enbargatutako ondasunak eta ekoizpen bideak aldatu edo suntsitzea, hori noraezekoa bada patentearen haustura eragozteko; f) patentearen urratzailea kondenatzen duen epaia argitaratzea, kondenatuak berak ordaindu behar dituela argitaratze-gastuak.
b) Patentearen deuseztasuna PLk arautzen du auzitegi zibiletan patentearen deuseztasun-akzioa jartzeko aukera. Akzio hori egikaritzean, auzijartzaileak adierazi behar du industria-jabetza-eskubidea sortzeko izan behar diren betekizunen bat ez dela gauzatu (ikus PLren 47 art., eta PLren 112. art.arekin alderatu). Ondoko arrazoiak gertatzen direnean, deuseztasun-akzioa egikari daiteke: 1. Patentearen objektuak asmakuntza orok izan behar dituen betekizunetarik bat ez duela frogatzen denean. 2. Patenteak ez duenean argi eta osorik deskribatzen asmakuntza; hau da, deskribapen horretan oinarrituz aditu batek ezin duenean jakin nola gauzatu behar den asmakuntza hori. 3. Patentearen objektuak gainditzen duenean patentea eskatzeko orduan horrek agertu zuen edukia. 4. Patentearen objektuak gainditzen duenean patentea eskatzeko unean horrek zuen edukia, bi kasu hauetan: aurrenekoa, patentea eman izan denean eskabide partzial baten ondorioz; eta, hurrena, patentearen eskabidea aurkeztu denean, eskakizun hori egiteko
eskubidea aitortzen duen epai batean oinarrituz. 5. Patentearen titularra asmatzailea edo horren kausaduna ez izateagatik, titular horrek ez duenean patentea eskuratzeko eskubiderik. Orokorrean, legitimazio aktiboa dute, bai kalteak izan dituztela uste dutenek, bai Administrazio Publikoak. Salbuespen gisa, aurrerago adierazitako bosgarren arrazoia gauzatzen denean, legitimazio aktiboa dagokie asmatzaileari edo beraren ondorengoei bakarrik. Legitimazio pasiboa du, aldiz, demanda jartzeko unean Erregistroan titular gisa agertzen denak. Hortaz, demanda jarriz gero, demanda jakinarazi behar zaie patentearen gaineko eskubideen titular gisa EPMBn inskribatuta agertzen diren pertsona guztiei, prozeduran aurkeztu eta parte har dezaten. Akzio hori egikari daiteke, patentearen legezko bizitza osoan zehar eta patentea iraungitzen denetik hurrengo bost urteetan. Epaiak badio patentea deuseza dela, ÂŤpatentea ez da inoiz baliozkoa izan (PLren 114. art.). Deuseztasun epaiak demandari oniritzia ematen badio, eta demandatuak gaitzustez jardun zuela frogatzen bada, demandatzaileak eskubidea du berari eragin zaizkion kaltegaleren ordainketa jasotzeko.
c) Patentearen iraungitzea PLren 116. art.ak agintzen duenez, patenteak iraungitzeko arrazoiak hauek dira: 1) patentearen epea ahitzea; 2) titularrak patenteari uko egitea; 3) epe egokian urtekoa ez ordaintzea eta, hala denean, horri dagokion gaintasa ez ordaintzea; 4) lehenengo nahitaezko lizentzia eman eta hurrengo bi urteetan asmakuntza ez ustiatzea; 5) 83.etik 85.erako artikuluetara bildutako ustiapen betebeharra ez betetzea, bi baldintza hauek batera gertatuz gero: bata, patentearen titularrak onurarik ez ateratzea Parisko Batasunak sinaturiko Hitzarmenaren xedapenetatik; eta, bestea, titular horrek bere ohiko egoitza edota benetako industria- zein merkataritza-establezimendu eragingarria edukitzea antzeko neurriak onartzen dituen herri batean. Patentearen iraungitzea adieraziz gero, patentaturiko objektua herri-jabariko ondasun bihurtzen da, patentea iraungitzeko egite edo ezegiteak gauzatu ziren unetik.
166. Baliagarritasun-ereduak Legearen arabera, asmakuntzak baliagarritasun-eredu gisa babesten dira, ÂŤasmakuntza horiek, berriak eta asmakuntza jardueraren ondorio izanik, objektu bati
itxuraketa, egitura edo eraketa ematen badiote eta hortik onurak ateratzen badira objektu hori erabili edo fabrikatzeko». Babesteko moduko baliagarritasun-ereduen artean, legeak adibide gisa aipatzen ditu «lanabes, tresna, erreminta, eragingailuak eta euren zatiak», horiek guztiek goian adierazi ditugun betekizunak badituzte (PLren 143. art.aren 1 eta 2. paragrafoak). Esanbidez baztertu dira baliagarritasun-ereduek duten babesetik prozedura-asmakizunak eta landare-motak (PLren 143. art., Landare-Lorpenen Babesari buruzko urtarrilaren 7ko 3/2000 Legeak eraldatu zuena). Baliagarritasun-ereduen babesa lortzeko eskubidea du asmatzaileak edo berorren kausadunak, aurretiaz babes ziurtagiria eskatu badio EPMBri. Eskubide hori eskualda daiteke, «Zuzenbideak ezartzen dituen bide guztiak erabiliz» (PLren 144. art.). Patentearekin gertatzen den moduan, industria-jabetzaren titulutzat har daiteke baliagarritasun-ereduen babes ziurtagiria. Horregatik, eskubidearen titularrak ziurtagiri hori eskatu behar dio EPMBri. Eskabidearen izapidetza onartuz gero, EPMBk aztertu behar du, batetik, eskabide horrek forma-betekizun guztiak dituen ala ez; eta, bestetik, eskabidearen objektua baliagarritasun-eredu gisa babes daitekeen ala ez. Arean ere, Erregistroak egindako azterketa horrek ondoriozta dezake ez dagoela inolako eragozpenik baliagarritasun-eredua emateko. Horrelakoetan, EPMBk interesdunari jakinarazi behar dio prozeduraren jarraipena agintzen duen ebazpena. Halaber, EPMBk jendeaurrean ezagutarazi behar du baliagarritasun-eredua babesteko eskabidea, eskabide hori IJAOn argitaratuz. Horrela, bi hilabeteko epean, edozein pertsona jar daiteke eskabide horretan eskaturiko babesaren aurka. Edozein modutan ere, legeak zehatzmehatz aipatzen ditu babes horren aurka jar daitezkeen arrazoiak. Ildo horretatik, alegazio gisa azal daiteke ez direla gauzatu eredua emateko noraezekoak diren betekizunak; egineginean ere, ezin da beste alegaziorik egin. Konparazio baterako, alegazio gisa aipa daiteke ereduak ez dakarrela berritasunik (ereduei dagokienez, berritasuna estatu-mailakoa izan behar da, eta ez unibertsala), ez dagoela asmatze-jarduerarik edota asmakuntza askieza dela. Bestalde, administrazio bide horretan ezin da alegazio gisa azaldu eskatzaileak ez duela legitimaziorik, baliagarritasun-ereduaren babesa eskatzeko; haatik, alegazio hori auzitegi arruntetan azaldu behar da, deuseztasun-akzioa egikarituz. Jendaurreko alegazioen fasea amaitzean, eskabideari egotzi zaizkion akatsak ongitu eta erreibindikazioak aldarazteaz gain, eskatzaileak bere aburuz aproposak diren alegazioak azal ditzake. Izapide hori bukatu eta gero, EPMBk ziodun ebazpen baten bidez erabakitzen du ereduari babesa ematen zaion ala ez. Ebazpen horren aurka, eskatzaileak edo beste edozein interesdunek Administrazioarekiko auzibide errekurtsoa jar dezake, errekurtsogile horrek «ez badu bere errekurtsoaren oinarri gisa azaldu ereduak ez dakarrela berritasunik, ez dagoela asmatze-jarduerarik edota asmakuntza askieza dela». Zernahi gisaz, errekurtsogileak alegazio horiek erabil ditzake bere errekurtsoaren oinarri gisa, espedientean akats berberak izan badira hark azaldutako aurkatasunaren oinarri.
Ereduari babesa ematen bazaio, patenteak eratorritako ahalmen berberak eskuratzen ditu eredu horren titularrak. Dena den, eredua 10 urteko epe luzaezinean zehar bakarrik babesten da, epe horren zenbaketa hasten dela babes ziurtagiria eskatzen den egunetik.
167. Markak A) Marka kontzeptua eta betekizunak Markei buruzko Legearen 1. art.aren arabera, marka da ÂŤpertsona baten produktu edo zerbitzuak beste pertsona baten produktu eta zerbitzu berdin edo antzekoetatik merkatuan bereizteko zeinu edo bide oroÂť. MLren harira, ondokoak izan daitezke marka: 1) hitzak edo hitzen konbinaketak, horien artean, pertsonak identifikatzeko balio duten hitzak daudela; 2) irudi, figura, ikur eta grafikoak; 3) hizki, zenbaki eta horien konbinazioak; 4) dimentsio hirukoitza duten formak, lotukinak, ontziak, produktuaren forma eta hori aurkezteko modua barne; 5) arestian aipaturiko zeinu edo tresnen arteko edozein konbinazio.
B) Markaren objektu ezin izan daitezkeen zeinuak edo bideak MLren 1. art.ko betekizunak ez dituzten zeinu edo bideez gain, ezin dira marka gisa erregistratu ondokoak ere (11. art.): 1. Bereizi nahi diren produktu zein zerbitzuei begira, zeinu generikoak direnak. 2. Produktu edo zerbitzuak izendatzeko, hizkera arruntean zein merkataritzako ohituretan eguneroko edo ohiko bihurtu diren zeinu edo adierazleez osaturikoak. 3. Produktuaren edo zerbitzuaren espeziea, kalitatea, kopurua, xedea, balioa, jatorri geografikoa, produktua noiz ekoiztu edo zerbitzua noiz eman den, nahiz produktu zein zerbitzuaren beste ezaugarriak merkatuan izendatzeko balio duten zeinu edo adierazpenez osaturikoak. Hala eta guztiz ere, debeku hori ez da aplikatzen kasu honetan: marka erabiltzearen ondorioz, marka horrek berezko izaera lortu duenean, inskribatu nahi diren produktu edo zerbitzuak bereizteko. 4. Formak, arrazoi teknikoek edo produktuen izaerak ezarritakoak, baita produktuen barnebarneko balioan eragina dutenak ere.
5. Legea, ordena publikoa edo ohitura onen kontrako zeinuak. 6. Jendeari produktu edo zerbitzuen izaera, kalitatea, berezitasunak edo jatorri geografikoari buruzko nahastea sor diezaioketen zeinuak (1988ko epaia). 7. Kolorea, bera bakarrik, forma zehatz batek zehazten ez badu. 8. Espainiako, autonomia-erkidegoetako, udaletako, probintzietako edo beste toki erakunde batzuetako izen, armarri, bandera, domina eta beste ikur batzuk agertu edo antzekotzen dituzten zeinuak, baimen egokia dagoenean ezik. Hala ere, baimena izan arren, halako zeinuak bereizgarri nagusiaren osagai bat baino ezin dira izan. 9. Agintari eskudunek baimendu ez dituzten zeinuak, horiei ezezkoa eman behar bazaie ondoko manuaren arabera: Industria Jabetzaren Babesari buruz Parisko Batasunak 1883ko martxoaren 20ean sinatutako Hitzarmenaren Aktako 6.ter. art.aren arabera (hitzarmen hori Espainian indarrean dagoela). Kasu horretan, zeinu horiek eginkizun hau baino ezin dute bete: bereizgarri nagusiaren osagai erantsiak izatea. Zeinu edo bide jakinak inskribatzeko, eskatzaileak idatziz aurkeztu behar du EPMBn, Erregistroko aurreko titularrak sinesgarriro eman dion baimena; horrelakoetan, eta beharrezkoa izanez gero, nahaste arriskua eragozteko neurriak hartu behar dira. Egoera horretan daude ondoko zeinu eta bideak: 1. Ikur edo zigilu ofizialak agertu edo antzekotzen dituzten zeinuak, ikur edo zigilu horiek Espainiak nahiz beste edozein estatuk hartutako kautotasun edo bermeen ingurukoak direnean [MLren 11.1.j) art.]. 2. Aurretiaz eskatu edo erregistratu izan den marka, merkataritzako izen edo establezimendu-errotulu batekin berdintasun edo antzekotasun fonetikoa, grafikoa edo kontzeptuaren ingurukoa duten zeinuak, baldintza hauek betez gero: harako markak eta zeinu horiek produktu edo zerbitzu berberak zein antzekoak izendatzea eta horrek merkatuan nahasteak sortzea edo marka eta zeinuak euren artean identifikatzeko arriskua ekartzea [12.1 art. a), b) eta c) letrak].
3. Marka erregistratzea eskatzen duen subjektuaren izendeiturak, goitizena edo eskatzaile hori identifikatzen duen beste edozein bide, horrek merkatuan nahastea eragin dezakeenean. 4. Markaren eskatzailea ez den beste pertsona bat identifikatzen duen izen zibila edo irudia, eskatzaile horren baimena dagoenean izan ezik (13.b art.). 5. Jendearen ustez, markaren eskatzailea ez den beste pertsona bat identifikatzen duten izendeiturak, goitizena edo beste edozein bide, horretarako eskatzailearen baimenik ez
badago. 6. Aurretiaz erregistratu izan diren zeinu edo bideen ospea bidegabe aprobetxatzea dakarten beste zeinu edo bideak (13.c art.). 7. Industria-jabetzaren edo jabetza intelektualaren gaineko eskubide batek babesturiko sormenak agertu edo antzekotzen dituzten zeinu edo bideak, eskubidearen titularrak baimen egokia ematen duenean izan ezik (13.d art.).
C) Marken kasu bereziak a) Marka eratorriak. Aurretiaz inskribatuta dagoen marka baten titularrak eskatzen ditu halako markak. Bada, marka eratorriek babesten dituzte aurreko markak babesten dituen produktu edo zerbitzu berberak. Arean ere, berbera da aurretiaz inskribatutako markaren eta horren ostean eskaturiko markaren bereizgarri nagusia; dena den, bereizgarri horrek bigarren mailako aldaketak izan ditzake edo horren osagai erantsiren bat alda daiteke (MLren 9. art.). b) Marka kolektiboak. MLren 58. art.aren arabera, ekoizle, fabrikatzaile, merkatari edo zerbitzuemaileen elkarteek eska dezakete marka kolektiboak erregistratzea. Marka horien helburua da elkartekideen produktu edo zerbitzuak merkatuan bereiztea, elkartekide ez direnen produktu edo zerbitzuetatik. c) Berme markak. Gerta daiteke pertsona batzuek zenbait produktu eta zerbitzu egin edo ematea, markaren titularraren kontrolpean eta horren baimenarekin; bada, produktu eta zerbitzu horien ezaugarriak (batik bat, kalitatea, osagaiak eta jatorria) ziurtatzen dituzten zeinu edo bideak dira, hain zuzen ere, berme markak. Jatorrizko izendazioak ezin dira berme marka gisa erregistratu (MLren 62. art.). d) Nazioarteko markak. Espainian erregistratutako markaren titularrak esanbidez eska diezaioke EPMBri, markak nazioarteko eragina izan dezan. Hori eska daiteke Madrilen 1981eko apirilaren 14an sinatu eta Espainian indarrean dagoen Konponketaren Akta dela bide (1967ko Stockhomekoaren Berrikuspena, zuzenean nahiz kasuan kasuko autonomia-erkidegoko organo eskudunean (ekainaren 3ko 103/1999 KAE). Aiurri berean, markaren titularrak eska dezake markaren ondoreak Espainian zabaltzea; horretarako, Markaren Nazioarteko Erregistroan inskribatu behar du marka, 1981eko apirilaren 14an Madrilen sinaturiko Akordioaren Aktaren arabera (MLren 73 eta 74. art.ak). Akta hori Espainian dago indarrean. e) Erkidegoko marka. Marka hori eskatu behar zaio Alacanten egoitza duen Barne-Merkatuko Harmonizaziorako Bulegoari. Bulego horrek eskabidea onartuko du erkidegoko
markari buruzko 1993ko abenduaren 20ko 40/94 Erregelamenduan oinarrituta. Hain zuzen ere, erregelamendu horrek markaren titularrari aitortu dio marka Europar Batasun osoan erabiltzeko eskubide esklusiboa (1.1.2-1 art.).
D) Marka eskuratzeko eskubidea a) Marka erregistratzea. Marka eskuratzeko eskubidea lortzen da marka hori EPMBn erregistratzean. MLren 15.etik 29.erako artikuluetan adierazitako erregistro prozeduraren bidez marka erregistratu eta gero, eskatzaileari titulua ematen zaio; titulu horren bidez, titularrak eskubidea du, marka trafiko ekonomikoan erabiltzeko, modu esklusiboan eta 10 urtetan zehar. Epe hori berrizta daiteke, mugarik gabe, hamar urteko epealdietan; horretarako, titularrak edo horren oinordekoek berriztapen hori eskatu behar dute aurretiaz eta marka erabiltzen delako adierazpena eman behar da. Adierazpen horretan aipatu behar da zein produktu edo zerbitzuri lotuta erabili den marka (7. art.). Marka erregistratzeko eskabideak produktu zein zerbitzu bat bakarrik jaso dezake, alegia, Nizan 1957ko ekainaren 15ean sinatutako Konponketara bildu den nazioarteko izendegian aipatutako produktu zein produktu-mota bat bakarrik. Marka eman eta gero, titularrak marka zabaldu nahi badu izendegi horretan agertzen diren beste produktu zein zerbitzuetara, beste espediente bat hasi behar du, markaren babes eremua zabaltzeko. b) Markaren titularrak dituen ahalmenak. Markaren titularrak duen gozatze-ahalmenaren edukia gauzatzen da, marka trafiko ekonomikoan modu esklusiboan erabiltzeko ahalmenaren bidez. Ahalmen horrek gozatze-modu hauek dakartza: a) markaren bidez produktu zein zerbitzuak izendatzea; b) markak behar bezala identifikatutako produktu eta zerbitzuak merkaturatzea, produktu edo zerbitzu horiek babesteko erregistratu izan baita marka; eta c) marka publizitaterako erabiltzea (30. art.). Berebat, titularrak marka xedatzeko ahalmena du. Ahalmen horren bitartez, titularrak marka laga dezake, Zuzenbideak ezartzen dituen bideetatik edozein erabiliz; esangura berean, marka karga dezake, ondasun higigarrien gaineko hipoteka edo gainerako eskubide errealekin. Halaber, lizentziaren (esklusiboa izan zein ez izan) objektu izan daiteke marka; lizentzia hori eman daiteke markaren babespeko produktu zein zerbitzu guztien edo batzuen gain, eta Espainiako lurralde osorako edo zati baterako (41, 42 eta 46. art.ak). Hor aipatu ditugun ahalmenekin batera, titularrak bere eskubidea defendatzeko ahalmena du. Horretara, titularrak legitimazioa du, batetik, beraren eskubideari kalteak eragiten dizkiotenen aurka akzio zibilak eta akzio penalak jurisdikzio-organoetan egikaritzeko; eta, bestetik, haren eskubidea zaintzeko beharrezkoak diren neurriak eskatzeko (35.etik 40.erako art.ak). Hirugarrenek markaren titularraren eskubidea urratzen dute, trafiko ekonomikoan egintza hauek gauzatzen badituzte: a) marka edo zeinu berberak zein antzekoak erabiltzen
badituzte, marka edo zeinuaren titularrak adostasunik eman gabe, antzekoak edo berdinak diren produktu eta zerbitzuak bereizteko. Antzekotasun horrek okerrak sorrarazten ditu, produktuak eta zerbitzuak identifikatzeko unean; b) merkatari edo banatzaileek marka ezabatzea, titularraren esanbidezko adostasunik gabe; c) jatorri geografikoaren adierazpena erabiltzea, ondoko bi baldintzak betetzen direnean: bata, adierazpen hori eta marka kolektiboa berberak izan edo marka kolektiboarekin nahasterik sortzea; eta, bestea, adierazpen horren ordez, jatorria argi agertzen duen beste adierazpen bat jarri ahal izatea. Marka titularraren eskubideak lehentxoago aipatutako urrapenik izan badu, titular horrek ondokoak eska ditzake auzibide zibilean, akzioak egikaritu ahal izan zirenetik bost urteko epean: a) titularraren eskubidea urratzen duten egintzei amaiera ematea; b) titularrak izan dituen kaltegaleren ordainketa; c) eskubidearen urrapenak iraun dezan eragozteko beharrezko neurriak hartzea. Horretan, marka urratzeko erabili izan diren produktu, enbalaketa, lotukin, publizitaterako gaiak, etiketak eta bestelako agiriak trafiko ekonomikotik kanpo utziko dira; d) demandatua kondenatzen duen epaiak esanbidez hala adierazten duenean, epai hori jendaurrean agertzea, iragarkien eta pertsona interesdunei zuzendutako jakinarazpenen bidez, horren gastuak demandatuak ordaindu behar dituela (36. art.). c) Markaren deuseztasuna. MLren 47. art.ak agintzen duenez, markaren inskripzioa ezerezten da, epai irmo bidez ondokoak adierazten direnean: batetik, inskribatutako zeinu edo bideak ez dituela marka izateko behar diren betekizunak (MLren 1. art.); bestetik, markak baduela MLren 11. art.ak inskripzioaren inguruan adierazten dituen erabateko debekuetatik bat. Erregela horren salbuespen bat ere adierazten du arauak: MLren 11.1.c) artikuluan adierazitako debekurik izan arren, zeinu edo bidea inskribatzen bada, ezin da adierazi marka deuseza denik, marka erabiltzearen ondorioz, marka horrek lortu duenean bere babespeko produktu edo zerbitzuak bereizteko izaera. Lehen aipaturiko arrazoien ondoriozz, preskribaezina da markaren deuseztasun adierazpena eskatzeko akzioa (47. art.). Goian azaldutako deuseztasun-arrazoiekin batera, MLk adierazten ditu deuseztakortasun-akzioa egikaritzea ahalbidetzen duten kasuak. Horren harira, deuseztakortasun-akzioa egikaritzeko legitimazioa sortzen da, inskripzioa egiten denean MLren 12.etik 14.erako art.etan adierazitako erregistro debeku erlatiboen aurka. Akzio horren egikaritza «preskribatzen» da, marka erregistroan inskribatu dela IJAOn argitaratzen denetik bost urtera. Hala eta guztiz ere, legegilearen ustez, marka eskatzen duenaren gaitzusteak akzioaren izaera alda dezake; arean, legegileak hori adierazi izan du, ondokoa esanez: «markaren inskripzioa gaitzustez eskatuz gero… akzioa preskribaezina da» (48. art.). Deuseztasun adierazpenak atzeraeraginezko ondoreak ditu, deuseztasuna adierazi izan den neurrian. Hori dela eta, marka deusezaren erregistroa ez da inoiz baliozkoa izan. Oro har, deuseztasuna adierazten duen epaiak atzeraeraginezko ondoreak ditu.
Zernahi gisaz, atzeraeragin horrek baditu salbuespen batzuk. Orobat, atzeraeraginak ezin ditu hauen gainean eraginik izan: 1) marka hausteari buruzko ebazpenak, ebazpen horiek gauza epaituaren indarra badute eta deuseztasun adierazpena eman baino lehenago betearazi badira; 2) deuseztasun adierazpena eman baino lehen buruturiko kontratuak, kontratu horiek adierazpena eman baino lehen bete badira (50. art.). d) Marka iraungitzea. Markaren erregistroa ezereztu egingo da, arrazoi hauek betetzen badira: a) markaren epea igarotzea, epe hori berriztu ez bada; b) markaren titularrak markari uko egiten diola adieraztea idatziz EPMBn (marka erregistroan), uko egite horrek eragina duela inskribatzen den unetik. Horren ildotik, EPMBk nahiz edozein interesdunek eragindako auzibide zibilaren izapideak bete eta gero, auzitegiek adieraz dezakete markaren erregistroa iraungi dela (56. art.) eta EPMBri agindu diezaiokete erregistroa ezereztea ondoko kasuetan (53. art.): 1. Marka eman dela argitaratu eta hurrengo bost urteetan marka hori erabili ez denean. 2. Marka produktu edo zerbitzu jakin batzuk babesteko inskribatu bada ere, marka hori merkataritzan produktu edo zerbitzuon ohiko izendapen bihurtu denean (marka izen arrunt bihurtzea). 3. Markaren titularrak, edo beste pertsona batek titular horren adostasuna izanik, marka erabiltzean nahastea sortzen dutenean, batez ere, marka horren babespeko produktu edo zerbitzuen izaera, kalitate, ezaugarri edo jatorri geografikoari dagokienez. 4. Eskubideak eskualdatzeagatik edo beste edozein arrazoirengatik, markaren titularrak ez dituenean jada betetzen MLren 10. art.an ezarritako baldintzak. Markaren erregistroa iraungitzen bada epai baten erabakiz, erregistroak ez du eraginik izango, epai hori irmoa denetik (55.2 art.).
168. Merkataritzako izena Merkataritzako izena da pertsona fisikoa zein juridikoa bere enpresa jardueran identifikatzeko balio duen zeinu edo izena; zeinu edo izen horrek jarduera jakin bat bereizten du beste antzeko jarduera edo jarduera berdinetatik (MLren76. art.). Ondokoak izan daitezke merkataritzako izen: a) gurasoizenak, sozietate izenak eta pertsona juridikoen izenak; b) fantasi izenak; c) enpresa jardueraren objektua aipatzen duten izenak; d) anagramak; e) aurrean aipaturiko zeinuen arteko konbinaketa. Ez dago zertan merkataritzako izena EPMBn erregistratu, hori nahibadakoa baita. Hala ere, izena erregistratu eta gero, titularrak eskubide esklusiboa du, izen hori trafiko ekonomikoan erabiltzeko. Merkataritzako izena erregistratzeko eskabidean, zehaztu behar da
zein den izen horren bidez bereizi nahi den enpresa jarduera; berebat, eskabidearekin batera aurkeztu behar da enpresa hori Jarduera Ekonomikoen gaineko Zergan altan dagoelako ziurtagiria (MLren 78. art.). Merkataritzako izena eskualda daiteke enpresa osoarekin batera. MLren 81. art.aren arabera, merkataritzako izenari aplikatzen zaizkio markei buruzko arauak, arau horiek merkataritzako izenak duen izaerarekin baterakorrak diren heinean (MLren 79. art.).
169. Establezimendu-errotuluak Establezimendu-errotulua da establezimendu bat jendaurrean ezagutarazteko balio duen zeinu edo izena; gisa berean, establezimendu-errotuluak balio du establezimendu hori gainerako establezimenduetatik bereizteko, gainerako horiek eta aurrekoak jarduera berberak edo antzekoak egiten dituztenean (MLren 82.1 art.). MLren arabera, errotulu edo zeinu hori nahikoa izan behar da udal mugarte berberean erregistraturiko edozein marka, merkataritzako izen edo beste errotuluetatik bereizia izateko (MLren 86. art.). Establezimendu-errotulu izan daitezke ondokoak: a) gurasoizenak, sozietate izenak eta pertsona juridikoen izenak; b) fantasi izenak; c) enpresa jardueraren objektua aipatzen duten izenak; d) anagramak; e) aurrean aipaturiko zeinuen arteko konbinaketa (MLren 82.2 art.). Errotuluak erregistratzen dira errotuluen eskabidean agertzen diren udal mugarterako edo mugarteetarako. Jendaurrean zabalik dagoen establezimendu bakoitzeko ezin da erregistratu errotulu bat baino gehiago. Errotulu hori erabil daiteke, nola establezimendu nagusia adierazteko, hala sukurtsalak adierazteko, horiek badaude errotulua erregistratu den udal mugartean (MLren 86. art.). Establezimendu-errotuluei aplikatzen zaizkie markei buruzko arauak, arau horiek errotuluen izaerarekin baterakorrak diren heinean eta, bereziki, MLren 15.etik 29.erako art.etan jasotako erregistro prozedurari buruzko arauak.
170. Industria-diseinua Industria-jabetzako titulu honek babesten du ÂŤproduktu baten itxura, oso-osoan zein zati batean, bere ezaugarriei dagokienez, eta, batez ere, trazuak, akabera, koloreak, forma, egitura, osagaiak edota apainduraÂť (Marrazkiak eta Ereduak Babesteko 1998ko urriaren 13ko 98/71 Zuzentarauaren 1. art.). Oraindik, 1929ko Industria-Jabetzari buruzko Estatutuak arautzen du industria-diseinua. Bada, 182. art.aren arabera, industria-marrazkiak eta -ereduak dira ÂŤproduktuen
bat egiteko eredutzat har daitezkeen objektuetatik edozein, bere egitura, konfigurazioa, apaindura edo irudia aintzat hartuta», bai eta «merkataritza xedearekin produktu baten apaindurari gehitutako trazu- zein kolore-multzoa ere, horretarako eskuak, bide mekanikoak zein kimikoak, edota horietako batzuk, erabilita». Orobat, IJEs-ren 190. art.aren ondorioz, definizio horretara biltzen dira «artelan baten kopiak izan eta industria-xedearekin ustiatzen diren eredu eta marrazkiak», jabetza-intelektuala dela eta, egileak izan ditzakeen eskubideak gorabehera.
Batetik, industria-jabetzaren modalitate honen eta, bestetik, Erkidegoko Zuzentarauak nahitaezko izaerarekin ezarri arauketaren arteko desberdintasunak direla bide, komenigarria da, lehendabizi, zuzentarauak ezarritakoa kontuan hartzea. Esate baterako, desberdintasunon artean babes-epeak daude (Espainiako legegileak hamar urteko epea ezarri du, beste horrenbestez luza daitekeena; zuzentarauak, aldiz, estatu kideei ezarri die bost urteko babes-aldi bat edo gehiago, hogeita bost urteko mugarekin, eskabidea egin denetik zenbatzen hasita). Dena den, 2001eko urriaren 28an ahituko da zuzentarau hori Espainiako barne-antolamenduan garatzeko epea.
Hemezortzigarren gaia ONDASUN-ERKIDEGOA Laburpena: §49. Erkidego-egoera 171. Erkidego- edo titularkidetasun-egoerak 172. Baldintzak 173. Erkidego arrunta 174. Erkidego arruntari buruzko arauen aplikazio-esparrua §50. Erkideek banaka dituzten ahalmen eta eginbeharrak 175. Banakako ahalmenak gauza erkidearen gainean 176. Artapen-gastuak 177. Partaidetza xedatzea 178. Epaiketan jardutea 179. Zatiketa §51. Erkideek batera dituzten ahalmenak 180. Administrazioa 181. Gauza erkidearen gaineko aldakuntzak §52. Azkentzea 182. Azkentzeko arrazoiak, orokorrean 183. Zatiketa eskatzeko ahalmena 184. Erkidego zatiezina 185. Gauza erkidea ez zatitzeko ituna eta zatitzeko debekua 186. Zatiketa 187. Hirugarrenen egoera §53. «Pro diviso» erkidegoa
188. Kontzeptua eta ezaugarriak. §49. ERKIDEGO-EGOERA 171. Erkidego- edo titularkidetasun-egoerak Kode Zibilak, III. liburuaren II. tituluan banakako jabetza arautu eta gero, liburu bereko III. tituluaren 392.etik 406.erako art.etan «ondasun-erkidegoa» xedatzen du. Jabetza-eskubidearen titularkidetasuna da arauketa horren oinarria. Titularkidetasunik dago gauza baten gaineko jabetza ez dagokionean subjektu bakar
bati, ezpada batzuei erkidegoan. Eskubide guztien titulartasuna (ez jabetzarena bakarrik) subjektu bakar batek izan dezake eta hala izan ohi da. Baina gerta daiteke (eta sarritan gertatzen da) eskubide baten gaineko titulartasuna hainbat pertsonak izatea aldi berean; horrelakoetan, esan ohi da eskubidearen titularkideak anitz direla. Jakina denez, ez dute egoera bera eskubide baten titular bakarrak edo titularkideek. Titularra bakarra denean, bere kabuz hartzen ditu erabakiak; bere borondateak bultzatzen du edozein jarduera eta berak hartutako erabakien arabera egikaritzen du eskubidea (antolamendu juridikoak ezarritako mugekin). Alderantziz, eskubide baten titulartasuna aldi berean hainbat pertsonari dagokionez, titularkideek ezin dute koordinaziorik gabe jardun, guztiei dagokielako eskubide hori. Eskubideak titularren interesak asetzeko eratzen dira; titularkidetasun kasuetan, interesdunak bat baino gehiago dira eta horiei guztiei elkarrekiko eratxikitzen zaie ahalmen elkarbanatua; ahalmen horri begira, titularkideak ezin du kanpoko gisa jardun, jarduera horrek gainerako titularkideen interesei kalteak eragin ahal dizkielako. Gauza bera esan dezakegu betebehar edo eginbeharren titularkidetasun egoerei buruz; horrelakoetan ere, titularkideen jarduerak nolabait koordinatu egin behar dira eginbeharra bete dadin. Horixe gertatzen da, besteak beste, guraso-ahala delaeta aitari eta amari aldi berean (erkidegoan, alegia) dagozkien eginbeharrekin. Hortaz, titularkideen jarduerak eta erabakiak koordinatzeko, erkidegoetan beharrezkoa da gutxieneko antolaketa bat eratzea. Horrekin, interesen elkarjotzea saihestu eta eskubidearen luperketari edo eginbeharraren betetzeari bide ematen zaio. Azken finean, kontua da titularkidetasun egoerak edo, legearen terminologia erabiliz, erkidego-egoerak arautzea. 172. Baldintzak Bi dira titularkidetasun edo erkidego-egoera ororen baldintzak: objektu bakarra izatea eta subjektu anitz izatea. Halakoetan, eskubide edo egoera juridiko bakar bat hainbat subjekturi dagokio, titular horiek guztiak maila berean daudela. Hortik atera daitekeenez, objektu bakarra izateak ez du adierazi nahi titularkidetasunaren objektuak beti eskubide bat izan behar
duenik; izatez, badira eginbehar juridiko baten gaineko titularkidetasunak ere (berbarako, betebehar baten gaineko erkidegoak). Horregatik, askoz egokiagoa da harreman juridikoen titularkidetasunaz hitz egitea edo, oro har, egoera juridikoen titularkidetasunaz. Horrela, hemendik aurrera eskubide errealen titularkidetasuna baino ez dugu aztertuko. Hor azaldutakoa aintzat hartuz gero, erkidego kontzeptutik kanpo daude objektu bakarra ez duten egoerak. Batzuetan, antolamendu juridikoak eskubidearen zatiketa agintzen du, eskubide horren titularrak aldi berean bat baino gehiago direnean (esaterako, jabetza soila eta gozamena); kasu horietan, hasierako eskubidea zenbait eskubide autonomo eta independentetan zatitzen denez gero, ez dago titularkidetasunik, objektua ez delako bat bakarra. Hori berori gertatzen da, esaterako, betebehar partziarioetan: betebehar izaerako harreman juridiko berberetan hartzekodun edo zordun bat baino gehiago pilatzen badira, harreman horien titularkide aktibo edo pasibo gisa, antolamendu juridikoak harreman horiek zatitzen ditu, zenbat hartzekodun edo zordun, eta horrenbeste zati edo harremanetan. Titularkideen pilaketak berez dakar objektuaren zatiketa; horrelakoetan, beraz, ez da erkidego-egoerarik eratzen. Bestalde, ez da erkidegorik eratzen objektu beraren gain zenbait eskubide desberdin pilatzen direnean, eskubide bakoitza titular ezberdin bati dagokiola. Kasu horietan ere, ez da betetzen objektu bakarraren baldintza, pilatzen diren titularren beste horrenbeste eskubide direlako; arean ere, titularrak ez daude maila berean, elkarbanatutako eskubidea ez baita bat bakarra. Era berean, ez da erkidegorik sortzen Zuzenbidearen ikuspuntutik titularkideen aniztasunik ez bada. Hori berori gertatzen da, hala nola, pertsona batzuek zenbait egoera juridikoren gaineko titulartasuna erkidegoan badute ere, antolamendu juridikoak subjektu talde hori pertsona juridikotzat jotzen duenean. Halakoetan ez dago subjektuen aniztasunik; pertsona taldeari nortasun juridikoa eratxikitzean, titularkidetasunak banakako titulartasun bihurtzen dira, eskubide eta eginbehar juridiko pribatuen arauketa titulartasun horiei aplikatzen zaiela. Bukatzeko, baldintza horiei buruzko aipamen laburra egiten du KZren 392. art.ko 1. lerrokadak; horren arabera, ÂŤerkidegoa bada izan, gauza edo eskubide baten gaineko jabetza
zenbait pertsonari indibisoan dagokienean». Arau horrek aipatu besterik ez du egiten erkidego-egoerak noiz sortzen diren; horren aginduz, goian aztertu ditugun baldintzak betetzen direnean, zuzenean sortzen da erkidegoa. Legezko definizioa erraz ulertzekoa da eta, oro har, egokia dela ematen du; dena den, «jabetza» adierazmoldearen erabilera kritika daiteke, ez baitago eskubideen gaineko jabetzarik, ezpada eskubideen gaineko «titulartasuna». 173. Erkidego arrunta A) Kuotetan zatitutako erkidegoa Ez dago bide bakar bat erkidego edo titularkidetasun egoerak antolatzeko; aitzitik, bide horiek hainbat dira. Espainiako antolamendu juridikoan, KZren 392. artikuluak eta ondorengoek egin dute oinarrizko antolaketa hori. Artikulu horietan erkidego arrunta arautzen da; edonola ere, KZren 392.2 art.tik ateratzen denez, badira izan araubide bereziak ere. Erkidego arruntaren eta araubide berezia duten erkidegoen arteko harremanak geroago aztertuko ditugu, orain erkidego arruntaren kontzeptua azalduko dugula. KZren 392. artikuluko eta ondorengoetako erkidego arrunta erromatarren erkidegoa edo kuotetan zatitutako erkidegoa da, eta horre ezaugarri nagusia kuotaren ideia da. Ideia hori oinarri, lehenengo eta behin hauxe esan beharra dago: erkidego arruntetan, partaideek edo erkideek egoera autonomoa dute; egoera hori partaidetza da, azken finean kuota bat, erkide bakoitzak berea duela. Partaideak erkidegoan duen zati horrek haren ondarea osatzen du, beste ondasun batzuekin batera (erkide horren gainerako titulartasun juridikoekin batera, alegia); bestalde, ondare eskubideei buruzko arau orokorrak aplikatzen zaizkio zati horri (portzioa xedatzeko askatasuna, ahalmenak eratxikitzeko oinarria eta abar). Gisa berean, kuota edo zati guztiak batuz gero, erkideek erkidegoan duten eskubidea (edo, hala nahi izanez gero, eskubidearen objektu bakarra) berriro osatuko litzateke; zatiak batzean eratuko litzatekeen eskubidea titular bakar batek duen eskubidearen modukoa izango litzateke. Kuotari buruzko ideia da, beraz, erkideek erkidegoan duten
eskubidea zatitzea galarazten duen tresna; kuotak ahalbidetzen du erkide bakoitzaren egoerak hala nolako independentzia izatea, nahiz eta erkide guztiek talde bakarra osatu. B) Erkide edo partaidearen eskubidea. Jabekidetasunaren izaera Erabat zaila da kuotari buruzko ideia atzematea; kuotaren izaerari buruz teoria ugari azaldu izan dira, baina teoria horiek azaltzea ez doakigu eta, gainera, gehienak azalekoak dira. Zernahi gisaz, laburlabur baino ez bada ere, teoria nagusiak aipatuko ditugu eta, gauzak errazteko, jabekidetasuna baino ez dugu jorratuko. Hitz gutxitan esateko, autore batzuen ustez, erkideek erkidegoan duten eskubidea ondasun zehatz baten gainean egikaritzen da, eta ondasun edo objektu horren zati ideal edo teorikoak dira, hain zuzen ere, kuotak; erkide bakoitzari gauzaren portzio bat dagokio, azken zatiketa egin arte zati hori zein den zehazten ez bada ere. Hortaz, autore horien ustez, kuotak gauzaren zatiketa ideala adierazten du; horixe da doktrinarik klasikoena, jabetza plurima partzialari buruzko teoria, alegia. Beste batzuen iritziz, ostera, kuotaren bidez zatitzen da jatorriz jabetza-eskubide baterakoia zena; zatiketa horren ondorioz, erkide bakoitzak jabetza-eskubidearen zati edo portzio ideal bat izango du, eskubide hori osatzen duten ahalmenak partaide guztiei badagozkie ere. Horixe da, besteak beste, FERRARAren ustea: kuota ez da ondasunaren zati ideala, jabetza-eskubidearen zati ideala baino. Hirugarrenik, beste autore batzuen aburuz, jabekide bakoitzak jabetza-eskubide osoa du gauzaren gainean, hots, ez dago, ez gauzaren, ez eskubidearen zatiketa idealik, eta eskubide oso horren muga bakarrak gainerako jabekideen eskubideak dira. Hortaz, kuotak zehazten du, elkarjotze-kasuetan, zein hedadura izan behar duen jabekide bakoitzaren eskubideak; horixe da jabetza plurima osoari buruzko teoria, BELTRĂ N DE HEREDIAk aldarrikatzen duena, alegia. Azkenik, hainbat adituk uste du, erkidegoa eratzean, jatorrizko jabetza baterakoia ez dela zatitzen; aitzitik, eskubide hori aldatu egiten da, eskubide partzialak eratuz. Eskubide partzial horiek eta jatorrizko eskubide baterakoiak izaera desberdina dute, eskubide partzial guztiak batuz jatorrizko eskubidea eratzen dela (LARENZ). Badirudi jarrerarik zuzenena LACRUZek eta, batez ere, MIQUELek hartu dutela, errealitatea hobeto azaltzen baitute. Horien ustez, erkidegoa eratzean, gauza edo eskubidea ez da zatitzen; hala ere, jatorrian jabetza-eskubidea baterakoia bazen ere (banakakoa, alegia), erkidegoa eratu eta gero guztiz aldatzen da. Eskubide bakar horren ordez, jabekidetasun-eskubide batzuk eratzen dira, eta jabekide bakoitzari horrelako eskubide baten titulartasuna eratxikitzen zaio. Jabekidetasun-eskubidearen titular izateak berez dakar, batetik, eginbehar batzuk bete beharra (gauzaren artapena ordaintzea, adibidez) eta, bestetik,
gauzaren gainean ahalmen batzuk egikaritzeko aukera, bai gizabanako gisa (esaterako, gauza erabiltzeko aukera), bai talde moduan ere (hala nola, gauzaren aldaketa materiala). Ondare eskubide gehienak bezala, erkideek jabekidetasun-eskubideak xeda ditzakete, hau da, partaide bakoitzak askatasun osoa du bere eskubidea xedatzeko, ez, ordea, gainerako jabekideen eskubideak xedatzeko. Hortaz, kuota adierazmoldeak bi esangura izan ditzake: lehendabizikoaren arabera, jabekidetasun-eskubidearen sinonimoa da kuota (beraz, ÂŤjabetzaren kuotaÂť duenak jabekidetasun-eskubidea du); bigarrenaren arabera, jabekidetasun horrek eratorritako eginbehar eta ahalmenen egikaritza (kasurako, gastuak ordaintzea, fruituak banatzea, gehiengoz onartutako erabakietan botoa ematea, zatiketan erkideek duten zatia zehaztea eta abar) neurtzeko irizpidea izango litzateke.
Labur-zurrean, jabekidetasun-eskubidea eskubide erreala da (eskubide errealen ezaugarriak ditu: gauzarekin zuzeneko lotura ematen du eta erga omnes aurka jar daiteke). Banakako jabetza jabekidetasun bihurtzen da, gauzaren gainean erkidegoa eratzen denean; hori dela eta, banakako jabetzari buruzko araubidea aplikatu beharrean, erkidegoari buruzko araubidea aplikatu behar da. Beraz, jabekidetasun-kasuak arautzeko ez dago zertan araubide berririk asmatu, erkidegoari buruzko arauak aplikatzen baitzaizkie jabekideen arteko harremanei, bai eta hirugarrenekin dituztenei ere. Hortaz, banakako jabetzarik ez dagoenez gero, ez du zentzurik gauzaren gaineko jabetza xedatzeari buruz hitz egiteak. Erkide bakoitzak berari dagokion jabekidetasun-eskubidea baino ezin du xedatu; alabaina, jabekide guztien xedapenek jasotzaile berdina badute, erkidego-egoera desagertu eta, horren ordez, banakako jabetza eratuko da, pertsona berarengana biltzen baita eskubide osoa. Laburbilduz, jabekidetasuna da gauzaz pertsona desberdinak jabetzen direnean aplikatzen den araubidea. Hortaz, jabetza pribatuaren kontzeptu generikoa bi eratan ager daiteke: lehenengo eta behin, banakako jabetzari buruzko araubidepean (horixe da, hain zuzen ere, jabetza pribatu izenarekin aztertzen dena) eta, bestalde, jabekidetasunari buruzko araubidepean (hots, zenbait pertsonak erkidegoan duten jabetzari buruzko araubidepean). Jabekidetasunaren azalpen horrek balio du erkidego kontzeptua azaltzeko, jabekidetasuna izan beharrean, gozamenkidetza nahiz hipotekakidetza denean edo antzeko kasuetan.
C) Berezitasunak Titularkidetasun egoeretan, partaideei edo erkideei pro quota eskubideak eratxikitzen zaizkie. Eskubide horiek dute eskubide erkidearen izaera erreal zein izaera pertsonal berbera. Hala nola, jabetzaz ari bagara eta jabekidetasuna eratu bada, pro quota eskubideak eskubide errealak dira; hipoteka edota gozamenaz ari bagara, partaideen ÂŤeskubidekidetzaÂť ere (gozamenkidetza, hipotekakidetza etab.) erreala da; kredituaz ari bagara, berriz, hartzekodunkideen partaidetza eskubideek izaera pertsonala dute. Halaber, titularkidetasunak eratorritako aldaketei egokitu behar zaizkie pro quota eskubideak. Esate baterako, eskubide errealen erkidegoek partaideei hainbat eskubide eratxikitzen dizkiete; eratxikitako eskubide horiek eta banakako eskubideak antzeko edukia dute, ez, aldiz, eduki bera. Lehen adierazi izan dugunez, ondokoak bereizi egin behar dira; alde batetik, bananbanan eratxiki eta egikaritu beharreko eskubideak edo ahalmenak; bestetik, zenbait pertsonak aldi berean eta koordinaturik egikaritu behar dituztenak (horrelakorik ez baita gertatzen banakako eskubideetan). Hor azaldutako ideietatik atera daitekeenez, erkidego-egoerak berez dakar partaidekideen artean harremanak izatea; harreman horiek izaera pertsonalekoak dira, kreditu izaerakoak, alegia (esaterako, jabekideak gauza artatzeko gastatu duena berreskura dezake; horrelakoetan, kreditu-eskubidea da, diru kopuru hori berreskuratzeko, jabekide batek gainerako jabekideen kontra duen eskubidea; gisa berean, kontu-arrazoiak emateko eginbeharra, taldearen erabakietan parte hartzeko eginbeharra eta abar). Begibistakoa denez, erkideen arteko harremanek izaera pertsonala dute, erkidegoak berak izaera erreala edo pertsonala duen kontuan hartu gabe. Hori dela eta, ez da harritzekoa doktrina tradizionalak aldian aldiko erkidegoak kuasikontratutzat jotzea, erkidego horiek betebehar izaerako harremanak eratzen baitituzte. Lehen esan bezala, erkidegoak izaera kolektiboa du eta erkideek koordinaturik jardun behar dute; horregatik, erkidegoetan proportzionaltasun- eta demokrazia-printzipioak bete behar direla esan bide da: partaide bakoitzaren eskubideak erkidegoan duen balioak zehazten du erkide horren zein neurritan
parte hartuko duen gai erkideetan, hots, kuotak berak zehazten du erkidearen partaidetza. Salbuespenik bada ere, erkidegoaren erabakiak interesen gehiengoaren bitartez (398. art.) edo aho batez (397. art.) hartzen dira. Erkidegoaren izaera kolektiboa den arren, partaideen banakako egoerak errespetatzen dira, partaide bakoitza eskubide independente baten titularra baita. Hori dela eta, askotan esan ohi da bakoiztasuna dela erkidego arruntaren ezaugarria. Bakoiztasun horrek adierazi nahi du talde moduan burutu beharreko jarduerak ahalik eta gutxien izan behar direla, erkide bakoitzak bere eskubidea egikaritzeko askatasun handia izan behar duelako (berbarako, 399. artikulua). Bakoiztasun edo indibidualismo horren adierazpenik gorena da erkidegoak legegilearen ikusiezina jasan izan duela betidanik; izatez, legeak berak erkidegoa azkentzea ahalbidetzen du zenbait bidetatik: zatiketa-akzioa eratxikiz; pro indiviso egoerari eusteko itunak mugatuz; erkideei atzera eskuratzeko eskubidea emanez, partaidetzak pila daitezen (KZren 1522. art.) etab. D) Objektua Kode Zibilak ÂŤondasun-Âť erkidegoa arautzen badu ere, titularkidetasuna berez eskubideen gainekoa da beti; hortaz, eskubideak baino ez daude erkidegoan. Hori horrela dela, badirudi Kode Zibilak ondasunen gaineko eskubideen erkidegoa arautzen duela; horixe atera daiteke ÂŤondasunÂťei buruzko aipamenetik (bai eta sistematikaren ikuspuntutik ere, erkidego arrunta KZren II. liburura biltzen baita). Hori dela eta, (ondasunen gaineko) eskubide errealak erkidegoan izan daitezke. Ezbairik gabe, hori baiezta daiteke jabetzari buruz, jabekidetasuna baita 392. art.aren eta ondorengoen eredua. Gozatzeko eskubide erreal mugatuak ere erkidegoan izan daitezke, eta 392. art. eta ondorengoak aplikatzen zaizkie; arean, arauek gozatze-eskubide erreal mugatuei buruzko aipamen zehatzak egiten badituzte ere (ikus Kzren 469, 521, 531, 535.2, 1514, 1515 eta 1642. art.ak), arauon helburua ez da erkidego horiek erkidego berezi gisa arautzea. Kreditu-eskubideen titularkidetasuna KZren 392. art.tik
eta ondorengoetatik kanpo geratzen da, araubide berezia baitu. Hala ere, erkidego zatiezinean den kredituari dagokionez zalantzak sortu izan dira; horrelakoetan, ondasun-erkidegoari buruzko arauak aplikatu izan dira, erkidego zatiezin horiei buruzko arau zehatzak oso urriak direlako. Dena dela, MIQUELek maisutasunez adierazi izan duen moduan, ez dira aplikatu behar zatiketari buruzko arauak. E) Eraketa edo sorrera Aurrerago adierazi dugun moduan, eta KZren 392.1 art.tik atera daitekeenez, erkidego-egoera legearen zuzeneko ondorea da. Oro har, erkidegoa eratzen da eskubide baten titulartasuna pertsona batzuei aldi berean dagokienean, salbu eta titularkidetasun hori beste erregela batzuen menpe jartzen denean. Bestela esateko, eskubide baten titulartasuna pertsona batzuei eratxikitzen zaienean titularkide gisa, orduan erkidegoa eratzen da. Erkidegoa eratzeko, beraz, bide desberdinak dira. Lehenengo eta behin, borondatezkoa ez den erkidegoa edo aldian aldikoa aipa daiteke; erkidego mota hori berez eratzen da, hau da, erkideek ez dute borondatez erkidegoa eratzen. Horrelako erkidegoak eratzen dira, esaterako, KZren 381 eta 382. artikuluek arautzen duten bateratze- edo konmistio-kasuetan, eta zenbait pertsona aurreko jabearen oinordekoak direnean mortis causa (hala ere, azken kasu horietan zalantzan jar daiteke borondatea dagoen ala ez, eskuraketa gauzatu dadin beharrezkoa delako jaraunslearen onarpena eta, gutxienez, legatuhartzaileak jaraunspen hori ez arbuiatzea). Erkidegoa dagoelako legezko presuntzioak ere badira, adibidez, KZren 1441. artikuluan; arauetan ezarritako presuntzio horiek zuzeneko eragingarritasuna dutenez gero, erkidegoa eratutzat jotzen da. Bigarrenik, erkidegoa era daiteke, subjektu batzuek euren borondatez zerbait eskuratzen dutenean. Horixe gertatzen da zenbait subjektuk gauza bat erosten dutenean (ulerbidez, enkanteetan adjudikaziodun batzuek ondasun bat eskuratzen dutenean; ENZNk 1992ko urriaren 16an emandako ebazpena) edo gauza bera pertsona bati baino gehiagori dohaintzan ematen zaionean (besteak beste, 1339. art., 1353. art.ak dioena gorabehera). Antzeko gauzaren bat gertatzen da titulartasunaren
zati bat eskualdatzen denean, hots, gauza baten jabe bakarrak gauza horren zati bat inori eskualdatzen dionean, pro indiviso egoera sorraraziz (horrelakoetan, zati hori eskuratzeko arrazoirik bada, bai kuotaren salerosketa, bai dohaintza eta abar). Aiurri berean, erkidegoa eratuko da zenbaitek euren artean elkar trukatzen dituztenean jatorriz baterakoiak ziren titulartasunen kuotak; esaterako, hasieran finka independenteak eta mugakideak ziren batzuk elkartu dira finka bakarra osatzeko eta, ondorioz, finka horien jabeek erkidegoa eratzen dute (HEren 45.2 art.ak arautzen du elkartze hori). Horiek horrela, benetako zalantzak sorrarazten dituen kontua hauxe da: Zuzenbide tipotik kanpoko erkidego kontraturik egin daitekeen ala ez, horren helburua dela subjektu batzuen eskubideak erkidegoan jartzea, erkidegoa eratzeko. Ondore hori lor daiteke Zuzenbide tipoaren barneko kontratu batzuen bidez bakarrik, hala nola, kuoten elkarrekiko trukaketaren bidez, sozietate kontratuaren bidez (ÂŤerkidegoan jartzeaÂť baita horren helburua) eta abar. F) Partaidetzaren zenbatekoa Erkideen kuotak edo partaidetzak proportzio erlatiboen bidez adierazten dira, proportzio horiek neurtzen dutela partaide bakoitzaren eskubideak duen balioa. Erkidegoa eratzen duen egitatea zein izan, eta horren araberakoa da kuotak kasuankasuan duen balioa (esaterako, ondasun bat erkidegoan erostea eta prezioa erosle ezberdinek ordaintzea kopuru desberdinetan; edo KZren 381. artikuluaren kasua, balio ezberdineko gauzak nahasten edo bat egiten dutenean), edo erkideek euren eskubidearekin egiten dituzten negozioen araberakoa (adibidez, erkide batek beste bati bere partaidetzaren zati bat eskualdatzen dionean, lehenengo erkidearen zatiak zuen balioa gutxituz eta bigarrenarena handituz) eta abar. Aurrean esandakoari helduta, partaidetzen balioa kasuankasuan zehaztu behar da. Zernahi gisaz, balio hori zehaztu ez denean (batez ere, hirugarrenei begira, azken horiek ez baitakite jakin erkide bakoitzak erkidegoan duen partaidetzaren benetako zenbatekoa), KZren 393.2 artikulua aplikatuko da ordezko
erregela moduan; artikulu horrek iuris tantum erako erregela edo presuntzioa ezartzen du: kuotak berdinak direla uste da, kontrakoa frogatzen ez den bitartean. Nolanahi den ere, presuntzio huts horretan oinarrituz, ezin da Jabetza Erregistroan partaidetzaren inskripziorik egin, Jabetza Erregistroan zehatz eta mehatz adierazi behar baita, matematikaren bidez, erkide bakoitzaren partaidetza balioaren zenbatekoa (HEren 54.1 art.). G) Kuotaren eginkizunak Oinarrian, kuotaren bitartez balio erlatiboa ematen zaie erkideen eskubideei, hots, kuotak zehazten du erkide bakoitzak gauza erkidean duen zatiaren balioa. Gisa berean, neurri horrek (kuotak, alegia) adierazten du erkideei dagozkien ahalmen eta eginbeharretan erkide bakoitzak duen partaidetza (KZren 393.1 art.). Kuotak ere erkideen botoaren balioa neurtzen du, gauza erkidearen administrazioari buruzko erabakiak gehiengoz hartu behar direnean (398. art.); gehiengoa zenbatzeko, partaidetza guztien balioa hartzen da kontuan eta ez, ordea, erkide kopurua. Halaber, kuotak zehazten du gauza erkidea zatitzean erkide bakoitzari dagokion zatia. 174. Erkidego arruntari buruzko arauen aplikazio-esparrua A) Erkidego edo titularkidetasunari buruzko araubide-aniztasuna KZren 392. artikuluak eta ondorengoek erkidego arrunta arautzen dute, eta horixe da pro indiviso egoerei buruz Espainiako Zuzenbidean ohikoa den araubidea. Edozein modutara ere, arau horiekin batera, badira erkidegoei edo pro indiviso egoerei aplikatu beharreko beste arau batzuk. Hortaz, noraezekoa da kasuankasuan aplikatu beharreko arauak zeintzuk diren zehaztea. B) Erkidegoa eta sozietatea Orokorrean esan daiteke sozietatearen eta erkidegoaren
artean ez dela nahaste handirik sortzen, bi erakunde horiek erabat ezberdinak direlako: sozietatea kontratua da, hots, betebeharren iturria eta ondare eratxikipenen titulua; erkidegoa, berriz, titularkidetasunaren ondorioz sortutako egoera da. Ikuspuntu horretatik, ulerkera klasikoa egokia da; ulerkera horren arabera, sozietatea kontratua da eta erkidegoa, ordea, ez. Edonondik begira dakiola ere, hainbat arrazoi dira titularkidetasun egoerak eratzeko; arrazoi horietako bat sozietate kontratuak burutzea (eta betetzea) izan daiteke, kontratu horren bidez bazkideek zerbait ÂŤerkidegoan jarriÂť nahi dutelako (1665. artikulua). Zernahi gisaz, sozietate kontratu orok berez ez dakar erkidego-egoerarik. Sozietateari nortasun juridikoa eratxikitzen zaionean, sozietatearen ondarea osatzen duten ondasunak pertsona juridikoarenak dira, ez, aldiz, bazkideenak; beraz, ez da pro indiviso edo erkidego-egoerarik sortzen. Horrez gain, nortasun juridikorik gabeko sozietateak izan daitezke (eta badira izan); halakoetan, ondasunak bazkideenak dira, ondasun horien titularkideak baitira bazkideok. Horretara, sozietate kontratuen ondorioz erkidegoak era daitezke. Edozein modutan ere, sozietate kontratuen ondorioz eratutako erkidegoei araubide berezia aplikatzen zaie. Araubide hori erkidego arruntari buruzko araubidetik bereizten da; bata eta bestearen arteko antzekotasunak ugari diren arren, 1665. artikulua eta ondorengoak beren beregi egin ziren, sozietatearen dinamikak sorrarazten dituen beharrizanei erantzuteko. Gauzak horrela, sozietate kontratuen ondorioz eratutako erkidegoei ezin zaizkie aplikatu erkidego arruntaren arauak. Agidanez, azken baieztapen hori KZren 1669.2 art.aren aurkakotzat jo daiteke; artikulu horren arabera, nortasun juridikorik gabeko sozietateei ÂŤondasun-erkidegoei buruzko xedapenakÂť aplikatzen zaizkie. Hori dela eta, nortasunik gabeko sozietateetan titularkidetasun egoerak sorrarazten direnez gero, erkidegoaren arauak aplikatu behar direla ematen du. Dena dela, gorago aipatutako artikulu hori egoki ulertuz gero, esan daiteke bazkideen artean ez direla erkidego arruntaren arauak aplikatzen, ezpada sozietate kontratuarenak: sozietatea da bazkideak lotzen dituen kontratua eta sozietareari buruzko arauak dira kontratu harreman horien lege-araubidea. Hortaz, KZren 1669.2 art.ak erkidego arruntaren arauetara jotzen duenean, hirugarrenak babestu nahi ditu. Sozietate kontratuak hirugarren horiek lotzen ez baditu ere, kontratu horrek eratorritako eskubide errealen titularkidetasunak eragina du hirugarren horiengan; orduan, nortasunik gabeko sozietatea erkidego arrunt hutsa da hirugarrenei begira. Horregatik aipatzen ditu, hain zuzen ere, KZren
1669.2 artikuluak ondasun-erkidegoei buruzko xedapenak.
C) Erkidego arrunta, hitzarmenezko erkidegoa eta ustiapen erkidegoa Sozietate eta erkidegoaren arteko bereizketari lotuta, beste arazo bat agertzen da. Batzuetan, hainbat pertsonak kontratu bat egiten dute (esanbidez edo isilbidez), zenbait ondasun-erkidegoan jartzeko (edo beste arrazoiren bat dela medio, guztiei dagozkien ondasunak pro indiviso egoeran iraunarazteko) eta ondasun horiek guztien onuran ustiatzeko. Kontratu horrek eratortzen dituen (edo geroago bereganatu diren) titularkidetasun egoerak arautzeko, zein arau mota aplikatzen da? Erkidegoari buruzko arauak ala sozietateari buruzkoak? Bada, partaideen borondateak eratu eta iraunarazten badu erkidego-egoera, eta, ondasunak artatzeko eta erabiltzeko helburuez gain, erkidegoak beste helburu batzuk baditu, erkidego hori ÂŤustiapen erkidegoaÂť edo erkidego dinamikoa da eta horri ezin omen zaio aplikatu erkidego arruntari buruzko araubidea (hirugarrenei dagokienez izan ezik, 1669.2 art.aren esanguran). Interpretazio horren arabera, KZren 392. artikulua eta ondorengoak ez zaizkie aplikatuko hitzarmenezko jatorria duten erkidegoei, nahiz eta ustiapen erkidegoak izan ez (adibidez, ondasun bat erabiltzeko helburua besterik ez duten erkidegoak). Dena dela, kasu horretan zerbait ÂŤerkidegoan jartzekoÂť kontratu autonomorik burutzen ez den arren (ezta Zuzenbide tipoaren barneko kontraturik ere), gehienetan hipotesi hori bi kasu hauetan bakarrik gertatzen da: subjektu desberdinek eskuratze-negozio bat egiten dutenean (hala nola, erosketa, dohaintza eta abar), edo titular bakarrak bere eskubidean parte hartzeko aukera ematen dietenean beste batzuei, kostubidez zein dohain bidez. Halakoetan, esangura hertsian erkidegoak eratzen direnez gero, erkidego arruntari buruzko arauak aplikatu behar dira. Antza denez, ez da egokia kasu horietan sozietate kontratuaz hitz egitea; arean ere, 1678. art.an oinarrituta, aditu batzuek kontrakoa dioten arren, Espainiako Zuzenbidean ezinezkoa da ondasun bat erabiltzeko helburua besterik ez duten sozietateak eratzea.
