Bertsolari 118

SILVER BUELTAN DA KORONABIRUSA BERTSOPAPERAK LEHEN ETA ORAIN ERIK ETA WIN

BERTSOLARI ALDIZKARIA SILVER BUELTAN DA 118 ZK. / UDA 2020

www.bertsolari.eus

003 004 010

EDITATZAILEA :

BERTSOZALEAK KULTUR ELKARTEA Martin Ugalde Kultur Parkea / 20140 ANDOAIN TELEFONOA: 688 827 545 HELBIDE ELEKTRONIKOAK: koordinazioa@bertsolari.eus administrazioa@bertsolari.eus bertsoiragarkiak@bertsolari.eus ZUZENDARIAK:

Beñat Hach Embarek Irizar eta Antxoka Agirre Maiora ERREDAKZIO BATZORDEA: Andoni Egaña, Esti Esteibar, Jon Martin, Ainhoa Agirreazaldegi, Andoni Lubaki, Oihana Aranburu, Zezilia Herrador, Antxoka Agirre eta Beñat Hach Embarek.

KUDEAKETA: Antxoka Agirre Maiora ADMINISTRAZIO KONTUAK: Zezilia Herrador Garin WEBGUNEA: Beñat Hach Embarek Irizar ARGAZKIAK: Conny Beyreuther Crezburg DISEINU ETA MAKETAZIOA: Txema Gartzia Urbina MARRAZKIAK: Patxi Gallego Palacios EUSKARA ZUZENTZAILEA: Txiliku Aranguren INPRIMATZAILEA: Leitzaran grafikak D.L.: SS 482/91

012 030 064 088 104 122 142 146 168 182 186 M

ERRIMA MODERNOA TXIKITATIK BERTSOZALE. Oier Sanjurjo Maté SILVEIRA. Alazne Untxalo KORONABIRUSA. Maialen Lujanbio Zugasti (32), Jon Maia (46) BERTSO PAPERAK, LEHEN ETA ORAIN. Pello Esnal ERIK ETA WIN. ITZALETIK ARGIRA! Unai Muñoa NESKATXA PILOTARI EZEZAGUNA. JOXPINAXI. Iñaki Arriaran EUSKAL ZIRI BERTSOAK. Patri Urkizu Felix Zubia, Elixabet Etxandi, Aroa Arrizubieta, Jon Martin, Oihana Iguaran, Iker Gorosterrazu, Enare Muniategi eta Fredi Paia LUZIA GOÑI, BERTSOEN PUNK ARTISAUA. Gorka Erostarbe DENGBÊJÎ. Zinar Ala EURIPIDESEN BERTSOAK: BOTIKA ETA POZOI. Fredi Paia ERDU DURANGORA,JOXEMIEL. Igor Elortza

FASE ETA DESFASE ARTEKO DANTZAN JOSI DUGU ALE KURIOSO HAU, eta aldizkari honen ia 30 urteko historian esklusiboki etxetik egin den bakarra da (astindu ederra eman behar izan diogu argazki artxiboari). Baina egin, egin da, mimo handiz gainera! Udako fruitu hau hondartzan, mendian edo kalean dastatzeko aukera opa dizugu. • Betiko legez Zaldieroak emango dizu ongietorri umoretsua. Kanpotik atalean bere bertsozaletasunaz mintzo zaigu Oier Sanjurjo lizarratarra, Osasunako gizonezkoen futbol taldeko kapitaina. • Xabier Silveirak oholtzara itzultzeko erabakia hartu duenean, zer, eta oholtza desagertu! Albiste handia da bertsozaleontzat lesakarra berriz plazan entzun eta ikusiko dugula jakitea, eta Alazne Untxalok elkarrizketatu du. • A zer-nolako astindua eman dion munduari ditxosozko koronabirusak. Bertsolaritza ere ez da ez immunea, ez asintomatikoa, eta Maialen Lujanbiok Bertsozale Elkartearen diagnostiko eta sendabideen inguruan idatzi digu. Jon Maiak konfinamendua hasi eta berehala ekin zion Ixolamendua izenez bataiatu duen ekimenari, eta bere esperientziaren berri eman digu. • Bertsopaperak lehen eta orain erreportajea idatzi du Pello Esnalek, eta bere eskutik irakurriko dugu bertsolaritzaren genero honek azken bi mendeetan izan duen bilakaera. • Ander Lizarralde eta Unai Muñoa bertsolariek Erik eta Win antzezlana sortu dute, Aitor Atxega (musikaria), Imanol Kamio (musikaria) eta Asier Sotarekin (zuzendaritza artistikoa) batera. Buhameak taldeko Unai Muñoak obraren nondik norakoen inguruan idatzi du. • Iñaki Arriaranek kontatu digu 1885. urtean Joxpinaxi izeneko andre batek sekulako egurra eman ziela pilotan bi gizonezkori, apustu bat tarteko, eta nola Ramos Azkaratek bertsoak jarri zizkion gertaera hari. • Patri Urkizu idazlearen Ziri-Bertsoen (“isekazkoak” ere deitu zitzaien) inguruko erreportajearen lehen zatia argitaratu genuen udaberriko alean, eta udako honetan beste erdia dakargu. • Luzia Goñi bertsolari historikoa hil zen joan den martxoan, eta Gorka Erostarbek basaburuarraren inguruko lan ederra prestatu du. Aupa Luzia! • Kurdistanen ere existitzen da ahozko bat-batekotasuna, dengbejî delakoa. Zinar Ala dengbejêak kontatu dizkigu xehe-xehe inprobisazio mota honen ezaugarriak. • K.a.V. mendera egin du jauzi Fredi Paiak, Euripides poeta soilik ez, bertsolaria ere bazela kontatzeko. • Amaitzeko, Igor Elortzaren eskutik konfinamendua hausteko parada izanen dugu Durangon zehar antolatu digun Bertso ibilbidea eginez.

OSASUNA ETA MAITASUNA, BERTSOZALE. ZAINDU!

ZALDIEROAREN ERRIMA MODERNOA

3

HEMEROTEKA

GAUR8 TESTUA: AMAGOIA MUJIKA 2020-05-09

ANDONI EGAÑA: “ITXIALDIA SORTZAILEENTZAT EZKUTATU ETA LANTZEKO GARAIA DELA USTE DUT, BAINA GIZARTEAK ETA KULTURAK JUSTU BESTELAKO JOERA DARAMATE”

Etxeko telefonora deia, ez daukalako telefono mugikorrik.

Tira, itxialdia hasiz geroztik sortu diren txiste eta memeez libratuko zen behintzat. «Emaztearen telefonoan ikusten ditut, baina sekulako abantaila da, onak bakarrik erakusten dizkidalako», bota du aitortza.

Hainbeste denbora etxean, plazaz plaza ibili gabe, seguru ez zarela inoiz egon.

Ez, ez. Joan den 35 urtean, gehienera, hamar-hamabi egun egingo nituen bertsotan egin gabe. Haurrak txikiak zirenean oporretara joateko edo. Azken boladan kanpora joan izan naizenean ere bertsotan egitera joan izan naiz askotan. Ez, sekula ez nintzen egon hainbeste denbora jendaurrean bertsotan egin gabe.

Eta? Nola sentitzen zara?

Arraro. Bertsoa igurtzia behar duen zerbait da eta orain galarazi diguten lehen gauza igurtzia da. Bertsolaria asko elikatzen da jende aurrera atera beharrarekin; jende artetik ateratzen da oholtzara, jendearekin egoten da saioa bukatutakoan,

bertsokideekin bidaiatzen du kotxean… horrek burua martxan izatera behartzen zaitu une oro. Orain, horien denen faltan… bertsoa ez da hutsetik sortzen den zerbait. Zorionez, guk ez dugu dutxapean eta plazan berdin kantatzen. Orain pixka bat gogogabetua sentitzen naiz eta horrek herdoil mentala dakar, nagia bezala. Eta ez da nire sentsazioa bakarrik, beste bertsokide batzuekin hitz egin dut eta antzeko sentsazioak dituztela esan didate. Entrenamendu faltan gaude. Entrenamendua simula dezakezu, baina simulazioa gauza bat da eta premia, ordu hartan eta jendaurre hartan egin beharra, beste gauza bat da. Orain etxean eta bakartuta egon beharrarekin, bertsolariak badaukagu nagitasun mental puntu bat.

Txinakoa urruti eta ironiaz ikustetik etxean gordeta egotera. Oholtza gainean ere ikusi al zen garapen hori?

Ez zigun denborarik eman serio hartzeko. Txiste modura bai, eta seguru asko nik ere kantatuko nuen txisteren bat gaiari buruz martxoaren hasieran. Baina serio hartzen hasi ginenerako konfinatuak geunden. Begiratu orokorrago bat botaz, duela lau hilabete kriogenizazioaz eta bizitza eternalaz ari ginen hizketan eta, kolpetik, konturatu gara zer gauza gutxi garen.

Hausnarketa zure ofizioaren parte da. Zer atera daiteke hemendik?

Ez dakit, baina tamalez asko zeukatenek gehiago edukiko

4

dute eta seguruen gutxi zeukatenek ezingo dute gutxi hori ere eduki, tamalez. Ez dakit hobeak aterako garen.

Uste dut gutiziara gehiegi jarriak gaudela, guk jaten dugun ohiko jogurt marka huraxe ez badago pixka bat haserretu egiten garela. Hori oso konfinamendu gutiziatsua da. Etxean itxita gaude, baina bestelako baldintzetan bezain gutiziatsu jarraitzen dugula ematen du.

Alde horretatik aldaketa gutxi espero dut. Tamalez, lanpostuak urritu egingo dira eta zaurgarrienen ahultasuna areagotu egingo da. Horrek zer pentsatua eman beharko liguke.

Bertso plazetara etorrita, garai batean ibiltzen ziren guardia zibilak saioak zelatatzen. Akaso orain ere ibiliko dira distantziak neurtzen.

Txiste bat litzateke. Egia esan, ez nuen egoera horretan pentsatu. Baina askotariko kontraesanak agertzen dira bizi dugun egoera honetan. Adibidez, oso esaneko garela uste dut.

Badaukagu kolektibitate sena, komunitate sena, eta horrelako

larrialdietan oso esaneko bihurtzen gara. Hainbeste ez dut obeditu nik bizitza osoan.

Jarri gara obeditzera eta, ados, ondo, baina “baina� bat dago hor. Eta “baina� horren umorezko erpina hori litzateke, guardia zibilak bertso saio batean agertzea jendearen arteko distantzia zaintzera.

Kezkagarria ere bada alarma egoera zein poliziala den.

Bai, eta egia da obeditzera jarri

garela erabat. Ea noiz hasten garen askatasun alor horiek berreskuratzen eta zein hari-muturretatik tiraka egiten dugun.

Horiek eskubideak dira, gure aurreko belaunaldiek borrokatutakoak, eta egia da beharrezko obedientzia honek gaizki

ohitu gaitzakeela. Horrek pixka bat kezkatzen nau.

Ikusi zaitugu sarean bertsotan.

Nola sentitu zara?

Arraro, oso arraro. Etxetik etxera deitutako saio horietako bat egin nuen. Artean hamabost bat egun generamatzan itxialdian eta, tira, egin genuen. Txalorik ez dago eta gu txaloek elikatzen gaituzte. Bertso bat bota eta jendeak gustura erantzuten badu, hurrengo bertsoan hobea zara. Orain, bota eta inork txalo jotzen ez badu, denak pantailari begira, zure buruaz zalantza egiten hasten zara. Gu jendearekiko momentuko feedback horrekin elikatzen gara. Hori gabe zaila da bertsotan egitea.

5

Txalo garaia den honetan, bertsolariak inork baino hobeto daki zein den txaloen balioa.

Bai, txaloek elikatzen gaituzte, hurrengo bertsora kontzentratuago iristen eta bertso hobea egiten laguntzen digute.

Bertsozale Elkarteak plan bat jarri du mahai gainean. Bertsolariak elkarren ondoan saioak grabatu eta sarean eskaintzea da neurri horietako bat. Publikorik gabe, baina kantukideak ondoan.

Bai. Aurrekoan probatu nuen lehen aldiz. 47 egunen ondoren, autoa hartu eta Villabo-

HEMEROTEKA

nara joan nintzen, Bertsozale Elkartearen egoitzara. Neu gaijartzaile nintzen eta bertsotan Amets Arzallus eta Alaia Martin. Ez zen egoerarik errazena.

Iritsi eta babes protokoloa; eskularruak, musukoa, gela batean distantzia handira jarri eta handik grabatzera. Bi kamerari eta gu hirurok han. Gaijartzailea nintzen eta miretsi nuen Ametsen eta Alaiaren gaitasuna egoera horretan ere bertsotan egiteko.

Proposamenak bi norabide nagusi ditu.

Bai. Bati Plaza deitu diogu eta besteari Bidaiak. Plaza da ohiko saioak, bertan behera geratu direnak edo horrela egin nahi direnak, burutzen diren lekua. Eta Bidaiak da ahultasunetik indarra atera nahi bat, ezohiko plazak, ezohiko ariketak egitea… Niri hori egokitu zitzaidan aurrekoan, plazaren ertzak topatu nahia, ariketa bitxiak jartzea eta Ametsek eta Alaiak horiek jasan zituzten.

Zaila da, oso zaila da. Babes neurriek erabateko lehentasuna daukate eta zaila da kontzentrazioa mantentzea egoera horretan.

Bertsozale Elkarteak egoera irakurri eta irtenbide bat probatzeko ekimena izan du.

Bai, eta gu alderdi horretatik gustura gaude. Bertsolariak norbanakoak gara eta bakoitzak bere egoera dauka, baina badaukagu kolektibo hori gure zaurgarritasun indibiduala babes dezakeena. Bertsozale Elkartea kultur proiektu bat da eta, hala den heinean, badu osotasun bat. Bertsolariak plazan egiten duen jarduna oso lotua daukagu mentalki bertso eskolekin, eskolan ematen diren bertsoekin, ikertzaileentzat izan daitezkeen edukiekin…

Bertsozale Elkartea kultur proiektuak muturreko egoera sumatu duenean atera du bere alternatiba. Geure plana, geuretzako plana, ezer ez duena erabat konpontzen, baina gutxienez ahalegin bat. Ikusiko dugu noraino iristen den.

Kolektibotasun hori abantaila da horrelako muturreko egoera batean, ezta?

Bai, egia da hori. Bakoitzak bere egoera indibiduala bizi dugu, baina badakigu koltxoi hori hor daukagula; koltxoi emozionala nagusiki eta ekonomikoa ere izan daiteke. Mugimendu bateko partaide izateak mesede hori egiten dizu.

Badaukagu sare bat elkar babesten gaituena.

Bertso plazarik ez da izan asteotan. Baina zenbat bertso balkoietatik, sareetan, Whatsapp taldeetan…

Bai, polita da, baina kulturan oro har eman den fenomenoa da. Kultur sorkuntza ogibide dugunontzat gogoeta abiapuntu edo gogoeta geltoki izan daiteke. Entretenimendurako soilik balio behar du kultur sorkuntzak? Entretenimendurako

6

soilik balio behar badu, edozeinek egin dezake ia. Ez da bertsolaritzan bakarrik gertatu, dantza taldeak ere agertu dira bakoitza bere etxetik dantzan, abesbatzak, kantariak… gogoetagai da zer izan behar duen kulturak, zein funtzio izan behar duen, entretenimendu soiletik haratago.

Nola zaude aurrera begira?

Aukera bezala ikusten dut.

Itxialdia hasi zenean nire soldaduska garaiarekin akordatu nintzen. Soldaduskara joan behar izan nuen 1983an eta helburu bakarra eraman nuen, helburu garbia: kabroi hauek ez didate urtebete lapurtuko. Karrerako azken urtea soldadu nengoela atera nuen eta hemen nengoenean baino gehiago ikasi nuen han. Eta batez ere bertsotarako prestatu nintzen. Soldaduska bukatu eta urtebetera Euskal Herriko finalean nengoen, neronek ere espero ez nuela.

Eta orain ere jarri ditut nire helburuak itxialdian eta ari naiz nolabait betetzen. Batez ere, egoeraren aurrean errebeldia puntu bat azaltzeko; lan gehiago egin zerbaitetan, kirol gehiago egin… bakoitzak jarriko ditu bere helburuak.

Hala ere, uste dut sortzaileentzat oso itxialdi ona dela hau batez ere planteatuz gero “sartu nintzenean baino hobea irtengo naiz”. Daukazun adinaren arabera, hori ez da erraza. Baina gazte jendearentzat helburu hori ona da; errimak landuko ditut, ez dakizkidan doinuak… horretarako aukera egokia da. Gertatzen da gizarteak erabat bestelako joera bat daramala, eta baita kulturak ere. Orain egiten duzun oro azaldu egin behar da eta horretarako atariak jartzen dizkigute. Lur ongarritua da itxialdia enbaxadoreentzat. Enbaxadore deitzen diet borondatezko lan bat okurritu, baina jende askoren lana behar duena borondatezko lan hori aurrera ateratzeko. Nik uste dut ezkutatu eta lantzeko garaia dela hau.

Gizartearen joera justu kontrakoa da.

Kultur sortzaile profesionalaren lana da, nire ustez, ideia bat izan, lan tekniko izugarria egin ideia hori behar bezala garatzeko, estilo bat lortu eta, lortutakoan, igual estiloz aldatu. Kulturan horrek dakar gizartearen eraldatzea. Beste guztia kopia eta erreprodukzioa da. Kopiak eta erreprodukzioak balio dute entretenimendurako, baina entretenimenduaz haratagoko beste hori dena behar da.

Zu horretarako baliatzen ari zara itxialdia?

Tira, pixka bat bai, baina gauza bat da esaten dudana eta bestea egiten dudana. Adibidez, itxialdian igarkizun bat asmatu dut: zer da batzuk daukatenean ere ez daukatena eta besteek, ez daukatenean ere badaukatena? Eta hori lana da. Nik lana beti edukiko dut, baita ez daukatenean ere. Beti sortuko zait egin nahiko nukeen zerbait.

Zuk esana da lan asko egin behar dela lanik egin gabe bizitzeko.

Bai, egia da. Beti daukat lana eta hori ondo dago.•

har zaie. Urte asko daramatzat Bertsozale Elkartean, 20 urte: lehendakaritzan 10 urte, baina zuzendaritzan 2000n sartu nintzen. Oso gustura nabil han lanean, gai jartzaile taldean.

Baina garaia bada pauso bat atzera emateko. Zuzendaritzan jarraituko dut urte bukaera arte behintzat, baina pixka bat atzeraxeagotik.

I GOIBERRI ALDIZKARIA 2020-04-10

SAROI JAUREGI: “ETENGABE ZORROZTEAK LAGUNTZEN DU ONDO LAN EGITEN�

Lehendakari kargua utzi duzu.

Aro baten bukaera?

Pixkana, belaunaldi berriei ardura postuetan tokia egin be-

7

Nolako urteak izan dira zuretzat?

Erosoa izan da oso. Azkenean, Bertsozale Elkartean jende asko dabil lanean: soldatapean talde handi bat, eta borondatez zer esanik ez. Niri tokatu zait aurpegia ematea, baina babestuta sentitu naiz beti.

Argi dago bakarrik ezingo nukeela ezer egin, eta ez dudala egin, gainera. Talde handi hori aldatuz joaten da.

HEMEROTEKA

Bertsozale Elkartea, kanpotik, eredugarritzat hartu izan da, funtzionatzeko eragatik, lan filosofiagatik. Barrutik ere hain polita da?

Egia esanda, bai, ederra da horrela lan egitea. Bertsozale Elkartea oso kritikoa da bere lanarekin, etengabe gogoetan jarduten du. Hain zuzen, gogoeta jardunaldi mamitsu bat egin genuen orain bi udazken, eta horrek ere aldaketa batzuk ekarriko ditu hemendik aurrera begira. Justu, aurten asmoa daukagu gogoeta handi bat egiteko lan funtzionamenduaz eta egituratzeari buruz. Kanpotik eredugarri ikusten den hori ere, etengabe zorrozten joaten gara elkartean. Horrek berak laguntzen digu ondo funtzionatzen, eta, bestela, aldatzen.

Zein da balio onena, zure ustez?

Nahiz eta egituratuta egon bertsozale elkartea –herrialdeka, eta horien txapela modura Euskal Herrikoa–, barruan beste lantalde pila bat daude, eta bakoitzak borondatez gehien interesatzen zaion arloetan aportatzen du: transmisioan, bertso eskoletan, sustapenean… Egitura horretatik kanpora ere, bertsolaritza eta bertsozaletasuna, bereziki, oso errotuta dago Euskal Herrian, eta jende askori asko gustatzen zaio hor aportatzea. Uste dut asmatzen dugula horri denari etekina ateratzen, eta horrek ematen dio balio positiboa lana egiteko gure moduari.

zenuke ondoen?

Gehien nabarmenduko nuke transmisioan egiten ari garen lana, bereziki hezkuntza arautuan. Bertsozale elkartearen helburua bertso eskoletan bertsolari, gai jartzaile, epaile eta bertsozale berriak sortzea da, noski, baina hezkuntza arautuan Gipuzkoan ia ikastetxe guztietara iristen gara. Adin bateko ume guztiei aukera ematen diegu bertsolaritza zer den ezagutzeko behintzat. Horrek ekarpena egiten dio bertsozale elkarteari eta bertsozaletasunari, eta baita euskalgintzari eta euskaltzaletasunari berari ere.

Zein da ekarri hori?

Ume horiei denei ematen diegu aukera euskararekin bakarrik egin dezaketen gauza bat egiteko: bertsolaritzarekin eta hizkuntzarekin jolastu.

Urte asko daramagu transmisioko proiektuarekin, eta gora eta gora joan da. Egia esan, oso ondo baloratzen dute ikastetxeetan eta udaletan. Bereziki, etxetik euskara eta bertsozaletasuna jasotzen ez

Zer zaporerekin geratu zara urte hauetan egindako lanarekin? Zer ekarpen baloratuko

8

duten umeei aukera hori ematea izugarria iruditzen zait, ekarpen handia.

finala. Nahi gabe bezala etorri ziren gauzak, eta oso gustura hartu nituen.

Orain, zertan jarri nahi duzu alea?

Behar den horretan. Oraingoz, Gipuzkoako Bertsozale Elkarteko zuzendaritzan jarraituko dut. Lehendakari izan naizenean ere borondatezko lana da hori, eta kide izaten jarraituko dut. Aparte, nire arloa gai jartzailetza izanda, horretan jarraituko dut. Ez dakit zenbateraino, txapelketaz txapelketa ikusiko dugu zer lan egokitzen zaidan. Plazaz plaza ere, momentuaren arabera eta gogoaren arabera, baina jarraituko dut, Eskolartekoan edo behar denetan. Hortik aparte, bertsozale bezala, herrian edo inguruan tokatzen den horretan nire aletxoa jartzen saiatuko naiz.

Zaldibian, alde horretatik, ez dago arazorik. Ondo antolatuta dago eta saio asko egiten da.

Gaiak jartzea bera asko aldatu da?

Bai. Gai jartzailetzan arlo asko daude: batetik sormena, bestetik taldeko lana. Sormena banakakoa da, gero taldean kontrastatzen da. Funtzionamendu aldetik aldaketarik handiena teknologikoa izan da, bileretan eta lana egiteko moduetan asko aldatu dizkigu gauzak.

Gaia jartzeko moduari dagokionez, bilakaera orokor bat badago Bertsozale Elkartean, plazan eta txapelketan ere bai.

Egokitzen joan izan gara, talde bezala eta banaka. Orain dela 20 urteko gaiak eta oraingoak ez dira berdinak.

Gai jartzen eta aurkezle lanetan bilakaera izango zen 1999tik.

Bai. 1999an Herriartekoan Zaldibiako taldeko gai jartzaile gisa hasi nintzen, herritik kanpora. Ordurako herrian jada eginda nengoen, 1993an.

Gero oso azkar joan ziren gauzak; 1999an bertan Herriarteko finala aurkeztu nuen, eta handik bi urtera Euskal Herriko

Bide horretan, zerekin geratzen zara?

Bertsozale Elkarteak eta bertsolaritzak, oro har, eman dizkidaten lagunekin eta harremanekin geratzen naiz; bai gai jartzaile taldean, bai zuzendaritzan… Aukera izan dut belaunaldi askotako jendearekin aritzeko; batzarrean Imanol Lazkanorekin egon nintzen, gai jartzaile taldean Laxaro Azkune, Inaxio Usarralde… lehengo belaunaldi bat izan litekeena. Orain, nire atzetik etorri diren gazte mordo bat eta Eskolartekoan ezagututako bertsolari gazte pilo bat daude.

Jende askorekin harreman oso estua egin dut, eta Elkarteak eman didan balio onena horixe da: harremanak.•

9

KANPOTIK

TXIKITATIK BERTSOZALE TESTUA: OIER SANJURJO MATÉ (OSASUNA FUTBOL KLUBEKO JOKALARIA)

BERTSOLARITZA GUSTUKOA IZAN DUT TXIKITXIKITANDIK. HERRIKO IKASTOLAN, LIZARRA IKASTOLAN, JASO NITUEN LEHEN SENTSAZIOAK. 80ko hamarkadan hasita zegoen jada bertsolaritza jarduna Nafarroako ikastoletan. Garai hartan, Nafarroako Euskara Zerbitzuak bertsolaritza sustatzeari ekin zion Ikastolek hala eskatuta, eta joan zen mendearen azken bi hamarkadetan halaxe gauzatu zen, bertsolaritzari indarra emanez.

zituztela, Pello Etxaniz izanik Euskara koordinatzailea Ikastolan eta, aldi berean, bertsolaritza bultzatzailea. 1011 urte nituela, Lehen Hezkuntzako hirugarren zikloan, gogoan daukat bertsopaper lehiaketan partaide izan nintzela, eta zonaldeko hirugarren saria jaso nuela ere. Dibertigarria zen guretzat hitz-jolasean aritzea.

Bertsolaritza komunikazio tresna da zalantzarik gabe, eta kulturaren —euskal kulturaren— garraiobidea. Gai bati heldu behar zaio eta horri erantzuna emateko hainbat

Lizarran bi bertsolari aritu ziren urte haietan lanean, Lontxo Arburuza eta Joxema Leitza, hain zuzen ere. Hori bai, irakasleak ere laguntzaile

baliabide erabili behar dira, aldi berean kontuan izanik neurria, errima, oina, doinua…

Benetan zaila eta miresgarria.

Horrek guztiak transmititzen didana da euskal poesiak eta euskararen hiztegiak daukaten aberastasun itzela, eta baita ere jendeari, entzuleriari, eragiten dioten zirrara eta erakustaldia, jai eta umore oneko giroan askotan, beste zenbait emozioz gain.

Hamabost urte nituela, etxekoekin, Donostiako Anoetan Euskal Herriko Txapelketako finalean egon nintzen. Giro aparta, belodromoa lepo betea, jardunaldi gogoangarria.

Gozatu egin genuen… eta Andoni Egaña, txapeldun (2001). Lizarran antolatu den bertso saioren bat edo bestean ere ikusle eta entzule moduan parte hartu izan dut. Halaber,

Lizarran antolatu den bertso saioren bat edo bestean ikusle eta entzule moduan parte hartu izan dut.

Halaber, Lizarrako bertso eskolan partaide izan naiz (2012-2014), Iruñera bizitzera joan nintzen arte.

Gogoan dut koplak abestu nituela ere Santa Agedako jaialdian bertso eskolako kideekin batera.