D) Erromatarren erkidegoa eta germaniarren erkidegoa Gorago azaldu izan dugunez, erromatarren erkidegoaren edo kuotetan zatitutako erkidegoaren egituran dago oinarrituta erkidego arruntari buruzko araubidea. Horren ondoan bada beste eredu bat: germaniarren erkidegoa, erkidego arrunta edo Gesamthanda, hain zuzen ere. Titularkidetasuna antolatzeko modu hori, batetik, ez da errealitatean sustraitzen, eredu teorikoa delako eta, bestetik, muga zehaztugabeak ditu. Gesamthand horren oinarrizko ezaugarriak hauexek dira: lehenengo eta behin, erkideen artean lotura pertsonalak daude (lotura pertsonal horiek partzuergo egoeren oinarria eratzen baitute); bigarrenik, kuota xedaezina da (are gehiago, ez dago kuotarik); eta hirugarrenik, ez dago zatiketa eskatzeko aukerarik. Nabaria denez, erkidego arruntarekin alderatuz gero, esan daiteke germaniarren erkidegoan erkide guztiek batera dituzten ahalmenak zabalagoak direla, eta erkideek banaka dituztenak, ordea, murritzagoak. Espainiako Zuzenbidean, ez da germaniarren erkidegorik. Hala ere, autore askoren iritziz, titularkidetasun egoera batzuk eredu teoriko horretan oinarritzen dira. Autore horien ustetan, germaniarren erkidegoak izango lirateke, besteak beste, jaraunspen erkidegoa, irabazpidezko ondasunen sozietatea (ikus ENZNk 1983ko otsailaren 2an emandako ebazpena) eta mendien gaineko herri-aprobetxamenduak (edo herri-mendi erkideak). Edonola ere, hori oso eztabaidagarria da. Jaraunspen erkidegoa eta irabazpidezko ondasunen sozietatea (irabazien gaineko sozietate unibertsalaren antza duena) egoera bereziak dira, euren objektua ez delako ondasun zehatz bat (edo batzuk), ezpada ondasun multzo bat (beraz, jarauntsiko ondasunen multzoa eta irabazpidezko ondarea osatzen duten ondasunen gain ez dago kuota zehatzik). Gainera, jaraunspen erkidegoa hobeto egokitzen zaio kuotetan zatitutako erkidegoari, kasu horietan badelako izan jaraunskideen kuotarik (edozein jaraunskidek kuota xeda dezake, bai eta erkidegoaren zatiketa eskatu ere). Herri-mendiei dagokienez, 1980ko maiatzaren 11ko Legearen 5.1 art.ak gaitasun juridikoa ematen die horiei; kontrara, 2.1 art.ak dio mendien gaineko jabetza auzotar guztiei dagokiela erkidegoan. Egia esan, erkidego bereziak baino ez dira horiek eta, halakoetan (irabazpidezko ondasunen sozietate eta herri-mendien kasuetan, alegia), germaniarren erkidegoa aipatzeak bi helburu baino ez ditu: batetik, erkidego arruntaren eskematik urruntzen direla adieraztea eta, bestetik, erkidego arruntari buruzko arauak ordezko erregela gisa aplika daitezen eragoztea, kasuan kasuko araubide bereziak izan ditzakeen arauketa hutsuneak betetzeko.
E) Erkidego unibertsalak Esan berri dugunez, titularkidetasun egoera denean (ez ondasun zehatz baten gain edo bakan kontuan hartzen diren zenbait ondasunen gain, baizik eta banandutako ondarea osatzen duen ondasun eta eskubide multzoaren gain edo antolamendu juridikoaren ikuspuntutik arauketa bateratua izan behar duen ondarearen gain), desberdinak dira erkide bakoitzak partzuergoaren masa osatzen duten ondasun bereziei begira duen jarrera eta gauza zehatzaren jabekideak duena. Lehenengo kasuan ez da ondasun zehatzen gaineko kuotarik; erkide guztiek dute ondasun-multzoaren gaineko kuota bat, eta zatiketa egin eta gero ondasunak adjudikatzen direnean, kuota hori beteko dute ordu arte masa erkidea osatzen zuten ondasunek. Horregatik, partaide batek ezin du, bere kabuz, ondasun zehatz baten gaineko kuotarik xedatu (hala ere, ondasun zehatz bat edo ondasun baten gaineko kuota zehatz bat xeda dezake baldintza batekin: ondasun edo kuota hori erkide horri adjudikatzea erkidegoa zatitzen denean: KZren 399. art. in fine). Horixe gertatzen da jaraunspen erkidegoetan eta irabazpidezko ondasunen sozietateetan. Dena dela, bi erakunde horien azterketa ez dagokigu lan honetan. Nolanahi den ere, hauxe azpimarratu behar dugu bukatzeko: erkidego kasu horiek araubide berezia dute (jaraunspen erkidegoaren araubidea osatugabea den arren); hori dela eta, ezin zaie zuzenean aplikatu erkidego arruntari buruzko araubidea, KZren 392.2 art.aren interpretaziotik atera daitekeenez (MIQUEL). F) Araubide berezia duten beste erkidego batzuk Goian aipaturiko erkidego unibertsalez gain, asko dira araubide berezia duten erkidegoak. Erkidego horiek bereziak dira, euren objektua dela medio, eta objektu horien berezitasunak arautzeko, araubide berezia eman behar baita. Zehaztasun zorrotzetan sartu gabe, ondokoak azpimarra daitezke: ontzien gaineko jabarikidetza (MKren 589. art.ak eta ondorengoek arautzen dute; izan ere, ustiapen erkidegoa da, artikulu horiek aplikatzen baitzaizkie merkataritzako ontzi moduan ustiatutako ontzien gaineko erkidegoei); Kanarietako uren gaineko erkidegoak eta jaraunspenak (1956ko abenduaren 27ko Legea eta Kanarietan emandako uztailaren 26ko 12/1990 Legea); mehelina (KZren 571. art. eta ondorengoak) eta, azkenik, gorago aipatutako kasuak, alegia, elkarlanean egindako lan
intelektualak eta akzioen titularkidetasuna. Horien guztien araubidea toki egokian azalduko dugu. Erkidego horiei euren ÂŤxedapen bereziakÂť aplikatzen zaizkie, xedapen berezi horien aplikazioak alboratu egiten baitu erkidego arruntari buruzko arauen aplikazioa (KZren 392.2 art.). Oro har, araubide berezi horien arauketa nahiko urria da. Horregatik, erkidego arruntari buruzko araubidea aplikatu behar da ordezko araubide gisa, horrexek arautzen baititu titularkidetasun-egoera arruntak. Edozelan ere, kasuankasuan aztertu behar da ordezko araubide hori aplikatzea komenigarria den ala ez. Esangura horretan, ordezko aplikazio hori ez da batere egokia elkarlanean egindako lan intelektualetan; berebat, ezin da araubide hori ordezko moduan aplikatu, ez mehelinaren kasuan, ezta merkataritzako ontzien gaineko jabarikidetzan ere (azken hori sozietatea baita eta egon badagoela uste baita). Hori dela eta, kontu handiz egin behar da erkidego arruntari buruzko arauen ordezko aplikazioa.
G) Erkidego arruntari buruzko araubidea eta xedapen arauemaile horien izaera KZren 392.2 art.aren ildotik, sarritan esan bide da erkidegoari ondoko arauak aplikatzen zaizkiola: lehenik, erkideen artean hitzartutakoak; bigarrenik, erkidegoaren beraren araubide berezia (halakorik baldin bada); eta, azkenik, KZren 392. artikulua eta ondorengoak. Hala ere, horrek ez du esan nahi erregela horiek aplikatzen direnik erkideen arteko itunik ez denean bakarrik, ezta 392. artikulua eta ondorengoak guztiz eskuemaileak direnik ere. Artikulu horien artean batzuk aginduzkoak dira eta interesdunen arteko itunak ezin ditu artikulu horiek bazter utzi. Aurrerago azaldutako guztia aintzat hartuz, MIQUELek, irizpide egokiagoa erabiliz, 392.2 art.ari buruzko beste ulerkera bat eman du: bigarren lerrokada horrek 392.etik 406.erako artikuluen aplikazio-esparrua zehazten du, hots, erkidego arruntaren esparrua mugatzen du. Horren arabera, artikulu horiek aplikatzen dira erkidegoa eratu denean, eraketa hori eragin duen kontraturik izan gabe eta xedapen berezirik gabe. Haatik, erkidegoaren eraketa (eta, batez ere, sozietatearena) eragin duen kontraturik eta xedapen berezirik izanez gero, kasu horretan ez dago erkidego arruntik, beste zerbait baino. Halakoei erkidego arruntari buruzko arauak aplikatuko litzaizkieke ordezko erregela moduan bakarrik, ordezkotasun hori bidezkoa den neurrian, behinik behin.
KZren 392.2 art.tik kanpo daude, beraz, erkideek egiten dituzten itunak, euroi erkide gisa dagozkien ahalmenak ituntzeko (esaterako, gauzaren erabilera eta administrazioari buruzko itunak, zamen ordainketari buruzkoak, erkidegoaren indibiso egoerari edo egoera horren era ezberdinei buruzko itunak eta abar). Hau da, artikulu horretaz landa geratzen dira erkidego-egoerak eratorritako ahalmenen edukia mugatzen duten itunak. Itun horiek, orokorrean, baliozkoak dira, aginduzko arauak urratzen ez badituzte eta moral zein ordena publikoa hausten ez badute (KZren 1255. art.tik atera daitekeenez). §50. ERKIDEEK BANAKA DITUZTEN AHALMEN ETA EGINBEHARRAK 175. Banakako ahalmenak gauza erkidearen gainean A) Erabilera KZren 394. art.ak arautzen du gauza erkidearen erabilera. Dena den, erkideek euren erara arautu dezakete erabilera hori, legearen arauketa baztertuz. Ikuspuntu horretatik, erabilerari buruzko arauak eskuemaileak dira neurri handi batean, arau horien edukia alda daitekeelako; geroago ikusiko dugu aldaketa hori erkideen gehiengoz ala aho batez egin behar den. Ordezko lege-araubideari helduta, KZren 394. artikuluaren arabera, erkidegoaren partaide bakoitzak gauza erkideak erabili ahal izango ditu, muga batzuen menpe. Gauza erkidea erabiltzeko ahalmen hori erkide bakoitzari dagokio; izan ere, erkideak gauza erkidea osoosorik erabil dezake, ez berari dagokion zati ideala bakarrik. Legegileak uste du gauza indibiso egoeran dela eta, horren ondorioz, gauzaren erabilera ere indibisoa dela. Horregatik, aditu batzuen ustez, KZren 394. art.ak gauza erkidearen erabilera solidarioa barneratzen du. Ez da, beraz, kuotaren eta erabiltze-ahalmenaren arteko loturarik; horren ondorioz, partaide guztiek gauza erkidea erabiltzeko ahalmen berbera dute. Bestalde, 394. artikuluak aipatzen duen erabilera, gauzaren zuzeneko erabilera izango litzateke. Hala ere, jabekideek euren erabiltze-ahalmena laga diezaiokete hirugarren bati (399. art.); lagapen hori diru truk
eginez gero, errentamendua eratzen da. Horrelakoetan, errentariak erkide errentatzailearen eskubide bera du; ondorenez, pilatu egingo dira errentariaren erabiltze-eskubidea eta errentatzaile ez diren gainerako jabekideen erabiltze-eskubideak. KZren 394. art.ak berak mugatu egiten du erkide bakoitzak duen erabiltze-ahalmena. Lehendabiziko muga da erkideek gauza erkideak erabili behar dituztela, «euren xedearekin bat etorriz»; modu negatiboan esanda, erabilerak ezin du gauzen xedea aldatu. Gauzaren xedea da, izatez, gauza horren gain egin daitekeen erabilera, gauzaren izaeraren arabera edota partaideen arteko hitzarmenaren arabera (esate baterako, koadroak egiten dira, jendeak horiek begira ditzan; hori berori da, izan ere, koadro baten «berezko» xedea). Batzuetan, dohaintzaemaileak eta testamentugileak zehazten dute zein izan behar den gauzaren xedea, dohaintza edo testamentuan modu bat ezarriz. Analogiaz, 1695.2 artikulua aplikatu daiteke: tokian tokiko ohiturak ere gauzaren xedea finka dezake. Erkideek gauzaren xedea erabakitzen dutenean, erabaki hori aho batez onartu behar dute, horrek «aldakuntza» badakar (397. art.); gehiengoa nahiko da, ordea, administrazio egintza denean (398. art.). Bigarren mugari helduz, erkideen erabilera pribatiboa burutu behar da «erkidegoaren interesari kalterik egin gabe». «Erkidegoaren interes» adierazmoldea oso eztabaidagarria bada ere, badirudi erkideen interesen batuketa besterik ez dela (BELTRÁN). Hortaz, kontua da erkidegoaren interes hori nola zehaztu. Autore askoren iritziz, erkideen gehiengoak finka dezake erkidegoaren interesa, KZren 398. art.tik atera daitekeenez. Ondorio hori zalantzagarria da, kontuan izanik arau horrek gutxiengoaren interesak babesten dituela, epaiketara jotzeko aukera ematen baitu; zernahi gisaz, ondorio hori onar daiteke. Gauza erkideak bakarka erabiltzeko ahalmenaren hirugarren muga hauxe da: partaide guztiek gauza erkideak erabil ditzakete, «gainerako partaideei gauzok euren eskubidearen arabera erabiltzea eragotzi barik». Aditu batzuen ustez, gainerako partaidekideen «eskubidea» da gauza erkideak kuotaren arabera erabiltzeko eskubidea. Baina horrela izan balitz, legegileak «beraien kuota», «zatia» edo antzeko adierazmoldea erabiliko zukeen. Hori dela medio, hobe da ulertzea «eskubide» adierazmoldeak erabiltze-«ahalmena» adierazi nahi duela (395. art.an gertatzen den bezala). Hortaz, partaide orok ahalmena du
gauza erkidea osorik erabiltzeko, baina ezin die gainerako partaidekideei eragotzi gauza hori osoosorik erabiltzea. Horiek horrela, erkideek erabiltze-ahalmen hori kasuankasuan egoki dezakete akordio bidez. Erkideek hitzar dezakete gauza erkidea zatika erabiltzea (partaidekide bakoitzak gauza erkidearen zati zehatz bat baino ez du erabiliko modu esklusiboan, erabilera zatitu ahal bada bederen) zein epeka erabiltzea (esaterako, urtero erkide bakar batek gauza erkidea erabiliko du modu esklusiboan eta hurrengo urteetan beste guztiek txandaka). Berebat, partaideek erabaki dezakete ondokoa ere: erkide bakar baten esku uztea gauza erkidearen erabilera (horretarako ordainduz ala ordaindu barik), gainerako erkideak erabilera horretatik baztertuz, edo erkide ez den batek erabiltzea gauza hori. Ez da batere arazorik akordio horiek onartzeko, horiek aho batez hartu izan badira; izan ere, ahobatezko erabakietan partaidekide guztiek erabakitzen dute euren erabiltze-ahalmenarekin zer egin nahi duten. Zailagoa da, ordea, kasu horietan gehiengoari eratxikitzea erabakitzeko ahalmena. Beste era batera esateko, kontua da zehaztea, KZren 398. art.ak aginduzko izaera duen ala ez: aginduzko izaera badu, erkide guztiek izan behar dute gauza erkidea erabiltzeko ahalmena eta inork ere ezin die ahalmen hori kendu euren adostasunik gabe. Hori dela eta, gure ustez, jabekide bakar bati erabiltze-ahalmen esklusiboa emateko, erkide guztiek ahobatezko adostasuna eman behar dute, bi kasu hauetan: erabilera hori sei urtetik gora luzatzen denean edo legezko luzapena duen errentamendua denean (KZren 272.4 art., analogiaz). Halaber, jabekidetasun-kuotaren balioa eta erabiltze-kuotarena bat ez datozenean, hau da, euron artean korrelaziorik ez dagoenean, kalteak izan ditzaketenek ere euren adostasuna eman behar dute; gauza bera esan daiteke, jabekide bati erabiltze-ahalmena erabat kentzen zaionean. Geroago azalduko dugunez, hirugarren bati gauza erkidea errentamendu esklusiboan emateko erabakia ere aho batez hartu behar da; horrelako erabakiekin, jabekideek gauza erabiltzeko zuten zuzeneko ahalmenaren ordez, zeharkako erabilera izango dute errentariaren bitartez. Edozein modutan ere, zalantzazkoa da erregela hori kasu guztietan bete behar den ala
errentamendu jakin batzuen kasuan bakarrik, alegia, sei urtetik gorako iraupena duten edo nahitaez luza daitezkeen errentamenduen kasuan. B) Edukitza Gorago azaldu izan dugunez, erkide guztiek dute gauza erkidea osoosorik erabiltzeko ahalmena. Hori dela eta, zentzuzkoa da erkide guztiei aitortzea gauza erkide osoaren gaineko edukitza izateko ahalmena. Horixe da, hain zuzen ere, KZren 445. art.aren esangura; horren arabera, edukitza, egitate gisa, ezin zaie bi pertsona desberdini aitortu, indibiso-kasuetan izan ezik, eta indibiso-kasu horien artean dago erkidego arrunta. Erkidego kasuetan, edukitzak pilatzen dira, erkide guztiek baitute gauza erkidearen gaineko edukitza. Erkide baten edukitzak ez du baztertzen gainerako erkideek edukitza izateko duten eskubidea. Bestalde, erkide guztiek erkide moduan dute edukitza. Indibiso egoera dela bide, erkide bakar batek edukitzaren gainean gauzatutako egintzek eragina dute gainerako erkideengan. Horretara, erkide moduan edukitzen duenak irabazitako usukapioa ere, gainerako erkideentzat irabazten da (KZren 1930. art.), eta gauza erkidearen gaineko edukitza geldiaraztea guztien kalterako da (450. art. in fine). Hortaz, gorago esan dugunez, ÂŤerkide batek edukitza izateak guztientzat balio duÂť (LACRUZ). Erabilerarekin gertatzen den bezala, edukitzari buruzko itunak egin daitezke, gorago azaldutako baldintza eta betekizunekin. Gauzaren ukantza nola edo hala banatzen bada ere (berbarako, txandaka, zatika, erkide bati edo batzuei bakarrik esleituz), gauzaren ukantza eskutan ez duten erkideak ere edukitzaile dira; bitartezko edukitzaile dira, edukitzaile mota horiei dagokien babesa dutela. C) Luperketa KZren 393. art.ak dioenez, erkide guztiek onuretan parte hartzeko eskubidea dute, euren kuotaren arabera. Onurak dira, izatez, ondasun erkideek ematen dituzten etekin guztiak, bereziki
fruituak, euren izaera edozelakoa dela. Gozamenari buruzko arauak analogiaz aplikatzen dira erkideei dagozkien etekinak zehazteko (altxorra, hildako abelburuak, kalte-ordainak etab.). Oinarrian, erkideen eskubideek duten balio erlatiboa (hau da, kuota) erabiltzen da etekin erkideak banatzeko irizpide gisa. Onuretan parte hartzeko eskubidea banakako eskubidea da. KZren 399. art.ak esanbidez dio erkide orok berari dagozkion fruitu eta onuren gainean erabateko jabetza duela. Edozelan ere, horrek ez du esan nahi erkide bakoitzak bere kabuz jaso dezakeenik gauza erkidearen etekinetan berari dagokion portzioa. Alderantziz, ÂŤonurakÂť jasotzeko eskubidea etekin garbiak jasotzeko eskubidea dela ulertzen da, etekin horiek lortzeko behar izan diren gastuak kendu behar direla. Ondorioz, etekin guztiak batera hartu behar dira kontuan, etekin horien gainekoa baita erkidegoa. Hori dela eta, erkide batek ezin du bere aldetik fruitu zehatzak eskuratu; horretarako, erkide horrek gainerako erkideei eskatu behar die fruituen saldo garbia banatzea, zatiketa egokiaren bitartez. Dena dela, onurak jasotzeko eskubidea gehiengoak hartutako erabakien menpe dago, gauza erkidea hobeto lupertzeko egintzei 398. artikulua aplikatzen baitzaie. Erabiltze-ahalmenari lotuta dagoenez gero, erkide orok eskubidea du gauza erkidea zuzenean lupertzeko, bai eta fruituak nahiz onurak gauzaz jasotzeko ere (399. artikulua). Baina, erabilerarekin gertatzen den bezala, gauza erkidearen luperketari buruzko itunak onartzen dira; itun horien bidez, zuzeneko ustiapen eta luperketaren ordez, zeharkako luperketa ezar daiteke. Zeharkako luperketa da, izan ere, gauzaren erabilera inori errentamenduan (edo antzeko egintza bidez) lagatzea, lagatzaileak berezko fruitu edo industria-fruituen ordez, errentak (fruitu zibilak, alegia) jasotzen dituela. Bestalde, eztabaidagarria da gauza erkidea errentan emateko erabakia administrazio egintza den edo aldakuntza egintza den. Hori argitzeak garrantzi handia du: administrazio egintza bada, erabaki hori erkideen gehiengoak hartu behar du; aldakuntza egintza bada, ordea, aho batez onartu behar da, 398 eta 397. art.etatik ateratzen denez. Arazoa zalantzazkoa izanik ere, aditu gehienen iritziaren kontra, badirudi egokiagoa dela esatea, gauza erkidea errentan emateko erabakia aho batez hartu behar dela, gutxienez, iraupen luzeko errentamenduak eta legezko luzapena duten
errentamenduak onartzeko (LACRUZ). Onuretan parte hartzeko kuotari dagokionez, aintzakotzat izan behar da KZren 393. artikulua eskuemailea dela eta ez aginduzkoa; hortaz, horren kontrakoa itun daiteke. Itun bidez bereiz daitezke, batetik, gauza erkidearen gaineko partaidetzaren kopurakina eta, bestetik, onura edo zametan parte hartzeko kuota. Bereizketa hori onartzeko beharrezkoa da kaltea izan duten erkide guztien adostasuna. Nolanahi den ere, eztabaidagaiak dira itun horren mugak eta ondoreak. 176. Artapen-gastuak A) Gastuetan parte hartzea Gauza erkidearen mantenimenduak, artapenak, hobekuntzak, ustiapenak eta abarrek gastuak dakartzate; are gehiago, jabe izate hutsak gastuak sorraraz ditzake (jabearen erantzukizun objektibo deritzona, ondasunen ukantzaren gaineko zergak eta abar). Erkidegoa eratzen denean, erkide guztiek ordaindu behar dituzte gastuok; hori horretara izan dadin, borondatezko gastu izenekoek erkidegoak berak legebidez erabakitakoak behar dute izan, kontuan izanik gauza erkidea administratzeko edo hobeto lupertzeko egintzak diren ala benetako aldakuntzak diren (ikus infra). Kode Zibilak arautzen du, neurri batean behintzat, gastuak ordaintzeko eginbehar hori; izan ere, 393. art.ak «zamak» aipatzen ditu eta 395.ak beren beregi xedatzen ditu artapen-gastuak. Hor azaldu izan dugunez, KZren 393. artikuluak «zama» adierazmoldea erabiltzen du; adierazmolde horretara biltzen dira eskubide erkidearen titular izateak berez dakartzan gastu guztiak, esaterako, legez ezarritako gastuak (zergak; jabearen kontratuz kanpoko erantzukizuna; automobilen gaineko nahitaezko asegurua; gozamenkidetzaz ari bagara, gozamendunaren gastuak; SALren 40. art.ak araututako akzioen titularkidetasunaz ari bagara, akziodunak ordaindu behar dituen gastuak eta ordainketak etab.). «Zama» adierazmolde horrek hartzen ditu erkidego-egoerak eratortzen dituen gastuak ere: artapen-gastuak, gauza erkidea administratzeko eta hobeto lupertzeko egintzei buruzko erabakietatik segitzen diren gastuak (erabaki horiek gehiengoz hartu behar dira), gauza erkidearen aldakuntza dakarten erabakiek ondorioztatutakoak (azken horiek ahobatezko
erabakiak izan behar direla).
KZren 393. artikulutik atera daitekeenez, erkideen arteko barne harremanetan guztiek dute zama horiek ordaintzeko betebeharra, betebehar hori erkide bakoitzak erkidegoan duen partaidetzaren balioaren araberakoa izanik. Horregatik, gastuak ordaindu dituen erkideak eskubidea du gainerako erkideei proportzio horretan berreskatzeko. Bestalde, edozein erkidek eska dezake biharetziko gastuak ordaintzeko beharrezkoak diren funtsak aurreratzea. Onuretan parte hartzeko eskubideari buruz azaldutakoaren ildotik, zamak ordaintzeko kuota eta erkideak erkidegoan duen partaidetzaren balioa bereiz daitezke. Ordaindu beharreko gastuak badatoz hirugarrenekin zorrak izatea eragin duten egintzetatik (finka erkidearen uzta bildu duten langileen alokairuak, gauza erkidea konpondu duten langileen soldatak eta abar), eta besterik xedatzen ez bada (esaterako, SALren 40. art.ak erantzukizun solidarioa ezartzen die akzioaren titularkideei), arau orokorrak aplikatuko dira erantzukizuna zehazteko hirugarrenei begira. Zorra erkide bakar batek hartu badu, ordezkaritzarik edo berrespenik ez badago eta negozioen kudeaketari buruzko arauak edo 1717. artikulua ezin badira aplikatu, erkide horrek hartzen du bere gain erantzukizuna hirugarrenei begira; alabaina, gainerako erkideei eska diezaieke, berreskaera-eskubidearen bidez, euren arteko barne harremanetan ezarritako proportzioaren arabera. Haatik, zorra erkide guztiek hartu badute, zordunen pilaketari buruzko arauak aplikatzen dira. Solidaritatea agintzen duen legezko edo hitzarmenezko xedapenik ez bada (edo jurisprudentziak solidaritatea aplikatzen dion kasurik ez bada), zorra mankomunatua izango da eta zor hori zatitu ahal izango da (KZren 1137. art. eta ondorengoak), 1138 eta 393.2 art.etatik ateratzen den berdintasun presuntzioa aplikatuz. Erkideek titularkidetasunean dituzten partaidetzak ezberdinak badira, partaidetza desberdinen balioaren araberakoa izango da erkideek hirugarrenei begira duten erantzukizuna. Horixe gertatzen da eragingarritasun errealik gabe gastuen gaineko partaidetza ezberdina denean ere, hirugarrenarentzat itun hori res inter alios acta delako.
B) Artapen egintzak gauzatzera behartzeko ahalmena Erkide bakoitzari dagokio gauza erkidea artatzea. Horretarako, KZren 395.1 art.aren arabera, edozein erkidek gainerako erkideei eska diezaieke gauzaren artapen-gastuak
ordain ditzaten. Artikulu horren bidetik esan daiteke, batetik, gauza erkidearen artapena eskatzeko ahalmenik badela eta, bestetik, erkide orok duela artapenak dakartzan gastuak ordaintzeko eginbeharra. Erkide oro legebideztaturik dago gauza erkidea artatzeko egintzei buru emateko, bai eta gainerako erkideei berreskatzeko ere, horiek gastuen ordainketan duten partaidetzaren arabera; bestalde, erkide orok eska diezaieke gainerako erkideei nahitaezko artapen egintzak gauza ditzaten, gastuak erkide guztien arteak ordainduko direla. Horregatik, erkide guztien eginbeharra da gastuak ordaintzea, ordainketa egitea eskatzen zaien unetik, ez beharrizana sortu den unetik (MIQUEL eta AGk 1987ko ekainaren 11n emandako epaia). Gauza artatzea banakako ahalmena denez gero, administrazio egintzetatik kanpo geratzen da. Zernahi gisaz, artapena egiteko modua ezartzen duten erabakiei KZren 398. artikulua aplika dakieke. Banakako ahalmen hori erabili ahal izateak ez du esan nahi gainerako erkideak hirugarrenari lotuta geratzen direnik. Berbarako, erkide batek hirugarrena kontratatzen du, horrek konponketa lanak egin ditzan; horrelakoetan, beste erkideak ez dira geratzen hirugarrenari lotuta, ordezkaritzarik, negozioen kudeaketarik etab. dagoenean izan ezik. Hortaz, erkideen arteko harremanen barnean gauzatzen da artapen-gastuak ordaintzeko betebeharra. C) Uko egite askatzailea Gorago azaldu izan dugunez, KZren 395. art.ko 1. lerrokadaren arabera, erkide guztiek ordaindu behar dituzte edozein erkidek erabakitako edo eginako artapen-gastuak. Betebehar zorrotz hori malgutzeko, artikulu beraren 2. lerrokadaren arabera, partaidekideek ahalmena dute ordaintze-betebehar horretatik askatzeko, erkidegoan duten zatiari uko eginez. Erkideek erkidegoan duten partaidetzari uko egiteak, beraz, ondore askatzaileak ditu. Uko egitearen ondoreak dira, lehenengo eta behin, ukoegileak bere eskubidea galtzea eta, bigarrenik, gastuak ordaintzeko betebeharrik ez izatea. Zernahi gisaz, eztabaidagarria da ondore askatzaile hori artapen-gastuetara mugatzen den
(horiek baitira 395. art.ak aipatzen dituenak) ala, horiez gain, beste gastu batzuk hartzen dituen. Esaterako, gehiengoak erabakitzen badu gauza erkidea hobeto lupertzeko inbertsioak egitea (398. art.), eztabaidagaia da erkide disidenteak (ez, ordea, erabakiaren aldeko botoa eman duenak) inbertsio horiek ordaintzeko betebeharra duen, erkidegoan duen zatiari uko egiten badio. Aditu gehienek baietz uste dute. Aldakuntza egintzen ondorioz sortutako gastuei ezin zaie ukorik egin; egintza horiek, edo aho batez onartu dira, edo ez dira bidezkoak eta orduan ez dago horiek ordaintzeko betebeharrik. Uko egiteak partzialak izan daitezke, erkidegoa ondasun bat baino gehiagoren gainean eratzen denean edo, erkidego unibertsal izanik, ondasun batek bakarrik gastuak sortzen dituenean. Halakoetan, edozein erkidek uko egin diezaioke ondasun horretan duen partaidetzari, erkidegoan duen zatiari uko egin gabe; dena dela, erkide horren kuotak ordu arte izan duen balioa berriro doitu behar da, kasuankasuan balio hori gutxituz. Argi denez, ukoegileak ez du zertan ordaindu biharetzi sor daitezkeen gastuak (uko egin duen unetik ez baita erkidea). Ordu arte egindako edo erabakitako gastuei dagokienez, zentzuzkoa dirudi uko egitearen bidez ukoegilea askatzea, gastu horiek onartu ez baditu eta epe laburrean egiten badu ukoa, horrela gainerako erkideek ez baitute uste ordaintzeko asmorik duenik. Parte hartzeko eskubideari uko egiten zaionez gero, eskubide hori zuzenean azkentzen da. Hori dela eta, gainerako partaideen eskubideak gehiagotu egiten dira, lehenago zuten partaidetzen arabera (KZren 544. art.tik ateratzen denez); gauzak horrela, uko egindako zatiaren titulartasunean ez da hutsunerik izango. Partaide zehatz baten alde uko egiten bada, orduan ez da benetako ukoa, partaidetzaren eskualdaketa baino.
177. Partaidetza xedatzea A) Gauza eta kuota xedatzea KZren 399. art.aren arabera, arau orokor gisa, erkide guztiek dute euren eskubidea xedatzeko askatasun osoa, hots, erabateko eskubidea dute aurrerago azaldu ditugun ahalmenek osatzen duten titularkidetasuna xedatzeko. Hortaz, edozein eskubideren titularrak bezala, erkideak ere bere eskubidea xedatzeko ahalmena du. Hala eta guztiz ere, doktrinak eta jurisprudentziak ondokoak bereizi izan dituzte: kuota xedatzeko egintzak eta
gauza erkidea osoosorik xedatzeko egintzak (hau da, kuota guztiak batuz gero berriro eratuko litzatekeen eskubidea xedatzeko egintzak). Bigarren egintza mota horiei buruzko aipamenik ez dago erkidegoari buruzko arauetan; hala ere, aldakuntza egintzei buruzko araubidea aplikatzen zaie (KZren 397. artikulua, hain zuzen) eta aho batez onartu beharrekoak dira. Hor aipatutakoa aintzat hartuta, bereizi egin behar dira erkide batek erkide moduan burututako xedapen egintzak eta erkide guztiek modu koordinatuan burutakoak. Zernahi gisaz, xedapen egintzon objektua aztertzen bada xedapen egintza burutzen duen erkidearen ikuspuntutik, esan daiteke bi kasuotan egoera bera dela. Ondorenez, ezberdintasun bakarra xedapen egintza horien ondorioa da: lehenengo kasuan, hots, banakako xedapena dagoenean, onuradunak eskualdatzen zaiona besterik ez du eskuratuko (partaidekidetza eskubidea edo eskubide hori osatzen duten ahalmenetarik zenbait, ahalmen batzuk bakarrik eskualdatzen direnean); bigarren kasuan, ordea, hasieran gauza bera gertatzen bada ere (partaidekidetza eskubide ezberdinak eskuratzen dira), eskualdaketaren ondorioz pilaketa edo bateratzea gauzatzen da legearen aginduz. Legezko ondore horrek berez dakar eskualdatutako partaidekidetza eskubideak erabateko eta banakako titulartasun bihurtzea. Horixe bera gertatzen da erkide batek apurkaapurka gainerako erkideen partaidetzak eskuratzen dituenean ere: behin partaidetza guztiak eskuratuz gero, erkidegoa azkentzen da pilaketaren ondorioz. B) Partaidetza askatasunez xedatzeko aukera Erkidearen partaidetza eskubideari dagokionez, KZren 399. art.ak ondoko erregela orokorra ezartzen du: erkide bakar batek edo guztiek koordinaturik askatasun osoa dute ondare eskubideak xedatzeko. Erkide orok bere eskubidea xeda dezake eta, horretarako, ez du behar gainerako erkideen adostasunik. Edonondik begira dakiola ere, KZren 399. artikuluak erregela orokorretik salbuetsi ditu (irizpide zuzenarekin) legeak bereberezkotzat eta, hortaz, eskualdaezintzat jotzen dituen eskubideak (esaterako, erabiltze- eta biztantze-eskubide errealak). Beste modu batera esateko, eskualdatze-askatasunari dagokionez, eskubidearen titularkidetasun egoerak ez du aldatzen
eskubidearen izaera: eskubideak askatasunez xeda badaitezke banakako titulartasunpean, titularkidetasunpean ere askatasunez eskualdatu ahal izango dira. Hortaz, erkideek euren artean ituntzen badute partaidetzak xedaezinak direla hirugarrenei begira, itun horiek ez dute eragingarritasun errealik; hala eta guztiz ere, itun horiek ez betetzeak erantzukizuna sortzen du. Partaidetzak askatasunez xeda badaitezke ere (hori berori da erregela orokorra), legeak murrizketa bat ezarri du: KZren 1522. art.ak erkideen arteko atzeraeskuratzea ezartzen du. Horren arabera, partaidetza besterentzen bazaio erkide ez den bati (ez, ostera, beste partaidekide bati), gainerako erkideek, hala nahi izanez gero, besterendutako partaidetza atzera eskuratzeko eskubidea izango dute, partaidetza hori gauza erkidean duten zatiaren arabera banatuz euren artean. Legegilearen asmoa da partaidetzen pilaketa ahalbidetzea eta erkide berrien sarrera oztopatzea; beharbada, gainerako erkideei ez zaielako interesatzen edo ez zaielako komeni erkide berririk izatea. Arean ere, erkidegoak berez eratzen ditu erkideen artean, bai harreman errealak, bai eta betebehar izaerako harremanak ere, eta partaidetza eskualdatzeko gainerakoen adostasunik behar ez denez gero, gutxienez mekanismo hori izan behar da kanpoko baten sarrera galarazteko, erkide xedatzailearen askatasuna murriztu gabe. C) Xedatze- edo kargatze-egintza zehatzak Erkideek erabateko askatasuna dute partaidetza xedatzeko, partaidetza hori osoosorik besteren baitezakete edozein tituluren bidez. Halaber, ondoko egintzak ere askatasun osoz gauza ditzakete: partaidetzaren zati bat besterentzea (halakoetan, partaideak ez du erkide izaera galtzen, baina proportzio txikiagoan izango da erkide); partaidetzaren gainean eskubide erreal mugatuak eratzea (esaterako, kuotaren gaineko gozamena edota hipoteka); partaidetza osatzen duten ahalmen batzuk lagatzea (kuotaren errentamendua, adibidez). KZren 399. artikuluaren lehenengo tartekadurak aipatzen ditu horrelako egintzarik gehienak. Partaidetza besterentzen baldin bada, partaidetza horren
eskuratzailea erkide bihurtu eta erkidegoan sartzen da zuzenean. Horrelako kasuetan, arazoak ager daitezke, erkide xedatzaileak zor eta zama batzuk bereganatu baditu, erkidegoan izan den artean. Bada, erkide xedatzaileak berak du besterentzea egin baino lehenagoko zor eta zamen gaineko erantzukizuna; hau da, eskualdaketak ez du erkidearen erantzukizuna azkentzen, nahiz eta uko egite askatzailerik eman (ikuspuntu horretatik, ezin dira parekatu eskualdaketa eta uko egitea). Baina erkide berriak (eskuratzaileak, alegia) ordaindu gabeko zor horien gaineko erantzukizunik ba ote du? Eta, erantzukizunik izanez gero, zor guztien gainekoa ote du ala propter rem itxuratzen diren eta uko egite askatzailearen babespean dauden zorren gainekoa bakarrik (artapen-gastuen gainekoa, hain zuzen)? Badirudi zor horiek eskualdatzen direla zorren eskualdaketari buruzko erregela orokorren arabera. Partaidetzaren gainean eskubide mugatuak eratu badira, erkidegoa azkentzen denean eskubide horiek indarrean izango dira; hala ere, 399. art.ak in fine xedatzen duenez, eskubide horiek indarrean izango dira, kargatutako partaidetzaren ordainean adjudikatu izan den gauza erkidearen zati gainean. Hor azaldutakoa eskubide zatigarrien alorrean bakarrik gertatzen da, geroago azalduko dugun moduan. D) Gauza zehatza eta zati materialak xedatzea Erkidego arruntetan, edozein erkidek besterentze- eta kargatze-egintzak gauza ditzake, bai bere partaidetza eskubidearen gainean, bai eta gauza erkidearen zati zehatzen gainean ere. Jaraunspen erkidegoetan ere, jaraunslelekide orok eskubidea du jaraunspenaren ondasun zehatz bat xedatzeko. Dena dela, partaidetzak ez du ematen gauza erkidearen zati zehatzen gaineko eskubiderik (zatiak idealak baitira) eta, jaraunspen erkidegoaren kasuan ere, jaraunspenaren ondasun zehatzen gainean ez da eskubiderik; ondorenez, badirudi xedapen egintza horiek ez direla eragingarriak (berrespenik denean salbu, erkide xedatzailearen eta hirugarrenaren arteko kontratua baliozkoa dela), nemo dat quod non habet erregelaren arabera. Hala ere, KZren 399. art.ko azken tartekaduraren aginduz, xedatutako zatia edo besterendutako jaraunspenezko ondasuna erkide xedatzaileari
adjudikatzen bazaio, xedapena edo besterentzea baliozkoa izango da. E) Erkide bakar batek gauza osoa xedatzea Gorago azaldu dugun moduan, hirugarrenak gauza erkidearen gainean banakako eta erabateko eskubidea eskura dezan, beharrezkoa da erkide guztiek aldi berean hirugarren horri euren partaidetzak xedatzea. Hala ere, sarritan gertatzen da erkide batek gauza osoa (bere zati ideala eta gainerako erkideena) eskualdatu nahi izatea gainerako erkideen adostasunik gabe, gauza hori eskualdatzeko ahalmenik gabe eta geroagoko berrespenik gabe. Epai askotan, jurisprudentziak adierazi izan du hor azaldutako xedapen negozioek Zuzenbide osoko deuseztasuna dutela, xedatzaileak ez baitu besterentze-ahalmenik. Horren kontra, MIQUELek uste izan du beharrezkoa dela bereiztea, batetik, betebehar izaerako besterentzea (gehienetan, salerosketa) eta, bestetik, eskualdaketa (negozioaren ondorea, alegia). Lehenengoa guztiz baliozkoa izan daiteke, inoren gauza saltzea ere baliozkoa izan daitekeen moduan; eskualdaketa, ostera, ez da behar den moduan gauzatuko, eskualdatu ahal izateko beharrezkoa baita eskubidearen titulartasuna izatea (jabetza osoa eskualdatzen duela dioen erkideak ez du banakako jabetzarik). Hortaz, erkide horrek bere partaidetza bakarrik eskualda dezake: berak duen jabekidetasun-eskubidea, hain zuzen ere. Nabaria denez, saltzaileak (hau da, erkideak), jabetza osoa eskualdatzeko betebeharra beraren gain hartu eta gero, ez du bere betebeharra betetzen, jabekidetasun-eskubidea bakarrik eskualdatzen duelako. Ondorenez, oker edo doloarengatik salerosketa kontratua deuseztatzeko aukera izateaz gain, erosleak erosketa suntsiaraz dezake, KZren 1460. artikuluaren arau orokorrean (eta analogiaz 1515. art.an) edo ebikzio partzialean oinarrituz. Baina erosle horrek kontratua suntsiarazten ez badu, eskuraketa sendotzen da, erkide saltzailearen partaidetzara mugatuz. Halakoetan, behin erkidegoa zatitu eta gero, eskualdaketa horren ondoreak adjudikatutako zatira mugatzen dira, gainerako erkideei dagokienez (KZren 399. art. in fine).
178. Epaiketan jardutea Erkidego arruntari buruzko arauek ez dute aipatzen zein den erkidek izan dezaketen legitimazio aktibo eta pasiboa, gauza erkideen inguruan sorturiko auzietan. Begibistakoa denez, erkide orok legitimazioa izan behar du, beraren banakako ahalmenak babesteko akzioak egikaritu ahal izateko: gainerako erkideei erreklamatzeko berari onuratan dagokion zatia; gauza erkidea artatzen izan dituen gastuak berreskuratzeko eta abar. Gorago adierazi izan dugun moduan, edozein erkidek edukitza interdiktuak egikaritu ahal izango ditu (baita obra berriari buruzkoa ere), nola hirugarrenen kontra, hala beste erkide batzuen kontra (azken kasu horretan, edukitza atxikitzeko interdiktuari buruz zalantzak dauden arren). Arazoak sortuko dira erkide batek akzio jakina egikaritzean, horren epaiak, erkide auzilaria ezeze, gainerako erkideengan ere eragina duenean. Horixe gertatzen da, esaterako, erkide batek gauza erkidea erreibindikatzeko akzioa egikaritzen duenean; izan ere, kasu horretan, epaileak tituluari buruz erabaki behar du (eta titulu horrek erkidegoa eratu duenez gero, adibidez, batzuen artean egindako salerosketak), epailearen ebazpena zatiezina da eta erkide guztien gain eragina du. Ez litzateke zentzuzkoa izango erreibindikazio-akzioa bidegabekoa izatea erkide batek egikaritzen duenean eta beste batek demandatu beraren aurka egikaritzen duenean, berriz, bidezkoa izatea. Espainiako jurisprudentziak orokorrean bigarren konponbidea onartu du, jarrera hori (MIQUELekin bat etorriz) hiru ideia hauetan labur daitekeela: 1) Erkide oro auzitan sar daiteke erkidegoaren eskubideak babesteko edo egikaritzeko; horretarako, erkide moduan eta erkide guztien onurarako jardun behar du. Auzilariaren aldeko epaia gainerako erkideentzat ere onuragarria izango da, baina kontrako epaiak ez die kalterik egingo. 2) Aurrean azaldutakoa ez da aplikatzen, erkide bat auzitan sartzean, gainerako erkideak horren aurka agertzen badira edo jarduleak guztien izenean diharduela adierazten ez badu (epai batzuek kontrakoa esan arren). 3) Epaiketari adostasuna eman dioten erkideek epaia onartu behar dute, euren interesen kontrakoa bada ere.
179. Zatiketa Edozein erkidek eskubidea du erkidego-egoeraren azkentzea eskatzeko, zatiketa akzio egokia egikarituz. Horren azterketari geroago ekingo diogu. ยง51. ERKIDEEK BATERA DITUZTEN AHALMENAK 180. Administrazioa A) Gauza erkidea administratu eta hobeto lupertzeko egintzak KZren 398. art.aren arabera, erkideen gehiengoari dagokio gauza erkidea administratu eta hobeto lupertzeko erabakiak hartzea. Ondorenez, hori ez da banakako ahalmena (erkide batek gehiengoa duenean salbu), ezpada erkide guztien artean administratu behar da erkidegoa. Edozelan ere, erkideen banakako ahalmena da gehiengoak hartzen dituen erabakietan parte hartzea ala ez. Horregatik, aho batez onartu behar da (eta ez gehiengoz) gauza erkidearen administrazio erabakietatik erkideren bat baztertzea. Administrazio egintzak eta gauza erkidea hobeto lupertzeko egintzak kontzeptu ekonomikoak dira. Egintza horiek gauza erkidea erabili eta ustiatzeko egintzak baino ez dira; horietara bildu behar ditugu xedapen egintzak (esaterako, fruituak besterentzea). Administrazio egintzak dira, egintza juridikoak (kasurako, langileak kontratatzea) zein egintza materialak (finka goldatzea, adibidez). Erkideen gehiengoak gauza erkidea administratzeko ahalmena badu ere, erkideen banakako eskubideak errespetatu behar ditu; horretara, erkideei ezin zaizkie banakako eskubide horiek kendu, euren adostasunik gabe (besteak beste, erkide bati erabilera edo edukitza ahalmena kentzeko erabakiak). Erkideen gehiengoak administrazio egintzak burutzeko duen ahalmen horretatik kanpo geratzen dira aho batez onartu beharreko erabakiak ere (adibidez, gauza erkidearen aldakuntzak). Horregatik, eta aldarazpen onuragarriak egiteko ere ahobatezko onarpena behar dela kontuan hartuta (397. art.), zalantzakoa da
erkide gehiengoak gauza erkidearen itxuraketa aldatuko duen hobekuntzarik erabaki dezakeen ala ez. KZren 398.4 artikuluaren aginduz, erkideen gehiengoak ez ditu administratuko erkideok gauza erkidean dituzten zati pribatiboak. Arau hori jabetza horizontalari aplikatzeko eman bazen ere, antzeko kasuetara hedatzea ere zilegi da, kasu horietan aldi berean badira zati pribatiboak eta erkideak. B) Erabakiak hartzeko araubidea Erabakiak hartzen dira partaidetzen gehiengoz, hots, kontuan hartzen dira partaidetzen balio erlatiboak, eta ez erkide kopurua (398.2 art.). Ondorenez, erkide baten eskubideak gauza erkidearen erdia baino gehiago balio badu, erkideak berak bakarrik har ditzake gauza erkidea administratzeko eta hobeto lupertzeko erabakiak. Gehiengoa dago, erabakia hartzen duten erkideen partaidetzak batzean, balio osoaren erdia baino gehiago dagoenean; beraz, bi erkide baino ez badaude eta balioa erdi bana egiten badute, batek ere ez du izango gehiengorik. KZren 398. art.ak ez du ezer agintzen erabakiak hartzeko prozedurari buruz; areago, ez du zehazten partaide guztiak deitu behar diren, eguneko aztergaien zerrendarik izan behar den eta abar. Hori dela medio, prozedura edozein izanda ere, erabakia baliozkoa da partaideen gehiengoak hartu badu. Baina horrek beste arazo bat dakar; gerta daiteke erkideen gutxiengoak berririk ez izatea hartutako erabakien gainean, askotan batzarretara deituak ere ez direlako. Egoera horrek erator ditzakeen kalte larriak saihesteko, erkide guztiek izan behar dute hartutako erabakien berri, gutxienez epailearengana jotzeko aukera izan dezaten, 398.3 art.aren arabera. Bada, gehiengoz onar daitezke gauza erkidea administratzeko modu desberdinei buruzko erabakiak, esaterako, deialdiaren formalitateei dagozkienak eta abar.
C) Epailearengana jotzeko aukera Erkideen gehiengoak eragin ditzakeen gehiegikeriak eta blokeo egoerak saihesteko, 398.3 artikuluak epailearengana jotzea ahalbidetzen du, artikulu horrek aginduzko izaera duela. Horretara, epaileak neurri egokiak hartuko ditu eta, beharrezkoa
izanez gero, administratzaile bat izendatuko du. Bi kasu hauetan jo daiteke epailearengana: batetik, blokeo egoera sortzen denean, gehiengorik ez dagoelako; egoera hori hainbat kasutan sor daiteke (berdinketa, absentzia, erkideen isiltasuna edo ezezkoa erabakiak hartzean‌ halakoetan ezinezkoa baita gehiengorik osatzea). Ezin da epailearengana jo gehiengoa erabaki zehatz baten kontra azaldu denean. Eztabaidagaia da nola zenbatu abstentzio botoak. Badirudi abstentzioa ez dela erabakiaren kontrako botoa; baina abstentzio horrek gehiengoa osatzea eragozten badu, epailearengana jotzeko aukera izango da. Erkide guztiek dute epailearengana jotzeko aukera. Bigarrenik, epailearengana jo daiteke, gehiengoak hartutako erabakia oso kaltegarria denean gauza erkidegoan interesa dutenentzat; izatez, erabaki hori kaltegarria da gutxiengoa osatzen duten interesdunentzat. Epailearengana jotzeko aukera dute erabakiaren aldeko botoa eman ez dutenak (disidenteak, absenteak, abstenitu zirenak) eta eurek frogatu behar dute kalte larriak izan direla. Badirudi aukera hori edozein unetan erabil daitekeela; zernahi gisaz, 1695.1 artikulua analogiaz aplikatuz gero, erabakia betearazi aurretik erabili behar da. D) Erabakien ondoreak. Disidenteen egoera Erkideek baliozko erabakiak hartzen badituzte, erabaki horiek bete beharrekoak dira partaide guztientzat (398.1 art.), bai erabakiaren aldeko botoa eman dutenentzat, bai eta absente zein disidenteentzat ere. Hainbat esangura eta esparrutan uler daiteke gehiengoz hartutako erabakiak bete beharrekoak izatea. Erkideen arteko barne harremanei dagokienez, lehenengo eta behin, bete beharrekoa izateak adierazi nahi du erabakia loteslea dela, beste erabakirik hartzen ez den bitartean. Dirudienez, gehiengoak hartutako erabakia gehiengoz hartutako erabaki berri batek ordez dezake, nahiz eta bigarren erabaki hori hartu duen gehiengoa eta lehenengoa hartu duena ezberdinak izan. Bigarrenik (erkideen arteko barne harremanen esparruan oraindik), erkideen gehiengoak hartutako erabakia bete
beharrekoa denez gero, erkide guztiek ordaindu behar dituzte gauza erkidea administratu eta hobeto lupertzeko erabakiaren betearazpenak eratorritako gastuak. Gastu horiek lainean banatu behar dira, KZren 393. art.aren arabera. Esangura horretan, erkideen ÂŤzamaÂť dira gauza erkidea administratu eta hobeto lupertzeko erabakiek eratorritako gastuak. Gauza erkidea administratu eta hobeto lupertzeko erabakien ondorioz hirugarrenekin zorrak hartzen badira, erabakiaren aldeko botoa eman zuten erkideek hartzen dituzte euren gain zor horiek, erantzukizuna pertsonala izanik. Eztabaidagaia da erkide disidenteek hirugarrenei begira erantzukizunik duten ala ez; borondatezko ordezkaritzarik, berrespenik edo inoren negozioen kudeaketarik badago, edo KZren 1717. artikulua aplikatu beharrekoa bada, orduan erkide disidenteek erantzukizuna dute hirugarrenei begira. Gauzak horrela, ez da oinarri sendorik esateko gehiengoak gainerako erkideak ordezkatzeko ahalmena duenik, hots, ez dago nahikoa arrazoirik esateko gehiengoak erkide guztiak hirugarrenekin lotzeko ahalmena duela. 181. Gauza erkidearen gaineko aldakuntzak A) Aldakuntza materialak KZren 397. art.aren arabera, jabekideek ezin dute gauza erkidean aldakuntzarik egin, gainerako jabekideen adostasunik gabe, aldakuntza horiek guztientzat onuragarriak izan daitezkeen arren. Ondorenez, aldakuntzak aho batez onartu behar dira, beste modu batera esateko, aldakuntzak egiteko erkide guztien arteko adostasuna behar da. KZren 397. artikulua gauza erkidearen aldakuntza materialei buruz ari da. Jurisprudentziak, berriz, gauza osoaren gainean egindako aldakuntza ÂŤjuridikoakÂť ere artikulu horretara biltzen ditu (xedapen egintzak, batik bat). Gorago azaldu izan dugunez, aldakuntza juridiko horietaz 399. artikulua arduratzen da; alabaina, bata zein bestea oinarritzat hartuz gero, ondorio bat atera daiteke: xedapen egintzak burutzeko beharrezkoa da erkide guztien arteko adostasuna, egintza horiek banakako partaidetza gainditu eta erkide guztiengan eragina badute (MIQUEL).
KZren 397. art.aren aginduz, aldakuntza materialak egiteko debekuak bere barruan hartzen ditu, dela erkide guztientzat onuragarriak izan daitezkeen aldakuntzak, dela kaltegarriak izan daitezkeenak (abantailarik ez dakartelako edo aldakuntza horiek egin dituenarentzat bakarrik direlako onuragarri). Ildo horretan, esan daiteke aho batez onartu behar direla, hau da, gehiengoaren eskumenetik kanpo daudela, gauzaren hobekuntzak eratorritako aldakuntza materialak. Aho batez onartu beharreko aldakuntza materialik den ala ez jakiteko, gozamenari buruzko arauak aplika daitezke analogiaz; horien arabera, gozamendunaren ardura da gozamenean emandako gauzaren forma eta izaera artatzea. Ondorioz, gauza erkidearen forma edo izaera aldarazteko erabakia aho batez onartu behar da; aldakuntza horrek gauza erkidearen forma edo izaera aldatzen ez badu, alderantziz, ahobatezko erabakirik ez da behar, gehiengoz hartutakoa baino. Bukatzeko, edozein erkidek gauza erkideak aldarazten baditu 397. artikulua urratuz, akzesioari buruzko erregelak aplikatu behar dira, beharrezko egokitzapenak eta 単abardurak egin ondoren. B) Egintza zatiezinak Aldakuntza materialez gain, badira erkide guztiek aho batez onartu behar dituzten egintza juridiko batzuk. Egintza juridiko horiek gauza erkidearen gaineko xedapen eta karga egintzak dira. Egintza zatiezinak direnez gero, ezin zaie 399. artikulua aplikatu. Artikulu horrek dioenez, xedapen edo karga egintzak baliozkoak dira, erkide bakar bati dagokion zatiaren gainean gauzatzen badira. Hori dela medio, xedapen eta karga egintzak erkide guztiek gauzatzen badituzte, eskubide erkidea osoosorik kargatu edo xedatuko dute; bestetik, egintza horiek erkide batzuek bakarrik (ez guztiek) gauzatzen badituzte, egintzok ez dute eraginik izango adostasunik eman ez duten erkideen eskubidearen gain, hots, egintza horiek eragina dute adostasuna eman duten erkideen kuotetan bakarrik. Hala eta guztiz ere, egintza zatiezinak ezin direnez pro quota gauzatu, erkide guztiek burutu behar dituzte aho batez, erkide guztien ahalmen eta eskubideetan eragina baitute.