10

Lizarrako bertso eskolan partaide izan naiz (20122014), Iruñera bizitzera joan nintzen arte. Gogoan dut koplak abestu nituela ere Santa Agedako jaialdian bertso eskolako kideekin batera.

Bertsolari gustukoak…

Gustukoenak baino gehiago, areago jo nahiko nuke; izan ere, bertsolari orori eman nahi diodalako meritua. Hori esanda, Amets Arzallus eta Sustrai Colina aipatu nahiko nituzke.

Sustrai lehen aipaturiko

2001eko finalean ikusi eta entzun nuen, eta harritu egin ninduen iparraldeko bertsolari gazte fin hark. Gaur egun, Iruñeko alde zaharreko kaleetan topo egiten dugu eta elkartzen gara noizean behin. Amets handia da, oso pertsona jatorra eta harremana badut berarekin.

Julio Sotok ere merezi du aipamena. Nafarroako azken urteotako txapelduna nafarron ordezkari paregabea da Euskal Herriko Txapelketan. Josu Sanjurjo lehengusu lesakarrari bertsolaritzan etorkizun oparoa opa diodala gehitu nahiko nuke, bukatzeko.

BERTSOLARITZA terminoari buruzko definizioetako bat ekarri nahiko nuke gogora, oso gustuko dudana, Xabier Amuriza bertsolari handiak emandakoa: “Neurriz eta errimaz kantatzea hitza horra hor zer kirol mota den bertsolaritza” •

ELKARRIZKETA

SILVEIRA “ERRAN EZIN DEN HORRI GUZTIARI; GORROTATU ARREN, MAITATU BEHARREKO HORRI GUZTIARI; GEZUR BOROBILAK DIREN EGIA FALTSU HORIEI… BERTSOAK JARTZEKO TENOREA IRITSI ZAIE NIRE PARTETIK” TESTUA: ALAZNE UNTXALO ARGAZKIAK: XENPELAR DOKUMENTAZIO ZENTROA ETA BERTSOLARI ALDIZKARIA

12

A

XABIER SILVEIRA ETXEBERRIA, (Lesaka, 1976), bertsolaria.

Aita portugaldarra eta ama lesakarra. Taberna bateko semea, eta urte luzetan tabernaria izandakoa. Sarritan kontatu digu giro horretako bertsolaritza landu izan duela, Zarrak Berri Xou emankizunarekin, esaterako. Idazlea, A las ocho en el Bule (2007); Maradona barrilete kosmikoa (2011) eta A las nueve en el Faisan (2012); Gara egunkarian zutabegilea hamar urtez, baina bertsolaria guztiaren gainetik.

H

au da Interneteko bilatzailea baliatuz, zure izena idatzita agertzen zaiguna. Gertutik ezagutzeko plazera izan dugunok, ordea, badakigu, gizon lotsati, bihotz oneko eta lagun handia zarela. Ikuskera propioa duen pertsona, estilo berezia duen bertsolaria. Lehiakorra, mihi eta begirada zorrotzekoa. Sortzailea, entzuleekin harreman zuzena eta sakona lortzen zuena, giroa iraultzen zuena.

Eta zuk, zer diozu: Nor da Xabier Silveira Etxeberria?

Xabier Silveira? Ez dakit hori ote naizen ni. Baina badakit hori ni naizela.

Hastapenak Anitzetan entzun zaitut erraten, zure osabaren kasete batzuk heredatu eta haiek entzunez zaletu zinetela bertsoarekin. Nafarroako bertsolaritzari dagokionez, bertsolari gazteen hutsunea ikusirik, Bittor Elizagoien eta Manolo Arozenak Bortzirietako Bertso Eskola sortu zuten 1990eko urrian.

Zergatik edo zerk bultzatuta hasi zinen bertsotan? Nor ziren zure ereduak? Norekin eta non izan zen lehenengo plaza?

Nik ez dut oroitzen bertsotan ez nekien garaia. Izango zen, suposatzen dut, baina ez ninduen inork bultzatu, berARG: ALBERTO ELOSEGI.

15

tsoak berak ez bada. Ikastolara bertsolaritza tailerrak ematera Lontxo Aburuza etorri zenerako, bertsotan egiten nuen nik. Eta ez diot harrokeriagatik; izugarri bitxia egiten zaidalako baizik, nola gaitasun eta dohainak, edozein dela ere, berezkoak izaten diren maiz. Eboluzioaren teorian hori nola azaltzen duten gustura entzungo nuke.

Nire garapenean, aldiz, ereduak denborak eraman eta ekarri ditu; zinta haietan azaltzen zirenetatik hasita, bada Egaùa, Lizaso, Peùagarikano‌ gazteenak zirelako igual, baina Lazkano, Amuriza,

16

Txomin Garmendia, Enbeita, Lopategi… denak. Gero etorri zen Sarasua, berarekin Euzkitze… eta bat-batean, begientzat erdi grisa, erdi zuri-beltza zen hura, kolorez jantzi zen: Jon Maia! Yoni nire idoloa izan zen urte batzuetan; elkarrizketetan hori erraten nuen behintzat, je, je, je… Iturriaga eta Elortza, Maialen eta Irazu… urteak behar izan nituen berauekin konplexurik gabe kantatzera ausartzeko. Eta azkenik, benetako Andoni Egaña iritsi zen. Gehien entzun eta bideoan gehien ikusi dudan bertsolaria Egaña da, fijo!

1993tik aurrera, guti goitibeheiti, la ostia izan zen.

17

Oroitzen dudan lehen saioan‌, ni baino berrogeita hamar urte zaharragoa zen Bautista Madariaga nuen ondoan eseria, ahaztezina, 1992ko Txapelketako kanporaketan, Sunbillan. Estitxu Arozena eta biok, adingabeak izanik ere, oholtzan azaldu ginen eguna.

Eztabaida dezente izan ziren guri parte hartzen utzi edo ez erabakitze bidean, Manolok eta Bittorrek planto mehatxua egin zuten arte. Txapelketaren araudia aldarazi nuen lehen aldia.

Bortzirietako gazte talde hura, berehala hasi zen nabarmentzen Eskolartekoan nahiz Nafarroako Bertsolari Txapelketan.

1992ko apirilaren 5ean, IruĂąean jokatu zen Nafarroako Bertsolari Txapelketako finalean kantatu zenuen; Manolo Arozena suertatu zen txapeldun, eta zu 5. postuan geratu zinen (15 urterekin). Estitxu Arozena eta biak belaunaldi berriaren ordezkari.

Zer gogoratzen duzu egun hartaz?

Dragoi Bola! Bezperan nire anaia Jonek hala proposatuta-edo, Dragoi Bola marrazki bizidunetako abestiaren hitzen bertsioa eginez bota nuen hasierako agurra. Eta orain, txapelketan parte hartuko ote dudan galdetzen didatenean, hortaz oroitzen naiz: zazpi ziren Dragoi Bolak, zazpi txapel ditut‌ Txapelketara, zertara?

Ibilbidea Txapelketei dagokienean, zure ibilbidea oparoa izan da.

Euskal Herriko Eskolarteko Txapelketan, txapeldun 1994an. 1997, 2004, 2005, 2006, 2007, 2009 eta 2013ko Nafarroako Txapelketak irabazi zenituen.

2011koan bigarren, Julio Sotok baino 5 puntu gutxiago lorturik.

18

19

1997ko apirilaren 13an Sunbillan jokatu zen Nafarroako Bertsolari Txapelketan txapela lortzeak zer eman zizun? Zein ziren zure helburuak?

Ez dut helbururik nuenaren oroitzapenik, gainera, garai haietan gauza anitz gertatzen ziren egunero; Euskal Herria sutan argitzen zen lautik hirutan, eta gazteen aurkako sarekadak etengabeak ziren. Hau erraten dut galdera entzun bezain laster etorri zaizkidalako, orduko flashback modukoak: errepide kontrol beldurgarriak, disi-

20

mulurik gabeko segimenduak, ama mehatxatzeko etxera deitzen zuten‌ Giro mugitua, alegia. Helbururik ez nuela diot, baina txapeldunaren agurra prest nuen. Botatzeko momentua iristen zenerako prest.

Lehian eta ez jolasean. Zazpi txapel irabazi zenituen guztira. IruĂąeko Anaitasuna kiroldegian, 2013ko martxoaren 23an jantzitakoa da azkena.

Txapel bakoitza ezberdina al da?

Txapel bakoitza baino, final egun haietako bakoitza da desberdina dena. Irudiak, datak, datuak‌ Txapelak, Nafarroakoan bederen, egunez egun egiten duzuna egiten jarraitzeko baimena dira.

Badaude txapeldun atera nintzeneko bizpahiru aldi oroitu ere ez ditudanak egiten. Ospatu ere ospatzen nituen eta!

Plazaz plaza Urte luzetan ibili zara kantuan plazaz plaza. Beti aldarrikatu izan duzu taberna giroko bertsolaritza.

Zer alde dago, jaialdi eta taberna giroko saioen artean? Zein nahiago duzu, eta zergatik?

Alde agerikoena da formatu bakoitza baldintzatzen duen zera hori: jaial-

Arg: Alberto Elosegi.

Arg: Gari Garaialde.

22

Arg: Alberto Elosegi.

Arg: Leire Arzuaga.

23

dietan testua da oinarria, testua da agintzen duena, gaiak eta gaijartzaileak. Taberna giroko saioetan, ordea, testuingurua da gidaritza hori egiten duena, bideak zabaldu eta ixten dituena. Nondik nora, noiz eta nola, zer eta zertarako, noiz, noiz arte‌ hori dena.

Bertsolariek unean unekoa kudeatzen dutelarik, entzuleekin lortzen den konexio maila ezinezkoa da polikiroldegiko oholtza batetik lortzea.

Zaharrak Berri Xou emankizun arrakastatsuaren sortzaileetako bat izan zinen. Azaldu, nork kantatzen

24

zenuten, gaien tematika… zer izan ziren urte haiek zure ibilbidean?

Jokin Uranga, Fredi Paia, Haritz Etxeberria Ministro eta laurok ibili ginen. Laurak elkarrekin ustez sekula, baina laurok. Garaiotan hain aipatua den ‘orain eta hemen’ filosofiaren aitzindari izan ginen, milaka urtez egin den zerbaiten aitzindari izaterik badago.

Beti eta toki guztietan asmo bakarra, orain eta hemen aritzea.

Hasi eta segi. Elkar hartuz, broma jarri. Lagunari zernahi errateko askatasuna, baldin eta ez bazen egia, noski!

Garairik politena izan zen, nahi nuke etorriko diren garaien eredua bilakatuko balitz.

Zer eman eta zer kendu dizu plazak?

Eman zidan bizitza bat. Aldi berean lapurtzen ari zitzaidan bizitza faltan bota ez nezan, nik uste.

2013. urtean plazak uztea erabaki zenuen, zergatik?

“Eskaparateko” bizitza horrek ez zidalako jadanik ematen galdu nuen beste bizitza hartaz ez oroitzeko behar adina poz. Baita Euskal Herrian aldaketa garaia zelako ere, agerikoa zen mundu berri bat zetorrela gurera, eta mundua nolakoa zen jakin arte… isilik hobe.

LEITZA, SUSTRAIAK BERTSOTAN www.leitza.eus

26

Gaur egun, Erratzun bizi zara. Inguruko bertsolariekin elkartu eta kantatzen jarraitu duzu.

Intimitatean, baina bertso munduari lotuta. Bertso eskolan, saioak antolatzen, gai-jartzaile gisa‌ Nola bizi izan dituzu azken urteak?

Denbora luzean gustura bizi izan naiz bertsorik gabe. Ez nuen Hitzetik Hortzera ikusten, ez Bertsoa.com bisitatzen, ez ezer. Nafarroako Txapelketa etortzen zen garaian hurbiltzen nintzen bertzeak prestaketan zebiltzala jakinik, baina bertzela ja. Jendearentzat ezaguna nintzenik ez sentitzeak ekarri zidan plazerik handiena, hala ere. Hala zelako agian, edo agian nik zera horri arretarik jartzen ez niolako.

Euskaldun bat zerotik ezagutu, zuk beraz, berak zutaz bezain gutti dakiena. Ederra.

Orain, ordea, plazara bueltatzeko momentua iritsi dela sentitu duzu. Zer aldatu da zure barruan?

Begiz ikusten dudana lehen zen bezalakoa den arren, erabat ikusten dut desberdin. Egunero eguzkia mugitzen ikusten dudala erratearekin gehiena errana dut. Hankapean lurra bueltaka darabiltela sinesten dutenentzat, erokeria hutsa da, badakit, horrek, ordea, ez du aldatzen nik egunero eguzkia mugitzen ikustea eta eurak lurraren mugimendu hori inoiz ere sentitu ez izana.

Baina ez da hori bakarrik, dela bertsolaritza, dela politika, pertsonen arteko harremanak edo bizimodua bera. Ez dakit, dena gezurra, edo arras aspergarria da. Dena ‘ikusteko’ da, ezin da ezer ukitu; nork bere bizitzan parte hartzeko modua eseri eta isiltzea da. Eta ea argazkian polit ateratzen garen. Horrela izan behar badu, horrela izan dadila. Hori bai, ez nazala inork behartu ez horrela bizitzera ezta bizimodu hiltzaile honen aurrean isilik geratzera ere.

Ondorioz, erran ezin den horri guztiari; gorrotatu arren, maitatu beharreko horri guztiari; gezur borobila diren egia faltsu horiei‌ bertsoak jartzeko tenorea iritsi zaie nire partetik.•

28

29

KOR ONA BIRU SA 30

IKUSTEN EZ DUGUN ZERBAITEK IKUSTEN DUGUN GUZTIA BALDINTZATU DU. Munduko biztanleriaren ia erdia konfinatuta egon da koronabirusa tarteko, eta pandemiak gogor kolpatu du Euskal Herria. Milaka kutsatu izan dira gure herrian, bertsolaritza horien artean.

Plazak hutsik geratu dira, programatuta zeuden makina bat saio bertan behera utzi, eta bertsolaritzatik diru sarrerak jasotzen dituzten askoren egoera ekonomikoa okertu egin da.

Bertsozale Elkarteak egoeraren diagnostikoa egin du, eta konponbiderako ideiak mahai gainean jarri. Maialen Lujanbio elkarteko zuzendaritzako kideak kontatu dizkigu nondik-norakoak.

Konfinamendua hasi eta berehala Jon Maiak “Ixolamendua� ekimena abiatu zuen twitter sare sozialaren bidez: jendeak senide edo lagun batek bizi zuen egoera pertsonala kontatzen zion, eta berak bertso bat idatzi. Aurreikusten zuena baino okupatuago ibili da.

Bertsolaritza ez da ez inmunea, ez eta asintomatikoa. Zaindu gaitezen eta zaindu dezagun. _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 31

KORONABIRUSA

BEGIRATU PANORAMIKO BAT LANBROARI TESTUA: MAIALEN LUJANBIO ZUGASTI, EHBEKO KIDEA ETA BERTSOLARIA ARGAZKIAK: XENPELAR DOKUMENTAZIO ZENTROA

32

Bertsoak etenik ez du. Bertsoa ari da. Ari du. Bertsotan ari gara.

Norbere baitan edo norbere leihoan. Uhinetan. Wifian edo kablean. Hotsez edo hatzez. Bideoz edo gabe. Bertsoa ari da. Ari gara.

Bertsoak etenik ez du. Ez baitu askorik behar. Gogoa. Ahalegina. Laguna —aukeran—. Nork entzuna —ahal bada—.

Bertsotan ari dira. Tele-bertso-eskoletan, ikasle eta irakasleen grina eta bertsoikasgela.eus medio. Sarerako asmatutako bertso-kate eta jolasetan: Nafarroako Elkarteak Euskal Irratiekin antolatutako Konfinamenduko Bertso Saioak; Harituz, Tolosaldeko bertso eskolaren txapelketa; Durangaldean sorturiko Quarenttona, bertso enttonatuen I.go txapelketa…

33

Bertsozale Elkarteak antolatutako online saioetako baten berri ematen duen kartela.

34

…

B

ERTSOA DA HEZURMUINA. Eta isuria badu. Bizi da.

Baina bertsoari bere inguru guztia geratu zaio. Hitz kantatuarekin martxan jartzen den engranaje handitxiki hori: ahotik belarrira, bertso eskola aurrez aurrekoan; entzute eta isiltasun fisikoak; antolatzaileak; gaijartzaile eta beste jardunetako egile kideak; eztabaidak; joan-etorriak; igurtzia; herriak eta hiriak; mokaduak; iritziak; lagunak… Bertsoa, jendarte eta mugimendu egiten duen hori guztia gelditu da.

Udaberria bete-beteko aroa ohi da bertsolaritzan: kurtso amaierako jaialdien denbora; Bertso Udaleku eta barnetegietarako izen emateko garaia; Bertsulari Ttiki; Bertso Eskolen Eguna; Haizea dator; Sakontze Bertso Eskola; Eskolatik Plazara; Plazara!… Denak bertan behera geratuko dira.

Arabako Bertso Kuadrilla Artekoa; Bardoak; Bizkaiko Txapelketako Udabarriko fasea; BBK Sariketa… gure egutegi estua behartuz atzeratu egingo dira.

Eskolarteko Txapelketen eta topaketen garai seinalatua ere bada hau gazteentzat. Aurrerago beharko dute. Ahalduntze Bertso Eskolak, Udako Ikastaroek edo Bizkaiko eta Euskal Herriko elkarteetako batzarrek ere berdin.

Udaberri antzu antzekoa izango da bertsolari, gai-jartzaile, antolatzaile eta zaleentzat. Plazako jardunean, martxoaren erditik

35

ekainera gutxienez 184 saio galdu dira, Lankukoak bakarrik zenbatuta. Bertsolariek saiorik ez, zaleek bertso-berririk ez, antolatzaileek zer antolaturik ez, herriek festarik ez‌ Lanku zerbitzu enpresa ERTEan, bertsoa hedabideek zer hedatua murritz, elkarteko lanak eta langileak minimoetara ekarriak‌ Badu, nolabait, bere alde on bat: gelditu behar izan dugun guztiak, genekarren mugimendua erakusten du. Ez nola halakoa, bistan

36

denez. Bertsolaritzak eta Bertsozale Elkarteak egiten eta eragiten dutena ugaria eta zabala da. Hasi haurretatik eta zaharrenetara; formalenetik, auto-antolatuenera; hasi auzo ertzetik eta hiri puntara; jolasetik, ofiziora; zaletasunetik, ikerketara‌ Hona artekoan egindako bideagatik pozik egoteko moduan gara.

Datorkigunari begira jarri behar dugu, ordea‌ eta zer datorren jakin gabe.

Bertsolaritza ez da jardun isolatua. Kultur munduaren parte da.

Kultur munduaren eta munduaren parte.

Kulturgileen kexua ozen entzun da itxialdi honetan eta greba digitala ere deitua izan da. Kulturak duen eta behar lukeen balioaren eztabaida azaleratu da, sorkuntzari zor zaion diru ordainarena, egileen lan baldintzena‌ Zer ote litzateke herri bat, mundu bat, kanturik, bertsorik literaturarik, antzerkirik, filmik gabea?

Zer-jana ere falta litekeen garaietan, zail izaten da kulturaren garrantziaz hitz egitea. Baina elikadura da bera ere. Izateko, beharbeharrezkoa.

Zer ote litzateke herri bat, mundu bat, kanturik, bertsorik literaturarik, antzerkirik, filmik gabea?

Gizartea interpelatu nahi izan da, oro har. Eta administrazioa, espresuki.

Administrazioari hain zuzen exijitzen zaio kultura eta kulturgileak aintzat har ditzala eta osa dezala mahai bat baldintza oinarrizkoak elkarrekin adosteko.

38

Administraziori esaten den lekuan, gainera, Administrazioei irakurri behar da. Hiru lurralde-antolamendutan banatuta egoteak areago zailtzen du analisia, ekintza eta negoziaketa. Beste behin ere.

Oro har, esan daiteke larrialdirako laguntza itoginen batzuk zabaldu dituztela erakundeek. Adabakiak, oraingoz. Ez neurri egiturazkorik. Bertsolaritzak eta kulturak oro har, adabakiak baino gehiago erabakiak behar ditu. Erabaki estrategikoagoak, oinarrizkoak, egiturazkoak. Neurri sendoak, kulturarekin eta kulturak duen egitekoarekin sinesten dutenak.

Eztabaida, noski, ertz askoduna da. Ugaria eta anitza baita kulturgile esaten zaigunon taldea. Greba deialdi honek, oinarrian bat egiteko aukera eman du bederen, nahiz eta multzo horretan jite desberdineko egile eta mugimenduak izan: kultur industria deituak eta mugimendu sozio-kultural garenak; egoera diferenteetan dauden autoreak; langai, jokamolde edo helburu desberdinak dituzten taldeak eta diziplinak‌ Bada kritikarako eta autokritikarako premia. Eta badugu beharra elkartu eta kulturaren nolakoaz, eginkizunaz eta garrantziaz aritzekoa; erakundeekiko harremanaz, arteaz eta diruaz, euskararen lanez, egoera laboral eta bitalez‌ Ez da eztabaida gai erraza. Bai interesgarria.

Erakundeei exijitu artean baina, kanpotik zer letorkeen zain egon zaleak ez gara. Bertsozale Elkarteak, bere justuan (justuan hitzaren

39

“Buruari bira 80 mundu hartu zuten parte BeĂąat

40

an utan� izena zeraman online saio k.

Gaztelumendik eta Uxue Alberdi

41

bi adieretan), ekin egin dio bere baitatik eta kinka larri honetarako neurriak prestatu ditu: 45.000 euro baliatuko ditu, batetik, bertsogintza eta plaza berrabiarazteko; eta bestetik, larrialdi egoerak behartutako bertsolariei babes ekonomikoa eskaintzeko.

Antolatzaile zenbait on-line bertso saioak han-hemenka emititzen ari dira. Elkarteak ere, modu honetan antolatu du larrialdi aroko plazaren suspertzea:

42

Bidaiak izeneko proposamena abian da. Saio ‘berritzaileak’ bilatu nahian. On-line hedapenak eta joko-arau murritz eta arrarook, kreatiboki zerbait eman dezaketelakoan.

Potokastak izeneko podcast-a ere bai, bertsolari gazteenak ezagutzeko modu gustagarria.

Plaza deitu zaio, bertan behera geratutako saioak birtualki egitea eskaini duen proposamenari. Antolatzaileen laguntzarekin, elkartearen medioekin grabatu eta landuko da, eta antolatzailearen sareetan zabalduko.

Gintza-ren aldetik, artistikoki nahiago bada, emergentzia aro honek (e)zer emango duen ikusteko dago. Baldintza berrietarako modu berriak behar direla planteatzen da, baina urgentziazko forma horiek benetan berritzaileak -are iraultzaileakizango diren zalantzagarria da. Itxialditik irtendakoan lehengora bidezidorra azkarregi egingo dugun… Lehengoaren alde on guztiekin, jakina; baina, akaso, lehengoaren ajeetatik aldatu genezakeena aldatzeko aski denborarik —irudimenik, ausardiarik, kemenik, perspektibarik…— izan ez dugun sentipenarekin.

Etorriko dira ideia eta forma gehiago.

Ez dugu ahazten, hala ere, gure zaleen artean ere ez direla denak sarean

Bertan behera geratu edo moldatu diren hainbat ekimen.

44

dabiltzanak. Dela ahalmen ekonomikorik ezagatik, edo dela — gure kasuan gehiago, nik uste— ohiturarik ez dutelako teknologietan, bertso zaleetan ez gutxi, gure heleratik kanpo daude une honetan.

Sareak mundua bil dezake eta auzoa kanpo utzi. Horren jakitun ari gara. Eta uhinetako saioa hauek, ahal bezain pronto, aurrez aurreko, herriko, festako… bihur daitezen helburuz.

Udari begira, jende bilkuretarako baimenek zer esango esperoan gaude. Bi estatuen arteko Herrian joan-etorrian ibili ahalko dugun, festekin eta festetako plazekin zer gertatuko den, berriz etxera itzuli beharko ote dugun…

Zer datorkigun jakin gabe, datorkiguna aurreikusten eta prestatzen hasi gara. Pandemia honek gure gabeziak eta ahuleziak, asko, agerian utzi ditu. Gure ahal apurrak ere bai.

Bertso mundua, komunitate gisa antolatuta eta elkartuta egotea gako ezinbestekoa izan da historikoki eta hala izango da gerora ere. Harreman-sarea, eragile ugariak eta egokitzeko ahalmena.

Bertsozale, bertso-talde, bertso eskola… mugimendu oso horren bidez, bertsolaritzaren engranaje handi-txikiak noiznahi eta nonahi har dezake martxa. Antolatzaile, langile, bertsolari, elkarte, ekimen handi-txikiekin berrabiarazi ahal izango dugu bertsoa jendarte eta mugimendu egiten duen kate luze-zabala.

Datorkigunari begira jarri behar dugu… eta zer datorren jakin gabe.

Lanbro artean argi bakarra, gure pausoentzat oinarria sendoa jarria daukagula.•

2020ko maiatzeko lehen astean idatzia

45

KORONABIRUSA

IXOLAMENDUAREN BERTSOAK TESTUA: JON MAIA ARGAZKIAK: BERTSOLARI ALDIZKARIA

46

Nire bertsolari ibilbidean izan dudan esperientziarik berezi eta sakonenetakoa izan da Ixolamenduaren bertsoak izenez bataiatu dudana. Ez dut inoiz ahaztuko eta altxor gisara gordeta dauzkat gure memoria kolektiboan betirako geratuko diren asteotan idatzitako bertsoak, bueltan jaso ditudan mezuak eta opariak eta egindako harremanak. Izan ere, bertsolaria naizen neurrian, Covid 19aren inguruko egoera intentsitate bereziarekin bizi izan dut, bertsoak egin eta egin, bertsoa ekintza zuzenerako tresna sozial gisa baliatuz. Inoiz ez dut egin hainbeste denbora bertso saiorik gabe, baina inoiz baino gehiago izan dut burua martxan bertsoak egiten.

47

48

E

KIMENA, COVID 19AREN BUELTAKO KONFINAMENďšş DUARI HASIERA EMAN GENION EGUNEAN JARRI NUEN ABIAN TWITTER BIDEZ. Nigandik eta neuretik, mundua bizitzen ari den egoeraren aurrean berehalako laguntza emateko otu zitzaidan modua izan zen. Zer dakit egiten? Zer egin dezaket nik neure kasa eta etxetik?

Pandemiak gure jendartea apenas babesik eta baliabiderik gabe harrapatu zuela ikusirik bururatu zitzaidan ekintzailetza modua izan zen ekimen hau. Twitter izanik neukan sare sozial edo bakarra, bertatik jasoko nituen bertso eskaerak, denak ere egoeraren larritasunari lotuak. Eskatzaileari bertsoaren hartzaileari eta bere egoerari buruzko gutxieneko informazioa eskatzen nion eta hurrengo ordu edo egunetan bertso pertsonalizatua helaraziko nion idatziz, Twitterreko mezu pribatu bidez. Twiterren mezua jarri nuenean ez nekien funtzionatuko zuenik ere edo zer izango zen bueltan letorkeena. Egia esan, ez nuen gehiegi pentsatu, gogoak irabazi zidan eta asko kalkulatu gabe argitaratu nuen proposamena.

Erantzuna berehalakoa izan zen. Mezua azkar zabaldu zen eta lehenengo egunetan eskaera jasa handia jaso nuen. Lehen unetik egoera horretan murgildu nintzen, bertsoak egitera eta ekinak berak erakutsi zidan nola funtzionatu behar nuen. Eskaerak publikoki jaso eta pribatutik erantzuten nituen, tartean informazio intimoa eskatu eta jaso beharra nuelako: hartzailearen izena, arazoa edo egoera eta nabarmentzeko moduko bere ezaugarri pertsonalen bat. Informazio osagarri bezala eta bertsoaren ikuspegia zehazteko batzuetan zeinen partez emango zitzaion ere galdetzen nuen. Normalean, eskatzaile batek edo batzuek hirugarren batentzat eskatutako bertsoak izan dira, gutxitan norberarentzat.

Egunak joan egunak etorri, erabat sartua egon nintzen ekimen honetan, orduak eta orduak, jen-

49

dearen eskaerak behar bezala erantzun nahian, Zumaiako etxe alokatu berrian. Egunak oharkabean pasatu zaizkit askotan, telebista piztu ere egin gabe batzuetan, eta esango nuke, asteak ere ziztu bizian joan zaizkidala eginkizun honetan murgilduta.

Denetariko kasuak ezagutu ditut, Euskal Herri osotik iritsi zaizkit eskaerak —batzuetan kanpotik ere bai— eta egoeraren larritasunaren begirada zabala eraiki ahal izan dut. Eskatzaileak: lagunak, kuadrillak, senitartekoak eta elkarteak izan dira gehienbat. Hartzaileak aldiz, denetarik, konfinamenduaren atzean eta birusaren aurrean dagoen sekulako kasuistika erakutsi dit ekimen honek: birusagatik gaixotutakoak, hildakoak, osasun edo gizarte zerbitzuetako langileak, haurdunak, jaioberriak, isolatutako adineko jendea, gaixotasun bereziak dituztenak, banandutako familiak eta bikoteak, presoak, etendako proiektuak‌ denetarik!

50

Animoak emateko, opari gisa bideoetan kantatzeko, “zurekin nago” esateko… horrelako funtzioak izan dituzte nire bertsoek.

Eta egoeran hain sartua egonik, benetan sentitu dut bertsoak laguntzen zuela. Boteretsua den zerbait bezala sentitu dut bertsoaren izaera. Isolamendua hausteko gai da, eta hartzaileari soilik beretzat eginiko eta soilik beretzat egokitutako pieza bat ematen dio, esklusiboa, neurrira egina, behar duen momentu batean, oztopo denak gaindituz. Hitzaren indarra eta izaera etereoak oztopo fisiko oro gainditu dezake eta bertso xume batek lagun edo senide baten eskutik, Amazonetik edo Ebay-etik eskatu ezin den zerbait helarazten dio behar duenari.

Askotan eskaeraren larritasunak ikusita, ardura handia sentitu dut bertso hauek idaztean eta saiatu naiz hitzez hitz mezua zizelkatzen, larrialdi egoera hori sufritzen ari zen hartzaileari benetako efektu lagungarria, “sendagarria” gerta ziezaion. Oso gaztetxotatik bertsoaren funtzio hori praktikatu izan dut, hileta omenaldi, manifestazio, ezkontza eta abarretan askotan, oso egoera berezi eta emozionalki indartsuetan. Ardura handia sentitu izan dut halakoetan.

Baina inoiz ez dut egin ariketa hori hain intentso eta hainbeste denboran segidan, orain egin dudan bezala.

Hartzailearen lekuan jartzen saiatu naiz aldiro, eta denbora gutxian nolako bertsoa, nolako hitzak, nolako tonuan beharko lituzkeen irudikatu dut. Ariketa oso berezia izan da, oso enpatikoa. Erantzunak hunkigarriak izan dira askotan, negar asko egin dut iritsi zaizkidan esker on mezuekin, marrazkiekin, argazki eta bideoekin‌ bai eta bertsoa jaso zuen norbait hil egin dela jakitean ere. 5 aldiz gertatu da hori, familiak jakinarazi izan dit denetan ere. Oso sentipen erreala da bertso hauek egiten etengabe sentitu dudana, harrigarria, bertso baten bueltan sortutako hartu-eman batetik eratorria. 260 pertsona ingururekin izan dut harremana, gehienetan laburra, eskatu bidali eta agurtu. Batzuetan jarraitu du eta askotan bertsoaren eraginaren berri eman izan didate‌ Agian berentzat gauzatxo puntual bat baino ez da izan, baina niretzat, astea joan astea etorri horretara egon naizenez, presentzia handiko zerbait izan da. Denbora beharko dut hau murtxikatu, hausnartu, digeritu eta honetatik zer sortuko zaidan ikusteko, baina gauza bat argi daukat, jende on asko dago hor zehar, maitasuna eta esker ona adierazteko prest; bai eta beste mundu bat eraikitzeko prest ere.

Eta bertso baten indarra ezin da kW-etan, km/h-tan edo dirutan neurtu, baina bai esker onetan, irritan edo malkotan. Eta aurrez bagenekien ere, indar izugarria du.

Hemen zenbait bertsoren aukeraketa duzue. Ez dut hautatu informazio pertsonala duen bertsorik, beraz, publiko egin direnen lagin bat baino ez da hau.

Aspaldi nerabilen buruan beste mundu bat posible delako ideiaren bueltan zerbait egitea, zerbait sortu, idatzi, antolatu‌ eta hara!

Egoera honek posible dela soilik ez, beharrezkoa dela ere ikusarazi dio jende askori. Nire bertsoak eta egiten ditudan hainbat gauza, ideia horren zerbitzura egon dira beti eta hemendik aurrera, horretarako tresna izaten jarraituko dute, arrazoi handiagoz.

52

53

Ospitaleko azken zuloan ari diren garbitegiko langileak animatzeko, jadanik jubilatuta dagoen lankide ohi batek eskatuta: Ospitaleko azken txokoan ezkutuan gehienean arrisku gehien duen lekuan gehien behar den unean Garbitegian, dena ematen ari zarete lanean zuentzat dira txalo guztiak nire balkoitxo gainean Milioi bat esker, milioi bat muxu bizitzaren izenean!

54

Euskal Herriko AEK-k eskatuta, isolatuta eta etxetik ikasten ari diren 10.000 ikasleentzat: Milaka ikasle zuen etxetan isolatuta zaudete baina euskara ez da hustuko nahiz eta gelak ez bete zenbat ahalegin, zenbat denbora zenbat amets, zenbat neke Zenbat “baneki”, zenbat “bagina” zenbat “ahal da”, ”baliteke” Beste baldintza bat sartu zaigu ez muga eta ez epe… isolamendu oro hizkuntzen azkena izan daiteke baina ikasleak, zuek bai, zuek nola utzi esateke… etsipenaren birusarentzat antidotoa zarete

Hiru urte pasatu eta gero, kalerako lehenengo baimenak zapuztuta geratu zaizkien Altsasuko gazte kartzelatuei bidaltzeko, beren aita eta amek eskatuta: Izan liteke gutun luze bat Esku bat edo besoa Izan liteke ukabilkada Zerurantz estu jasoa Izan liteke mezu batekin Zeruan doan usoa Manifestapen jendetsuena Senide baten pausoa…

Zerk ematen du berotasuna?

Zerk babes keinu goxoa?

Zerk hausten du isolamendua Zerk laxatzen du lazoa?

“Birus” ugarik okertu arren Altsasuko arazoa…

Zuek zaudeten lekura beti joango da nire bertsoa Bere bikotekide presoarekin lehen bis a bisa galdu duenak eskatuta, ziegara bidaltzeko: Hau da hau marka hainbeste urte dira bion artekoa hasi zenetik eta ordua zen jauzi bat egitekoa baina Korona izenarekin beste birus bat? nahikoa!

Pazientzia ta umorea antidoto perfektoa!

Maitasuna da isolamendu denen aurkako txertoa

56

Eta hau, Sabeletik mundura webgunetik eskatuta, haurdun eta isolamenduan dauden guztientzat: Ontzian sartzen garen garaian Ez dago iragarria Nola izango den gure bidaia lasaia edo larria Inork ez zuen espero mundu mailako aldagarria sentitu, hausnartu, zaindu ta hartu barne munduei neurria Une hauetan maitasuna da gure lehen lokarria sabeletik mundura sortzen den bizitzaren aldarria neguak beti iragartzen du datorren udaberria Zuen barruan daramazue biharko mundu berria

57

58

260 pertsona ingururekin izan dut harremana, gehienetan laburra, eskatu bidali eta agurtu. Batzuetan jarraitu du eta askotan bertsoaren eraginaren berri eman izan didate‌ Agian berentzat gauzatxo puntual bat baino ez da izan, baina niretzat, astea joan astea etorri horretara egon naizenez, presentzia handiko zerbait izan da.

59

Urdulizeko DBHko ikasleei, irakasleen partez: Ikasleak ez daki Zer den datorrena Ez eta irakasleak Hau da eromena Agian da ikasgai Garrantzitsuena Egoera hontatik Ikasiko dena.

60

Herbehereetan bizi den Athletik zalea, Kopako finalerako txartela erosita zuena, udan etorri ezingo dena eta hara joatekoa zen familiaren bisita zapuztuta geratu zaiona: Herbeherea ia dugu herri bera Eta finala ez da beti bukaera Beti egongo dira hor Aita ama, arreba Udan gozauko duzu Kuadrillaz batera Ta Kopako txapeldun gu izango gera!

Nafarroako Zaraitzu bailarako Gartxot ekimenekoek eskatuta, elkarte kideak animatzeko: Zaraitzun hots bat aditu dugu ilunean, mezulari oreinak erne zutitu dira Orhira igo da Mari ilargitara zabaldu dira Eguzki-lore ugari Ehunka uso eta arrano irten dira hegalari Harrotu dira pago ta mendi, ur jauzi eta emari Leihoetara atera gara Eta jarri gara adi‌ isolamendu oro gaindituz Eskutan lau ttantta gari Elkorretatik ari da Gartxot esperantzari kantari

Hau Gasteizko farmazialari elkarte batek eskatuta: Farmazietan eta Gasteizen gauza jarri da serio!

Milioi bat esker botikariei!!

Jende askok hala dio!! jendea doa gaixo ta kezka beldur eta istorio aholkutxo bat, jarri bertsoa ere zuen gomendio ez du sendatzen baina bihotzai mesede egiten dio!

Bakarrik isolatuta egoteaz gain, anorexia duen neska bati: Gizarte honek ematen digu gorputzaren eredua Estereotipo eta kanonak zer infernu, zer zerua ikus ezazu alde onetik gure isolamendua kanpo eragin gabe bilatu egizko pentsamendua munduko leku ederrena da, maitatu zure burua Azkenik, Radio Euskadiko Boulevard saiotik eskatuta, honako hau: Besarkada irrati bidez kezkaz zaudeten deneri Bakarrik zein haurdunaldian gaixolarri edo eri Osasuneko langileei lana galdu duteneri Azaleko hainbat gauzetan Bizi izan gara igeri Baloreen aroa dator Nik zuri eta zuk neri Ikasiko dugunarekin Mundu berri bat sor bedi • 62

63

ERREPORTAJEA

BER TSO PAPERAK,

LEHEN ETA ORAIN

TESTUA: PELLO ESNAL ARGAZKIAK: BERTSOLARI ALDIZKARIA ETA XENPELAR DOKUMENTAZIO ZENTROA

64

Bertsopaperez ari garela, argi izan behar dugu noizko bertsopaperez ari garen: lehengoez ala gaurkoez. Izan ere, nahiz eta hitz bera erabili biak izendatzeko –bertsopapera–, funtsezko aldea dago bien artean.

Idazlan honetan, biak ditugu gai, oso soil bada ere, asmo batekin: argi uztea bien arteko funtsezko aldea, beti ere aurrera begira.

Antonio Zavalaren (Tolosa, 1928 – Iruñea, 2009) lanak baliatuko ditut, gaurko grafiara egokituta. Oinarrizkoa da haren hitzaldi bat. Bertso-paperak du izenburu. Sarritan aipatuko dut. Bitan argitaratu zuen: Jakin aldizkarian, 1980an, eta Auspoaren auspoa I liburuan, 1996an (ukitu txikiren batzuekin). Merezi du osorik eta poliki irakurtzea.

65

1.

Bertsopaperak, lehen

L

ehengo bertsopaperek ahozko kulturara garamatzate. Zail egiten zaigu hara jauzi egitea, eta nekez irudikatzen dugu zer ziren bertsopaperak. Baina saia gaitezke.

Bertsopapera Antonio Zavalaren hitzetan, hauxe zen bertsopapera: “Bertso sortaren bat eskaintzen digun papera. Baina beti ere paper askatua, soltea. Eta inprentaz argitaratua”.

Agian, deigarria egingo zaigu definizioa. Ez da harritzekoa. Gutako gutxik izango genuen eskuetan inoiz lehengo bertsopaperen bat. Argazkietan ikusiak izango ditugu eta irakurriak ere bai zientoka, baina ez orri solteetan; eta transkribatuta irakurriak, ez jatorrizko bertsioan.

Zavalak, definizioa eman ondoren, bertsopaperen jaiotzak zer suposatu zuen esaten du: “Gure herri-literatura erabat ahozkoa izan zen antzina.

Urte asko iraun zuen egoera horretan.

Baina, ahozkoa izanik, ezer gutxi iritsi da guregana. Pena ematen du, baina halaxe da… Ondoren bertsopapera etorri zen. Gure herri-literaturak inoiz pauso garrantzitsurik eman badu, horixe emango zuen”. Lehen belaunaldiko bertsopaperak deituko diegu hemen.

Historia ere egiten du gerrak mugarri hartuta, bertsopaperen sorrera XVIII.

66

mendearen amaieran kokatu ondoren.

Kurba baten irudia du bertsopaperen bilakaerak. Behean, abiapuntuan Guerra de la ConvenciĂłn izenekoa (17931795) eta amaieran 1936-1939ko gerra, biak oso bertso gutxirekin. Kurbaren gailurrean, bertsopaper gehien eragin zuena: karlisten bigarren gerratea (1872-1876). Hasieran, poliki egiten du kurbak gora; abiada handiagoaz gero, harik eta bigarren gerra karlistan goia jotzen duen arte; ondoren, beheraka hasi eta pixkanapixkana egiten du behera, 1936ko gerratean behean amaitzeko.

horren denboran, artean hemengo jendeak erdara gutxi zekien eta egunkaririk eta holakorik nekez sartuko zen euskal sukaldeetan. Horregatik, bertsopaperak argitaratzeari ekin zioten bai alde batekoek eta bai bestekoek. Jendearen gogoa irabazteko biderik egokiena zela igarri baitzioten.

Azkeneko gerran, berriz, egunkaria eta irratia indarrean zeuden, jendeak ere erdaraz bazekien, eta bertsopaperen beharrik ez zegoen�. Lehen belaunaldiko bertsopaperek ez zuten urruti heriotza. Berehala itzuliko gara pasarte honetara.

Zavalak argi azaltzen du zergatik izan zuten bertsopaperek halako arrakasta gerra karlistetan, eta zergatik apenas 1936koan: “Gerra guztietan, tiroka ez ezik, propagandaren borroka ere egin beharra dago. Karlisten gerrate

Aurretik, aipa ditzagun historia horretako bi protagonista: bertso-jartzaileak eta inprentak.

Bertso-jartzaileez, honela dio Zavalak: “Bertsoen egilea bertsolariren bat iza-

67

68

Antonio Zavalaren hitzetan, hauxe zen bertsopapera: ÂŤBertso sortaren bat eskaintzen digun papera. Baina beti ere paper askatua, soltea. Eta inprentaz argitaratuaÂť.

69

ten zen. Xenpelar, Txirrita, Pello Errota, Lexo, Altzoko Imaz, Donostiako Fermin Imaz, Mendaro Txirristaka, Iturzaeta eta abar eta abar bertsojartzaile ugariak izan ziren”. Abar horien baitan kokatzen ditu, beste lan batzuetan, batik bat Bilintx eta Pello Mari Otaño. Bertso-jartzaileak, beraz, bertsolariak izaten ziren, bat-batean bertsotan egiten zutenak; eta horietan, handienak.

Bertsopaperetako gaiak ere aipatzen ditu: erlijio-gaiak –fedeko egiak, herriko misioak, Gabon-kantak, santuen bizitzak…–, apustuak –estropadak, aizkora, sega, harri-jasotzea, pilota…

–, lana –nekazaritza, artzaintza, arrantza, fabriketako langintza…–, amodiozkoak –”Neskak mutilari despedida ematen zionean, honek bertso ederrik jarriko zion. Senar-emazteenak ere badira; mutilzahar eta neskazaharrenak ere bai”–, soldaduska, gerra…

Zerrenda luze honek ere merezi du iruzkin bat. Bat-bateko bertsogintzan ere ukituko zituzten gai horiek, baina hori: ukitu, zeharbidez edo bide batez.

Bertsopaperek, berriz, gai horiek lantzea eta sakontzea ekarri zuten; edo, bestela esanda, bat-bateko bertsoen errepertorioa zabaltzea eta aberastea.

Arg: Indalecio Ojanguren (Gipuzkoa Kultura).

Inprentez, berriz: “Nere iritzirako, bertsopaperik gehien argitaratu duten herriak hiru hauek dira: Donostia, Tolosa eta Errenteria”. Baina gehiago ere aipatzen ditu. Gipuzkoakoak: Bergara, Azpeitia, Irun, Eibar eta Zarautz.

Bizkaikoak: Durango eta Gernika, baina baita Portugalete ere; Nafarroan: Iruñea. Eta, itsasoz bestaldean, Buenos Aires. Beraz, bat-bateko bertsogintza iristen ez zen lekuetara ere iritsi ziren bertsopaperak. Errepertorioa ez ezik, “plaza” ere ugaldu eta zabaldu zuten.

Baina lehengo bertsopaper haiei ere iritsi zitzaien heriotza. Oso ahul sumatu

Arg: Sendoa Bilduma.

70

“Orain hogei bat urte” 1980an idatzia da. Baina gehiago zehatz genezake.

Zavalak berak argitaratu zuen, 1984an, Sebastian Salaberriaren Nere soroko emaitzak, eta liburu honetan daude jasoak Salaberriak 1964ko irailaren 27an Iturriotzen (Aian) jokatutako sega-apustuari jarritako bertsoak; Donostiako Gráficas Izarran inprimatutako bertsopaperekoak dira.

Azkenekoak ote? Hala balitz, 1964. urtean ipini beharko genuke lehengo bertsopaperen heriotza-data.

••• Beraz, horrez guztiaz ari gara, lehengo bertsopaperez ari garenean. Baina

ditugu 1936-1939ko gerratean. Ondoren, susperraldi bat izan zuten, mordoxka bat ere atera zen, baina giroak ez zien askorik lagundu. “Gerra etorri artean, bertsopaperak indarrean jarraitu zuen. Gerraondoan ere bertsopapera inprentatzen eta kaleratzen zen berriz ere…

Baina giroa ez zen lehengoa.

Zentsura, alde batetik. Bestetik, hemengo gerraren ondoren, kanpokoa. Gosea ere bai…

Eta, pixkanaka, gainbehera hasi zen bertsopapera… Heriotza orain hogei bat urte gertatu zitzaiola esan genezake”.

Zepai Saria 1975 (Arg: Jexux Azurmendi).

72

Zerain, 1992 (Arg: Juantxo EgaĂąa).

73

bertsopaperak, azken batean, partiturak besterik ez dira. Euskarria. Abiapuntua.

Eta ekintzetan gauzatzen dira.

Agian, bertsopaperek gerra karlistetan izandako arrakasta dugu horren adibiderik argiena. Haiek ateratzen zituztenak ez ziren bertsotan soilik ari.

Gerran ari ziren, bertsoen bidez: benetako gerran, propaganda egiten.

Bertsoak irakurri eta buruz ikasten zituztenak ere gerran ari ziren‌ Baita bertso haiei erantzunez bertso berriak egin, inprentan atera eta gizartean zabaltzen zituztenak ere. Gerran, bertsoak arma zituztela.

Adibide horrek gaurkoa ez bezalako gizarte batera garamatza eta, gizarte horretan, gaur ez duten dimentsio batean sumatzen ditugu bertsopaperak: indar betean, funtzio sozial handia betetzen. Gaur, harrigarria egiten zaigu hori dena.

Beste adibide argigarria Zavalaren Juan Maria Zubizarreta bertsolaria liburuan dator. Azpeitian, 1900. urtean, Jose Tejeria urkatu zuten, zazpi urte lehenago aita hiltzeagatik. Orduko egunkarien arabera, 6.000 lagun bildu ziren heriotza ikustera. Tartean zen Zubizarreta bertsolaria. Honek “gero, bertsoak jarri eta inprimarazi zituen. Eta, Azpeitiko hurrengo azoka-egunean, hara joan zen, bertsopaper pila harturik eta hogei bat urteko bere seme Rikardo eta hamabi bat urteko seme Antonio lagun zituela.

Eta Azpeitian, kantoi batetik-edo, hirurak batera bertso kantari hasi ziren.

Aitak baxu-ahotsa egiten zuen; Rikardok, tenor-ahotsa; eta Antoniok, tiple-ahotsa. Jendea, berriz, bertso-

74

paperak arrapastaka erosten hasi zen.

Sei mila paper eramanak omen zituen Zubizarretak, eta bat ere gabe bueltatu omen zen etxera. Txakur handi banan saltzen omen ziren. Geroztik ere makina bat aldiz argitaratu izan dira bertso horiek�. Gaurko zenbait kantautorek pozik hartuko luke halako estimazioa bere kantuentzat.

Bertso-paperak hitzaldian, berriz, hauxe dio Zavalak: “Saltzeko denboran, saltzailea kale-kantoi batean jarri eta kantari hasten zen. Eztarri oneko gizona behar zuen, beraz. Feriak eta merkatuak, festak eta erromeriak iza-

Bertsopaperak bildu. Han eta hemengo ateak jo, inprentaz inprenta ibili…

Askotan, originalak eskuratu ondoren, kopiatu eta jabeei itzuli. Horrela osatu zuen bilduma handia.

ten ziren egokierarik onenak. Jende asko bilduko zen tokia eta eguna, alegia. Entzule mordoa inguratuko zitzaion saltzaileari. Batzuek berehala erosiko zuten. Beste batzuk, irakurtzen jakin ez eta paperak haientzat balio ez zuelako, edota dirurik ez eta pagatu ezin zutelako, han egoten ziren, memoria erne, saltzailearen kantuari adi-adi, sail guztia buruz ikasi artean. Ondoren, etxerakoan, asto gainean edo gurdi gainean bazihoazen behintzat, erositako paperaren bertsoak kantatuz egingo zuten bidea. Etxera ordurako buruz ikasi ere bai bertso guztiak edo gehienak. Iritsitakoan, bateon bat izango zuten bertso eske”.

Bertsopaperak aztertu banan-banan.

Egilearen izenik gabekoak, ahal izanez gero, identifikatu. Bakoitza bere testuinguruan kokatu. Eta, ondoren, sailkatu. Xehe-xehe kontatzen du, adibidez, Karlisten bigarren gerrateko bertsoak liburuaren hitzaurrean: “Bertso-sail hauek handik eta hemendik eskuratzean poz handia hartzen genuela esan beharrik ez dago. Bakoitza gure historiaren dokumentu bana baita. Karpeta batean sartzen genuen, baina hau gero eta lodiagoa. Bertso pila bat alegia, batere ordenarik gabe. Horregatik, lanik handiena eman diguna zera izan da: bertso-sail hauek historia aldetik argitzea eta oinarritzea. Bertsoek ez baitute inolako argibiderik ematen: ez noizkoak diren, ez aitatzen dituzten borrokaldiak zer izan ziren, ez gainontzeko politikapasadizoak nola gertatu ziren, ez izendatzen diren pertsonak nor genituen, eta abar eta abar. Esan bezala, bertso pila baldar bat genuen aurrean. Hori dena itxuratzea izan da, beraz, zereginik gogorrena. Baita denborarik gehiena kendu diguna ere. Horretarako, historia-liburuak ederki aztertu behar izan ditugu, bertso-sail bakoitzari adierazpen bana erantsi arte.

Segidan, Uztapideren testigantza dakar: “Bertsotarako gure afizioa horiexetatik (bertso-saltzaileetatik) izan zen. Aitak feriara joanda ekarriko zituen paperak eta guri ematen zizkigun. Eta guk hartu eta bai ikasi ere agudo. Ez zen bakerik izaten dena ikasi arte”.

Harrigarriak egiten zaizkigu testigantza horiek. Agerian uzten dute nolako aldea dagoen orduko eta gaurko gizartearen artean. Baita orduko eta gaurko bertsopaperen arteko funtsezko aldea ere. Gordin esanda: lehengoek egin egiten zuten; oraingo bertsopaperek apenas.

Lehengo bertsopaperen altxorra

Egiteko astuna izan da guretzat: garai batean rompecabezas esaten zena, eta gaur egunean puzzle deitzen zaiona. (…)

Gaur egun, eskueran dugu lehengo bertsopaperen altxorra, Antonio Zavalari esker. Hark bildu zituen, hark aztertu, argitaratu, eta ustiatu, eta hark eman dohaintzan Gipuzkoako Aldundiari.

Garai hartako jendeak, gertaeren berri ondo zekienez gero, holako lagun-

75

tzaren beharrik ez zuen. Guk bai, ordea, bertsoak ezin ulertuan gelditu nahi ez badugu.

Beste mesede handia egin dio bilduma honi hori egiteak: bertso-sailak denboraren arabera sailkatu ahal izatea. Kronologiari begiratuz, bata

76

bestearen atzetik gertatu ziren ordenan jartzea, alegia�.

Bertsopaperak argitaratu. Lehengo bertsopaper asko eta asko 84 obratan plazaratu zituen Zavalak. Horietako gehienak –guztira, 58– bertsolariak ardatz hartuta, lehen aipatutako Juan Ma-

ria Zubizarreta bertsolaria bezala; gainerako 26ak gaika antolatuta, Karlisten bigarren gerrateko bertsoak bezala.

Baina bada oraindik tolosarrak argitara eman gabeko bertsopaper zaharrik.

Bertsopaperak ustiatu. Zavala, bertsopaperak bertsolarika eta gaika argitaratzean, ez zen bertsoak eskaintzera mugatu. Bertsolari bakoitzaren biografia ere eman zuen – ehun bat bertsolarirena, guztira– eta baita dena delako gai edo gertaera bakoitzaren testuingurua ere. Are gehiago, Bosquejo de historia del plazaratu zuen bersolarismo 1964an, bertsolaritzaren historia ezagutzeko funtsezko obra. Eta, gainera, Euskaltzaindiaren baitan, batbateko bertsolaritza indartzeari eta bertsopaperak berpizteari ere ekin zion.

Bertsopaperak dohaintzan eman Gipuzkoako Aldundiari.

Zavalak, azkenik, 2005ean, Gipuzkoako Foru Aldundiari eman zion dohaintzan bere funts osoa. Gaur Donostian dago, Koldo Mitxelena Kulturunean; eta baita www.kmliburutegia.net webgunean ere ikusgai.

Asko landu eta ustiatu zuen tolosarrak lehengo bertsopaperen altxorra. Baina oraindik ere badago zeregina. Horren adibide da, esaterako, Luzia Alberro Goikoetxeak egindako doktore-tesi bikaina: Bertsolarien ahoz: Modernizazio prozesua eta identitate bideak Gipuzkoan, 1830-1936.

2.

Bertsopaperak, gaur Ezagunak ditugu gaurko bertsopaperak. Nekez ohartzen gara, ordea, zer alde dagoen ahozko kulturatik gaurko kultura idatzira. Alde horrek esplikatzen du, batik bat, zer-nolako zailtasunak dituen gaurko bertsopaperak bizirauteko. Baina oraindik ere aurki lezake lekua, ahozkotasuna bizirik dagoen neurrian, gaurko teknologien eta komunikabideen eskutik.