Horren harira, KZren 597. artikuluak hauxe du xedaturik: funts indibiso baten gain zortasunik ezartzeko, jabekide guztien adostasuna izan behar da; kuotaren gainean ezin da zortasunik eratu (lurraren gainean baino), lur hori osoosorik baitago zortasunpean. Jabekide guztiek euren adostasuna ematen ez duten bitartean, batek edo batzuek emandako zortasuna etenda geratzen da. Dena dela, zortasuna eratzeko adostasunak, hori ezariezarian eta ondozondo erkide guztiek ematen dutela, badu eragingarritasun juridikorik: adostasun horrek zortasuna eratzen ez badu ere (erkide guztiek eman arte), adostasuna jadanik eman dutenak (eta edozein titulurengatik euren kausadunak direnak) behartuta daude biharetzi (azken erkideak adostasuna ematen duenean) zortasunaren eraketa ez oztopatzera. §52 AZKENTZEA 182. Azkentzeko arrazoiak, orokorrean Erkidego-egoera azken daiteke hainbat arrazoi direla bide: batetik, eskubide errealak azkentzeko arrazoi orokorrak direla bide (esaterako, eskubidearen objektua galtzea, uko egitea eta eskubidea osoosorik inork usukapitzea) eta, bestetik, eskubide erkidea azkentzeko arrazoi bereziak direla bide (adibidez, gozamenean epea betetzea). Erkidego-egoera azkentzeko arrazoi bereziak dira bateratzea eta zatiketa. Lehenengoak ondore automatikoak ditu; gertatu ere, bateratzea gertatzen da titular batek gainerako erkideen partaidetza eskubide guztiak eskuratzen dituenean [esaterako, erkide guztiek beren eskubidea hirugarren bati xedatzen diotenean edo erkide batek (adibidez, atzeraeskuratzeko eskubidearen bidez) beste guztien partaidetzak eskuratzen dituenean]. Erkidegoa eratzearen kontrako egoera da bateratzea. Erkidego-egoera azkentzeko beste arrazoi berezia (zatiketa, alegia) gauzatzen da, erkide guztiek lege bidez eman zaien banakako ahalmena egikaritzen dutenean; arean ere, erkide guztiek dute pro indiviso egoerari amaiera emateko ahalmena, erkidegoa osatzen duten zati idealak zati zehatz bihurtuz. Indibiso egoerarik ez bada, erkidegoa azkendu behar da. Ondore praktikoetarako, zatiketaren izaerari buruzko
arazorik gehienak jaraunspenaren banaketa aztertzean jorratuko ditugu. KZren 406. art.ak berak jaraunspenaren banaketari buruzko arauetara jotzen du, gauza erkidearen zatiketa xedatzeko; horregatik, lan horretan azalduko dugu zatiketaren izaerari buruzko kontua. Jurisprudentziak, arlo horretan zentzunez jokatuz, bitarteko tesiekin (hau da, partaidetzak erkideei dagozkien eskubideak zehazten duela ulertzen duten tesiekin) bat egiten du, horrek ahalbidetzen baitio erabakiak kasuankasuan ematea, unean uneko inguruabarrak aintzat hartuta. 183. Zatiketa eskatzeko ahalmena KZren 400. art.ak argi eta garbi adierazten duenez, inork ere ez du erkidegoan izateko betebeharrik; jakina dugunez, legegileak beti ezinikusia agertu du ondasun-erkidegoari begira eta horren adibidea dugu 400. artikulua. Edonola ere, Kodeak berak onartzen ditu (murrizketa batzuekin bada ere) gauza erkidea xedatu eta zatitzeko debekuak, pro indiviso itunak, erkidego zatiezin batzuk eta bazkide izaera bananbanan eskualdatzeko ezintasuna (1696. art.). Horiek behar den moduko arrazoiak dira, legegilearen mesfidantza zalantzan jartzeko. Esangura horretan, erkide orori dagokio gauza erkidearen zatiketa eskatzeko banakako ahalmena; ahalmen hori egikarituz gero, erkidego-egoera azkentzen da. Ondorio hori ateratzen da 400. art.tik, actio communi dividundoa baita artikulu horren hasierako agindua betetzeko bideetakoa. Zatiketa eskatzeko ahalmena erkide orori dagokio erkide moduan, ez talde moduan, ahalmen hori ez delako kolektiboa; ahalmena den aldetik, ÂŤedozein unetanÂť egikari daiteke eta ez da preskribatzen (1965. art.: in facultatibus non datur praescriptio). Eskubideen egikaritzari buruzko erregela orokorrak aplikatzen zaizkio zatiketa eskatzeko ahalmen horren egikaritzari. Bereziki, KZren 1705. artikulua aplika daiteke analogiaz; horren arabera, zatiketa eskatzeko ahalmena onustez egikaritu behar da; gaitzustea dela ulertzen da, besteak beste, 1706. art.an deskribatutako kasuan. 184. Erkidego zatiezina
Legegileak badaki gauzaren zatiketa edozein unetan eskatu ahal izateak segurtasunik eza eta, beharbada, kalteak ekar ditzakeela askotan. Horregatik, erkidego zatiezin batzuk onartzen ditu eta gauza erkideak zatitzeko ahalmenaren egikaritzari zenbait murrizketa jartzen dizkio. Erkidego zatiezin bereziez gain, 401. art.aren arabera, ÂŤjabekideek ezin dute gauza erkidearen zatiketa eskatu, horrekin gauza baliogabe suertatzen denean xedetzat duen erabilera betetzekoÂť. Kasu horretan erkidegoa zatiezina da, gauzaren xedea aldatzen denean salbu. Egitezko kasuen artean ereduzkoa da osagai pribatibo batzuen gaineko osagai erantsien erkidegoa (esaterako, elkarren ondoan dauden bi etxebizitzen patio erkidea). Dena dela, erkidego zatiezina izateak ez du esan nahi erkideek indibiso egoera horretan betiko egon behar dutenik; aitzitik, edozein erkidek izaera hori galtzen du, gauza pribatibo hori gauza erkidearen zatiarekin batera besterentzen badu (harako zatia osagai erantsia den aldetik, gauza nagusiarekin joan behar da). 185. Indibiso egoerari eusteko ituna eta gauza erkidea zatitzeko debekua Erkideek izan dezakete gauza erkidea zatitzeko debekua ere. Kodearen 1051. artikuluak beren beregi arautu du testamentugileak agindutako debekuaren kasua. Debekua epe zehaztugabekoa edo epe zehatzekoa izan daiteke, eta epe zehatzekoa denean, ez du gehieneko mugarik. Nolanahi den ere, erkideek zatiketa eska dezakete sozietatea desegiteko arrazoiak direnean (KZren 1700. art. eta ondorengoak), horixe baitio 1051. artikuluaren 2. lerrokadak. Badirudi dohaintzaemaileak ere zatiketa debeka dezakeela, dohaintzaren hartzaileak bat baino gehiago direnean. Debekuez landa, erkideek eurek indibiso egoerari eusteko ituna egin dezakete. Aditu gehienen iritziz, itun horrek esanbidezkoa izan behar du, argi eta garbia, hain zuzen, ez baita itunik delako presuntziorik. Itun hori erkide guztiek egin behar dute eta, horretarako, xedatze-gaitasuna izan behar dute. Eztabaidatu izan da indibiso egoerari eusteko itunak zer-
nolako eragingarritasuna duen. Badirudi egokiagoa dela eragingarritasun erreala duela pentsatzea, itun horrek eratzen duelako erkideei dagokien eskubide errealaren edukia. Horrela bada, itunak eragina du hirugarrenei begira (esaterako, partaidetzaren eskuratzaileari begira) eta Jabetza Erregistroan inskriba daiteke. Indibiso egoerari eusteko itunaren bidez, zatiketa-akzioaren egikaritza eragozten da; hala ere, erkide guztiak ados etorriz gero, gauza erkidea zati dezakete, ahobatezko erabakiek aurretiazko edozein erabaki aldaraz dezaketelako. Kasuan kasuko inguruabarrak kontuan hartuz gero, beharrezkoa izan daiteke hirugarren batek zatiketari adostasuna eman diezaion, indibiso egoerari eusteko ituna hirugarren horren onurarako egin bada (AGk 1992ko abenduaren 31n emandako epaia). Legeak finkatzen du indibiso egoerari eusteko itunaren gehieneko epea: hamar urteko epea, hain zuzen ere. Itun hori hamar urtetik gorakoa bada, baliogabekoa da gehiegizko epe tarte horretan. Itun hori egiten bada eragingarritasun eperik zehaztu gabe, zalantza gehiago sortzen dira; halakoetan, bi irtenbide izan daitezke: bata, epea hamar urtekoa dela ustea izatea eta, bestea, ituna osoosorik deuseztzat jotzea, 400.2 artikuluaren arabera beharrezkoa baita itun hori epe zehatzekoa izatea. Bukatzeko, KZren 400.2 art.ko azken tartekaduraren arabera, indibiso egoera luza daiteke ÂŤbeste hitzarmen baten bidezÂť. Zalantzazkoa da luzapen bakarra itun daitekeen (legeak singularrean aipatzen duelako hitzarmena) ala elkarren segidako eta mugarik gabeko luzapenak jar daitezkeen (dena den, luzapen horiek ezin dira hamar urtetik gorakoak izan). Azken iritzi hori da autore gehienek darabiltena eta, egia esateko, egokiena dirudi, iritzi horren kontrako argudio sendorik ez dagoelako, manuaren hitzezhitzezkotasuna salbu (eta legegileak erkidegoarekin duen mesfidantza kontuan hartu gabe). 186. Zatiketa A) Zatiketa materiala Gauza erkidea zatitu ahal bada kalte ekonomikorik eragin gabe, zatiketa in natura egin behar da; hau da, gauza erkidea
portzioetan zatitu eta gero, portzio material horiek erkideei eratxikiko zaizkie, euren partaidetzaren arabera. Hori da banaketa egiteko modurik ohikoena, batez ere, banaketa hori tartekari edo bitarteko adiskidetzaileen bidez egiten denean (402.2 art.). KZren 406. art.ak jaraunspenaren banaketari buruzko arauak aipatzen ditu; ondorenez, zatiak ahalik eta homogenoak izan behar dira (1061. art.). Zernahi gisaz, konpentsazioak dirutan eman daitezke, batik bat, erkide orori ezin bazaio eman bere partaidetzaren balioari dagokion zatia (horixe ondorioztatzen du 402.2 art.ak, hauxe dioenean: «ahal den neurrian, saihestu behar dute erkideei osagarriak diruz ordaintzea»). Pro indiviso arruntean dagoen eraikinari dagokionez, eta eraikin horren ezaugarriek ahalbidetzen duten heinean, zatiketa egingo da bananbanan aprobetxa daitezkeen elementuen jabetza esklusiboa adjudikatuz, jabetza horizontaleko araubidepean dagoen eraikinaren osagai erkide erantsiekin batera (KZren 401.2 art.). Arau berberak aplika daitezke analogiaz antzeko kasuetan (esaterako, garajeen kasuan, garaje horietako aparkalekuak banakakoak badira eta gune erkideak badaude). B) Zatiketa ekonomikoa Interesdunek zatiketa erabakitzen duten kasu guztietan eta, gauza erkidea zatiezina denean, legeak hala aginduta, zatiketa honetara egin behar da: gauza erkidea saldu eta horrekin lortutako prezioa erkideen artean banatu, kuota desberdinen arabera. Erkide bati gauza erkidea osorik adjudikatu ahal izateko (gauza hori zatigarria izan zein zatiezina izan), erkide guztiek bere adostasuna eman behar dute aho batez; horrelakoetan, erkide eskuratzaileak diruz ordainduko dizkie gainerako erkideei eurei dagozkien partaidetzak (KZren 404. artikulua eta AGk 1992ko urriaren 19an emandako epaia, besteak beste). Gauza zatiezina da «berez» zatiezina denean (KZren 404. art.), hau da, beraren izaerari kalterik egin gabe ezin denean zatitu (zatiezina izan behar du in natura) eta «zatiketaren ondorioz gauza horrek balio handia galtzen duenean» (1062. artikulua, hori aplikatzeko modukoa baita 406. artikuluak jaraunspena banatzeko arauetara egiten duen igorpenarengatik). Jurisprudentziaren esanetan, gauza zatiezina izango da, zatituz gero ordu arte zuen
erabilera galtzen badu; hori esateko, jurisprudentzia 401. artikuluan oinarritzen da, baina artikulu hori oinarritzat hartzea ez da batere zuzena (ikus, besteak beste, Auzitegi Gorenak 1992ko azaroaren 28an eta 1993ko urtarrilaren 25ean emandako epaiak). Zatiezintasuna ekonomiaren ikuspuntutik definitzen da; beraz, gauza zati daitekeen ala ez zehaztea egitezko arazoa denez gero, auzialdiko epaileen esku dago arazo hori baloratzea (ikus 1992ko azaroaren 28ko epaia, kontu horri buruz jurisprudentziak duen iritzia azaltzen baitu, eta 1992ko abenduaren 30eko epaia). Hirigintza eta nekazaritzari buruzko arauek zatiezintasuna agindu dezakete, orube, lurzati eta finken gutxieneko hedadura zehaztuz. Gauza zatiezina denean, edozein erkidek gauzaren salmenta eska dezake. Erkideen artean auzirik sortuz gero, salmenta jendaurreko enkantean egin behar da eta horretan parte har dezakete erkide ez diren lizitatzaileek ere (404 eta 1062. art.ak). Jendaurreko enkantea da, teorian behintzat, gauzaren balio zehatza finkatzeko biderik egokiena. C) Hitzarmenezko zatiketa Zatiketa egin daiteke erkideen arteko erabakiaren bitartez. Halakoetan, erkideek sinatzen dute ezaugarri bereziak dituen banaketa edo zatiketa kontratua. Kontratu horren alderdiak izan behar dira interesdunak (402. art), hau da, zatiketa egitean erkide direnak. Ondorenez, ez dira kontratuaren alderdi izango hartzekodunak eta lagapenhartzaileak, horien egoera beste bide batzuek babesten baitute (ikus infra). Kontratua egiteko beharrezkoa da jaraunspena banatzeko behar den gaitasuna; gainera, kasu batzuetan, epaileak onartu behar du nahitaez (ikus 271.4 art.) Bi dira banaketa edo zatiketa kontratuaren berezitasunak: lehenik, aldeanitzekoa da eta, bigarrenik, bat egin behar dute erkideei dagozkien kuoten balioak eta erkideei euren partaidetzen ordainean adjudikatzen zaizkien ondasunen balioak. Horregatik, erkide bat aipatu gabe uzteak ez du zatiketa deuseztatzen; berez, kasu horrek 1080. artikuluan agindutako ondoreak ditu eta kalteen ondoriozzko hutsalketaren arauak aplikatzen zaizkio (1074. art. eta ondorengoak)
D) Hirugarrenak zein epaileak egindako zatiketa Zatiketa hirugarren batek egin dezake: bitarteko adiskidetzaileak edo, erkideen artean liskarrik baldin bada, tartekariak. Zatiketa egin daiteke epaiketa bidez ere, baina ez dago argi zein den prozedura egokia. Adierazpeneko prozedura arruntak eta epaien betearazpen prozedurak ez dira egokiak zatiketa eta hirugarrenen (hartzekodunen eta partaideen) esku-hartzea ahalbidetzeko. Hori dela eta, badirudi hobeto dela jarauntsia banatzeko prozedura aplikatzea (PZLren 782. art. eta ondorengoak), KZren 406 eta 1059. artikuluek ondorioztatu zeharkako igorpena dela eta. E) Jaraunspen erkidegoaren banaketari buruzko arauetara jo beharra Zatiketaren inguruan sor daitezkeen bestelako arazoei dagokienez (esaterako, banatze-eragiketak, saneamendua, gastuen ordainketa, zorrak ordaintzeko adjudikazioak eta abar), jaraunspenaren banaketari buruzko arauetara jo beharra dago, horixe baitio 406. art.ak. Edozein modutan ere, autore gehienen iritziz, ez dira aplikatu behar kolazioari buruzko arauak, ezta jaraunspenaren zorrei buruzko arauak ere; 1051.etik 1081.erako artikuluetatik ere ez dira aplikatu behar kasu hauetan, testamentugileak eta kontularibanatzaileak egindako banaketari buruzko arauak. 187. Hirugarrenen egoera KZren 403 eta 405. art.ek arautzen dute hirugarrenen egoera, gauza erkidearen zatiketari begira. KZren 403. art.aren arabera, erkideen hartzekodunek eta lagapenhartzaileek ondoko ahalmenak dituzte: zatiketan parte hartzeko ahalmena; zatiketan parterik hartu ez badute, zatiketaren aurka jartzeko ahalmena; zatiketa aurkaratzeko ahalmena, iruzurrezkoa bada edo zatiketa egin bada eurek zatiketaren aurka agertu duten jarrera formala aintzakotzat hartu gabe.
Agindu horrek babestu egiten ditu erkideen hartzekodunak, bai gauza erkidearen ondoriozz erkide guztien hartzekodunak direnean, bai eta jabekide bakar batenak direnean ere. Partaidetzaren eskuratzaileak ezin dira lagapenhartzailetzat hartu, jabekideak direlako; bada, lagapenhartzaile adierazmoldera biltzen dira beste kasu batzuk ere. KZren 403. art.ak hirugarrenei ematen dien lehenengo ahalmena zatiketan esku hartzeko aukera besterik ez da; horrela, hirugarrenek eragotz ditzakete eurentzat kaltegarriak diren zatiketak. Hirugarrenak, esku-hartze horren bidez eta zatiketan parterik hartu ez duten kasuetan, zatiketaren aurka jar daitezke, hori erkideei jakinarazi behar zaiela. Dena dela, zatiketaren aurka jarriz gero ere, zalantzazkoa da hirugarrenek banaketa hori behin betiko gerarazi ahal duten ala ez. Egia esateko, adjudikazioak egin daitezke hirugarrenen aurka jartzea dagoenean ere, baina orduan iruzurra dagoela uste da; hori dela eta, zatiketari eutsi nahi dioten interesdunek frogatu behar dute iruzurrik ez dela izan. Hirugarrenek parte hartu izan badute zatiketan eta zatiketa hori onartu izan badute, ezin dute zatiketa aurkaratu iruzurra dela bide; horretarako, bestelako arrazoiak agertu behar dituzte. Zatiketan parte hartzen ez badute, ordea, zatiketa aurkara dezakete arrazoi orokorrak direla bide. Bestetik, KZren 405. art.ak erregela orokor gisa adierazten du, zatiketak ezin diola kalterik egin hirugarrenari. Hirugarrena gauza osoaren gaineko eskubide erreal mugatuaren titularra bada, beraren eskubideak ez du aldaketarik izango. Hala ere, erkide baten kuotaren gaineko eskubideen titularra baldin bada, kuotaren lekuan subrogatzen da erkide horri bere partaidetza ordaintzeko adjudikatu izan zaion zatia. Hori berori izan behar da gauza erkidearen gainean eskubide pertsonalak dituzten titularren egoera (berbarako, errentariaren egoera). Bestetik, KZren 405. art.ko 2. tartekadura ulertzea ez da batere erraza; horren arabera, ÂŤerkidegoa zatitu arren, indarrean iraungo dute hirugarrenak erkidegoaren aurka dituen eskubide pertsonalekÂť. Ondokoa da interpretaziorik egokiena eta hitzezhitzezko testuarekin (ÂŤindarrean iraungo duteÂť) hobeto datorrena: zatiketak ez dio kalterik egiten eta ez dio aldaketarik eragiten kreditu batzuek (esaterako, gauza erkidearen artapen edo konponketa gastuen zein salmenta prezioaren gaineko
errefakziozko kredituek edota aseguratzailearen pribilegioak) izan dezaketen lehentasun edo pribilegioari. §53. «PRO DIVISO» ERKIDEGOA 188. Kontzeptua eta ezaugarriak Erkidego arruntaren eta «pro diviso» erkidegoaren egoerak desberdinak badira ere, bigarren hori betidanik aztertu izan da lehenengoarekin batera. «Pro diviso» erkidegoetan, ondasun baten gaineko jabetza hainbat pertsonari dagokio aldi berean, baina jabekide horiek ondasunaren aprobetxamendu ezberdinen titularrak dira. Horixe gertatzen da subjektu batek lurra ustiatzeko eskubidea duenean, beste batek lur horretako zuhaitzak ustiatzeko eskubidea duenean eta abar. Autore batzuen ustez (LACRUZ), mehelina ere pro diviso erkidegoaren adibidea izango litzateke. Jurisprudentziaren arabera, egoera horiek eta jabekidetasuna ez dira berberak, antzekoak diren arren; dena den, epai batzuek antzekotasun hori ukatu egin dute, jabetza zatitua edo jabetzen arteko pilaketa kasuak direla baitiote (Auzitegi Gorenak 1965eko apirilaren 8an emandako epaia). Bukatzeko, pro diviso erkidegoetan ez da zatiketa-akziorik agertzen, baina atzeraeskuratze, gehiagotze- edo bateratze-kasuak gerta daitezke, jabekide batek bere eskubideari uko egiten dionean.
Hemeretzigarren gaia JABETZA HORIZONTALA Laburpena: §54. Jabetza horizontalaren arauketa 189. Sarrera 190. Kontzeptua, objektua eta izaera juridikoa 191. Horizontalitatearen araubidea eratzea 192. Jabetza horizontalaren objektua: osagai pribatiboak eta osagai erkideak 193. Estatutu juridikoa: jabeen eskubideak eta eginbeharrak 194. Jabetza horizontalaren antolaketa kolektiboa 195. Jabetza horizontala azkentzea §55. Ondasun higiezinen eremu pribatuak 196. Kontzeptua, eraketa eta araubidea
§54.
JABETZA HORIZONTALAREN ARAUKETA
189. Sarrera Jabetza horizontala 1960ko lege batek arautu zuen (aurrerantzean, JHL). Arauketa hori justifikatzeko, legearen zioen azalpenak adierazi zuenez, JHL sortu zen gizarte-beharrizanengatik eta 1960 baino lehenagoko urteetan jabetza horizontalak izan zuen «bizitasun sutsuarengatik, hots, «eraikinak izateko beharrizanaren ondorioz, pertsonak bizitzeko nahiz oinarrizko jarduera ekonomikoak (merkataritza, industria...) gauzatzeko... biztantzeko moduko lokalak eskuratu, xedatu eta gozatzeko zailtasunak kontuan hartuta». Lege horrek arautu zuen pisuetan banandutako etxeen gaineko jabetza. Lege hori Espainia osoan aplikatzen da; izatez, lege berezia da KZri begira, Kode Zibilaren 369. art.ak 1960ko Legera jotzen baitu. Ia-ia berrogei urte igaro direnean, apirilaren 6ko 8/1999 Legeak eraldatu du 1960ko Legea, malgutasun, bizitasun eta eragingarritasun handiagoa lortu nahian. Gainera, eraldaketarekin arautu dira lehen behar den moduan jaso ez ziren arazo batzuk
(besteak beste, batzetako akten eraketa, erkidegoko organoen eginkizunak —gehienbat, administratzailearenak— deialdien araubidea, botoa emateko eskubidea egikaritzea eta lehendakariak karguari uko egitea). Horrez gain, xedapen berriak sartu dira, hala nola, 22. artikulua, erkideek hirugarrenei begira duten erantzukizunari buruzkoa; hirugarren kapitulua (24. art.), ondasun higiezinen eremu pribatuei buruzkoa; eta xedapen gehigarri bat, erreserba-funtsaren eraketa eta hornidura arautu duena. Amaitzeko, KZren 396.1 art. eraldatu da osagai erkideak gehitzeko helburuarekin; hala ere, osagai horien zerrenda ez da oso xehea. 190. Kontzeptua, objektua eta izaera juridikoa Jabetza horizontal deritzogu jabetza-mota bati; jabetza hori eratuta dago, modu independentean aprobetxa daitezkeen pisu eta lokaletan banandutako eraikinaren gain. Hain zuzen ere, jabetza horrek pisu eta lokalen titularrei ematen die, ondasun horien gaineko eskubide berezi eta esklusiboa ez eze, ondasun higiezinaren gainerako osagai eta zerbitzu erkideen gaineko jabekidetasun-eskubide baterako eta banaezina ere bai. Jabetza horizontalak izaera konplexua du, harreman-multzo nahasia eratzen duelako. Arean ere, jabetza horizontalera interes-mota asko biltzen dira, horiek banakakoak, erkideak nahiz gizartearenak izan daitezkeela; horregatik diogu jabetza horizontala jabetza-mota berezi eta independentea dela. Gizarte-eginkizunari erreparatuz, jabetza-mota hori aztertu behar dugu JHLren ikuspuntutik, eta, hirigintzari eta etxebizitzari dagokienez, eskumen esklusiboa duten autonomia-erkidegoetako legeek ezarritakoa kontuan hartuta (EKren 148.3 art.). Hortaz, jabetza horizontalari dagokionez, KZren arauek ordezko izaera dute, eta JHLk arautu gabeko egoeretan soil-soilik aplikatzen dira (KZren 4.3 art.). Finkak dira beti jabetzari buruzko araubide berezi horren
objektuak. Orobat, finka horietan, lurzoruaren jabeak etxebizitza edo lokal independenteak eraikitzen ditu —plangintzak kasuan-kasuan ahalbidetutakoaren arabera—, beste subjektu batzuei besterentzeko asmoarekin. Etxebizitzak eta lokalak modu independentean aprobetxatzeko modukoak izan behar dira, eta, legearen ariora, hori posible da etxebizitzek edo lokalek berezko irteera dutenean eraikinaren osagai erkide batera edo herri-bidera (KZren 396.1 art. eta JHLren 1.2 art.). Eraikin baten (edo ondasun higiezinen eremu baten) jabeek eraikina eta horren osagaiak direla-bide dituzten harremanak jabetza-harremanak dira, eta eurok eratzen dute jabetza horizontalak duen berezitasunaren muina. Doktrinan eztabaidak sortu izan dira harreman horien izaera juridikoaren inguruan; arazo horiei konponbidea emateko, teoria desberdinak agertu dira. Teoria horien azterketak ondorio batera garamatza: bi jabetza-mota biltzen dira jabetza horizontalak eratorritako egoerara. Batetik, jabetza-eskubide berezi eta esklusiboa eratzen da, behar beste mugatuta dagoen eta modu independentean aprobetxa daitekeen espazioaren gainean (pisu edo lokalen gainean) —ikus KZren 396.1 art.—. Jabetza-eskubide horren inguruan titular desberdinak agertzen dira, eta titular horien jabetzak elkarren ondoan daude, modu bertikalean zein horizontalean; hori dela bide, auzotarren arteko harremanak sortzen dira nahitaez. Harreman horiek lehen aipatu eskubidea egikaritzea mugatzen dute, jabe bakoitzak bere eskubidea hobeto erabil eta luper dezan. Jabetza horiek elkarren ondoan daudenez gero, batzuetan zortasunak ezarri behar dira, etxebizitza baten jabearen onurarako. Bestetik, jabetza horizontalak berez dakar eraikinaren beste osagaien gain jabekidetasun-eskubidea sortzea. Osagai horiek aprobetxatu eta egoki erabiltzean, titularkideen artean gatazkak sor daitezke. Jabekidetasun-egoera hori dela-bide agertzen diren harremanak auzotarren arteko harremanak dira. Harremanok mugak ezartzen dizkiete titularkideei, eta muga horien bidez saihesten da gatazka-egoerak etengabe sortzea, objektu beraren gaineko titular desberdinen artean; horrela, titulartasunak koordinatzen dira.
191. Horizontalietatearen araubidea eratzea Lege honetan ezarri araubidea aginduzkoa da 2. artikuluak xedatutakoaren arabera: 1. Oro har, eta jabetza horizontala eratzeko titulurik egiletsi ez bada ere, «eraikinaren pisu edo lokalek nahiz horien zatiak, eraikin horren osagai erkide batera edo herri-bidera berezko irteera izateagatik, modu independentean aprobetxa badaitezke», «jabetza banandua»ren objektu izango dira. 2. Jabetza horizontaleko titulua egiletsi duten jabe-erkidegoentzat, JHLren 5. art.ak ezarritakoaren arabera. 3. Ondasun higiezinen eremu pribatuei ere aplikatzeko modukoa da, baldin eta jabeen erkidego bakarra edo elkartzea eratzen badute [JHLren 24. art.ko 2. paragrafoaren a) eta b) paragrafoak, artikulu bereko 4. paragrafoarekin batera]. 4. 1939ko urriaren 26ko Legeak KZren 396. art.ari emandako idazkeraren ondorioz sortu ziren eta pisuetan bananduta dauden etxeetako jabeen erkidegoei. A) Eraketa-titulua Legeak «eraketa-titulua» (5. art.) deritzo agiri zehatz bati, baina agiri hori egitea ez da aginduzkoa, horizontalitatearen araubidea behar bezala era dadin (cfr. 2.b art.). Hala ere, nahiko da jabe batek eraketa-titulua idazteko eskabidea egitea, gainerako erkideekin batera, borondatez, titulu hori egilesteko, edo, hori ezinezkoa bada, epaileari titulua egilestea agin dezan eskatzeko. Edozein erkidek duen eskubide hori justifikatuta dago tituluak duen garrantzia dela eta, jabetza-eskubidearen edukia eta objektua zehazteko; izan ere, titulua inskriba daitekeenez gero, tituluan jasotakoa hirugarrenen aurka jar daiteke. Agiri horretan deskribatu behar dira eraikina nahiz jabetza bananduaren objektu izan daitezkeen pisu zein lokal independenteak. Halako agirian, eraikinaren osagai bakoitzari eratxikiko zaio partaidetza-kuota bat; partaidetza-kuota horrek zehazten du eskuratzaileak zer-nolako onurak dituen zerbitzu, instalazio eta osagai erkideetan, bai eta zein neurritan ordaindu behar dituen gastu erkideak ere (azken kasu horretan, ordea,
baliteke estatutuek edo batzak beste zerbait ezartzea). Era berean, tituluak ondasun higiezinaren estatutu pribatiboa jaso dezake. JHLren 24.2 art.ak arautu dituen jabe-erkidegoen elkartzeei dagokienez, eraketa-tituluak deskribatu behar du ondasun higiezinen eremua bere osotasunean, eta osagai, bide, instalazio eta zerbitzu erkideak. Halaber, eremua osatzen duen erkidego bakoitzaren partaidetza-kuota zehaztu behar da. Ondoko hauek dute eraketa-titulua idazteko legitimazioa: a) Eraikinaren jabe bakarrak, eraikin horren pisu zein lokalak saldu baino lehenago. b) Eraikinaren pisu zein lokalen jabeek. c) Epaileak, berak emandako ebazpenaren bidez. d) Ondasun higiezinen eremuei eta elkartzea osatzen duten erkidegoei dagokienez, eremuko jabe bakarrak edo erkidego berria osatuko duten erkidegoetako lehendakarieek (JHLren 24. art.). Gehienetan, tituluak bere ondoreak izango ditu, nahiz eta agiri pribatuan jaso (JHLren 5. art.). Edozelan ere, ohikoena da eskritura publikoan jasotzea. Eskritura horretan jasoko dira, hain justu ere, obra berria eta finkaren gaineko jabetza-titulartasuna — batasun, eraikin edo edukitzaile gisa ulertuta—; eskritura horrek ahalbidetuko du, berebat, finka Jabetza Erregistroan inskribatzea. Eraketa-titulu «arruntaren» inguruan JHLren 5. art. dabil, eta ondasun higiezinen eremu pribatuen inguruan, JHLren 24. art. a) Eraketa-titulu arrunta Hasteko, argi eta garbi utzi behar da 5. art.an agertutako adierazpen guztiek ez dutela aginduzko izaera. Horrela, gutxieneko eduki indargabeezinaz hitz egin ohi da. Zehaztu dezagun, bada, zein den eraketa-tituluak izan behar duen gutxieneko edukia: a´) Deskripzioa: 1) Ondasun higiezinarena, oso-osorik, hau da, deskripzio horretan adierazi behar dira finkaren izaera, egoera eta mugak, luze-zabala (ikus, HLren 9. art., eta HEren 51. art.aren 1, 3 eta 4. erregelak, 1.867/98 EDk emandako idazkeran),
balioa —tituluan agertuz gero—, bai eta ondasun horrek dituen zerbitzuak eta instalazioak ere. 2) Modu independentean aprobetxa daitezkeen pisu eta lokalena; horiei zenbaki bat eratxikiko zaie, eta luze-zabala, mugak, zein solairutan dauden eta, hala denean, dagozkien eranskinak (hala nola, ganbarak, garajeak eta sotoak) adieraziko dira. b´) Pisu edo lokal bakoitzari partaidetza-kuota eratxiki behar zaio. Gutxieneko edukiaz gain, eduki esku-emailea ere izan dezake eraketa-tituluak. Horregatik, eraketa-tituluak gorago aipatu edukia ez ezik, jabetza horizontalaren estatutuak ere jaso ditzake. Estatutu horietan ondoko alde hauek zehaztu behar dira: 1) eskubidearen eraketa eta egikaritzari buruzko erregelak, eta egintza jakin batzuei buruzko erregelak, alegia, eraikinak eta horren pisu, lokal, instalazio eta zerbitzuek izan behar duten xedea zehazteko eta horiek guztiak erabiltzeari buruzkoak; 2) gastu erkideei aurre egiteko moduari buruzko erregelak; 3) horizontalitate-egoera dela-eta nahitaez bete behar diren administrazio- eta gobernu-egintzei buruzko arauak; 4) aseguru-kontratuak egiteko erregelak; 5) eraikina konpondu zein artatzeko egintzei buruzko arauak; 6) orokorrean, eraikinaren gaineko jabetza-eskubidearen edukia nahiz egikaritza antolatu eta itxuratzen dituzten arau guztiak, arau horiek ez badira JHL, moral eta ordena publikoaren aurkakoak. b) Ondasun higiezinen eremu pribatuen inguruko eraketa-tituluak Alde batetik, erkidego bakarra eratzen duten ondasun higiezinen eremu pribatuak daude; halakoetan, eduki «arruntaren» arauak eta zehaztapenak aplikatu behar dira (24.2.a art.). Beste alde batetik, erkidegoen elkartzea osatzen duten ondasun higiezinen eremu pribatuak daude; halakoetan, jabeen erkidego berria eratzen da. Azken kasu horretan, eraketa-tituluak jaso behar ditu: 1) ondasun higiezinen eremuaren oso-osoko deskripzioa, bai eta horien bide, instalazio eta zerbitzu erkideena ere. 2) Erkidegoaren elkartzea osatzen duen erkidego bakoitzari dagokion partaidetza-kuota.
Hala ere, baliteke ondasun higiezinen eremuak eratzea, erkidegoa edo erkidegoen elkartzea ez den modu batean. Halakoetan, eremuok jabeek erabakitakoaren arabera arautuko dira, betiere KZren 1255. art.ak ezarri mugak errespetatuta. JHLren arauak ordezko moduan aplikatuko zaizkie jabeen erabaki horiei (24. art. in fini). B) Horizontalitate aurreko egoera
HLren 8.4.1 artikuluak ahalbidetu du horizontalitate aurreko egoera. Manu horri helduta, finka bakar gisa inskriba daiteke, eraikuntza-proiektua izan arren, eraikitzen hasi baino ez den eraikina. Halaber, erregistroko folio berean inskribatu ahal izango da jabetza horizontalaren eraketa-titulua. Aukera berezi horren helburua da eraikuntza bermatzea; izan ere, aukera hori dela eta, eraikitzen ari den etxebizitzaren edo lokalaren eskuratzaileak segurtasuna lortzen du, alegia, etorkizunean eraikina izateko ziurtasuna. Horixe da behintzat, gehienetan gertatzen dena. Gainera, eskuratzaileak bere osagai pribatiboa finka berri gisa inskriba dezake, zein eraikinetan egon eta horretatik bereizita, bai eta eraikinaren titulutik bereizita ere (HLren 8.5 art.). Hortaz, inskripzioa egiten duen eskuratzailea ziur egon daiteke bere pisuaren edo lokalaren jabetzaz, eraikuntza amaitzean ezin izango baitzaio aurka jarri beste eskuraketaren bat. Horrela, salbuespen moduan bada ere, Erregistroak errealitate materialetik urruntzen den errealitate juridikoa jaso dezake. Inskripzioan proiektu huts diren pisuei eta lokalei izate juridikoa aitortzen zaie, bai eta trafikoaren objektu izateko aukera ere. C) Barne araudiak
Jabetza horizontala eratu eta gero, legeak jabeei eman die euren borondate-autonomia baliatzeko esparrua, kontuan hartu gabe eraikinaren jabeek estatutua egiteko eskubidea egikaritu duten ala ez. Legearen 6. artikuluaren arabera, jabeek, askatasunez eta guztien adostasunez, erregela- eta manu-multzoa
ezar dezakete euren arteko elkarbizitza arautzeko, bai eta zerbitzu eta gauza erkideen erabilera egokia arautzeko ere. Arauok nahitaezkoak dira eta guztiek errespetatu behar dituzte, batzak onetsi dituelako, lehenengo deialdian, partaidetza-kuoten gehiengoa duten jabe gehienen adostasunarekin, eta, bigarren deialdian, batzara agertutakoen gehiengoarekin, baldin eta gehiengo horrek ordezkatzen badu agertu direnen partaidetza-kuoten erdia baino gehiago. Gehiengorik ezaren ondorioz arauok ezin badira onetsi, jabeetatik edonork eska diezaioke epaileari ÂŤegoki dena zuzentasunez ebazteaÂť (17.3 art.). Arau-multzo horren xedea da eraikina ahalik egokien arautzea eta eraikinaren pisuak, lokalak eta osagai erkideak ahalik egokien lupertzea. Azken batean, horrek guztiak ahalbidetzen du eskubidea hobeto egikaritzea eta jabeen arteko elkarbizitzan harreman baketsuak izatea. Estatutuek ez bezala, barne araudiak ez dira eraketa-tituluan jaso behar. Ondorioz, gehienetan, erkidegoaren akta-liburuan jasotzen dira, erregelamenduok onetsi ziren batzako aktan. Araudiak ezin dira Jabetza Erregistroan inskribatu. Hori dela eta, araudietako xedapenek ez dute ondore errealik, eta ezin izango dira hirugarrenen aurka jarri. Bestela esanda, araudiek betebehar izaerako ondoreak sortuko dituzte, titularrentzat eta horien kausadunentzat bakarrik. 6. artikuluaren arabera, jabeak dira araudiak betetzeaz arduratu behar direnak, eta, ondorenez, ardura horren erantzule dira gainerako erkideei begira, beren jardunarengatik eta berarekin bizi direnen edo edozelango tituluarekin (errentamendua, gozamena) eskubidea lupertzen edo erabiltzen dutenen jardunarengatik. Orobat, ulertu behar da errentamendu-kontratua eta gozamen-eskubide erreala eratzeko titulua araudien eduki direla. 192. Jabetza horizontalaren objektua: osagai pribatiboak eta osagai erkideak
Jabetza horizontalaren objektu dira eraikina eta hori osatzen duten osagaiak. Jabetza horizontalak objektu horien titularrei aldi berean eta modu zatiezinean eratxikitzen die
jabekidearen eta jabe bereziaren izaera. Aldi berean eta modu zatiezinean jabekide eta jabe pribatibo izatearen arrazoia hauxe da: titularrak interes eta beharrizan desberdinak ditu eta horiek asetzeko eraikina osatzen duten ondasun desberdinez baliatu behar da. Horregatik, ondasunok modu desberdinean aprobetxatzen eta lupertzen dira. Desberdintasun hori aintzat hartuta, ondoko bereizketa egin daiteke: a) Jabeak berak bakarrik aprobetxa edo luper ditzakeen eraikin-zatiak edo -osagaiak. b) Eraikinaren edo ondasun higiezinen eremuko osagai pribatiboen titular guztiek modu kolektiboan erabil, aprobetxa edo luper ditzaketen osagaiak. Beraz, zehaztu beharra dago eraikinaren zein zati edo osagai den pribatiboa eta zein erkidea; modu horretan jakin daiteke zein den jabetza horizontalaren objektua, bai eta titularrak bere eskubidearen araberako ahalmenak zein ondasunei begira egikari ditzakeen ere. A) Osagai pribatiboak
JHLren 3.a) art.aren eta KZren 396.1 art.aren arabera, eraikinaren edo eremuaren osagaiak pribatiboak izan daitezen, hurrengo betekizun hauek bete behar dira: a) Espazioak behar beste mugatuta egon behar dira. b) Espazio horiek modu independentean aprobetxatzeko modukoak izan behar dira. c) Eremuko eraikinaren zati erkide batera edo herri-bidera berezko irteera izatea. d) Espazio horien jabeak desberdinak izan behar dira. JHLren 3.a) art.ak adierazi duenez, osagai pribatiboak dira ÂŤtituluan beren beregi aipatu diren eranskinakÂť. Eranskina da eraketa-tituluan eranskin gisa kalifikatu dena. Horregatik, eraketa-titulura jo behar da banakako jabetzaren objektuak zehatz-mehatz zein diren jakiteko. Halaber, osagai pribatiboa eskuratzeko titulura jo daiteke, horretan eskuratutako jabetzaren objektua deskribatzen baita. JHLren 5.1 artikuluak aipatzen ditu, adibide gisa,
ÂŤgarajea, ganbara edo sotoaÂť, pisu edo lokalaren eranskin gisa. Dena dela, eranskinak dira eraketa-tituluan pisu edo lokalak deskribatzean horien eranskintzat jotzen direnak, gauza nagusiaren helburupean badaude. Horregatik, pisu edo lokalaren eranskinok bigarren mailako kategoria osatu eta izaera berezia dute, eranskin erkideekin alderatzen badira. Eranskin erkideak dira, beraz, euren xedearengatik erkide diren osagaiak eta zerbitzuak. B) Osagai erkideak
Osagai erkideak dira eraikinaren osagaiak edo ondasunak, bai eta legeak erkidetzat jotako osagaiak, hala nola, erreserba-funtsa, 9.1.f) art.ak aipatu duena, eta erkidegoarentzat diren beste funts edo kreditu batzuk (22.1 art.). Azken horiek gorabehera, eraikin baten osagai erkideak zehazteko, kontuan hartu behar da KZren 396.1 art.aren bigarren tartekaduran ezarritakoa; egin-eginean ere, artikulu horrek, izaera hertsirik gabe, jabetza erkidekoak diren eraikin-zatiak aipatu ditu. Osagai horiek jabekidetasunaren objektua osatzen dute xede bera dutelako; xeda hori da, hain zuzen ere, jabeek euren osagai pribatiboak modu egokian erabili eta lupertzea. KZren 396.1 art.ak ondoko kategoria hauetan sailka daitekeen zerrenda zehatza egin du: 1) lurra, lurgaina, zimendazioak eta gainaldeak; 2) egiturako osagaiak eta fatxadak; 3) zerbitzu eta instalazio erkideak, nahiz eta erabilera pribatiboa izan; 4) erabilera erkidea zein pribatiboa duten instalazioak eta aparatuak; 5) zortasunak; 6) berez edo xedearengatik zatiezinak diren osagai materialak edo juridikoak. Kategoria horiei gehitu behar zaizkie erkidegoarentzat diren funtsak (horien arten erreserba-funtsak) eta kredituak. Ostera ere KZren 396.1 art.ak jasotako zerrendari helduz, aintzat hartu behar da, edukiari dagokionez, artikulu horrek izaera esku-emailea duela. Horren ondorioz, jabetza horizontalaren eraketa-tituluan adierazitako osagaiek izaera desberdina izan dezakete; bada, osagaiei jatorrian eratxiki zaien izaera erkidea kendu eta izaera pribatiboa eman dakieke. Alabaina, xedaezinak dira zimendazioak, egiturako osagaiak, instalazio edo sistema erkideak eta berez zein xedearengatik zatiezinak diren osagai
materialak edo juridikoak. Osagai erkideak xedearengatik.
izan
daitezke
berezkoak
zein
a) Berez erkide diren osagaiak Osagaiak berez erkide dira, modu objektiboan erkide direnean; berez erkideak dira pisu edo lokalak egoki erabili edo aprobetxatzeko eta ondasun erkideei (berbarako, zimendazioak, atariak, eskailerak, korridoreak, igarobideak, murruak, putzuak) eusteko beharrezkoak diren osagaiak. KZren 396.1 art.aren ariora, berez erkide dira «berez zatiezinak diren osagai materialak edo juridikoak». Aurrekoez gain, kategoria horretara bildu behar da erreserba-funtsa; erreserba-funtsa eratzearen eta hornitzearen inguruko xedapen batzuk daude eta horiek jorratuko ditugu jarraian. Legeak sortu du diruz osatutako ondasun erkide hori [9.1.f) art. eta xed. gehi.] eta osagai erkideen «zirkulazio-legearen» mende dago. Beraz, jabeak ezin ditu osagai horiek zatituta xedatu (JHLren 3.3 art. eta KZren 396.2 art.). Jabeak jabetza horizontalean duen kuota bakarrik xeda dezake, edozein titulu bidez jabetza-eskubidea eskualdatzen duenean. Arean ere, jabetza-eskubidearen objektu dira pisua zein lokala, bai eta osagai erkideen gaineko jabekidetasun-kuota ere. Horren ondorioz, jabe horren hartzekodunek ezin dute enbargatu jabe horri jabetza horizontalean dagokion kuota bakarrik. Hartzekodunek eskatu behar dute jabetza horizontalaren mende dagoen jabetza-eskubidea enbargatzea, eskubide horri lotzen baitzaio osagai erkideen jabekidetasuna eta osagaion artean baitago erreserba-funtsa (KZren 396.2 art.). Esangura hertsian zehaztu dira erkideek funtsaren gainean dituzten ahalmenak. Bada, funtsa xeda daiteke, soil-soilik, eraikina eta beraren osagaiak artatzeko zein konpontzeko behar diren gastuei aurre egiteko. Helburu hori dute (10.1 art.) ondasun higiezinak behar den moduko «egitura, ur-iragazgaitasun, bizigarritasun eta segurtasunaren inguruko baldintza egokiak» betetzeko egin behar diren obrek. Gainera, uste dut gastuak edo obrak izan behar direla batzak
hurrengo urteko Plana, gastuei eta finkako aurrekontuari buruzkoa, onestean ez aurreiskuteko modukoak [ex 14. art.aren b) eta c) paragrafoak eta 20. art.aren b) eta c) paragrafoak]. Era berean, Legeak onartu du funtsez baliatzea, batetik, finkari eragindako kalteak estaltzen dituen aseguru-kontratuaren prima ordaintzeko, eta, bestetik, eraikinaren eta bere instalazio orokorrak etenik gabe iraunarazteko kontratuei aurre egiteko. Funtsaren helburua da ustekabeko obrak —aurrekontu arruntean jaso ez direnak— malgutasunez eta ahalik arinena hastea eraikina eta bere osagaiak artatzeko eta konpontzeko —bai eta horiek ordaintzea ere, garrantzi gutxikoak badira—. Kontuan hartu behar da horrelako obrak, euren izaerarengatik edo presarengatik, ezin direla zain egon batzarako deialdia egin eta jabe bakoitzak gastuei begira dagokion zatia ordaindu arte. Aseguruaren prima eta iraunarazpen-kontratuaren kostuak ere funtsekin ordain daitezke, hurrengo urteko aurrekontua onartzean aurreikusteko modukoak ez izateagatik. Aitzitik, funtsetara jotzeko aukera behin-behinekoa da, hau da, hurrengo urteko aurrekontua prestatzean, aipatu kontratuei eustea erabakiz gero, gastuak aurrekontuan sartuko dira eta funtsa aske geratuko da. Funtsa eratu behar da batzak bere aurrekontu arrunta estreinako onartzen duenean, eraldaketa gauzatu duen Legea indarrean sartu ostean (2000. urterako aurrekontua) edo eraikina burutu eta horizontalitatearen araubidepean jarri ondoren [1 a) 2. xed. gehi.]; hala ere, baliteke 1999. urtean erkidegoren batek funtsa eratzeko erabakia hartzea. Funtsa hornitzen duen zenbatekoa izan behar da, gutxienez, Legea indarrean sartu osteko, edo horizontalitatearen araubidepean jartzeko erabakia hartu osteko, lehenengo aurrekontu arruntaren % 2,5 (hala ere, batzak gehiengoz erabaki dezake ehuneko hori igotzea). Funtsa hornituko da jabeek erkidegoan duten partaidetza-kuotaren arabera egindako ekarpenekin. Funtsa eratu eta urtebete igaro ondoren, urte horretako aurrekontu arruntaren % 2,5 gehituko zaio funtsari, erkideek egindako ekarpenekin. Hortaz, bigarren urtean, funtsa, gutxienez, Legeak ezarritako zenbatekoarekin hornitu behar da: erkidegoak duen aurrekontu arruntaren % 5 [9.1 f) 2. art.] Behin funtsa eratuta, gutxieneko zenbatekoari eutsi behar zaio, hala behar izanez gero, jabeei ordainketak aginduz. Horixe gertatzen da, esate baterako, urte jakin bateko aurrekontuak gora ala behera egiten duenean, aurreko urteko aurrekontuaren aldean, edo aurreko urtean funtsara jo behar izan denean, kasuan kasuko gastuei aurre egiteko. Dena dela, etengabeko ordainketak eta, kontabilitateari dagokienez, egoera horrek dakartzan zailtasunak saihesteko, uste da funtsak bere osotasunari eusten diola urte bakoitzean, nahiz eta funts horretara jo kasuan kasuko gastuei aurre egiteko. Funtsara jo bada, ateratako zenbatekoa ere funtsaren zenbateko gisa hartuko da. Beraz, funtsaren balioa iraunkorra da eta diruarekin ez eze, ondasunaren balioarekin ere osatzen da, kasuan kasuko zerbitzuarengatik edo aseguruaren primarengatik ordaindu dena aintzat hartuta.
Urte bat amaitu eta hurrengo urteko aurrekontuari begira, funtsa berriro hornitu behar da legeak ezarri gutxieneko kopurua arte. Horretarako, erkide bakoitzak bere partaidetza-kuotaren araberako ekarpenak egin behar ditu, eskudirutan (JHLren xed. gehi.).
Eginbehar hori ez betetzearen ondorioz funtsa eratu gabe gera ez dadin, eta funtsak bere eginkizuna bete dezan, legeak ezarri du batzak erabaki behar duela etxebizitzaren edo lokalaren jabeak noiz eta nola bete behar duen dagokion eginbeharra. Gainera, ez-betetzea gertatuz gero, prozedura monitorioaren bidez eska daiteke ordainketa (JHLren 21. art. eta PZLren 818. art.). b) Xedearengatik erkide diren osagaiak edo eranskin erkideak Xedearengatik erkideak dira eraketa-tituluan erkide gisa deskribatu diren osagaiak. Hori dela eta, osagai horien erabilera eta luperketa nahitaez erkidea da. Edonola ere, jabe guztiek, aho batez, osagai pribativo bihur dezakete xedearengatik erkide den osagaia (hots, osagaiak erkide-izaera galtzen du). Halaber, baliteke eraikinaren jabe bakarrak, eraketa-titulua egilestean, berez erkide ez den osagaiaren erabilera esklusiboa pisu edo lokal baten jabeari eratxikitzea (adibidez, terraza baten erabilera). Eranskin erkide deritze xedearengatik erkide diren osagaiei (KZren 401.2 art.). C) Kuota
ÂŤPartaidetza-kuotaÂť eskubidearen norainokoa neurtzeko balio du, bai eta jabetza horizontalak eratorritako onurak, zamak eta erantzukizunak egozteko ere (JHLren 3.2 art.). Kuota hori lortzen da eraikin edo ondasun higiezinen eremuan banaka eratxiki daitezkeen titulartasunak balioetsiz. Eraketa-titulua egilesten duenak edo batzak, titulu hori eraldatzen duenean, askatasunez jardun dezake kuoten zenbatekoa zehazteko eta kuota horiek banakako titularren artean banatzeko (KZren 1255. art.). Hala ere, JHLren 5.2 art.ak kuota zenbatesteko prozedura esku-emailea jaso du eta, horrekin batera, kuota zehaztean
kontuan har daitezkeen ondoko irizpide hauek: a) osagai pribatiboen luze-zabal erabilgarria (erabili ere, datu hori erreferentzia gisa erabil daiteke, geroago egingo diren kalifikazioetan), eraikinaren luze-zabal osoarekin eta horren balio osoarekin alderatu behar dena; b) pisu edo lokalaren barne zein kanpo kokalekua; c) osagai pribatiboak eraikinaren barruan duen kokaera; d) zerbitzu edo osagai erkideen gain egingo den erabilera. Goian aipatu kontzeptu guztiak, edo horien ordez erabili direnak, balioetsi ostean, kopuru zehatza lortzen da eta hori adierazi behar da eraikinak duen balio osoaren ehunenetan (JHLren 3.2 art.). Kuota zehazteko eragiketa hori subjektu desberdinek egin dezakete: a) eraikinaren jabe bakarrak; b) jabe guztiek, aho batez; c) kasuan-kasuan izendatu diren tartekariek, eurek emandako laudoaren bidez; d) epaileak, epaiaren bidez, baldin eta jabeen arteko adostasunik ez badago, jabeek ez badute euren botoa emateko asmorik, ahobatezkotasuna lor dadin, edo eraketa-titulua aurkaratzen bada. Behin kuota zehaztu eta gero, kuota hor eraketa-tituluaren oinarrizko osagaia da. Eraketa-titulua jaso duen agiri berean agertu behar da kuota; kuotak, beraz, eragina du hirugarrenei begira, eraketa-tituluak duen moduan, Jabetza Erregistroan inskribatu ondoren. 193. Estatutu juridikoa: jabeen eskubideak eta eginbeharrak Jabetza horizontala bi osagai-motek eratzen dute, eta horien gaineko jabetza-eskubidea modu desberdinetan egikaritzen da. Gauzak horrela, jabeen eskubide eta betebeharrei buruzko araubideak ere izaera bikoitz eta desberdina du, erakinaren edo ondasun higiezinen eremuetako osagai erkideen edo osagai pribatiboen gaineko eskubide eta betebeharrak diren heinean. A) Osagai pribatiboen gaineko eskubideak eta betebeharrak
JHLren 3.a) art.ak pisu zein lokalaren jabeari eratxiki dio horren gaineko ÂŤjabetza-eskubide berezi eta esklusiboaÂť, orobat,
jabeek eskubidea dute ondokoen gain: «espazio horren mugen barruan dauden eta jabeak modu esklusiboan darabiltzan osagai arkitektoniko eta instalazioen gainean, horiek edozein motatakoak izanik eta begi-bistan egon zein egon ez, bai eta tituluan bere beregi aipatutako eranskinen gainean ere». Horrela, JHLk jabetza horizontalaren edukia — ez-oinarrizkoa— mugatzeko, lehenik eta behin, EKren 33, 53 eta ondorengo artikuluak hartu ditu kontuan. Bada, artikulu horiekin bat egiteko, batetik, argi eta garbi bereizi ditu —eta ez modu abstraktuan— jabetza-eskubideari datxezkion bi ahalmen-multzo, alegia, gozatzeko ahalmena eta xedatzeko ahalmena; eta, bestetik, jabeari eginbehar eta debeku batzuk ezarri dizkio, bere ahalmenen norainokoa zehazteko. a) Gozatzeko ahalmena: pisuaren edo lokalaren egitura fisikoa aldatzeko ahalmena. JHLren 7. art.aren arabera jabeak pisuaren osagai arkitektonikoak, instalazioak eta zerbitzuak alda ditzake, baldin eta eraikinaren segurtasuna arriskuan jartzen ez badu; salbuespenez, kasu batzuetan, jabeen batzaren baimena edo auzotar baten edo batzuen adostasuna izan behar da aldarazpenok gauzatzeko. Ondorenez, «osagai pribatiboa» modu fisikoan xedatzeko ahalmenaren edukia bi modutan zabal daiteke: a) jabe batek xedatzeko ahalmena egikaritzeagatik kalteak izango dituen beste jabearen adostasunaren ondorioz; b) batzak auzotar bati edo batzuei, aho batez (17.1 art.), emandako baimenaren bidez, eraikinaren edo osagai erkideen egitura alda dezaten. Erabaki horretara bildu behar dira «aldarazpenaren izaera; finka, erabakiak pisu zein lokalen deskripzioan sortzen dituen aldaketak; kuoten aldaketak eta, azkenik, pisu zein lokal berrien titularra edo titularrak» (JHLren 12. art.). Edonondik begira dakiola ere, gozatzeko ahalmena dela bide, ezin da gauzatu eraikinaren segurtasuna arriskuan jar dezakeen egintzarik, gizabanakoaren borondatea ezin delako baliatu erkidegoaren kalterako eta, are gutxiago, herri-interesaren kalterako. Gizabanakoaren xedeak ezin dira intereson aurka joan, eta, ondorenez, interes horiek eragindako osagaiak inoiz ezin dira
bildu jabearen gozatzeko ahalmenenaren esparru objektibora. b) Gozatzeko ahalmena: onartutako eta debekatutako erabilerak, ondoreak, jabearen jarduera batzuk geldiaraztea Osagai pribatibo baten jabeak, bai eta osagaion okupatzaileek ere —gozatzeko eskubide erreal mugatuetatik edozeinen titularrek (gozamena, erabilera eta biztantzea) edo hori ahalbidetzen dutenek (errentamendua, komodatua), prekariodunek edo ukandunek—, osagai horietan edozein motatako jarduerak gauza ditzakete. Hala ere, jarduerok errespetatu egin behar dituzte jarduera gogaikarri, osasungaitz, kaltegarri, arriskutsu nahiz zilegi ez direnei buruzko xedapenak (JHLren 7.2.1 art.), ezin diote finkari kalterik eragin, eta, azkenik, estatutuek debekatu gabekoak izan behar dira. Jabearekin bizi diren pertsonek edo okupatzaileek gauzatutako egintza horien ondorioak eskubidearen titularrari egozten zaizkio, berak erantzun behar duelako gainerako erkideen aurrean. Jarduera horien aurka egiteko, lehendakariak jardueron egileari agin diezaioke jarduerok berehala gelditzea; orobat, arauak ezarritakoa ohartaraziko dio bere horretan jarraitu eta erkidegoak laguntza judiziala eskatuz gero. Agindeia fedemailea izan behar da (7.2.2 art.). Jardueron egileak agindeiari jaramonik egiten ez badio, batzak erabaki dezake urratzailea demandatzea. Horrela erabakiz gero, demandarekin batera egiaztatu behar da demanda jarri aurretik jarduera geldiarazteko agindua egin dela eta ziurtatu behar da batzak akzioak egikaritzeko erabakia hartu duela. Demanda jabearen aurka jarriko da, bai eta okupatzaileen aurka ere, osagai pribatiboa jabea ez denak okupatzen badu (7.2.3 art.). Demandan eskatu behar da jarduera behin betiko geldiaraztea eta kasuan kasuko kalte-galeren araberako kalte-ordaina ematea. Halaber, urratzailea jabea denean, eska daiteke jabeak pisua edo lokala —hiru urtez, asko jota— ez erabiltzeko agindua ematea. Eskabide hori arau-haustearen astuntasunean eta erkidegoari eragindako kalteetan oinarritu behar da (7.2.5 art.). Urratzailea okupatzailea denean, erabileraren oinarri den eskubidea azkentzea eska daiteke. Erabilerak ez badu inolako oinarririk (esaterako, ukantza hutsa bada, baimendua ala baimendu gabea; prekarioduna kasu), prekarioduna botatzea eska daiteke (PZLren 250.1 eta 2. paragrafoak eta 447.2 art.). Aipatu kasu guztietan, demandan eska daiteke, eskatutakoa onartuz gero, jabe edo okupatzaile urratzaileak eta eurokin bizi diren pertsonak egozteko agindua ematea. Epaileari eska dakioke, berebat, kautela-neurri gisa agintzea debekatutako jarduera berehala
geldiaraztea, bai eta neurri hori aginduz gero, horren eragingarritasuna ziurtatzeko behar diren kautela-neurriak hartzea ere (7.2.4 art.).
c) Xedatzeko ahalmena: eskubidea aldatzen duten egintzak JHLren 3.3 art.aren arabera, jabe bakoitzak askatasunez xeda dezake bere eskubidea. Aitzitik, jabeak eskubidea eskualdatzen edo zamatzen duenean, egintza horrek aldi berean eragina izango du ondasun pribatibo nahiz ondasun erkideetan, eskubidearen objektua ondasunetara zabaltzen delako (KZren 396.2 art.). Ahalmen horrekin bat eginez, JHLren 8. art.ak jabeari aitortu dio modu kuantitatiboan bere eskubidea aldatuko duten egintzak gauzatzea. Bada, jabeak ondoko egintza hauek gauza ditzake: a’) Eskubidea zatitzea: jarduera horren ondorioz, zatitutako eskubidea azkendu egingo da; izan ere, eskubidea zatitzean bi jabetza-eskubide sortuko dira. Eskubide horiek, objektutzat erabat lokabeak diren finkak izango dituzte eta kokatuta dauden eraikinean osagai pribatiboen berrien izaera izango dute (HEren 46 eta 50. art.ak). b´) Pisuari zein lokalari zati hauek eranstea: 1) beste pisu zein lokal bat edo batzuk, elkarren artean muga erkideren bat badute eta elkarren ondoko pisu edo lokal horiek eraikin beraren osagaiak badira. Eransketa horren ondorioz, erantsitako finken jabetza-eskubideak azkendu egingo dira eta jabetza-eskubide berria sortuko da —erantsitako eskubide guztiak biltzen dituena—. Jabetza-eskubide berri horrek finka berria izango du objektutzat —erantsitako eskubideen objektuak biltzen dituena— eta finka hori elkartutako osagaiez bestelakoko osagai pribatiboa izango da. 2) Beste pisu edo lokal baten zatiak, horiek bilduko dituen finkaren ondokoak badira. Eransketa hori egin ohi da finka horren berezko hedadura zabaltzeko; horren ondorioz, ez da finka berririk sortzen. c´) Jabeek euren pisu zein lokalaren zati bat bereizi edo banan dezakete, zati horrekin finka independente bat osatzeko edo beste pisu edo lokal bati eransteko, finka horren zati bihurtuz (HEren 47, 48, 49 eta 50. art.ak).
Aurrekoa gorabehera, osagai pribatiboak aldatzeko ahalmena egikaritzeko jabeen batzak onarpena eman behar du (8. art.); onarpen hori aho batez eman behar da, eraketa-tituluaren edukian eragina duelako (JHLren 8.2 eta 17.1 art.ak). Ez bada aho batez onartzen, orduan interesdunek tartekaritza-laudoa eska edo arazoa auzian aurkez dezakete (JHLren 5.2 art.). Hala ere, eraketa-tituluak edo Estatutuek baimendu badute jabeek jarduera horiek gauzatzea, batzak ez du zertan beste erabaki bat hartu horren inguruan.
B) Jabearen eginbeharrak eta osagai pribatiboa erabiltzeko debekuak
Osagai pribatiboen jabeek debekatuta dute euren pisuan edo lokalean osagai arkitektonikoak, instalazioak edo zerbitzuak aldatzea, baldin eta horrekin arriskuan jartzen badira ondasun higiezinaren segurtasuna, horren egitura orokorra eta kanpoko itxuraketa edo egoera, eta kalte egiten badie beste jabe baten eskubideei (7.1.1 art.). Hori guztiz zentzuzkoa da, jabe bakarrak ezin duelako gauzatu eraikinaren gain eragina duen jarduerarik, gainerako titularkideen baimenik gabe. Jabearen ahalmena mugatzen duen salbuespen horrek ondorioztatzen du pisuetan eta lokaletan egikaritzen den jabetza-eskubideak errespetatu egin behar duela eraikinaren gainerako osagaiak eta gainerako titularkideen osagaiak. Gainera, horiek errespetatu ezean, eragin daitezkeen kalteen gaineko erantzule izango da jabea, berak gauzatutako jarduerengatik zein bere erantzukizunpean dauden subjektu hauek gauzatutako jarduerengatik [JHLren 9.1.b) art.)]: jabearen guraso-ahalaren edo tutoretzaren mende daudenak eta edozein titulu bidez pisua edo lokala okupatzen dutenek. Eginbehar horrez gain, legeak ondoko eginbehar hauek ezarri ditu: a) Jabeak bere pisu edo lokala eta instalazio pribatiboak egoera onean artatzeko eginbeharra (9.1.b art.). b) Gauza erkideetan izandako kalteak edo narriadurak konpontzeko pisu edo lokal jakin bat erabili behar bada, pisu edo lokal horren jabeak konponketok onartu behar ditu; horrela, eraikin osoaren eta horren zerbitzuen erabilera eta luperketa egokiagoa lortuko da. Konponketa horien ondorioz jabeari kalteak eragin bazaizkio, horrek eskubidea du erkidegoari eskatzeko kalte-galera horien ordaina [JHLren 9.1.c) art. eta KZren 1101. art.]. c) Interes orokorreko zerbitzu erkideak (igogailua, atezaindegia, atezaintza, zaintza edo antzekoak) eratzeko nahitaezkoa bada zortasunak ezartzea, batzak horrela erabaki duelako, jabeak bere pisu edo lokalean zortasunak onartu behar
ditu (17.1.2 art.). Pisu edo lokal horretan zortasuna ezartzean edo zortasun hori onartzean, pisu edo lokalaren jabeak kalte-galerak izan baditu, erkidegoari eskatu ahal izango dio kalte-ordain egokia (9.1.c art.). d) Eraikinean beharrezko edo presako konponketak nahiz atrapen-obrak egiteko eta interes orokorreko zerbitzu erkideentzat nahitaezko zortasunak ezartzeko pisu edo lokal jakin batean sartu beharra badago, pisu edo lokalaren jabeak sartze hori onartu behar du (9.1.d art.). C) Osagai erkideen gaineko eskubideak eta betebeharrak
Pisu zein lokalaren jabeari dagokio eraikinak dituen osagai erkideen gaineko jabekidetasun-eskubidea. Eskubide hori jabearen eskubideari lotuta dago modu banaezinean; eskubide horretara biltzen diren osagaiak guztiz beharrezkoak dira, osagai pribatiboen gaineko erabiltze- eta lupertze-eskubideak modu egokian egikaritu ahal izateko (KZren 396.1 art.). Jabekidetasun-eskubidea dela bide, jabeak eskubide eta eginbehar batzuk ditu, erkidegoan edo gainerako titularkideak errespetatuta egikaritu behar direnak. Bada, azter ditzagun zein diren eskubide eta eginbehar horiek. a) Eskubideak KZren 396.1 art.ak dioenez, osagai erkideen helburua da eraikinaren osagai independenteen jabeek horien gaineko erabilera eta luperketa egokia izatea. Helburu hori lortzeko, KZren 396.1 eta JHLren 3.b) art.ek titularrei ematen diete osagai erkideen gaineko jabekidetasun-eskubidea. Horren ondorioz, osagai pribatiboen jabe guztiek osagai erkideak erabil ditzakete, eta JHLk araubide zehatza jaso du, jabe guztiek osagai horiek erabiltzeagatik sor daitezkeen gatazkak arautzeko. JHLk gatazka horien inguruan arautu gabe utzi dituen arazoei dagokienez, kontuan hartu behar da jabekidetasun-eskubideak erkidego-izaera duela; hori gogoan izanik, ondasun-erkidegoari buruz KZren 396 eta ondorengo artikuluetan jasotako arauak aplikatzen zaizkie JHLk arautu ez dituen kontu horiei.
b) Eginbeharrak Jabeak ezin du inolako aldaketarik egin eraikinaren gainerako osagaietan (JHLren 7. art.aren 1 eta 2. paragrafoak, eta KZren 397. art.). Gainera, JHLren 9. art.ak ezarritakoaren arabera, jabeak ondoko eginbehar hauek ditu: a’) Eraikinaren instalazio orokorrak eta gainerako osagai erkideak, jabeen erabilera orokorra zein pribatiboa izan, eta jabearen pisu zein lokalaren barruan dauden instalazioak errespetatzeko beharra. Eginbehar hori bat dator JHLren 7.1.2 eta KZren 397. art.ek eraikinean aldaketak egitearen inguruan ezarri debekuarekin. b´) Erkidegoaren instalazio orokorrak eta gainerako osagai erkideak behar den moduan erabiltzea. Osagai erkide horietan kalte-galerak eragitea saihestu behar du; izan ere, jabeak izango du kalte-galerok konpontzeko erantzukizuna (9.1.a art.). c´) Jabeak parte hartu behar du gastu orokorren ordainketan —hau da, pisu edo lokal bati zein batzuei egotzi ezin zaizkien gastuen ordainketan (9.2 art.)—, bai eta erkidegoari dagozkion zerga, zama eta erantzukizunen ordainketan ere, horiek osagai pribatibo bihurtu ezin daitezkeen pisu edo lokal bati zein batzuei egotzi ezin zaizkielako [JHLren 9.1.e).1 art.] Gastu horien ordainketa eraikineko jabe guztiei dagokie; jabeok erkidegoa eratzen dutenez, nahitaez ordaindu behar dituzte gastu horiek. Horretarako, hurrengo bi irizpide hauek bete behar dituzte: 1. Jabeek itundu dutenari erreparatu behar zaio. Ondorenez, baliteke estatutuek gastu horiek ordaintzeko irizpideren bat ezartzea (5.3 art.) —esaterako, jabe guztiek kopuru bera—; horrelakorik ezarri ez bada, batzak urtero erabaki dezake jabeek nola ordaindu behar dituzten urteko gastu erkideak. Erabaki hori hartzeko nahiko da JHLren 173. art.aren 1 eta 2. paragrafoek aipatu jabe gehienen aldeko botoa. 2. Itunik izan ezean, JHLk ezarri du gastuak egozteko irizpide bat: jabe bakoitzak gastuen ordainketan parte hartu behar du, eraketa-tituluan finkatutako pardaidetza-kuotaren arabera.