Ez da lehengo ahozkotasun hura, baina oraindik bada –erdi-ahozkotasuna ere deitu diote–.

78

79

sortu zen eta berehala egin zien bertsoei leku. Gero etorri ziren Euskalzale, Ibaizabal, Baserritarra, Eskualduna, Gure Herria… Aipamen berezia zor zaio Bertsolariya astekariari; urtebetez plazaratu zen Errenterian, 1931n eta 1932an.

Aldizkari horietako bertsoek, pixkana-pixkana eta oharkabean, bertsopaperen lekua hartuz joan ziren; eta, lekua ez ezik, lekukoa ere bai, neurri batean. Eta hala, 1964tik aurrera, azken bertsopapera argitaratu ondoren, aldizkarietako bertsoak izango dira lehengo bertsopaperen jarraitzaile.

Urratua aurkitu zuten bidea, eta hari jarraitu zioten.

Baina funtsezko aldea dago lehengo bertsopaper haien eta aldizkarietako hauen artean. Itxuraz oso antzekoak dira. Biek eskaintzen dute bertso sorta eta biak argitaratzen dira inprentaz. Haiek paper solteak zirela; eta hauek aldizkari baten barruan argitaratzen direla. Baina zer-nolako arrakala dagoen tartean!

Bigarren belaunaldiko bertsopapera Azken bertsopapera 1964an aterako zen. Baina oraindik ere bertsopaperak deitzen diegu gaurko bertso jarriei. Komeni da gauzak argitzea.

Haiek kantatuz saltzen ziren, kantatuz ikasten zituen jendeak, kantatuz zabaltzen zituen… Hauek isilik saltzen dira, isilik irakurtzen ditu jendeak, eta kantatuz irakurtzen dituenak ere ez ditu buruz ikasten. Haiek partitura biziak ziren; hauek partitura hilak. Haiek bazuten egitekoa; egin egiten zuten: borroka, eraso, salatu, goraipatu, festa jarri…, dena delakoa.

Hauek apenas duten egitekorik; hauei balio estetikoa aitortuko zaie, baina hortik aurrera ezer

Antonio Zavalak dioenez: “Bertsoak (…) jendearen gogoa beste gordelekurik ez zuen hasiera batean.

Ondoren, paperetara pasatu zen.

Baina ez zen hor gelditu. Hurrengo pausoa aldizkarietara egin zuen”.

Bigarren belaunaldiko bertsopaperak dira.

Aldizkarietarako urrats hori XIX. mendearen azken aldera egin zuten. Euskal Erria aldizkaria 1880an

80

Bertsopaper-sariketak

gutxi. Haiek gizartea zuten plaza; hauek etxeko zuloetan isilik daude.

Azken gerraondoan, gainbehera zihoan bat-bateko bertsoa ere. Baina honek bere burua altxatu du. Horretan, zerikusi handia izan zuen Euskaltzaindiak, Antonio Zavala tarteko zela.

Bertsolari-txapelketak baliatu zituen, 1960an hasita. Beste horrenbeste egiten saiatu zen bertsopaperekin ere, 1962an hasita. Orduan sortu zuen Euskaltzaindiak Xenpelar saria.

Eta arrakastatxoa ere izan zuen.

Gizartea eta gizarteko giroaren aldaketak eragin du bertsopaperen aldaketa. Lehen, ahozko gizartean bizi zen herria; eta gizarte horretan bere lekua zuen bertsopaperak. Ondoren, idatzizko kulturan, mututuz joan da.

Izen bera ematen diegu lehengo bertsopaperei eta oraingoei. Baina ez dute izate bera. Haiek bizirik zeuden.

Hauek nekez.

Bide batez, azalpen txiki bat. Inprentan ateratako paper solteak aurkeztu ziren lehen Xenpelar sarira.

Gero, aldizkarietan ateratakoek hartu zuten haien lekua.

Dena den, Zavalak berak berehala igarri zion bertsopaperak ez zuela bat-bateko bertsoak izandako susperraldirik izango.

Xenpelar sariak 1978a arte iraun zuen. Eta gero urte batean ere – 1984an– antolatu zen berriro, eta 114 bertso sorta aurkeztu ziren, 77 bertso-jartzaileren lanak. Baina ez zuen jarraipenik izan.

Gaur, bizirik daude beste bertsopaper-sariketa batzuk; esaterako, Basarri saria (Zarautzen), Zapirain anaiak bertsopaper-lehiaketa (Errenterian), Lazkao-Txiki bertsopaperlehiaketa (Ordizian). Baina, ahaleginak ahalegin, ia-ia partitura mutu izaten segitzen dute bertsopaperek.

Sariak banatzerakoan, banatzen dira bertsoak paper soltetan, irabazleak kantatzen ditu bertsoak, baina bertso jarriek apenas gainditzen duten esparru hori. Ez da erraza.

81

82

83

Baina badira salbuespenak. Horietako bat gertutik bizi izan nuen. Loiola’ 91 batzordeak bertsopaper-lehiaketa bat deitu zuen, San Ignazio jaio zeneko bosgarren mendeurrena zela eta. Sari ematea 1991ko apirilaren azkenean izan zen, Azpeitian, Zelaitxo zineman. Asko zaindutako saioa. Besteak beste, muntaia berezi bat eratu zuten Manolo Gomezek eta Xabier Unanuek, bertso, irudi eta musika: ardatza, Ai, ene Jainko 40 bertsoak; kantuan, Iñaki Murua, Sebastian Lizaso, Andoni Egaña eta Xabier Euzkitze; abesbatza, Jose Luis Franzesenaren zuzendaritzapean; errezitatzaile, Koldo Bereziartua… Ekitaldi bikaina izan zen. EITBk grabatu eta bi aldiz eman zuen gutxienez.

Nola plazaratu saritutako bertsoak.

Hortxe dute bertsopaper-sariketen antolatzaileek erronketako bat. Ondotxo dakite. Eta zaindu ere zaintzen dute, ahal duten neurrian. Dena ez dago beren esku, ordea.

Baina bada asmatu duenik, bertsopaper-sariketaz harago, beste bide bat urratzen.

Kantautoreak: Xabier Lete Itzul gaitezen berriro 1960 eta 1970eko hamarkadetara. Hura izan zen kantautoreen urrezko garaia, bai Hego Amerikan, bai Europako hegoaldean, eta baita Euskal Herrian ere.

Ordukoa da Ez Dok Amairu taldea.

Lan honen ikuspegitik, kantautore bat bereizi beharrean gaude: Xabier Lete. Hura bereizi eta haren kantautore-lana baloratu.

84

Arg: Javier Garayalde (Wikipedia).

Ustekabean harrapatu gintuen gazte asko, Txirritaren bertsoak kantatzen hasi zenean, Antton Valverderekin batera: Fueroak kendu zituenari, Kubako Gerrarenak, Goizuetako mixiyua, Nagusiya ta maizterra… Indar handia hartzen zuten kantari gazte haien ahotan bertso zahar haiek. Bazirudien haien ahoz ari zela Txirrita bere bertsoak kantatzen. Kantautoreen ahoz bertsolari bat kantuan. Bertso haietako batzuk lehen belaunaldiko bertsopaperetakoak ziren, bertsopaperetan soilik argitaratuak; beste batzuk, bigarren belaunaldikoak.

Baina bada besterik. Xabier Letek kanta batzuk bertso-moldean egin zituen. Ez dira gutxi: Lore gorrien balada, Maiteaz galdezka, Langile baten seme, Gizon arruntaren koplak, Teologia, ideologia, Haizea dator ifarraldetik, Gauaren ordezko eguna, Ez nau izutzen negu hurbilak, Maitasunez hil, Nafarroako azken erreginak Donapaleun…

baizik. Eta ahapaldien barruko perpausen ordenamendua ere oso prezisua da, azken esaldiaren eta esanahiaren zerbitzura jarria dagoena, alegia. Nik ez dakit bertsolarien influentzia horrek on ala kalte egin didan abestien hitzak ontzerakoan, baina eragin hori, molde estilistiko bezala, hor izan dudala beti, hori garbi daukat”.

Kanta horiek, aldeak alde, bertsopaperetakoen ondorengo dira. Badute haien antza. Baina ez antza soilik.

Sustraiak bertsolaritzan dituzte, eta arima ere bertsoena dute, Xabierrek berak dioenez: “Ni ez nintzen hitz neurtuetara poeta sotilak irakurriz iritsi, bertsolariak entzunez baizik, gaztetxoa nintzenetik; poesiak eta beste literaturak gerora etorri ziren.

Eta bertsolaritzak, zerbait baldin badu, esaldien eta metaforen indar zehatza da. Bertsolariek ez dute hizkera lanbrotsu eta hermetikoa erabiltzen, ulergarria eta ahalik borobilena litzatekeen iruditeria

Emaitza aurrean dugu: bertso berriak gaurko hizkeran jarriak eta gaurko moldean eta plazan kantatuak; edo, bestela esanda, lehengo bertsopaper zahar berpiztua, bertsopaperaren hirugarren belaunaldia.•

TXERRiKiEN BANATZAiLE ETA EKOiZLEA

ENPRESEN ZENTRUA. Ama Kandida 21 307. moduloa, ANDOAIN

943 592 923 / www.ormaki.eus

85

Horra hor, Xabier Leteren kanta horietan, bertso berriak gaurko hizkeran jarriak, eta gaurko moldean eta plazan kantatuak: lehengo bertsopaper zaharra berpiztuta, bertsopaperaren hirugarren belaunaldia.

86

Sebastian Salaberria.

Luzia Alberro.

87

ANTZERKIA

ERIK ETA WIN Itzaletik argira!

TESTUA: UNAI MUÑOA ARGAZKIAK: BUHAMEAK TALDEA

88

Ander Lizarralde (bertsolaria), Unai MuĂąoa (bertsolaria), Aitor Atxega (musikaria) eta Imanol Kamio (musikaria) gara Buhameak taldeko kideak. 2013an sortu genuen lehendabiziko emanaldia eta Ez gara Palestinaz ari! jarri genion izena.

Ikuskizun hura izan zen Buhameak taldearen abiapuntua eta orduko esperientzia errepikatu nahian ekin genion ikuskizun berriari: Erik eta Win. Azken hau ez da lehenengoaren jarraipena, nahiz eta bi emanaldien artean osagai asko errepikatzen diren. Sakonera ezberdina dute eta Ez gara Palestinaz ari! ikusi gabe, primeran ulertu eta gozatu liteke Erik eta Win. Azken lan honi, bosgarren kide bat gehitu zaio, lehen aldiz zuzendari artistiko bat eduki baitugu, Asier Sota.

89

90

B

I EMANALDIEN ANTZEKOTASUNEI BEGIRA JA RRITA, BIEK DUTE HELBURU ETA OINARRI FILO SOFIKO BERA. Pertsonaren eta bizitzaren gaineko gogoetak eta esperientzia pertsonalaren biluzte emozionala daude guztiaren atzean eta, garrantzitsuena, inor hatzarekin seinalatu gabe. Oinarriak bi bertsolarion esperientzia pertsonala eta ibilbide terapeutiko baten emaitza dira.

Gure bizitza intimoaz hitz egiten dugu, normalean ezkutuan geratzen diren minak esplizitatzen ditugu, publikoki onartzen ez ditugun ezaugarriak bistaratzen ditugu… bizitzaren oihanean mugitzeko eraiki dugun pertsona edo pertsonaia karakterizatzen dugu, nolabait esateko. Karikaturaren formulak gure buruari umorez begiratzeko aukera ematen digu eta, ikuskizun honek, gure mezua zabaltzeko aukera emateaz gain, terapia egiten jarraitzeko bidea ere ematen digu, gure buruari barre egiten ikastea eta epaiaren beldurra galtzea, askatasunaren bi zutabe garrantzitsu baitira.

Lehenengo emanaldian, protagonista bakoitzaren bizipen pertsonalak kontatzen genituen: ume garaietako abandonu sentipenak, gurasoengandik jasotako herentzia emozionalak, nor izateko beldurrak, egoeraren protagonismo beharrak, altuan esaten ez ditugun burutapenak, gizontasun ereduen mugak… erabateko biluztea izan zen, baina oso aberasgarria. Estreinaldiaren aurretik, publikoak

91

92

93

94

epaituko ote gintuen beldur ginen, gure mezua ulertuko ez ote zen beldur, azken batean, nor garen eta nondik gatozen karetarik gabe erakusteko izua sentitzen genuen. Pentsa, estreinaldia baino ordu eta erdi lehenago negar batean geundela kamerinoetan, inoiz baino urduriago. Ez zen horrelakorik gertatu ordea, gure helburu guztiak bete ziren eta publikoak ispilu moduan hartu zuen, bere buruari begiratzeko aitzakia bezala.

Zazpi urte igaro dira esperientzia hartatik eta, berriro ere zer esana geneukala sentitu dugunean, plazaratu dugu Erik eta Win, oraingo honetan, harreman intimoez aritzeko. Ander Lizarralde eta biok gara protagonistak, zehatzago esanda, gure arteko harremana.

Urteetan zehar gure harremanaren bilakaera nola gertatu den kontatzen dugu, baina kontzientzia eta umiltasun ariketa bat egin ondoren, ez baita erraza normalean oharkabean eta kontrolik gabe egiten ditugunak ikustea, onartzea eta eraldatzen saiatzea. Zergatik eta zertarako batzen garen besteekin, nola kokatzen garen harremanetan, nola konpetitzen dugun, zer irabazten eta galtzen dugun, zein lotura emozional ditugun, gizonkeriatik gizontasunera zenbat bide geratzen zaigun, botere harremanak nola gauzatzen diren‌ Azken batean, harremanen tripetan arakatzen dugu eta gure esperientzia pertsonaletik abiatuta, unibertsalak iruditzen zaizkigun gakoak azaltzen ditugu. Berriro

95

ere, gure saiakera inor epaitu eta seinalatu gabe aritzea izan da, ikus-entzuleak gure ispiluan islatu daitezen eta euren harremanen gainean hausnartu dezaten, bakoitzak nahi eta ahal duen neurrian.

Gizaki sozialak garenez, komunitatera egokitzea ezinbestekoa da guztiontzat eta psikologiak zehazten duen moduan, umetan barneratzen ditugu izaeraren zutabe nagusiak. Bi mundu ezberdin eraikitzen ditugu; besteen aurrean erakutsi nahi duguna eta besteen begietara ezkutatzen duguna, argia eta itzala. Hau horrela onartuta, zeintzuk dira besteekin lotzera garamatzaten gako edo indarrak? Agerikoak direnak bihurtzen dira sinbiosiaren ustezko

96

arrazoi, baina ez ote dira erakusten ez ditugun premiak eragiten ari? Gure hutsuneak bete eta minak goxatuko dizkiguten pertsonak topatzen ote ditugu lagun, bikote edo bizitza honetarako bidaide bezala? Horiek dira Erik eta Win erantzuten saiatzen diren galderak, besteak beste. Horrekin batera, gizontasun eredua da beste gai garrantzitsu bat. Gizon eredu ezberdinak dira Erik eta Win, bai euren arteko harremana aztertzerakoan, bai eta emakumeekin erlazionatzeko duten profilari dagokionez ere, nahiz eta min eta beldur asko berdinak izan. Profil ezberdin horien atzean ezkutatzen den haur izutua bistaratzea izan da helburu nagusia eta horrek, nola bi ereduak berdintzen dituen azaltzea. Kasu honetan, ez dira gizontasun eredu berrien gakoak proposatzen modu esplizitu batean, baina hutsuneak eta eraldatzeko premia bistaratzen dira, sumatzen dugun noraeza azpimarratuz. Ezagutu ginenetik gaur arte egin dugun bidearen argazki bat erakusten dugu eta gure esperientziatik ikasi duguna partekatzen dugu publikoarekin. Beraz, oinarri erreala duen karikatura bat da gure obra, umorean oinarritzen dena, baina aldi berean, sakontasun filosofiko handia duena. Horrekin batera, forma artistiko berezia duten emanaldiak dira Buhameak taldean eskaintzen ditugunak, hainbat diziplina artistiko nahasten baititugu, tartean bertsoa, musika, antzerkia, poesia eta kantua daudelarik, Asier Sota zuzendariak ezin hobeto uztartu eta haritu dituenak.

Erik eta Win ez gara Ander eta Unai bakarrik, Imanol, Aitor eta Asier ere badira, taldeko musikariak eta zuzendaria. Gidoiaren

98

egileak bi bertsolariak garen bezala, Aitor eta Imanol musikaz arduratu dira, obraren osotasunari ekarpenak egitearekin batera.

Bertso munduan eskarmentu handiko musikariak dira, hainbatetan aritu dira bertsolari askorekin elkarlanean. Ondo ezagutzen dituzte bertso doinuak eta bereziki, bertsolariek dituzten dohainak, gabeziak eta premiak bertsoak musikatzerakoan. Oraingo honetan, musikariek ere ekarpen berriak egin nahi izan dituzte, adibidez, doinu berriak sortuz, propio sorta bakoitzari egokitutakoak.

Bertsoak barneratu zituzten eta kontestu jakin baterako doinu berriekin jantzi, sorta bakoitzaren mezua eta esentzia zainduz.

Horrela, ekarpen txiki bat egin nahi izan diote bertso munduari eta, horretaz gain, ikuskizunari osotasun bat ematen ahalegindu dira.

Bereak ez diren musika estiloekin ere esperimentatu dute. Kasu honetan, LĂĄgrimas negras son kubatar ezaguna eta buleria bat bertsionatu dituzte, ekarpena borobiltzeko.

Laburbilduz, antzerkiaren karikaturak umorea aportatzen dio ikuskizunari, obraren osotasuna josteaz gain. Bertso musikatuek aldiz, alde filosofikoago bat erakusten dute, bestelako sakontasun maila batean, mezua kokatzen dute, sakonean dagoen mezua. Lizarralde eta biak bertso mundutik gatoz eta bertsoa da lehenesten dugun osagaietako bat. Bost sorta abesten ditugu, gure hausnarketak, emozioak eta intimitateak partekatzeko bide naturala bertsoa delako. Esate baterako, gutako bakoitzak emakumeekiko harremanetan bizitakoak zein ikasitakoak kontatzen ditugu:

99

“Gaur ez banaute maite zenbat penitentzi egingo ote ditudan bihar edo etzi maite ditzazun nire azal ta esentzi lortzen zaitudanean ez nazazun ahantzi nik utziko zaitut zuk ez nazazun utzi” Txanponaren bi aurpegiak erakusten ditugu, argia eta itzala: “Ni ez naiz dena irri eta maitasuna ni ez naiz lehengo gizon ahalguztiduna norbera ez da soilik erakusten duna denok ez al daukagu alderdi iluna baztertu ez gaitzaten gordeta duguna” Edo elkarri konfesioak egiten dizkiogu: “Bat egin dugu zuk eta nik bi garela ohartzeko zugan bilatzen dudana nire baitan topatzeko”

100

Guzti hori estetika zaindu batean borobiltzen da, non osagai guztiek oreka bat lortzen duten obra integratu batean, non kantua, musika, antzerkia, bertsoa eta poesia logika berean uztartzen diren. Ezinbesteko bidaidea izan da Asier Sota lan horretan, berak egin baitu lan hori, osagai guztiek osotasun bat edukitzea lortuz, esentzia eta mezurik galdu gabe. Ekarpen asko egin dizkio Asierrek Erik eta Win emanaldiari, baina batzuk aipatzeko, musikariak inplikatu ditu antzerkian, bertso sortak koreografia jakinekin jantzi ditu, antzezteko hainbat errekurtso eskaini dizkigu, ideiak aportatu ditu, osagai guztiak hartu eta koherentzia artistiko bat eman dio obrari‌ Azken batean, ezinbesteko ekarpena izan da aurreko emanalditik hona, lan profesionalago bat burutzeko eta emanaldiari ahalik eta zuku gehien ateratzeko, behinik behin.

Joan den otsailaren zazpian estreinatu genuen Erik eta Win Lugaritzeko Imanol Larzabal aretoan, eta lerro hauek idazten ari naizen bitartean, Covid 19a dela eta, bertan behera geratu zaizkigu hitzartuta genituen emanaldi asko, baina bi emanaldi egiteko aukera izan genuen, Donostian eta Asteasun. Oso esperientzia aberasgarriak izan ziren biak, berriro ere gure espektatiba baikorrenak bete genituen eta oso pozik geratu ginen ikus-entzuleen partetik jaso genuen feedback-arekin. Oraingo honetan ere, hasieratik jarri genituen helburu guztiak bete izana sentitu dugu eta irrikaz gaude gure mezua herriz herri zabaltzeko, Ez gara Palestinaz ari obrarekin

101

gertatu zen bezala, hura proiektu arrakastatsua izan baitzen, gure ikuspegiaren baitan, behintzat.

Orain, kaleak berreskuratzen hasten garenean, kulturak eta kulturgileok herriarekin bat egiteko aukera berreskuratzen dugunean eta eszenatokietan zita berriak jartzen ditugunean, zeu ere guregana hurbiltzea gustatuko litzaiguke. Ziur gaude, zer pentsatu eramango duzula etxera, barre egingo duzula une askotan eta, zergatik ez, agian malkoren batek ere ihes egingo dizula. Azken batean, gurea bihotzetik bihotzera egina dagoen obra da, emozionala, intimoa, umoretsua, filosofikoa, berezia, zaindua, euskalduna, unibertsala‌ Laburbilduz, ikustea merezi duen ikuskizuna da Erik eta Win, nire uste apalean.•

102

ERREPORTAJEA

JOXPINAXI, NESKATXA PILOTARI EZEZAGUNA TESTUA: IÑAKI ARRIARAN ARGAZKIAK: KUTXATEKA

104

105

E

MAKUMEZKOAK PILOTAN JOLASTEN IKUSTEA, ZORIONEZ, GERO ETA OHIKOAGOA EGITEN ARI ZAIGU. BAINA, URTE ASKO EZ DELA, GUZTIZ ARROďšş TZA ZEN. Zer esanik ez XIX. mendeko Euskal Herrian.

Zorionez, beti dago emakume ausart bat topiko, tradizio, ohitura eta, laburtuz, matxismoa apurtzeko lehen pausoa ematen duena. Halaxe egin zuen Joxpinaxi lazkaotarrak ere.

Andra ezezaguna 1885ean, Lazkaoko pilotalekuan, ordu arte ikusi gabeko pilota partida bat iragarri zuten egunkari guztiek. Emakume batek gizon baten aurka apustu egin zuen, eta pilota partida jokatu behar zuten.

Kasualitatea izango da, baina partida hura jokatzeko eguna martxoaren 8a izan zen, urte batzuk geroago, beste arrazoi batzuengatik, Emakumeen Nazioarteko Eguna izendatua izango zena.

Pilota partida horren aipua jaso izan da emakumezko pilotarien inguruan egin diren azterketetan, baina inon gutxi eman da jakitera jokalari haren identitatea. Pilotari hura, Josefa Ignacia Albisu Aranburu zen, Joxpinaxi ezizenez ezaguna, eta Lazkaon (Gipuzkoa) 1859ko martxoaren 19an jaioa.

Albisuren bizitzaren inguruko datu gutxi ezagutzen dira. Ezkongabea zela dakigu, eta gaztetan tifus gaitza izan zuela. Gaixotasun haren ondorioz, hortzak eta ilea galtzera iritsi zen.

Aitaren behia Lazkaoko pilotalekuan Joxpinaxiren aurkaria izan zena 28 urteko gizonezko bat zela baino ez dakigu. Mutila edozein zela ere, badirudi, Joxpinaxiren aurkako partidarako bere buruarekin konfiantza gutxi zuela. Gizonak pilota partida goizez jokatu nahi zuen, ikusle gutxiago egongo zen esperantzaz; baina Albisuk nahiago zuen arratsaldez jokatu, ikusle askorekin, eta, ondorioz, apustu gehiagorekin.

106

107

Lazkaoko plaza XX. mendearen hasierako irudi batean.

Bi aurkariek urre ontza bat jokatu zutela diote orduko egunkari batzuek, baina ez dirudi benetako datua denik. Beste egunkari batzuen arabera, Albisuren aitak, Jose Joakin Albisu Arresek, behi bat jokatu zuen alabaren alde.

Pilota-partida Partida goizez jokatzea erabaki zen azkenik. Inguruko herri askotako jende andana elkartu zen Lazkaon. Jokoa hasi baino hamar minutu lehenago, Guardia Zibilak eta lauzpabost mikeletek jendez gainezka ziren plaza eta frontoi inguruetan pasabidea ireki behar izan zuten.

Sakearen ondoan, epaileentzako eta udal agintarientzako eserlekua jarri zuten.

Lazkao bor-bor zegoen Joxpinaxiren zain, eta bat-batean agertu zen: jendea txaloka hasi zen eta txapelak airera jaurti zituzten.

108

Plazara lasai sartu zela diote, perkalezko soinekoa eta material bereko txalekoa jantzita, buruan zapi ilun bat zuela eta alpargatak eta galtzerdi zuriak zituela.

Albisu frontoira iristean, aurkariak txakur txiki bat atera omen zuen sakea norena izango zen erabakitzeko. Txanpona airera bota, eta Joxpinaxik, hankaz txanpona jota, jabeari itzuli zion. Ondoren, poltsikotik duro bateko txanpona atera, ikusleei erakutsi eta airera bota zuen.

30 tantotara jokatzekoa zen saioa mutilak hasi zuen. Partidak ez zuen luze iraun, ordea: Albisuk izugarrizko egurra eman zion, sotamanoz, biparetaz‌ nahi bezala tantoak eginez. 11-30 amaitu zen lehia.

Frantziarren aurka Goizean emandako egurrarekin nahikoa ez, eta Joxpinaxik, arratsaldean, Lazkaon, beste pilota ikuskizun bat eman zuen beste mutil baten kontra.

Gizonezko hau nor zen zehazki jakiterik izan ez badugu ere, dakiguna da, garai hartan, Paristik etorritako organo-konpontzaile batzuk egon zirela inguru horietan. XIX. mende amaiera organo erromantikoen goraldiaren garaia izan zen, eta,

Felipe Gorriti organojole tolosarrak sustatuta, Tolosako Santa Maria parrokian organo berria inauguratu zen 1885eko apirilaren 12an.

Organogileak Stoltz Frères etxeko langileak ziren, eta bazter hauetan lanean ibili zirenak Edouard Stoltz eta Fernand Prince gazteak izan ziren.

Tolosako organoa egiteaz gain, inguruko herri askotan izan ziren organoak konpontzen. Litekeena da, beraz, komentuen eta elizaren artean lau organo zituen Lazkaon ere lanean egon izana, edo partidaren berri izan eta hura ikustera Lazkaora joan izana.

Arratsaldeko partida ere Albisuk irabazi zuen, eta, hori gutxi balitz, hurrengo egunerako, martxoaren 9rako, beste frantziar baten aurka apustu egin zuen; oraingoan, Tolosako frontoian.

Aitzindari Joxpinaxiren fama Gipuzkoako mugetatik kanpo ere zabaldu zen, eta, 1885eko maiatzaren 25ean, inauguratu berria zen Abandoko frontoian partida jokatu zuen. Pilotaleku hark 5.500 ikuslerentzako edukiera zuen.

Ordu arte pilota-zaletasuna izan bai, baina jendaurrean jolastu ez zuten beste emakume batzuei atea ireki zien Albisuren agerpenak.