Tratamendu berezia arautu da gastu orokorrek eratorritako zorrak ordaindu ez eta zorrok erreklamatzen direnerako. Egin-eginean ere, JHLren 9.e). art.aren arabera erkidegoak bi kreditu mota ditu jabekideen aurka: batetik, demanda jartzeko uneko urtean muga-eguneratutako zatiari egotz dakizkiokeen kuoten kredituak eta aurreko urteari egotz dakizkiokeen kuoten kredituak, KZren 1923. art.ko 3, 4 eta 5. paragrafoek jaso kredituen aldean lehentasuna dutenek, eta, bestetik, aurreko letran aipatu urteen aurreko kredituak, hots, kreditu arruntak. Gainera, arau horrek indartu egin du erkideek hartzekodun gisa duten egoera pisua edo lokala eskualdatzen denean. Horretarako, ezarri du pisua edo lokala eskuratu duenak pisu edo lokal horrekin erantzungo duela gastu erkideen ondorioz eskualdatzaileak dituen zorren gain; ordaindu beharreko zorrak izango dira ondasuna eskuratutako urteko zati muga-eguneratuari edo aurreko urteari dagozkienak. Ondore horietarako, esan ohi da eskuratutako osagai pribatiboa legez lotuta dagoela (lotura erreala), erkidegoko kreditua ordaintzeko. Pisua edo lokala eskuratu duenak lotura errealaren ondoreak jasan ez ditzan, ondasun higiezina eskuratzean eskualdatzaileak erkidegoari begira zituen zorren berri ez izateagatik, ezarri da eskualdatzaileak jabaria eskualdatzeko eskritura publikoan adierazi behar duela erkidegoko gastu orokorrak ordainduta dituela edo, hala denean, zerbait zor duela; azken kasu horretan zorraren zenbatekoa adierazi beharko du. Hala ere, baliteke eskualdatzailearen adierazpena errealitatearekin bat ez etortzea eta horrek arazoak sortzea. Hain zuzen ere, arazo horiek saihesteko helburuarekin, eskualdaketaren gaineko eskritura plublikoa egilesteko unean, eskualdatzaileak nahitaez ekarri behar du gastuak direla-eta erkidegoari begira duen egoerari buruz idazkariak luzatu eta lehendakariak ontzat emandako ziurtagiria. Amaitzeko, JHLren eraldaketarekin sartu diren eta ondoko helburu hau duten beste neurri batzuk aipatu behar dira: zor diren zenbatekoak zordunak borondatez ordaintzea, inolako akziorik egikaritu beharrik gabe. Horrela, jabeen batza biltzeko deialdia egiten denean, deialdi-agirian jaso behar da muga-eguneratutako zor erkideak ordaintzeari dagokienez zorrak dituzten jabeen zerrenda. Halaber, zordun horiei ohartarazi behar zaie boto-eskubiderik gabe geratuko direla, baldin eta biltzarra hasi aurretik ez badituzte zorrak ordaindu edo epaiketa zein notario bidez zainpean utzi edota zor horiek epaiketan aurkaratu ez badituzte (JHLren 16.2 eta 15.2 art.ak). Gainera, jabe zordunak ez baditu zorrak ordaindu edo zainpean ez baditu utzi, ez du legitimazio aktiborik izango batzak hartutako erabakiak aurkaratzeko, salbu eta erabaki horiek badira partaidetza-kuotak ezartzeko edo aldarazteko.
d´) Jabeak erkidegoko erreserba-funtsa hornitzeko ordainketak egin behar ditu. e´) Jabeak behar bezalako arreta izan behar du, eraikina
erabiltzeko eta gainerako titularrekin harremanetan egoteko. Era berean, jabeak erantzukizuna izango du gainerako titularrei begira, egindako arau-hausteei eta kalteei dagokienez (9.1.g art.). f´) Jabeak Espainian duen egoitza baten berri eman behar dio idazkariari, erkidegoaren gaineko inguruabar guztiak egoitza horretan jakinarazteko (9.1.h art.). g´) Jabeak parte hartu behar du ondasun higiezina eta beraren zerbitzuak modu egokian iraunarazi eta artatzeko behar diren obren ordainketan. Beraz, erkideak ekarri behar ditu eraikinak bere egitura, ur-iragazgaitasun, bizigarritasun, eta segurtasunaren inguruko baldintzei eusteko ezinbesteko diren obrei aurre egiteko zenbatekoak (10. art.). Atal hau amaitu aurretik, ezinbestekoa da Legeak jabetza eskualdatzeagatik erkide izateari utzi dion pertsonari ezarritako eginbeharraz mintzatzea —nahiz eta 9. art.aren irakurketatik eginbehar hori erkideari zuzenduta dagoela ulertu—. Bada, manu horren i) letrak osagai pribatibo bat saldu eta jabe izateari utzi dion subjektuari ezarri dio idazkariari jakinaraztea, edozein bide erabilita, pisuaren edo lokalaren titulartasun aldaketa, hots, jabe berriaren nortasuna. Eginbehar hori ez betetzeagatik, eskualdatzaileak modu solidarioan erantzungo du, eskuratzaileagaz batera, eskualdaketa gauzatu ostean sortu erkidegoko gastuei aurre egiteko eta erreserba-funtsa hornitzeko ordainketen gain.
D) Hobekuntzak, eta instalazio eta zerbitzu berriak
JHLren 111. art. ondasun higiezinaren artatze, bizigarritasun eta seguntasunari eusteko behar ez diren instalazioez, zerbitzuez edo hobekuntzez ari da. Araubide berezia ezarri du, obra, instalazio edo zerbitzu horiek egiteko ordaindu beharreko kuotaren zenbatekoak gainditzen duenean gastu erkideen hiru hileko arrunten zenbatekoa. Orokorrean, hobekuntzak egin edo instalazio zein zerbitzu berriak ezar daitezke, baldin eta jabe gehienek hori erabaki badute (JHLren 17.3 art.). Hala ere, eraikinaren edo gauza erkideen egitura ukitzeko, hots, eraketa-titulua aldatzeko, ahobatezkotasuna behar da (12. art.). Salbuespenez, ondoko instalazio edo zerbitzu hauek ezartzeko nahikoa izango da partaidetza-kuoten 1/3 ordezkatzen duten erkideen 1/3: a) telekomunikazio-zerbitzuez baliatu ahal
izateko ezarri beharreko azpiegiturak (otsailaren 27ko 1/1998 EDL) edo instalazio zaharrak berritzeko ezarri beharrekoak; b) eguzkiaren energia aprobetxatzeko ezarri sistema erkideak edo pribatiboak; edo c) energia-hornidura erkide berriez baliatzeko ezarritako azpiegiturak (17.2 art.). Ohiko kasuan (gehiengo soila eta gastu erkideen hiru hileko arrunten zenbatekoa gainditzen duen zerbitzu edo instalazio berriak ezartzeko kuota) zein kasu berezietan(1/3ko gehiengoa), erabakia, betearazlea izan arren, ez da loteslea izango erkideentzat. Era berean, ez da loteslea izango erabaki horren aurkako botoa eman dutenentzat. Edozelan ere, erabaki horren aurkako botoa eman duenak bere nahia alda dezake, hobekuntza onartuz eta hobekuntza horretaz aprobetxatuz (cfr. 11.2.2 eta 17.2.2 art.ak). Gainera, erabakia hartu zutenek ezin dute ezer egin erabaki horren aurkako botoa eman zutenei begira. Dena den, erabakiaren aurka dauden horiek erabakia hasieratik onartu izan balute bezala ordaindu beharko dituzte kasuan kasuko gastuak, hau da, hasierako erabakia hartu zuten erkideei bere garaian egindako ekarpenak bermatu behar zaizkie. Zernahi gisaz, hobekuntzak egiteko edo instalazio zein zerbitzu berriak ezartzeko erraztasun handi horrek badu nabarmentzeko moduko muga bat. Bada, berrikuntzak erabili ezin bihurtzen badu eraikinaren zatiren bat, jabe baten erabilera eta luperketari dagokionez, berrikuntza hori ezin ezingo da gauzatu jabe kaltedunak beren beregi onartzen ez badu (11.3 art.). Amaitzeko, hobekuntza ezartzeko eta hobenkuntza horri eusteko gastuei aurre egitean sor daitezkeen arazoak saihesteko, gastuak eskatzeko modukoak direnean jabe den orok nahitaez ordaindu behar ditu kasuan kasuko zenbatekoak. Beraz, eskuratzaile berria kausatzaileak emandako adostasunari lotzen zaio. E) Erkideek hirugarrenei begira duten erantzukizuna
JHLren 22.1 art.aren arabera, jabeen erkidegoak hirugarrenei begira dituen zorrei erantzungo die erkidegoaren funts eta kreditu guztiekin. Modu subsidirioan, eta jabe bakoitzari ordaintzea agindu ondoren, hartzekodunak prozesuan alderdi izan den jabe bakoitzaren aurka jo dezake, ordaindu gabeko zatia
kontuan hartu eta jabe bakoitzak duen kuotari dagokionez. JHLren 22. art.aren azalpenaren oinarri gisa ondoko hau hartu behar da kontuan: jabekideak zor erkideen zordun dira, eta zor horiei erantzuten diete erkidegoan duten partaidetza-kuotaren arabera, baina euren ondare guztiarekin, dutenarekin zein izango dutenarekin. Manu horrek erkideen erantzukizun pertsonalaren erregela indartu du, euren partaidetza-kuotan oinarritu eta erkidegoak hirugarrenei begira dituen zorrei dagokienez. Arauak ondoko premisa hau du oinarri: hartzekodunak, ordainketarik ez denean egin, zordunkide guztiak demandantu behar ditu, eta, epaia betearaztean, lehenik, funts erkideak —horien artean erreserba-funtsak— eta kreditu erkideak enbargatuko ditu. Horren arrazoia argi dago: funts horiek erkideek hornitu dituztenez, euren partaidetza-kuotaren arabera, zor erkideak ere funts erkideekin ordaindu behar dira. Ildo beretik, kreditu erkideak zor erkideak ordaintzeko aktiboak dira; kretidu horien artean daude, hain justu ere, hala erkideek hirugarrenei begira dituzten kredituak nola erkideek, gastu erkideak edo erreserba-funtsari egin beharreko ekarpenak direla bide, erkideren baten aurka dituzten kredituak. Hartzekodunak nahitaez betearazi behar ditu aipatu berri ditugun kreditu horiek. Erreklamatutako kopurua ordaintzeko kreditu-gerakinik egon arren, hartzekodunak, kredituok betearazi ezean, ezin izango die erkideei agindu erreklamatutako kopurua euren partaidetza-kuotaren arabera ordaintzea eta, erkideen ezezkoa jasoz gero, ezin izango du enbargatu erkideen ondare pertsonala. Hortaz, hartzekodunak kredituak betearazi ez eta erkideei erreklamatutako kopurua ordaintzea aginduz gero, erkidegoaren zordun ez diren erkideak (22.2 art.aren arabera, agindeia egitean erkidegoari begira dauden muga-eguneratutako zorrak ordainduta dituztenak) betearazpenaren aurka jar daitezke bete-betean. Hala ere, baliteke hasieran enbargatutako ondasunak nahikoa ez izatea ordainketa egiteko. Hori gertatuz gero, hartzekodunak erkide bakoitzaren aurka jo beharko du —epaia betearazteko prozeduran— eta erkide horiek zor-gerakinari dagokionez erantzungo dute euren ondare pertsonalarekin, betiere, kasuan kasuko partaidetza-kuotan oinarrituta. Zorrak kobratzeari helduz, manuak ezarri du lehenik eta behin demandatutako jabe bakoitzari ordaintzea aginduko zaiola, «ordaindu gabeko zatian duen partaidetza-kuotaren arabera».
Agindua bete ezean, hau da, erkideren batek ordainketarik egin ezean, zordunaren ondasunak enbargatuko dira, PZLren 592 eta 634. art.ek ezarri hurrenkera kontuan hartuta. 194. Jabetza horizontalaren antolaketa kolektiboa JHLk ezarri du jabetza horizontala antolatzeko oinarrizko egitura. Egitura horren helburua da izaera desberdineko bi jabetza-eskubideen artean sor daitezkeen tentsio-egoerak orekatzea. Bi jabetza horiek ondokoak dira: bata, banakako eskubidea, pisu zein lokalaren gaineko eskubidea, alegia; eta, bestea, eskubide kolektiboa, eraikinak dituen beste osagaien gaineko eskubidea. Egitura hori ezinbestekoak diren bi organotan oinarritzen da: batza eta lehendakaria. Halaber, baliteke batzak lehendakariordea izendatzea eta lehendakari-eginkizunak banantzea admistrazioak eta adazkaritzak dituzten eginkizunetatik, beste pertsona bati eratxikitzeko (13.1.1 art.). Amaitzeko, batzak beste gobernu-organo batzuk eratzea. Batzaren ahalmenak, ostera, baditu mugak. Egin-eginean ere, organo berriak ezin dira joan JHLk hirugarrenei dagokienez ezarri dituen bi organoen —batzaren eta lehendakariaren— eginkizunen eta erantzukizunen aurka (13.1.2 art.). A) Jabeen batza
Jabeen batza da erkidegoa osatzen duten jabeen bilera eta bertan erkidegoari buruzko erabakirik garrantzitsuenak hartzen dira. a) Ahalmenak a´) Aurreko artikuluan aipatutako karguetan arituko direnak izendatu eta kargutik enkaitzea, eta pisu edo lokalen titularrek haien jardunaren aurka jartzen dituzten erreklamazioak ebaztea (14.a. art.). b´) Aurreikusteko moduko gastu eta sarreren plana, eta horiei dagozkien kontuak onestea (14. b.art.).
c´) Aurrekontuak eta finka konpontzeko obra guztien betearazpena onestea, horiek arruntak izan zein bereziak izan; eta presako neurrien berri izatea, administratzaileak halakoak hartu baditu,
20. artikuluan xedatutakoarekin bat etorriz (14.c. art.). d´) Estatutuak onetsi edo eraldatzea, eta barne araubidearen arauak zehaztea (14.d. art.).
e´) Gainerako arazoak aztertu eta erabakitzea, horiek erkidegoarentzat interes orokorrekoak diren heinean; eta beharrezko edo komenigarri diren neurriak hartzea, guztiontzako zerbitzua hobea izan dadin (14. e. art.). f´) Lehendakariari baimena ematea debekatutako jarduerak edo erabilerak, finkarentzat kaltegarriak direnak, eta, jarduera gogaikarri, osasungaitz, kaltegarri, arriskutsu edo ez-zilegien xedapen orokorren aurka doazenak geldiarazteko uzia aurkeztea (7.2 art.). g´) Apartamenduak zatitu eta elkartzeko baimena ematea (8.2 art.).
h´) Pisuaren edo lokalaren titularrei zein okupatzaileei eurek gauzatutako arau-hausteen, kalteen edo narriaduren ondoriozko erantzukizuna ezartzea [9. art. a) eta c) paragrafoak]. i´) Interes orokorreko zerbitzu erkideak sortzeko erabakia hartzea [9. c) 1. art.]. j´) Ondasun higiezinaren artapen, bizigarritasun eta segurtasunaren inguruko baldintzak betetzeko eskatzeko modukoak ez diren instalazioak, zerbitzuak eta hobekuntzak sortzeko erabakia hartzea, instalazio-kuotaren zenbatekoa gastu erkideen ohiko hiru hilerokoa baino handiagoa izan arren (11. art.). k´) Solairu berriak edo eraikinaren nahiz gauza erkideen egitura edo fabrikan beste edozein aldarazpen baimentzea (12. art.).
b) Batzaren bilerak: batzarraldiak, deialdiak eta zitazioak JHLren 16. art.aren ariora, urtean, gutxienez, batzarraldi arrunt bat egin behar da. Batzarraldi horien gutxieneko eta nahitaezko edukia izan behar da erkidegoko aurrekontuak eta kontuak onestea. Lehendakariak egin behar du deialdia, sei eguneko aurrerapenarekin eta idatzizko zitazioak eginez, 9.h). art.ak ezarri moduan. Zitazio horretan jaso behar dira eztabaidatu beharreko gaien zerrenda eta batzarraldia egiteko eguna, ordua eta tokia. Horrez gain, erkidegoko gastuak ordaindu ez dituzten erkideen zerrenda jasoko da eta erkide horiek ezin izango dutela botorik eman ohartaraziko da. (16.2.1 eta 15.2 art.ak). Era berean, batza bereziak egin daitezke, erkidegoari buruzko edozelango gairen inguruan eztabaidatzeko. Deialdia egiteko ekimena dute lehendakariak, jabeen laurdenak edo, gutxienez, partaidetza-kuoten %25 ordezkatzen duten jabeek. Salbuespenez, batzarraldia eragin dutenek egin dezakete deialdia. Deialdiak batza arrunteko deialdiaren ezaugarri berberak izan behar ditu eta modu beran komunikatuko da. Hala ere, batza bereziaren deialdia egiteko ez dago aldez aurreko gutxieneko eperik; izan ere, batza bereziaren kasuan Legeak ezarri du zitazioa egin behar dela «interesdunek batzarraldiaren berri behar besteko aurrerapenarekin izan dezaten».
Amaitzeko, Legeak batzarraldia egiteko salbuespeneneko egoera bat arautu du. Batzarraldi horiek ez daude deialdiak egiteko bete behar diren formalitateen mende. Horrela, salbuespen egoera horren ondorioz, jabe guztiak bilduta egon eta ados etorriz gero, jabeen batza unibertsala era daiteke, deialdirik egin gabe.
c) Bileretara joatea Batzaren bileretara jabeak eurak joan daitezke edo euren legezko zein borondatezko ordezkaria; borondatezko ordezkaria izan dadin, nahiko da ordezkatuak sinatzea pertsona jakinari dagokiola bera ordezkatzea (15.1 art.). Halaber, legeak erregela bereziak eman ditu batzara nor joan behar den zehazteko: a´) Erkidegoaren osagai higiezin bat subjektu batzuei dagokienean, pro indiviso: jabekideek euren arteko pertsona bat izendatu behar dute, batzaren bileretara joan eta bertan boto-eskubidea egikaritzeko. b´) Erkidegoaren osagai higiezina gozamenpean dagoenean, jabe soila batzara joan eta bertan bozkatzen du. Dena den, legeak iuris tantum erako presuntzio gisa ezartzen du gozamenduna izango dela jabearen ordezkaria; beraz, gozamendunak ez du behar jabearen baimenik, jabe hori presuntzio horren aurka agertzen denean izan ezik. Edonola ere, presuntzio hori ez da aplikatzen ondoko kasuetan: aurrena, batzan hartzen direnean JHLren 17.1 artikuluko gaiei buruzko erabakiak; eta, hurrenik, hobekuntzak egiteko obrak zein obra bereziak egitea erabakitzen denean. Kasu horietan, gozamendunak jabe soilaren baimena behar du, azken hori borondatez ordezkatzeko.
d) Batza lehenengo deialdian edo bigarren deialdian eratzea Legeak bilerara joan diren pertsonen arabera bereizi ditu lehenengo deialdian eratutako batza eta bigarren deialdian eratutakoa. Bilerara eraikineko jabe gehienak joan badira, partaidetza-kuoten gehiengoa ordezkatzen dutenak, batza lehenengo deialdian eratuko da. Quorum hori lortu ezean, batza egun berean era daiteke bigarren deialdia eginez; hala ere, bigarren deialdi hori egin behar da, gutxienez, lehenengoa egin eta orduerdi geroago, betiere, horrela jaso bada jabeei zuzendutako deialdian, arestian aipatu denboran eta forman. Jabeei zuzendutako deialdian ez bada jaso bigarren deialdia egiteko aukera, bigarren hori egiteko lehenengoaren betekizun guztiak bete beharko dira; deialdia egin behar da quorumik ezaren ondorioz bilera egin ez den egunetik hurrengo zortzi egunetan. Bigarren deialdiko bileraren zitazioak hiru egun lehenago egin behar dira (16.2 art.). Bigarren deialdian ez da behar inolako quorumik batza baliozkotasunez eratzeko.
Hortaz, nahiko da pertsona bakarra joatea, baina horrek ez du eragotziko batzak ondoren azalduko dugun gehiengoen araubidearen ondorioz erabakiak hartzea.
e) Erabakiak hartzeko araubidea Batzan hartutako erabakiak baliozkoak izan daitezen, batza horretan gutxieneko boto-kopurua eskuratu behar da, erabaki horien alde. Bestela esanda, erabakiaren xedea zein izan eta horren arabera batzan modu desberdinean hartu behar dira erabakiak, alegia: aho batez ala batzan bertan dauden jabeen partaidetza-kuotaren %50 dutenen adostasunez (17. art.). Bada, jabekideen ahobatezkotasuna behar da, batzarraldira joan ala ez, ondoko helburu hauek betetzeko hartzen diren erabakiak baliozkoak izan daitezen: eraketa-titulua edo Estatutuak onestea edo aldatzea, bai eta horiek osatzen dituzten arauak ere. Legeak jabe guztiak bat etortzea agindu du. Horretarako, jabeen borondate-adierazpena esanbidezkoa izateaz gain, Legeak isiltasun positiboaren presuntzioa egin du. Beraz, aldeko boto gisa hartuko dira forman zitatuak izan arren, bilerara agertu ez zirenen botoak, baldin eta horiei bilerara joandakoek hartutako erabakia jakinarazi eta, 30 eguneko epean, idazkariari euren desadostasuna agertu ez badiote. Ondorenez, erabakia baliozkotasunez har dadin, aipatu 30 eguneko epean jabeetako inork ez du bere adostasunik eza agertu behar. Epe hori prekluditu arte erabakia ezin izango baliozkotzat jo eta ezin izango da betearazi. (ikus 17.1 art.aren 4 eta 5. paragrafoak eta 19.3.1 art.aren azken xedapena). Bestalde, partaidetza-kuoten 3/5 ordezkatzen duten jabeen 3/5en aldeko botoa behar da ondoko kasu hauetan: 1) Hartu beharreko erabakiaren xedea interes orokorreko zerbitzuak ezartzea edo kentzea denean, nahiz eta erabaki horrek eraketa-titulua edo Estatutuak aldatu. 2) Eraikinean erabilera zehatzik ez duten osagai erkideak errentan emateari buruzko erabakia hartu behar denean. Gainera, halakoetan, erabakiak zuzenean eragina badu jabeetatik baten gainean, jabe horren adostasuna behar da. Erabakia baliozkoa izan dadin, jabe guztien 3/5ren botoa behar bada ere, aurreko kasuan bezala, nahitaezkoa da jabeek euren borondatea adieraztea, esanbidez edo legeak isiltasun positibioaren inguruan egin duen presuntzioaren bidez (17.1 art.aren 4 eta 5. paragrafoak). Erabakia baliozkoa eta betearazteko modukoa izango da gehiengo hori lortzean (19.3.1 art. in fine). Partaidetza-kuoten gehiengoa ordezkatzen duten jabe gehienen aldeko botoa behar da ondoko helburu hauek lortzeko: minusbaliatuak eraikinean sartu eta bertan ibiltzea eragozten duten oztopo arkitektonikoak ezabatzeko obrak egitea edo zerbitzu erkide berriak ezartzea, nahiz eta erabaki horrekin eraketa-titulua aldatu
Aurreko kasuetan bezala, erabakia hartzeko adierazpena bileran adierazi behar bada ere, horrekin ez da nahiko hartutako erabakia baliozkoa izan dadin; izan ere, bilerara joan ez direnek 30 egunetako epea dute, erabakiaren berri eman zaienetik, idazkariari euren borondatea adierazteko. Adierazpen hori egin ezean, Legeak ezarri du isiltasun hori positiboa dela (17.1 art.aren 4 eta 5. paragrafoak). Erabakia baliozkoa eta betearazteko modukoa izango da gehiengo hori lortzean (19.3.1 art. in fine). Partaidetza-kuoten herena ordezkatzen duten jabeen herenak emandako aldeko botoa behar da ondoko helburu hauek lortzeko: 1/1998 EDLk arautu telekomunikazio-zerbitzuez baliatu ahal izateko azpiegiturak ezartzea edo horretarako dauden zerbitzuak berriztatzea; eguzkiaren energia aprobetxatzeko instalazio kolektiboak zein pribatiboak ezartzea; energiaren hornidura kolektibo berriez baliatu ahal izateko azpiegiturak ezartzea. Azken kasu horretan, nahiko da jabe bakar batek eskatzea eguneko aztergaien zerrendan erabakia hartzea, lehendakariari zuzendutako idazkiaren bidez eta idazki horretan eztabaidatu nahi den gaia argi eta garbi zehaztuz (17.2.1 eta 16.2.2 art.ak). Amaitzeko, gainerako erabakiak baliozkotasunez hartzeko, erregela orokorra da lehenengo deialdian ÂŤpartaidetza-kuoten gehiengoa ordezkatzen duten jabe guztien gehiengoakÂť aldeko botoa ematea. Bigarren deialdian, berriz, baliozkoak dira bileran dagoen gehiengoarekin hartutako erabakiak, baldin eta gehiengo horrek ordezkatzen badu bileran daudenen partaidetza-kuoten erdia baino gehiago. Bigarren deialdian ez badago aipatu gehiengorik, bigarren batza egin eta hilabeteko epean, interesdunetako edonork eska dakioke finka dagoen tokiko Lehen Auzialdiko epaileari erabakia hartzearen inguruko ebazpena ematea. Epaileak erabakia hartzearen aurka daudenak entzun ostean, kasuan kasuko ebazpena emango du, eskaera egin eta hurrengo hogei egunetan.
Oro har, batzan hartutako erabakiak betearazteko modukoak izango dira aktan jaso direnetik. Akta jasotzat joko da lehendakariak eta idazkariak sinatzen dutenean, bilera amaitzean edo hurrengo egutegiko 10 egunetan.
f) Erabakiak aurkaratzea Batzan hartutako erabakiak auzitegietan aurkara ditzakete JHLren arabera legitimazio aktiboa dutenek, baldin eta erabaki horiek Legearen, eraketa-tituluaren edo erkidegoaren Estatutuen aurkakoak badira; jabe batentzat edo batzuentzat onuragarriak izan arren, erkidegoaren interesak modu larrian urratzen badituzte; jaberen bati legearen arabera jasan behar ez dituen kalte larriak eragiten badizkiote edo erabakiok eskubideaz abustatuta hartu badira. Bada, erabakiak aurkaratzeko legitimazio aktiboa dute erabakia hartu zen batzara joan eta botoa eman zutenek, batzan egon ez zirenek eta legearen aurka botoa emateko eskubidea ukatu zitzaien pertsonek. Dena dela, erabakiak aurkaratzeko nahitaezkoa da
erkidegoari begira muga-eguneratutako zor guztiak ordainduta izatea (hala gastu erkideei zein bereziei dagokienez nola erreserba-funtsa hornitzeari dagokionez) edo kasuan kasuko erabakia aurkaratu aurretik zorron zenbatekoa zainpean uztea. Hala ere, ez dago zertan eginbehar horiek bete 9. art.ko e) eta f) paragrafoetan aipatu partaidetza-kuotak ezartzea edo aldatzea aurkaratzen denean. Erabakia aurkaratzeko uzia ondoko epe hauetan aurkeztu behar da: a´) Oro har, jabeen batzak erabakia hartu eta hurrengo hiru hilabeteetan. Legeak beren beregi ezarri du epe hori iraungitze-epea dela. Aurkaratzailea ez bazen bileran egon, epe hori zenbatzen hasiko da 9. h). art.ak ezarri prozedurari jarraituz erabakiaren berri noiz eman eta une horretatik aurrera. b´) Erabakia aurkaratu bada legearen, eraketa-tituluaren edo Estatutuen aurka doalako, akzioa iraungiko da erabakia hartu eta hurrengo urtean. Bileran egon ez zen jabeak aurkaratzen duenean erabakia, aipatu erregela aplikatu behar da iraungitze-epea zenbatzeko. Aipatu akatsak duten erabakiei dagokienez, Legeak errotikako deuseztasunaren ordez beste ondore bat ezarri du. Esangura horretan, erabaki akastunak ongi daitezke aipatu iraungitze-epeak igarotzen badira inolako aurkaratze-uzirik aurkeztu gabe. Beraz, erabakia deuseztatzeko modukoa izango da. Haatik, erabakia aginduzko edo debekuzko legeren baten aurka joanez gero, erabaki hori zuzenbide osoko deuseza izango da, beste ondorerik ezarri ezean behinik behin (KZren 6.3 art.); horrelakoetan, deuseztasun-adierazpena ez dago epe jakin baten mende eta auzitegiek ofizioz azter dezakete erabakia. Aurkaratze-demanda aurkeztu arren, ez da etengo aurkaratu erabakiaren betearazpena. Hala ere, demandatzaileak kautela-neurri gisa eska diezaioke epaileari betearazpena eteteko agindua ematea. Epaileak egoki dena erabakiko du jabeen erkidegoak esan beharrekoa entzun ondoren (18.4 art.).
B) Lehendakaria
a) Hautatzea, izendatzea, karguari uko egitea, kargutik kentzea Jabeen erkidegoa ordezkatzeko, pertsona bakarreko organoa nahitaez osatu behar du eraikineko osagai pribatiboen ugazaba batek (13.2 art.). Lehendakaria hautaketa bidez izendatu behar da, lehenengo deialdian zein bigarrenean. Lehenengo deialdian, partaidetza-kuoten gehiengoa ordezkatzen duten jabe gehienen botoak lortzen dituena izango da lehendakaria; bigarren deialdian, ostera, nahiko da bileran daudenen gehiengoak emandako botoarekin, baldin eta gehiengo horrek ordezkatzen
badu bileran daudenen partaidetza-kuoten balio erdia (17.3 art.). Modu subsidiarioan, estatutuetan ezar daiteke edo batzak erabaki dezake lehendakari kargua jabe guztiek txandaka betetzea edo lehendakaria zozketa bidez izendatzea. Azkenik, baliteke epaileak izendatzea lehendakaria, batzak ezin duelako. Behin izendapena eginda, hautatuak ezin du izendapen hori askatasunez ezetsi; bestela esanda, izendatuak nahitaez hartu beharko ditu bere gain kargua eta karguak dakartzan erantzukizunak. Hautatuak duen aukera bakarra da horri uko egitea, epaileari hala eskatuta, lehendakari izendatu eta hilabeteko epean. Eskabide hori arrazoitua izan behar da eta epaileak, hurrengo 20 egunetan, lehendakariak azaldutako arrazoiak aintzat hartuta eta zitatutako kontraesaleak entzunda, egoki dena ebatziko du, lehendakaria bere eginkizunetatik askatuz ala ez (17.3 art.). Epaileak erabaki badu lehendakaria bere eginkizunetatik askatzea, bitarteko lehendakaria izendatu beharko du, karguan izan beharko dena batzak lehendakari berria izendatu arte. Edonola ere, lehendakari izendatuak ez du kargua utziko hori ahalbidetu eta bitarteko lehendakaria izendatzen duen ebazpen judiziala eman arte (13.2 art.). Karguan egon beharreko denborari erreparatuz, legeak urte beteko epe esku-emailea ezarri du. Ondorenez, erkidegoko Estatutuek iraupen luzeagoa ezar dezakete. Gauza bera erabaki dezake batzak lehendakaria izendatzeko erabakian. Legeak ez du mugarik ezarri bata bestearen atzetik egin daitezkeen hautapenei edo luzapenei dagokienez, baina horrek ez du esan nahi Estatutuetan edo batzak lehendakaria izendatzeko erabakian halako mugarik ezar ezin daitekeenik. Jabekideek kargutik ken dezakete lehendakaria, batza berezia eginez [13.7.2 eta 14 a). art.ak]. Batza berezia egiteko deialdia lehendakariari eskatu behar diote, gutxienez, jabekideen laurdenak edo partaidetza kuoten %25 ordezkatzen duten jabeek. Horrelakoetan, lehendakariak deialdia egin behar du. Lehendakariak deialdian adierazi behar du batzaren arrazoia bera kargutik enkaitzea dela; berebat, kontuan hartu behar ditu 16. art.ak deialdia egiteko ezarri betekizunak. Erabakia har dadin, 17.3 art.ak aipatu gehiengoak eman behar du aldeko botoa.
b) Eginkizunak Legeak esandakoari helduz, lehendakariak zuzenean ordezkatzen du erkidegoa, baina ez da legezko ordezkaria — gurasoak edo tutoreak, ordea, bai—, ez duelako inoren gaitasuna ordezten, ezta borondatezkoa ere, jabekideek ez diotelako ordezkaritzarik eratxiki, baizik eta organikoa. Erkidegoaren ordezkari da hori karguari dagokion eginkizuna delako. Erkidegotik kanpo, lehendakariak agertzen du erkidegoaren borondatea eta, zeharka bada ere, jabeak ordezkatzen ditu; jabe horiek jabe izaerarekin batera eskuratzen baitute talde baten partaide izaera, hots, erkide izaera.
Orokorrean, presidenteak legitimazio aktiboa eta pasiboa du epaiketan erkidegoaren izenean aritzeko. Aitzitik, kontuan hartu behar da erkideek ere prozesuko legitimazio autonomoa dutela euren eskubideak egikaritzeko; eskubide hori egikaritzeak, aldiz, ez dakar erkidegoa kolektibo gisa ordezkatzea. Hala ere, salbuespenez, ordezkaritza hori egongo da erkide batek egikaritzen dituenean eduki zatiezineko osagai erkideen gaineko eskubideaz gozatzeari buruzko akzioak (esaterako, KZren 535 eta 1933. art.en arabera, erkide batek zortasun bat egikaritzen badu, horrek jabe guztientzat dakar eskubidea ez azkentzea, hau da, eskubidea ez da azkenduko ez-erabiltzea dela-eta). Gauza bera gertatzen da erkide batek gainerako erkideentzat onuragarri diren akzioak egikaritzen dituenean ere. Salbuespenez, jabekide batek bere eskubide pribatiboari eusteko egikaritu akzioek (esaterako, zortasuna ukatzeko akzioek) kolektibitatearen eskubidea defenda dezakete; halakoetan, jabekidearen jarduna baliozkoa eta eragingarria da.
Oro har, lehendakariaren ahalmenaren edukira biltzen da titulartasun kolektiboko eskubideari eusteko egintzak burutzea. Edozein erkidek gauza ditzake osagai erkideak administratzeko egintzak, aurretiazko baimenik edo agindurik behar gabe, baldin eta egintza horiek ondasunen izaerarekin bat badatoz eta erkidegoaren interesari kalterik egiten ez badiote (KZren 394. art.). Sabuespeneko esparru horretan, jabekideek auzitegietan jardun dezakete, kolektibitate baten kide gisa egikari ditzaketen ahalmenei dagokienez, organo betearazleek eta kudeatzaileek ez dutenean jarduten euren betebeharren arabera. Hala ere, jabekide horiek auzitegietan jardun dezaten, gainerako erkideek luzatutako ahala behar dute edo berezko eskubidea izan behar dute. Bestela esanda, auzitegietan ez dute jardungo erkidegoaren organo gisa.
Amaitzeko, lehendakariak duen ordezkaritzaren edukira biltzen da jabeen batzak hartutako erabakiak betearaztea; eginkizun hori lehendakariari bakarrik dagokio. Gainera, lehendakaria ere erabaki horien mende dago. C) Lehendakariordea
Erkidegoak Estatutuetan zein batzan hartutako erabakian ezar dezake kargu hori, bai eta kargua zenbat pertsonek izango duten ere. Kargua Estatutuetan ezarriz gero, lehendakariordea nahitaez bete beharreko organo iraunkorra izango da. Kargu hori Estatutuetan ezarri ez bada, berriz, batzak erabaki dezake denboraldi baterako kargua betetzea, bai eta kargu hori nork beteko duen ere. Behin denboraldi hori igarota, batzak ez du zertan izendapen berririk egin.
Lehendakariordearen izendapena egin behar da lehendakaria izendatzeko ezarritakoaren arabera. Gauza bera gertatzen da karguari uko egin eta kargutik enkaitzeari dagokienez ere. Lehendakariordearen eginkizunak dira, batetik, lehendakaria ordeztea, hala absente egoteagatik bere eginkizunak ezin dituenean bete nola kargua utzik geratu denean — esaterako, lehendakaria hil delako— eta, bestetik, lehendakariari bere eginkizunetan laguntzea.
D) Administratzailea
Lehen esan bezala, administrazio-eginkizunak lehendakariari dagozkio, bera delako izaera betearazlea duten eginkizun guztiak aurrera ateratzeko organoa, hala erkideek hirugarrenekin dituzten harremanetan nola barne- eta kudeaketa-harremanetan. Hala ere, batzak erabaki dezake eginkizun hori administrazio-organo autonomo batek betetzea (13.5 art.). Halakoetan, administratzaile izenda daiteke edozein jabekide zein erkidegoarekin zerikusirik ez duen edonor. Pertsona horrek ÂŤbehar besteko lanbide-gaitasuna badute, eta legeak eginkizun horiek egiteko baimena eman badieÂť. Esamolde hori oinarri, gehienetan, Estatuko Finka Administratzaileen Elkargoko kideak izaten dira administratzaileak. Pertsona juridikoek ere bete dezakete eginkizun hori (13.6.2 art.). Administratzaile karguaren iraupena erkidegoko Estatutuetan ezarritakoaren araberakoa izango da; iraupenik ezarri ezean, batzak erabakiko du. Modu subsidiarioan, Legeak ezarri du iraupena urtebetekoa izango dela; azken kasu horretan ezin da luzapenik egon. Edozelan ere, Estatutuek zein batzak hartutako erabakiak luzapena ezar dezakete, bai eta bata bestearen atzetik egindako hautapenak arautu ere, hautapenok debekatuta, mugatuta edo mugatu gabe (13.7 art.). Era berean, lehendakariaren kasuko prozedura berari jarraituz, batza berezian erabaki daiteke administratzailea kargutik enkaitzea, nahiz eta karguaren iraupena amaitzeko egon.
Administratzaileak ondoko betebehar eta ahalmenak ditu: 1) Etxearen araubide ona, eta horren instalazioak eta zerbitzuak zaintzea; ondore horietarako, titularrei egokiak diren abertimenduak eta ohartarazpenak egin beharko dizkie [20.a). art.]; 2) Behar besteko aurrerapenarekin, aurreikusteko moduko gastuen plana prestatzea eta plan hori batzari aurkeztea; gainera, gastu horiei aurre egiteko beharrezkoak diren baliabideak proposatu beharko ditu [20.b). art.]; 3) Etxearen artapenari eta mantentzeari aurre egitea, presakoak diren konponketak eta neurriak hartuz; halako konponketak eta neurriak hartuz gero, horien berri eman beharko zaio, berehalakoan, lehendakariari, edo, hala denean, jabeei [20.c) eta 14.c). art.ak]; 4) Hartutako erabakiak betearaztea, obren arloan, eta bidezko diren ordainketak egitea eta kobrantzak jasotzea [20.d).5. art.]; 5) Batzak berari ematen dizkion gainerako eskumenak [20.f). art.]. Eginbehar horien artean, jabekideei gastu orokorrak ordaintzeko betebeharra dutela epaiketa bidez agintzea [9.1.e) art.] eta erreserba-funtsa hornitzea [9.1.f) art.]; horixe da, hain zuzen ere, 21.1 art.ak ezarri duena.
Eginkizun horiei gehitu behar zaie, berebat, batzako idazkari izatearena, batzak edo Estatutuek ezarri badute administratzaileak bete behar duela kargu hori [20.e). art.].
D) Idazkaria
Idazkaria izendatzen denean, administratzailea izendatzeko bete behar diren arau berberak bete behar dira (13. art.aren 5, 6 eta 7. paragrafoak). Erakunde hori izan dadin, ez zaizkio eratxiki behar, ez administratzaileari [13.6 eta 20.e). art.ak], ezta lehendakariari (13.5 art.) ere, idazkariari dagozkion eginkizunak, kargu hori esanbidez sortu behar delako estatutuen edo batzak hartutako erabakien bidez. Ondoko hauek dira bere eginkizunak: 1) Batzaren bilera bakoitzeko akta idaztea, 19.2.2 art.ak ezarri edukia jasoz, eta bilera egin eta hurrengo egutegiko hamar egunetan akta jasotzea, bere sinadurarekin eta lehendakariarenarekin (JHLren 19.3.1 art. eta KZren 5.1 art.; 3) Akta-liburuan batzaren erabakiak jasotzea (19.1 art.); 4) Aktak dituen akatsak ongitzea (19.3.3 art.); 5) Batzak hartutako erabakiak egiaztatzea, lehendariak ontzat emanda (21.2 art.); 6) Pisua edo lokala saldu nahi duen jabeak erkidegoari begira dituen zorrak egiaztatzea, lehendakariak ontzat emanda, eskabidea egin eta zazpi eguneko epean [9.1.e) art.]; 7) erkidegoaren inguruko zitazioak eta jakinarazpenak egin daitezen, jabeek Espainian duten egoitzaren inguruan emandako berriak jasotzea [9.1.h) art.], bai eta etxebizitzaren edo lokalaren titularra aldatzearen inguruan emandako berriak [9.1.i) art.] eta batzan ahobatezkotasunik gabe egindako botazioaren inguruan agertu ez diren jabeen desadostasunaren inguruan emandako berriak (17.1.4 art.) jasotzea ere; 8)
jabeen batzaren akta-liburuak zaintzea (19.4 art.); 9) bost urtetan bileretako deialdiak, berri emateak, ahalordeak eta gainerako agiri garrantzitsuak gordetzea (19.4 art.).
195. Jabetza horizontala azkentzea JHLren 23. art.ak jaso ditu jabetza horizontalaren araubidea azkentzeko arrazoiak. Manu horren arabera, jabetza horizontala azkentzen da, lehendabizi, eraikina sustsitzen bada, hau da, baldin eta berreraikitze-kostuak finkaren balioaren 100eko 50 gainditzen badu ezbeharra gertatzeko unean, salbu eta kostu horren gaindikina aseguruak estaltzen duenean. Bigarrenez, jabetza horizontalari buruzko araubidea azkentzen da, eraikinaren gaineko jabetza jabekidetasuna edo jabetza arrunt bihurtzen denean. Hori berori gerta daiteke, bai jabekide batek eraikinaren osagai privativo guztien gaineko jabetza eskuratzen duenean, bai jabe batzuek pro indiviso eskuratzen dituztenean eraikinaren pisu zein lokal guztiak. Araubide hori ez da ipso iure azkentzen, jabetzari buruzko egora horien ondorioz; aitzitik, eraikinaren osagai pribatibo guztien jabeak edo jabekideak azaldu behar dute horizontalitatearen araubidea azkentzeko asmoa. Eurok asmo hori azaltzen badute, une horretan bertan jabetza horizontalaren araubidepean dagoen eraikinaren osagai pribatiboen jabe izateari uzten diote eta eraikin edo ondasun higiezinen eremu osoaren jabekide (asko badira) edo jabe arrunt (bakarra bada) bihurtzen dira. §55.
ONDASUN HIGIEZINEN EREMU PRIBATUAK
196. Kontzeptua, eraketa eta araubidea JHLren 24. art.ak arautu ditu ondasun higiezinen eremu pribatuak. Artikulu horrek ondasun higiezin horiek deskribatu ditu eta KZren 396. art.ak jaso jabetza moten artean sartu ditu. Beraz, higiezin horiek ere horizontalitatearen araubidepean daude, nahiz eta 24. art.ak ezarri berezitasunak izan. Gunea izan dadin, ondoko betekizun hauek bete behar dira:
a) Bi eraikinetan edo gehiagotan integratuta egotea, edo, bestela, elkarren artean independente diren lur-zatietan integratuta egotea, lur-zati horien xede nagusia bada etxebizitza edo lokalak bertan izatea. b) Horizontalitatearen arabera zatitu gabeko eraikinak edo partzelak izanez gero, nahitaezkoa da horien jabeak aldi berean, euren jabetza-eskubideari modu banaezinean lotuta, beste osagai higiezin, bide, instalazio edo zerbitzu batzuen jabekide izatea. c) Eraikinak edo partzelak horizontalitatearen arabera zatituta izanez gero, etxebizitza edo lokal bakoitzaren jabe guztiak nahitaez izan behar dira beste osagai higiezin, bide, instalazio zein zerbitzuren jabekide; jabekidetasun hori jabe bakoitzaren jabetza-eskubideari datxekio, eta, ondorenez, banaezina da jabe bakoitzaren jabetza-eskubideari dagokionez. Bi dira guneak eratzeko, legeak ezarri dituen aukerak; bada, legeak izaera esku-emailearekin ezarri ditu ondoko bi aukera hauek: 1) Eraikin edo partzela independente guztiek jabeen erkidego bakarra eratzea. Erkidego hori horizontalitatearen araubidepean gera dadin, eremuaren eraketa-titulua egiletsi behar da. Titulu horretan jaso behar dira JHLren 5.2 art.ak aipatu inguruabarrak; titulua inskriba dadin, HLren 8. art.ko 4 eta 5. paragrafoek eta 9. art.ak ezarri betekizunak bete behar dira (ikus, supra). Aukera hori dela eta, horizontalitatearen arabera zatitutako eraikinek egitura organiko independentea galtzen dute; izan ere, aukera hori dela bide zatituta zeuden eraikinek erkidegoa eratuko dute, egitura organiko bakarra izango dute, bai eta aurrekontu bakarra ere. Labur-zurrean esanda, erkidegoa JHLren mende geratuko da. 2. Horizontalitatearen araubidepean bakarka izan diren eraikin edo partzelak batzea eta jabeen erkidegoez osatutako elkartzea eratzea. Akordio hori dela-eta, erkidego bakarra eratzeko batu diren erkidegoak ez dira desagertuko. Bestela esanda, erkidego horietako bakoitzak bere izaera eutsiko dio. Hala ere, erkidego guztiek erabakiko dute bakoitzak osasun
erkide batzuk erkidegoan jartzea, elkartzea osatzen duen erkidegoa eratzeko. Hipotesi hori ondoko kasu hauetan bakarrik gerta daiteke: a) Elkartutako erkidego guztiak jabe bakarrarenak direnean edo erkidego arrunta osatzen duten jabe batzuena. b) Elkartu behar den erkidego bakoitzak jabe desberdina duenean. Halakoetan, taldea era dadin, nahitaezkoa da erkidego bakoitzaren batzak gehiengoarekin onestea elkartzea eratzea (JHLren 17.3 art.) eta lehendakaria baimentzea, elkartzea eratu duen erkidegoaren eraketa-titulua eta Estatutuak egilesteko. Bi kasu horietan, erkidegoen elkartzearen eraketa-tituluak jasoko du ondasun higiezinen eremuaren deskripzioa, bai eta, zehatz-mehatz, hori osatzen duten osagai, bide, instalazio eta zerbitzu erkideak ere. Gainera, eraketa-tituluak elkartzea eratzen duen erkidego bakoitzari guneko partaidetza-kuota eratxikiko dio. Elkartzearen eraketa-titulua eta Estatutuak Jabetza Erregistroan inskriba daitezke, eskritura publikoan jaso badira.
Erkidegoen taldearen araubidea horizontalitatea da, hau da, arestian aztertu dugun jabetza horizontal arruntarena (JHLren 1.etik 23.erako art.ak), baina hurrengo berezitasun hauekin [24. art.aren 2.b) eta 3. paragrafoak]: 1. Elkartutako erkidegoaren gastu orokorrei aurre egitea: elkartutako erkidego bakoitzak bere partaidetza-kuotaren arabera erantzungo du. Manu horrek ondoriozta dezake hirugarrenei begira elkartutako erkidegoek batera erantzungo dutela gastu orokorrei dagokienez. 2. Erreserba-funtsa: aukerazkoa da elkartutako erkidegoaren erreserba-funtsa eratzea. Hala ere, erkidego horren jabeen batzak erabaki dezake erreserba-funtsa eratzea. 3. Batzaren osaketa: batza osatzen dute elkartu diren erkidegoen lehendakariek; lehendakariek elkartutako erkidegoetako jabeen interesak ordezkatzen dituzte. Edonola ere, arau hori esku-emailea da eta, horregatik, Estatutuetan edo batzako erabakietan —elkartutako erkidego bakoitzaren erabakietan— ezar daiteke beste jabe batek parte hartzea elkartutako erkidegoaren batzan. 4. Elkartutako erkidegoaren organoen eskumena: eskumen
hori soil-soilik da eraketa-tituluaren arabera elkartutako erkidegoaren osagai higiezinen, bideen eta zerbitzuen gainekoa. Hortaz, erabakiak hartu behar dituen batzaren inguruan sortutako gatazkak ebazteko eskumen-printzipioa hartu behar da kontuan. Arean ere, erabakiok har ditzake, hala elkartutako erkidegoaren batzak nola taldera bildutako erkidego bateko batzak. Eskumen-printzioa dela-eta, elkartutako erkidegoaren eraketa-tituluaren arabera ukitutako gaiak erkidego horren osagaien ingurukoak badira, elkartutako erkidegoaren batza izango da eskuduna; alderantziz denean, berriz, elkartutako erkidego bakoitzaren batza izango da eskuduna (24.3.2 art.). 5. Erabakiak hartzea: Erabaki bat har dadin, legeak gehiengo kualifikatua behar dela dioenean, elkartutako erkidegoaren batzak ezin izango du erabakirik hartu, baldin eta erabaki hori ez bada aurretiaz hartu elkartutako erkidego bakoitzaren batzetan. Hori guztia gorabehera, legeak gizabanakoei autonomia aitortu die ondasun higiezinen eremuei 24.2 art.ak araututakoa ez den beste forma juridiko bat emateko eta eremuon inguruan egoki iruditzen zaien araubidea ezartzeko (betiere, KZren 1255. art.ak ezarri mugak errespetatuta). Horrelakoetan, JHLren xedapenak itunik izan ezean bakarrik aplikatuko dira, hots, ordezko izaera izango dute.
IV. ZATIA GOZATZEKO ESKUBIDE MUGATUAK
Hogeigarren gaia GOZAMENA (I): KONTZEPTUA, EGITURA ETA EDUKIA
Laburpena: §56. Gozamena: oinarrizko ideiak 197. Gozamenaren kontzeptua eta izaera juridikoa 198. Gozamena eratzea 199. Gozamenaren subjektuak 200. Gozamenaren objektua §57. Gozamenaren edukia 201. Gozamendunaren egoera juridikoa 202. Gozamendunaren lupertze-ahalmena 203. Gozamendunaren lupertze-ahalmenak dituen mugak 204. Gozamendunaren xedatze-ahalmena 205. Gozamena, gozamendunak besterentze-ahalmena duenean 206. Gozamendunaren babes juridikoa 207. Gozamendunaren betebeharrak 208. Jabe soilaren egoera juridikoa: ahalmenak eta betebeharrak §56. GOZAMENA: OINARRIZKO IDEIAK 197. Gozamenaren kontzeptua eta izaera juridikoa Kode Zibilaren 467. artikuluaren arabera, «gozamenak inoren ondasunak lupertzeko eskubidea ematen du, ondasun horien forma eta izaera artatzeko betebeharrarekin batera». Manu horretan oinarriturik, gozamena definitzeko hauxe esan daiteke: gozamena inoren gauzen gaineko eskubide erreala da eta ahalmenik zabalenak eratxikitzen ditu, gauza horiek lupertzeko, euron forma eta izaera aldatu gabe. KZren 467. art.an oinarritzen den definizio horri beste osagai bat gaineratu behar diogu (manu horretan osagai hori aipatu ez arren, noraezekoa dena gozamenean): gozamenak iraupen mugatua du, hots,
ez da betierekoa; bizi artekoa izan ohi da. Hortaz, gozamendunak gauza erabili eta lupertzeaz batera, gauza horrek ematen dituen probetxuak eskura ditzake, gauzaren forma eta izaera artatzen baditu. Dena dela, denboraren buruan, gozamena azkendu egin behar da eta ordu arte gozamendunari zegozkion ahalmenak jabeari itzultzen zaizkio, jabetzaren vis atractiva dela bide. Hor azaldutakoaren arabera, gozamena eskubide erreala da, zuzenekoa eta erabatekoa delako. Orobat, gozamendunak zuzeneko ahalmena du gauzaren gain eta hirugarrenen esku-hartzerik gabe egikari ditzake berari dagozkion ahalmenak. Gainera, gozamenak erga omnes eragingarritasuna izan eta jabetza kargatzen du, jabea nor den kontuan hartu gabe. Bestetik, gozamena inoren gauzen gaineko eskubide erreala da eta jabaria mugatzen du. Hori berori atera daiteke 467. art.tik («inoren ondasunak lupertzeko eskubidea» aipatzen baitu), bai eta 489. artikulutik ere («ondasunen jabeak ondasunok besteren ditzake horien gaineko gozamena beste inorena izanda ere» aipatzen baitu). Ondorenez, ezin da gozamenik izan, beste pertsona batek ez badu gozamenean emandako gauzaren gaineko jabetzarik; pertsona horri jabe soil deritzo, beraren ahalmenak erabat murriztu direlako —jabetza soilsoilik duela esaten da— (ENZNk 1986ko abenduaren 2an emandako ebazpena). Hori dela medio, batetik, gozamenak iraupen mugatua du; eta, bestetik, gozamenean emandako gauzaren forma eta izaera artatu behar ditu gozamendunak, bere eskubideak eta jabe soilaren eskubideak batera izan daitezen. Gozamena eskubide erreal mugatua denez gero, ez dago inolako presuntziorik, gozamena badela uste izateko. Halaber, gozamen-eskubidea molde murrizgarri batez interpretatu behar da. Bukatzeko, gozamena gozatze-eskubidea da. Arean, Justinianoren garaiko Zuzenbideak zortasunen artean kokatu bazuen ere, gozamendunari dagokion gozatze zabal horrek zortasunetatik desberdintzen du gozamena (KZren 471 eta 480. art.ak). Berebat, badira gozamena eta zortasunak bereizteko beste ezaugarri batzuk ere; hala nola, gozamena aldibaterakoa izatea eta ondasun higigarri zein higiezinen gain egikaritu ahal izatea. Nolanahi den ere, zehaztu beharra dago KZren 467. art.tik gozamenari buruz atera daitekeen kontzeptu hori. Kontzeptu horren baldintzak bete daitezen, noraezekoa da: batetik, gozamendunak gauzaren forma eta izaera artatzea; eta, bestetik, gozamenean emandako ondasunak fruituak ematea eta ondasun hori gorpuztuna, suntsiezina eta kontsumiezina izatea. Dena dela, ñabardura batzuk egin behar ditugu: lehenengo eta behin, KZren 467. art.aren arabera, legeak edota eraketa-tituluak gauza xedatzeko ahalmena eratxiki ahal dio gozamendunari; bigarrenik, Kode Zibilak gozamen deritzo ondasun kontsumikorren gainekoari (482. art.); eta, amaitzeko, ezin da eskubide erreala izan kreditu baten gaineko gozamena. Horiek horrela, eta
Kode Zibilaren arauketa aintzat hartuta, gozamena da gozamendunari etekin ekonomikoak lortzea ahalbidetzen dion eskubidea. Hori berori izan zen, hain zuzen ere, gozamenaren jatorri historikoa; izan ere, hasieran, gozamenaren helburua zen pertsonaren biziraupena ziurtatzea —alargun, adingabe eta ezgaituen egoera ekonomikoa bermatzea, alegia—, familiaren ondarea suntsitu gabe. Hortaz, ez da nahitaezkoa gauzaren forma eta izaera artatzea, ezta gozamenak eskubide errealaren izaera edukitzea ere. Aitzitik, nahiko da jabeak gozamenpeko ondasunak edo horien baliobestekoak berreskuratu ahal izatea, edota gozamenean emandako ondasunen balioa jaso ahal izatea, ondasunak eurak ezin badira itzuli; areago oraindik, gerta daiteke jabeak ezer ere ez berreskuratzea, legeak edo eraketa-tituluak gozamendunari eratxiki badio gozamenpeko gauza besterentzeko ahalmena. Ondorenez, garrantzitsuena da gozamendunak gauzak ematen dituen onurak aprobetxatu ahal izatea, gauza horren izaeraren arabera (LACRUZ) 198. Gozamena eratzea Gozamena era dezake legeak, gizabanakoen borondateak (inter vivos zein mortis causa egintzen bidez azaldutako borondateak, alegia) edota preskripzioak (KZren 468. art.). A) Legezko gozamena Legezko gozamenei dagokienez, 1981eko maiatzaren 13ko Legeak ezabatu egin zituen, batetik, guraso-ahala egikaritzen zuen aitari edo amari zegokion gozamena, emantzipatu gabeko semealaben ondasunen gain (Kode Zibilaren 160. art., legeak artikulu hori aldatu aurretik); eta, bestetik, senarrari zegokion gozamena, zenbatetsi gabeko ezkontsaria osatzen zuten ondasunen gain (ikus KZren 1357. art., betiere, antzinako idazkeraren arabera). Bi erakunde horien izaera eztabaidagaia izan zen luzaroan eta, horren ondorioz, 1981eko Legeak ezabatu egin zituen. Harrezkero, Kode Zibilean alargunari dagokion gozamena baino ez dago, gozamen hori aurretiaz hildako ezkontidearen ondasunen gaineko dela (834. artikulua eta ondorengoak). Hala eta guztiz ere, zenbait foru-legeriatan, indarrean daude 1981eko eraldaketak ezabatu zituen gozamenen antzeko batzuk (KatZZKren 38 eta 46. artikuluak, eta NFBren 63. art.). B) Borondatezko gozamena
Gozamena era daiteke negozio juridikoaren bidez ere, negozio hori egilesten badu jabeak berak edo, bestela, gozamenpean geratuko den eskubidea xedatzeko ahalmena duenak. Eraketa egintza inter vivos zein mortis causa izan daiteke, dohain bidezkoa nahiz kostubidezkoa. Inter vivos egintzei dagokienez, bi modutan era daiteke gozamena: lehendabizi, translatio edo besterentze bidez; kasu horretan, gozamena eratu duenak gozamen hori inori eratxiki eta bera jabetza soilarekin geratzen da. Bigarrenik, gozamena era daiteke deductio edo atxikipen bidez ere; horrelakoetan, gozamena eratu duena gozamenarekin geratzen da eta jabetza soila beste bati eskualdatzen dio. Gozamena eratzeko bidea edozein izanda ere, horren eraketak karga egintzen izaera du eta, beraz, xedapen egintzen izaera. Bestalde, gozamena inter vivos eskualdatzeko, eskubide errealen eskualdaketari buruzko arauketa orokorra izan behar da kontuan, bai traditioaren inguruan (KZren 609. art.), bai a non domino eskuraketen inguruan (KZren 464. artikulua, ondasun higigarriei buruz; eta HLren 34. artikulua, berriz, ondasun higiezinei buruz). Gozamena mortis causa eratzen da gehienetan, mota horretako egintzak baitira gozamenak gizartean eta ekonomian duen eginkizunarekin hobeto uztartzen direnak. Adibide moduan ondokoak aipa daitezke, besteak beste: gozamenaren legatua eta jabetza soilaren jarauntsia; edo, kontrara, jabetza soilaren legatua eta gozamenaren jarauntsia. KZren 469. art.aren arabera, gozamena era daiteke baldintzapean (baldintza etengarria edo suntsiarazlea) zein baldintzarik gabe, epe-mugarekin (hasierako epe-muga edo amaierako epe-muga) nahiz epe-mugarik gabe. Aukera horiez landara, eta legeak beren beregi ezer ez badio ere, gozamena era daiteke zamarekin edo modudun kargarekin, gozamen hori dohain bidez eratzen bada (dohaintza edo testamentu bidez, alegia). C) Usukapio bidezko eraketa KZk ez du erregela berezirik ezarri, usukapio bidezko eraketari buruz. Arean ere, 468. art.ak gozamena preskripzio bidez eskura daitekeela besterik ez dio; orokorrean, 609. art.ak agintzen du jabaria eta gainerako eskubide errealak preskripzio bidez eskuratzen direla (KZren 1930, 1940, 1957 eta 1959. art.ak). Gozamena usukapio bidez eskuratzeko, beharrezkoa da edukitza izatea gozamendun moduan (KZren 447 eta 1941. art.en arabera, jabetza eskuratzeko, ugazaba moduan izan behar da edukitza; erregela hori gozamenari aplikatuta, gozamena eskuratzeko, gozamendun moduan izan behar da edukitza). Dena den, ez da batere erraza bereiztea gozamendunaren edukitzeko modua eta edukitzeko beste modu batzuk, batik bat, edukitzeko modu horiek betebehar izaerako harremanen ondorio direnean (errentamendua,
komodatua). Nolanahi den ere, usukapio bidezko eskuraketarik gehienak gertatzen dira, jabe ez den batek gozamena eratzen duenean. 199. Gozamenaren subjektuak Guztiz lotuta daude gozamenaren subjektuei buruzko arazoa eta gozamenaren iraupenari buruzkoa. Mamiz, gozamenaren subjektuei buruzko arazoak gainerako eskubide errealek dituzten arazoak izan beharko lirateke, hala nola, titularkidetasuna eta oinordetza; baina gozamenak iraupen mugatua duenez gero, interpretatzaileek aztertu beharreko kontu berriak azaltzen dira. A) Gozamenduna eta jabe soila Gozamenaren subjektuak dira gozamenduna (eskubide errealaren titularra) eta jabe soila (gozamenean emandako gauzaren jabea). Kode Zibilak ez du erregela berezirik xedatzen, gozamenduna izateko gaitasunaren inguruan. Ondorenez, gaitasunari buruzko erregela orokorrak aplikatu behar dira, gozamena eratzeko egintza karga egintza dela kontuan hartuta. Pertsona fisikoak zein juridikoak izan daitezke gozamenaren titularrak, KZren 515. artikulutik segitzen denez. Edozein modutan ere, gozamenak iraupen mugatua du eta pertsona juridikoek iraupen mugagabea dute. Bi ideia horiek bateratzeko, 515. art.ak mugatu egiten du pertsona juridikoen titulartasunpeko gozamenen iraupena. Manu horren arabera, horientzat gozamenak ezin dira hogeita hamar urtetik gorakoak izan. Horrez gain, titularraren heriotzak gozamena azkentzen duenez gero (KZren 513.1 art.), pertsona juridikoa azkentzeak gozamena azkentzen du; arean ere, hogeita hamar urte horiek bete aurretik, ÂŤherria hutsik geratzen bada, edo korporazioa zein sozietatea desegiten bada, gozamena azkendu egingo daÂť. Pertsona juridikoentzat eratutako gozamenak ezin dira hogeita hamar urtetik gorakoak izan. Erregela horrek aginduzko izaera duenez gero, deuseza da hogeita hamar urtetik gorako epea; baina hogeita hamargarren urtea bete arte, gozamena baliozkoa da. Gorago aipatutako bigarren erregelak (pertsona juridikoaren azkentzeak gozamena azkentzen du), ostera, ez omen du aginduzko izaerarik. Hori dela bide, jarraikako gozamena era daiteke, bi pertsona juridikorentzat; horretara, lehendabiziko pertsona juridikoa azkentzen denean, gozamena bigarrenarentzat da, hogeita hamar urteko epea gainditu ez bada, behinik behin. B) Subjektu aniztasuna gozamenean
KZren 469. art.aren arabera, gozamena batzuentzat era daiteke, aldi berean nahiz jarraika: a) Aldi berekoa Aldi bereko aniztasunak adierazten du pertsona batzuk batera direla ondasun baten gaineko gozamenaren titularrak. Gozamena bat bakarra izan behar da. Horregatik, gauza batek erabilera bat baino gehiago badu eta erabilera horien gain eskubide desberdinak eratzen badira (esaterako, bazken gaineko aprobetxamendua pertsona bati dagokio eta beste bati zuhaitzen gainekoa), ez dago aldi bereko aniztasunik gozamenean edo gozamenkidetzan; aitzitik, ondasun beraren gain, bi gozamen desberdin bereiz daitezke. Gozamenkidetzari eraketa-tituluak xedatutako erregelak aplikatzen zaizkio eta, horrelako erregelarik izan ezean, ondasun-erkidegoari buruzko 392. artikulua eta ondorengoak. Horri gehitu behar zaio KZren 521. artikulua. Manu horren arabera, gozamena eratu bada berori eratzeko unean bizirik zeuden pertsona batzuen mesederako, gozamena ez da azkenduko pertsona horietatik azkena hil arte. Bistan denez, azkeneko gozamendunaren heriotzak (edo uko egiteak) azkentzen du gozamena. Ildo beretik, azkeneko gozamendunaren heriotzak gozamena azkentzen ez duen bitartean, zer gertatzen da hildako gozamendunaren edo gozamendunen kuotarekin? Bi izan daitezke galdera horri erantzuteko moduak: lehendabizikoaren arabera, kuota horrek gehiagotu egiten ditu bizirik dirauten gozamendunen eskubideak; bigarrenaren arabera, aprobetxamendu kuota jabetza soilarekin bateratzen da, azken horrek vis atractiva duelako. Gure ustetan, eraketa-titulua aplikatu behar da eta, horrek ezer ez badio, jurisprudentziari eta doktrinari helduta, KZren 987. artikulua (hau da, kuotak gehiagotu egiten ditu bizirik dirauten gozamendunen eskubideak). b) Jarraikakoa Jarraikako aniztasunak adierazten du pertsona batzuk izendatzen direla elkarren segidan gozamenaren titularrak izateko, gozamen hori eratu duenak ezarritako irizpideen arabera (ulerbidez, aurrekoaren heriotza, epe zehatz bat betetzea‌). Gozamena eratzean izendatutako pertsona guztiak bizirik baldin badaude, ez dago ezelako mugarik izendapenak egiteko. Baina guztiak bizirik ez badaude, Kode Zibilak muga batzuk jartzen ditu: gozamena eratzean jaio ez direnen artean, bi izendapen bakarrik egin daitezke, jabetza
behin betiko lotuta gera ez dadin (KZren 781. artikulua eta, hori aipatzen dutenak, alegia, KZren 640 eta 787. art.ak). Jarraikako izendapenak egiten direnean, zehaztu beharra dago gozamena bat bakarra ote den ala eduki bereko eta gauza beraren gaineko gozamen desberdinak diren; izan ere, horrek egundoko garrantzia izan dezake, gozamendunak egindako kontratuetan (KZren 480. artikulua). Besterik agindu ezean, izendatuak bere eskubidea eskuratzen du, ez aurreko gozamendunarengandik, ezpada gozamena eratu duen jabearengandik. Gauzak horrela, izendapen bakoitzak aurreko gozamena azkendu eta beste gozamen bat eratzen du, eduki bereko eta gauza beraren gaineko beste gozamen bat, hain zuzen ere. 200. Gozamenaren objektua Gozamenaren objektu izan daitezke gauzak, eskubideak, bai eta unibertsaltasunak ere. Gozamenaren objektua zein den kontuan izanda, 単abardura ugari egin daitezke; horregatik, gozamen bereziak aztertzean azalduko ditugu 単abardura horiek. A) Gauzak Gozamenaren objektu izan daitezke gauza gorpuztunak zein gorpuzgabeak, atzemateko modukoak izan eta merkataritzan egonez gero. Gorpuzgabeko gauzen gozamenari dagokionez, gogoan izan behar da jabetza intelektual eta industria-jabetzaren inguruan azaldutakoa. Gauzak higigarriak zein higiezinak izan daitezke. Halaber, gauza higigarriak suntsikorrak edo suntsiezinak izan daitezke; gauza higiezinek, berriz, narriadurak izan ditzakete edo narriaezinak izan daitezke. Zernahi gisaz, gozamenaren objektu diren gauzak gai izan behar dira, onurak edo aprobetxamenduak emateko. Gozamena gauza osoaren zein zati baten gainekoa izan daiteke (KZren 469. art.), eta zati hori gauza horren kuota bat edo zati zehatza izan daiteke. KZren 479. art.aren aginduz, gozamenak bere barruan hartzen ditu gozamenpeko gauzaren akzesioak, gauza horrentzat eratutako zortasunak eta, oro har, gauza horren balio gehikuntza guztiak; hala ere, balio gehikuntza horiek ez dira gozamendunaren jabetzapekoak. B) Eskubideak
KZren 469. art.aren arabera, «halaber, gozamena eskubide baten gain era daiteke, eskubide hori bereberezkoa edo eskualdaezina denean izan ezik». Printzipio hori kontuan hartuta, KZren 475, 486 eta 507. art.ek gozamen berezi hauek arautzen dituzte: errentak, aldizkako pentsioak, edota obligazioen zein eramailearentzako tituluen korrituak jasotzeko eskubidearen gaineko gozamena; industria-ustiategien gaineko gozamena; lurrak, eskubide errealak edota ondasun higigarriak erreklamatzeko akzioen gaineko gozamena; eta, amaitzeko, kredituen gaineko gozamena. Kasu horietan, gozamenaren objektu den eskubidearen ahalmenak egikaritzen dira, gozamenaren ahalmenak egikaritzen diren moduan; beste hitz batzuekin esateko, gozamenpeko eskubidea bera da gozamendunak gauzaren gain dituen ahalmenen muga. C) Unibertsaltasunak KZren 506 eta 510. art.ek ahalbidetzen dute gozamena eratzea, ondare edo jarauntsi osoaren gain. Hala ere, kasu horietan, ez dago gozamen bakar bat; aitzitik, ondareak edo jarauntsiak zenbat osagai izan eta beste horrenbeste gozamen dago. §57. GOZAMENAREN EDUKIA 201. Gozamendunaren egoera juridikoa KZren 470. art.aren arabera, «gozamenaren eraketa-tituluak zehaztuko ditu gozamendunaren eskubide eta betebeharrak; titulu horretan ez bada ezer zehaztu edo bertan zehaztutakoa nahiko ez bada, hurrengo bi ataletan jasotako xedapenak aplikatuko dira». Hortaz, gozamendunaren egoera juridikoa zehazteko, lehenengo eta behin, eraketa-titulua izan behar da kontuan; eta, modu subsidiarioan bakarrik, Kode Zibilean xedatutakoa. Manuak ondorengo bi ataletara baino ez du igortzen; hala ere, gozamenaren azkentzeari buruzko atala ere aintzat hartu behar da, manuaren igorpena okerrekoa baita. Gozamendunari dagozkion ahalmenen artean, bi multzo nagusi bereizi behar ditugu. Lehenik, gozamenpeko ondasuna lupertzeko ahalmenak; horietara bildu behar dira, fruituak eskuratzeko ahalmena ez eze, hirugarren batek izan ditzakeen ahalmenak ere bai, gozamenpeko gauza eduki, erabili, hobetu eta aprobetxatzeko. Bigarrenik, gozamena bera xedatzeko ahalmenak, hau da, gozamena kargatzeko eta besterentzeko ahalmenak.
202. Gozamendunaren lupertze-ahalmena KZren 467. art.ak azpimarratu duenez, gozamendunaren ahalmenik garrantzitsuena da inoren ondasunak lupertzea. Egineginean ere, ondasun horiek ez dira gozamena eratzean identifikaturikoak bakarrik; aitzitik, KZren 479. art.ak agintzen duenez, gozamendunak eskubidea du, gozamenpeko gauzak izan dituen akzesioak eta gehikuntzak lupertzeko. Bestetik, luperketa ez da fruituetan agortzen; bada, gozamenak bere barruan hartzen ditu gozamenpeko gauzarentzat eratutako zortasunak eta, oro har, gauza horri datxezkion onura guztiak (479. art.). Gozamendunari dagokion luperketak ahalmen hauek barneratzen ditu: A) Gauza edukitzea Gozamendunari dagokio gozamenpeko gauzaren edukitza. Kode Zibilak hori beren beregi ez badio ere, beraren arauketatik atera daiteke (KZren 494 eta 522. art.ak). Edukitzaile den aldetik, gozamendunak edukitza interdiktuak egikari ditzake. Gisa bertsuan, gozamendunak jabetza soila edo jabetza horren zati alikuota eskuratzen badu, jabaria eskualdatzen zaio, traditiorik izan gabe. B) Fruituak lortzea Kode Zibilaren 471. art.aren arabera, ÂŤgozamendunak eskubidea du gozamenpeko ondasunek ematen dituzten fruitu natural, industrial eta zibil guztiak eskuratzeko. Finkan aurkitutako altxorrei dagokienez, gozamenduna kanpokoa besterik ez daÂť. Gauzak horrela, altxorren gain gozamendunak ez du izango jabeari dagokion zatia, alegia, KZren 351. art.ko 1 eta 2. lerrokaden aginduz finkaren jabeari altxorren gain dagokion zatia. Bestela esanda, gozamendunak altxorren gain ez du jabeari dagokion eskubiderik, altxorrak ez direlako gauzaren fruitu. Hala ere, gozamendunak zatiren bat izan dezake altxorretan, halakoak berak aurkitzen baditu (KZren 351.2 art.). Bestalde, gozamendunak fruituak eskuratzen ditu, horiek jaso edota banantzen diren unetik. Arazoa, alabaina, hauxe da: gozamena eratzean eta gozamena azkentzean, nori dagozkion banantzeke dauden fruituak. Horretan, gogoan izan behar da, KZren 356. art.ra bildutako printzipioaren arabera, ez dagoela gasturik gabeko fruiturik. Kontua ez da fruitu zibilen inguruan azaltzen. Arean ere, KZren 474 eta 351. art.en arabera, fruituak eguneanegunean eskuratzen dira. Hortaz, gozamendunari dagozkion fruitu zibilak zehazteko, lehenengo eta behin,
gozamendunak berak edo jabe soilak jasotako fruituak zenbatu eta, bigarrenik, fruitu horien zenbatekoa zatitu behar da gozamenaren iraupen egunen artean (KZren 473. art.). Esaterako, gozamena ekainaren 15ean azkentzen da, baina errentariak jabe soilari 30ean ordaindu behar dio hileko errenta; kasu horretan, errentaren zenbatekoa erdibanatzen dute.
Edozein modutan ere, berezko fruitu eta industria-fruituen inguruan, Kode Zibilaren 472. art.ak hauxe du xedaturik: «gozamendunari dagozkio gozamena eratzean banantzeke dauden berezko fruituak eta industria-fruituak. Gozamena azkentzean banantzeke daudenak, berriz, jabeari dagozkio». Gastuei dagokienez, gozamendunak jabe soilari ez dio gasturik ordaindu behar, gozamena eratzean. Jabe soilak, ordea, gozamena azkentzean, gozamendunari ordaindu behar dizkio gozamendunak berak egindako lugintza, hazi eta horien antzeko gastu arruntak; horretarako, jabe soilak banantzeke dauden fruituak jaso eta horiekin lortutakoa erabili behar du, gozamendunari gastuak ordaintzeko. Hortaz, legegileak banatu egiten ditu fruituak: hasierakoak gozamendunarentzat eta bukaerakoak, berriz, jabe soilarentzat. Zernahi gisaz, legegile horrek bereizkeria bat egiten du gastuen alorrean, jabe soilari ez zaizkiolako gastuak ordaindu behar eta gozamendunari bai, ordea. Agidanez, eta legegilearen aburuz, jabeak gozamena dohain bidez eratzen duenean, ez du ezer nahi gozamen horren truk eta, horregatik, ez zaio gasturik ordaindu behar; gozamena kostubidez eratuz gero, aldiz, gastu horiek gozamendunak ordaindutako prezioan sartu omen dira (MANRESA). Aitzitik, KZren 472. art.ko 2. lerrokadak ez du zentzurik, jabe soilaren erantzukizuna mugatzen duenean. Bada, lerrokada horren arabera, jabe soilak banantzeke dauden fruituak jaso eta horiekin lortutakoa erabili behar du, gozamendunari gastuak ordaintzeko. Gure iritziz, zor horren erantzukizunpean geratu behar dira jabearen gainerako ondasunak ere. Amaitzeko, KZren 472. art.ko 3. lerrokadaren arabera, «artikulu honetan xedatutakoak ez die kalterik egiten hirugarrenaren eskubideei, eskubide horiek gozamena hasi edo bukatzean eskuratu direnean». Artikulu beraren aurreko bi lerrokadak fruitu eta gastuen gainean ari direla kontuan hartuta, hauxe ondoriozta daiteke: a) hirugarrenak fruituen inguruan kontratu bat egiten badu (esaterako, salerosketa) jabe soilarekin —gozamena eratzean— edo gozamendunarekin —gozamena azkentzean—, kontratu horretan hitzarturikoa bete behar da, prezioa kasuankasuan pertsona desberdinari badagokio ere; b) gastuak hirugarrenak egin baditu, gastu horiek ordaindu behar zaizkio, bai gozamena azkentzean —gozamendunak ordaindu beharrean, jabeak ordainduko dizkio—, bai eta gozamena eratzean ere. Azken kasu
horretan, jabe soilak ezin dio gozamendunari eskatu, gastu horiek ordain diezazkion; hala ere, gure ustez, KZren 356. art.ak xedatutako printzipio orokorra aplikatu beharko litzateke eta, horrela, gozamendunak ordaindu beharko lituzke gastu horiek. C) Hobekuntzak egitea Gozamendunak hobekuntza onuragarriak eta atsegin hutsezko hobekuntzak egin ditzake, gozamenaren objektu diren ondasunetan; nolanahi den ere, ahalmen horrek badu mugarik, alegia: gozamendunak ezin du objektuaren forma eta izaera aldatu (KZren 487. art.). KZren 487. art.ak hobekuntza onuragarriak eta atsegin hutsezkoak baino ez ditu aipatzen. Hori dela bide, ezin zaie manu hori analogiaz aplikatu nahitaezko hobekuntzei. Azken horiek, izatez, ez dira egiazko hobekuntzak, konponketak baino; hortaz, ez dira gozamendunaren eskubideak, betebeharrak baizik (KZren 500. artikulua eta ondorengoak). Bereizketa horrek berebiziko eragina du, hobekuntzen ordainketari buruzko arauetan. Orobat, hobekuntza onuragarriak eta atsegin hutsezkoak egiteagatik, gozamendunak ez du kalte-ordaina jasotzeko eskubiderik (KZren 487. art.). Bi hobekuntza horien inguruan, gozamendunak bi eskubide bakarrik ditu: lehendabizikoa, ius tollendi izenekoa —hobekuntza horiek kentzeko eskubidea, eurok ken badaitezke ondasunei kalterik egin gabe—; eta, bigarrena, konpentsazio-eskubidea, hau da, ondasunek izan dituzten narriadurak ondasun horietan egindako hobekuntzekin konpentsatzeko eskubidea (KZren 487 eta 488. art.ak). Ondorenez, Kode Zibilak ez dio ematen gozamendunari hobekuntzen kalte-ordaina jasotzeko eskubiderik. Autore batzuen irudiz, legegileak horrekin saihestu nahi izan du gozamendunak jabe soilaren kontura neurriz kanpoko hobekuntzak egitea. Horrez gain, kontuan izan behar da gozamendunak, hobekuntza onuragarriak egiten dituenean, ondasunaren etekinak gehitzeko asmoa duela, fruitu gehiago lortzeko asmoa, hain zuzen; horregatik, hobekuntza horien ondorioz kalte-ordainik eskuratuko balu, dohaineko irabaziak lortuko lituzke, hau da, jabe soilaren kontura aberastuko litzateke. Edonola ere, irizpide horren arabera, jabe soila aberasten da gozamendunaren kontura, gauza hobeturik eskuratzen baitu, berak ezer ordaindu gabe. Horregatik, gozamendunari ematen zaio ondasunek izan dituzten narriadurak ondasun horietan egindako hobekuntzekin konpentsatzeko eskubidea, bai eta hobekuntza horiek kentzeko eskubidea ere, halakoak ken badaitezke ondasunei kalterik egin gabe.
D) Gozamenean emandako gauza horretatik beste inork probetxua ateratzea KZren 480. art.aren arabera, gozamendunak zuzenean aprobetxa dezake gozamenpeko gauza edo beste inori laga diezaioke probetxua ateratzeko ahalmen hori. KZren 480. art.ak errentamendua aipatzen du beren beregi; baina errentan emateaz gain, gozamendunak komodatuan eman dezake gauza edo gauza hori sozietate batera ekarri (KZren 1675. art.) etab. Horren ildotik, KZren 480. art.aren arabera, «… gozamendunak halako izaeraz egiten dituen kontratu guztiak gozamena amaitzean suntsiaraziko dira, landa-finken gaineko errentamendua izan ezik; errentamendu horrek nekazaritzako urtea amaitu arte dirauela ulertuko da». Manu horretan oinarriturik, baina teknika hobearekin, Landa Errentamenduei buruz 1980ko abenduaren 31n emandako Legeak hauxe ezartzen du 13. art.an: «gozamendunak itunduriko errentamenduak… eta finka gozatzeko antzeko eskubideak dituztenek itunduriko errentamenduak suntsiarazten dira, errentatzailearen eskubidea azkentzean; hala ere, nekazaritzako urtean zehar luza daitezke errentamendu horiek. Halaber, errentamenduok kontratuan itundutako epean zehar luza daitezke, bi baldintza hauek betez gero: aurrenekoa, kontratuan itundutako epe horren iraupena errentatzailearen eskubideak duen iraupena baino luzeagoa izatea; eta, bigarrena, jabeak kontratuaren eraketan esku hartzea». Jabearen esku-hartze hori kontratuari adostasuna emate horretan datza eta berez dakar uko egite inplizitua, alegia, gozamena azkentzean kontratuaren suntsiarazpenari uko egitea. Hori dela bide, jabeak ez badu kontratuaren eraketan esku hartu eta gozamena azkentzen bada, errentamendua ere nekazaritzako urtea bukatzean azkendu behar da.
Hiri-errentamenduei buruzko legeria bereziari dagokionez, 1994ko azaroaren 24ko HELren 13.2 art.ak —1964ko abenduaren 24ko Testu Bateginaren 57. art.arekin gertatu aldera— ezarri du gozamendunak, azalera-eskubidedunak eta ondasun higiezinaren gainean antzeko gozatze-eskubideren bat duten guztiek itundu errentamenduak azkendu egingo direla errentatzailearen eskubidea azkentzean. Amaitzeko, Kode Zibilaren 498. art.aren arabera, gozamendunari dagokio gozamenpeko gauzetan izandako narriaduren gaineko erantzukizuna, narriadura horiek, erruz edo zabarkeriaz, eragin baditu gozamendunaren ordez gozamenpeko gauzetatik probetxua ateratzen duenak. Manu horrek ez dizkio gozamendunari kentzen errentariaren kontra dituen akzioak; baina gozamendun hori fidatzaile ezsolidario bihurtzen du, jabe soilari begira (KZren 1138. art.).
203. Gozamendunaren lupertze-ahalmenak dituen mugak KZren 467. art.ak, esangurarik zabalenean, bai eta 487 eta 489. art.ek ere, PAULOk Digestoan (7,1,1) gozamenari buruz eman zuen definiziori heldu diote (ÂŤUsufructus est ius alienibus rebus utendi fruendi rerum substantiaÂť). Arean ere, gozamendunari ezarri zaio gozamenpeko gauzaren forma eta izaera artatzeko eginbeharra. Artatze-eginbehar horrek mugatu egiten du gozamendunak gauza hori lurpertzeko duen ahalmena. Muga hori zentzuzkoa da, ondokoak kontuan hartuta: batetik, gozamena inoren gauzaren gaineko eskubide erreala da; eta, bestetik, iraupen mugatua du. Bada, jabeak gozamenpeko gauzaren erabateko jabetza berreskuratuko duenez gero, beraren interesa babestu beharra dago. Arazoa da jakitea KZren manu horiek zer adierazten duten, forma eta izaera adierazmoldeak erabiltzen dituenean. Batzuen ustez, KZren 467. art.ak xedatzen du gozamena azkendu egiten dela, gauza desagertzen denean; iritzi horren kontra bi argudio azal daitezke, gutxienez: lehenengoa, KZren 513.5 art.ak gauza bera agintzen du; bigarrena, 467. art.ak ez du arautzen gozamena azkentzeko arrazoi bat, ezpada gozamendunak duen ahalmenaren muga bat. Beste autore batzuen aburuz, 467. artikuluak gauza kontsumikorren gaineko gozamena debekatzen du; jarrera hori ere ezin da onartu, 482. art.ak beren beregi arautzen baitu gozamen mota hori. Beste aditu batzuen ustetan, aldiz, forma eta izaera artatu beharrak adierazten du gozamendunak ez duela gauza besterentzeko ahalmenik; iritzi horren aurka, 467. art.ak berak kontrakoa ahalbidetzen du, eraketa-tituluak edo legeak hori ezartzen badute. Bestalde, objektuaren forma eta izaera artatu beharra badago ere, horrek ez du esan nahi gozamendunak ezin duela inolako aldaketarik egin gozamenpeko gauzetan; 487. artikuluaren arabera, gozamendunak hobekuntza onuragarriak eta atsegin hutsezko hobekuntzak egin ditzake, nahiz eta horretarako muga bera izan (hau da, hobekuntza horiek egiten dituenean ere, gozamenean emandako gauzaren forma eta izaera artatu behar ditu gozamendunak). Gainera, muga hori ez dagokio gozamendunari bakarrik, inoren gauzaren gaineko eskubide errealaren titularra delako eta edozein modutan gauza hori itzuli behar duelako (ikus KZren 489. art.). Orduan, zeintzuk dira forma eta izaeraren esangurari buruz hiru manu horietatik atera daitezkeen ondorioak? Lehenengo eta behin, forma eta izaera artatu beharrak ez du esan nahi ondasuna aldaezina denik, hobekuntzak egin baitaitezke (hobekuntzek ere mugaketa hori hauts dezaketen arren). Bigarrenez, muga horrekin harmoniza daiteke interesen arteko elkar jotzea. Bada, gozamendunak eskubidea du, gozamenpeko gauza horretatik onurak ateratzeko; eta jabe soilak, berriz, eskubidea du, gozamendunaren jarduerak
gauza horretan narriadurarik eragin ez dezan. Ikuspuntu horri helduta, izaera hitzak adierazten du gozamendunak eta jabe soilak ezin dutela gauza narriatu, bestearen kalterako; hau da, ezin dute gauza kontsumitu —salbu eta kontsumitu gabe erabili ezin diren gauzen gaineko gozamena denean (482. art.)—, ezta gauza hori suntsitu ere. Dena dela, zein da gozamendunaren jarduerak izan behar duen muga? Badirudi KZren 487. art.aren bidez finka daitekeela muga hori, gauza hobetzean, forma edota izaera ere urra daitekeelako. Ezbairik gabe, gozamendunak ezin du gauza narriatu eta ezin dio haren izaerari kalterik egin; baina gauza hori hobetzeko ere, baditu muga batzuk. Egineginean ere, «formak» zehazten ditu muga horiek, forma hori Italiako 1942ko Kode Zibilaren «xede ekonomiko»arekin identifika daitekeelarik (Auzitegi Gorenak 1969ko ekainaren 27an emandako epaia). Formak eragozten du, eragotzi ere, gauzaren egoera, baldintzak edota ezaugarriak (berezkoak nahiz juridikoak) aldaraztea (MALUQUER). 204. Gozamendunaren xedatze-ahalmena A) Gozamen-eskubidea besterentzeko aukera KZren 480. art.aren arabera, gozamendunak gozamen-eskubidea besteren dezake, dohain bidez ere. Gauzak horrela, badirudi Espainiako Kode Zibila gozamenaren jatorrizko ulerkeratik aldentzen dela. Orobat, egungo zuzenbide batzuetan (hasierako ulerkera horri eusten diotenetan, alegia), gozamena eskubide pertsonala da eta, horren ondorioz, eskualdaezina. Aitzitik, Espainiako zuzenbidean zalantzak badira izan, gozamena eskualda daitekeen ala ez erabakitzeko. Izan ere, KZren 498. art.aren arabera, gozamendunari dagokio gozamenpeko gauzetan izandako narriaduren gaineko erantzukizuna, narriadura horiek, erruz edo zabarkeriaz, gozamendunaren ordezkoak eragin dituenean ere. Bestalde, gozamendunak hasieran emandako fidantzak iraun egiten du, lagapen-hartzaileak gauzaren gaineko gozamena eskuratzen duenean; beraz, aurreko titulartasunak bere horretan dirau gero ere. Gisa berean, KZren 480. artikuluaren aginduz, gozamendunak egindako kontratuak suntsiarazi egiten dira, gozamena azkentzean; hori dela eta, gozamendun-lagatzailearen heriotzak berez dakar gozamena azkentzea, nahiz eta lagapen-hartzailea bizirik izan. Berebat, lagapen-hartzaileak gozamendunaren lekua benetan bete eta gozamenari uko egingo balio, gozamena azkendu egingo litzateke; baina praktikan ez da hori gertatzen (DORAL). Arrazoi horiek guztiak oinarritzat hartuta, aditu batzuen aburuz,
gozamen-eskubidea bera ez da eskualdatzen, eskubide horren egikaritza baino. Horien kontra, guk uste dugu eskubidea bera eskualdatzen dela. KZren 498. art.aren helburua da, izatez, jabe soilaren egoera indartzea, gauzak izan ditzakeen narriaduren aurrean. Horretarako, 498. artikuluak fidatzaile ezsolidario bihurtzen du gozamenduna; hala ere, horrek ez du eragozten jabeak beste akzio batzuk izatea, lagapenhartzailearen kontra. Azken finean, gozamena azkentzean, lagapenhartzaileak ordaindu behar ditu gozamenpeko gauzak izan dituen narriadura guztiak; hala ere, narriadurok gauza horretan egindako hobekuntzekin konpentsa ditzake lagapenhartzaileak ere (KZren 488. art.). LACRUZek adierazi izan duenez, lagapenhartzailearen kontra edo horren mesederako sortzen dira betebeharrak eta eskubideak, zuzenzuzenean baitaude lotuta lagapenhartzailea eta jabe soila. Gozamena lagatzailea hiltzean azkentzen da, inork ezin duelako eskualdatu berak duena baino gehiago; eta lagatzaileak, bizirik dirauen arteko gozamena besterik ez du. Horrexegatik, gozamena bera eskualdatzen da eta ez, ostera, fruituen gaineko eskubidea bakarrik. Legezko gozamenen eskualdagarritasuna ere zalantzan jarri izan da. Doktrinaren iritziz, ezin ziren eskualdatu (HLren 108.2 art.aren arabera, hipotekaezinak direlako), semealaben ondasunen gain gurasoek zuten gozamena eta zenbatetsi gabeko ezkontsariaren gain senarrak zuen gozamena. Alargunari dagokion gozamena, ordea, hipoteka daiteke, HLren 108.2 art.ak hori baitio beren beregi. Besterentzeko moduko ondasunak eta eskubideak bakarrik hipoteka daitezkeenez gero, eta alargunari dagokion gozamena hipotekatzeko modukoa denez gero, hori ere besteren daiteke. Zernahi gisaz, Kode Zibiletik desagertu egin zen, bai gurasoei zegokien gozamena, euren ahalpean zeuden semealaben ondasunen gain, bai eta zenbatetsi gabeko ezkontsariaren gain senarrari zegokion gozamena ere. Nolanahi ere, gogoan izan behar dugu gozamen horiek eskualdaezinak direla, foru-antolamendu batzuetan oraindik indarrean dagoelako gurasoei dagokien gozamen hori, in potestate semealabek dituzten ondasunen gain (NFBren 63. legea). Era berean, besterenduezinak dira Aragoiko alarguntasun-gozamena (ArZZKren 74. art.) eta Nafarroako fideltasun-gozamena (NFBren 253. legea). B) Gozamen-eskubidearen hipoteka Aurrerago esan dugunez, HLren arabera, hipotekatzeko modukoak dira borondatezko gozamenak —horiei gaineratu behar dizkiegu usukapio bidez eskuratutako gozamenak— (107.1 art.) eta alargunaren legezko gozamena (108.2 art.); izan ere, gozamen horiek hipoteka daitezke, besterendu ahal direlako. Gozamen horien gaineko hipoteka azkendu egiten da,
gozamendunaren borondatetik kanpoko egitate bat delamedio azkentzen badira gozamen horiek (gehienetan, egitate hori gozamendunaren heriotza izaten da; dena den, izan daiteke gauzaren desagerpena edota epe-muga heltzea ere). Baina gozamenok gozamendunaren borondatez azkentzen badira (eskuarki, gozamendunak bere eskubideari uko egiten diolako), azkentzeak ezin dio kalterik egin hipoteka-hartzekodunari; horregatik, hipotekak iraun egiten du, gozamena azkendu eta gero ere (eta bateratzea gertatu arren), bermatutako betebeharra bete arte edota gozamenari amaiera eman zion egitatea ez gertatzekotan gozamena modu ohikoan azkenduko zukeen epea ahitu arte.
Ondasun Higigarrien gaineko Hipotekari buruz 1954ko abenduaren 16an emandako Legearen 1. art.aren arabera, ondasun higigarrien gaineko hipoteka edo edukitzaren lekualdaketarik gabeko bahia era daiteke, legeak berak aipatzen dituen ondasun besterengarrien gain. Hala eta guztiz ere, titular desberdinei badagokie ondasun horien gaineko gozamena eta jabetza soila, ondasun horiek pignoratzeko edota hipotekatzeko, nahiatezkoa da partaide guztien adostasuna, hots, gozamendunaren eta jabe soilaren adostasuna. Hortaz, ezin da ondasun higigarrien gaineko hipotekarik eta edukitzaren lekualdaketarik gabeko bahirik eratu, ondasun baten gozamenaren gain. 205. Gozamena, gozamendunak besterentze-ahalmena duenean KZren 467. art.ko azken tartekadurak ahalmen zabalak ematen dizkio autonomia pribatuari. Horretan oinarriturik, gozamen askotan, gozamendunari ematen zaio gozamenpeko gauza xedatzeko ahalmena, beharrizana duenean ahalmen hori erabil dezan. Agerikoa denez, mota horretako gozamenak badira. Gozamen horiekin, gizarteak babestu beharreko helburu bat lor daiteke. Orobat, gozamenak eratzen dira, mantenua ziurtatzeko, norbaiten iraupena bermatzeko, alegia. Eta helburu horrekin bat dator gozamendunari gauza xedatzeko aukera ematea, gauza horrek behar adina fruiturik ematen ez badio. Autore batzuen ustetan, gozamendunari gozamenpeko gauza xedatzeko ahalmena eratxikiz gero, ez da egiazko gozamen bat eratzen; aitzitik, ondasunaren jabetza eskualdatzen da (VENEZIAN). Hortaz, xedatze-ahalmenak erabat aldatzen du gozamenak berez duen izaera. Beste autore batzuen iritziz, ostera, egiazko gozamen bat eratzen da; izan ere, gozamena azkenduko balitz gozamendunak ondasuna xedatu ez duen artean,
ondasun hori jabeari itzuli beharko litzaioke eta ez litzateke izango gozamendunaren oinordekoentzat (hori gertatzeko, gozamenduna egiazko jabea izan beharko litzateke). Halaber, eraketa-tituluak bestelakorik ezarri ezean, subrogazio errealari buruzko printzipioa aplikatu behar da; horren bidez, gozamenaren objektu bihurtzen da gozamenpeko gauza besterentzean lortutakoa, lortutako hori kontsumitzen ez den artean. Horregatik, gozamenari xedatze-ahalmena gaineratzen zaio eta, horretara, gozamendunak legitimazio berezia eskuratzen du, inoren esparru juridikoan eragina duen xedapen negozio bat egiteko (DĂ?EZPICAZO eta GULLĂ“N). Gozamendunaren ahalmenak eta, batik bat, gozamenean emandako gauza xedatzeko ahalmena, modu hertsian interpretatu behar dira, jabetza mugatzen dutelako. Horregatik, eraketa-tituluan horren inguruko erregelarik ez badago, gozamendunak inter vivos bakarrik besteren dezake gozamenpeko gauza eta ez, ordea, mortis causa; kostubidez eta ez, ostera, dohain bidez; eta beharrizanean dagoenean bakarrik. Jurisprudentziaren arabera, eraketa-tituluak ezer agintzen ez badu, gozamendunari dagokio beharrizana noiz dagoen erabakitzea; izan ere, beharrizanean egoteak gozamenpeko ondasuna xedatzeko ahalmena eratxikitzen badu ere, gozamendunak ez du zertan frogatu beharrizan hori dagoenik. Hala ere, xedapena aurkara daiteke, abusu edo doloa izan delako; halakorik izan dela frogatzea jabe soilari dagokio. Abusua edo doloa frogatuz gero, besterentzea deuseza da, horrelakoetan ez dagoelako xedatze-ahalmenik. 206. Gozamendunaren babes juridikoa Codea argitaratu aurretik, zortasunen artean (zehatzago esateko, zortasun pertsonalen artean) kokatu zuten gozamena. Hori dela medio, gozamena babesteko, akzio aitorrarazlea egikari zezakeen gozamendunak. Akzio horren bidez, eskubidea bera eta eskubide horren eragingarritasuna aitortzea eska zezakeen gozamendunak. Gure egunotan, aldiz, nahikoa antzekoak dira gozamena babesteko gozamendunari dagozkion akzioak eta jabeari dagozkionak. Azken finean, gozamendunak edozein akzio egikari dezake, beraren eskubidea aitortzeko, nahasmenduei amaiera emateko edota titulartasuna baliarazteko. Berbarako, gozamendunak ondoko akzio guztiak egikari ditzake: ukatze-akzioa, gozamenaren gaineko eskubide erreal baten (adibidez, hipotekaren) titularra dela uste duenaren aurka; mugaketa-akzioa (KZren 348.2 art.); ad exhibendum akzioa (PZLren 256. art.); akzio aitorrarazlea, gozamena badela ukatzen duen jabe soilaren aurka; HLren 41. artikuluko akzioa (PZLren 250.1.7 art.); eta, edukitzailea den aldetik, edukitza interdiktuak (PZLren 250.1.2 art.). Gozamendunaren eskubideak auzibidean izan behar duen babesari
dagokionez, KZren 512. artikuluaren arabera, gozamendunaren kontura geratuko dira gozamenari buruzko auzietan izandako gastu, kostu eta kondenak. Arau horrek auzibidearen gastuak banatzen ditu, jabearen eta gozamendunaren artean. Ondorenez, gastu horiei dagokienez, ez ditu arautzen hirugarrenekin izandako harremanak, ezta agintaritza judizialarekin izandakoak ere. Hori dela eta, auziak eraginik baldin badu gozamenean eta jabetza soilean, bietan, gastuak gozamendunak eta jabe soilak ordaindu behar dituzte, nork bere eskubidearen arabera. Bestalde, manu hori aplikatu behar da, gozamena dohain bidez eratu denean bakarrik; kostubidez eratuz gero, ostera, gozamendunak eska dezake ebikzioaren ondoriozko saneamendu arauen babesa. 207. Gozamendunaren betebeharrak Jabe soilaren eta gozamendunaren eskubideek objektu bera dutenez gero, eta gozamenean emandako gauzaren forma eta izaera artatu behar direnez gero, noraezekoa da jabe soilak eta gozamendunak bete behar dituzten jokarauak zehaztea. Horretara bermaturik geratzen da, bai gauzaren artapena, bai gauzaren itzulketa, gozamena azkentzen denean. Hori dela bide, KZk betebehar batzuk agintzen die gozamendunari eta jabe soilari; dena den, 470. art.aren arabera, gozamena eratzen duen tituluak kasuankasuan egokitu ditzake betebehar horiek. Horien guztien azterketa argia izan dadin, ondoko bereizketa egin dezakegu: gozamendunaren betebeharrak, ondasunak gozatzen hasi aurretik; gozamendunaren betebeharrak, gozamen bitartean; eta, azkenik, gozamendunaren betebeharrak, gozamena azkentzen denean. A) Gozamendunaren betebeharrak, ondasunak gozatzen hasi aurretik Ondasunak gozatzen hasi aurretik, gozamendunak inbentarioa egin eta fidantza eman behar du (KZren 491. art.). Horrez gain, behin ondasunen edukitza eskuratuz gero, betebehar horiek bete ditzan eska dakioke. a) Inbentarioa KZren 491.1 art.aren arabera, ondasunak gozatzen hasi aurretik, gozamenduna behartuta dago‌ ondasun guztien inbentarioa egitera, jabea edo horren ordezkari legitimoa zitatuz, ondasun higigarriak tasatuz eta ondasun higiezinen egoera deskribatuz. Bada, inbentarioaren bitartez jakin dezakegu zein den ondasunen egoera, gozamena eratzean; horrela, gozamena azkentzean, forma eta izaera artatu diren jakin ahal izango da eta, hala denean,
gozamendunak eman beharreko kalte-ordainaren zenbatekoa zehaztu ahal izango da. Hortaz, KZren 491.1 artikuluaren arabera, inbentarioa egitea da ondasun higigarriak zerrendatzea eta tasatzea, eta ondasun higiezinak deskribatzea. Ondasun higigarriekin kontrakoa gertatzen bada ere, ondasun higiezinak ez dira tasatu behar, ezin direlako ezkutatu; hori dela eta, nahiko da gozamena eratzean horien egoera zein den jakitea, gozamena azkentzean forma eta izaera artatu diren jakin ahal izateko. Inbentarioa edozein formatan egin daiteke, ondoko kasuan izan ezik: kasu zehatz batentzat, forma jakin bat agintzen duen xedapen berezia dagoenean (esaterako, HLren 168.3 art.). Bestetik, gozamendunak ordaindu behar ditu inbentarioa egiteak eragiten dituen gastuak. Azkenik, KZren 493. art.ari eutsiz, «gozamenaren titulua edozein izanda ere, gozamendunari barkatu ahal zaio inbentarioa egiteko betebeharra edo fidantza ematekoa, horrekin inori kalterik egiten ez zaionean». Jabe soilak lekapena eman dezake, gozamenduna ondasunak gozatzen hasi aurretik; izan ere, ALBALADEJOrekin bat etorriz, ondasunak gozatzen hasi eta gero, ez dago lekapenik, uko egitea baino. Dena dela, ondasunen edukitza eskuratu baino lehen gozamendunari inbentarioa egitea eskatzen ez bazaio ere, horrek ez du esan nahi lekapena dagoenik; jabe soilak edozein unetan eska diezaioke gozamendunari inbentarioa egin dezan, eskakizun hori egiteko akzioa preskribatu ez den artean, behinik behin. Bestetik, gozamendunari fidantza emateko betebeharra lekatzen zaionean, berez ez dago inbentarioa egiteko betebeharraren lekapenik; hau da, betebehar baten lekapenak ez du eragiten bestearena (ikus KZren 492. art.).
b) Fidantza KZren 491. art.ko 2. zk.aren arabera, ondasunak gozatzen hasi aurretik, gozamenduna behartuta dago... «fidantza ematera, atal honen arabera berari dagozkion betebeharren betetzea bereganatuz». Lerrokada horren idazkera ez da zuzenegia. Lehenengo eta behin, fidantzaren muina ez da gozamenduna betebeharren menpe geratzea, ezpada betebehar horiek bermatzea; bada, gozamendunak betebehar horiek ditu, KZren artikuluek agintzen dituztelako, ez, ostera, fidantzaren bidez betebehar horiek betetzeko konpromisoa hartzen duelako. Bigarrenik, fidantzak ez ditu bermatzen 491. art.aren ataleko betebeharrak bakarrik; aitzitik, bermatzen ditu hurrengo atalekoak ere (bestela, azken horiek bermerik gabe geratuko lirateke). Manu horretan, fidantza adierazmoldeak «kauzio» esangura du. Hortaz, edozein motatako bermea izan daiteke (erreala zein pertsonala), gozamendunak bere betebeharrak beteko dituela bermatzeko nahikoa izanez
gero (KZren 552 eta 1855. art.ak). Hala eta guztiz ere, kasu batzuetan, berme mota bereziak agintzen dira (esaterako, HLren 168. art.an). Fidantzaren zenbatekoa finkatzen da, lehenengo eta behin, gozamendunaren eta jabe soilaren arteko akordio bidez. Euren arteko adostasunik ez badago, auzitegiek finkatu behar dute findantzaren zenbatekoa; horretarako gogoan izango dute fidantza nahikoa izan behar dela, ondasun higigarrien balioa betetzeko (ondasun horiek galdu edota ezkuta baitaitezke) eta ondasun higiezinak izan ditzaketen kalteak konpontzeko. Bukatzeko, fidantza emateko betebeharra, inbentarioa egiteko betebeharraren antzera, leka daiteke. Fidantzaren lekapenari aplikatu behar zaio Kode Zibilaren 493. artikulua aztertzean inbentarioarentzat azaldu duguna. Bestetik, KZren 492. art.ak beren beregi ezartzen du lekapena, ondoko kasuetan: lehenengo eta behin, saltzaileak edo dohaintzaemaileak bere buruarentzat erreserbatzen duenean saldutako edo dohaintzan emandako ondasunen gaineko gozamena; eta, bigarrenik, alargunari dagokion legezko gozamenean. c) Inbentarioa eta fidantza betebeharrak ez betetzea Gozamendunak fidantza ematen ez duen kasuetarako, Kode Zibilak neurri batzuk agintzen ditu. Neurri horiek, batetik, fidantzaren ordezkoak dira; eta, bestetik, gozamendunari bermatzen diote gozamenean emandako ondasunetatik onurak ateratzea. Hortaz, neurri horien bidez, jabe soilaren eta gozamendunaren interesak bateratu nahi izan ditu Kode Zibilak. Jabeak epaileari eska diezaioke ondoko neurriak hartzea: ondasun higiezinak administraziopean jartzea; ondasun higigarriak saltzea; efektu publikoak, izendun tituluak edota eramailearentzako tituluak inskripzio bihurtzea edo bankuan zein establezimendu publikoan gordailatzea; kapitalak, diru kopuruak eta ondasun higigarriak besterentzean lortutako prezioa balore ziurretan inbertitzea (494.1 art.). Bestalde, ÂŤgozamendunari dagozkio gauza higigarrien prezioak eta efektu publikoek nahiz baloreek ematen dituzten korrituak, bai eta administraziopean jarritako ondasunen produktuak ereÂť (494.2 art.). Era berean, jabe soilak eska dezake bere burua administratzaile izendatzea eta administratzaile moduan gozamenpeko ondasunak berari atxikitzea; jabeak ÂŤgozamendunari eman behar dio ondasun horien produktu likidoa, administrazio hori ordaintzeko hitzartu izan den zenbatekoa edo auzitegiak zehaztutakoa kendu eta geroÂť; jabe soilak hori guztia egin dezake, gozamendunak fidantzarik ematen ez duen bitartean edota fidantza betebeharra lekatu zaion artean (KZren 494.3 art.). Fidantzarik eman gabe ere, zineginezko kauzioa eman eta gero, gozamendunak eska ditzake, batetik, berak erabili behar dituen altzariak; eta,
bestetik, berarentzat eta familiarentzat, gozamenpeko etxe batean gela bat. Epaileak kasuan kasuko inguruabarrak aztertu eta erreklamazio hori onar dezake. Gozamendunaren industriarako beharrezkoak diren tresna, erreminta eta gainerako ondasun higigarriei buruz, gauza bera esan daiteke (KZren 495. art.ko 1 eta 2. lerrokadak). Bestalde, KZren 495. art.ko 3. lerrokadak salbuespen bat jartzen dio 494.1 art.ari, ondasun higigarrien inguruan: ÂŤjabeak ez baditu ondasun higigarri jakin batzuk saldu nahi horiek garrantzi artistikoa edo afekzio-prezioa dutelako, ondasunok berari itzultzea eska dezake, fidantza bidez bermatzen badu tasazio-balioaren legezko korrituak ordainduko dituelaÂť. KZren 496. art.aren idazkerak interpretazio arazoak eragin ditu, hauxe ezartzen duelako: ÂŤbehin fidantza eman eta gero, gozamendunak produktu guztien gaineko eskubidea du, gozamenaren eraketa-tituluarekin bat etorriz produktu horiek jasotzen hasteko egunetik hasitaÂť. Autore batzuen iritziz, arau hori berme neurri bat da, fidantza ematen ez den kasuetarako; neurri horren bidez, fruituak jasotzeko eskubidea kentzen zaio gozamendunari, fidantza ematen ez duen bitartean. Hala ere, gure iritziz, interpretazio hori ez da arteza. Fidantzarik eman gabe ere, gozamendunari gauzaren onurak eman behar zaizkio, gozamena eratzen den unetik, fidantza ez emateak ez baitu atzeratzen gozamenaren eraketa. KZren 494. art.ak argiroargiro ezartzen duenez, fidantzarik ematen ez duen gozamendunak gauzaren edukitza galtzen du (edo ez du eskuratzen), baina gauzaren onurei eusten die. Hori dela eta, 496. artikulua gorago azaldu dugun modu horretan ulertzeak edukirik gabe utziko luke 494. artikulua. Bada, 496. art.ak hauxe baino ez du azpimarratzen: fidantza eman baino lehen, gozamendunak produktuak eskuratu behar bazituen eta eskuratu ez baditu, produktu horiek jasotzeko eskubidea du gozamendun horrek. Kode Zibilak ez du ezer berezirik xedatzen, gozamendunak inbentarioa egiten ez duen kasuetarako; izan ere, KZren 494.etik 496.erako art.ak fidantzaren gainean bakarrik ari dira. Hala ere, autore gehienek manu horiek aplikatzen dituzte analogiaz, inbentarioaren kasuan; autore horien iritziz, inbentariorik egin ezean, gozamendunak ez du eskuratzen gozamenpeko ondasunen edukitza. Nolanahi ere, LACRUZek dioenez, manu horiek analogiaz aplikatzea ez da bidezkoa; LACRUZen irudiz, 494. art.aren helburuak ez du zentzurik, inbentarioaren kasuan. Egineginean ere, gozamenduna txiroa denean, bermea emateko ondasunik ez duenean eta fidatzailerik ez duenean, arriskuan egon daitezke jabe soilaren eskubideak; hori saihestea da, hain zuzen ere, 494. art.aren helburua. Gauzak horrela, gozamendunak inbentarioaren gastuak ordaintzeko beste ondasunik ez badu, fidantza emateko lain ere ez du izango; beraz, ondorioa bera da. Kontrara, behar besteko kaudimena izanez gero, inbentarioa gozamendunaren kontura egin ahal da.
B) Gozamendunaren betebeharrak, gozamen bitartean Lehenago azaldu izan dugunez, ondasunak gozatzen hasi aurretik, gozamendunak ondasun horien artapena bermatu behar du; hori dela eta, ondasunen edukitza eskuratu eta gero, horiek eragin osoz artatu behar ditu. Ildo horretatik, KZren 497. artikuluaren arabera, «gozamendunak gozamenpeko gauzak jagon behar ditu familiako guraso on batek egingo lukeen moduan». Kode Zibilak zehaztu egiten du ondasunak artatzeko betebehar hori, gozamendunari betebehar hauek eratxikiz: a) Gozamendunak gauza zaindu behar du; horren ondorioz, «gozamendunak jabeari eman behar dio hirugarrenak burututako egintza guztien abisu, baldin eta horien berri badu eta halako egintzek jabetza-eskubideei kalte egin ahal badiete; hori egin ezean, gozamendunak kaltegaleren gaineko erantzukizuna izango du erruduna bera izango balitz bezala» (KZren 511. art.). b) Gozamenpeko gauzek behar dituzten konponketa arruntak egin behar ditu gozamendunak (KZren 500.1 art.). KZren 500.2 art.aren arabera, «konponketak nahitaezkoak badira gauzen ohiko erabilerak eragiten dituen narriadura edo apurketei aurre egin eta gauzok artatzeko, konponketok arruntak direla ulertuko da». Hala ere, konponketa arrunten kontzeptua zehazteko, noraezekoa da KZren 481. artikulua aintzat hartzea. Manu horren arabera, «gozamenpeko gauzak, kontsumigarriak izan ez arren, erabileraren erabileraz narriatzen badira, gozamendunak gauza horiek erabil ditzake euren xedearen arabera, eta, gozamena amaitzean, daudendaudenean itzuli behar ditu». Hortaz, narriadura batzuk eta besteak bereizteko —konpondu beharrekoak eta konpondu behar ez direnak bereizteko, alegia—, gauza artatzeko nahitaezkoak direnak eta ez direnak bereizi behar dira. Arean ere, bi manuak ari dira gauza modu ohikoan erabiltzearen ondorioz eragindako kalteen inguruan; baina gauza artatzeko nahitaezkoak direnak bakarrik konpondu behar ditu gozamendunak. Behin jabeak eskatu eta gero, gozamendunak ez baditu konponketa arruntak egiten, jabeak berak egin ditzake, gozamendunaren kontura (KZren 500.2 art. in fine). KZren 501. art.ak xedatzen duenez, «konponketa bereziak jabearen kontura izango dira. Gozamendunak konponketa horien abisu eman behar dio jabeari, horiek egiteko beharrizana presakoa denean» (KZren 501. art.). Betebehar hori koka daiteke aurrerago azaldu dugun zaintza betebeharraren barruan. Halaber, «jabeak konponketa bereziak egiten baditu, gozamendunari
eska diezaioke horietan inbertitutako kopuruak gozamenak iraun artean sortu duen lege-korritua» (KZren 502.1 art.). Konponketa horiek gauzaren iraupenerako nahiatezkoak izanik, jabeak ez baditu halakoak egiten, «gozamendunak egin ditzake; baina, gozamena amaitu eta gero, gozamendunak jabeari eska diezaioke obra horiek direlaeta finkak izan duen balio-gehikuntza» (KZren 502.2 art.). Gozamenean emandako gauza artatzeko betebeharraz gain, Kode Zibilak beste betebehar bat ezartzen dio gozamendunari: gozamenak eratortzen dituen zama eta gastu batzuk ordaintzeko betebeharra, alegia. Ildo horretatik, gozamendunak ordaindu behar ditu «urteko zama eta kontribuzioak, bai eta fruituen kargatzat hartzen direnak ere» (KZren 504. art.). Kapitalaren gain zuzenean ezarritako kontribuzioak jabeak ordaindu behar ditu; hala ere, gozamendunak jabeari ordaindu behar dizkio (konponketa bereziekin gertatzen den bezala) jabeak berak kontribuzio horiek direlaeta ordaindu dituen zenbatekoen korrituak. Kontribuzioak gozamendunak ordaindu baditu, horien zenbatekoa jasotzeko eskubidea izango du, gozamena azkentzean (KZren 505. art.). Jakina denez, gozamendunari dagokio gozamenpeko gauzetan izandako narriaduren gaineko erantzukizuna, kalte horiek haren dolo edo zabarkeriarengatik gertatu badira (Kode Zibilaren 481. artikulutik atera daitekeenez). Modu bertsuan, gozamendunak narriaduren gaineko erantzukizuna du, kalte horiek beraren ordezkoak izandako erru edo zabarkeriarengatik gertatu badira (KZren 498. art.). Azkenik, KZren 520. artikulua izan behar da kontuan; izan ere, manu horrek zehazten du zer gertatzen den gozamendunak gauza behar den moduan artatzen ez duenean edo, manu horrek dioen bezala, gozamenpeko gauzaz abusatzen duenean, jabeari kalte larriak eraginez. Kasu horretan, ez da gozamena azkentzen, baina jabeak ahalmena du gozamendunak gauza itzul diezaion eskatzeko; hori eginez gero, gozamendunari gauzaren produktu likidoa ordaindu behar dio jabeak, administrazioaren gastuak eta saria kendu eta gero. Bistan denez, parekoak dira jabeak kasu horretan duen ahalmena eta berorrek duena, gozamendunak fidantzarik ematen ez duenean. C) Gozamendunaren betebeharrak, gozamena azkentzen denean KZren 522. art.aren arabera, «behin gozamena amaitu eta gero, jabeari itzuli beharko zaio gozamenpeko gauza; hala ere, gozamendunak edo beraren jaraunsleek gauza hori atxikitzeko eskubidea dute, eurek ordaindutako zenbatekoak itzultzen ez zaizkien bitartean. Gauza itzulitakoan, fidantza edo hipoteka ezereztuko da».
Ondorenez, gozamena azkentzean, gozamendunaren betebeharrik nagusiena da gozamenean emandako gauza jabeari itzultzea. Une horretan, jabeak atzera eskuratzen ditu, ordu arte gozamena osatzen zuten ahalmenak. Zernahi gisaz, eskuraketa horren arrazoia ez da aurrerago aipatu dugun itzulketa; aitzitik, itzulketa hori ahalmen eskuraketaren ondorioa da. Hortaz, jabeak ahalmen horiek ipso iure berreskuratzen ditu; nolabait esateko, gozamena azkendu eta gero ahalmenak atzera eskuratzea ez da gauza itzultzearen araberakoa. Nolanahi den ere, gozamendunak gauza atxikitzeko eskubidea du, berari itzuli beharreko ordainketak direla eta. Doktrinan asko eztabaidatu izan da gauza atxikitzeko eskubide hori edozein ordainketarengatik sortzen den ala Kode Zibilaren 502.3 art.an adierazitako ordainketarengatik bakarrik (hau da, gozamendunak egindako konponketa bereziengatik soilik). Gure ustetan, 522. art.aren helburua ez da 502.3 art.an adierazitakoa errepikatzea. Iritzi horren oinarri dira, batetik, ahalik eta arau gutxien emateko irizpidea kontuan izan beharra eta, bestetik, 502.3 art.ak gauza atxikitzeko eskubiderik ez xedatzea, halanolako berme antikretikoa baino (gozamendunak gauzaren produktuen bidez jaso baitezake ordainketa hori). Gainera, gauza atxikitzeko eskubidearen kasuan, gozamendunak ez du fruituen gaineko eskubiderik, ezpada edukitzari eusteko eskubidea, ordainketak egiten ez diren bitartean. Bukatzeko, KZren 522. art.ko azken tartekadurak zehazten duenez, ondasuna itzuli eta gero, fidantza edo hipoteka ezereztu egiten da. Alabaina, gozamena azkentzeak edota gauza itzultzeak berez ez dute fidantza ezerezten, ezta hipoteka ere. Azken bi horiek bermatu egiten dute, lehenengo eta behin, gozamendunak bere betebeharrak beteko dituela eta, hurrenik, gozamendunaren jokabideak eratorritako kalteak ordainduko direla, kalte horiek zabarkeria edo doloarengatik gertatu badira. Hori dela eta, gozamendunari dagozkion erantzukizunak betetzen ez diren bitartean, bermeak ez dira ezerezten, nahiz eta gauza itzuli. 208. Jabe soilaren egoera juridikoa: ahalmenak eta betebeharrak Tradizioaren arabera uste izan da jabe soilaren egoera juridikoa edukirik gabekoa dela (hortik dator, hain zuzen ere, ÂŤjabetza soilikÂť duela esatea). Horren ondorioz, ez da ahalegin handirik egin, jabe soilaren egoera juridikoak duen esparrua mugatzeko. Hala ere, argi dago batera doazela jabe soilaren egoera juridikoak duen esparrua eta gozamendunarenak duena. Bi esparru horiek objektu bera dutenez gero, jabeak ere gauzaren forma eta izaera artatzeko betebeharra du (KZren 489. art.). Esparru juridikoerrealean, jabe soilak ahalmen batzuk ditu, berbarako:
1. Bere eskubidea besterentzeko ahalmena (KZren 489. art.). 2. Bere eskubidea kargatzeko ahalmena, bai zortasun bidez (kasu horretan, zortasunak ezin dio gozamendunaren eskubideari kalterik egin; Kode Zibilaren 595. art.), bai hipoteka bidez (hipoteka indarrean dagoela jabetza bateratzen bada, hipoteka hori jabari osoaren gain hedatzen da, kontrako itunik izan ezean; HLren 107.2 art.). 3. Gozamenpeko finkan izan daitezkeen obrak eta hobekuntzak burutzeko ahalmena; eta finka hori landa-lurra bada, landaketa berriak egiteko ahalmena. Dena dela, egintza horiek ezin dute gozamenaren balioa gutxitu eta ezin diote gozamendunaren eskubideari kalterik egin (KZren 503. art.). Esparru juridikopertsonalari dagokionez, gozamendunaren betebeharrekin alderatu behar dira jabe soilaren ahalmenak, koerlatiboak baitira. Jabe soilaren betebeharrei dagokienez, lehenago azaldu dugun moduan, jabeak ordaindu behar ditu konponketa bereziak; horregatik, gozamendunak egiten baditu konponketa horiek, gozamena azkentzean jabeari eska diezaioke gauzak izan duen balio igoera. Baina, bestetik, jabe soilak gozamendunari eska diezazkioke konponketa berezietan gozamen bitartean inbertituriko zenbatekoek sortzen dituzten legezko korrituak (KZren 501 eta 502. art.ak). Hala ere, ez dago argi hertsia den ala ez jabe soilak konponketa bereziei begira duen betebeharra (ALBALADEJO). Era berean, jabe soilak ordaindu behar ditu kapitalaren gain zuzenean ezartzen diren kontribuzioak; kontribuzio horiek gauzaren gainekoak izan behar dira eta ez, ordea, fruituen gainekoak edo gauza gozatzearen gainekoak. Kasu horretan ere, jabe soilak gozamendunari eskatu ahal dizkio kontribuzioen ondorioz ordaindutako zenbatekoen korrituak (KZren 505. art.).