Emakumezkoen pilota-munduan aitzindaria izan zen. Haren ondotik, beste emakumezko batzuk ere hasi ziren pilotan jendaurrean apustuak egin eta jokatzen. Esaterako, Tolosan jokatu behar zen partida ba-

110

1896an, berriz, El Pelotari aldizkariak bi emakumeren arteko pilota partida baten berri eman zuen: “Abandoko pilotalekuan, igandean, bi neskatxa abandotar ederrek pilota partida bat jokatu zuten‌â€?.

Eta, 1897an, egunkariek emakume pilotarien ikuskizunen berri eman zuten Valentziako Jai-Alai eta Bartzelonako Condal pilotalekuetan izandako partidekin.

111

Albisu, zahartuta, erraketistek egindako omenaldiaren egunean.

ten irabazlearen aurka Idiazabalgo beste emakume pilotari batek apustu egin zuen. Zoritxarrez, ez dakigu partida hartan nor izan zen garaile eta Idiazabalgoak partidarik jokatu ote zuen azkenean.

112

113

114

Joxpinaxi pelotari, R. Gorrotxategiren margolana.

Iritziak Kirol kronika guztiek jaso zuten Lazkaoko partidaren berri. Denek Albisuk pilotarako zuen abilezia goraipatzen zuten, Eibarko Txikito txiki utziko zuela denborarekin, jokalari adoretsua zela, pilotari bikaina zela eta antzerako hitz loriatsuak erabili zituzten.

Kirol munduan ez ezik, pentsamendu eta politika mailako astindua ere ekarri zuen Lazkaon jokatutako partidak. Ez denak aldekoak.

Nabarmentzekoa da El Guadalete Andaluziako egunkarian argitaratu zen ยกMujeres! izeneko artikulua, N.B. inizialez sinatua. Emakumeek ahalduntzera jo zutela esan zuen (kontzeptua ez da berria, eta, bai, hitz horixe erabiliz dio), eta, beldurtuta, badaezpada, galtzerdiak josten eta arropa zuritzen ikasten hasia zela. Hamaika ikusteko jaioak garela, eta, emakume ehiztari, erretzaile, bibotedun, torero

DURANGOKO UDALA BERTSOLARITZA HAUSPOTZEN www.durango.eus www.durango-euskaraz.eus

eta politikarien ondoren, azken nobedadea zen emakume pilotari baten agerpena salatzen zuen.

Direnak eta ez direnak esan ondoren, artikuluaren amaieran, emakumezkoen artean pilota-jokoa modan jarriko zela iragarri eta “emakumezkoen inbasioak� gelditzeko dei egin zuen.

Bertsoak Nola ez, Andaluziaraino joan gabe, kronika eta iritzi artikuluez harago, Joxpinaxiri bertsoak jarri zizkionik ere izan zen gurean.

Ramos Azkarate izan zen Lazkauko Pelotari Neskatx bati jarriak edo, ezagunagoa den bezala, Lazkauko Plazan izeneko bertso sorta idatzi zuena.

Bertso sorta hori lehenago idatzi bazen ere, 1931ko azaroaren 8ko Bertsolariya aldizkariaren 8. zenbakian argitaratu zuten. Akaso ez ziren izan ospe handia lortu zuten bertsoak, aldizkari berean kaleratu ziren Markesaren Alabaren bertsoak adinakoa ez, behintzat.

Aristokrata edo pilotariaren artean, herriak lehenengoaren alde egin zuela dirudi.

Azkaratek Lazkaokoaren pilota partidaren berri entzun bakarrik ez, jokatzen ikusi izana ere oso litekeena da. Gainera, bere biografian, Tolosan zeuden Frantziako organo-konpontzaileak, Albisuren ustezko aurkariak, ezagutu zituela eta horiekin izandako komeriak ere kontatzen dira.

Azken urteak Pilota utzi ondorengo Albisuren bizimoduari buruz ez dago daturik.

1931ko azaroan, Joxpinaxi Donostiako erruki-etxean hartu zuten, Bertsolariya aldizkarian berari eskainitako bertsoak kaleratu ziren hilabete berean. Hara beste bitxikeria bat!

116

117

1930eko hamarkadan, esku pilotan ez, baina emakume erraketistak asko ugaritu ziren. 1938an, Donostiako Gros auzoko pilotalekuan emakume hauek partidak jokatu zituzten, eta, amaieran, Joxpinaxi Albisu aitzindariari omenaldia eskaini zioten.

Albisu, pilotari aitzindaria, 1950eko otsailaren 4an hil zen Donostian, gehienentzako ahanzturan.•

118

119

RAMOS AZKARATE BERTSOLARIA Ramos Azkarate Otaegi Tolosan jaio zen 1847ko martxoaren 28an, erramu egunez; hargatik izena. Ama, Joakina, Villabonakoa zuen, eta aita, berriz, Meltxor, Legutiokoa. Zapatari lan egiten zuen Azkaratek Tolosako Berdura plazan zuen lokalean, zehazki N.I. izendatuta dagoen arkupean.

Txikia eta herrena zela diote, eta beti bizarra eta txapel handi batekin ibiltzen zela. Isabel Barrena urrestildarrarekin ezkondu zen Azkarate.

Gaztetan liberala izan bazen ere, gero karlista porrokatua bihurtu zen. Halaxe jaso zuen bere aldaketa bertsotan: …ni nere Erregien etsai nintzanian, nebillen Eliza ta Fueroen kaltian.

Bañan ikusirikan zerbait istoriya, ikasi nuben zerbait maitatzen egiya; maitatzen Fueroakin euskaldun erriya, maitatzen euskera ta zure familiya.

Bere figura aztertu dutenek etorri handikoa zela beti diote. Bi antzerki-lan edo komedia ere idatzi zituen: Ijituen kontratuba eta ezkontza eta Beotibar’ko Jazarra.

1893. urtean El Cántabro aldizkari karlistan idazten hasi zen. Aldizkariaren euskarazko atalaren ardura izan zuen, non ehunka bertso eta ipuin idatzi zituen. Bere lanetan, gai nagusia garaiko politika da. 1894an, legeak agintzen zuen bezala, alkateari aurrez erakutsi gabeko bertso batzuk argitaratzeagatik auzipetua izan zen.

Azkeneko urteak Tolosako erruki-etxean egin zituen. Bihotzekoak jota hil zen, 1904ko martxoaren 26an.•

121

ERREPORTAJEA

EUSKAL ZIRI BERTSOAK

/ TESTUA: PATRI URKIZU ARGAZKIAK: PATRI URKIZU ETA HAINBAT ITURRI

122

Hobe da irriaz idaztea negarrez baino, Irri egitea baita gizakiaren berezitasuna.

(Rabelais, Gargantua‌ 1535)

Z

IRI ETA IRRI, IRRI ETA ZIRIKA DEITU ZION PIARRES LAFITTEK MOTA HONETAKO BERTSOEN BILDUMA SAILARI KANTU, KANTA, KHANTORE LIBURUXKA EDERREAN (BAIONA 1967, 167-214).

Irri eta ziri sailean sartu nituen neuk kanta hauen ondoren Ihauteri eta astolasterretakoak eta xikitoak eman nituelarik Lapurdi, Baxanabarre eta Zuberoako Kantak I. Anonimoak (124-182, Donostia 1991) liburu lodikotean. Batzuetan kopla iraingarriak bezala izendatu ohi izan dira ere Literatura Terminoen Hiztegia (Bilbo 2008) entziklopedian Satira hitzaren sarreran aztertzen direnean, burla eta isekarekin lotuz. Isekazkoak deitu zitzaien ere XIV, XV eta XVI mendekoak biltzen dituen Euskal Literaturaren Antologia. Testuak eta argibideak Erdi arotik Errenazimentura (I) (Bilbao 2015) Euskaltzaindiko LIB taldeak burutu lehen liburukian.

Satira berez, bertsotan, hitz lauz, edota hitz-lauz eta bertsotan ageri daitekeen literatur generoa izanik egunorozko errealitate gordina bere alde mugaezinetan agertzea dauka helburu: gizonen akatsak, aberatsen bizioak, gizon eta emakumeen arteko harreman traketsak eta gizarteko beste hainbat eta hainbat arlo kritikagarri. Hauek modu errealistan, hizkera arruntean ematen dira borondate argi batekin, alegia, era kritikoan egunerokotasuna adieraztea.

Bizkaiako Foru Zaharrean (1452) aipatzen dira ere nola baziren andere lotsagabe eta nahasleak hauzoetan, zeinak kantatzen zituzten , coplas y cantares a manera de libelo difamatorio, beraz, iraingarriak ziren koplak, eta debekatu egingo dira ere ehun urte beranduago Errenterian (1568) antzeko bertso eta kantak, batez ere elizatik difuntuaren etxerakoan abesten zirenak, zeren eta aritzen baitziren hiciendo endechas y resucitando humores contra vicios y difuntos. (IruĂąeako Eliza Artxiboa, Aginaga U, 10 zkia, f. 23). Pertsonen eta bizioen aurkako eresiak, alegia, ohiko bertso satirikoak kantatzen..

Hona hemen bildu ditugun adibide batzuek, iturriak adieraziz nondik norakoak irakurleak sakondu nahiko balu aurki ditzan, baten bat oraino gutxi ezaguna eta argitarabea delarik, eta zenbaitetan testu orijinalaren eskuzkriburen faksimilea eta bertso-papera ilustrazio moduan emango dugularik.

123

17. Salvat MONHO, Bardotzen Glub (1791) Salvat Monho (Izturitze 1749 - Bardoze 1821) apaiza, kantiko zenbaiten egilea du, hala nola Iraultza Frantsesak sorrarazitakoen, eta Lafitterentzat pièces fugitives liratekeenen egilea. Monho apaiz errefraktarioetakoa zen, hau da, ideologia antirrepublikanoa zeukana eta 1791ko Apaizgoaren Konstituzio Zibilaren juramentuaren kontrakoa. Bere mihi eta luma zorrotzaren pean, satirarenean, erori ziren Robespierre, Pinet, Mentaberri apaiz errepublikazalea eta beste. Azkainen egon ondoren Bardozera iraganen da 1790. urteko irailean, eta, 1791ko urrian utzi behar izan zion bere plaza Mentaberri, apez zinegileari.

Haserre biziaren suak harturik, honen aurka idatziko ditu bere bertsoak. Hona bederatzi bertso dituen satiratik lehen biak (Piarres Lafitte (ed.) Poèmes basques de Salvat Monho (1749-1821). Présentés, transcrits, traduits et annotés par… Ed. Ikas, Baiona, 1972, 30): Airea: De tout un peu 1.

Bardotzen glub!

Bakearen gostuz badere.

Bardotzen glub Egin nahi dute batzuk!

Zer ari diren balakite, Egin nahi ote lukete Bardotzen glub?

2.

Glub Bardotzen!

Mentaberrik dauku asmatu Glub Bardotzen: Uste dut burutik joan den!

Ez dire perlak xerrientzat, Ez konfiturak astoentzat, Preparatzen!

Apaiz ez zinatzaileen kontrako ilustrazioa (Cl. Horvath, 1791).

124

Mehaine.

18. Jakes LABADIE, Olorongo aphezpiku berriaren arribantzan (1793) Jakes Labadie, Oihanburu deitua, da kuplet hauek, alegia bertso hauek moldatu zituena Olorongo apezpiku izendatu berriaren kontra eta, ondorioz, auzitara joan zena Claire Belsunce eta Satharitsekin batera 1793ko irailaren 19an. Jakes barbera zen eta 49 urte zituen, Claire Belsuncek, 64 eta Satharitse zalduna omen. Hirurak baxenabartarrak ziren, Mehaine herrikoak, eta Labadie galeretara Guyennera kondenatua izan zen. (Ikus. A. Pons-Devier, “Le Tribunel Criminal des Basses Pyrénées et les Répresentants du Peuple”, Revue Historique et archéologique du Béarn et du Pays Basque, 1924, nº 67, 20-31. Registre du Tribunal du district de la Plaine séant à Tardets. Procedure contre Claire Belsunce, Labadie et Satharits. Dossier nº 108).

1.

Ondikotz heldu zarela aphezpiku faltsia, Zer egin duzu kaputxa, fraide arnegatia, Ah, non da, ah, non da Jinkuaren beldurra?

2.

Eskumikia ondotik hor zabiltza fierrik, Arthaldea zureganik urrundia jadanik, Artzaina, artzaina, Barnez otso zarena.

125

3.

Burlatzen zare Elizaz, nola Aitasaindiaz, Uste duzu naski bortxaz jabe gure bihotzaz, Agian, agian, ez orai, ez sekulan.

4.

Badugu gidari asko, on eta zuzenezko, Gutxiena zurepeko beltzarra omen dago, Xumena, xumena, ez dezakezu mana.

5.

Zure beharrik eztugu, ahal zohazke zalhu, Bakea, othoi, iguzu, izanen duzu diru, Herrian, herrian, zerga biltzen denian.

6.

Jainkuak argi zaitzala eta konberti ontsa, Bihur zaite komentura zure baithan sartzera, Nigarrez, nigarrez Zaude han zure krimez.

7.

Eman dautzuten karguko jeus eztuzu balio, Zu berriz ez ikhusteko ihes egin ginio, Adio, adio, Sekulakotz adio. Amen.

19. Beñat MARDO, Barkoxeko gatu-jalen khantoria (1793) Beñat Mardo ( 1793 ) barkoxtarra da, Mardoenea etxaltekoa ziur aski. Louis Dassancek, euskal kantaren kronika egin nahirik ari zitzaigunean, galdera hau egiten zuen: Nor izan zen lehen koplari ezaguna? Eta ematen digun erantzuna hauxe da: Beñat Mardo, barkoxtarra. Baina, zer dakigu Mardoz? Ezer gutxi.

Honek ontzen zituen bertsoez Agosti Xaho atharraztarrak zioen hogei liburutan ez ziratekeela sartuko edozein unetan eta aitzakiarekin ematen zituen saioak jasotzeko estenografo bat han gertatu izan balitz. Horien guztien ezean, bai Sallaberryren kaieretan, bai beste zenbaitetan sakabanaturik edirenik bildu nituen zortzi kanta. Beñat Mardo, Museña, Alexis Arotx, Piarres TopetEtxahun, Dominike Haritxabalet, Mardo-Etxahunen jarraitzailea eta zenbait

126

Arg: Joanes Etxebarria.

artzain anonimo, besteak beste, genituzke Barkoxeko koblakari eskola osatzen zutenak. Umore eta fineziaz jantziak, mihi zorrotz jostalariz hornituak, izpirituz beteak, balirudike mende oso bat bete zuketela Mardo eta Etxahunen koplari garaikideek, Abbadiak Lore Jokoak XIX. mende erdian hasi aitzin. (BeĂąat Mardo, 1793. Aitzina, Baiona 1943, 15-16). Frantsesez eman zuen azken bertsoa medio badakigu 1793an bertsopaper moduan inprimatu zirela, eta lehenetarikoa dugula, beraz.

1.

Ihautiria huilantzen, Maltesak orhitzen, Ase baten egitera dira abiatzen, Salazar harmaturik, ihizera joaiten, Fortuna du egiten.

2.

Paradisen gathia, Oren tristin sorthia, Salazar harmarekin haren hatzemailia, Laur lagunekin, gero, dobatan jalia!

Ai zer apetitia!

3.

Gathia zen marfundi, Zahar eta itxusi, Hamabost urthe huntan jaten zin xixari, Barbalot, suskandera, arrathu, berhilki, Ez zena grent-garri?

4.

Gathia ezarri, Arozteian segretki, Hamabost egunez han herakitazi; Nola beitzen zaharra, trendetzia gati, Gozatzeko hobeki.

5.

Gathu jalik nur diren, Nik ez dit erraiten.

Sants bere emaztiareki… balinbada han ez zen!

Pourtaü gatu-jale dela ez dit entzun ukhen…

Ez, ez dit sinesten!

6.

Cette chanson imprimée Le onze février Mil sept cent quatre vingt treize à tous j’avertirai: Maltesak gathietarik begira-itzatzie: Zonbait koi dirade.

20. Pierre TOPET-ETCHAHUN, Maria solt eta Kastero (1862) Pierre Lhande eta Jean Larrasquetek argitaratu Le Poete Pierre Topet dit Etchahun (1786 -1862) et ses oeuvres (Baiona 1946) liburuan bizitza latz, errari eta tristea eraman zuen bakoxtarrak moldatu 21 kanta satirikoen zerrenda eta testua ematen digute, eta Larrasquetek bere aurkezpen artikuluan dioen bezala, hizkuntzaren kolorea, mintzairaren kaustizitatea, euskal sen benetazkoena

128

Arg: Joanes Etxebarria.

eta fineziaz betetako laborari izpirituaren kontzentratuena ematen digute, non bilatu behar diren bere irautearen arrazoiak herriaren memorian. Hona kanta ezagunenetarikoa, non badirudien astolaster bateko elkarrizketa daukagula: 1.

Maria Solt eta Kastero, Bi amoros zahar bero; Hirur hogei hamarna urthetan hartü die amorio!

Kastero jelostü gero, Maria Solt ezarri kanpo.

2.

Maria Solt dua nigarrez, Izorra dela beldürrez, Barnets-Bordako anderiak kontsolatü dü elhez: Emazte zaharrik oküpü agitzen eztela ez.

3.

Maria Soltek arrapostü: Santa Elisabet badüzü; Saintü zahar bateganik oküpü agitü düzü; Kastero ere bada saintü, hala nizan beldür nüzü. […]

4.

Kastero eztüzü saintü, Sobera bürhauti düzü; Elizalat juan eta taharnan egoiten dütü; Kastero dena gatik saintü, Maria Solt antzü zira zü.

129

Lord Wellington (1769-1852) Thomas Lawrence pintorearen arabera.

21. ANONIMOA, Biba Lor Biolenton (1814) Saran 1993ko apirilaren 12an Euskal Idazleen Biltzarrak antolatuta kantaldi bat eman zen, eta Duela 200 urte‌ Lapurtarren deportazioak‌ titulaturiko liburuxka argitaratu. Hogeita bat kanta jasotzen zituen eta 18ak, EtxamendiLarraldek abestu zutena honakoa da.

Konpreni ahal izateko kontuan hartu behar dugu Lor Biolenton hori Lord Wellington dela (Dublin 1769 - Walmer 1852), frantses gudaloste napoleondarra Espainiatik bidali zuena. Donostia, aliatua zena, erre egin zuen 1813ko abuztuaren 13an, eta Louis XVIII.a (Versailles 1755 - Paris 1824) ezarri zuen Frantziako errege, 1814tik 24ra iraun zuena. Antonio Zavalak bildu zituen eta bi liburuxkatan idatzi Frantziako iraultza eta konbentzioko gerra bertsotan (I) eta Frantsesteko bertsoak (II) (Etor 1989), gerra eta gertakizun horiei buruz apaizek, soldaduek eta herriak osatu bertsoak, izen bitxiak asmatuz, hala nola hilotina, eta Lor Biolenton.

1.

Frantzian errebuelta zenbait da asirik, Ogei eta bost urte ditu konpliturik.

Robespierres eta Fines biek kasaturik, Gero aien ondotik Bonaparte jarri zen nausiturik.

2.

Biba Lor Biolenton gerlari andia, Zuk ere eman diguzu Frantzian bakea, Eta preso ezarri enperadorea.

Biba, biba, biba Luis erregea.

3.

Biba, biba, biba Luis emezortzi, Zure izena oraino etzaigu ahantzi, Zu behar zaitugula zagutu nagusi, guziak onetsi, Napoleonesak oro joan ziren ihesi.

Biba Lor Biolenton‌

130

22. Martin LARRALDE “BORDAXURI”, Galeretan (1815) Martin Larralde (Hazparne 1782 - Rochefort 1821) hazpandarrak aitarekin izan zituen gorabehera eta istilu handiak ondarea zela eta. Eta, ondorioz, hilketaz akusatua izan zen. Baionan publikoki zigortua zuten eta, betirako kartzelara kondenaturik, bere egunak Rocheforteko kartzelan bukatu zituen.

Badirudi zigorra Paueko hirian, burdinez kargaturik, 10. bertsoan dioen bezala, eman eta kopiatu zituela bertso hauek (Patri Urkizu, LBNZ, II, 664665. Vide: Piarres Xarritton, “Hazparne-ko Martin Larralde (1782-1821), Bernard Larralde (1771-1853), J. Baptiste Larralde (1804-1870), hiru pertsulari bordaxuri-tarrak” Iker 2. Homenaje a Pierre Lafitte. Euskaltzaindia.

Bilbo 1983, 667-682). Bi bertso soilik emanen ditut hemen, lehena eta laugarrena, non aita ageri zaigun saindu iduri izanik deabru.

1.

Mila zortzi ehun’ta hamabortz garrena ni Ahazpamen preso hartu nindutena; Plumagaineko premu orok dakitena, galeretan higatu beharko naizena. […]

4.

Ene aita da gizon kontsideratua, semia galeretan du segurtatua; nun nahi othoitzean belaunikatua, saindu iduri debru madarikatua!

Clement pintorearen margoa. Presoak ihesi nahiean.

131

23. Marijoan IGOA, Gauza reserbatuak (1820 ing.)

Parisen Dominique Peillen, Joanes Mirande eta beste zenbait kolaboratzailerekin batera Igela, euskaldun heterodoxoen errebista, argitaratzen hasi zen 1962an eta urtarril-martxoko lehen alean, Gauza reserbatuak artikuluaren sarreran J. Moulette gaskoinaren esaldi bat dakar, zeina honakoa den: Euskaldunak ain zirezte fededunak, erri bakoitzean erretoraren seme bat baita.

Ondoren Nafarroako bertsolarisa baten bertso berriak Ultzamako ballean, Aetzak igorri zituenak ematen dizkigu. Ez dakigu, nori, eta bertan kontatzen digu nola apez bat zerbitu ondoren xita bat atera zen, haur batez erditu zen. Hona hamabi bertsoetatik bigarrenak, laugarreak eta hamaikagarrenak diotena: […]

Apez bat zerbitu dut amalau urtean, jaun eta jabe egiñik aren ondasunean, Señora bat bezala jauntzirik soñean, pagu ona eman dit orai atzenean. […]

4.

Sazerdote batean ez dira kabitzen burutikan galdua ezpada arkitzen; jarritzen ginanean graziak ematen gauza reserbatuak zizkidan esaten.[…]

11.

Adios Erizeko zarrak eta gazteak, nik iduki zaituzket nasirik guztiak ala agintzen zidan nere nagusiak orain agertu dira gure maliziak.

Halaber honako bertsoak eta kantak ez ziren ohi eskas, hala nola, Aita Donostiak jasotakoa (Aita Donostia, Cancionero Vasco, 1554. zkia. T. IX, 2017), eta Ai, Ixabel, Ixabel, Ixabel ederra bertsoarekin hasten dena eta bigarrena honelaxekoa duena: Labaingo apez gaztiak seme bat omen du, Osaba erraiten dio, berak ala nai du.

Aitak meza eman ta semiak lagundu.

Labaingo apez gaztiak alaxe egiten du.

132

24. Joxe Martin MIKELAJAUREGI “EZKERRA”, Algara gozoa Ja Jai (1861) Ezkerra bezala ezagutuago zen Bidasoako koplariaren bizitzaz askorik ez dakigu, baina aztarna batzuk bederen bilatzen saiatu gara. Lehenik, hona zer dioen garaikide zen Jean Duvoisin kapitainak: Jose Mari Ezkerra d’Irun[…] est le plus fameux coupletier de la frontíère et on peut juger de sa facilité à faire des vers par ce qu’il dit lui-même, qu’il y a dans sa “fabrique de quoi remplir une cathédrale”. Alegia, irundarra zela, mugako koplaririk famatuena, eta izugarrizko erraztasuna zuela bertsoak moldatzeko; eta hiperbolea erabiliz, katedral bat betetzeko adina eginak zituela. Abbadiak 1858an antolatu Lore Jokoetan aurkeztu zuen poeman honakoa zioen berak: Jose de Vera “Ezkerra”. Beraz, esan dezakegu beratarra zitekeela eta Irunen hil zela, bederen heriotza-agiriak halaxe baitio, berea bada. Jean Baptiste Larraldek osatu zituen bertso batzuk haren laudoriotan, hil zenean 1858an. Irungo Misioetarako moldatu zituen bertsopaperean Abbadiak idatzitako honako oharra aurkitu dugu: fait par José Martin Mikael Jaureguy, d Irun, agé de 95 ans en 1858, et qui vient d envoyer une pièce de vers au concours d Urrugne. Hau da, 1858an 95 urte zituela. Beraz, 1763. urtera eraman behar dugu bere jaioturtea. Eta Irungo artxibo sakramentalak irakurriz aurkitzen dugu 1861ean hil zela, abuztuaren zortzian, Martin José Miquelajauregui Echegoyen. Kontuan hartuz gero badela Martin Jose Miquelajauregui bat Irunen jaioa 1784an, ondoriozta dezakegu hau Jose Martinen semea izan zitekeela, eta beraz, 98 urte zituelarik hil zela bidasoatar koplari garaian ospetsua eta gurean ezezaguna. Dudak ditugu. Jose Mari, Jose Martin eta Martin Jose pertsona bera ote? Dena den, pentsa dezakegu, Irunen hil arren beratarra zela jaiotzez, eta, Jean Haritschelharrek lehen karlistaldiko bertsoak komentatzerakoan dioskun bezala, liberala zela eta konstituziozalea. Halaber, 1823ko gerra egina, eta Fernando VII.ak emandako amnistiaren ondoren Bidasoa iragan zuela, eta kontrabandoan ibili zelarik Baionako kartzela ere probatu zuela, han bere umorea eta moderazioa galdu gabe. Artzaina deitu Jauregi jeneralaren agintepean egin zuen jada zahar xamar zelarik, antza, lehen karlistaldia, eta sarjento izatera iritsi zen. Domina eta zauriak ere jaso zituen, baina zor zitzaion pagarik ez. Aztarna gehiagorik ezean, hona bada gure bertso bilketa lantxoa, eskuizkribu eta bertsopaperen artean. Katedrala betetzen zuten bertso haietatik zazpi soilik salbatzea lortu dugu bereak, eta beste lau, berari eskainiak edota bera aipatzen dutenak. Orotara, hamaika. Eta Francisque Michelek zioenez, satira eta karikatura maite zituen, garaiko beste euskaldunen antzera. Irria eta ziria gogoko zuten euskaldun haiek. Galtzen ari ote dira gure artean bertute haiek? (Ikus: Patri Urkizu, “Jose Martin Mikelajauregi “Ezkerra” (Bera 1763 - Irun 1861). Bidasoako Bertsolaria”, Donostia 2014, Egan-3/4, 35-60). Hemen lehen eta azken bertsoa ematen ditugu adibide gisa, eta bertsopaperaren faksimilea:

133

Koldo Mitxelena kulturunea:C-602 F-18.

134

1.

Nere adizaleak onutz juntatu, Kastillako kontuak biaitut kontatu, Goguan artu Ez naiz bada txit barren barrenen sartu Baina ez dustatu An bizi bainan obe luke urkatu.

Ja…ja…jai An bizi bainan obe luke urkatu.[…]

8.

Ango sukalde zoko kuriosuak, Lagatzik ageri ez falta aspua, Eserlekua, Iru edo lau arri kintalekua.

Ango zokuak Ezkondu azkaroztik garbitzekuak, Ja…ja…jai Ezkondu azkaroztik garbitzekuak.