Hogeita batgarren gaia GOZAMENA (II): AZKENTZEA; GOZAMEN BEREZIAK; ERABILTZE- ETA BIZTANTZE-ESKUBIDEAK
Laburpena: ยง58. Gozamena azkentzea 209. Azkentzeko arrazoiak 210. Gozamendunaren heriotza 211. Epea ahitzea edota baldintza suntsiarazlea betetzea 212. Bateratzea 213. Gozamendunak uko egitea 214. Gozamenean emandako gauza galtzea 215. Eratzailearen eskubidea suntsiaraztea 216. Preskripzioa ยง59. Gozamen bereziak 217. Ideia orokorrak 218. Gauza kontsumikorren gaineko gozamena 219. Narria daitezkeen gauzen gaineko gozamena 220. Nekazaritza landaretzen gaineko gozamena 221. Mendien gaineko gozamena 222. Meatzeen gaineko gozamena 223. Artalde eta urdaldeen gaineko gozamena 224. Eskubideen gaineko gozamena 225. Ondarearen gaineko gozamena eta jarauntsiaren gaineko gozamena ยง60. Erabiltze- eta biztantze-eskubideak 226. Erabiltze-eskubidea 227. Biztantze-eskubidea 228. Erabiltze- eta biztantze-eskubideei buruzko araubide erkidea Kode Zibilean ยง58. GOZAMENA AZKENTZEA
209. Azkentzeko arrazoiak Kode Zibilak 513. artikulura biltzen ditu gozamena azkentzeko arrazoiak. Ondorengo artikuluetan, berriz, lehenengo horretan adierazitako arrazoi batzuk zehazten dira. Nolanahi ere, asko eztabaidatu izan da KZren 513. art.ra bildutako arrazoiak adibideak bakarrik diren edo azkentze-arrazoien zerrenda numerus clausus den. Nire ustez, KZren 513. art.ak adibideak baino ez ditu ematen. Oso zaila izan daiteke, izatez, manu horren barruan ez dagoen arrazoiren bat aurkitzea; baina gozamena eratzen duenak arrazoi berriren bat asma dezake eta, hala eginez gero, gozamena azkentzeko arrazoi horrek eragingarritasun osoa izango du. Bada, KZren 467 eta 470. art.ek ahalmen zabalak ematen dituzte, eraketa-tituluaren bidez halakoak egiteko. 210. Gozamendunaren heriotza Gozamena bizi arteko eskubidea izaten da. Ondorenez, KZren 513.1 art.aren arabera, gozamendunaren heriotzak gozamena azkentzen du. Horrek esan nahi du gozamena ezin dela mortis causa eskualdatu, eraketa-tituluan horren kontrakoa ezartzen ez bada, behinik behin. Gozamenaren iraupena aztertzean azaldu izan dugun moduan, gozamena era daiteke pertsona batzuentzat aldi berean; hala eginez gero, azkeneko gozamenduna hil arte, ez da gozamen hori azkentzen (KZren 521. art.). Haatik, pertsona batzuk izendatzen badira elkarren segidan, hau da, jarraika, gozamenaren titularrak izateko, orduan KZren 781. artikuluak ezarritako mugak bete behar dira: izendatutako pertsona guztiak bizirik badaude gozamena eratzean, ez dago izendapenak egiteko mugarik; guztiak bizi ez badira, ostera, jaio ez direnen artean bi bakarrik izenda daitezke, jabetza behin betiko lotuta gera ez dadin. Bestalde, KZren 515. art.aren aginduz, pertsona juridikoentzat eratutako gozamenak azkendu egiten dira, hogeita hamar urte igaro eta gero; edo, lehenago ere, pertsona juridikoa bera lehenago desegiten bada. 211. Epea ahitzea edota baldintza suntsiarazlea betetzea KZren 513. artikuluko 2. zk.aren arabera, gozamena azkendu egiten da, ÂŤgozamena zein eperako eratu eta epe hori amaitzen denean, edota eraketa-tituluan jasotako baldintza suntsiarazlea betetzen deneanÂť. Horren inguruan, zalantzan jarri izan da, epea edo baldintza bete baino lehen gozamenduna hiltzen bada, gozamena azkentzen den edo,
alderantziz, hildakoaren oinordekoak gozamendun bihurtzen diren. Azken finean, kontua da gozamena berez bizi artekoa den ala ez eta kontu hori gozamena eratu duenaren borondatea interpretatuz zehaztu behar da (LACRUZ). Gisa berean, gozamena azkentzen da, epe-muga heltzearen ondorioz ere. Kasu berezi horiek KZren 515 eta 516. art.ek arautzen dituzte. Azken manu horren arabera, ÂŤgozamena eman bada hirugarrenak adin jakin bat bete arte, gozamen hori ez da azkenduko aldez aurretik finkatutako urte-kopurua bete arte, nahiz eta hirugarrena lehenago hil, salbu eta gozamena beren beregi eman denean pertsona horren bizitzari begira bakarrikÂť. 212. Bateratzea Kode Zibilaren 513. art.ko 3. zk.aren arabera, gozamena azkendu egiten da, ÂŤpertsona berarengan bateratzen direnean gozamena eta jabetzaÂť. Bistan denez, manu hori nemini res sua servit printzipioaren aplikazioa besterik ez da. Gozamena azkentzeko modu horri bateratze deritzo eta bi kasu hauetan gerta daiteke: gozamendunak jabetza soila eskuratzen duenean eta jabeak gozamena eskuratzen duenean. 213. Gozamendunak uko egitea Gozamena azkentzeko arrazoi hori KZren 513. art.ko 4. zk.ra bilduta dago. Hala eta guztiz ere, KZren 6.2 art.ak adierazten duen moduan, gozamendunaren ukoak ezin die hirugarrenei kalterik egin. Horregatik, Kode Zibilaren aginduz, hutsalkorra da hartzekodunei maula eginez emandako ukoa (1291. art.). Bestalde, HLk uko egitea arautzen du, gozamendunak gozamen-eskubidea hipotekatu duenean; kasu horretan, hipotekak bere horretan irauten du, gozamena azkendu eta gero ere (eta bateratzea gertatu arren), bermatutako betebeharra bete arte edota gozamenari amaiera eman zion egitatea ez gertatzekotan gozamena modu ohikoan azkenduko zukeen epea ahitu arte (Kode Zibilaren 107.1 art.). Uko egitearen kasuan ez da beharrezkoa jabe soilaren onarpena; gozamena ipso iure azkentzen da, ez jabe soilaren onarpenarengatik, ezta jabe horri ondasunak itzultzeagatik ere (1958ko azaroaren 19ko epaia). 214. Gozamenean emandako gauza galtzea KZren 513. artikuluko 5. zk.aren arabera, gozamena azkendu egiten
da, «gozamenpeko gauza osoosorik galtzen denean». Manuak berak adierazten duenez, gauzaren galera erabatekoa izan behar da; gauzaren zati bat bakarrik galduz gero, gainerako zatian iraungo luke gozamenak (KZren 514. art.). Bada, galera erabatekoa da, gauza ezin bada aprobetxatu jatorrizko xedearen arabera. Hori dela eta, galeraren ondorioz hondakinak geratzen badira eta hondakin horiek ezin badira jatorrizko xedearen arabera aprobetxatu, gozamena azkendu egiten da (ikus KZren 499.2 artikuluaren egitezko kasua: abelburuen heriotzak azkendu egiten du euren gaineko gozamena, hil eta gero ere abelburu horietatik hainbat probetxu lor daitekeen arren; berbarako, haragia, hezurrak eta azala). Galera fisikoa zein juridikoa izan daiteke; ezusteko baten ondorioz gerta daiteke, bai eta jabe soil, gozamendun edo hirugarren baten erruarengatik edo doloarengatik ere. Eraikinen galera fisikoari buruz, KZren 517. art.ak printzipio orokorra zehazten du, kasu berezi batean; eta beste batean, aldiz, salbuespen bat jartzen dio printzipio horri. Lehendabiziko kasua da gozamenpeko finka osoa hartzen ez duen eraikinarena; izatez, kasu horren adibiderik argienak dira landa-lurretan dauden nekazaritza etxeak edo laborantza etxeak. «Edozein modutan» halako eraikin bat suntsitzen denean, 517. art.aren lehenengo lerrokadaren arabera, «gozamendunak eskubidea izango du lurra eta gaiak lupertzeko». Nabari denez, halako kasuetan, erregela orokorra aplikatzen da. Nolabait esanda, erabateko galerak gozamena azkentzen du; baina galera partzialak zati batez bakarrik azkentzen du gozamen hori (KZren 513.5 eta 514. art.ak). Orobat, galera partzialetan, gauza oraindik aprobetxa daiteke, berorrek duen xede ekonomikoaren arabera; hortaz, gozamenak badu zentzurik eta ez da guztiz azkentzen. Horrez landara, gozamendunak lurzorua eta gaiak lupertzeko eskubidea du. Ondorenez, lurzoru horretan eraikin berri bat egin dezake (hori berori baitzen lurzoruaren eginkizuna, gozamena eratzean) edo, osterantzean, lurzoru hori erabil dezake, finkak duen xede ekonomikoaren arabera (DÍEZPICAZO eta GULLÓN). Gaiak, lurzoruaren antzera, jabearenak dira; horrexegatik, gozamendunak horietatik probetxua baino ezin du atera. Bestalde, bigarren kasua gertatzen da, «gozamena eraikinaren gain bakarrik eratu eta eraikin hori suntsitzen denean». Besterik esan ezean, erregela aurreko kasuaren parekoa da, alegia: gozamendunak lurzorua eta gaiak lupertzeko eskubidea du. Alabaina, jabeak eraikin berri bat egiteko asmoa izan dezake, aurreko eraikina zegoen toki berean. Halakoetan, jabeak eskubidea du, lurzorua okupatzeko eta gaiak erabiltzeko; baina gozamendunari ordaindu behar dizkio, gozamen bitartean, lurzoruaren balioak eta gaienak sortzen dituzten korrituak (KZren 517.2 art.). KZren 518. art.ak arautzen du zer gertatzen den ezbeharrak jotako lurra aseguraturik dagoenean (lurra aseguraturik dagoenean eta ez, ordea,
jabearen interesak —jabetza soila— edo gozamendunaren interesak — gozamena—). Asegurua nork ordaindu duen kontuan hartuta, ondoko bereizketa egiten du artikulu horrek: a) Asegurua jabeak eta gozamendunak ordaindu badute, ezbeharren bat gertatuz gero, gozamendunak eraikin berriaren gaineko luperketa du (berririk eraikiz gero); edo, bestela, jabeak eraikina berreraikitzeko interesik ez badu, gozamendunak eskubidea du, aseguruaren prezioak ematen dituen korrituak jasotzeko (518.1 art.). b) Lurraren asegurua gozamendunak bakarrik ordaindu badu, jabeak ez duelako ordaindu nahi, ezbeharren bat izanez gero, gozamendunak osoosorik jasotzen du aseguruaren prezioa; hala ere, diru kopuru hori finka berreraikitzeko inbertitu behar du (518. art.aren 2. lerrokada). c) Lurraren asegurua jabeak bakarrik ordaindu badu, gozamendunak ez duelako ordaindu nahi, ezbeharren bat gertatuz gero, jabeak osoosorik jasotzen du aseguruaren prezioa. Hala eta guztiz ere, gozamendunak lurzorua eta gaiak lupertzeko eskubidea du edo, bestela, lurzoruaren balioak eta gaienak ematen dituzten korrituak jasotzeko eskubidea, jabeak finka berreraiki nahi izanez gero (KZren 518.3 art., 517.2 art.arekin batera). Bukatzeko, KZren 519. art.ak kasu berezi bat arautzen du, gozamenpeko gauzaren galera juridikoari buruz: gauza horren jabetza nahitaez kentzea, hain zuzen. Artikuluak hauxe dio beren beregi: «herri-onura delaeta gozamenpeko gauza nahitaez kentzen bada, jabea behartuta dago gauza hori subrogatzera, gauza horren balio bera eta antzeko baldintzak dituen beste gauza batekin; edo, osterantzean, gozamendunari kalteordainaren legezko korrituak ordaintzera, gozamenak iraun behar duen denbora osoan zehar. Jabeak azken hori aukeratuz gero, korrituen ordainketa fidantza bidez bermatu beharko du». Manuak argi xedatzen duen moduan, jabearen eskutan dago aukeratzea. Bestetik, nahitaez jabetza kentzen duenak jabetza hori eskuratu behar du, inolako zama edo kargarik gabe. Gozamena eskubide erreala den aldetik, erabatekoa da eta erabateko izate horrek ez du gainditzen jabetza nahitaez kentzearen muga. Arean ere, gozamenak erga omnes ondoreak sortzen ditu; hau da, ondore horiek hedatzen dira, gauza eskuratzen duen edozein pertsonaren kontra, gozamenpeko gauzaren jabetza nahitaez kenduz eskuratzen denean izan ezik. Halakoetan, gozamenak ezin du gauza beraren gain iraun, bai, ordea, «balio bera eta antzeko baldintzak» dituen beste gauza baten gain edo, subrogazio errealaren printzipioa aplikatuta, kalte-ordainak sortzen dituen legezko korrituen gain, «gozamenak iraun behar duen denbora osoan zehar». 215. Eratzailearen eskubidea suntsiaraztea
Gozamena azkentzeko arrazoi hori eskubide erreal guztietan agertzen da. Dena den, ez da nahasi behar eratzailearen eskubidea suntsiaraztea, baldintza suntsiarazlepeko gozamenarekin. Lehendabiziko kasuan, gozamena baldintzarik gabe eratzen da, baina resolutio iure concedendis resolvitur ius concessum printzipioa aplika daiteke, gozamenaren objektua suntsiarazteko moduko eskubidea delako. Nolanahi den ere, hirugarrenen kontra ez da azkentzerik gertatzen, euren eskubidea Jabetza Erregistroan inskribatu badute. Suntsiarazpenaren arrazoia Erregistroan beren beregi azaltzen denean, ordea, azkentzea gertatzen da, hirugarrenen kontra ere (HLren 37. art.). 216. Preskripzioa KZren 513. artikuluko 7. zk.ak laburlabur xedatzen duenez, gozamena preskripzio bidez azkentzen da. Autore gehienen iritziz, horrek esan nahi du ez erabiltzeak gozamena azkentzen duela: sei urtetan ez erabiltzeak, ondasun higigarrien gaineko gozamena denean; eta hogeita hamar urtetan ez erabiltzeak, aldiz, ondasun higiezinen gainekoa denean. Hala eta guztiz ere, gerta daiteke epe laburragoetan azkentzea ere, hirugarren batek gozamena lortzen badu eskuratze-preskripzioaren bidez. §59. GOZAMEN BEREZIAK 217. Ideia orokorrak Aurreko kapituluetan azaldu izan dugu Kode Zibilak orokorrean arautzen duen gozamena. Gozamen horren objektua gauza zehatza da, gauza horrek fruituak ematen ditu eta ezin da kontsumitu (izatez, landa-lurren gainekoa izaten da, kasurik gehienetan, halako gozamena). Badira, ordea, beste gozamen batzuk ere. Horiei Kode Zibilak, batzuetan, beren beregi deritze gozamen; eta, beste batzuetan, egiazko gozamenarekin duten kidetasunarengatik deritze gozamen. Gozamen horientzat, Kode Zibilak erregela bereziak ezartzen ditu, objektuaren izaera kontuan izanik, luperketa ahalik eta egokiena izan dadin (sarri askotan, Kode Zibilak kasu zehatzean erregela orokorra aplikatu besterik ez du egiten). Gozamen horiek dira, izan ere, gozamen bereziak.
218. Gauza kontsumikorren gaineko gozamena Salva rerum substantia printzipioa kontuan hartuta, ezin da izan gauza kontsumikorren gaineko gozamenik. Gauza horiek erabiltzearekin batera kontsumitzen direnez gero, ezin dira aldi berean aprobetxatu eta artatu (hori berori atera daiteke KZren 337.2 art.tik, adierazmolde makurra erabiliz, gauza horiei ÂŤsuntsikorÂť baderitze ere).
Gaur egun, KZren 482. art.ra bilduta dago gauza kontsumikorren gain gozamena eratzeko aukera hori. Manu horren arabera, «gozamenak bere barruan hartzen baditu erabileraren erabileraz kontsumitzen diren gauzak, gozamendunak gauza horiek erabiltzeko eskubidea du, eta, gozamena amaitzean, euren balioa ordaindu behar du gauzok zenbatetsita eman bazaizkio. Gauzak zenbatetsi ez direnean, gozamendunak eskubidea du kopuru eta kalitate bereko beste horrenbeste itzultzeko, edo, bestela, gozamena bukatzean gauzok duten prezio arrunta ordaintzeko». Hortaz, gauzaren izaera artatzeko betebeharrak izaera ekonomikoa du; izan ere, betebehar hori balorazioaren zenbatekoa ordaintze horretan datza eta, baloraziorik izan ez bada, zordunak bi aukera ditu: kopuru edo kalitate berbera duten gauzak itzuli edota gozamena azkentzean gauza horiek duten prezio arrunta ordaintzea, hain zuzen. Doktrina tradizionalaren arabera, horrelako kasuetan ez dago egiazko gozamenik; aitzitik, gozamendunari gauza kontsumikorren gaineko jabetza eskualdatzen zaio eta gozamendun horrek tantundema itzuli behar du.
219. Narria daitezkeen gauzen gaineko gozamena KZren 481. art.ak xedatzen du erabilerak narriatzen dituen gauzen gaineko gozamena. Autore batzuek uste dute hori gozamen berezi bat izan behar dela. Alabaina, gure irudiz, ezin da gozamen bereziaz hitzik egin, neurri txikiagoan edo handiagoan gauza oro narriatzen baita erabileraren erabileraz. Hortaz, 481. art.ak zehaztu baino ez du egiten gozamenpeko gauzaren izaera eta forma artatzeko betebeharrari buruzko arauketa orokorra. Orobat, gozamendunak gozamenpeko ondasuna itzuli behar du gozamena azkentzean ondasun hori dagoen moduan; hau da, ez ditu ordaindu behar gauzaren ohiko erabilerak eratorritako narriadurak.
220. Nekazaritza landaretzen gaineko gozamena KZren 483 eta 484. art.ek zuhaitzen gaineko gozamena arautzen dute, zuhaitzok fruituak ematen dituztenean; agerikoa denez, zuhaitzak eurak ez dira fruitu, kapital baino. Manu horiek erabiltzen duten adierazmoldea ondokoa da: «mahasti, olibadi eta bestelako zuhaitz nahiz zuhaixken gozamendunak…»; hori dela medio, gozamen horri nekazaritzako landaretzen gaineko gozamen deritzo. Kode Zibilak xedatzen du mendien gaineko gozamena ere; baina gozamen horretan zuhaitzak eurak dira fruitu. Nekazaritzako landaretzen gaineko gozamenean zuhaitzak kapital direnez gero, bi gozamen horiek bereizi beharrekoak dira. Ildo horretatik, nekazaritzako landaretzen gaineko gozamenak ez du berezitasunik azaltzen, horren objektua fruituak emateko gauza baita, objektuaren beraren izaerari kalterik egin gabe. Hala eta guztiz ere, 483. art.ak erregela berezi bat agintzen du, objektuaren zati bat galtzen den kasuetarako. Jakina dugunez, kontu horretan, 514. art.ak ezartzen du erregela orokorra: objektuaren zati bat galtzeak gozamenaren azkentze partziala bakarrik dakar; izan ere, 514. art.aren arabera, «gozamenpeko gauzaren zati bat bakarrik galtzen bada, eskubide horrek gainerako zatian iraungo du». Hortaz, galdutako zatiaren gaineko gozamena azkendu egiten da; bestetik ere, galeratzat har daiteke gozamenaren jatorrizko helburua betetzeko balio ez izatea ere. Hor azaldutakoari helduta, KZren 483. art.aren arabera, «mahasti, olibadi eta bestelako zuhaitz nahiz zuhaixken gozamendunak probetxua atera dezake hildako orpoetatik,
bai eta istripuren bat delaeta hautsi edo erauzitako orpoetatik ere; baina beste batzuk jarri behar ditu haien ordez». Zein da erregela horren esangura? Manua hitzez hitz harturik, badirudi gozamendunari emandako ahalmen batez arduratzen dela. Hala izatera, gozamendunak bi aukera ditu: lehendabizikoa, hildako zein istripuz hautsi edo erauzitako landareoinak aprobetxatzea; hori aukeratuz gero, beste batzuk jarri behar ditu, aurrekoen ordez. Bigarrena, probetxurik ez ateratzea; horretara bada, gozamena azkendu egiten da, hau da, gozamendunak ez du zertan landareoin berririk jarri eta hildakoak, hautsitakoak edo erauzitakoak jabearen esku geratzen dira. Nolanahi ere, interpretazio horren bidetik ez litzateke ulertuko KZren 484. art.an xedatutakoa. Manu horren arabera, «ezbeharra edo aparteko kasua dela eta, hainbat mahasti, olibadi edota zuhaitz nahiz zuhaixka desagertu badira, eta birjarpena ezinezkoa bada edo birjarpen horrek gehiegizko kargak badakartza, gozamendunak jabearen esku utz ditzake hildako, eroritako edo hautsitako orpoak, eta jabeari eska diezaioke horiek kendu eta lurra garbi uztea». Begibistan denez, KZren 484 eta 483. art.en egitezko kasuek ezaugarri eta eduki desberdinak dituzte. KZren 484. artikulua aplikatzeko ez da nahiko istripua izatea; ezbeharra edo aparteko gertakizuna izan behar da eta, horren ondorioz, zuhaitz edo zuhaixka gehienak desagertu eta horiek birlandatzea ezinezkoa edo zailegia gertatu behar da. Edozein modutan ere, ondorio juridikoa bera da 483 eta 484. art.etan; izan ere, 483. art.ak hitzez hitz dioena aintzat hartuta, gozamendunak ez du zertan hildako, hautsitako edo erauzitako landareoinak birlandatu (hori aukera bat besterik ez da gozamendunarentzat). Hor azaldutako arazoa argi daiteke, bi manu horien aurrekari historikoak gogoratuz gero (Napoleonen garaian Frantzian argitaratutako Kode Zibilaren 594. art. eta 1851ko Proiektuaren 445 eta 455. art.ak). Manu horiei helduta, 483. art.aren egitezko kasuan, ez da gozamendunaren ahalmen bat hildako, hautsitako edo erauzitako landareoinetatik probetxua ateratzea (hori aukeratuz gero, berri batzuk aurrekoen ordez jarri behar ditu). Haatik, zinezko betebeharra da egoera horretan dauden landareoinak beste batzuekin ordezkatzea; horregatik, horietatik probetxua ateratzeko ahalmena ematen zaio gozamendunari. Hala eta guztiz ere, ezbehar edo aparteko gertakizun baten ondorioz landareoin gehienak galtzen badira, betebehar horren betetzea eskatzea gehiegizkoa izan daiteke gozamendunarentzat. Hori dela eta, gozamenaren azkentze partziala aukera dezake gozamendunak, eta jabeari eska diezaioke alferrik galdutako landareoinak ken ditzan eta lurzorua garbi utz dezan.
221. Mendien gaineko gozamena KZren 485. art.ak arautzen du mendien gaineko gozamena. Artikulu horretan mendi adierazmoldeak ez du esangura geografikorik, ezpada Mendiei buruz 1962ko otsailaren 22an emandako Erregelamenduaren 4.1 art.ak ematen dion esangura juridikoa. Horren arabera, mendiak «lurrak baino ez dira eta, horietan, zuhaitzak, zuhaixkak, sasiak edota belarrak hazten dira. Landare horiek guztiak berez edota ereite zein landatzearen ondorioz haz daitezke; baina ezin dira lugintzaren bereizgarriak edo gaiak izan». Mendien gaineko gozamenaren berezitasuna objektuak berak dakar. Egineginean ere, gozamen horren oinarrizko aprobetxamenduak ez dira zuhaitzek ematen dituzten fruituak, baizik eta zuhaitzak eurak, zuhaitzak aldi berean baitira kapital eta fruitu. Hori dela bide, Kode Zibilaren ardurarik nagusiena izan da gauza lupertzeko ahalmena eta gauza horren izaera artatzeko betebeharra bateratzea, luperketa egintzak xedapen egintzak izan ez daitezen. Esangura horretan, KZren 485. art.ko 1. lerrokadaren arabera, «mendiaren gozamendunak luper ditzake mendi horrek bere izaeraren arabera eman ditzakeen
aprobetxamendu guztiak». Nabari denez, mendiak edo basoak duen izaeraren araberakoa da aprobetxamenduen muga. Horren ondorioz, bigarren lerrokadak printzipio hori zehazten du, mendietako zuhaitzak mozteko direnean edo eraikuntzarako oholak egiteko direnean; kasu horietan, «gozamendunak mendi horretan egin ditzake jabeak egin ohi zituen mozketa edo ebaketa arruntak; jabeak halakorik egin ezean, mozketa edo ebaketak egingo dira tokiko ohiturak zehaztutako modu, zati eta aldian».
Mendietako zuhaitzak ez badira mozteko edota eraikuntzarako oholak egiteko, zuhaitz horiek ezin dira oinetik moztu, gozamenpeko gauzaren bat konpondu edo hobetzeko izan ezik; kasu horretan, gozamendunak aurretiaz eman behar dio jabeari obra egiteko beharrizanaren berri (KZren 485.5 art.). Amaitzeko, hazlekuen gaineko gozamena aipatu behar da. Horri buruz ari da 485. art.aren 4. lerrokada: «zuhaitzen hazitegietan, gozamendunak behar besteko meazketa egin dezake bertan geratzen diren zuhaitzak egoki haz daitezen». SANCHO REBULLIDAk azaldu duen moduan, lerrokada horrek nahasi egiten ditu hazlekuak (esangura hertsian) eta baso gazteak. Orobat, baso gazteetan badu zentzurik zuhaitz batzuk ateratzeak, gainerakoak ondo haz daitezen; hazlekuetan, ordea, landareen salmenta edo erabilera horretan datza aprobetxamendua. Hortaz, Kode Zibilean ez dago hazlekuen gaineko gozamenari buruzko arauketarik, 485. art.aren 4. lerrokadak ez baitu erabilera praktikorik. Lege-hutsune hori betetzeko, analogiaz aplikatu behar dira mendietako zuhaitzak mozteko direnean entresakei buruz emandako arauak. Dena dela, gozamendunak landareak berriro landatu behar ditu, gozamenpeko gauzaren izaera artatzeko betebeharra bete dadin.
222. Meatzeen gaineko gozamena Gozamen horrek dakar arazorik gehien, zalantzan baitago meak zein izaera duen (hau da, fruitua den ala ez). Batetik, garbi dago meak direla meatzeetatik ateratzen diren aprobetxamenduak; baina, bestetik, meak ateratzean, gozamenpeko gauzaren izaera murrizten da eta, areago oraindik, gozamenpeko gauza ezin da berriro osatu, meak ez direlako birsortzen (mozteko zuhaitzak, ordea, bai). Berebat, bada beste arazo bat ere; izan ere, bereizi beharrekoak dira meatzeen gaineko jabetza eta lurzoruaren gainekoa. Kode Zibilak ez ditu kontuan hartu arazo horiek, ez baitu beren beregi arautu, ez meatzeen gaineko gozamenik, ezta meatzeak ustiatzeko emakiden gaineko gozamenik ere. Aitzitik, Kode Zibilak meatze bat dagoen lurraren gaineko gozamena baino ez du arautzen eta, beren beregi ezer ez badio ere, Kode Zibilak gozamena eratu duen jabeari eratxikitzen dio meatze hori ustiatzeko emakida. Egineginean ere, meatzea ustiatzeko emakida hirugarren bati eratxikiz gero, gozamendunak ezin izango luke meatze horren gain inolako eskubiderik eduki, nahiz eta berak izan meatzea dagoen lurraren gaineko gozamena. Gauza bera gertatuko litzateke, jabe soilari meatzea ustiatzeko emakida eratxikiz gero, gozamena eratu eta gero. Meatze bat dagoen lurraren gaineko gozamenari dagokionez, Kode Zibilak ezarritako erregela da meatzearen produktuak ez dagozkiola gozamendunari, ondoko kasuetan izan ezik: gozamendun horri beren beregi eratxiki izan zaizkionean produktu horiek eraketa-tituluan; gozamena unibertsala denean (KZren 476.1 art.); eta, azkenik, legezko gozamena denean (477. art.). Hala ere, gozamendunak harriak, karea eta igeltsua atera ditzake harrobietatik, berak egin behar dituen edota beharrezkoak diren obrak edo
konponketak burutzeko (476.2 art.). Edonola ere, eraketa-tituluan gozamendunari eratxikitzen zaizkionean meatzearen produktuak, edota gozamena unibertsala zein legezkoa denean, nola batera daitezke meatzearen produktuak aprobetxatzeko eskubidea eta gauzaren izaera artatzeko betebeharra? Kode Zibilak legezko gozamenari dagokion aprobetxamendua bakarrik arautzen du; zehatz eta mehatz, 477. art.ak ondokoa agintzen du: gozamendunak onuren erdia bereganatzen du, gastuak kendu eta gero; beraz, gastu horiek erdi bana ordaintzen dituzte jabeak eta gozamendunak (KZren 477. art.). Eraketa-tituluan arazo horren inguruko erregela berezirik ez badago, 477. artikulua analogiaz aplikatzen da, beste edozein arrazoi delabide gozamendunari dagokionean harrobien eta meatzeen produktuak aprobetxatzea; izan ere, arauketa hori aplikatzeko arrazoia bera da kasu guztietan, alegia, meak agortzeko moduko baliabideak direla. Azkenik, meatze bat dagoen lurraren gaineko gozamenari dagokionez, gozamena eratu duen jabeari eratxiki izan zaionean meatze hori, gozamenpeko lurretan dauden gainerako meatzeak salatu eta horiek ustiatzeko emakida lor dezake gozamendunak, legeak agindutako modu eta baldintzekin (KZren 478. art.). Meatzeei buruz 1973ko uztailaren 21ean emandako Legeak arautzen du gozamendunaren eskubide hori; kontuan izan behar da 1980ko azaroaren 5eko Legeak aurreko lege hori eraldatu zuela. Horiek guztiak aintzat hartuta, gaur egun, gozamendunak (beste edozein hirugarrenek bezala) Administrazioari eska diezazkioke meatzeak ustiatzeko eta ikertzeko baimenak eta, hala denean, meatzeak ustiatzeko beharrezkoa den emakida. Hortaz, eskubide hori ez dagokio gozamenduna delako; bestalde, ezin du erabili meatzeak salatzeko edota ustiatzeko legeak jabeari ematen dion lehenespenik.
223. Artalde eta urdaldeen gaineko gozamena KZren 499. art.ak artalde edo urdaldeen gaineko gozamena arautzen du. Artalde edo urdaldeak universitas facti direnez gero, arauketa berezia izan behar dute eta ezin dira nahasi abelburu baten edo bananbanan hartutako abelburuen gaineko gozamenarekin. Gozamena abelburu baten gainean bakarrik eratuta balego, aberea hiltzean gozamen hori azkendu egingo litzateke; gauza bera gertatuko litzateke, gozamena eratuz gero, bananbanan hartutako abelburuen gain. Edozein modutan ere, artalde edo urdaldeei dagokienez, Kode Zibilak beste irizpide bat hartzen du abiapuntutzat; izan ere, Kode Zibilak bereizi egiten ditu, batetik, heriotza arruntak edo animalia kaltegarrien ondorioz gertatzen direnak eta, bestetik, istripuak, ezohiko gertakizunak edota kutsadurak eragindako heriotzak. Bereizketa horri helduta, artalde edo urdaldeen gaineko gozamenaren araubidea hauxe da: 1. ÂŤGozamendunak kumeekin ordeztu behar ditu, bai urtero berez hiltzen diren abelburuak, bai eta animalia kaltegarriek hiltzen dituztenak ereÂť (KZren 499.1 art.). Kumeak, izatez, gozamendunarenak dira, fruitu direlako (KZren 355 eta 471. art.ak). Alabaina, Kode Zibilaren irizpidea da universitas factia osatzen duen artaldea edo urdaldea ezin dela murriztu; nolabait esateko, denborak aurrera egin ahala, jabetza soila ezin da objekturik gabe geratu. Hortaz, gozamendunarenari dagokio, berez edo animalia kaltegarrien ondorioz hildako abelburuen kopurua gainditzen duen kume kopurua bakarrik. Azken finean, xedea hauxe da: gozamena azkentzean jabeak berreskura dezala (ahal izanez gero) gozamena eratzean zuen abelburu kopuru bera. 2. ÂŤKutsaduraren eraginez edota ezohiko gertakizunaren ondorioz gozamenpeko abelburu guztiak hiltzen badira, eta ezbehar hori ez bada gozamendunaren erruz gertatu,
gozamendun horrek jabeari itzuli behar dizkio ezbeharra gertatu eta gero geratu diren hondakinak bakarrik» (KZren 499.2 art.). «Era berean, istripuren bat delaeta artaldeko abelburu batzuk hilez gero, gozamenak bere horretan irauten du, bizirik dirauten abelburuen gain, gozamendunak errurik izan ez badu» (KZren 499.3 art.). Hortaz, abelburuak berez hiltzen badira, gozamendunak galdutakoak beste batzuekin ordeztu behar ditu; kutsadurak, ezohiko gertakizunak edota istripuak eragindako heriotzak badira, ordea, gozamena azkendu egiten da, guztiz edo zati batez, eta hondakinak jabearentzat dira. 3. «Gozamena eratu izan bada abelburu antzuen gain, berberak izango dira gozamen horren ondoreak eta gauza suntsikorren gainean eratutako gozamenarenak» (KZren 499.4 artikulua).
224. Eskubideen gaineko gozamena A) Kredituen gaineko gozamena Kredituen gaineko gozamena ez da egiazko eskubide erreala, ez baita gauzaren gainekoa, prestazioaren gainekoa baizik. Eskubide errealak zuzenean egikaritzen dira, gauzen gain; kredituen gaineko gozamena, ordea, ez. Kredituen gozamendunak bakarrik ezin du bere eskubidea egikaritu; aitzitik, beste pertsona baten lankidetza behar du (zordunaren lankidetza). Hala eta guztiz ere, gozamen horrek baditu eskubide errealei dagozkien ezaugarri batzuk, besteak beste, erabatekoa izatea; ondorenez, gozamenpeko kredituaren lagapenhartzaileak gozamen-eskubide hori errespetatu behar du. Kreditu oro ezin da gozamenaren objektu izan. Gozamenaren objektu izateko, noraezekoa da kreditu horretatik onurak atera ahal izatea; onura horiek, maizsarri, kredituak ematen dituen korrituak izaten dira. Bestetik, ezin da gozamenik eratu egikaritza-egintza batean azkentzen den kreditu-eskubidearen gain, ondoko kasuan izan ezik: subrogazio errealari buruzko printzipioaren bidez, kreditua egikaritzeak berez badakar gozamenpean beste ondasun bat jartzea (KZren 507. art.ko kasua). Kode Zibilak bi manutan arautzen du kredituen gaineko gozamena: lehenik eta behin, manu orokor batean (507. art.); eta, bigarrenik, kreditu-eskubide batzuetan fruitua zer den azaltzen duen beste manu batean (475. art.). KZren 471. art.tik segitzen denez, gozamendunari dagozkio gozamenpeko ondasun guztien fruituak, bai eta gozamenpeko gauzari datxezkion onura guztiak ere (KZren 479. art.). Kredituetan, korrituak dira fruituak, fruitu zibilak, hain zuzen (KZren 355.3 art.). Horiez gain, gozamendunarenak dira kredituak ematen dituen gainerako onurak ere (esaterako, obligazioak amortizatzeagatik jaso beharreko primak). Dena dela, KZren 475. art.ak zehaztu egin du kreditu batzuetan zeintzuk diren fruituak: «gozamena eratzen bada aldizkako errenta edo pentsioa diruz, fruituz edo obligazioen nahiz eramailearentzako tituluen korrituez jasotzeko eskubidearen gain, eskubide horren produktu edo fruitutzat hartuko da muga-egun bakoitzean eman beharrekoa». «Kasu batean zein bestean, horiek guztiak fruitu zibil gisa banatu eta aurreko artikuluak agintzen duen moduan erabili behar dira». Hortaz, fruitu horiek eguneanegunean jasotzen dira eta gozamendunari dagozkio, gozamenak dirauen epearen arabera.
Kode Zibilak berez kapitala dena fruitu zibiltzat hartzen du [ulerbidez, ondasun baten jabetza lagatzearen kontraprestazio dira bizi arteko errentaren muga-eguneratzeak (Kode Zibilaren
1802. art.); muga-eguneratze horiek, Kode Zibilaren arabera, fruitu zibilak dira]. Horrek makina bat eztabaida eta kritika eragin ditu. Edozein modutan ere, Kode Zibilak errepikatu besterik ez du egiten 355. art.aren 3. lerrokadan azaltzen den printzipio bat; printzipio horren arabera, fruitu zibilak dira, eraikinen alogeraz eta lur errentamenduen prezioaz gain, ÂŤbetiereko, bizi arteko edota horien antzeko errenten zenbatekoaÂť. KZren 507. art.ak erregela orokorra ematen du, kredituen gaineko gozamenari buruz; izan ere, gozamenak indarrean dirauen artean kreditua muga-egunera daitekeenez gero, gozamendunari legitimazioa eman behar zaio, kreditu horren ordainketa erreklamatzeko. Gozamendunak fidantza eman izan badu edo ematen badu, gozamendun horrek bere kabuz erreklama dezake kreditua. Gozamenduari fidantza emateko betebeharra lekatu bazaio, edo gozamendun horrek ezin izan badu fidantzarik eman, edota emandakoa nahikoa ez bada, erreklamazioa egiteko jabearen baimena behar du eta, jabeak baimenik ematen ez badio, epaileak eman diezaioke halakorik, kreditua kobra dezan (KZren 507.1 art.). Fidantza emanda badago, gozamendunak nahi duenerako erabil dezake kapital hori. Fidantzarik eman izan ez bada, ordea, kapitala irabazitan jarri behar du gozamendunak, jabearen adostasunarekin; bien arteko akordiorik izan ezean, epailearen baimena izan behar da. Edozein modutan ere, gozamenpeko kapitala osoosorik artatuko dela bermatu behar du gozamendunak (KZren 507.2 art.). Gozamendunak kreditua lupertzeko behar dituen ahalmen guztiak izango ditu; esangura horretan, muga-eguna heltzean, kredituaren ordainketa eskatzeko ahalmena izango du. Zernahi gisaz, horrek ez du esan nahi gozamenduna kreditu-eskubidearen titular bihurtzen denik; aitzitik, ius exigendia izango du kreditua hobeto lupertzeko, baina ezin izango du kreditua aldaberritu, konpentsatu, ezta kreditu horri ukorik egin ere.
B) Eskubide errealen gaineko gozamena Eskubide errealak, kreditu-eskubideak bezala, gozamenaren objektu izan daitezke, bereberezkoak eta eskualdaezinak direnean izan ezik (KZren 469. art. in fine). Gozamenaren objektu izan daitezkeen eskubide errealen artean, hauexek nabarmen daitezke: a) Gozamena bera; eskubide hori eskualdagarria den aldetik, gozamenpekoa izan daiteke. Beraz, bigarren gozamendunak eskubidea du, gauzak ematen duen onura oro gozatzeko. b) Jabetza soila ere gozamenaren objektu izan daiteke; izan ere, gozamena ez da fruituak izateko eskubideak soilik, ezpada gozamenaren objektuak eman dezakeen edozein onura edo abantaila izateko eskubidea. Ondorenez, jabetza soilak zuzeneko onurak ekar ditzake; hori bete-betean ikus daiteke sozietate anonimoetako akzioen gaineko gozamenaren kasuan. Jabetza soilaren gozamendunak gauzaren erabateko aprobetxamendua lortzen du, gauza horren gaineko gozamena azkentzen denean, hau da, jabe soilak berreskuratzen dituenean bere esparru juridikotik bereizi ziren ahalmenak. c) Zentsu-eskubide errealaren gainean ere gozamena era daiteke, eskubide hori besterentzeko modukoa delako eta onurak eman ditzakeelako. Hala ere, zentsuemailearen
eskubidearen gaineko gozamena da eskubideen gaineko gozamenaren barruan sar daitekeen bakarra; izan ere, zentsuhartzaileak duen finkaren gaineko gozamena gauzaren gaineko gozamena da. Erabiltze- eta biztantze-eskubideak ezin daitezke gozamenaren objektu izan, eskualdaezinak direlako (KZren 525. art.). Lur-zortasunen gainean ere ezin da gozamenik eratu, horiek ezin direlako bereizi zortasunpeko funtsetatik (KZren 534. art.) eta funts nagusiaren gozamendunak bakarrik goza ditzakeelako. Berme-eskubide errealen gaineko gozamenik ere ezin da izan, bermatutako kredituei erantsita baitaude eskubide horiek. Dena den, berme-eskubide errealak egikaritzeko modurik bada izan, gozamenpeko kredituak eskubide horiek erantsirik dituenean. Kode Zibilak hemen aipatu beharreko bi kasu arautzen ditu: akzio errealaren gaineko gozamena eta jabari kuota indibisoaren gaineko gozamena.
a) Akzio errealaren gaineko gozamena KZren 486. art.aren arabera, ÂŤlurrak, eskubide errealak edo ondasun higigarriak erreklamatzeko akzioaren gozamendunak akzio hori egikari, eta akzioaren jabea behartu dezake horretarako ordezkaritza ematera eta berak dituen frogabide guztiak lagatzera. Akzioa egikaritzearen ondorioz gozamendunak erreklamaziopeko gauza eskuratzen badu, gozamena fruituetara bakarrik mugatuko da, eta gauzaren gaineko jabaria jabearentzat geratuko daÂť. Artikulu horren egitezko kasuan, gozamenpeko jarauntsiaren edota ondarearen osagaietako bat da akzio erreala. Hori dela medio, gozamendunak akzioa egikaritzeko legitimazioa du eta jabeari eskatu ahal dizkio horretarako ordezkaritza eta jabeak dituen froga agiri guztiak. Hortaz, akzio errealak titulurik gabeko edukitzaile gaitzusteduna gailentzen badu, gozamendunari dagozkio, gozamena eratu denetik, titulurik gabeko edukitzaile gaitzustedunak eskuratu dituen fruituak.
b) Jabari kuota indibisoaren gaineko gozamena KZren 490. artikuluaren arabera, ÂŤgauzaren gaineko edukitza erkidegoan egon eta gauza horren zati baten gozamendunak egikari ditzake jabeak gauzaren administrazioari buruz eta fruitu nahiz korrituen eskuraketari buruz dituen eskubide guztiak. Erkidegoan edukitako gauza zatitzeagatik erkidegoa amaitzen bada, gozamendunak jasotzen du jabeari edo jabekideari adjudikatutako zatiaren gaineko gozamenaÂť. Bistan denez, 490. art.ak zehaztu egiten du KZren 399. art.ra bildutako aukera; aukera hori erabilita, titularkidearen ordez beste batek aprobetxa dezake gauza erkidea (ikus 1988ko uztailaren 1eko epaia, horrek ez baitio manu hori aplikatzen jarauntsi-erkidegoari). Kuotaren gozamendunak gauza erabil dezake (394. art.); onurak jaso ahal ditu, kuotaren arabera (393. art.); gauza administratzeko edota hobeto lupertzeko erabakietan parte har dezake (398. art.); eta, azkenik, gauza artatzeko gastuak ere kuotaren arabera ordaindu behar ditu (393. art.). Nolanahi den ere, gozamendunak ez du legitimaziorik, zatiketa-akzioa egikaritzeko, jabea bakarrik baitago horretarako legebideztaturik. Gauza erkidearen zatiketak berez ez dakar kuotaren gaineko gozamena azkentzea; izan ere, subrogazio errealari buruzko printzipioaren arabera, gozamenaren objektua aldatu egiten da eta objektu berria jabeari edo jabekideari adjudikatutako zatia da. Kode Zibilak ez du xedatzen zer gertatzen den erkidegoa azkentzen denean gauzaren balioa diru bihurtuz eta
diru hori erkideen artean banatuz (KZren 404. art.). Gure ustez, kasu horretan, kredituaren gaineko gozamen bihurtzen da jabetza kuotaren gaineko gozamena.
C) Industrai zein merkataritzako enpresetan bazkideek duten egoera juridikoaren gaineko gozamena Horren inguruan Kode Zibilak hauxe besterik ez dio: industria zein merkataritzako ustiategietan parte hartzeak irabazirik ematen badu, eta irabazi horiek banatzeko muga-egun finkorik ez badago, irabazi horiek fruitu zibiltzat joko dira (475. artikulua). Fruitu zibilak diren neurrian, eguneanegunean jasotzen dira eta gozamendunari dagozkio gozamenak dirauen artean (474. art.). Kode Zibilak ez du beste onurarik aipatzen; baina gainerako onura guztiak ere gozamendunari dagozkio, KZren 479. art.tik hori berori atera daitekeelako. Gaur egun, Sozietate Anonimoei buruzko Legearen Testu Bateginak (eta, zehatzago esateko, 57. art.ak eta 67.etik 71.erako art.ek) arautzen du sozietate anonimoetako akzioen gaineko gozamena; testu bategin hori 1989ko abenduaren 22ko Legegintzazko Errege Dekretuak onetsi zuen. Erantzukizun Mugatuko Sozietateei buruzko martxoaren 23ko 2/1995 Legearen (EMSLren) 36. art.ak arautu du sozietateetako partaidetzen gaineko gozamena.
a) Akzioen gaineko gozamena Zuzenbide erkideak xedatutakoaren arabera eratzen da akzioen gaineko gozamena (SALren 57.1 art.). Izendun akzioak direnean, ÂŤgozamen balioÂť klausula duen endosuaren bidez eratzen da gozamena (SALren 57.2 art.). Eraketa-titulua aplikatzen zaie gozamendunaren eta jabe soilaren arteko harremanei; eta eraketa-tituluak ezer xedatzen ez badu, Sozietate Anonimoei buruzko Legea, eta, ordezko moduan, Kode Zibila (SALren 67.2 art.). Gozamenak dirauen artean, gozamendunak eskubidea du sozietateak hitzarturiko dibidenduetan parte hartzeko; dena den, jabe soila da bazkide eta berak egikaritzen ditu bazkidearen gainerako eskubideak, estatutuek kontrakoa xedatzen ez badute, behinik behin. Hori dela eta, gozamendunak bidea erraztu behar dio jabe soilari, horrek bere eskubideak egikari ditzan (67.1 art.). Gozamena akzio askagabeen gainekoa denean, dibidendu pasiboak jabe soilak ordaindu behar dizkio sozietateari. Ordainketa egin eta gero, inbertitutako zenbatekoaren legezko korrituak eska diezazkioke jabe soilak gozamendunari; baina, horretarako, muga bat du: ezin dio eskatu fruituen zenbatekoa baino gehiago. Jabe soilak ez baditu dibidendu pasiboak ordaintzen, hori egiteko finkaturiko epea bete baino bost egun aurretik, gozamendunak ordain ditzake dibidendu horiek; baina gozamendunak ordainduz gero, jabe soilari ordaindutako zenbatekoa erreklama diezaioke, gozamena azkentzean (69. art.). Sozietatearen kapitala zabaldu eta jabe soilak ez baditu egikaritzen edo besterentzen lehenespenez harpidetzeko eskubideak, eskubide horiek egikaritzeko epea azkendu baino hamar egun aurretik, gozamenduna legebideztaturik dago, eskubide horiek saltzeko edota akzioak harpidetzeko (70.1 art.). Jabe soilak edo gozamendunak lehenespenez harpidetzeko eskubideak besterenduz gero, besterentzearen ondorioz lortutako zenbatekoaren gainean hedatzen da gozamena (70.2 art.).
Jabe soilak edo gozamendunak akzio berriak harpidetzen dituztenean, gozamena akzio batzuetara baino ez da hedatzen, alegia: harpidetzan erabilitako lehenespen-eskubideen balioarekin ordain daitezkeen akzioetara. Burtsan kotizatzen duten eskubideentzat, balio hori kalkulatzen da, harpidetza egiteko epean eskubide horiek izan duten kotizazio prezioaren arabera; eta, gainerako kasuetan, balio teorikoaren arabera. Harpidetutako beste akzioen jabetza osoa, ostera, horien zenbatekoa ordaindu duenari dagokio (70.3 art.). Gozamendunak eskubide berberak ditu, sozietatearen akzio bihur daitezkeen obligazioen jaulkipenetan (70.4 art.). Gozamen bitartean kapitala zabaltzen bada mozkinen pentzutan edo epe horretan eratutako erreserben pentzutan, akzio berriak jabe soilari dagozkio, baina gozamena akzio horietara hedatzen da (70.5 art.). Gozamena azkendu eta gero, gozamendunak jabe soilari eska diezaioke gozamenpeko akzioek izan duten balio igoera, balio igoera hori ondokoei dagokienean: gozamen bitartean sozietatearen ustiapenak eman dituen eta balantzean esanbidezko erreserbetan agertzen diren mozkinei dagokienean (erreserba horien izaera edo izena kontuan hartu barik). Sozietatea gozamen bitartean deseginez gero, gozamendunak likidazio kuotaren zati bat eska diezaioke jabe soilari; zati hori eta gozamenpeko akzioek izan duten balio igoera baliokideak izan behar dira, aurrerago azaldu dugun esanguran. Kasu horretan, gozamena likidazio kuotaren gainerako zatian hedatzen da. Alderdiak ez badira ados jartzen aurreko bi ataletara bildutako kasuetan ordaindu beharreko zenbatekoaren inguruan, eurotarik edozeinek hala eskatuz gero, sozietatearen auditoreek finkatu behar dute zenbateko hori, alderdien kontura. Sozietatearen kontabilitatea begiztatu beharrik ez badago, zenbatekoa finkatzen du sozietatearen egoitzari dagokion merkataritza erregistratzaileak izendatutako kontu auditoreak (68. art.). Modu desberdinetara ordain daitezke aurreko hiru artikuluen aginduz eman beharreko zenbatekoak: lehenengo eta behin, diruz; bigarrenik, burtsan modu ofizialean kotizatzen duten akzioak izanez gero, gozamenpean izan diren mota bereko akzioak emanez; eta, edozein kasutan, sozietateak onartutako azken balantzearen arabera akzio horiei dagokien balioa emanez (71. art.).
b) Partaidetzen gaineko gozamena
Gozamenaren eraketa-tituluak arautzen ditu gozamendunaren eta jabe soilaren arteko harremanak; eraketa-titulurik ez badago, ostera, legeria zibilak ezarritakoa hartu behar da kontuan (EMSLren 36.2 art.). Jabe soila izango da bazkidea, baina gozamendunak beti izango du eskubidea, gozamenak iraun bitartean, sozietateak erabakitako dibidenduen gain. Estatutuetan kontrako xedapenik izan ezean, bazkideari dagozkion gainerako eskubideak jabe soilak egikarituko ditu (EMSLren 36.1 art.).
Gozamena eratu duen eraketa-tituluak kontrakoa ezarri ezean, SALren 68 eta 70. art.ak aplikatu behar dira gozamena likidatzeko eta pardaidertza berriak eskuratzeko eskubidea egikaritzeko. Azken kasu horretan, diruz ordainduko dira jabe
soilak gozamendunari ordaindu behar dizkion zenbatekoak (EMSLren 36.3 art.). 225. Ondarearen gaineko gozamena eta jarauntsiaren gaineko gozamena KZren 506, 508 eta 510. artikuluek, batetik, gozamena ondarearen edo jarauntsiaren gainean eratzea ahalbidetzen dute; eta, bestetik, gozamena eratu duenaren zorrak nork ordaindu behar dituen zehazten dute. Bada, 506. art.ak ondare baten gainean eratutako gozamena arautzen du, gozamen hori eratzeko titulua jarauntsia ez denean; 508 eta 510. art.ek, berriz, mortis causa egintzen bidez eratutako gozamenak arautzen dituzte, jarauntsi oso baten gainekoak direnean, jarauntsi horren zati alikuota baten gainekoak direnean eta jarauntsiko gauza bakar baten edo batzuen gainekoak direnean. KZren 506. art.aren arabera, ÂŤGozamena ondare osoaren gain eratu, eta, eraketa-une horretan, jabeak zorrak baditu, 642 eta 643. artikuluek dohaintzen inguruan ezarritakoa aplikatuko zaie, hala gozamenaren iraupenari, nola gozamendunak zor horiek ordaintzeko duen betebeharrari. Xedapen berbera aplikatuko da, baldin eta gozamena eratzean jabea aldizkako prestazioak ordaintzera behartuta badago, nahiz eta prestazio horiek kapital ezagunik izan ezÂť. KZren 506. artikulua 642 eta 643. art.ei lotuz gero, ondoko erregelak atera daitezke: 1. Gozamenaren eraketa-tituluak gozamendunari agintzen badio eratzailearen zorrak ordain ditzan (edota aldizkako prestazioak ordain ditzan, nahiz eta prestazio horiek kapital ezagunik izan ez), besterik xedatu ezean, gozamena eratu aurretik hartutako zorrak bakarrik ordaindu behar ditu gozamendunak (KZren 506. artikulua, 642. art.arekin batera).
2. Zorren ordainketari buruzko hizpaketarik ez dagoenean, gozamendunak horien erantzukizuna bere gain hartu behar du, gozamena hartzekodunei maula eginez eratu bada bakarrik; maula hori izan dela uste izango da, gozamenaren eratzaileak ez duenean erreserbatu gozamena eratu aurreko zorrak ordaintzeko beste ondasunik (KZren 506. artikulua, 643. art.arekin batera). Jarauntsi oso baten edo zati alikuota baten gaineko gozamenari dagokionez, Kode Zibilak bereizi egiten ditu, batetik, gozamendunak jarauntsiaren zorrak ordaintzeko duen erantzukizuna (510. art.); eta, bestetik, testamentuaren zor zehatz batzuen gainean duena (508. art.). Gozamendunak ez ditu ordaindu behar jarauntsiaren zorrak. Horiek jabeak ordaindu behar ditu eta, horretarako, gozamenpeko ondasun batzuk sal ditzake edo beraren dirua erabili; azken kasu horretan, gozamendunari eska diezazkioke diru horren korrituak. Eskakizun hori saihesteko, gozamendunak berak aurrera ditzake jarauntsiaren zorrak ordaintzeko gozamenpeko ondasunei dagozkien zenbatekoak; eta, gozamena azkentzean, zenbateko horiek eska diezazkioke jabeari (510. art.). Bizi arteko errentaren edota mantenu pentsioaren legatuei dagokienez, testamentuaren zorrak dira, testamentu bidez ezarritako betebeharrak baitira. Kode Zibilaren
arabera, bizi arteko errentaren edota mantenu pentsioaren legatu horiek fruituen kargak dira eta, horregatik, gozamendunak ordaindu behar ditu: gozamena unibertsala izanez gero, osorik; zati alikuota baten gainekoa izanez gero, kuotaren arabera; eta gauza zehatz baten edo batzuen gainekoa izanez gero, errenta edota pentsioa gauza horien gainean zehatzmehatz eratuta dagoenean bakarrik (508. art.). Kode Zibilak bizi arteko errenta eta mantenu pentsioa beren beregi aipatzen baditu ere, 508. artikulua aplikatu behar zaie bizi artekoak ez diren errentei eta mantenu pentsioak ez direnei ere, horiek guztiak fruituen kargatzat har badaitezke (KZren 504. art.).
§60. ERABILTZE- ETA BIZTANTZE-ESKUBIDEAK 226. Erabiltze-eskubidea Erabiltze-eskubideak Erromako Zuzenbidean du jatorria. Garai hartan, erabiltze-eskubidearen eta gozamenaren arteko desberdintasuna ondokoa zen: erabiltze-eskubideak, izenak berak adierazten duen moduan, gauza erabiltzeko ahalmena baino ez zuen atxikitzen. Hortaz, erabiltzaileak ez zuen fruituen gaineko eskubiderik, gauza erabiltzeko ahalmen mugagabea bazuen ere. Denboraren buruan, erabiltze-eskubidearen eduki hori hedatu egin zen. Hedakuntza horren ondorioz, erabiltzaileak fruituak jaso ahal zituen, fruitu horiek beraren beharrizanak eta beraren familiarenak asetzeko noraezekoak ziren heinean. Gauzak horrela, gozamenaren kategoria eta erabiltze-eskubidearena hurbildu egin ziren eta hori berori da egun KZren 524.1 art.ak azaltzen duena. Artikulu horren arabera, «erabiltzeko eskubidearen bitartez, inoren gauzak ematen dituen fruituak jaso daitezke erabiltzailearen eta beraren familiaren beharrizanak asetzeko behar den beste, nahiz eta familia hori handitu» (era berean, ikus KZren 526. art.ak ezarritakoa, artalde edo urdaldeen erabilierari buruz). Bistan denez, erabiltzailearen eta beraren familiaren beharrizanak mugatzen du erabiltze-eskubideak ematen duen aprobetxamendua. Horrexek —eta geroago aztertuko ditugun beste desberdintasun batzuek— bereizten dituzte gozamena eta erabiltze-eskubidea; izatez, gozamenpeko ondasunek ematen dituzten berezko fruitu, industria-fruitu eta fruitu zibil guztiak eskura ditzake gozamendunak (KZren 471. art.). Erabiltzailearen beharrizanak eta beraren familiarenak neurtzeko, kontuan izan behar dira pertsona horien gizarte maila, lanbidea, osasuna eta gainerako baldintzak, beharrizanok ezin baitira modu abstraktuan edo orokorrean zehaztu. Bestalde, erabiltzailearekin bizi ohi den edozein pertsona familiakoa dela uste izango da, senidea izan ez arren, zerbitzaria edo gonbidatua bada. Azkenik, beharrizan horiek ez dira neurtu behar, erabiltze-eskubidea eratzean; aitzitik, beharrizan horiek aldatzen direnean —esaterako, familia handitu edo txikitzen delako, lanbide edo osasun baldintzak aldatzen direlako etab.—, erabiltze-eskubideak ematen duen aprobetxamenduaren neurria ere aldatu egiten da (524.1 art. in fine).
227. Biztantze-eskubidea KZren 524.2 art.aren arabera, «biztantzeko eskubidearen bitartez, eskubide horren titularrak inoren etxean okupa ditzake berak eta beraren familiakoek bizitzeko behar dituzten gelak». Manu horretatik, biztantze-eskubidearen ezaugarriak atera daitezke: lehendabizikoa, eskubide horren objektua zehatza izatea (inoren etxea) eta objektu horren helburua ere
zehatza izatea (etxebizitza izatea); eta, bigarrena, titularrak ez izatea fruituen gaineko eskubiderik.
KZren gaur egungo arauketa aintzat harturik, biztantze-eskubidea eta erabiltze-eskubidea urrundu egiten dira. Bestalde, biztantze-eskubideak eta Erromako Zuzenbideak arautu zuen erabiltze-eskubideak badute halanolako antzekotasunik: biak ere eskubide errealak dira eta euren titularrei ez diete atxikitzen fruituen gaineko eskubiderik, ezpada gauza erabiltzeko ahalmen hutsa. Hortaz, ez dira gauza bera etxe bat erabiltzeko eskubidea —Kode Zibilak gaur egun arautzen duenaren arabera— eta biztantze-eskubidea: erabiltzaileak etxebizitza moduan edo beste helburu batzuetarako erabil dezake etxe hori; biztantze-eskubidearen titularrak, ostera, bera eta beraren familia bertan bizitzeko besterik ezin du erabili. 228. Erabiltze- eta biztantze-eskubideei buruzko araubide erkidea Kode Zibilean KZren 523. art.aren arabera, «erabili eta biztantzeko eskubideen eraketa-tituluak arautuko ditu erabiltzaileari eta biztantzeko eskubidearen titularrari dagozkien ahalmenak eta betebeharrak; titulurik izan ezean, hurrengo xedapenek arautuko dituzte halakoak». Bestetik ere, KZren 528. art.ak hauxe du xedaturik: «erabili eta biztantzeko eskubideei aplika dakizkieke gozamenaren inguruan ezarritako xedapenak, baldin eta xedapen horiek ez badira kapitulu honetan agindutakoaren aurkakoak». Hortaz, ondokoek arautzen dituzte erabiltzeeta biztantze-eskubideak: lehenengo eta behin, eskubide horien eraketa-tituluek; bigarrenik, KZren 523.etik 529.erako artikuluek; eta, modu subsidiarioan, gozamenari buruzko xedapenek, erabiltze- eta biztantze-eskubideen inguruan agindutakoa hausten ez badute, behinik behin. Erabiltzaileak eta biztantze-eskubidearen titularrak dituzten betebeharrei dagokienez, 527. art.ak hauxe ezartzen du: «erabiltzaileak kontsumitzen baditu inoren gauzak ematen dituen fruitu guztiak, edo biztantzeko eskubidearen titularrak etxe osoa okupatzen badu, erabiltzaile edo titular horrek lugintza-gastuak ordaindu, artapenerako konponketa arruntak egin eta kontribuzioak ordaindu behar ditu, gozamendunak egiten duen moduan». Bestalde, «erabiltzaileak fruitu batzuk baino ez baditu eskuratzen, edo biztantzeko eskubidearen titularrak gela batzuk bakarrik erabiltzen baditu, erabiltzaile edo titular horrek ez du ezer ordaindu behar, baldin eta jabeak eskuratzen dituen fruitu edo aprobetxamenduak aski badira gastuak eta zamak ordaintzeko. Horiek aski ez badira, erabiltzaile edo titularrak jarri behar du falta den zatia». KZren 525. art.ak irizpide bat ematen du, gozamena, eta erabiltze- eta biztantze-eskubideak bereizteko; artikulu horren arabera, «erabili eta biztantzeko eskubideak ezin dakizkioke inori errentan eman, ezta intsuldatu ere, inolako tituluren bidez». Era berean, HLren 108.3 art.aren aginduz, erabiltze- eta biztantze-eskubideak ezin dira hipotekatu.
Edonola ere, autore gehienek uste dute eskualdaezintasuna ezartzen duen arau hori ez dela aginduzkoa. Haatik, 523. art.ak xedatzen duenez, lehenengo eta behin, eraketa-tituluak zehazten ditu erabiltzaileak eta biztantze-eskubidearen titularrak dituzten ahalmenak; beraz, eraketa-titulu horrek eskualdaketa ahalbide dezake. Arazoa, orduan, beste hau da: eskubide horiek eskualdagarriak direnean, erabiltze- eta biztantze-eskubideak izan beharrean, ez al dira eduki mugatua duten gozamenak? Beste modu batera esateko, aplikatzeko modukoak ote dira KZk erabiltze- eta biztantze-eskubideen inguruan emandako arauak, bereziki, titularraren betebeharrei buruzkoak (527. art.) eta azkentzearen gainekoak (529. art.)? Nire ustez, KZren 524 eta 526. art.ek mugatu egiten dute erabiltze- eta biztantze-eskubideen edukia; hori dela eta, nahiz eta eskubide horiek eskualdagarriak izan, KZren 523.etik 529.erako art.ak aplikatu behar dira, eta horiek xedatutakoa hausten ez duten heinean, gozamenari buruzko xedapenak ere. Bukatzeko, erabiltze- eta biztantze-eskubideak azkentzeko bada arrazoi berezi bat, gozamenari buruzko araubidean agertzen ez den arrazoia, hain zuzen. KZren 529. art.aren arabera, erabiltze- eta biztantze-eskubideak azkendu egiten dira, ÂŤgauzaz eta bizilekuaz modu larrian abusatzen deneanÂť, eta hori ez da gozamenarekin gertatzen (KZren 520. art.). Erregela hori modu murrizgarrian interpretatu behar da, zehapen zorrotza ezartzen.
Hogeita bigarren gaia ZORTASUNAK (I): KONTZEPTUA, EGITURA, EDUKIA, ERAKETA, ALDARAZPENA ETA AZKENTZEA
Laburpena: §61. Zortasun-eskubide erreala 229. Zortasunen kontzeptua, egitura, izaera juridikoa eta berezitasunak §62. Zortasunen arteko sailkapena 230. Izaeraren arabera: zortasun pertsonalak eta lur-zortasunak 231. Edukiaren arabera: positiboak eta negatiboak 232. Egikaritzaren arabera: etengabekoak eta etenkakoak 233. Zortasunik badela adierazten duten zeinuen arabera: agerikoak eta agerikoak ez direnak 234. Jatorriaren arabera: legezkoak eta borondatezkoak §63. Zortasunen objektua eta subjektuak 235. Zortasunen objektua 236. Zortasunen subjektuak §64. Zortasunen edukia 237. Iturrien arteko hurrenkera 238. Edukia, zortasun-eskubidearen titularrari begira 239. Edukia, zortasunpeko lurraren jabeari begira 240. Zortasun-eskubidearen babesa §65. Zortasunak eratzea 241. Lege bidez eratzea
242. Negozio bidez eratzea 243. Usukapio bidez eratzea 244. Ageriko zeinuen bidez eratzea §66. Zortasunen aldarazpena 245. Alderdien borondate bidez 246. Zortasunpeko lurraren jabeak duen ius variandia
247. Epea ahitzea eta edukitza 248. Lurren kanpo itxura gertatze bidez aldatzea 249. Lege bidez §67. Zortasunak azkentzeko arrazoiak 250. Bateratzea 251. Ez erabiltzea
252. Gauza mutatzea edo galtzea, horrek ezinezko egiten duenean zortasunaren egikaritza 253. Epea ahitzea edo baldintza betetzea 254. Uko egitea 255. Luditzea 256. Zortasunak azkentzeko beste arrazoi batzuk §61. ZORTASUN-ESKUBIDE ERREALA 229. Zortasunen kontzeptua, egitura, izaera juridikoa eta berezitasunak KZren 530. art.ak dioenez, «zortasuna da ondasun higiezin baten onurarako beste baten gain ezartzen den karga, bi ondasunon jabeak desberdinak izanik». Manu hori aztertuz gero, jakin daiteke zeintzuk diren, KZren arabera, zortasunen izaera juridikoa eta ezaugarriak. Lehenengo eta behin, zortasuna eskubide erreala da. Eskubide subjektiboa den heinean, zortasunak pertsonen arteko harremanak eratzen ditu eta ez, ordea, funtsen artekoak. Bestalde, zortasuna eskubide erreala denez gero, zuzenekoa eta erabatekoa ere bada. Bigarrenik, Kode Zibilaren arabera, inoren gauzaren gaineko eskubide erreala da zortasuna. Egineginean ere, ezin izan daiteke norberaren gauzaren gaineko zortasunik; doktrina klasikoari helduta, nemini res sua servit iure servitutis. Arean ere, gauzak euren jabeen zerbitzupean daude, jabetza-eskubidearen ondorioz eta ez, ostera, zortasun-eskubidearen ondorioz. Hori berori adierazten du KZren 530. art.ak, ondokoa dioenean: zortasuna ezartzen da, jabe desberdina duen ondasun higiezin baten onurarako. Irizpide berekoa da KZren 546.1 artikulua ere; azken horren arabera, zortasunak azkentzen dira, «pertsona berarengan bateratzen direnean lur nagusiaren gaineko jabetza eta zortasunpeko lurraren gainekoa», hau da, eskubideak bateratzen direnean. Halaber, zortasunaren objektua ondasun higiezina izan behar da berez. KZren 530. art.ak ez du hori zehazten, baina modu inplizituan hala segitzen da, artikulu horren bigarren lerrokadatik, zortasunpeko funtsari buruz hitz egiten
duenean. Hortaz, zortasunaren objektu izan daitezke berez higiezinak diren ondasunak bakarrik. Esangura horretan, jurisprudentziak adierazi izan du ezin daitekeela zortasunik ezarri beste zortasun baten gain. Hirugarrenik, zortasuna inoren gauzaren gaineko eskubide erreala da eta eskubide horrek jabetzaren araubide arrunta aldarazten du. Jakina dugunez, zortasuna eskubide erreal mugatua da. Ondorenez, ez dago inolako presuntziorik, zortasuna badela uste izateko eta, gainera, zortasunei buruzko arloan, interpretazioa murrizgarria izan behar da. Bestalde, zortasuna gozatze-eskubide erreal mugatua da; gozatze hori zortasunpeko lurrak eman dezakeen edozein erabilera izan daiteke. Orobat, zortasunpeko lurraren jabeari (hau da, zortasunaren subjektu pasiboari) dagokio beste inori zerbait egiten uztea (pati), berak zerbait ez egitea (non facere) eta, batzuetan, zerbait egitea ere (facere), betebehar erantsi gisa (KZren 533. art.). Modu berean, zortasunetan oinarrizkoa da onuraren ideia, onura hori funts batentzat izan zein pertsona batentzat izan. Egineginean ere, jabetza ezin da mugatu, mugatze horrek onurarik ez badakar inorentzat. Hortaz, beti izan behar da onurarik, nahiz egitez, nahiz ustez. Hala eta guztiz ere, onura hori ez da betierekoa izan behar; aitzitik, eperako edo baldintzapeko zortasunak onartzen dira (546.4 eta 596. art.ak) eta, horien bidez, onura iragankorrak bakarrik lor daitezke. Edozein modutan ere, eta zortasunari eperako edo baldintzapeko izaera eratxikitzen dion itunik izan ezean, lur-zortasunak betierekoak dira. Orobat, zortasun horiek ezartzen dira, lur batek beste bati eman behar dion onuraren arabera; onura hori, izatez, zerbitzu iraunkorra izaten da. Bukatzeko, ikusmira subjektibotik ere lur-zortasunak izaera erreala duenez gero, zortasun hori banaezina eta zatiezina da. KZren 534. artikuluak adierazten duenez, ÂŤzortasunak modu aktibo edo pasiboan zein finkatakoak izan eta finka horretatik banaezinak diraÂť. Hortaz, ezin dira zortasunok besterendu, horiek kargatzen dituzten finketatik bereizita. Funts nagusiaren jabeak ezin du zortasuna eskualdatu, funtsa bera eskualdatu gabe. Gisa berean, zortasunpeko funtsaren jabeak ezin du zortasuna lekuz aldatu, beste funts batera. Hori dela eta, HLren 118.1 art.ak ezartzen du zortasunak ezin direla hipotekatu, ÂŤlur nagusiarekin batera hipotekatzen ez badira; hala ere, uren gaineko zortasuna bera bakarrik hipoteka daitekeÂť. Ez da hala gertatzen, ordea, zortasun pertsonalekin. Arean ere, zortasun horiek ezin dira banandu eurek modu pasiboan kargatzen dituzten funtsetatik; baina ezin da halakorik esan modu aktiboan kargatzen dituzten funtsei buruz, zortasun pertsonaletan halako funtsik ez baitago. Horren ondorioz, HLren 117.5 art.ak adierazten du hipotekatzeko modukoak direla bazka, ur eta egurren gaineko eskubideak, bai eta horien antzekoak ere, horiek guztiak zortasun pertsonalak direlako edo izan daitezkeelako (KZren 600.etik 604.erako art.ak). Era berean, ikusmolde subjektibotik ere zortasunak eskubide errealak
direnez gero, zatiezinak dira. Horren harira, KZren 535. art.aren arabera, «zortasunpeko lurra bi lur edo gehiagotan zatitzen bada, zortasuna ez da aldarazten eta zatiketaren ondorizko lurrek jasan behar dute zortasun hori, eurei dagokien zatian. Aitzitik, lur nagusia zatitzen bada bi lur edo gehiagotan —eta hori lur-zortasunetan bakarrik gerta daiteke—, zati bakoitzaren jabeak zortasun osoa erabil dezake, baina ezin du zortasuna erabiltzeko lekua aldarazi, ezta zortasuna beste modu batera astundu ere». Edonola ere, zortasunak dakarren onura zortasunpeko funtsaren zati zehatz bati bakarrik badagokio eta hori zatitzen bada, zortasuna azkendu egiten da, zortasun horrek kargatzen ez dituen finka berriei dagokienez. Bestalde, funts nagusia zatitzeagatik zortasunak ez badie ezelako onurarik ematen zatiketaren ondorioz eratu diren lurrei, orduan zortasuna azkendu egiten da, lur horiei dagokienez (Kode Zibilaren 546.3 art.) §62. ZORTASUNEN ARTEKO SAILKAPENAK 230. Izaeraren arabera: zortasun pertsonalak eta lur-zortasunak KZren 530 eta 531. art.ak oinarri gisa hartuta, bi zortasun mota bereiz daitezke: batetik, ondasun higiezin baten onurarako ezartzen diren zortasunak —lur-zortasunak edo zortasun errealak—; eta, bestetik, kargapeko finkaren jabe ez den pertsona baten zein gehiagoren onurarako, edo erkidego baten onurarako ezartzen direnak —zortasun pertsonalak—. Bistan denez, zortasunaren titularra zehazteko moduaren arabera egin daiteke bereizketa hori. Lur-zortasunetan, zortasunaren titularra da kasuankasuan funts nagusiaren jabe dena. Zortasun pertsonaletan, berriz, ez dago funts nagusirik; beraz, zortasunaren titularrak dira pertsona zehatz bat edo batzuk. Bestalde, lur-zortasunak eskubide errealak dira, ikusmolde subjektibotik ere; zortasun pertsonalak, aldiz, eskubide errealak izan arren, ikuspuntu subjektibotik pertsonalak dira. Azken horiei buruz, geroago arituko gara. 231. Edukiaren arabera: positiboak eta negatiboak Edukiaren arabera egindako bereizketa hori KZren 533. art.an agertzen da. Manu horren arabera, «zortasun positiboetan, zortasunpeko lurraren jabeak inori zerbait egiten utzi behar dio, edo, bestela, berak bere kabuz egin behar du zerbait; zortasun negatiboetan, zortasunpeko lurraren jabeak debekaturik du zortasunik gabe zilegia izango litzatekeen zerbait egitea». Hortaz, zortasun positiboak pati gisa har daitezke eta, esangura horretan, halakoei in patiendo zortasun deritze; haatik, zortasun negatiboak ez-
egiteak dira, hau da, in non faciendo zortasunak. Bereizketa hori egiteko, kontuan izan behar da zortasunpeko lurraren titularrak onartu beharreko egintzarik edo egitaterik dagoen ala ez. Zortasun guztiak negatiboak dira, guztietan baitago egintza zehatz batzuk ez burutzeko betebeharra; zortasunik ez izatekotan, egintza horiek zilegiak izango lirateke. Ulerbidez, zortasunpeko titularrak onartu behar du bere finkatik zortasunaren titularra igarotzea, hau da, ezin du hori eragotzi; alderantziz, zortasunik izan ezean, zilegia izango litzateke pertsona horri biderik ez uztea. Orobat, eskubide erreal guztiek hirugarrenei ezartzen diete eskubideon egikaritza ez oztopatzeko beharra. Ondorenez, zortasuna positiboa ala negatiboa den jakiteko, ez da aztertu behar zortasunpeko lurraren jabeak zerbait ez egiteko beharrik duen ala ez. Aitzitik, aztertu behar da gizakiak onartu behar duen naturaren egitaterik edo gizakiaren egintzarik dagoen ala ez. Halako egitate edo egintzarik izanez gero, zortasuna positiboa da; horrelakorik izan ezean, ostera, negatiboa (kasurako, zortasunpeko lurraren titularrak debekaturik duenean bertan eraikitzea). Horrez gain, KZren 533. art.ak beste arazo bat dakar. Bada, artikulu horrek zortasun positiboen artean sartzen ditu zortasunpeko jabeari zerbait egiteko betebeharra ezartzen dioten zortasunak. Lehentxoago aipatu dugunez, horiek in faciendo zortasunen kategoria eratzen dute eta kategoria hori aipatzeak berez dakar in faciendo eskubideena gogoratzea. Autore gehienen ustez, servitus in faciendo consistere nequit erregela aplikatuz gero, ezin daiteke izan in faciendo zortasunik, zortasuna beti izan behar delako lur baten onurarako. Horregatik, in faciendo zortasunak ez lirateke egiazko zortasunak izango. Dena dela, kasu batzuetan, zortasunpeko lurraren titularrak zortasunari erantsitako prestazio batzuk bete behar ditu eta prestazio horiek egiazko facereak dira; esaterako, konpontze-obrak egitea, bide-zorraren mendeko kamino batean (KZren 599. art.). 232. Egikaritzaren arabera: etengabekoak eta etenkakoak Etengabeko zortasunen erabilera iraunkorra da edo izan daiteke eta, horiek erabiltzeko, ez da gizakiaren egitaterik behar (532.2 art.). Etenkako zortasunak, ordea, noizbehinka erabiltzen dira, hau da, tarte luzeagoetan edo laburragoetan, eta gizakiak buruturiko egitateen menpe daude (532.3 art.). Ondorenez, zortasunak etengabekoak edo etenkakoak diren jakiteko, kontuan izan behar da gizakiak egitateren bat burutu behar duen ala ez. Gauzak horrela, zortasunetik aprobetxamendua lortzeko, gizakiak egitateren bat burutu behar badu, zortasuna etenkakoa da; aitzitik, ez bada gizakiaren egitaterik behar, hau da, zortasuna naturak berak eratortzen badu, orduan zortasuna etengabekoa da. Bereizketa hori gorabehera, etenkako zortasunen artean sar
daiteke zortasun batzuk, horiek erabili ahal izateko, aldez aurretik, gizakiak obrak egin behar dituenean (argibisten zortasunetan, leihoa irekitzea). 233. Zortasunik badela adierazten duten zeinuen arabera: agerikoak eta agerikoak ez direnak
Ageriko zortasunak dira kanpo zeinuek adierazten dituztenak, hau da, gizakien begibistan daudenak; izan ere, zeinu horiek zortasunen erabilera eta aprobetxamendua azalarazten dituzte (532.4 art.). Alderantziz, zortasunak ez dira agerikoak, kanpo zeinuen bidez agertzen ez direnean (532.5 art.). Labur-zurrean, zortasunak agerikoak izan daitezen, zeinu iraunkorren bidez adierazi behar dira eta zeinuok ezbairik gabe agerrarazi behar dute zortasuna, bai eta berorren erabilera eta aprobetxamendua ere. Halako zeinuak izan daitezke, bai zortasunpeko funtsean, bai funts nagusian, zortasunaren izaeraren arabera. Nolanahi den ere, kanpo zeinu horiek zortasunpeko funtsetik igarri edo ikusi behar dira, zati batez bada ere. Arean ere, zortasuna agerikoa den ala ez zehazteak egundoko garrantzia du, zortasunok usukapitzeko modukoak diren ala ez jakiteko; izan ere, ageriko zortasunak bakarrik usukapi daitezke (KZren 537 eta 539. art.ak). 234. Jatorriaren arabera: legezkoak eta borondatezkoak KZren 536. art.ak dioenez, zortasunak ezartzen dira, bai legez, bai jabeen borondatez. Lehenengoei legezko zortasun deritze, eta bigarrenei borondatezko zortasun. Bereizketa horri helduta, legezko zortasunak dira legearen aginduz ezarritakoak. Dena dela, zortasun horien artean, bereizi beharrekoak dira, batetik, legeak zuzenean ezartzen dituenak; horiek ez dira zortasunak esangura hertsian, jabariaren mugak baizik. Eta, bestetik, legeak ahalbidetzen dituen zortasunak, arauaren egitezko kasua betetzen denean; azken horiek nahitaezkoak dira zortasunpeko jabearentzat, jabeak ahalmen hori egikaritzen duen unean, baina ez ahalmen hori egikaritu aurretik. Aurrenekoen objektua herri-onura da; nolabait esateko, zortasun horiek auzotarren arteko harremanetan oinarritzen dira eta ez dute indargabetzen jabetzari buruzko legezko araubide orokorra, araubide hori itxuratu baino. Bestalde, bigarren zortasunen objektua da antolamendu juridikoak babesturiko interes zehatza, interes hori gizabanakoei dagokienean. Legearen arabera zortasunetatik onura atera dezakeen pertsonak aukera du, zortasunok ezarri zein ez ezartzeko. Baina zortasun horiek ezartzea aukeratzen badu, zortasunpeko lurraren jabea zortasunak ezartzera behartuta dago —eta, akordiorik izan ezean, horretara
behartu dezake epaileak zein Administrazioak, ebazpen egokiaren bitartez—. Alabaina, zortasunpeko lurraren jabeak kalte-ordaina eskuratzeko eskubidea du (564. art.aren 2 eta 3. paragrafoak), baita gutxieneko kalteak jasotzeko eskubidea ere (565. art.). §63. ZORTASUNEN OBJEKTUA ETA SUBJEKTUAK 235. Zortasunen objektua Lurra da lur-zortasunen objektua, bai eta zortasun pertsonalen objektua ere. Lur horri zortasunpeko lur deritzo. Aipatu bezala, zortasunak ondasun higiezinak bakarrik izan ditzake objektu. 236. Zortasunen subjektuak Zortasunen subjektuak dira, batetik, zortasunpeko lurraren titularra eta, bestetik, lur nagusiaren titularra —lur-zortasunak badira— edo zortasunetik onurak ateratzen dituen subjektua —zortasun pertsonalak badira —. Zortasuna ezartzean, funtsa kargatzen da eta hori xedapen egintza da. Hortaz, zortasuna ezartzen duenak finka xedatzeko ahalmena eta jarduteko gaitasuna izan behar ditu. Horren ildotik, jabeak bere lurrean ezar ditzake zortasunak. Bada, KZren 594. art.ak adierazten duenez, finkaren jabeak bertan ezar ditzake bere ustez egokiak diren zortasunak; ezarri ere, berak nahi duen moduan eta formaz ezar dezake halakorik, horrekin legeak eta ordena publikoa hausten ez baditu. Dena den, gerta daiteke lurraren jabea ez izatea erabateko jabea, lurraren gain jabaria mugatzen duen eskubide errealen bat dagoelako. Horrelakoetan, lurraren jabeak ezin dio eskubide erreal horri kalterik egin, zortasuna ezartzearen ondorioz. KZren 595. art.ak hori berori adierazten du, gozamenaren inguruan (eta, KZren 528. art.aren bidez, erabiltze- eta biztantze-eskubideei ere erregela bera aplikatzen zaie); gisa bertsuan, KZren 596 eta 1634. art.ek gauza bera diote, enfiteusi zentsuari buruz. Manu horietatik guztietatik atera daitekeenez, zortasunarekin kalterik eragiten bada, eskubide errealaren titularrak adostasuna eman behar du. Berebat, xedatzeko moduko eskubide erreal mugatuaren titularrak zortasuna ezar dezake, aurreko printzipioa betez gero. Printzipio hori kasu honetan aplikatuz, zortasuna ezartzeak ezin dio kalterik egin jabearen eskubideari; beste hitzez esanik, zortasuna izan behar da, eskubide erreal horri dagozkion ahalmenen gainekoa bakarrik. Esate baterako, gozamendunak
bide-zorra ezar dezake eta, horren bitartez, ez du jabetza murrizten; aitzitik, zortasunak kargatzen duen eskubidea (hots, gozamena) gutxitzen du. Horretara, zortasun hori ezin da betierekoa izan, aldi baterakoa baino. Ondorenez, zortasunak bere horretan irauten du, eskubide erreal mugatuak dirauen bitartean. Esangura berean, hauxe dio 596. art.ak: «norbaiti finkaren gaineko jabari zuzenekoa dagokionean, eta beste inori, berriz, haren gaineko jabari erabilgarria, ezin izango da finka horren gain borondatezko eta betiereko zortasunik ezarri, bi jabeon adostasunik gabe». KZren 597. art.ak hauxe dio, jabarikidetzari buruz: «funts indibisoaren gain zortasuna ezartzeko, jabekide guztien adostasuna izan behar da». Agerikoa denez, manu horrek errepikatu besterik ez du egiten KZren 397. art.an jasotako erregela; horren arabera, administrazio-egintza berezietan — hau da, xedapen- eta karga-egintzetan— noraezekoa da ahobatezko adostasuna. Hortaz, ez da zortasun-eskubide errealik izango, jabekide guztien adostasuna lortu arte. Nolanahi ere, 597. art.aren hirugarren lerrokadaren arabera, «jabekide batek bere kabuz eman badu adostasuna, berak eta beraren oinordekoek ezin dute eragotzi emandako eskubidearen egikaritza, oinordekook banakako tituluaren bidezkoak izan zein izan ez». Lerrokada horretan, ondoko printzipioaren lege-aplikazioa jasotzen da, alegia: inork ezin du bere egintzen aurka jo. Hortaz, eskubideemaileak eta berorren oinordekoek ezin dute jo eskubide horren titularraren aurka. Eskubide hori, izatez, ez da betebehar izaerako eskubide huts bat eta banakako titulu bidez oinordeko direnek ere eskubide hori errespetatu behar dute. Gisa berean, eta betebeharrekin gertatzen denaren kontra, ezin daiteke esan eskubide horrek inter partes eragingarritasuna bakarrik duenik (Kode Zibilaren 1257. art.). Hala ere, ez da lurraren gaineko zortasunik izango —hau da, ez da eskubide errealik izango—, partaide edo erkide guztiek euren adostasuna eman arte (KZren 597.2 art.). §64. ZORTASUNEN EDUKIA 237. Iturrien arteko hurrenkera KZren 598. art.ak oinarrizko arau bat ematen du, zortasun-eskubidearen edukiari buruz. Arau horren arabera, «lur nagusiaren eskubideak eta zortasunpeko lurraren betebeharrak zehaztuko dira tituluaren bidez, eta, hala denean, preskripzioaren ondorioz eskuratutako zortasuna edukitzearen bidez. Hori izan ezean, titulu honetako xedapen aplikagarriek arautuko dute zortasun hori». Nabari denez, manu horren idazkera akastuna da; izan ere, idazkera horri hitzez hitz helduta, eskubide eta betebeharren titularrak, pertsonak izan
beharrean, lurrak dira. Hori gorabehera, 598. art.aren arabera, zortasunari ondokoak aplikatu behar zaizkio: lehenengo eta behin, zortasuna eratzeko egin den negozio juridikoa; bigarrenik, zortasuna egikaritzeko modua, modu horrek bere horretan iraun badu preskripzio epean barrena; eta, azkenik, Kode Zibilaren II. liburuko VII. tituluan jasotako xedapenak. 238. Edukia, zortasun-eskubidearen titularrari begira Begibistakoa denez, lur nagusiaren titularrak eskubidea du, zortasunari, bere izaeraren arabera, dagokion onura eskuratzeko. Horrez gain, KZren 542. art.ak dioenez, ÂŤzortasuna ezartzean ulertzen da zortasun hori erabiltzeko beharrezkoak diren eskubide guztiak eman direlaÂť. Berbarako, ur ateraketarako zortasunarekin batera, putzura edo iturrira arteko bide-zorra eman daiteke, bide-zor hori beharrezkoa bada ur ateraketarako zortasunaren onurak lortzeko (KZren 556. art.). Kode Zibilak ez dio jokabide eredurik, hau da, portaera zehatzik ezartzen zortasunaren titularrari. Dena dela, horren inguruan, usus civiliter deiturikoari buruz hitz egiten da. Horren arabera, zortasunaren titularrak gehieneko onurak lor ditzake lur nagusiarentzat; baina, hori egitean, gutxieneko kalteak eragin behar dizkio zortasunpeko lurrari. Portaera hori berori erakartzen du, hain zuzen ere, KZren 543. art.ak. Artikulu horrek arautzen ditu zortasuna artatzeko lur nagusiaren titularrak egin ditzakeen obrak. Manu horren arabera, ÂŤlur nagusiaren jabeak bere kontura egin ditzake, zortasunpeko lurrean, zortasuna erabili eta artatzeko beharrezko diren obrak; baina ezin du zortasuna aldatu, ezta hori gehiago astundu ere. Horretarako, epe eta modurik egokiena aukeratu behar du, zortasunpeko lurraren jabeari ahalik eta deserosotasunik txikiena eragitekoÂť. Ondorenez, ezin da zortasuna aldatu, ezta hori gehiago astundu ere. Beste era batera esateko, jadanik eratuta dagoen zortasunaren bidez, ezin da beharrizan berririk ase, beharrizanok jatorrizko mugak gainditzen badituzte. Era berean, ezin da zortasuna egikaritu, aurretiaz ezarri ez diren bideak edota horien antzekoak erabiliz. Eta, azkenik, ezin da zortasuna erabili, lur nagusia ez den lur baten onurarako, ezta onurarik ematen ez duen modu batez erabili ere (LACRUZ). KZren 543. art.ak ezartzen duenez, besterik zehaztu ezean, lur nagusiaren jabeak ordaindu behar ditu obra horien ondorioz sorturiko gastuak; hala ere, zortasunpeko lurraren jabeak, zortasuna ezartzean, bere gain har dezake gastu horiek ordaintzeko betebeharra (599. art.; artikulu hori 598. art.aren aplikazioa da, obren inguruan). Ildo beretik, KZren 544.2 art.aren arabera, zortasunpeko lurraren jabeak zortasunetik onurak ateratzen baditu, onurak eskuratzen dituen heinean, gastuak ere ordaindu behar ditu, kontrako itunik izan ezean. Edozein modutan ere, zortasunpeko lurraren titularrak bere
gain hartzen badu obren gastuak ordaintzeko betebeharra, betebehar horretatik aska daiteke, «zortasunpeko lurra bertan behera utziz, lur nagusiaren jabearentzat» (599. artikulua). Egineginean ere, ez da lur osoa utzi behar, zortasunari dagokion zatia baino. Bestalde, lur nagusiak bat baino gehiago izanez gero, horien guztien jabeek ordaindu behar dituzte zortasuna erabili eta artatzeko beharrezkoak diren obrek sorturiko gastuak, jabe bakoitzari obra horrek ematen dion onuraren arabera. Gastu horiek ordaindu nahi ez dituen jabea betebehar horretatik aske gera daiteke, zortasunari uko eginez gero, gainerako jabeen mesederako (KZren 544.1 art.). 239. Edukia, zortasunpeko lurraren jabeari begira Lehentxoago esan dugunez, lur nagusiaren jabeak ezin du zortasuna aldatu, ezta hori gehiago astundu ere. Zortasunpeko lurraren jabeak, berriz, ezin dio zortasunaren erabilerari kalterik eragin (KZren 545.1 art.). «Hala ere —KZren 545.2 art.ak dioenez—, jatorrian esleituriko kokapenaren ondorioz edo zortasuna erabiltzeko hasieran ezarri zen moduaren ondorioz, zortasuna deserosoegi bihurtzen bada zortasunpeko lurraren jabearentzat, edo jabe horrek ezin badu bertan obra, konponketa edo hobekuntza garrantzitsurik egin, jabe horren kontura alda daiteke zortasuna, jatorrizkoak bezain erosoak diren leku nahiz erabiltze-moduak eskainiz, eta lur nagusiaren jabeari edo zortasuna erabiltzeko eskubidea dutenei kalterik egin gabe». Manu horretan ere, usus civiliter printzipioa azaltzen da; horren ondorioz, zortasunaren aprobetxamenduak ahalik eta kalterik gutxien eragin behar dio zortasunpeko lurraren jabeari. Nolanahi den ere, kalte horiek eragozteko aukerak murriztu egiten dira, zortasunaren titularra babesteko. Ondorenez, jatorrizkoak bezain erosoak diren leku edo erabiltze-moduak eskaini behar dira. Horiek eskaini beharrean, zortasun bera eskaintzen bada, baina beste lur batean, hori ez da zortasunaren aldarazpena izango —horrek berebiziko garrantzia du, antzinatasunari dagokionez eta, horren ondorioz, lerrun eta lehenespenari dagokienez—. Aitzitik, kasu horretan, aurreko zortasuna azkendu eta beste bat eratzen da. 240. Zortasun-eskubidearen babesa Zortasunaren titularrak akzio aitorrarazlea du, beraren eskubidea defendatzeko. Halako akzioari izendazio hori ematen zaio, beraren helburua hauxe delako: zortasun-eskubidea urratu edo horren egikaritzari nahasmendua eragiten duenak —gehienetan, zortasunpeko lurraren edukitzaileak—
zortasun-eskubidea aitor dezan eta, hala denean, kaltegalerak ordaintzera kondenatua izan dadin. Edozein modutan ere, zortasunari eragindako kalteen aurka, lur nagusiaren jabeak erabil ditzake gainerako eskubide errealen titularrek dituzten bideak ere; batik bat, HLren 41. art.ko akzioa, zortasuna inskribatuta badago, eta edukitza interdiktuak, zortasunaren titularra edukitzailea den aldetik. Bestalde, gerta daiteke edozein pertsonak adieraztea lur baten gaineko zortasunaren titularra dela. Adierazpen horren aurka, lur horren titularrak, bere burua defendatzeko, zortasuna ukatzeko akzioa egikaritu behar du. Akzio horren oinarria, izatez, printzipio hau da: jabetzak kargarik ez duela uste izango da, kontrakoa frogatzen ez den bitartean. ยง65. ZORTASUNA ERATZEA 241. Lege bidez eratzea Legeak ez du zuzenean zortasunik eratzen; aitzitik, jabaria mugatzen du. Esaterako, KZren 552. art.ak egitezko kasu zehatz bati ondore juridikoa eratxikitzen dio, modu automatikoan edo ipso iure. Kasu horri manuak berak uren berezko zortasun deitzen dio. Hala eta guztiz ere, hori zortasuna izan beharrean, jabariaren muga da.
Ildo beretik, bereizi beharrekoak dira hor azaldutako kasua eta jarraian azaltzen dena: legeak zortasunaren ezarpena eskatzeko ahalmena ematen dio pertsona zehatz bati, arauaren egitezko kasua betetzen denean (ikus 554, 557 eta 564. art.ak). Hortaz, legeak ez du zortasunik ezartzen; aitzitik, legeak ahalbidetu egiten du zortasuna eratzea, egintza juridiko baten bidez. Interesdunen arteko akordiorik izanez gero, zortasuna negozio juridiko bidez eratu dela esan daiteke, hori berori baita egintza eratzailearen izaera. Haatik, ez badago akordiorik lur nagusiaren eta zortasunpeko lurraren jabeen artean, noraezekoa da aginte eskudunaren egintza, hau da, Administrazioaren edo epaileen egintza. Gehienetan, jabetzaren arloan, epaileak dira eskudun; hala ere, salbuespenez, Administrazioa izan daiteke eskudun, lege-manuren batek eskumen hori eratxikitzen badio. Epai- edo administrazio-organoek burutzen badute egintza juridiko eratzailea, orduan esaten da zortasuna adjudikazio bidez ezarri dela. 242. Negozio bidez eratzea
Kasurik gehienetan, zortasunak negozio bidez edo borondatez eratzen dira, eraketa modu hori zortasun orotan onartzen baita (KZren 539 eta 540. art.ak). Kontrara, etengabeko eta ageriko zortasunak bakarrik era daitezke preskripzio bidez; eta familiako gurasoaren xede bidez, ostera, ageriko zortasunak bakarrik. Era berean, eta gorago azaldu dugun bezala, legezko zortasunak negozio bidez era daitezke. Zortasunak negozio bidez era daitezke, hutshutsean, baldintzapean edo epe-mugapean ere. Negozio hori kostubidezkoa zein dohain bidezkoa izan daiteke, inter vivos nahiz mortis causa. Dena dela, negozio hori xedatze-negozio juridikoa da eta, halakoak egiteko, noraezekoak dira ondasun higigarriak besterentzeko gaitasuna eta xedatzeko ahalmen nahikoa (ikus gorago). Besterik zehaztu ezean, zortasunak ondoreak sor ditzan hirugarrenen aurka, Erregistroan inskribatu behar da; hori berori gertatzen da ondasun higiezinen gaineko eskubide erreal guztiekin. Ildo horretatik, eta zortasunak eskubide erreal mugatuak direnez gero, hauxe adierazten du HLren 13. art.ak: zortasunek «ondoreak sor ditzaten hirugarrenen aurka, eurek kargatzen dituzten finka edo eskubideen inskripzioan agerrarazi behar dira»; hala ere, «zortasun errealak agerraraz daitezke lur nagusiaren inskripzioan ere, lur horren ezaugarri gisa». Edozein modutan ere, jurisprudentziaren ustez, zortasunak nabariak eta zalantzaezinak badira, ez da beharrezkoa horiek Erregistroan inskribatzea, hirugarrenen aurka eragina izan dezaten. Hori justifikatzeko, Auzitegi Gorenak dio zortasun horien kanpo itxurak ematen diela halako zortasunei inskripzioak ematen duen bezainbesteko publizitatea edo hori baino gehiago. Zernahi gisaz, nire iritziz (eta honetan DÍEZPICAZO eta GULLÓNekin bat nator), beste bide batetik justifikatu behar da Erregistroan inskribatu behar ez izate hori, bide honetatik, hain zuzen: hirugarrenaren jokabide arduragabea zehatzearen bidetik; izan ere, jokabide hori burutzen duen hirugarrenak ez du onusterik eta, ondorenez, ezin du izan HLren 34. art.ak ematen duen erregistro babesik. 243. Usukapio bidez eratzea Lehentxoago aztertu izan dugunez, KZren 536. art.ak bereizten ditu, batetik, legez ezarritako zortasunak —legezkoak—; eta, bestetik, jabeen borondatez ezarritakoak —borondatezkoak—. Horiez gain, badira beste bide batzuk, zortasunak eratzeko; adibidez: ageriko eta etengabeko zortasunak eratzeko, preskripzioa (537. art.) eta geroago aztertuko dugun «ageriko zeinua» edo familiako gurasoaren xedea, aldiz, ageriko zortasunak eratzeko (541. art.).
KZren 537. art.aren arabera, «ageriko eta etengabeko zortasunak eskuratzen dira titulu bidez edota hogei urteko preskripzioaren bidez». Bestalde, 538. art.ak dioenez, «aurreko artikuluak aipatzen dituen zortasunak preskripzioaren bidez eskuratzeko, edukitza-epea honetara zenbatzen da: zortasun positiboetan, lur nagusiaren jabea edo zortasunetik probetxua ateratzen duena zortasunpeko lurraren gain eskubide hori egikaritzen hasi den egunetik; zortasun negatiboetan, lur nagusiaren jabeak, egintza formal baten bidez, zortasunpeko lurraren jabeari zortasunik gabe zilegia izango litzaiokeen zerbait egitea debekatzen dion egunetik». Azkenik, 539. art.aren arabera, «titulu bidez bakarrik eskura daitezke agerikoak ez diren zortasun etengabekoak eta etenkako zortasunak, azken horiek agerikoak izan zein izan ez». Hiru artikulu horiek jasotzen dituzte, hain zuzen ere, zortasunen usukapioari buruzko arau guztiak. Hiru horiek hamaika arazo ekarri dute, batik bat, ondokoak: eskuratze-preskripzioa zein motatakoa den —arrunta edo berezia—; manu horiek zergatik aipatzen dituzten etengabeko eta ageriko zortasunak bakarrik; eta, amaitzeko, nolatan zenbatzen den usukapitzeko epea. Hasteko, KZren 537.etik 539.erako art.etan araututako usukapio motaren arazoari helduko diogu. Horren inguruan, hauxe esan beharra dago: autore gehienek uste dute usukapio hori usukapio berezia dela; horretara izan behar da, usukapitu ahal izateko ez baita behar onusterik, ezta titulu zuzenik ere. Ikusmolde horretatik, 537. artikulua salbuespena da, KZren 1959. art.an ezarritako erregelari begira. Bada, 537. art.ak hogei urteko usukapio epea adierazten duen bitartean, 1959. art.ak hogeita hamar urteko epea aipatzen du. Bestalde, 1959. art.ak 539. artikulua aipatzen du eta ez, ordea, 537. art. Hortaz, artikulu horren arabera, usukapi daitezke —usukapio bereziaren bitartez— ondasun higiezinen gaineko eskubide erreal guztiak, 539. art.ak adierazten dituenak izan ezik: agerikoak ez diren zortasunak eta etenkako zortasunak, agerikoak izan zein izan ez. Gauzak horrela, zortasunak usukapio arruntaren bidez eskura al daitezke? Aukera horren aurka ondokoa esan ohi da: 537.etik 539.erako art.ek araubide berezia ezartzen dute, zortasunen usukapioari buruz; araubide berezi horrek araubide orokorra indargabetzen duenez gero, zortasunak ezin dira eskuratu, usukapio arruntaren bidez. Hala eta guztiz ere, beste autore batzuen aburuz, onartzeko modukoa da zortasunen usukapio arrunta. Euren ustez, ez du zentzurik, batetik, jabaria presenteen artean eskuratu ahal izatea, ondasunak modu etengabean edukitzen badira, hamar urtetan zehar, onustez eta titulu zuzena izanda; eta, bestetik, zortasunak eskuratzeko (hori jabaria mugatzen duen eskubide erreala izanik eta, horren ondorioz, jabariak baino garrantzi gutxiagokoa), hogei urteko edukitza behar izatea, onustea eta titulu zuzena izan arren. Horrez gain, nahiz eta arau bereziak arau orokorra indargabetu, aztertzen ari garen arauak usukapio berezia bakarrik aipatzen du eta ez, ostera, usukapio arrunta. Horregatik, zortasunen usukapio bereziari buruz arau berezi bat izateak ez du eragozten zortasunei aplikatzea usukapio arruntari buruzko arau orokorrak. Hori berori baiezta daiteke, hauxe aintzat hartuz gero: 1959. art.ak usukapioaren arloan zortasunen berezitasuna aipatzen badu ere, 1957. art.ak ez du horri buruz ezer esaten, «ondasun higiezinen gaineko jabariaren eta gainerako eskubide errealen» usukapio arrunta arautzen duenean.
Interpretazio horretan sakonduz, hauxe gainera daiteke: 1959. art.ak 539.a aipatzen du eta azken horrek, usukapioaren
arloan, salbuespen bat egiten du, agerikoak ez diren zortasunei buruz eta etenkako zortasunei buruz, azken horiek agerikoak izan zein ez izan. 1957. art.ak, ordea, ez du salbuespenik azaltzen. Hortaz, zortasunen usukapio arrunta onartu behar da; are gehiago, onartzeko modukoa da agerikoak ez diren zortasunen usukapio arrunta, bai eta etengabeko zortasunena ere. Horri guztiari lotu behar diogu lehen aipatu dugun bigarren arazoa, alegia, KZren 539. art.ak egiten duen mugaketarena; izan ere, manu horren arabera, zortasun zehatz batzuk bakarrik usukapi daitezke. Era berean, arazo horri hirugarren arazoa ere lotu behar zaio: usukapio epearen zenbaketari buruzko arazoa, hain zuzen; bada, 538. art.ak modu esplizituan onartzen du zortasun negatiboen usukapioa eta, gorago azaldu dugunez, zortasun negatiboak ez dira sekula ere agerikoak. Usukapitzeko moduko zortasunen mugaketa honetara justifikatu izan da: agerikoak ez diren zortasunak ezin dira jendaurrean eduki eta etenkako zortasunak, berriz, ezin dira modu etengabean eduki. Alabaina, doktrinak azpimarratu du ez dagoela arrazoi garrantzitsurik esateko, zortasunak etengabekoak eta agerikoak izan behar direnik, horiek usukapitu ahal izateko. Batetik —doktrinaren esanetan—, agerikoak ez izateak ez du esan nahi zortasunak klandestinoak direnik; aitzitik, hauxe besterik ez du esan nahi: zortasunok ez direla kanpo zeinuen bidez azalarazten. Bestetik, etenkakoak izateak ez du esan nahi zortasunak geldiarazten direnik; alderantziz, etenkako edukitza eskubidearen egikaritza arrunta da. Egineginean ere, nire irudiz, etenkakotasuna eta geldiarazpena ez dira gauza bera; hau da, edukitza etengabekotzat jotzeko, ez dira burutu behar etengabeko edukitzaren egintzak. Haatik, nahiko da beharbeharrezkoak diren egintzak burutzea; ildo horretatik, egintzok eskubidearen egikaritza arrunta adierazi behar dute eta ez dira izan behar jasandako egintza hutsak. Nolanahi den ere, oso gutxitan gertatuko da jendaurreko edukitzaren bat izatea eta edukitza hori ez agerraraztea begibistako zeinuen bidez. Hori dela eta, egoki deritzot usukapitzeko moduko zortasunen agerikotasunari eta ez, ordea, etengabekotasunari. Agian, askoz errazagoa izango litzateke zortasunen usukapioari printzipio orokorrak aplikatzea. Aurreko irizpidea kontuan hartuta, epearen zenbaketari buruzko arazoa aztertu behar da. Lehen kolpean, badirudi KZren 538. art.ak ezartzen duen sistemak ez duela arazorik sortzen: dies a quo bat, zortasun positiboentzat —lur nagusiaren jabeak edo zortasunetik probetxua ateratzen duenak zortasunpeko lurrean eskubide hori egikaritzen duen egunetik— eta beste bat, berriz, negatiboentzat —egintza formal baten bidez, lur nagusiaren jabeak zortasunpeko lurraren jabeari zortasunik gabe zilegia izango litzatekeen egitate bat burutzea debekatzen dion egunetik—. Horrez gain, araubide desberdina ezartzeak bat egiten du zortasunek duten izaera ezberdinarekin. Arean ere, zortasun positiboetan, zortasunpeko lurraren jabeak zerbait egiten utzi behar dio lur nagusiaren jabeari —edo berak egin behar du zerbait, betebehar erantsi gisa— (KZren 533. art.); beraz, epearen zenbaketa hasten da, lur nagusiaren jabea hasten denean zortasunpeko lurraren jabeak onartu behar duena egiten. Bestalde, zortasun negatiboetan, zortasunpeko lurraren jabeak debekaturik du zortasunik
gabe zilegia izango litzatekeen jardueraren bat betetzea (KZren 533 art.). Kasu horretan, epea zenbatzen da, debekua dagoenetik. Dena dela, zortasun negatiboak ez dira egundo ere ageriko zortasunak, zortasun negatiboek ezegitea dakartelako eta hori ezin daitekeelako nabaritu edo atzeman; gainera, agerikoak ez diren zortasunen usukapiezintasuna ezartzen du 539. art.ak. Hori dela eta, manua zentzuzkoa izan dadin, onartu behar da agerikoak ez diren zortasunak usukapi daitezkeela modu arruntean; ezin daiteke ulertu, ordea, KZren 538. artikulua zortasun negatiboei buruz ari denik, horiek beste zortasun positibo batzuen ondorio besterik ez direnean bakarrik (MANRESA, DE DIEGO, CASTĂ N). Haatik, agerikoak ez diren zortasunak usukapiezinak direla onartzen badugu, manu hori baztertu behar dugu, ezin daitekeelako aplikatu. Beharbada, LACRUZek dioenez, legegileak manu hori egin zuen, argibisten zortasunak arautzeko. Eta zortasun horri aplikatu izan dio, hain zuzen ere, jurisprudentziak manu hori. Orobat, jurisprudentziak uste izan du argibisten zortasuna zortasun negatiboa dela; autorerik gehienek, ostera, ukatu egiten dute hori.
244. Ageriko zeinuen bidez eratzea KZren 541. art.aren arabera, ÂŤbi finken jabeak bion artean jartzen badu zortasuna badela erakusten duen ageriko zeinua, eta, ondoren, finka horietako bat besterentzen bada, zeinu hori izatea titulutzat hartuko da zortasunak modu aktibo nahiz pasiboan bere horretan iraun dezan, salbu eta, bi finka horien gaineko jabetza banantzeko unean, horietatik edozeinen besterentze-tituluan aurkakoa adierazi denean, edo, eskritura egin baino lehenago, zeinu hori desagerrarazi deneanÂť. Zortasunak eskuratzeko modu horrek izendazio desberdinak hartu izan ditu, besteak beste, ageriko zeinu bidez, familiako gurasoaren xede bidez, jabearen xede bidez edo legezko presuntzio bidez eskuratzea. Zortasunaren ageriko zeinua ezarri edo horri eusteagatik, legeak ondoko presuntzioa agintzen du: jabeak zortasuna ezartzeko borondatea izan duela uste izango da. Alabaina, presuntzio hori ezerezean gera daiteke, jabe horrek besterentze-tituluan adierazten badu, zortasuna ezartzearen aurkako borondatea; edo, osterantzean, eskritura egiletsi baino lehenago, zeinu hori desagerrarazten badu. Bestalde, zortasunak ageriko zeinuen bidez eratzeko, ondoko betekizunak izan behar dira: a) Zortasunaren ageriko zeinuren bat izatea. KZren 541. art.ak aipatzen duen zeinua jabe berberarenak diren ÂŤbi finken arteanÂť izan behar da eta zortasuna badela erakutsi behar du zeinu horrek. Hala ere, zortasunak eratzeko bide hori aplika daiteke, ondoko kasuan ere: ageriko zeinua finka beraren zati desberdinen artean ezarri eta, horren ondoren, zati horietako bat besterentzen denean, besterentze-tituluan ezer adierazi gabe eta zeinua desagerrarazi gabe. Zortasunaren ageriko zeinuak dira lurren arteko (edo lur beraren zatien arteko) zerbitzu harremanak, lur edo zati horiek jabe desberdinenak
izatekotan, zeinuok zortasun gisa har daitezkeenean. Hortaz, zortasuna bada izan, esangura ekonomikoan, baina ez esangura juridikoan. Bestalde, legegileak akats bat izan zuen, ondokoa adieraztean: ageriko zeinu hori izateak titulu gisa balio du, zortasunak modu aktiboan zein pasiboan bere horretan iraun dezan; izan ere, besterentzea izan baino lehenago, Zuzenbidearen ikuspuntutik ez dago bere horretan iraun dezakeen zortasunik. Haatik, zortasuna ex novo sortzen da, besterentzearen ondorioz. Jakina denez, ageriko zortasunak azalarazten dira, kanpo zeinuen bidez; izatez, zeinu hori begibistakoa eta erraz nabaritzeko modukoa izan behar da. Eskuraketaren ondoreetarako, ez du garrantzirik zortasuna etengabea edo etenkakoa izateak. Zeinuak egiazko zortasun bat adierazi behar du; ez da nahiko, beraz, zeinu horrek bi finken jabeak dituen beharrizan pertsonalak asetzea. Horregatik, zortasunak ezartzeko modu horrek lur-zortasunak ezartzeko balio du, baina ez zortasun pertsonalak ezartzeko. b) Bi finken jabeak ezarri behar izan du zeinua. Hori gorabehera, ez du garrantzirik nork ezarri izan duen zeinu hori: jabe besterentzaileak, horren aurrekoak edota hirugarren batek. Batera zein bestera, besterentze-unean, finkaren jabeak zeinu hori iraunarazi behar du, zeinu horrek egitez zer eragingarritasun duen jakinda. Egineginean ere, garrantzitsuena ez da zortasunaren ageriko zeinua ezartzea, ezpada hori iraunaraztea. Jabe soilak ere ageriko zeinu hori ezar dezake (595. art.). Edu berean, erkide batek ezarritako zeinuak ere titulu gisa balio du, lur erkidea besterentzean, lur hori lur nagusi bihurtzen bada, baina ez lur hori zortasunpeko lur gertatzen bada. Bestalde ere, ez dira eragingarriak gozamendunak, errentariak edo ukandun hutsak ezarritako ageriko zeinuak, ez badago jabe besterentzailearen esanbidezko edo isilbidezko adostasunik (zeinu horri eutsiz). Hori berori gertatzen da, zentsuhartzaileak edo azalera-eskubidedunak ezarritako zeinuekin ere (596. art.). c) Bi finketatik bat besterentzea. Besterentze adierazmoldea esangura zabalean ulertu behar da; hau da, besterentzeak edozein motatakoak izan daitezke: borondatezkoak zein nahitaezkoak, dohain bidezkoak edo kostubidezkoak, inter vivos nahiz mortis causa. Hortaz, besterentzea izan daiteke salerosketa, trukaketa, dohaintza, eskubideak lagatzea edo jarauntsia banatzea. Hala ere, zalantzan jar daiteke egiazko besterentzeak diren ala ez, enbargoa, nahitaezko exekuzioa eta nahitaez jabetza kentzea; izan ere, halako kasuetan, alderdien artean ez dago isilbidezko akordiorik. Dena den, isilbidezko akordio hori ez da beharrezkoa, enbargatu, exekutatu edo nahitaez kendu izan diren ondasunen jabeak baduelako moduren bat, zortasunaren ezarpena eragozteko, alegia: ageriko zeinua desagerraraztea. Aurrekoa gorabehera, jabetza nahitaez kentzen denean, Administrazioak karga edo
zamarik gabe eskuratu behar du ondasuna; horregatik, nahitaez kendu izan diren ondasunen jabea ezin da izan lur nagusiaren jabea, bai, ostera, zortasunpeko lurraren jabea, horrek ez badu ageriko zeinua desagerrarazi, jabetza nahitaez kendu baino lehen. Bada, jurisprudentziak onartu izan du zortasunaren eraketa, ageriko zeinurik baldin badago, ondasun higiezin erkidea zatitzean. d) Zortasunaren ageriko zeinua ez desagerraraztea, eskritura egiletsi baino lehen; eta, horrez gain, besterentze-tituluan ez egitea zeinu horren iraunarazpenaren aurkako adierazpenik. Ageriko zeinua desagertu edo zeinu horren iraunarazpenaren kontrako adierazpenik egiten bada, ezerezean geratzen da legezko presuntzioa, hau da, ordu arte zortasun ekonomikoa zena zortasun juridiko bihurtzeko presuntzioa. Ageriko zeinua iraunaraztearen aurkako borondatea modu esplizitu batean agerrarazi behar da, inolako ezbai eta zalantza izpirik gabe, lehenengoz besterentzen den finkaren besterentze-tituluan. Horren harira, ez dira baliozkoak finka karga edo zamarik gabe eskualdatzen dela adierazten duten estilo klausulak. Bestalde, borondate hori adierazten bada bigarrenez besterendu izan den finkaren besterentze-tituluan, horrek ere ez du baliorik izango, lehenengoz besterendu izan zen finkaren tituluan ez bada halakorik agertzen. Bi finkok aldi berean besterentzen badira, zeinua iraunaraztearen aurkako adierazpena ager daiteke, finka baten zein bestearen edo bien besterentze-tituluan. Halaber, besterentze-tituluan adierazten bada zortasunaren zeinuak ezabatuko direla, adierazpen horrek balio du zeinua iraunaraztearen aurkako borondate adierazpen gisa, nahiz eta geroago zeinu horiek ezabatu; hala ere, zeinuok ez ezabatzeak ekar dezake zortasuna birsortzea, usukapio bidez (ALBALADEJO). Bukatzeko, 541. art.aren arabera, ageriko zeinua desagerraraz daiteke, eskritura egilesten den unera arte. Hala eta guztiz ere, eskritura egiletsi aurretik traditiorik izan bada eta, horren ondorioz, finkaren gaineko jabetza eskualdatu bada, Zuzenbide zibilaren printzipio artezkarien arabera, ezin izango da ageriko zeinua desagerrarazi; izan ere, zeinu hori ez da egongo jabe berberaren bi finken artean, jabe desberdinei dagozkien bi finken artean baino (D�EZPICAZO eta GULLÓN). §66. ZORTASUNEN ALDARAZPENA 245. Alderdien borondate bidez Jabe orok bere finkan ezar ditzake egoki iruditzen zaizkion zortasun guztiak; eta hori egin dezake, berak nahi duen erara edo gisara (KZren 594.
art.). Era berean, alderdiek aldaraz ditzakete, euren autonomia pribatua baliatuz, jadanik eratuta dauden zortasunak; baina, hori egitean, ezin dituzte legeak eta ordena publikoa hautsi eta ez diote kalterik eragin behar hirugarrenari. Hori berori gertatzen da legezko zortasunen inguruan ere, KZren 551.2 art.ak hauxe agintzen baitu: legezko zortasunak «alda daitezke, legeak hori debekatu ez eta hirugarrenari kalterik egiten ez zaionean». Egineginean ere, lur nagusiaren jabeak ezin du berak bakarrik zortasuna aldarazi; zortasunpeko lurraren jabeak, ordea, zortasuna aldaraz dezake, KZren 545.2 art.an azaltzen den kasuan bakarrik. 246. Zortasunpeko lurraren jabeak duen ius variandia Gorago ikusi dugunez, KZren 545.2 art.aren arabera, zortasunpeko lurraren jabeak zortasuna aldaraz dezake, usus civiliter printzipioaren ondorio gisa. Baina, horretarako, baldintza hauek bete behar dira: a) jatorrian ezarritako zortasun kokapenaren ondorioz edo zortasuna erabiltzeko moduaren ondorioz, zortasunpeko lurraren jabearentzat zortasuna deserosoegi bihurtzea edo horrek ezin izatea berton obra, konponketa zein hobekuntza garrantzitsurik egin; b) aurrekoak bezain erosoak diren leku edo erabiltzeko moduak eskaintzea; c) lur nagusiaren jabeari edo zortasuna erabiltzeko eskubidea dutenei kalterik ez eragitea. 247. Epea ahitzea eta edukitza KZren 547. art.aren arabera, «zortasuna emateko modua preskriba daiteke zortasuna bera preskribatzen den era eta neurri berean». Horren ondorioz, zortasuna edukitzeko zein egikaritzeko modu zehatzak berez ekar dezake jatorrizko modua aldaraztea, hori preskripzio epean zehar (hots, hogei urtetan zehar) gertatzen bada. Ez dago batere argi zein motatakoa den manu horrek aipatzen duen preskripzioa: eskuratze-preskripzioa, azkentzailea edo biak. Manu hori zortasunak azkentzeko moduak arautzen dituen atalean dagoenez, badirudi preskripzio azkentzaileaz bakarrik ari dela. Nolanahi den ere, KZren 546.2n art.ak dio azkentzeko arrazoia dela ez erabiltzea; eta 513.7 art.ak, ordea, gozamenaz diharduenean, preskripzioa bakarrik aipatzen du. Hori gorabehera, zortasunak azkentzeari buruzko atal horretan, 548. art.ak preskripzio adierazmoldea erabiltzen du, ezbairik gabe, esangura azkentzailean: «lur nagusia jabe bati baino gehiagori badagokie erkidegoan, jabe baten erabilerak preskripzioa eragozten du beste jabeentzat ere». Hau da, zortasuna erkide batek bakarrik erabiliz gero, zortasun hori ez da preskribatzen (hau da, ez da
azkentzen), beste erkideentzat. Berebat, manu hori aurreko manuaren salbuespena da; hots, manu hori ezartzen da, 547. artikulua aplika ez dadin, lur nagusiaren erkide batek bakarrik erabiltzen duenean zortasuna. Laburbilduz, 547. art.ak preskripzio azkentzailea aipatzen du eta ez, ordea, eskuratze-preskripzioa. Beste gauza bat da eztabaidatzea artikulu horretan eskuratze-preskripzioa sar daitekeen ala ez, manu hori modu hedatzailean interpretatuz gero. Nire ustez, ez dago eragozpenik hori horrela izan dadin, printzipioa berbera baita, etengabeko eta ageriko zortasunen kasuan (537. art.). 248. Lurren kanpo itxura gertatze bidez aldatzea Kodeak ez du beren beregi arautzen kasu hori, baina 546.3 art.ak ondoriozta dezake. Orobat, lurren kanpo itxura gertatze bidez aldatzeak zortasuna azkentzen du; ondorenez, zortasuna modu berean aldaraz daiteke, lurren egoera berriaren ondorioz ezinezkoa bada zortasuna erabiltzea, lehenago erabiltzen zen leku eta modu berean. 249. Lege bidez Nekazaritzaren Eraldaketa eta Garapenari buruzko Legearen 230. art.ak lege bidezko aldarazpena arautzen du, lurzatien baterakuntzarako. Manu horren arabera, «lur-zortasunak azkendu, artatu, aldarazi edota sortzen dira, jabetzari buruzko antolamendu berriaren eskakizunen arabera». §67. ZORTASUNAK AZKENTZEKO ARRAZOIAK 250. Bateratzea Zortasunak azkentzen dira, «pertsona berarengan bateratzen direnean lur nagusiaren gaineko jabetza eta zortasunpeko lurraren gainekoa» (KZren 546.1 art.). Hizkera teknikoa erabiliz, zortasunak azkentzen dira, bateratzearen ondorioz. Bada, erregela hori nemini res sua servit printzipioa aplikatzearen ondorio besterik ez da. Bateratzea gerta dadin, integrazio erreal eta pertsonal osoa izan behar da. Adibidez, ez da bateratzerik gertatzen, zortasunpeko lurraren jabekide batek lur nagusia eskuratzen duenean; edota irabazpideko sozietateak zortasunpeko lurra eskuratzen duenean, ezkontide bat lur nagusiaren jabe izanik.
251. Ez erabiltzea KZren 546.2 art.aren arabera, zortasunak azkentzen dira, «hogei urtetan zehar zortasunok erabiltzen ez direnean». «epe horren zenbaketa hasiko da, etenkako zortasunetan, zortasuna erabiltzeari utzi zaion egunetik; eta, etengabeko zortasunetan, zortasunaren aurkako egitate bat burutu izan den egunetik». Manu hori aplikatzeko esparrua orokorra da; beraz, ez erabiltzeagatik edozein motatako zortasunak azken daitezke. Bestalde ere, epearen zenbaketari buruz aurrerago aipatu dugun bereizketa, izatez, etengabeko eta etenkako zortasunen arteko bereizketaren ondorio da. Jakina dugunez, etenkako zortasunak egikaritzeko, gizakiaren egitate bat izan behar da (532.3 art.); horregatik, nahiko da zortasuna ez erabiltzea edo ez egikaritzea, epea zenbatzen hasteko. Etengabeko zortasunetan, ostera, ez da behar gizakiaren egitaterik; ondorenez, epea zenbatzen hasteko, noraezekoa da zortasunpeko lurraren jabeak egitateren bat burutzea, zortasunaren aurka. Egitate hori materiala, begibistakoa eta iraunkorra izan behar da (CASTÁN); esaterako, non altius tollendi zortasunpeko eraikina gorantz eraikitzea. Aurrekoa kontuan harturik, eta agidanez, zortasuna ez erabiltzeagatik ezin daiteke azkentze-epea zenbatzen hasi, ondoko kasuan: etengabeko zortasuna erabiltzeari utzi zaionean, ezusteko edo ezinbesteko baten ondorioz; izan ere, kasu hori KZren 546.3 art.aren aplikazio-esparruan sartzen da. KZren 547. art.ak ezarrita duenez, «zortasuna emateko modua preskriba daiteke zortasuna bera preskribatzen den era eta neurri berean». Zortasunen edukiari buruz hitz egitean adierazi izan dugun bezala, manu hori aplika dakioke, bai preskripzio azkentzaileari, bai eskuratze-preskripzioari. Hortaz, zortasunaren edukia zati batez erabiltzen bada hogei urtetan zehar, egikaritu ez diren ahalmenak azkendu edo aprobetxatzeko modukoak zirenak murriztu egiten dira. Bestalde, 548. art.ak dioenez, «lur nagusia jabe bati baino gehiagori badagokie erkidegoan, jabe baten erabilerak preskripzioa eragozten du beste jabeentzat ere». Hortaz, zortasuna ez da azkentzen, hori egikaritu izan ez duten erkideentzat. Interpretazio hori segitu izan da 547. art.ak agintzen duenetik ere. 252. Gauza mutatzea edo galtzea; horrek ezinezko egiten duenean zortasunaren egikaritza
«Lurren egoera aldatzeagatik zortasunak erabili ezin direnean», zortasun hori azkendu egingo da; «hala ere, geroago lurren egoerak zortasuna erabiltzea ahalbidetzen badu, zortasun hori berpiztu egingo da, salbu eta, zortasuna berriro erabil daitekeen unean, preskripziorako epea amaiturik dagoenean aurreko zenbakian xedatutakoarekin bat etorriz» (546.3 art.).
Kasu horretan, prestazioa ematea ezinezkoa denez, azkentzea gertatzen dela ulertu izan da. Era berean, kasu horren inguruan esan ohi da preskripzio mota berezi bat dela, zortasuna berriro ezartzen baita, hori erabiltzeko modukoa izan eta zortasuna preskribatzeko epea igaro ez bada. Manu horren arabera, zortasuna azkentzen da, zortasuna behin betiko erabili ezin denean eta ez, ordea, erabiltzeko ezintasuna iragankorra denean. Arean ere, zortasuna erabiltzeko ezintasun iragankorrak zortasuna azkentzea dakar, ondoko kasuan bakarrik: zortasuna berriro erabili ahal den une horretan, zortasun hori preskribatuta dagoenean. Hortaz, gorago aipatu ditugun bi kasuak zortasuna azkentzeko bi arrazoi desberdin dira: batetik, behin betiko eta gertatze bidezko ezintasuna; eta, bestetik, preskripzioa. 253. Epea ahitzea edo baldintza betetzea Hori ezartzen du 546.4 art.ak, zortasuna aldi baterakoa edo baldintzapekoa den kasuetarako; izatez, zortasunak betierekoak izaten dira, baina alderdiek itun dezakete, baldintza edo eperen bat jartzea, zortasuna eratzean. 254. Uko egitea KZren 546.5 art.ak zortasuna azkentzeko arrazoi gisa hartzen du lur nagusiaren jabeak egindako ukoa. Egineginean ere, KZren 6.2 art.ak adierazitako doktrina orokorraren aplikazio zehatza besterik ez da arrazoi hori: edozein eskubideri uko egin dakioke, horrekin gainotzekoei kalterik eragiten ez bazaie eta hori ordena publikoaren aurkakoa ez bada. Uko egitea esanbidezkoa zein isilbidezkoa izan daiteke; dena den, isilbidezko uko egite hori lur nagusiaren jabeak buruturiko egintza erabakigarrietatik atera behar da. 255. Luditzea KZren 546.6 art.ak dioenez, zortasunak azkentzen dira, ÂŤlur nagusiaren eta zortasunpeko lurraren jabeek euren artean zortasuna luditzea hitzartzen duteneanÂť. Orobat, luditzerik izan dadin, harreman juridikoen subjektu pasiboak ahalmena izan behar du, eskubidearen azkentzea eskatzeko; baina, horretarako, prestazioren bat bete behar du, prestazio hori maizsarri diruz ematen delarik. Hortaz, manu horretan aipaturiko luditzea gertatzen da, zortasuna eratzeko itunean hala adierazten bada; hots, luditzea gerta dadin, eraketa-tituluak zortasunpeko lurraren jabeari eman behar dio nahibadako
eskubide hori. Kontrara, itun hori egiten bada zortasuna eratu eta gero, hori ez da zortasunaren luditzea izango, eskubide erreala azkentzeko kontratua baino (KZren 1280.1 art.ak aipatzen duena). Bestalde, luditzea gerta daiteke, bazka, egur edo baso aprobetxamenduen gaineko zortasunei dagokienez (Kode Zibilaren 603 eta 604. art.ak), baita bide-zorrei dagokienez ere; dena dela, bide-zorrak luditzeko, desagertu behar da zortasun horiek ezartzea eragin zuen beharrizana (KZren 568. art.). Nire iritziz, luditzea aplika dakieke analogiaz, legezko zortasun guztiei, nahiz eta horiek borondatez ezarriak izan, jadanik beharrezkoak ez badira. 256. Zortasunak azkentzeko beste arrazoi batzuk KZren 546. art.ak aipatutako arrazoiez gain, badira zortasunak azkentzeko beste arrazoi batzuk ere; esaterako, zortasunen azkentzea dakarte edo ekar dezakete nahitaez jabetza kentzeak, lurzatien baterakuntzak eta lurra berriro zatitzeak. Gisa bertsuan, zortasuna eratzen duenaren eskubidea suntsiarazteak ekar dezake halakorik ere, solutio iure dantis, solvitur ius accipientis printzipioaren arabera. Zortasuna eratu duen egintza deuseztatu, hutsaldu eta suntsiarazteak ere zortasuna azkentzen dute. Azkenik, zortasuna azkentzen da, ondoko baldintzak betetzen direnean: hirugarrenak zortasunpeko lurra eskuratzea inolako kargarik gabe, bai usukapio bidez, bai a non domino eskuraketa bidez; zortasuna agerikoa ez izatea eta Erregistroan inskribaturik ez egotea; eta, azkenik, eskuratzailea onusteduna izatea.