————————

25. Jean Martin HIRIBARREN, Gure pleintak (1862) Jean Martin Hiribarren (Azkain 1810 – Bayona 1866), apaiz azkaindarra bertsogile oparoa izan zen. Agosti Xahoren laguna, Baionan kalonje bezala hil zen. Bere idazlanen artean hona batzuek: Iruñeko bestak (1845), Montebideoco berriac (1853), Eskaldunac (1853), Napoleon lehena (Ed. R. M. Pagola, 1994), Escaraz eguia (1858) hitz lauz erlijioen historiaz, eta 891n Eskaldunak gerlan (Ed. X. Arbelbide 1991) antzerkia. Halere, Lafitterentzat bere arnas poetikoak epika edo historia alorrean baino askoz ere antzetsuago eta trebeago, erakargarriago agertzen omen da bertso ziridun eta satirikoetan. Hona jaun mera faltsuien kontra asmaturiko ziriak. (Ikus: Patri Urkizu: “Euskal idazleen bertsoak bigarren errepublikaren gainean (1848-1851)”, La Révolution française dans l histoire et la littérature basques du XIXe siècle, Ed. JeanBaptiste Orpustan, Izpegi, Baigorri, 1994, 121-147).

135

Faltsuiak ziren, arras faltsuiak Gure meraren promes guziak.

Sekulan ez dut sinhetsiko nik Mera berrien erranetarik.

Bi mila gauza hitzeman dauzku Solament bat ez du konplitu. / Sekulan…

Herriko etxeak daude nigarrez, Beren zilhuentzat pedaxu galdez. / Sekulan…

Urak pasatzen ditugu jauziz, Igelen gisa zangarrak bustiz. / Sekulan…

Patar hertsiak erorikoka, Lehen bezala lurrari potka. / Sekulan…

Hirrisku xarra dute komunek, Hirrisku xarra herriko sosek. / Sekulan…

Ez da hoberik, ez, aferetan, Oro doazi ohiko trazan. / Sekulan…

Gaztek zaharrak iduri dute, Gaztek paper berak dituzte. / Sekulan…

Herriak beraz sanjatuz mera Sasitik ein du jauzi berrora. / Sekulan…

Ez da gezurrik nik erranetan, Ez egiarik meren hitzetan.

Sekulan ez dut sinhetsiko nik Mera faltsuien gezurrik.

26. Jean Baptiste OXALDE, Xanxundegiko xakhurra (1867) Jan Batista 1814an jaio zen Bidarrainen, eta bertan ehortzi zuten 1897an.

Guarda eta postari izan zen, Ameriketan ibili zen, herrietako tobera bestetara maiz deitzen zuten bertsoak para zitzan eta Anton Abbadiak prestatu Lore Jokoetan parte hartu zuen honako kantekin: 1851, Kantu berriak Urruñeko pilota partidaren sujeten gainean; 1852, Biba Luis Napoleon!; 1859, Italiako gerla; Tratu eder bat; 1868, Enperatrizari; 1878, Khilo-egilearen kantuak; 1880, Beranteko urrikiak; 1883, Burdinbidea; 1890, Lurreko ene bizia; Etchahun barkoxtarrak eta Oxalde bidarraitarrak elgar errekontratu zirenean eman zituzten kantua; 1894: Madalen Larralde… Gratien Adéma Zalduby (Senpere 1828 - Baiona 1907) apaiz eta poetak ere moldatu zituen bertsoak, eta Oxalde estimatzen zuen beste koplari guztien gainetik (“Art Poétique Basque”, Eskualduna 1899), eta Oxalderen Xanxundegiko xakhurra Ademaren Mehetegikoa bilakatu zen aldaera tipi batzuekin, nondik nabarmentzen zaigun autoretzari zion axola. Zentzu komikoa, irria eta ziria helburu

136

1867ko Anton Abbadiaren Lore Jokoetan.

BNF, Fonds Celts et Basques, MS 164.

Joanes Oxalde (Bidarrai 1814-1897).

Eskualdun ona, 1904-V-13.

zuten zenbait abereren itxura eskas eta aldrebesa, jabearen antzekoa, deskribitzen zuten bertsoek, hala nola Ezkerraren zamariak. Hona lehena hamar bertso seilerrodunen artekoa.

Xanxundegiko xakhurra Zangoz errainez makhurra, Berga bat luze muthurra, Larrutik hurbil hexurra, Aste guzian barura, Zeren zen lekhu xuhurra.

137

27. Serafin BAROJA, Karlistaren panparroikeria (1874) Serafin Baroja (Donostia 1840 - Bera 1912) Pio, Rikardo eta Karmenen aita mehatzetako ingeniaria izan zen, errepublikano amorratua, liberala, Donostiaz maitemindua eta idazteminak joa. Luzaroan iraun ez zuten El Urumea, periódico no político (Donostia 1879), eta Bai jauna, bai (Iruñea 1883, Madril 1904) kazeta elebiduna sortu zituen. Hainbat poema ere bai, euskaraz eta gaztelaniaz, hala nola Gaci-guezac, poesías prosaicas en vascuence y castellano (Donostia 1875), eta, tartean, Sarriegik musikatu zuen Donostiako martxaren eta Zezen-suzkoaren hitzak. Eleberri batzuk ere argitaratu zituen gaztelaniaz: Los pillos de la playa (1865), Entre Madrid y San Sebastián amores prosaicos (El Urumea, 1879), Perico de Labaindanere (La Voz de Guipúzcoa 1888), De Chamberí a Madrid. 100 metros en 25 días (La Voz de Guipúzcoa 1895). Euskal operaren aitzindaria izan zen Pudente (1878),

Serafin Baroja (Donostia 1840 – Bera 1912).

1874-VIII. KM. 094 ALB.

138

Luchi (1904) eta Elcano-ren libretoak idatziz (Ed. Patri Urkizu, UNED, 2007). Hemen dakardan bertsoa 1874an argitaratutako bertsopaperaren laugarrena besterik ez da (Ikus: Patri Urkizu (ed.), Serafin Baroja: bertsoak, Pudente, Tormesko Lazarotxoa, Kontuak. Txertoa, Donostia, 1988, 33): Zazpi sakristau, amabi alper, ogei basarritar babo, Jauregi buru, Santa Kruz gero, azkenik berriz Otxabo, erlijiyua aitatu ezkero basarritarrak akabo!

28. Gratien ADEMA, Biba Errepublika (1876) Gratien Adema (Senpere 1828 – Baiona 1907) Zalduby, Hergaray, Artzain Beltcha, Uxaleguy eta beste ezizen batzuekin idatzi zituen hainbat eta hainbat bertso eta alegia. Hazparnen, Bidarrain eta Atharratzen urte batzuez apaiz lanak bete ondoren, bere bizitza Baionan bukatu zuen kalonje gisa. Anton Abbadiaren Lore jokoetan parte hartu zuen zenbait alditan, hala nola 1859an Zenbat hitzuntzi! bertsoekin; 1871n Jeus poemarekin, (Ikus: Patri Urkizu, “Gratien Adema “Zalduby”ren JEUS poemaz iruzkinak”. Euskera 2007, 1009-1032), 1876an Biba Errepublika! bertso ziridunekin eta beste. Hemen azken aipatu tituluaren 19 bertsoetatik lehen biak bakarrik emango ditugu, besteak Anton Abbadiaren koplarien guduak. Bertso eta aire zenbaiten bilduma 1851-1897, (Donostia 1997) liburuan aurki daitezkeelarik: Dugun errepika, Biba errepublika! (bis) Errepublika zer den ez dakienari, (bis) Huna hots nik egia: denek nausi nahi.

Dugun errepika…

Errepublikak liro xoraraz mundua, (bis) Damurik fama hitsa du lehen bildua.

Dugun errepika…

Jauzika burutu ibilaldi arin honen ondoren, laburbilduz, honakoxea azpimarratu nahiko nuke, alegia, euskal literaturan mendeetan zehar, kontuan harturik bere urria eta hogeigarren mendea eta zehazki honen bigarren partea arte liburu erlijiosoa izan dela ugariena, eta ondorioz euskaldun fededun binomioa zabaldu izan ohi dela aski arrazoiz bazterretan, baina izan dela beste ildo bat ere, beste genero bat, ez dena behar adina aztertu ez eta ezagutarazi, heterodoxotzat jo izan delako eta satira kontzeptu zabalaren barnean sar dezakeguna.

139

Gratien Adema (Senpere 1828-Baiona 1907).

Ez zitzaion izpiritu kritikorik falta asmatu zuenari erlijioaren eta erregeen kontrako kopla hura, sorginek formula magiko gisa ere erabiltzen omen zutena (In nomine Patrika… egidak ipurdian pot), ez eta Berterretxen khantorearen sortzaileari dioenean Enian uste erraiten ziela aitunen semek gezürrik, non garbi ageri den Mauleko gazteluko Beaumont gobernariaren aurkako ziria. […] orain dator fraile malmatz, arro bat, irakurtzean Elizaren zerbitzariaren aurka moja baten ahotan, nabari da Lazarragaren jenio erasmista. Halaber, bi mende geroago, Frantses Iraultza garaian, apaiz zinegileen edota desertoreen kontra ez da bertsorik faltako, ez eta gazteek kantatuko zituzten apaiz dantza debekatzaileen kontrakoak ere.

Mardok barkoxtarrak bere burua aurkezten duenean Museñaren kontra, bakoitzak bere lekua behar duela mantendu esango dio honi, hi tailür hizan bezala ni zintzarri egile, eta Etxahunen jenio eta izpiritua XVIII-XIX. mendeetako bukaera eta lehen partean nabarmen da. Hala, astolasterretako umorea ere ziriz beterik zen, non bertso asko andre-gizonen izenez deitzen diren, — Rekokilart eta Arrider, Maria Solt eta Kastero, Pepa eta Koakin…— eta horien arteko solas irrigarriak irakur ditzakegun. Ofizialenak deitu bertsoetan Etxahunek ofizioei errepasoa emanez ikusten ditu, Jaun aphezek… phakatü gabe hitz bat eztie erraiten, …[eta] sarjant eta notariak… haien elhe ülhün gezürrek nahasten gaiza txipiak… besteak beste. Andreak orotarikoak agertzen zaizkigu.

Badira, mustaxtunak, edaleak, adarzaleak, atso dantzazalea, Mariaren alaba debotak, mistikak, kartajokozaleak…

Noski, garaian garaiko eraginez asmatuko dituzte beren bertsoak, eta, gerra denean, alde batekoak nola bestekoak ahaleginduko dira euren bertsopaperekin karlisten alde edo kontra egiten eta euren mezua zabaltzen. Oroitu, adibidez, beste kanta ezagun hura: Azpeitiko neskatxak, gona gorriekin / ez dute nahi dantzatu xapel zuriekin…

Beste saiotxo baterako uzten dut pastoraletako Satanen solasetako bertso ausartak iruzkintzea. Beraz, hasieran esan bezala, hemen aipatu iturrietan gogoko dituenak hobeto ezagutu ditzake euskal gizartearen alde ilun eta ospelak agertzen dituztenak, hain faltan ikusten dugun kritika zentzuaren adierazle, irria helburu duten ziri bertsoak.•

140

ZORTZIKO HANDIA

Egin nahi nuke

DOINUA: BETI PENETAN

Bertso sorta hau koronabirusaren aurka gabiltzan guztioi eskainia dago. Hemendik ez denbora askora, “egingo dugu� ere izango delako, nork bere erara.

Besarkada handi bat.

1.

Egin nahi nuke mendian korri, Zelaien artean zuzen, Aldapa beheran arnasa hartu Eta oihukatu ozen.

Nekeak ere sendatzen baitu, Norbait jakitun ez bazen, Polainapean dauzkadan oinak Libre sentitu daitezen.

4.

Txalupa hartuz moilatik irten, Ez ote da zilegia, Ipar haizea badabil hobe, Bizia, ez gehiegia.

Kaioen gisa, hegan sentitu, Aitor dezadan egia, Arindu dadin maskarapean Preso dudan aurpegia.

5.

Egin nahi nuke taldean negar, Ez bazterrean sartuta.

Sufritzen duen jendeak ere Kanporatu behar duta.

Elkartasunez egingo dugu, Elkarri besarkatuta, Guretzat ere barrera diren Eskularruak kenduta.

6.

Bertso sorta bat jarri nahi nuke, Horretan nola anima, Modu hontako egoeretan Guztiok gara biktima.

Bilatu ditut nire arrazoi, Neurria eta errima, Sendatu dadin sufrimenduaz Gaixo daukadan arima. •

2.

Egin nahi nuke uretan murgil, Zain dut itsaso zabala.

Berotu gabe baldin balego Oraindik ere, oxala.

Olatuetan salto eginez, Izurde-sarda bezala, Freskatu dadin mantal azpian Egosi zaidan azala.

Merkatuaren kultura

Zin egin nion ene buruari ez koronabirusaren inguruan idaztea, baina batzutan, egoerak gaina hartzen du, gure asmo guziak haizatuz. Ari naiz haize berak ez ote duen kulturgintza jo krisi honetan, dena eramanez bere bidean, diru sarreretatik hasita, ateratako bertsoa arte.

Niri ere pena egin dit plazan elkar ikusteko genituen aukera gutxi horien galtzea, bertsokide batzuz bereizia izatea muga fisikoz zein inposatutakoez.

Pena bikoitza senditu dut lehen aldiz skype bidez hasi garenean bertso eskolen egiten, hain luzaz kritikatu ditugun paitailekin buruz buru kantari. Hain harrapa ezina den haizeak harrapatu gaitu.

Guk pena sentitu badugu, imagina dezaket bertsoaz bizi diren horiek sendimentuetatik haratago, bizitzeko beharrezkoa zuten horren hutsa ere sentitu dutela. Haizearen kontra ibiltzen ez da sekulan ikasten, baina ahal bezala, kili kolo aurreratzen hasi diren orekariak agertu dira, online bertso saioen bidez. Frustrazio polit bat hazi zait barruan, distantziaren min eta erresitentziaren garrek piztua. Baina haizeak sua zabaltzen laguntzen duen heinean, bestelako ekimenak kimutzen ikusi ditugu azken asteetan: kulturgintza

3.

Jon, Olatz eta Susannarekin Mendi buelta bat, lasaia.

Gozatuz, epel, udaberrian Kimatuz doan paisaia.

Patxadaz etzan eta usaindu, Loratu zaigun zelaia, Uxatu dadin gorputz guztian Daukadan xaboi usaia.

142

grebak edo erresistentzia kutxak adibide. Ez da sinple kulturgintzaz bizitzea, baina kulturgintza biziaraztea are gutxiago.

Birus batek mundu ekonomiaren stop botoia sakatu duen honetan, diru iturrira eta merkantilismora bideratu dugun kulturgintzaren kontraesanak azaleratu dira. Ezin da ukatu kultura iraganetik jaso dugun hori bada ere, etengabe aldatzen ari den (eta dugun) osotasuna dela, askotan, gerora begira zizelkatzen duguna egunerokoan, biharko munduari begira. Ikusi dugu kultura handitzen egunero, hain txiki eta isolatua nahi zuten Euskal Herriari merezi zuen lekua emanez. Jalgi hadi plazara zion Etxeparek. Lasai Bernat, uste dut lortu dugula: BEC bat xiberoko biztanle kopuru berdinaz bete dugu, kriston plaza ez? Iraganari frogatu diogu posible zela, norbait ginela. Orai, geroak gaitu kezkatzen, agian gehiegi handitu garelako. Agian kulturgintza bizirik atxikitzeko nahiari kulturgintzaz bizitzeko nahiak gaina hartu diolako.

Maiz gertatu zaigu saio bakanen batean artistaren paperetik kantatzea, batek kultura diru iturri zuela, besteak ez. Gaia geroz eta errealago egiten zaigun honetan, merkatura bideratu edo ez eztabaidak atzean gordetzen diguna kulturaren inguruko eztabaida bera da; zer da kultura?

Zertarako erabili behar dugu?

Gauza beraren ulerkera ezberdinak talkak sortuko ditu, posible da, baina eztabaidatzeko aukera sekula baino gehiago apreziatuko dugu, muga inposatuak irekiko, plazak bertsoz beteko eta pantailak itzaliko direnean. •

Bertso eskola birtualera ez joateko aitzakiak

DOINUA: IZARREN HAUTSA

KONTAKTUAK, KONTRATUAK, KONTRAKUAK

1.

“Nahiz ta zu igual ez fia, hau da eszenografia: Ez dut daturik eta etxean ez dabil ondo wifia”.

2.

“Hain naiz ikasle formala, beti klasera noala.

Ta dut ostegun arratsaldero akademia birtuala”.

3.

“Bertso eskolan hobeto nengokeen arren tarteko, familiarekin geratua naiz bideo-dei bat egiteko”.

Bertsonak

nez, balio beza etenaldi honek plaza ere galdu aurretik estima dezagun.

4.

“Gogoa dut, alegia, diodana da egia: Barkatu baina oraintxe bertan amaitu zait bateria”.

5.

“Klaseko hainbat lanen truk, ondo jakingo duzu zuk pantailapean bizi naizela; eta buruko mina dut”.

6.

“Ezin dut, hala beharko, ogi bila noalako; eta ilaran tokatuko zait zortez, bihar goizerako!”.

Bertso plazak etenda dauden honetan, utzi didan hutsunea ulertu nahian nabil. Badakit beste milaka kultur ekitaldi ere eten dituela larrialdi egoerak, eta badakit, bertso plazak ahal den neurrian berrasmatu eta berpizteko ahaleginak egin direla han-hemenka. Baina daukaguna galdu arte estimatzen ez dugu-

Bertsozale garenok egunez egun estimatzen dugu plazaren balioa, eta bertsolari bezala parte hartzeko pribilejioa dugunok ere bai, maiz kilometro pilatuek eta lo-ordu bilatuek kontrakoaren itxura eman arren. Ez dugu, ordea, plaza hain berezi zerk egiten duen deskribatzen jakiten; eta larrialdi egoerak galdera iraultzeko aukera eman digu: zer

7.

Ke-bonba truko onena; Whatsappean dagoena baina aitzaki beharrik gabe erantzuten ez duena.

•

143

falta zait? Zergatik tristura hau, hustu den agendari begira?

Pragmatiko jarrita, esan liteke galdutako diru-sarreragatik dela; egolatra jarrita, asteroko txalo-dosiaren abstinentzia sindromeagatik dela; erromantiko jarrita, Euskal Herrian zehar aurrez aurre kantatzeko ezinak

ZORTZIKO HANDIA

ito gaituela. Baliteke horietako bakar bat ere gezurra ez izatea.

Baina plaza etenak eragindako tristura hori ez dute justifikatzen, hirurak elkartuta ere, nire kasuan.

Gogoan dut plazan hasteko zortea izan nuenean, miresten ditudan bertsolariekin jarduteko luxuaz gain, izugarri gozatzen nituela saio aurre eta osteko meta-bertsolaritza analisiak, baina baita uneari buruzkoak ere. Azken bi hilabeteotan mila bider harrapatu dut nire burua bizi dugun egoeraz halakok ze bakarkako, holakok ze txiste, hark, ze galdera eta honek ze hausnarketa botako lukeen pentsatuz. Pentsatzeko espazio humano izugarri interesgarri bat eman dit bertsogintzak, kide izateko zortea dudan bertso eskola bakoitzetik hasi eta osatu dudan plaza bakoitzeko antolatzaile zein entzuleraino. Horiek dira bertsonak, bertsoak nire bizitzara ekarri dituen pertsonak.

Bestetik, bertsoak eman dit pentsatzeko espazio artistiko bat ere. Mundua ulertzeko talaia bat, bat-batean aritzeak nire buruari onartu gabeko puntutaraino sakontzen duena. Bidezidor bat, nire pentsamendu ez pentsatuetara. Nire buruaz asko ikasi dut mikrofonoan, ez nekizkien egiak atera izan baitizkit bat-bateko ariketa edo jolas horretan, sekula nire buruari egin gabeko galderak airean erantzun beharrak ekarrita.

Abilago direnek galbahe hori mantentzen asmatuko dute, baina etxera bidean deskubritutako pentsamendu berri hori murtxikatzen itzuliko dira. Horrek ez du preziorik. Bertso onak baino gehiago izan dira, bertsogintzak piztu dizkidan pentsamendu printzak.

Agian horregatik ase nau hainbeste, bi hilabeteren ostean, publikorik gabe eta distantzia anti-naturaletan egindako saioetan kantatzeko aukerak. Bertsozale bezala bertso onak entzuteko aukera eman didalako (kantatzeko sekula ez baita nahi beste); eta batez ere, bertsonak topatzeko aukera eman didalako. Elkarrekin berriz pentsatzeko, kantatzeko, gozatzeko, marrazteko, eraikitzeko aukera.

Hori guztia eta gehiago baita, bertso plaza.

•

Lagunei

8.

Eman eta gero jaso Guztia aurrerapauso Uste ez dugun arren Gutxi aunitz da akaso.

DOINUA: OSTATUKO NESKATXAREN KOPLAK

1.

Ukitu elkar maitatu usaindu elkar gozatu aurretik egin ez dugun hori bihurtu zaigu pekatu.

9.

Inor ez dago soberan Jarri ezkero aukeran Hitzak ezin du inoiz azaldu Zenbat maite zaituztedan!

•

Zer esanik ez

2. urbileko begirada sentitzeko besarkada tristura poza bihurtzen bada sendagaia ez al zara?

3.

Kafea edo zerbeza estimua edo kexa eguneroko errutina da eguneroko sorpresa 4.

Bazkari edo afari konpaini onaren kabi deus eskatzen ez duenarentzat laguntasuna opari 5.

Orduak dira minutu solasa nahiz izan mutu denbora zuku baten gisara espazioan zukutu.

6.

Errekan edo mendian irriño bat aupregian oroitzapenak utzi nahi digu hutsunea agerian.

144

7.

Dantzan mugituz gorputza kantuz bidaide hizkuntza edonorentzat pozgarria da zure presentzia hutsa

Etxeko leihotik begira pentsamendu hau izan dut: desorekan daude esandakoak eta esan gabe geratu direnak. Ez pentsa burua joan zaidanik, hemen azalpena.

Bertsotan egiten dudala esan dudanean, edo nire koadrilakoak juergan “bota bertso bat!”ka hasi izan direnean eta gero inguruko ezezagunei azalpenak eman behar izan dizkiedanean, askotan galdetu izan didate “Zelan egiten duzu?”, “Baina, hori ezin da ikasi, ezta? Berezkoa da” edota top 10ean lehenengo postuan dagoen galdera: “Esateko ezer ez duzunean, zer?”.

Galdera hori entzun ostean nire pentsamenduaren zati batek beti pentsatzen du jai giroan horrelako galderak egitea baino plan hoberik ez duen norbaitek beti duela zer edo zer esateko, munduko astakeriarik handiena bada ere, eta beraz, oraindik ez dut ulertu honek sortzen duen interesa. Ez bertsoarekiko interesa, baina bai publiko aurrean isilik gelditzeak sortzen duen beldurra edo zer esanik ez izateak eman dezakeen itxurak sortzen duen bertigoarekiko interesa.

Baina, nire pentsamenduaren beste zatiak esan ohi dit: baina, begira unibertsitatean, lanean, zein lagunen artean zenbat ez diren gai ezezagunen aurrean hitz egiteko zer esan ez izatearen beldurragatik. Edo zer esana duten arren aukeratutako hitzak egokiak izango ez direlakoan, edo jendea ados egon ez eta kontra egingo dioten beldur.

tea, bat eta erdi pentsatzeko “ez dakit zer esan” edo “kaka ez dakit zertaz ari den”, eta beste segundo t erdia esango duzuna pentsatzeko. Berez, oso plan txarra da denbora horrela banatzea.

Baina bueno, ez da arazoa noiz edo noiz zurian geratzea, zer esanik ez izatea, edo ezer esan gabe bertsoa goitik behera osatzea (izango dira egun hobeak).

Ostera, arazo handia da gure inguruko jendeak pentsatu bako hainbeste gauza esatea, eta burubakoek zer esango duten horren beldurrez beste ideia brillante asko isilpean geratzea.

Nire etxeko leihotik argi ikusten da desoreka.

•

Amama Kontxi

DOINUA: BABIA SALTZEN ARI NINTZALA

1.

Hasierak du amaiera zor bizilegearen zama aste honetan berri iluna iritsi da guregana Galdakaotik bele kantua aker beltzaren arrana berriz ez dela plazan izango bertsolarion amama.

Bertsora bueltatuz, gerta daiteke gairen bat ez ezagutzea, edo ezagutu bai baina, “ñe”… eta kantuan hasi aurreko hiru segundo horiek banatu behar iza-

145

2.

Saio denetan lehen ilaran ez zen ez kointzidentzia sarri Asunek lagundutako maitasun pazientzia Saio ostean besarkada bat bertso erreberentzia zure oihua: Gora Euskadi!! eta Independentzia!!

3.

Elkartu ezin dugun garaian zaituztelako ehortzi zugandik hurbil sentitu nahia bertsoei behar egotzi Zu oroitzea ezingo digu ezerk ere eragotzi zulako asko behar ditugu adio amama Kontxi.

•••

ERREPORTAJEA

LUZIA GO BERTSOEN PUNK ARTISAUA TESTUA: GORKA EROSTARBE ARGAZKIAK: XENPELAR DOKUMENTAZIO ZENTROA ETA DANI BLANCO (ARGIA)

Kaleko bertsolaria izan zen; kalean ikusitakotik zein barrenean sentitutakotik idazten zituen bertsoak.

Bizitza erdia eman zuen alderrai, eskuetan oinarrituriko ofiziotan; beste erdia bertsotan, emakumerik apenas zebilenean. Oholtzan ez, normalean berak nahi zuen lekuan kantatzen zituen aurrez prestatuak. Ehunka egin zituen azken 40 urteetan. Aurten hil da Luzia GoĂąi, Basaburuko bertsolari, sukaldari eta talogilea.

146

OÑI

147

Dani Blanco (Argia.)

148

O

RDURAKO HIRU ALDIZ IZANA ZEN TXAPELDUN JULIO SOTO: “Baina txapela janztea beti da berezia, eta txapela nork jartzen dizun ere bai, haren eskuetatik jasotzen baituzu, bertsogintzaren alorrean nor izan denaren eskutik”. 2017an laugarrenez eskuratu zuen Nafarroako txapela, eta Luzia Goñik jarri zion buru gainean. Ez du ahanzteko ordukoa: “Keinu sinbolikoa da txapela janztearena, eta nik ez nuen Luzia Goñiren berririk txapela berak jantziko zuela jakin arte. Oso adierazgarria eta tamala da hori, bertso munduan hainbeste urtetan ibili ondoren, hainbeste txoko eta jende ezagutu ondoren, haren berririk ez izatea. Argi adierazten du itzalean egondako pertsonaia bat izan zela; eta ez bera bakarrik, bera bezala beste hainbeste itzalean egon izanaren adierazle da. Egin zitzaion omenaldi hori egin beharrekoa zela eta ongi etorria izan zela erakusten du horrek”.

Txapelketa hartan ez zuen parte hartu Mintxo Astiz bertsolariak (Iruñea, 1968). Luzia Goñiren iloba da Astiz (2015ean eta 2019an aritu zen txapelketan) eta hark animatu zuen izeba txapeldunari txapela jar ziezazion. Oholtzaren gainean izan zen izeba laguntzen.

Ez alferrik, besteren artean, hari zor dio bertsozaletasuna. “Haur nintzela, zortzi-hamar bat urterekin-edo, sanferminetara joan ginen familiako hainbat kide. Goizean zezen-plazan festa egiten zen eguerdi aldera. Oholtzan kantatzekoa zen izeba. Bertsoak idatzita eraman zituen; atera zituen, altxa zen eta hasi zen kantatzen, euskaraz. Jendeak txistu egiten zion, baina berak aurrera egin zuen. Horrek markatu ninduen”. Ez baitzen kikiltzen zenetakoa Goñi; kontrara.

“Beti aurrera egiten zuen; ausardiaz”.

Astizen kasua ez da ohikoa Iruñea aldean. Ia etxetik jaso baitzuen bertsozale-

149

tasuna. Aita eta osaba bertsozaleak ez ezik, bertsotan egiten zutenak, eta izeba Luzia ere, amaren ahizpa, bertsoak idatzi eta kantatzen zituena. “Ez zen inoren zain egoten bertsoak kantatzeko.

Familian ia astebururo antolatzen zituen bazkariak; antolatu soilik ez, baita ia 40 lagunentzako jana prestatu ere. Behin bazkalduta, aurrez idatzitako bertsoak atera eta kantatzen zituen. Horrek nire aita eta osaba pizten zituen, eta haiek bat-batean erantzun. Beti umore onez, baina azaltzen zuten halako deserosotasun puntu bat ere; emakumea bertsoak botatzen… eta, gainera, ia 50 urterekin!

Ausardiatzat jotzen zuten ingurukoek, are, ia zorotzat ere har zezaketen zenbaitek”. Ausardia hori, “zoro puntu” hori du gustuko, hain zuzen ere Astizek: “Apurtzailea zen izeba. Nik ere bertsotan apurtzaileak izan nituen gustuko eta erreferente gaztetan, Jon Maia, Unai Iturriaga, Igor Elortza. Pixka bat punkiak zirenak.

Izeba ere, zentzu batean, pixka bat punkia zen”.

Pixka bat punkia izan beharra baitzegoen, esaterako, Nafarroako sozialisten bilkura batera sukaldari modura joan, eta han, aurrez aurre, Gabriel Urralburu Nafarroako Gobernuko presidenteari bertso kritikoak kantatzeko: “Ez zitzaion asko gustatzen: frailea

150

deitzen zion, seminarioan hezitakoa baitzen Urralburu, eta jada usaintzen hasita zegoen kontu ilunak zerabiltzala. Batere lotsarik gabe kantatu zizkion. Gauza berdina egin zuen hainbat urte geroago Yolanda Barcina Iruñeko alkatearekin ere. Gainera, gero igual joaten zen beraiengana, eta irribarrez hitz egingo zien…

Bakana zen horretan”.

Ilobei eta lagunei eskainitako liburuxka bat osatu zuen 1988an, hainbat bertso sortarekin. Horiek dira oraingoz bildu eta publikaturik daudenak, 1976tik 1988ra bitartekoak. Liburuxka horretan utzi zituen Nafarroako “jauntxo” haiei eskainitako bertsoak (berak idatzi bezala trankribaturik daude liburuxkatik jasotako bertso guztiak).

Nafarroako nafarrak Nafarroan badaude gizon jakintsuak Baina pentsatzen dute direla jainkoak Gure kontura dabiltz oraindik gaixoak Berak uste baitzuten ginela tontuak Egunero elizan hor ikusten dira Belauniko jarrita jaunari begira Aberastuta dira denoren kontura Tranpan erori eta oraindik aurrera Lehenengo trapukeriak hasi dira agertzen Zenbat holako gauza hasi dira azaltzen Orain ez du balio gezurra esateak Begietan makarrik ez dute gazteak Nafarroako lurrak behar dira landu Belar txarraren zainak atera eta kendu Ongarrituta ongi landare berriak Lana izan dezaten oraintxe gazteak

151

152

Dani Blanco (Argia).

153

Ausarta izan beharra zuen inondik ere mandamasen aurrean bertso horiek kantatzeko; baina ez zuen inorekin ondo geratzearren kantatzen. Behin baino gehiagotan utzi izan zuen argi; kasurako, 1995eko martxoan Karmen LarraĂąagak Bertsolari aldizkari honetan argitaraturiko erreportajean: “Bihotzetik ateatzen dienak die nire bertsoak. Nire bertso gehienak protesta modukok die. Nei gaizki iruditzen zaizkiten gauzak, haixek kritikatzen ditutâ€?. Eta ez zen ho-

154

rretara mugatu bere gogoeta; garaiko bertsolaritza “epeltzen” ari zela irizten baitzion, eta bertsolaritza ofizio bihurtu zutenek “bihotza jarraitzea baino nahiago zutela entzulea poztea”. Honela bota zuen gogoeta ausart eta garairako punkia: “Danak katezismoa ikastera bezela, Aitagurie esatera bezela, danak berdin. Beti tema bat”.

Luzia Goñik ez zuen bere burua bertsolaritzat; ez zuen bat-batean egiten: “Ez dut balio inprobisatzeko bertsolariek bezela”, zioen umiltasunez. Baina izan bazen. Bertsoak jartzen zituen, eta apetak emandako leku eta unean kantatzen zituen. Gauzak transmititzeko gogoak bizi zuen. Ikuspegi kritikoz gainera. Bertsolaritzaren zuztarreko galderetako batera garamatza horrek. Zer da bertsolaritza?

Edo, zehatzago: Bertsolaritza molde bakarra al dago? Goñik behialako kale-kronistaren funtzioarekin lotzen zuen bertsoa, han eta hemen ikusi nahiz sentitutakotik idazten zituen bertsoak, eta behar eta sentitutako lekuan bota. Ez zen handik edo hemendik dei ziezaioten zain egoten. Izaera kaletar eta punkia zuen horretan ere. Kezkatzen zuen kalean ikusten zuenak; kezkatzen zuten jendartearen joerek, gazteenek, batez ere. 80ko hamarkadan heroinaren pandemiak inarrosi zion barrena, eta honela idatzi zuen.

Drogak Trixtura aundia Daukat biotzean Negar asko egin nun Atzo gabean Neska gaztetxo bat Atari batean Drogaturik!

Eta eskean Bere gorputza Saltzeko asmoan Bi gizon zabiltzen Bere inguruan Zakur zar batzun >

155

< Moduan Farrez eta tratuan Eta nik pentsatzen dut Ez al da ok sendatzeko Leku bat Nafarroan Au da mixeria!

Au da Euskal erriko Minbizia Drogak ezin utzi Jenerazio berri au Ikusten dut gaizki Begiratu dezuan Gure kontzientzia Ezta aski elizara joatia Non dago gure laguntza?

Au ezta elkar maitatzia Au neretzat da Hipokresia Behatzaile ausarta eta bertso librea. Ezin izan zitekeen beste modu batera: Bertso librea. Bere izaerarekin bat hori ere. Astiz ilobak azalpena: â&#x20AC;&#x153;Ez zen errimara eta neurrira makurtzen beti. Ateratzen zitzaion moduan egiten zuen, batez ere gero gustura kantatzeko.

Doinuak ere oso bereak zituen, bertso doinuan batzuetan; besteetan erdi-jotak bezala, boz izugarri onez, hori baiâ&#x20AC;?.

Kritika sozialerako eta kronikarako erabiltzen zituen hitzak; kronista eta narratzailea zen, baina bazekien metafora eta irudi polit bezain eraginkorrak bilatzen, lirikara arrimatzen. Zer da bestela, agintari sozialistei botatako â&#x20AC;&#x153;belar txarraren zainak atera eta kenduâ&#x20AC;? hura; baina bazekien bere baitara bildutakoak ere idazten, tonu intimista konfesatzaileago batean. Liburuxka berean bildutakoak dira behazuneko harriak kentzeko egindako ebakuntzari jarritako bi bertsoak ere:

156

Dani Blanco (Argia).

157

Nere gaitzak Aspaditxoan gaixorik nengoen Beti humore txarretik Aurtengo udan malko ugari joan zaizkit begietatik Nere tristura lanik gabe Etxean kuxkur kuskurra Harriturikan utzi didate Harri koxkorra kenduta Beazunean bilatu naute Pareta ederra eginda Laurehunogeitamahiru Harrikoxkorrez jarrita Mahai zuri batean jarri zidaten Etzanda larru gorritan Kristo bezela lotu eta gero Hasi mentziran lanean

158

Hilda bezela utzi zidaten Esnatu nintzen bidean Bi ahizpa eta nere alabak han zeuden aldamenean Mediku haiek hantxe zebiltzan Zuriz jantzita hizketan Aurpegi ona neukala baino Indar gutxi anketan Tripak josita sendatu gabe Alde batetik bestera Bi hilabete pasa ondoren Etorri nintzen etxera Dirurik gabe osasun ona Eta diruarekin gaixorik Urteak berriz aurrera doaz Horregatik nago tristerik

Paradoxa bikoitza Tristerik zela eta bertso eder horiek idatzi zituen 80ko hamarkada horretan. Paradoxa bikoitza da, baina; paradoxa guztiek bezala, bizitzak berak bezala, argia eta iluna, lorea eta arantza berarekin

159

daramatzana. Umoreak zizelkaturiko pertsona zen, jarrera, espresio eta kantu. Hark idatzitako bertsoak irakurtzea besterik ez dago, hark bizi izandako pasadizo kontaezinak entzutea baino ez, horretaz jabetzeko. Irakurri, bestela, 1976an idatzitako Goizuetan gertatua izeneko hau.

Goizuetan gertatua Goizuetan gertatua da Denak jakingo dezute Puzker bat bota duelakoz Multa bat jarri diote Gizon horrek etzun kulparik Lotz ederra eman diote Puzkar bakoitxa milla pezeta Orain kobratzen mendute Aspalditxoan aigara ikusten Oso gauza xelebriak Zaharrak ixilik egongo gera Mintzako dira gaztiak Aberatsak eta pobriak Errege ta minixtroak Gizon aundiak izana gatik Botzen dituute puzkarrak Euskal errian kentzen badute Puzkarrak botatzeori Gaztain denbora badator eta Ibiliko gara gaizki GaztaĂąak jan ondorean Laixter datozte puzkarrak Au guri kentzen badigute Ez gera izango euskaldunak Eta, hala izanik ere, penak bultzatu zuen bertsolari izatera. Edo, zuzenago esanda, lehen bertsoak idaztera, lehenago ere bertsolari

160

Dani Blanco (Argia).

bat berarekin baitzeraman Luzia GoĂąik. Bertsoa maite zuen lehen ere, baita ezagutu ere, baina senarra hil ondotik, eta pena hartatik abiatuta, hasi zen bertsoak idazten eta kantatzen, ia 50 urte betetzear zela, 70eko hamarkadaren amaieran. â&#x20AC;&#x153;Senarra hil zelarik hasi nintzen, oso tristura handia eduki nuen denboraldi batez.

Mutil gazte batzuek animatu ninduten, eta bertso batzuk egin nituen azalduz triste nengoelaâ&#x20AC;Ś Penazko bertso horiekin hasi nintzenâ&#x20AC;?. Hala azaldu zion Iker Tubia kazetariari Berriarako 2017ko apirilean egindako elkarrizketan. Horra bigarren paradoxa; 1976an hil zitzaion senarra: Jose Mari Iturbe. Bihotzekoak jota. Gertaera latz horren ondotik plazaratu zuen urtetan gordetako zaletasuna.

Eta, denboraren talaiatik begiratuta, irudika liteke, senarraren heriotzak bitan banatu ziola bizitza. Lehenean bizipenak pilatu

161

zituela, ezin konta ahala gainera; eta bigarrenean, bizitzeari utzi gabe jakina, baina bizitako hori kontatzen jardun zuela, bertsoen bitartez. Hasi bazen hasi zen, eta ez zion bertsoak idatzi eta kantatzeari utzi orduz geroztik, ia heriotzara arte. Ehunka bertso idatzi zituen.

Aurtengo martxoaren 22an zendu zen Luzia Goñi, 91 urte zituela.

Iazko azaroan iktusak jo zuen, eta Iruñeko ospitalean eman zituen zenbait egun ordurako osasunez majo ahulduta zela. Ez zuen horrek uzkaldu, ordea. Mintxo Astizek ondo barrenean gordea dauka pasartea. “Ama eta biok joan gintzaizkion bisitan ospitalera; kafetegira jaitsi ginen, eta han hasi zen bertso kantari. Hogei bat minutu egingo zituen kantuan, bere bertso zaharrak kantatuz, horietako batzuk igual zituzten 30 edo 40 urte”. Esaterako, 1978an, bere bertso aroaren hastapenetan, jaioterriari jarritako haiek.

Hona, lehen biak.

Ni jaiotako herri maiteari Basaburuan dago herri bat Nafarroako txikiena Han jaio nintzen eta nahi nuke Gora jaso bere izena Arrarasko eliz santuan Hartu nuen bataioaz Zazpi urtekin atera ginen Handik familia osoa Hango ixtoria esplikatzeko Egingo dut egin dezana Egia latza denok dakigu Ez pentsa gezurra dela Hiru aberatsek erosi zuten Hain maite genuen herria Agur etxea eta baratzak Eta gure sutegia

162

163

“Agur baratza, agur sutegia”. Eta orduz geroztik geldiezineko periploa; Basaburua udalerriko Aizarotz herrixkan jaio (1928) zen neskatila hark, bizitza eta bizibide alderraiak izan zituen gerora, Iruñean bizi izandako azken 30 urte inguruak salbu, ia etenik gabe. Behin baino gehiagotan aitortu zuenez, “hamalu ofizio, hamabost mixeri” bizi izan zituen. Baina arrainak eskuekin harrapatzen zituen neskato hark beti izan zuen abilezia, ausardia eta autoaskitasun nahikoa bere eskuekin aurrera irteteko.

Lekunberriko Ayestaran hotelera aurrena zerbitzatzera eta sukaldean laguntzera, 14 urterekin. Handik Gipuzkoara salto, Errenteriako Retegi jatetxera. Bi urte baino ez han, baina ez debaldekoak, besteak beste Uztapide eta Mitxelena bertsolariak ezagutu baitzituen, bezero fidelak izanik. Han piztu zitzaion bertsoarekiko harra, behin betiko. Txikitatik zuen bertsoarekiko mira. Nafarroa frankista hartan ez oso ohiko kontua, ez baitzuen sehaskatik jaso bertsozaletasuna. Donostiako Urola jatetxera gero. Eta Eibar hurrena.

Arrateko festetan ezagutu zuen senar izango zuena. Elgoibar, Soraluze… eta Nafarroara berriro. Eta amuarrainak eskuekin nola, halaxe lortzen eta kateatzen zituen ogibideak bata bestearen atzetik. Artisauen maneran, eskuekin lan eginez. Zerbitzari, sukaldari, oihal saltzaile, euskaldunberrientzat sukaldari irakasle, talogile azoketan, jostun eta negoziante. Zer ez. Baita autoa izaten emakume gutxietako bat 50eko hamarkadatik aurrera. 20 autotik gora izan baitzituen. Arras independentea garairako. Honela gogoratzen zuen Goñik berak Bertsolarin: “Ni beti, beti izandu naiz notizia… Ni naiz pertsona bat oso independientea… Ni nago akostunbratuta beti nire aldetara ibiltzen formalidadeekin baino…”.

Eta bertsolaria, bizitzaren bigarren erdian. Bere gainerako jardunbideetan bezala, artisauaren ofizioz zizelkaturikoa. Bizitzaren joanean erakutsitako ausardiak eta eskarmentuak balio izan zioten plaza publikoan bertsoak botatzeko. Autodidakta eta autoaskia izan zen, ez zuen inoiz izan goi-asmoko bertsolaritza egiteko pretentsiorik, baina plaza publikoa bere egin zuen batere ohikoa ez

164

zen garaian: umorez, sen kritikoz eta artisauaren mimoz. “Sarritan abesten zuen Iruñeko alde zaharrean azken urteetan. Oso maitea zen han”, gogoratzen du Mintxo Astizek.

Julio Sotok esan bezala, itzalean aritutako bertsolaria izan zen, “beste askoren gisan”, eta urte luzetan itzalean gordetakoa. Itzaletik ateratzeko omendu zuten 2017ko Nafarroako Txapelketan. Harekin batera omendurik geratu ziren gainerako aitzindariak ere: Mari Luixa Erdozio, Mariana Hargain Etxepare, Mariana Ethegaray Baraziart, Joxepa Antoni Aranberri Petriarena Xenpelar, Mikaela Elizegi, Justina Aldalur… eta oraindik bizi diren guztiak. Mintxo Astiz eta sendikoek, Goñik 1988tik aurrera idatzitakoak biltzea dute orain eginkizun: “Hainbeste izango dira. Tartean oso gustuko zituen pilotariei jarritakoak, Julian Retegi eta Mikel Goñiri, adibidez. Topatuko ditugu”.

Bere-berea zuen marka utzi zuen Luzia Goñik; jarreran eta edukian.

Ausarta, txinpartatsua eta sentibera. Punkia, nahi bada. Aitzindaria.

Eta analogia ausart samar bat eginez, trikitian Maurizia izan zenaren tankeratsukoa. Ez al lirateke ondo geratuko jarraian datozen bertsoak Maurizia Aldeiturriagaren ahotsean; eta behin ausart eta punkiak izaten hasita, Bertsolari aldizkariko kide batek proposatutakoari helduz, zergatik ez plazaratu Aupa Luzia! leloa daramaten kamixetak? Luziak jantziko zituzkeen.

Dani Blanco (Argia).

165

Dani Blanco (Argia).

Munduko edertasunak Edertasunez dago Mundua beterik Besterik oraindikan Ez da notizirik Osasuna ez bestea Dena erosten da Dirua izanez gero Trankil bizitzen da Denek hitz goxoak Aberats denari Gaizki ikusita da Gizon pobre hori Gure ustean gaude Zerbait bagarela Heriotza etortzen da Pentsatzen ez dela Gure bizia dago Ongi neurturik Orratzetik hari Bezela zintzilik Edertasunez dago Mundua beterik Besterik oraindikan Ez da notizirik â&#x20AC;˘

166

NAZIOARTEA

DENGBÊJÎ HERRI KURDUAREN AHOZKO BAT-BATEKOTASUNA

168

AHOZKO INPROBISAZIO KURDUARI DENGBÊJÎ ESATEN ZAIO. A CAPELLA EDO MUSIKA-TRESNEKIN LAGUNDUTA ABESTU DAITEKE, BAI HAIZEZKO TRESNEKIN (DUDUK-A, BILÛR-A, NEI-A, ZIRNE-A) EDO SOKAZKOEKIN (TEMBÜR-RA MUSIKA-TRESNA NAZIONAL KURDUA ETA BIOLINA EDO KEMANCE-A). MAIZ, ISTORIOAK KONTATZEN DITUZTEN ABESTIAK KANTATZEN DITUZTE DENGBÊJEK, BURUZ DAKIZKITENAK, ETA, BESTE BATZUETAN, BERTSOAK INPROBISATZEN DITUZTE ORDUAK IRAUN DITZAKEEN ANTZEZPEN BATEN BARRUAN. TESTUA: ZINAR ALA (ERREDAKZIOAN ITZULIA)

Afrin. Bertramz.

169

Dengbesh. Kolpakovtour.

M

ENDE LUZEZ MANTENDU DEN TRADIZIO HAU GAKOA IZAN DA HERRI KURDUAREN MAITASUN, IRAULTZA, BALENTRIA ETA PORROT ISTORIOAK GORDETZEKO. Kondaira horietatik gehienak inoiz ez ziren idatzi, eta dengbêjei eta epopeia historikoak memorizatzeko daukaten gaitasun itzelari esker salbatu ahal izan da aberastasun literario hau guztia ahanzturatik.

Dengbêj hitzak “trobadore” esan nahi du, eta hitz konposatua da: deng (ahotsa edo soinua) eta bêj (esan). Dengbêjei kilambêj ere deitu ohi zaie, eta kilam hitzak “bertsoz osatutako abesti luzea” esan nahi du. Dengbêja edo kilambêja Bakurreko (Kurdistan iparraldea) zonaldean kantu herrikoiak abesten dituen profesionala da, musika-tresnekin lagunduta edota a capella abesten dituena.

Dengbêjaren bertsoz osatutako kantuak musika genero independentea dira, eta tradizio narratibo hori islamaren aurreko garaietatik dator.

Rojhilaten (Kurdistango ekialdean) trobadore kurdu profesionalei Iawjebêj esaten zaie. Dengbêjak geografia

170

kurdu osoan zehar topa daitezke. Arte hau ere oso zabaldua dago Rojavan (Kurdistan mendebaldea), bereziki Mendi Kurduetan (Efrîn). Tamalez, okupazio turkiarra dela eta, dengbêj gehienek erbestera jo behar izan dute Ekialde Hurbileko beste lurralde batzuetara. Dengbêj batzuk Armeniatik datoz. Epopeiak ahoz eta bertso forman transmititu dira belaunaldiz belaunaldi, eta XIX. mendearen amaieran eta XX.aren hasieran grabatu ahal izan ziren epopeia horietako batzuk, Oskar Mann eta Albert Socin orientalistei esker.

Dengbêjek adin bat izan behar dute beren abilidadeak estimatuak izan daitezen, tradizio narratiboa menderatu behar dute, testu propioak sortu behar dituzte eta abesteko ahots ona izan; ahots fina eta altua, baina hala ere aski indartsua.

Herri kurduaren literatura tradizioa ahoz aho soilik transmititu da mendez mende. Kurdistanen gehien hitz egiten den kurmancî dialektoak, ahozko hizkuntza izaten jarraitzen du hein handi batean. 1950eko hamarkadan kurduen gehiengoa eskolatu gabea zela uste da, eta horrek azaltzen du istorio-narratzaileek zeukaten posizio altua, ondare kultural garrantzitsua zaintzen baitzuten.

1960ko hamarkadan dengbêjak apurka desagertzen ari zirela salatu zuten. 1930eko hamarkadatik aurrera dengbêjîak asko sufritu zuen hirietan eta apur bat gutxiago herrixketan, autoritate turkiarraren errepresioaren erruz, zigortu egitenen baitzuten kurdueraren erabilera publikoa.

Ekialde Hurbilean soilik Bagdad eta Erevan irratiek emititzen zituzten tarteka dengbêjen kantuak.

1991n, Turgut Özal presidente turkiarraren iniziatibaz, kurdueraz hitz egin eta idazteko debekua eten zuten.

Handik gutxira, zenbait abeslari kurdu epikoren zintak eros zitezkeen Istanbulen.

Arbaso kurduak zeuzkan Ja ar Kemal idazleak ekarpen esanguratsua egin zuen dengbêjìa kontserbatzearen alde.

1963an idatzi zuen Jer Demir Gök Bakır (Burdinezko Lurra, Kobrezko Zerua) eleberriko protagonistetako bat

171

Evdalè Zejinikè dengbêj historikoa da. Dengbêjîa idazleak ondoren kaleratu zituen hainbat obretan agertzen da.

2003tik musika jaialdiak ospatu dira Diyarbakirren eta gehiengo kurdua daukaten Bakurreko beste hiri batzuetan.

Europar Batasunaren diru-laguntzekin Amed/Dijarbakir-eko herriak Mala dengbêjan (dengbêjen etxea) zentro kulturala zabaldu zuen 2007an. Mikel Aiestaran kazetari euskaldunak egoitza bisitatu zuen 2011n, eta honela deskribitu zuen: “Abestiek Dijarbakir zaharrean ezkutatutako harrizko etxe handi honen hormak zeharkatzen dituzte. Herri honen gertakizun garrantzitsuenez mintzo diren melodia kurduak…”

Aspaldi batean dengbêjek bidaiatu egiten zuten haien bertsoak jauntxoen etxeetan abestu eta horrela haien ogibidetik bizi ahal izateko. Baina azken hamarkadetan dengbêjek bestelako lanak egin behar izan dituzte haien familien beharrak asetzeko.

Rahmi Batur kazetariak Dengbêjak, inprobisatzaile kurduak izeneko artikuluan dioenez “dengbêjek, batetik, beren abestiak kantatu eta poema luzeak errezitatzen dituzte, eta bestetik inguruko kondairak biltzen dituzte euren errepertorioa aberasteko asmoz”.

Ikertzaile zein dengbêj ugarik diotenaren arabera, antzinako dengbêjak emakumeen bizipenetan oinarritzen ziren haien kantuak konposatzeko. Rahmik azpimarratzen duenez bidaiatzen ari ziren dengbêjengana hurbiltzen ziren emakume asko, beren istorioak abesti bihur zitzaten.

Testuinguru honetan kontuan izan behar da, beraz, gizonezkoek kantatutako bertso poetiko eta abesti asko emakumeen adierazpenak direla. Horren adibidea da Garabêtê Xaco dengbêj armeniarrak abesten zuen Lawikê Metînê (Metîn mutikoa) kantua, Ainur abeslariak mundu osoko oholtzetan interpretatu zuena.

Denbêjak protagonistaren ahotsa interpretatzen du, tamalez ezezaguna zaigun protagonista batena:

Albert Socin-Taeschler.

172

Duduk. Pierre Selim.

Ai ama, maitea, zutitu, etorri Jainkoaren izenean, larunbat honetan Garbituidazu ilea eta jantzi nazazu Txirikordatu nire ilea ispiluaren aurrean Hey lê lê lê, o, ama maite Alabak dio, o, ama maitea Bidali norbait nire Metîn senargaiaren etxera Esan diezaiotela etortzeko eta bere burua nire bularrean jartzeko Ezkontzeko eskatu nahi badit, egin dezala Hemendik urrutira eraman nahi banau, eraman nazala.

Bestela, bihar beste batekin ezkonduko naiz.

Ai, ama maitea Ai gure patu traidorea iruzur egiten digu Eta ez digu zorte onik ekartzen.

173

174

DengbĂŞjeen etxea.

Mala dengbĂŞjan.

Mikael F.

t

Silêmanê Dengizî. Dûrzan Cîrano.

Gizonezko dengbêjak Artikulu honetan ez daukagu tokirik Kurdistango bazter guztietan kantuan dabiltzan dengbêj bikain guztiak aipatzeko.

Bakur aipatzen badugu, kurduen burura etorriko den izena akirorena da. Bere egiazko izena akir Deniz zen, eta Esmirnan hil zen 1996an, dengbêjen historian arrasto handia utzita. Bere maisua Reso dengbêja izan zen, eta Reso bera beste dengbêj legendario baten ikaslea izan zen: Evdalê Zeinê, kurduen Homero. Gaur egun Sakiroren inprobisazioak telebista kurduetan transmititzen dira eta dengbêj gazteek beren errepertorietan sartzen dituzte.

Rojavan nabarmentzekoa da Cemîl Horo, Mendi Kurduetako Urretxindorra izenez ere ezaguna. Berari eta beste dengbêj batzuei esker bertako herritarrek asko zekiten iraultza eta kondaira kurduen inguruan. Erregimen siriarrak kurduera debekatu zuen mende erdiz. Kurdistan osoan zehar bidaiatu zuen Cemîl Horok, eta kurduera eta arabieraz gain turkiera eta persiera ere menperatzen zituen. Batzuetan inprobisatu egiten zuen kondairak abesten zituen bitartean, abestiaren gaiarekin zerikusia izan beharrik ez duten bertsoak kantatuz, baina aldi berean oinarrizko melodiatik atera gabe.

Cemîl Horok disko bat grabatu zuen Ai e an hilezkorrarekin, eta bildumako abesti nagusia Mem eta Zînen arteko maitasun istorioa izan zen, Ehmedê Xanîren (1651-1707) maisulan bat. Mem u Zîn epopeia nazional gisa kontsideratzen dute kurduek, eta dengbêjek belaunaldiz belaunaldi transmititutako Memê Alan printzipe kurduaren kondairan oinarritzen da. Manuel Martorell eta Urtzi Urrutikoetxea kazetarien ahaleginari esker obra honen laburpen bat euskaraz irakurri daiteke (Men eta Zin, Txalaparta).