Hogeita hirugarren gaia ZORTASUNAK (II): ZORTASUN PERTSONALAK; LEGEZKO ZORTASUNAK BEREZIKI
Laburpena: ยง68. Zortasun pertsonalak 257. Zortasun errealak eta pertsonalak bereiztea 258. Araubidea 259. Bazka, egur eta baso-aprobetxamenduen gaineko zortasuna ยง69. Legezko zortasunak bereziki 260. Kontzeptua 261. Sailkapena 262. Urei buruzko zortasunak 263. Bide-zorra 264. Abelbideak 265. Mehelinak (igorpena) 266. Argi-bistak 267. Euri urak husteko zortasuna 268. Distantziak eta bitarteko obrak 269. Itsasertzei buruzko zortasunak ยง68. ZORTASUN PERTSONALAK 257. Zortasun errealak eta pertsonalak bereiztea Erromako zuzenbideari buruz Justinianok egin zuen konpilazioan, bereizi egin ziren zortasun errealak eta pertsonalak. Azken horien artean sartu ziren, hain zuzen ere, gozamena, erabiltze- eta biztantze-eskubideak, bai eta Zuzenbide tipotik kanpoko zortasun deiturikoak ere. Erdi Aroan, zortasun pertsonalen artean sartu ziren garai hartan izaera feudala zuten harreman zehatzak ere. Frantziako Kode Zibila idatzi zutenek uste izan zuten zortasun pertsonal adierazmoldeak izaera feudal horren kutsua zuela. Hori dela bide, lege-testuetatik kendu egin zuten adierazmolde hori. Era berean, gozamena eta erabiltze- nahiz biztantze-eskubideak, zortasun pertsonal gisa itxuratu beharrean, eskubide erreal autonomo gisa itxuratu zituzten. Espainian, Kode
Zibilaren 1851ko Proiektuak Frantziako eredua hartu zuen, zortasun pertsonalen kategoria baztertuz. Hala ere, gaur egungo Kode Zibilak bitarteko joera hartu du: batetik, gozamena eta erabiltze- nahiz biztantze-eskubideak eskubide erreal autonomoak dira; baina, bestetik, 530 eta 531. art.etan, zortasun errealak eta pertsonalak bereizten dira. Aurrekari historiko horiek kontuan hartuta, doktrinak zortasun pertsonalen norainokoa aztertu izan du. Bada, 531. artikuluak dioenez, zortasun pertsonalak ezartzen dira, ÂŤpertsona baten nahiz gehiagoren onurarako, edo, bestela, erkidego baten onurarako, pertsona edo erkidego horiek kargapeko finkaren jabe ez direneanÂť. Beraz, ez dago lur nagusirik, ezta lurren arteko zerbitzurik ere, pertsona zehatz batentzako aprobetxamendu mugatua baino. Jakina dugunez, lur-zortasunak eskubide errealak dira, ikuspuntu subjektibotik ere. Beste era batera esateko, lurraren gaineko jabetzak zehazten du nor den lur-zortasunen titularra. Hori dela medio, zortasun-eskubide errealaren titularra da kasuankasuan lur nagusiaren jabe dena. Haatik, zortasun pertsonalak eskubide errealak badira ere, ikuspuntu subjektibotik pertsonalak dira. Arean ere, zortasunaren titularra pertsona zehatz bat da eta ez, ordea, kasuankasuan lur nagusiaren jabea dena, zortasun pertsonaletan ez baitago lur nagusirik. Zortasun pertsonalak antzekotasun franko du, gozamen-eskubidearekin, baita erabiltze- eta biztantze-eskubideekin ere. Lehen kolpean, nahikoa erraza da zortasun pertsonala eta gozamen-eskubidea bereiztea. Gozamenak aprobetxamendu zabala (gauzaren gaineko erabilera eta horren fruituak) ematen duen bitartean, zortasun pertsonalak aprobetxamendu mugatua ematen du. Hala ere, borondate autonomiaren printzipioan oinarrituta (467, 469 eta 470. art.ak), gozamenaren edukia muga daiteke, horrek ez badu aldatzen eskubide horrek berez duen izaera. Berebat, erabiltze- eta biztantze-eskubideen ezaugarria ere bada aprobetxamendu mugatua ematea. Autore batzuen esanetan, Kode Zibilak ez du iraunarazi nahi izan zortasun pertsonalen kategoria. Edonola ere, iritzi hori baztertu behar da, legeak berak zortasun horiek iraunaraztearen aldeko joera agertzen baitu, besteak beste, KZren 603 eta 604. art.etan (bazka, egur edo baso aprobetxamenduen gaineko zortasunei buruz), eta HLren 107.5 art.an (bazka, ur eta egurren gaineko zortasunak hipotekatzeko aukerari buruz, bai eta eite erreala izanik horien antzeko zortasunak hipotekatzeko aukerari buruz ere). Esangura horretan, doktrinak eta jurisprudentziak zortasun pertsonaltzat hartu dituzte ondokoak: bazka, egur edo baso aprobetxamenduen gaineko zortasunak; ur zortasunak; herriko jaiak ikusteko leiho edo balkoi zortasuna; inoren finkako zati baten lurra landu eta ereiteko eskubidea; antzokiko butaka edo palku zortasuna; ehizan edo arrantzan aritzeko zortasuna; publizitate zortasuna etab. Azken finean, lur-zortasunen edozein eduki zortasun pertsonalen eduki izan daiteke, lur baten onurarako ezarri beharrean, pertsona zehatz baten onurarako
ezartzen bada zortasun hori. 258. Araubidea Aurrerago esana doan bezala, desberdinak dira, batetik, zortasun pertsonalak eta, bestetik, gozamena eta erabiltze- nahiz biztantze-eskubideak. Hori argitu eta gero, zortasun pertsonalei aplikatu beharreko araubidea zehaztu behar dugu. Beste modu batera esateko, izaera pertsonal horrek eta halako zortasunei buruz arau zehatzik ez izateak berez dakarte galdera honi erantzuteko beharra: lur-zortasunen inguruko arauen artean, zeintzuk aplika dakizkieke zortasun pertsonalei? Besterik agindu ezean, eta zortasunen arloan nagusi den autonomia pribatuaren printzipioan oinarriturik, eraketa-tituluak zehazten du zortasun pertsonalen edukia (KZren 594 eta 598. art.ak). Halaber, lur-zortasunei buruzko arauak ordezkoak dira, horiek zortasun pertsonalei aplikatu ahal zaizkien neurrian. Jarraian adieraziko ditugu, bada, lur-zortasunen eta zortasun pertsonalen arteko desberdintasunak. a) Eraketa Printzipio orokor gisa esan daiteke zortasun pertsonalei aplikatzen zaizkiela lur-zortasunen eraketa, aldarazpen eta azkentzeari buruzko arauak. Zortasun pertsonalak, gehienetan, etenkakoak dira eta ezin dira usukapio bidez eskuratu, KZren 537.etik 539.erako art.etan arautzen den moduan. Alabaina, zortasun pertsonalen artean, baten bat etengabea izan daiteke; halakoetan, hori usukapi daiteke, lehen aipaturiko moduan.
b) Eskualdagarritasuna KZren 534. artikulua ezin zaie aplikatu zortasun pertsonalei; artikulu horren arabera, ÂŤzortasunak modu aktibo edo pasiboan zein finkatakoak izan eta finka horretatik banaezinak diraÂť. Zortasun pertsonalen arloan, beraz, erregela orokorra eskualdagarritasuna da; edu berean, HLren 107.5 art.ak zortasun horiek hipotekatzeko aukera onartzen duenez, horrek ere ondoriozta dezake euren eskualdagarritasuna (KZren 1874. art.ak dioenez, ondasun higiezinak eta besterentzeko moduko eskubide errealak bakarrik hipoteka daitezke; hortaz, hipotekatzeko moduko edozein eskubide erreal besteren daiteke, eta alderantziz). Hala eta guztiz ere, zortasun pertsonalaren eraketa-tituluak ezar edo erator dezake zortasun horren eskualdaezintasuna, nahiz osorik, nahiz zati batez. Dena den, zortasun pertsonalen eskualdagarritasunak badu mugarik; izan ere, zortasuna eskualdatzeak ezin du ekarri zortasunpeko lurraren gaineko karga astuntzea.
c) Iraupena Zortasunaren eraketa-tituluan epeari buruzko aipamenik ez dagoenean, zortasunok betierekoak al dira? Edo gozamenarekin eta erabiltze- nahiz biztantze-eskubideekin gertatzen den bezala, analogiaz, zortasun horiek bizi artekotzat hartu behar ote dira? Zalantzarik gabe, zortasunaren eraketa-tituluak ezar dezake zortasunaren bereberezko izaera. Horrelakoetan, zortasuna pertsonala da, bi arrazoi hauek direla bide: batetik, zortasun erreal edo lur-zortasunen aurkakoa delako; eta, bestetik, zortasun hori pertsona zehatz bati begira ezarri izan delako, hots, intuitu personae. Gauzak horrela, zortasuna eskualdaezina izanik (baita mortis causa ere), bizi artekoa izango litzateke. Edozein modutan ere, zortasun pertsonalei buruzko arauketaren kokapenak eta euren izendazioak berez garamatzate zortasun horiek betierekotzat hartzera. Hori berori jartzen du agerian horiek luditzeko aukera izateak ere. Bada, 603. art.ak luditzeko aukera hori ezartzen du, bazka zortasunentzat; halaber, 604. art.ak gauza bera ezartzen du, egurren aprobetxamenduentzat eta norbakakoen jabetzapeko mendietatik ateratzen diren gainerako produktuen aprobetxamenduentzat. Luditzeko aukera hori betiereko zortasun pertsonal guztiei aplika dakieke.
259. Bazka, egur eta baso-aprobetxamenduen gaineko zortasuna Borondatezko zortasun pertsonalak Kode Zibilean agertzen direnez gero, Zuzenbide tipoaren barnekoak dira; baina ez dira legezkoak, onuradunak ezin baitu euren eraketa eskatu. Kode Zibilak zortasun horien artean arautzen ditu bazka, egur eta gainerako baso aprobetxamenduen zortasunak (600.etik 604.erako art.ak). Lehen kolpean, ez du ematen inolako zailtasunik izan behar denik, zortasun horien kontzeptua zehazteko. Bada, zortasun horiek direla bide, pertsona bati—zortasunaren titularrari, hain zuzen— eskubidea ematen zaio, beste inoren funtsaren bazkak aprobetxatzeko —beraren abelburuentzat — edo, bestela, egurrak zein mendiek ematen dituzten gainerako produktuak aprobetxatzeko. Zortasunpeko lurraren jabeak zortasunok ludi ditzake, horien titularrei zortasunen balioa ordainduz. Balio hori, adostasunik izan ezean, honetara finkatzen da: bazken, egurren eta mendiek eratortzen dituzten gainerako produktuen urteko balioaren %4 oinarri gisa harturik, adituek egiten duten tasazioaren arabera (603 eta 604. art.ak). Edonola ere, arazoak sortzen dira, 600.etik 602.erako art.ek zortasunei buruzko atalean aipatzen dituzten bazka erkidegoen inguruan. Doktrinak, adierazmolde hori kontuan hartuta, bereizi egin ditu bazka erkidegoa eta bazka zortasuna. Horren harira, doktrinak esan du 600.etik 602.erako art.ak txarto kokatuta daudela; izan ere, zortasunen atalean izan beharrean, ondasun-erkidegoaren atalean izan beharko lirateke. Bazka erkidegoetan, landa-finken jabeek erkidegoan jartzen dituzte euren finketako bazkak, haien abelburuek bazka horiek aprobetxa ditzaten. Bazka zortasunetan, aldiz, pertsona bati edo batzuei eskubidea ematen zaie, euren abelburuek bazkan egin dezaten, beste inoren lurrean edo lurretan (OSSORIO MORALES). Hala eta
guztiz ere, bereizketa horrek ez du arazoa konpontzen. Lehendaurrez, KZren 600.etik 602.erako artikuluek bazka zortasun zein bazka erkidegoa aipatzen dute, bien arteko bereizketarik egin gabe; hortaz, zehaztu behar da hori legegilearen akats terminologikoa izan den ala ez. Bigarrenez, 600. art.ak ÂŤemateÂť adierazmoldea erabiltzen du eta adierazmolde horrek zerikusi handia izan dezake karga ezartzearekin (DĂ?EZPICAZO eta GULLĂ“N). Eta, hirugarrenez, bi erakundeen arteko desberdintasuna ez da argiroargiro azaltzen, gero ikusiko dugunez. LACRUZek esandakoari helduz, aurrekoaren inguruko aukerak aztertuko ditugu bananbanan, ondoko erakundeak, hain zuzen: 1. Pertsona batek, bere abelburuak elikatzeko helburuarekin, inoren bazkak aprobetxatzeko eskubidea du eta eskubide horrek finka zehatz bat kargatzen du. Horrelakoetan, argi dago erakunde hori bazka zortasun pertsonala dela; horregatik, KZren 603. artikulua aplika daiteke. 2. Aurreko kasu bera hartuta, demagun kargapeko funtsaren jabeak eskubidea duela, beraren abelburuek lur nagusian bazkan egin dezaten. Nabari denez, hori elkarrekiko zortasuna izango litzateke. Egineginean ere, jabe bakoitzak eskubidea du, beraren abelburuek bestearen finkan bazkan egin dezaten; horren ondorioz, funts nagusia zortasunpeko funtsa da aldi berean. 3. Pertsona batzuek eskubidea dute, euren abelburuek bazkan egin dezaten, beste pertsona baten finkan. Hori titular anitzeko zortasuna izango litzateke, azken finean, zortasun hutsa. Titularren arteko harremanei ondasun-erkidegoaren arauak aplikatzen zaizkie (KZren 392. art. eta ondorengoak). Eskubidearen eraketa, aldarazpen, eduki eta azkentzeari buruzko arauak, ordea, zortasunari buruzkoak izan behar dira, gai horietan 603. artikulua aplikatzen baita. 4. Pertsona batzuek eskubidea dute, euren abelburuek bazkan egiten dezaten, pertsona horiek erkidegoan duten finka batean. Kasu horretan, ez dago zortasunik, finka hori bazkak aprobetxatzen dituzten pertsona guztiena delako; beraz, nemini res sua servit printzipioa aplikatu behar da. 5. Herri baten auzotarrek eskubidea dute, euren abelburuek euren finketan edo udalerriaren finketan bazkan egin dezaten. Eskubide hori auzotarren euren finken gainekoa izanez gero, bigarrenez azaldu dugun kasua gertatzen da. Kontrara, abelburuek bazkan egiten badute titularrenak ez diren finketan, erakunde horrek hirugarrenez aipatu dugun kasuaren antza du; horien arteko desberdintasuna da gozatze-eskubidearen titularrak duen egoeraren erlatibotasuna, egoera hori auzotartasunaren araberakoa baita. LACRUZek dioenez, zenbat auzotar izan, hainbat erkide; ondorenez, auzotartasuna galtzen duenak ez du eskubiderik izango kuota edo horren balioa eskuratzeko. Eskubideok besterenduezinak dira eta ezin eskualda daitezke mortis causa ere. Era berean, eskubide horiek ez dira auzotarraren ondarean sartzen; hortaz, ezin
dira enbargatu eta ezin zaio ukorik egin eskubideen biharetziko egikaritzari, horiek auzotarraren egoerari lotuta baitaude. Bada, lehenengo eta laugarren kasuak alde batera utzita, zehaztu beharra dago beste hiru kasuetatik zein den KZren 600.etik 602.erako art.ek aipatzen dutena. Horretarako, kontuan hartu behar da 600 eta 602. art.ek adierazitako bereizketa, alegia, bazka erkidegoa gerora begira ezartzen den ala erkidego horrek jadanik izaterik duen, Kode Zibila indarren jarri zen datari begira. Orobat, 602. art.aren arabera, «herri bateko edo batzuetako auzokoen artean bazka-erkidegoa izanik, finka baten jabeak finka hori hesitzen badu horma edo palaxu bidez, erkidegotik kanpo uzten du finka hori. Nolanahi ere, finkaren gain ezarrita dauden gainerako zortasunek euren horretan iraungo dute. Finka hesitzen duen jabeak bazka-erkidegoaren gaineko eskubideari eutsiko dio, hesitu gabeko beste finketan». Manu horrek errespetatu egin ditu Kode Zibila argitaratzean indarrean zeuden bazka erkidegoak. Nolanahi ere, erkidego horien desagerpena bultzatzen du. Ildo horretatik, nahiko da finka ixtea, finka hori «erkidegotik kanpo» gera dadin; eta, horretarako, ez da inolako kalte-ordainik eman behar (1882ko azaroaren 11ko epaia). Zer ote da, bada, KZren 602. art.ak aipatzen duen bazka erkidegoa? Nire irudiz, manuaren egitezko kasua bosgarren kasua da; hau da, pertsona batzuen abelburuek bazkan egiten dute, pertsona horiei dagozkien landetan. Hori baieztatzen du artikuluaren azken tartekadurak, hauxe dioenean: finka ixten duenak eskubidea du itxi ez diren finken gain. Hortaz, zortasun horiek elkarrekikoak dira eta horien titularrak, berriz, herri bateko edo batzuetako auzotarrak. Bestalde, KZren 600. art.ak ikuspuntu berria ezartzen du. Kode Zibilaren arabera, elkarrekiko bazka zortasunak ezariezarian desagertu behar dira, bi baldintza hauek betez gero: zortasun horien titularrak herri bateko edo batzuetako auzotarrak izatea eta zortasun horiek auzotarren euren finken gain eratzea. Arean, 600. art.ak ahalbidetzen du gerora begira —hots, Kode Zibila indarrean jarri eta gero— bazka erkidegoak eratzea, erkidego horiek ez badira gizabanakoen zein ondasunen unibertsaltasun batentzat, gizabanako edo lur zehatz batzuentzat baino. Arean ere, artikulu hori eta 602. artikulua lotzen baditugu, esan dezakegu Kode Zibilak 600. art.an arautzen duela goian aipatu dugun bigarren kasua. Kasu horretan, elkarrekiko zortasunaren titularrak eta ondasunak zehatzak dira eta ez, ordea, herri bateko edo batzuetako auzotarrak. Hori dela eta, zortasun mota hori ezar daiteke, jabeek kontratu zein testamentu bidez beren beregi hala adierazten badute. Azkenik, 601. art.ak lehenago adierazi dugun bosgarren kasua jasotzen du. Halako kasuetan, zortasunaren objektu diren ondasunak herri-ondasunak dira, udalerrienak izan zein Estatuarenak izan. Horrexegatik, administrazio legeek arautzen dituzte bazka erkidego horiek. Hor azaldutakoaren arabera, hauxe esan daiteke: Kode Zibilak bazka
erkidegoa aipatzen duenean —baita bazka zortasuna ere, eta arlo horretan—, elkarrekiko zortasunei buruz ari da. Zortasun horietan, zortasunpeko finka finka nagusia da aldi berean (600 eta 602. art.ak). Gisa berean, Kode Zibilak onartzen du, zortasun berberaren gain, titularkidetasuna ezartzea (601. art.). Bi kasuotan, zortasunaz hitz egin daiteke, esangura hertsian, inoren lurra aprobetxatzen baita. Horren ildotik, Kode Zibila erkidegoari buruz ari da, lehendabiziko kasuan, bazkak erkidegoan jartzen direlako, elkarrekiko zortasun horretan; eta, bigarren kasuan, aldiz, eskubide bat pertsona batzuei (KZren 392. art.ak aipatzen dituen pertsonei) dagokielako pro indiviso. Horren ondorioz, kasu horietan aplika daiteke KZren 603. art.an aipaturiko luditze-aukera. §69. LEGEZKO ZORTASUNAK BEREZIKI 260. Kontzeptua Aurreko gaian aztertu izan dugunez, legezko edo nahitaezko zortasunetan, legeak eskubidea ematen dio zortasun horien onuradunari, halakoen ezarpena eskatzeko, nahiz eta zortasunpeko lurraren jabea horren kontra azaldu. Kode Zibilak horien arauketa egiten du, «legezko zortasunak» idazpurupean eta, zehatzago esateko, KZren 549.etik 593.erako art.etan. Dena den, artikulu horietara biltzen diren kasuek ez dute izaera bera. Batetik, manu batzuek egiazko jabari mugak arautzen dituzte. Arean ere, manuek modu automatikoan ezartzen dituzte muga horiek; ondorenez, ez dute eraketa egintza berezirik behar —ez negoziorik, ez epaileak edo Administrazioak emandako ebazpenik—, ezta inskripziorik ere, eta ez dira azkentzen ez erabiltzeagatik. Muga horiek ezartzen dira, auzotarren arteko harremanen arabera edo herri-onuran oinarrituta. Halaber, ez da ordaindu behar jabari muga horiek eragindako kalterik. Bestetik, manu horien artean, Kode Zibilak arautzen ditu legezko zein nahitaezko zortasunak ere. Zortasun horiek, izatez, jabetzaren eduki arruntari egindako salbuespenak dira. Gorago esana doan bezala, zortasun horien onuradunak zortasunon ezarpena eska dezake, legeak horretarako eskubidea ematen baitio. Orobat, ez dago inolako presuntziorik, legezko edo nahitaezko zortasunak badirela uste izateko. Horrez gain, zortasun horiek hirugarrenen aurka eragina izan dezaten, Erregistroan inskribatu behar dira —agerikoak direnean izan ezik, Auzitegi Gorenaren doktrinaren arabera—. Gisa berean, zortasun horiek ez erabiltzeagatik azkentzen dira. Eta, azkenik, zortasunok eragiten dituzten kalteak ordaindu behar dira (KZren 557, 558, 564 eta 568. art.ak). Aurrekoaren harira, onuradunak nahitaezko zortasunen eraketa eskatu
eta gero, eraketa hori gauza daiteke, bai borondatez, bai epaileak edo Administrazioak emandako ebazpenaren bitartez. Borondatezko eraketak ez du esan nahi zortasun horiek nahitaezkoak ez direnik. Aitzitik, zortasunok azkentzen dira, zortasunaren eraketa justifikatu zuen beharrizana desagertzen denean (568. art.); berebat, borondatez ezarritako zortasun horiei legezko zortasunen arauak aplikatzen zaizkie, nahiz eta arauok borondatezko zortasunak arautzen dituzten erregelekin zerikusirik izan ez. Halaber, zortasunaren izaera ez da aldatzen, alderdiek, euren autonomia pribatua baliatuz, Zuzenbide tipoaren barnean zortasun horrek duen edukia aldarazten dutenean; dena den, alderdiek ezin dituzte aldatu eduki horretatik aginduzkoak diren osagaiak (KZren 551.2 art., besteak beste, 568. art.ari lotuta). 261. Sailkapena
Kode Zibilak ondokoak bereizten ditu, legeak ezarritako zortasunen artean: batetik, herri-onura lortzera bideratuta daudenak; eta, bestetik, gizabanakoen interesak asetzen dituztenak (549. art.). Lehenengoak administrazio legerian daude jasota, batik bat; zernahi gisaz, Kode Zibilak ere horietako batzuk arautzen ditu, hala nola, nabigazio, flotazio, arrantza eta salbamendu zortasunak (533. art.). Horiei buruz, hauxe dio KZren 550. art.ak: horrelako zortasunei aplikatzen zaizkie, lehendaurrez, zortasunok zehazten dituzten lege eta erregelamendu bereziak; eta, horrelakorik izan ezean, Kode Zibilaren xedapenak. Bestalde, legeak zortasun batzuk ezartzen ditu, gizabanakoen interesak edo onura pribatua kontuan hartuta. Zortasun horiei Kode Zibilaren xedapenak aplikatzen zaizkie; hala eta guztiz ere, halako zortasunei aplikatu behar zaizkie hiri- edo landa-poliziari buruzko legeak, erregelamenduak eta ordenantza orokor zein toki ordenantzak ere. Zortasun horiek aldaraz daitezke, interesdunek hala itunduz gero, itun hori ez badago legearen aginduz debekaturik eta horrekin ez bazaio hirugarrenari kalterik egiten (551. art.). 262. Urei buruzko zortasunak
Kode Zibilak 552.etik 563.erako art.etan arautzen ditu uren inguruko zortasun batzuk, alegia: uren gain berez eratzen den zortasuna, urok lur nagusitik datozenean; urbazterren herri-erabilerarako zortasuna; uharkako zurkaitz eta ur banategi zortasunak; eta, azkenik, ur ateraketa eta uraska zortasunak. Horren harira, 563. art.aren arabera, «kode honek arautzen ez dituen kontuetan, atal honetan aipatzen diren ur zortasunen ezarpen, hedadura, forma eta baldintzei aplikatzen zaizkie gai horien inguruko lege bereziak». Artikulu horren ondorioz, iturrien arteko hurrenkera honetara geratzen da: 1. Kode Zibilak xedatutakoa; 2. Urei buruzko Legeak xedatutakoa. Agerikoa denez, KZren 550 eta 551. art.etan ezarritako hurrenkera alderanzten da. Egineginean ere, hurrenkera hori zentzuzkoa zen, 1879ko ekainaren 13an Urei buruz emandako Legea indarrean zegoenean. Alabaina, 1985eko maiatzaren 2ko Legea indarrean jarri zenetik, ez du ematen iturrien arteko hurrenkera horretara egin behar denik. Arean ere, Kode Zibilak hamabi artikulutan laburtu zuen Urei buruzko 1879ko Legeak berrogeita hamabi artikulutan adierazten zuena. Gaur egun indarrean dagoen Urei buruzko Legeak, aldiz, ur zortasunei buruz lau artikulu bakarrik jasotzen ditu (6.a eta 45.etik 47.erakoak). Hortaz, araubiderik osoena Kode Zibilak du jasota. Halaber, Urei buruzko 1985eko Legearen (aurrerantzean, UL) azken xedapenetatik lehenengoak ondokoa dio: «lege honek beren beregi arautzen ez duen guztia Kode Zibilak berak arautzen du». Horrekin, KZren 563. art.an ezarritako iturri hurrenkera alderanzten da. Edonola ere, beste interpretazio hau egin daiteke: Urei buruzko Legeak ez duenez iturri hurrenkerarik aipatzen ur zortasunen inguruan eta Kode Zibilak, ordea, bai, orduan uler daiteke Kode Zibilak adierazitako iturri hurrenkera aplikatu behar dela.
A) Uren gain berez eratzen den zortasuna KZren 552. art.aren arabera, «beheko lurrek nahitaez jaso behar dituzte goiko lurretatik berez eta gizakiaren esku-hartzerik gabe jausten diren urak, baita urok euren indarrez daramatzaten basa eta harriak ere. Beheko lurren jabeak ezin du egin zortasun hori eragozten duen obrarik, ezta goiko lurren jabeak zortasuna astuntzen duen obrarik ere». Hori berori adierazten du 1985eko ULren 45.1 art.ak. Kode Zibilak erakunde horri ematen dion izendazioa gorabehera, hori ez da legezko edo nahitaezko zortasuna, ezpada lurren arteko auzotartasun harremanek ezarritako jabari muga. Orobat, erakunde horretan, bi lurren jabeek zerbait ez egiteko betebeharra dute: batetik, goiko lurraren jabeak ezin du astundu uren jaustea; eta, bestetik, beheko lurraren jabeak ezin du egin zortasuna eragozten duen obrarik. Edozein modutara ere, beheko lurraren jabeak jaso behar ditu berez jausten diren urak bakarrik, hau da, gizakiaren esku-hartzerik gabe jausten direnak; besteak beste, urtzeen, euriaren, iragazpenen, iturrien eta abarren ondorioz jausitako urak. Ukitutako finkak, landa-finkak izan behar direnak, bata bestearen azpian egon behar dira, eta beheko lurren jabeak ez du zertan jasan goitik datozen urak, baldin eta gizonaren jardueraren ondorioz urok «berez duten norabidea» aldatu bada (ikus 1985eko ULren 45.2 art.). Horren harira, 1879ko ULren 74. art.ak goiko eta beheko lurren jabeei ahalmena ematen zien, ur korronteak baretzeko. Areago oraindik, kalteak eragozteko, manu horrek goiko lurren jabeari ezartzen zion harriak, basa eta beste gai batzuk kentzeko betebeharra, kasu hauetan: gai horiek uren bide arrunta oztopatu eta uholdedun urtegiak, uren desbideraketa edo beste kalteren batzuk eragin ahal bazituzten. Goiko lurraren jabeak ezer egiten ez zuen kasuetarako, manuak ahalmena ematen zien interesdunei, gai horiek kentzeko. Artikulu hori indargabetzean, gai horretan lege-hutsune bat dago, jurisprudentziak bete
beharreko hutsunea, hain zuzen. Nire iritziz, kontu horretan, indargabetua izan zen Urei buruzko Legeari eutsi behar zaio.
B) Urbazterren herri-erabilera KZren 553. art.ak arautzen du zortasun hori. Manu horren arabera, «ibaien ur-bazterrak, jabari pribatukoak izan arren, herri-erabilerako zortasunaren menpe daude euren luzera eta ertzetan, hiru metroko zonaldean, nabigazio, flotazio, arrantza eta salbamenduko interes orokorraren mesederako». 1985eko ULren 6. art.ak zehazten du zer diren urbazterrak eta ertzak: «urbazterrak dira beheko uren mailatik gora kokaturiko herri-ubideen alboetako zirrindak; eta ertzak, berriz, ubide horien mugakide diren lurrak». Era berean, artikulu horrek zehaztu egiten du Kode Zibilak jasotzen duen herri-erabilerarako zortasuna. Manu horren arabera, «ertzek, euren luzezabalera osoan, ondoko mendekotasunak dituzte: a) Bost metroko zabaleradun zortasun gunea; gune hori herri-erabilerarako destinatu eta erregelamendu bidez arautzen da. b) 100 metroko zabaleradun polizia-gunea; horretan, baldintzapean egongo da lurzoruaren erabilera, bai eta berton burutzen diren jarduerak ere». Zabalera horiek aldaraz daitezke erregelamendu bidez, «ur horiek itsasoratzen diren guneetan, urtegien inguruneetan, bai eta ubide zein ertzen baldintza topografiko eta hidrografikoen arabera, aldarazpen hori nahitaezkoa denean ere, pertsona eta ondasunen segurtasunerako» (6. art. in fine). Nolanahi den ere, gaur egun indarrean dagoen Urei buruzko Legean desagertu egin dira aurreko legeak egiten zituen zehaztapenak, urbazterretako lurretan ezarritako kargei buruz (120.etik 124.erako art.ak). Besteak beste, ondokoak desagertu dira: igarotzeko txalupen kableei zein estatxei eusteko karga; itsasontziak edo igarotzeko flotagaiak aldianaldian lotzeko karga; uhaldien ondorioz urak eramandako egur zein flotagaiak hartzeko karga; matxura, hondorapen zein beste edozein presazko beharrizan baten ondorioz deskargatu behar izan diren merkatu-gaiak hartzeko karga; belarsastraken garbiketaren ondorioz ateratako gaiak hartzeko karga; eta, azkenik, arrantzaleek euren sareak lehortzeko sareok bertan zabaltzea eta arrantzan hartu dutena aldi baterako lur horretan uztea ahalbidetzeko karga. KZren 553. art.aren bigarren lerrokadak zirga bidearen gaineko zortasuna ezartzen du honetara: «zirgako bide-zorraren menpe daude ibai nabigagarri edo flotagarrietako ertzen mugakide diren lurrak; zortasun hori ibaien nabigazio eta flotazioaren zerbitzupean bakarrik dago».
Urei buruzko 1879ko Legearen aginduz, zirga bidearen zabalera metro batekoa izan behar zen oinezkoentzat eta bi metrokoa, berriz, zaldientzat (112. art.). Legeak berak adierazi zituen bideak izan behar zituen baldintzak ere (118 eta 119. art.ak). Gaur egun indarrean dagoen Urei buruzko Legearen 46.2 art.ak hauxe besterik ez du ezartzen: Kode Zibilak eta lege honen erregelamenduak ezarritakoaren arabera, «arroetako erakundeek ezar ditzakete ur ateraketa eta uraska zortasunak, uharkako zurkaitz eta ur banategi zortasunak, bide-zorrak eta, orokorrean, Kode Zibilak aipatzen duen beste edozein zortasun; bide-zorrak
ezarriko dituzte, ubideetako herri-jabariaren gunean sartzea bermatu edo erraztu behar denean, erabilera jakin batzuetarako, kirol eta josteta erabilerak barne».
C) Uharkako zurkaitza KZren 554. art.ak dioenez, «uharka egitea beharrezkoa denean ibai edo errekatik ura desbideratu nahiz hartzeko, edo etengabeko nahiz etenkako beste urlaster batzuk aprobetxatzeko, eta uharka egin behar duena ez bada ur-bazterren jabea edo uharkari eutsi behar dioten lurren jabea, uharkako zurkaitz-zortasuna ezar daiteke aurretiaz kalteordain egokia emanez». Gaur egun indarrean dagoen Urei buruzko Legearen 46.2 art.ak aipatu baino ez du egiten zortasun mota hori.
D) Ur banategia KZren 562. art.ak hauxe du xedaturik: «norbaitek, bere landa ureztatu edo hobetzeko, urgeralekua edo urbanategia eraiki behar badu urak zein ubidetatik hartu eta ubide horretan bertan, ubidearen bazterretako jabeei eska diezaieke haren eraikuntza ahalbidetzea; horretarako, aurretik kalteordaina eman behar du, eta kalteordain horrek barneratu behar ditu zortasun berriarekin jabe horiei eta gainerako ureztatzaileei eragiten zaizkien kaltegalerak».
E) Ur ateraketa eta uraska KZren 555 eta 556. art.ek arautzen dituzte ur ateraketa eta uraska zortasunak. Aurrenekoaren arabera, «urateraketa eta uraskari buruzko zortasun nahitaezkoak ezar daitezke hirietako edo baserrietako auzoen mesederako, herri-onura delabide eta aurretiaz kalteordain egokia emanez». KZren 556. art.ak, aldiz, ur ateraketa eta uraska zortasunekin lotura duen bide-zorra ezartzen du: «urateraketa eta uraskaren gaineko zortasunei dagokienez, zortasunpeko lurretan bidea utzi behar zaie pertsona nahiz abelburuei, bertatik igaro daitezen, zortasuna erabiltzeko lekuraino; kalteordaina zerbitzu horretara ere hedatu behar da».
F) Akueduktu zortasuna KZren 557. art.ak hauxe dio, akueduktu zortasunaren inguruan: «norbaitek ur batzuk xedatzeko ahalmena badu eta ur horiek bere finkara ekarri nahi baditu, eskubidea du urok tarteko lurretatik igaroarazteko; baina kalteordaina eman behar die lur horien jabeei, bai eta beheko lurren jabeei ere, urak azken horietara irazi edo eroriz gero». Hortaz, akueduktu
zortasunak ahalbidetzen du bitarteko lurretatik igarotzea finka batean xeda daitezkeen urak, betiere, kalte-ordaina emateko betebeharrarekin. KZren 558. art.aren arabera, zortasun hori erabili nahi duenak betebehar hauek bete behar ditu: 1. «Egiaztatu behar du ura xedatzeko ahalmena duela eta ur hori behar bestekoa dela, ur horren xedeak zein erabilera izan eta erabilera hori betetzeko». Horrekin saihestu nahi izan da arrazoirik gabeko zortasunak ezartzea. 2. «Egiaztatu behar du berak eskatzen duen bidea, egokiena izateaz gain, hirugarrenari kargarik txikiena dakarkiona dela». Nabari denez, zortasunen usus civiliter printzipioa aplikatzen da. 3. «Kalteordaina eman behar dio zortasunpeko lurraren jabeari, legeek eta erregelamenduek zehazten duten moduan». Egineginean ere, nahitaezko zortasun hori eskatzeko, badira muga batzuk. Bada, 559. art.aren arabera, «interes pribaturako akueduktu-zortasunik ezin da ezarri eraikinetan, horien patio edo geletan, ezta aurretiaz diren lorategi eta ortuetan ere». 560. art.ak, berriz, goiko eta beheko espazioak kentzen dizkio lur nagusiaren jabeari, zortasuna astunegia izan ez dadin zortasunpeko lurraren jabearentzat. Orobat, manu horren arabera, «akueduktu-zortasunak ez dakar inolako oztoporik, zortasunpeko lurraren jabeak lur hori itxi eta hesitzeko, ezta akueduktuaren beraren gain eraikitzeko ere; dena den, ezin zaio akueduktuari kalterik egin, eta ezin dira eragotzi nahitaezko konponketa eta garbiketak». Indarrean dagoen ULren 47. art.ak dioenez, «akueduktu edo erreten guztietan, ubidea eta ertzak hartzen dira urak jasoko dituen landa zein eraikinaren osagaitzat; ur ateraketa kasuetan, ostera, uren jatorri den landaren osagaitzat».
KZren 561. art.aren arabera, akueduktu zortasuna etengabekoa eta agerikoa da, «nahiz eta ura igarotzea etengabekoa izan ez, horren erabilera lur nagusiaren beharrizanen menpe egon, edota egunetik egunera zein ordutik ordurako txandetan erabili». Azken finean, artikulu horretan esan gabe doa akueduktu zortasuna usukapi daitekeela (537.etik 539.erako art.ak). 263. Bide-zorra Kode Zibilak arautzen ditu bide iraunkorraren gaineko zortasuna (564.etik 568.erako art.ak) eta bide iragankorraren gainekoa (569. art.).
a) Bide iraunkorra KZren 564.1 art.ak adierazten duenez, «finka edo landa bat beste finka edo landa batzuen artean kokaturik badago herri-biderako irteerarik gabe, jabeak eskubidea du alboko landotatik bidea eskatzeko; horretarako, aurretiaz kalteordain egokia eman behar du». Artikulu horretan, zortasunaren onuraduna da finka batzuen artean kokaturik dagoen
finkaren jabea. Alabaina, AGk 1961eko irailaren 27an emandako epaiaren arabera, bide-zorra ezartzea eska dezakete funtsa landatu edo erabiltzeko edozein eskubide errealen titular direnek ere —gozamendunak, erabiltzaileak, enfiteusidunak—. Hortaz, bide-zorra ezartzeko, bi baldintza bete behar dira: batetik, finka bat beste finka batzuen artean kokatuta egotea eta finka horrek ez izatea herri-biderako irteerarik; bestetik, zortasunpeko lurraren jabeari kalte-ordaina ematea, zortasuna ezarri baino lehen. Edonola ere, finkak herri-biderako irteerarik badu, baina irteera hori finkaren xederako arriskutsua, zaila edo askieza bada, bide-zorraren ezarpena eska daiteke. Horretarako, irteera beharbeharrezkoa izan behar da lurra ustiatzeko, ezin baita halakorik eskatu nahierakeria hutsez (ikus 1975eko ekainaren 9ko, 1977ko martxoaren 29ko eta 1989ko ekainaren 13ko epaiak). KZren 567. art.ak ezartzen duen kasuan, negozio juridiko baten ondorioz gerta daiteke bidea emateko betebeharra izatea, kalte-ordainik jaso gabe. Manu horren arabera, «salmenta, trukaketa edo banaketaren bidez finka bat eskuratzen bada, eta finka hori saltzaile, trukatzaile edo partaidekidearen beste finka batzuen artean kokaturik badago, horiek guztiek finka horretara heltzeko bidea eman behar dute kalteordainik jaso gabe, aurkakoa ituntzen denean izan ezik». Hortaz, eskuratutako finka kokaturik geratzen bada besterentzailearen beste finka batzuen artean, eskuratzaileari bidea eman behar zaio eta horrek ez du kalte-ordainik eman behar.
Hala eta guztiz ere, ez dira besterentzailearenak izan behar salerosketa, truke edo banaketaren ondorioz eskuraturiko finka inguratzen duten guztiak. Hori berori adierazi zuen Auzitegi Gorenak, besteak beste, 1958ko otsailaren 15ean eta ekainaren 7an emandako epaietan. Agerikoa denez, 567. art.ak salerosketa, trukea eta banaketa bakarrik aipatzen ditu. Alabaina, artikulu hori aplika dakieke jabetza eskualdatzeko balio duten beste negozio juridikoei ere, horiek kostubidezkoak izanez gero. Kontrara, dohain bidezkoak izanez gero, KZren 1289. art.ak dio aurretiaz kalte-ordaina eman behar dela (DÍEZPICAZO eta GULLÓN). Bada, 567. artikulua eskuratzaileaz arduratzen da, hain zuzen, besterentzailearen beste finka batzuen artean kokaturik geratzen den finkaren eskuratzaileaz. Nolanahi ere, besterentzailea geratzen bada beste finka batzuen artean kokaturik geratzen den finkarekin, eta ezin bada KZren 541. artikulua aplikatu, argitu beharra dago, batetik, eskuratzaileak bide eman behar duen ala ez; eta, bestetik, bide horrek eragiten dituen kalteak ordaindu behar diren ala ez. Nire irudiz, 567. artikulua aplika daiteke analogiaz; ondorenez, besterentzaileak eskubidea du, eskuratzailearen finkatik igarotzeko. Bestalde, zortasuna ezarri behar da, zortasunpeko lurrari kalterik gutxien eragiten dion lekutik eta, erregela horrekin bateratzeko modukoa den heinean, lur nagusitik herri-bidera dagoen tarterik laburrenetik (KZren 565. art.). Onuradunak jo behar du, lehenik eta behin, bere finka inguratzen duten lurretatik, kalterik gutxien izango duen lurraren jabearengana; izan ere, lur horri aplikatu behar zaio KZren 565. art.ak ezarritako usus civiliter erregela. Bide-zorraren zabalera izan behar da lur nagusiaren beharrizanak asetzeko bestekoa (566. art.). 564. art.aren 2 eta 3. lerrokadek zehaztu egiten dute zein den zortasunpeko lurraren jabeari ordaindu behar zaion kalte-ordaina. Orobat, zortasuna etengabe erabil badaiteke lur nagusiaren beharrizanak asetzeko eta, hori lortzeko, bide iraunkor bat ezartzen bada, ordaindu beharreko kalte-ordaina izan behar da, bai okupatzen den lurraren balioa, bai
zortasunpeko lurrari eragiten zaizkion kalteen zenbatekoa. Haatik, bide-zorra ezartzen bada finka batzuen artean kokaturik dagoen finka batera igarotzeko (finka hori landatzeko edo bertatik uztak ateratzeko) eta, horretarako, bide iragankor bat ezartzen bada zortasunpeko lurrean, karga horrek eragiten dituen kalteak bakarrik ordaindu behar dira. Bukatzeko, 568. art.ak bide-zorra azkentzeko arrazoi berezi bat ezartzen du. Egin-eginean ere, arrazoi hori ez dago aipatuta, zortasunak azkentzeko arrazoi orokorren artean; hala ere, legezko zortasun guztiei aplika dakieke. Bada, bide-zorra azkentzeko arrazoia da zortasunaren beharrizana gertatze bidez desagertzea. Gorago aipaturiko manuaren arabera, «Finka bat beste batzuen artean kokaturik egon arren, jadanik ez bada beharrezkoa halakoari beste horietatik bide ematea, jabeak finka hori batu duelako herri-bidearen ondoan dagoen finka batekin, orduan, zortasunpeko lurraren jabeak zortasunaren azkentzea eska dezake, berak kalteordain gisa eskuratu duena itzuliz. Gauza bera ulertuko da, finka bat beste batzuen artean kokatuta egonik, finka horretan sartzeko beste bide bat irekitzen denean». Doktrinak eta jurisprudentziak bigundu egin dute arauak ezartzen duen betebeharra, alegia, jasotako kalte-ordain guztia itzultzeko betebeharra. Ildo horretatik, doktrina eta jurisprudentziaren esanetan, itzulketa hori egiteko, aintzakotzat hartu behar dira zortasunaren iraupena eta zortasunpeko lurraren jabeak egin dituen konponketa eta hobekuntzen zenbatekoa.
b) Bide iragankorra KZren 569. art.ak dioenez, «eraikina egin edo konpontzeko nahitaezkoa bada inoren lurretik gaiak igarotzea edo lur horretan aldamioak nahiz obrarako beste objektu batzuk jartzea, lur horren jabea behartuta dago adostasuna ematera; baina horrekin eragiten zaizkion kalteen ordain egokia jaso dezake». Hortaz, bide hori noraezekoa izan behar da obra egiteko; baina obra bera ez da nahitaezkoa izan behar.
264. Abelbideak KZren 570. art.ak abelbideak aipatu eta horien artean bereizi egiten ditu jadanik ezarrita daudenak eta gerora begira era daitezkeenak. Artikulu horren lehenengo lerrokadaren arabera, «abelburuentzako bide-zorrak, eta, zehatzago, mendiarteak, abelbideak, oinbideak edo horien antzeko beste izen batzuk dituzten zortasunak, bai eta uraska-, etzaleku- eta saroe-zortasunak ere, arlo horretako ordenantza eta erregelamenduek arautuko dituzte, eta, halakorik izan ezean, tokiko usadio eta ohiturek». Erakunde horiek zortasun izena hartzen badute ere, administrazio legeriaren arabera (1974ko ekainaren 27ko Legeak), herri-jabariko ondasunak dira. Bestalde, «lege bidez eskuraturiko eskubideei kalterik egin gabe, mendiarteak ezin du 75 metro baino gehiagoko zabalera izan; abelbideak, 37 metro eta 50 zentimetro baino gehiago; eta oinbideak, 20 metro baino gehiago» (570.2 art.). 570. art.aren 3. lerrokadak, berriz, hauxe agintzen du: «abelburuentzako bide-zor edo uraska-zortasun nahitaezkoa ezarri behar denean, atal honetan, eta 555 eta 556. artikuluetan xedatutakoa bete behar da. Kasu horretan, zortasunaren zabalera ezin da izan 10 metrotik gorakoa».
265. Mehelinak (igorpena) Kode Zibilaren bigarren liburuko VII. tituluaren II. kapituluko laugarren atalaren 571.etik 579.erako art.etan, ÂŤmehelin-zortasunakÂť idazpurupean, kasu berezi batzuk arautzen dira. Hala ere, auzotartasun-harremanak aztertzean ikusi dugun moduan, kasu horiek berez ez dira zortasunak. Ondorenez, auzortasun-harremanak aztertzean mehelinen inguruan egin ditugun aipamenetara jo behar da.
266. Argibistak KZren 580.etik 585.erako art.ek jabari muga batzuk ezartzen dituzte, argibisten inguruan auzotarren artean izan daitezkeen harremanei buruz. Berriro ere, kasu horretan, Kode Zibilak izendazio makurra erabiltzen du, muga horiek zortasunak direla baitio. Egineginean ere, 585. art.ak bakarrik ezartzen du egiazko argi zortasunik. Alabaina, edozein tituluren bidez eskuraturiko argi zortasunaren norainokoa baino ez du arautzen artikulu horrek; zinez, ez du nahitaezko zortasunik ezartzen. Besterik zehaztu ezean, jabeak ahalmena du, berari beharrezko iruditzen zaion argia lortzeko, bai eta bistak izateko ere, leihoak eta balkoiak zabalduz. Hala eta guztiz ere, jabetza-eskubidearen mugak dira auzotarren arteko harremanak eta, zehatzago, pertsonen intimitatea errespetatzeko beharra; beraz, muga horiek ez dira zortasunak, elkarrekikoak direlako.
A) Argiak lortzeko eskubidea Argiak lortzeko eskubidearen bidez, leiho zein zuloak zabal daitezke, argiak jasotzeko. KZren 580. art.ak eskubide hori murrizten du, mehelinari dagokionez. Manu horren aginduz, ÂŤmehelinaren titular batek ere ezin du, bestearen adostasunik gabe, mehelinean leihorik ireki, ezta zulorik ereÂť.
Mehelin ez den hormari buruz, hauxe dio KZren 581. art.ak: inoren finkaren ondoan, mehelin ez den hormarik izanez gero, horma horren jabeak, argia izateko, zuloak edo leihoak ireki ditzake horma horretan, habeen parean edo sabai azpian. Zulo horiek laukian 30 zentimetroko zabalera izan dezakete eta beti estali behar dira, hormara jositako burdin sareaz eta alanbre sareaz. Ordenantza zulo deituriko horiek ezar daitezke argiak lortzeko bakarrik. Bestela esanda, zulo horiek ezin dute bistarik eman; hori dela eta, neurri zehatz, burdin sare eta alanbre sareari buruzko betekizunak ezartzen dira. Ordenantza zuloak, izatez, jasamen hutsezko zuloak dira. Horregatik, zulo horiei eusten dien
hormaren ondoko finkaren edo lurraren jabeak zulo horiek itxi ahal izango ditu, mehelina eskuratzen badu eta bestelakorik itundu ez bada. Egineginean ere, jabe horrek zuloak estal ditzake, beraren lurrean eraikinen bat eginez edo zuloak dituen hormaren ondoan beste horma bat eginez (KZren 581. art.ko 2 eta 3. zk.ak.). B) Bistak izateko eskubidea
Kode Zibilak muga batzuk ezartzen ditu, ondoko bi eskubideak aintzat hartuta: inoren funtsaren gain bistak izateko eskubidea eta bista horiek oztopatzen dituzten egintzak eragozteko eskubidea. Mehelina ezartzeko, argien kasuan gertatzen den moduan, bisten kasuan ere, beste mehelinkidearen adostasuna behar da (580. art.). Mehelin ez den hormaren inguruan, 582. art.ak ondokoak dio: ÂŤ Alboko finkari begira ezin da bista zuzeneko leihorik ireki, ezta horren antzeko balkoirik edo beste hegalkinik ere, bi metroko tarterik ez badago alboko finkaren eta halakoak izango dituen hormaren artean. Halaber, alboko finkari begira ezin da soslai edo lapraneko bistarik izan, 60 zentimetroko tarterik ez badagoÂť. Hortaz, eraikiko den hormaren eta ondoko finkaren artean bi metroko tartea izanez gero, bista zuzeneko leihoak zabal daitezke; lapraneko bistak dituzten leihoak zabaltzeko, berriz, tarteak 60 zentimetro baino gehiago izan behar ditu.
Zuzeneko bistak dira, izatez, gizakiak bere burua artez duenean atzematen dituenak; hortaz, zuzeneko leiho zein balkoiak zabaldu behar dira, bi lurrak zatitzen dituen marrarekin paraleloa den horman edo, bestela, marra horrekin angelu zorrotza egiten duen horman. Berebat, lapraneko bistak dira gizakiak bere burua biratzen duenean lortzen dituenak; nolabait esateko, leiho bati dagozkion bistak lapranekoak dira, bi funtsen arteko mugarekin zuzeneko angelua edo, osterantzean, 90 gradutara hurbiltzen den angelua eratzen duen horman zabaldutakoak. Egineginean ere, 582. art.ak aipatzen dituen tarte edo distantziak neurtu behar dira, zuzeneko bistetan, hormaren kanpo marratik, zuloek ez badute hegalkinik; eta hegalkinen marratik, ostera, hegalkinik izanez gero. Bestetik, lapraneko bistetan, bi jabetzak banantzen dituen marratik neurtu behar dira tarte horiek (583. art.). Halaber, leihoak zabal daitezke, nahiz eta zuzeneko bistetan bi metro baino gutxiago izan eta lapraneko bistetan, aldiz, 60 zentimetro baino gutxiago izan, eraikinen
artean herri-biderik badago (584. art.). Azkenik, ondokoa dio 585. art.ak: «edozein tituluren bidez zuzeneko bistak, balkoiak edo begiratokiak izateko eskubidea eskuratzen denean finka mugakidearen gain, zortasunpeko lurraren jabeak ezin izango du bertan eraiki hiru metro baino gutxiagoko tartean; tarte hori 583. artikuluan zehaztutako moduan neurtuko da».
Artikulu horrek zuzeneko bistak izateko zortasuna aipatzen du, alegia, mugakide den funtsaren gain bistak izateko eskubidea. Horretarako, bi lurren banantze-mugatik bi metro baino gutxiagoko tartean, leihoak zabal daitezke —horiek bi metro baino gehiagoko tartean zabalduz gero, jabetza-eskubidea egikaritu baino ez da egiten—. Bestalde, manuak hitzez hitz dio «eskuratu bada edozein tituluren bidez». Ondorenez, eskubide hori eskura daiteke, negozio juridiko, ageriko zeinu zein eskuratze-preskripzioaren bidez. Kasu horretan, bi metro baino gutxiagoko tartean, leihoak zabaltzeko eskubidea aitortzen da. Horrez gain, KZren 585. art.ak agintzen duenez, zortasunpeko lurraren jabeak ezin du eraiki, hiru metro baino gutxiagoko tartean. Horrela, zortasunpeko lurraren jabeak ezin dio bistarik kendu lur nagusiaren jabeari, horrek bistak izateko eskubidea baitu. Bada, jurisprudentziak hamaika aldiz adierazi izan du mehelinaren gaineko bista zortasuna positiboa dela eta, mehelin ez den hormaren gainekoa, aldiz, negatiboa. Edozein modutan ere, autore garrantzitsu batzuek irizpide egokiagoaz esan dute ezin daitekeela izan aldi berean agerikoa eta negatiboa den zortasunik. Jurisprudentziak, ostera, kontrakoa adierazten du, mehelin ez den hormaren gaineko bista zortasunari buruz. Egineginean ere, bista zortasunak negatibotzat jotzeko, AGk ondokoa bakarrik izan du kontuan: zortasun horrek zortasunpeko lurraren jabeari debekatzen diola zortasunik gabe zilegia izango litzatekeen zerbait egitea (533.2 art.), hau da, hiru metro baino gutxiagoko tartean eraikitzea. Bada, zortasun horren muina da zortasunpeko jabeak onartu behar izatea lur nagusiaren jabeak leiho, balkoi edo begiralekuak zabaltzea, bi funtsen arteko mugatik bi metro baino gutxiagoko tartean; izatez, leiho, balkoi edo begiraleku horiek kanpo zeinuak dira, hau da, zortasuna agerikotzat jotzea ahalbidetzen duten zeinuak. Orobat, zortasun hori positibotzat jotzeak garrantzi izugarria du, usukapioaren dies a quoa zehazteko. Jurisprudentziak zortasun mota hori negatibotzat jo eta 538. artikulua aplikatzen du. Horretara, edukitza epea zenbatzen da, lur nagusiko jabeak zortasunpeko lurraren jabeari debekatzen dionetik, zortasunik gabe zilegia izango litzatekeen egitateren bat burutzea.
267. Euri urak husteko zortasuna Eraikinetatik euri urak husteko zortasuna da inoren funtsaren gain euri urak isurtzeko eskubidea. Horren inguruan, Kode Zibilak jabari muga bat ezartzen du, 569. art.an.
Manu horren arabera, «eraikina egin edo konpontzeko nahitaezkoa bada inoren lurretik gaiak igarotzea edo lur horretan aldamioak nahiz obrarako beste objektu batzuk jartzea, lur horren jabea behartuta dago adostasuna ematera; baina horrekin eragiten zaizkion kalteen ordain egokia jaso dezake». Dena dela, arauketa horrek salbuespen bat du, nahitaezko zortasunaren kasuan. Arean ere, «etxe bateko eskorta edo patioa beste etxe batzuen artean kokatuta egon eta ezin direnean etxe horretatik atera eskorta edo patio horretara biltzen diren euriurak, euriurok husteko zortasuna ezartzea eska daiteke; horretarako, euriurak igaro behar dira alboko lurretan irteerarik errazena eskaintzen duen lekutik, eta, era berean, urok husteko bidea ezarri behar da zortasunpeko lurrari kalterik txikiena eragiten dion moduan, betiere aurretiaz kalteordain egokia emanez» (KZren 588. art.).
Bestalde, euri urak husteko borondatez era daitekeen zortasuna ezartzen du 587. art.ak. Manu horri helduta, «lurra teilatuen isurialde-zortasunpean dagoenean, lur horren jabeak bertan eraiki dezake norberaren teilatuan euriurak hartuz edo ur horiei bestelako irtenbidea emanez, betiere tokiko ordenantza nahiz ohiturekin bat etorriz eta lur nagusiari inolako karga edo kalterik eragin gabe». Hortaz, araubide hori indargabeturik gera daiteke titulu zein usukapio bidez. 268. Distantziak eta bitarteko obrak Horiek ez dira legezko zortasunak, jabetza-eskubidearen mugak baino; izan ere, auzotarren arteko harremanek eratortzen dituzte muga horiek eta KZren 589.etik 593.erako art.etan daude arauturik. KZren 589. art.ak nazioaren defentsan oinarrituriko mugak ezartzen ditu: «jaurre nahiz gotorlekuetatik hurbil ezin da eraiki, ezta landatu ere, hori gaiaren inguruko legeek, ordenantzek eta erregelamendu bereziek ezartzen dituzten baldintzen menpe egiten ez bada». KZren 590. artikulua, berriz, ohiko sartzeei buruz ari da eta KZren 1908. art.ari lotuta dago, debeku horiek hausteak kontratuz kanpoko erantzukizuna ekar baitezake. 590. art.aren arabera, «inoren hormatik edo mehelin-hormatik hurbil ezin dira eraiki putzuak, estoldak, akueduktuak, labeak, sutegiak, tximiniak, kortak, erregaien gordailuak, lurrunez mugitzen diren artefaktuak eta fabrikak, horiek guztiak arriskutsu edo kaltegarri direla; halakoak eraiki ahal izateko, erregelamenduek eta tokiko usadioek agindutako tarteak errespetatu, eta beharrezko diren babes-obrak egin behar dira, obrak egiteko moduari buruz erregelamenduek agintzen dituzten baldintzak betez. Erregelamendurik izan ezean, eta adituek euren irizpena eman eta gero, beharrezkotzat jotzen den arreta izan beharko da, alboko landei eta eraikinei kalterik ez egiteko». Bistakoa denez, artikulu horrek gai zehatz horri buruzko erregelamenduetara jotzen du. Horrek egundoko garrantzia du, administrazio-legeriak zehatzmehatz arautzen baititu jarduera arriskutsu, kaltegarri, eragozle eta osasungaitzak. Egineginean ere, landaketetan errespetatu behar diren tarteei buruz, hurrengoa agintzen du KZren 591. art.ak: «inoren landatik hurbil zuhaitzak landatu ahal izateko,
ordenantzek edo tokiko usadioak baimendu tarteak bete behar dira. Ordenantza eta usadiorik izan ezean, tartea bi metrokoa izan behar da landak banantzeko lerrotik zenbatuta, zuhaitz handiak landatzen direnean; eta 50 zentimetrokoa, zuhaitz txikiak edo zuhaixkak landatzen direnean. Jabe orok eska dezake aipatu tarteak baino tarte txikiagoetan landatutako zuhaitzak erauztea».
Bestetik, KZren 592. art.ak ezartzen duenez, inoren zuhaitzaren adarrak zabaltzen badira ondoko landa, lorategi edo patioetan, horien jabeak adarrak moztea eska dezake, adar haiek beraren jabetzapeko lurzoruan zabaltzen diren neurrian; ondoko zuhaitzen sustraiak badira inoren lurzoruan zabaltzen direnak, orduan lurzoru horren jabeak moztu ahal izango ditu bere landan sartutakoak. Azkenik, KZren 593. art.aren arabera, bizirik dagoen palaxu mehelina osatzen duten zuhaitzak ere mehelinak direla uste izango da. Mehelin horren edozein jabek eskubidea du zuhaitzon erauzketa eskatzeko. Mugarri diren zuhaitzak erauzteko, ostera, jabe mugakide guztien adostasuna izan behar da.
269. Itsasertzei buruzko zortasunak «Legezko zortasunak» idazpurupean, egiazko jabari muga batzuk ezartzen ditu Itsasertzei buruz (Babesa, erabilera eta polizia) uztailaren 28an emandako 22/1988 Legearen II. tituluko II. kapituluak. Kapitulu horrek hiru «zortasun» mota ezartzen ditu, beste horrenbeste ataletan: a) babes zortasuna; b) igarotze-zortasuna; c) itsasora heltzeko zortasuna.
A) Babes zortasuna Babes zortasuna ezartzen da 100 metroko gunean, itsasertzetik lur barrurantz neurtuta. Estatuaren Administrazioak, gune horri dagokion autonomia-erkidego eta udalarekin batera, gune hori zabal dezake beste 100 metrotan, gehienez jota, ondoko kasuan: zortasunaren eragingarritasuna bermatzeko hori beharrezkoa denean, itzasertzaren ezaugarrien arabera (Itsasertzei buruzko Legearen 23. art.) Gune horren barruan dauden lurretan, landaketak eta lugintzak egin daitezke eta, horretarako, ez da baimenik behar, igarotze-zortasunari buruz ezarritakoa gorabehera. Bestalde, gune horretako lehenengo 20 metroetan, aldi batez utz daitezke itsasoak ekarritako objektu zein materialak eta, bertan ere, itsas salbamendu-jarduerak egin daitezke; hala ere, gune hori ezin da itxi, erregelamenduek ezartzen dituzten baldintzetan izan ezik (24. art.ko 1 eta 2. zk.ak). Babes zortasunerako gunean debekaturik dago: a) biztantze-eraikinak egitea; b) hiri arteko garraio bideak eta, oro har, erregelamendu bidez zehazten den trafiko intentsitatea baino gehiagokoa duten bideak, bai eta horien zerbitzu guneak ere, eraiki zein aldaraztea; c) idorkihobiak suntsiaraztea dakarten jarduerak egitea; d) tentsio handiko elektrizitate bideen aireko hariteria ezartzea; e) hondakin solido, zabor eta arazi gabeko ur hondakinak isurtzea;
f) kartel zein panel bidez edota entzun zein ikusentzunezko bideak erabiliz, publizitatea egitea. Bestalde, gune horretan egin daitezke euren izaera delaeta beste kokapenik izan ezin duten obra, instalazio zein jarduerak, bai eta itsaslurreko herri-jabaria erabiltzeko beharrezkoak diren zerbitzuak ematen dituztenak ere. Halaber, gainalderik gabeko kirol instalazioak egin daitezke. Lubetak zein lurrerauzketak egitean eta zuhaitzak moztean, erregelamenduetan adierazitako baldintzak bete behar dira herri-jabariaren babesa bermatzeko. Salbuespen gisa, eta herri-onuraren inguruan behar bezala egiaztaturiko arrazoiak direla medio, Ministroen Kontseiluak baimen ditzake lehenago adierazi ditugun b) eta c) ataletako jarduerak eta instalazioak. Era berean, baimen daitezke a) atalean adierazitako eraikinak, bai eta aurreko lerrokadan aipaturiko betekizunik ez duten industria-instalazioak ere, instalazio horiek garrantzi handikoak badira eta behar den moduan egiaztaturiko arrazoi ekonomikoak direlaeta itsasbazterrean kokatu behar badira; alabaina, bi kasu horietan, instalazioak ezin dira kokatu hondartzetan, hezeguneetan, ezta babes berezia duten beste aldeetan ere (25. art.). Amaitzeko, babes zortasunean izan daitezkeen erabilerak gauzatzeko, Estatuko Administrazioaren baimena izan behar da. Dena dela, jarduera edo erabilera horrekin itsaslurreko herri-jabaria erabiltzen bada, aldez aurretik izan behar da Itsasertzei buruzko Legeak agintzen duen administrazio titulua (26. art.).
B) Igarotze-zortasuna Igarotze-zortasuna 6 metroko lurzatiaren gain ezartzen da. Metro horiek neurtu behar dira, itsasertzaren barne mugatik lurrerantz. Gune horretan —babes berezia duten espazioetan izan ezik—, ezin da izan inolako oztoporik, oinezkoak eta jagoletza nahiz salbamenturako ibilgailuak bertatik igarotzeko. Bide batzuetatik igarotzea zaila edo arriskutsua bada, zabalera hori handi daiteke, behar den neurrian, 20 metroko zabalera gehieneko muga izanik. Salbuespen gisa, gune hori okupa dezakete itsaslurreko herri-jabarian egin beharreko obrek; kasu horretan, beste gune batek ordeztuko du zortasun gune hori, antzeko baldintzetan eta Estatuko Administrazioak zehazten duen moduan. Gisa bertsuan, gune hori okupa daiteke, itsas pasealekuak egiteko ere (27. art.).
C) Itsasora heltzeko zortasuna Itsaslurreko herri-jabariaren ondoko lurretan, zortasuna ezar daiteke, jendea itsasora dohainik hel dadin. Zortasun horrek izan behar ditu, itsasora heltzeko bidearen izaera eta helburua kontuan hartuta, noraezekoak diren luzera eta zabalera. Egineginean ere, itsaslurreko herri-jabariaren herri-erabilera bermatzeko, urbazterraren lurralde eta hirigintza antolamendurako planek eta arauek —babes berezidun gune gisa kalifikaturiko espazioetan izan ezik— itsarora heltzeko behar bestekoak diren bide eta aparkalekuak agintzen dituzte, itsaslurreko herri-jabaritik kanpo. Horretarako, hirigune zein gune urbanizakorretan, bideak banandurik egon behar dira: ibilgailuak igarotzeko bideen artean, gehienez, 500 metroko tartea izan behar da eta oinezkoak igarotzeko bideen artean, berriz, 200 metrokoa. Bide guztiak eginda daudenean, herri-erabilerarako zabaldu eta horiek seinalatu behar dira. Bestalde, lur batzuk nahitaezko gerta daitezke, itsasora heltzeko herri-bideak zein
aparkalekuak egin edo aldarazteko. Horrelakoetan, nahiz eta lur horiek aurreko lerrokadan sartu ez, lurrok herri-onurarako direla adierazten da, Estatuko Administrazioak jabetza nahitaez ken edo igarotze-zortasuna ezar dezan. Edozein modutan ere, ezin da egin itsasora heltzeko bidea oztopatzen duen obrarik edo instalaziorik, interesdunek ez badute haren ordez beste irtenbiderik ematen. Irtenbiderik proposatuz gero, Estatuko Administrazioak erabaki behar du interesdunek proposaturiko irtenbide horrek aurretiaz zegoen bidearen eragingarritasun bera duen ala ez (28.art.).