Azken urteetan dengbêjei ongietorria ematen zaie telebista kurduetako programetan, eta estatu turkiarreko kanal ofizial kurduan (TRT Kurdî) Dengbêj izeneko programa emititzen dute astero.

Emakume dengbêjak Tamalez, gizarte kurduaren izate patriarkalak ez zien errazten emakume dengbêjei herriz herri bidaiatzea eta jardutea, gizonezkoek egiten zuten bezalaxe. Hala eta

176

guztiz ere emakume dengbêj askok toki bat topatu ahal izan zuten musika tradizional kurduan, eta horrela, haien izenak herriaren oroimenean tinko geratu dira. Haien artean Mariam Xan (1904-1949) eta Ei e an (19381996) nabarmentzen dira.

Gaur egun dengbêj emakume profesional ugari gonbidatzen dituzte telebista platoetara eta ezkontzetan abestera.

Bestalde, profesionalak ez diren emakume askok dolu egoeretan abesten dute malko eta samin oihu artean, galdutako senide edo laguna goraipatzen duten bertsoak inprobisatuz.

Viyan Peyman.

Gaur egun gazteek dengbêjaren usadio honekin jarraitzen dute, eta berrogeialdi garai hauetan egunero zabaltzen dira sare sozialen bidez dengbêjen arteko topaketak, eta zuzenean abesten dute hainbat parte hartzailetako errondetan.

Abesti tradizionalak menperatzea ez da erraza, ezta abesti berriak inprobisatu eta konposatzea.

Rojhilat lurraldeko Vijan Peiman gerrilari dengbêjak Kobanê herriaren erresistentziari buruzko abestia sortu zuen 2015ean. Urtebete gero hil zen Rojavan, Estatu Islamiarraren aurkako borrokan.

177

Ai ama, gaixoa ni!

Nire bihotzak negar egiten du gaur, a ze zorigaiztoa erori zaigun gainera!

Gaur Kobanêren erresistentziari buruz abestuko dut, munduak eta gizateriak errezitatuko duen poema bat izan dadin, ai ama!

Gaur ere neska eta mutil kurduek beraien bularrak tanke eta bonben aurkako ezkutu bihurtu dituzte…

Ai, ama, gaixoa ni!

Gaur Kobanêko amak irudikatzen ditut negarrez, irudikatzen ditut umeak eta agureak minez eta amorruz orroaka.

Kobanêko haurren malkoak ikusten ditut, eta iruditzen zait Eufrates erreka herriko kaleak urpean uzten ari dela.

Ronï Erez izeneko dengbêj gaztea akiro handiaren mireslea da, eta bere familiari esan dio hiltzen denean ez errezitatzeko bere hilobi ondoan Koraneko bertsoak, akiroren abestiak baizik. RonÏk abesti tradizional asko kantatu ditu, eta 2018an kantu bat konposatu zuen turkiarrek Efrîn konkistatu eta gero.

Gure lurrean guda bat lehertu da Gure olibondoen hostoak erortzen ari dira Gure heroiak Mendi Kurduak babesten dabiltza Efrïn turkiarren atzaparretan erortzen ari da Amen laguntza oihuak eta haurren negar zotinak entzuten dira.

Jainkoaren izenean gure agureak hiltzen ari dira.

178

Topaketa edo gaualdi batean euren artean norgehiagokan aritzen diren dengbêjen saioei buruz ez da asko ikertu.

Batzuek baieztatzen dute antzina horrela lehiatzen zirela dengbêjak haien artean: bat inprobisatzen hasten da eta besteak melodia bereko bertsoekin erantzuten dio.

Ezkontza kurdu batzuetan antzeko lehia bat ikusten da.

“Henna”-ren errituaren bueltan emakume eta gizonak ezkongaien inguruan esertzen dira, eta gehienetan emakumeek abesten dute. Emakumeetako bat andregaiaren aldean kokatzen da berau goraipatzen duten bertsoak abestuz, eta senargaiaren ondoan dagoen beste batek gizonezkoari buruzko laudorioak abesten erantzuten dio.

Mamoste Maruf blogariak artikulu batean dengbêjen batbatekotasunaren profesionaltasuna deskribatzen du.

Dengbêj bat gai batekin inprobisatzen hasten denean melodia jakin bati segi behar dio, eta bertsoko azken hitzaren intonazio berarekin amaitu behar du. Dengbêjak kale egin eta ez duenean bertsoaren errima aurkitzen, galdu egiten du. Jarraian beste dengbêj bati egokituko zaio besteak amaitu ez duen tokitik jarraitzea.

179

Kurdistan. Samal Tofik.

Robert Reigle etnomusikariak eta Istanbuleko Unibertsitate Teknikoko irakasle elkartuak dengbêjak miresten ditu, eta ahotsa erabiltzeko daukaten modua erakargarria eta autentikoa dela deritzo: “Arte honi dekorazioa eta instrumentuak gehitzen badizkiozue, aitortza jasoko du mundu osoan eta gizateriaren ondare bilakatuko da”.

Bertsolari eta dengbêjei esker gure munduko kultura aniztasuna aberasten duten ahozko bi inprobisazio artez gozatzen dugu. Bi arte hauek Gizateriaren Ondare Kultural Inmaterialaren zerrendan egon beharko lirateke.

Askotan malkoak isurtzen ditut dengbêjak abesten entzuten ditudanean. Era berean, niretzat oso hunkigarria izan zen BECen bertsolariak entzun eta Maialen Lujanbio bere bigarren txapela janzten ikustea, Txapelketako final zoragarri hartan zutik jarritako milaka lagunek bertsolariak txalotzen zituzten bitartean.

Mintzola Fundazioak antolatutako “Europa bat-batean” bezalako proiektuei esker milaka urte dauzkaten arte hauek ikusgarriagoak egiten dira. Kantu inprobisatuaren nazioarteko topaketa hau esperientzia bikaina izan zen niretzat, Euskal Herriko zenbait herri eta hiritako oholtzak beste kultura batzuetako lagunekin konpartituz. Nazioarteko aitortzaren bidean beste ahalegin bat. •

Viyan Peyman.

180

181

HISTORIA

EURIPIDESEN BERTSOAK: BOTIKA ETA POZOI TESTUA: FREDI PAIA

182

Arg: Marie-Lan Nguyen.

183

B

ERE IRUDIA AGERI DIGUTEN ESKULTURETAN: hodi-edalontziak asmatu aurreko sudurra, kirru-zapak, bizardun eta irri ttipiarekin azaltzen da beti. Berrogeialdi, naufragio edo Bilboko Aste Nagusi iraunkor batean biziko balitz bezala.

Marmol kolore zurbileko aurpegia, baita British Museumeko busto ofizialean ere. Fisikoki Peloponesoko Iparragirre baten itxura zuen.

Euskalduna izan zitekeen, Euri bide edo antzeko izenetik eratorritako baserriko semea. Baina orduan Uztapide greziar bat zatekeen. Eta ez omen zuen bizitza osoan bisigu begigorririk bertsotu. Bere aire soroslea Etxahun Barkoxekoa, Solferinoko itsua edo Foruak galdu ondorengo Txirrita greziar batena zen. Mahaigiro horretan gustura legoke Euripides, berak esan legez: Seme-alabarik ez izatea zorioneko zorigaiztoa da.

Bertsolari hitza kakotxik gabe darabilt Euripides izandatzeko (izandatu aditzetik). Izan ere, XX. men-

deko ikerlariei esker badakigu greziar bertso klasikoen ahozko jatorriaren berri. Une honetan bertan, baliteke, John Folley eta Euripides greziar epika, lirika, komedia eta tragediaren ahozko sustraiez aritzea, hitz neurtutan, ahozkotasunaren historiaren txosnan.

“Bertsolari”ren ordez “inprobisatzaile” deitu izan banio, mekanizazioaren ondorengo jendartearen begien hiztegitik, bertso orfikoa botako lidake Euripidesek. Ea bizitzea zer den galdetuko lidake: inprobisatzea, planak desegitea, gogoratzea, aldatzea, errepikatzea, ausartzea… Eta nik jada ez dut erantzunik.

Beste garai batekoa zen Euripides.

Bertsotan aritzea, soinuen bidez eraikitako irudien arteko elkarrizketa transformatzailea, argibide bat baino ez zen garaikoa.

Garrantzitsuena da Euripidesen bertsoak hain zirela onak, jendearen bizitza salbatzeko balio zutela. Bai, bere bertsoak xalbadorrak izatera heldu ziren. Hala dio behintzat Plutarko historialari greziar erromatartuak, bere Nicias. Bizitza paraleloak liburu klasikoko pasarte bitxi batean: Siziliako biztanleak Euripidesen bertsoen zale amorratuak ei ziren.

Bertsolari hitza kakotxik gabe darabilt Euripides izandatzeko (izandatu aditzetik). Izan ere, XX. mendeko ikerlariei esker badakigu greziar bertso klasikoen ahozko jatorriaren berri.

184

Bereziki, greziar jatorriko sirakusarrak. Hiriko portu zaharrean egoten ei ziren Greziatik heldutako merkatarien zain. Ea Euripidesen bertso berririk ote zekarten. Hala zenean, bertsoak buruz ikasi eta elkarri irakasten zizkieten sirakusarrek. Abiadura harrigarrian zabaltzen omen ziren Euripidesen bertsoak siziliarren artean.

koan, guztiz hunkiturik joan zitzaizkion Euripidesi eskerrak emateraâ&#x20AC;?.

Euripidesen bertsoek buruz ikasi zituzten atenastarren bizitzak salbatu zituzten. Bertsolariaren eta entzulearen asebetetze mailan goren gradua. Txaloa baino askoz sakonagoko zerbait. Oinarrizkoagoa. Baina anekdotikoagoa, batez ere.

Greziarrentzat bertsoak, musika, dantza eta antzerkia medikuntza ziren; anatomia legetxe. Beraz, guretzat anekdota harrigarria baino izan ez dena, europar arte eta kulturaren sustraiak erein zituztenentzat, euren hautemate sakonenen baieztapen bat zen.

K.a. 415. urtean, Atenasko hiriak gerra espedizioa antolatu zuen Siziliako sirakusarren aurka. Nicias (bizitza paraleloak zituena) izendatu zuten atenastarren espedizio buruzagi. Eta porrot militarra erabatekoa izan zen. Sirakusarrek Nicias hil zuten eta, paraleloki, milaka atenastar hartu zituzten preso. Burruntziarekin bekokian zaldi baten irudia markatu (Troiako zaldia?), esklabo modura saldu eta Sirakusako harrigunagan lanean hiltzera kondenatu zituzten. Hurrengoan ere etorri, Pitxin!

Euripidesentzat argibidea, ostera, pharmacos hitz grekoaren esangura bikoitzaren paradoxa izan zen: botika eta pozoi. Preso atenastarren bizitzak salbatu zituen sormen bertsotu berak bihurtu zuen Euripides, handik urte gutxira, Arkelao errege mazedoniarraren txakurren afari.

Plutarkok xehetasun handiz kontatzen ditu preso atenarrek pairatu zituztenak. Harrobietan bizi izan ziren kateaturik, aterperik gabe, lanean, egunean kilo erdi garagar jan eta litro laurden ur edanez.

Gehienak hil ziren.

Aitzitik, pasartearen amaieran, Plutarkok hala dio: â&#x20AC;&#x153;Zenbait preso atenastarrek Euripidesi esker lortu zuen askatasuna. Euripidesen bertsoak buruz zekizkiten atenastarrak ziren. Euripidesen tragedietako bertsoak irakastearen truke askatasuna eskaini zieten sirakusarrek. Eta behin aske, Greziara bueltatzera-

185

BERTSO IBILBIDEA

ERDU DURANGORA,

TESTUA: IGOR ELORTZA ARGAZKIAK: ZARATEMAN (WIKIMEDIA)

186

Bi bider bakarrik egin nuen bertsotan Lazkao Txikigaz. Lehenengoa Beasainen izan zen, nire bigarren lehengusina batek deituta hango institutuko jai batera joan ginenean Unai eta biok. 1991 izango zen, hala esango nuke, aurreko abenduan Araba eta Bizkaiko finalean lehenengoz lehiatu eta gero, Arriagan, gizon nagusien artean.

Lazkao Txiki eta hirurok ginen jai hartan bertsotan, gure orduko zein oraingo plazer eta ohorerako. Xarma handia izan zuen afalorduak, beragaz berriketan.

Ea nongoak ginen, hark. Durangokoak, guk. Ezin zuela izan. Ezin zuela izan Durangon bertsolaririk, hark, gaztelera besterik ez zela-eta egiten Durangon.

Inguruetako baserri-auzoetatik Durangora etorritakoen seme ginela, guk, orduan. Baietz, berak. Hori izan zitekeela.

Pozik gonbidatuko nuke Joxemiel gaur, Durangoko herrigunean itzuli hau egitera.

187

ANDRA MARIKO ELIZPEA

GOIENKALE

4

5

6

PINONDO

3

LANDAKO

2

KURUTZIAGA

1

EZKURDI

>>>

1.GELTOKIADUR / ELKARTZEKO H EZKURDI Durangon bazkalduta MaĂąarian gora Txakurzulon jausi naz Ipurdiaz gora Horrela dio nik ikasi nuen lehenengo kopletako batek, eta horrela jausi ginen geu ere, ipurdiz gora, Kurutziaga ikastolako atezain behar egiten zuen gizona, guk umetan Ulezuri esaten geniona, bertsolari ibilitakoa zela jakin genuenean. Bertsozale Elkarteak urtero omentzen zuen bertsolarietako bat, zer eta durangarra!, nor eta Ulezuri!, noiz eta 1990ean!, ordurako ez hain ume eta dagoeneko bertsotan bidetxoa egiten hasitakoak ginela.

Jose Alberdi zen Ulezuriren izena, Iurretan jaio eta MaĂąarira ezkondua bera, baina Urkiolan gora egin beharrean, Durangon topatu zuena eguneroko bazkaria irabazteko modua: tailerreko behargin, lehenengo, eta ikastolako zaindari, geroago. Eta bizilekua ere Durangon egin zuen, handik lasterrera, MaĂąaritik Askatasun Etorbidera etorrita (Avenida del GeneralĂ­simo, sasoi haietan), Ezkurdi parketik bertan.

Ezkurdi parkeak moldeak apurtu ei zituen duela berrogeita hamar urte Juan Daniel Fullaondo Errazu eta Fernando Olabarria Delclaux arkitektoen eraberritze lanekin. Arkitektook ordura arteko ohiko pasealeku eta plaza herrikoi ereduagaz amaitu zutela diote, plano horizontala utzi eta mailak bereiztuz espazio labirintikoa sortu zuten bidexkak, belardiak eta ur-korronteak lotuz. Bere sasoian, gure mugez gaindiko entzutea eta Euskal Herriko Arkitektoen Elkargoaren saria irabazi zuen hirigintza lan honek. Gaur egun, erdizka ikusi daiteke orduko parkea: musika-kiosko inguruko belardi eta bidexkak, eta uren tokia harrixkaz beterik lorategi japoniar itxura hartu duen urmaelak osatzen duten zatia. Gainerako erdia, oztopo arkitektoniko handikotzat jota eta mugikortasun arrazoiengatik, eta garbitasuna hobetzeko, berritu egin zuten 2009an. Azken berritze-lan horietan egina da bisitariak haizetara dauden terrazekin topatuko duen harlauza leuneko laugune zabala; umeekin datorrenak, gainera, au188

kerako geralekua du hauxe kafea nasai hartzeko, jolas parkea ere terrazen aurrez aurre baitago.

Nolanahi den, bi hirigintza-lan horien aurreko kontuei buruz ari gara hemen, musika kioskoa eta parean dagoen harri landuzko iturri dekoratiboa besterik ez baitira ageri garai bateko argazkietan. Han inguruetan irudikatu beharko ditugu bai Jose Alberdi bertsolari durangartua bai Alfontso Irigoien euskaltzale ekina, 1950eko eta 1960ko hamarkadetako bertsolari txapelketen antolatzailea; lehenengoa, 1958an, Bizkaian antolatu zuen, Bilboko Areatzan, eta bertan parte hartu zuten zazpi bertsolarietako bat izan zen Jose Alberdi. Hurrengo urtetik aurrera, eskualdeka jokatu ziren kanporaketak,

RANGO HITZORDUA: Alfontso Irigoien: Oso isilik dago Alberdi Ez du ateratzen hitzik Bere burua juana dauka Esatea da alperrik Bertsoetara ez zaigu sartzen Buruan ez du zentzunik Horregatikan ez da ausartzen Ta dago guztiz gorderik Jose Alberdi: Laguntza eskatzen deutsut Zeruko aitari Erantzuna emoteko Irigoieneri Jakin dau bizi dala Ondino Alberdi Ta ez deutsala itzi Bertsozko lanari

bakoitzean txapeldun bat izendatuz. Jose Alberdi bera izan zen 1959ko Durangaldeko txapeldun, Urkiolan hain zuzen ere, San Antonio egunez, eta Durangaldeko txapeldun izanik Bizkaiko finalean ere hartu zuen parte; berdin gertatu zen 1960an eta 1961ean ere.

Urte haietan plazan ibili eta gero, pentsatzekoak diren baldintza eta beldurrengatik, utzi egin zion bertsoari, antza, Jose Alberdik. Alfontso Irigoienek etsi ez, baina, eta beste bertsolari askogaz ere bazuela dakigun zirirako joeragaz, Jose Alberdiri gutuna idatzi zion bertsotan jarrai zezan; baita hark sei bertsogaz erantzun ere.

Isilik banago be Ditut motibuak Ointxe ezin esan danak Alberdi gaixuak Pazientzia emon Deigula goikuak Trabes gabiltzalako Gaurko mundukuak Gordeleku ederrak Ditut MaĂąarian Bertara juateko Premia danian Ondino ez naz aurkitzen Horren beharrian Argi nabilelako Mundu zabalian Joxe Alberdi (Bertsozale Elkartea)

189

Akuilari on batek Jakin behar ditu Idiak bizkortzeko Nundik zirikatu Zuk ere jakin dozu Neuri nun ikutu Ez naiten betirako Isilik geratu Neure aurpegi latza Ez da inoz gorritu Esan eta entzuteko Beti nago gertu Horregatik, Alfontso Niri zirikatu Zure lako gizonak Euskerak behar ditu Dozena erdiko sortan Hauxe dot azkena Zuri bertsotatikan Opa deutsut dana Mundun izan daizula Bake-zoriona Bertsoz sendatuteko Geixorik dagona

2.GD / ANDRA MARIKO ELIZPEA

Ezkurdi parkeak Askatasun etorbideagaz egiten du muga, mendebaldera. Kontrako aldean, berriz, Zumalakarregi kalea dago, XIX. mendean bertako burgesiak eraikitako etxe historizista eta erregionalistekin. Durangon banketxe sukurtsalik gehienak pilatzen diren kalea da. Gaur egun BBK sukurtsala dagoen tokian, Miota hotel ezaguna zegoen garai batean. Hantxe bazkaldu zuen Alfontso Irigoienek, beste euskaltzale batzuekin batera, Durangoko udaletxean bilera bat eduki eta gero. 1996ko udaberria zen. Hilabete batzuk geroago, urriaren 30ean, Durangon jokatu zen Bizkaiko Bertsolari Txapelketaren finala: Astarloa aretoan, goizeko saioa; eta Andra Mariko elizpean, arratsaldekoa.

Europako arkuperik handienetakoa ei da Uribarriko Andra Maria basilikarena. Basilika Arandaño dorreari atxikita eraiki zuten, eta XIV. mendean dataturik dago; molde gotikokoa da, nagusiki, errenazimenduko osagaiak dauzkan arren. Arkupea XVIII. mendean dago datatuta, eta Euskal Herrian, behintzat, handiena da: ezelako zutaberik barik, zurezko habe borobilduekin egindakoa da, itsas eraikuntzako teknika zaharrak erabiliz. Zoladura errekarriekin egindako 500 metro karratuko labirintoa da: peregrinazioetan parte hartu ezin zutenek euren bekatuetatik askatzeko ibilbidea. Zoladurako irudi hori oraintsuagokoa da, Francisco Eguía udal perituak 1938an diseinatua.

Urtebete lehenago, 1937ko martxoaren 31n, faxista italiarrek Savoia Marchetti hegazkinetatik bonbak jaurtita Andra Maria basilika, elizpea eta inguru osoa txikitu zuten, eta 300dik gora herritar hil. Bonbardaketa hura beste Francisco batek, Eguíaren tokaio batek, agindu zuen: Francisco Francok.

190

Hiru hamarkada geroago, frankismoaren labirintoetan ihesbideak topatzen hasita zeuden Alfontso Irigoien eta beste hainbat euskal kulturzale. Durangon bertan, 1965eko abenduan egin zen lehenengoz Liburu eta Disko Azoka, hain zuzen ere, Andra Mariko elizpean.

1966ko urriaren 30ean, esan dugunez, Bizkaiko Bertsolari Txapelketako finala ere bertan jokatu zen. Baina ez hori bakarrik, Bilboko La Gaceta del Norten gazteleraz argitaratutako kronikari eskerrak dakigun moduan: ˝Este día fue para Durango un día pleno de ambiente vasco, pues también el grupo conocido Ez Dok Amairu puso su nota trascendental con sus modernas canciones vascas, que causaron un gran impacto ante el público”.

Belaunaldi eta mundu ikuskera berri esanguratsuen sasoia zen euskal kulturan, bai, eta final hartan Jose Maria Arregik eta Abel Muniategik binaka osatu zuten bertsoaldiak erakusten du horretatik apur bat. Honela zioen gaiak: “Arregi izango da eleizeak azpian errez harrapauko leukena. Muniategi eleizeak sekula azpian harrapauko ez leukena”.

O

Arregi: Bakoitzak berena egitea Beti da gauza erreza Baino agertu nahi dizut lagun Hemen gaur nire amesa Aspalditxuan darabilkizu Oso bide aldrebesa Ta zuentzako nik entzuten det Zuaitik egunero meza

Arregi: Esan nahirikan gauza hauxe nik Dadukat nire buruan Zure antzeko asko ikusten Dirade gaurko munduan Mundu pixka batek engainauta Noranahi nahi luke juan Baino guztiak damutzen dira Heriotzako orduan

Muniategi: Mundu honetan dago inpernua Bai su ta bai ere garrez Ikusten danez hortik irtetzen Oraintxe ez dago errez Eleiza hortan ibiltzen zera Hain orazio samurrez Baina gu preso aurkitzen gera Erlijioan bildurrez

Muniategi: Adiskidia zertan hartutzen Dezu gaur nire ardura?

Urte askotan ikusten zaitut Txit elizkoien modura Traza horretan zu ikustiaz Nik hartutzen det tristura Euskal Herriak eliz asko du Falta duana kultura

Muniategi: Une honetan ez zazu egin Heriotzan esamina Horren ardura gaberik dabil Munduan kristinau fina Ez geunke euko adiskidia Daukagun bizitz samina Sasoi zanean jakituriaz Ondo hornitu bagina

Arregi: San Inaziok azken bizitzan Hauxe zion egunero Mundu hontako harro-bideaz Sekula ez gintezke ero Zer balio dau mundu hontako Ondasun danak espero?

Alperrikuak dirala danak Zerua galdu ezkero

Arregi: Halan da ere lagundutzeko Ni beti naukazu gertu Horregatikan samurtasuna Beti nahi dizut agertu Munduarekin ez ote zera Inoiz egingo aspertu?

Zu azkenian eingo zerade Laguna inpernuratu

Muniategi: San Inazio militarra zan Eta arretaz aditu Gugaitik eta herrien alde Ez zuan ezer sufritu Bera zala ta bera ez zala Erdera gailen gelditu Ejerziziuak askoz hobe zan Euskeraz egin balitu

191

3.GD / PINTXOPOTEA: GOIENKALE

Euskal kultura jazarria zegoen sasoi hartan, beste hainbeste ekimen baimentzeko ohi zenez, hamarkada haietako txapelketen antolakuntzan ere ez zen, sotanadunik falta. Ezta epaimahaian ere. Aldaketa garai hura ulertzeko, dena den, hona datu bat: Xabier Amuriza zen 1966ko Bizkaiko Txapelketako final hartan epaile egin zuen sotanadun horietako bat.

Handik lasterrera, sotana kendu eta bertso-mundua ez eze, euskal kultura eta gizartea eraldatuko zuen belaunaldi haren protagonistetako bat da Xabier Amuriza, Durangotik hur, Etxanon jaioa.

1980ko Bertsolari Txapelketa Nagusian bertso-molde berritzaileak, errimakera landuak eta euskara batua erabiliz txapeldun atera zen Xabier Amuriza, eta final hartan ezarri zuen bertsogintza modernoaren mugarria.

Bertsogintza eraldatzen, baina, aurretik zegoen hasita, 1978tik gehiago herririk herri musikariekin bertso jarrien emanaldiak eginez, besteak beste. Durangon, 1979ko

Arg: Anboto.

192

otsailaren 16an eskaini zuen emanaldi horietako bat, non eta Andra Mariko elizpean.

Herrietako emanaldi haiek prestatzeko, aurretik tokian tokiko herritarrekin batu ohi zen Xabier Amuriza, bertako berriak, jendeak eta lekuak ezagutzeko. Durangon ez zuen, baina, informante askoren premiarik izango, Goienkaleko berri jakiteko, adibidez.

Hasi Andra Maritik eta Santa Ana plazaraino, tabernaz beteriko kalea da Goienkale. Polit-polita ez, egia esan, baina, dakizuenez, lagunarteak eta giroak egiten du leku bat eder. Larunbat eta igandeetan, eguerdi zein iluntze aldean, jan-edanerako kale aproposa da Goienkale, Durangora bisitan datorrenarentzat.

Jan-edan zein gaueko bestelako gose eta egarriak asetzeko badira aukera gehiago ere Durangon eta inguruetan, noski, beti izan diren moduan, Xabier Amurizaren bertso umoretsu eta bizi hauek kontatzen diguten moduan.â&#x20AC;˘

Gure atsoa Balendrin Altzoa bete pipermin Dena serio hartzea ez da Izango atsegin Inor gogaitu ez dedin Pentsatu dogu zer egin Orain hastera goazen jiran Zatoze gurekin

Goizaldetan badago han Nor lagun hartu alboan Ateak nekez itxita gero Pregoia kanpoan Hesteak ia ahoan Baina etxera nor joan?

Oilarrak ere ezingo gaitu Gantxoaz eroan

Gorputzetik bazagoze Krisisean edo gose Izpirituak behintzat Durangon Badauka non ase Fraile-abade ez eze Mojak ere zazpi klase Nahiago neuke bertan entzule Balego San Jose

Durangon alderik alde Famatua Goienkale Inurriak lez sartu ta urten Denak edanzale Zenbat begiratu gabe Barrura dale ta dale Bertan itoak ginen oraingo Balego debalde

Goiuri bideko urak Askatzen ditu loturak Bikote askok hantxe entzuten Goizaldeko laurak Hor konpon beste ardurak Eta biharko logurak Kendu deutsoguz alkarri aste beteko hazkurak

Jaitokiak eta salak Estuak eta zabalak Zer ete dino Urkiolako Santu kaporalak Tiratzeko dira balak Eta gizentzeko txalak Ondo pasatu ihauteriak Edo karnabalak

Beste moduko jokoa Hor daukazu Gogokoa Pantera Rosan fresko ibili Behar da kolkoa Abaraska gustokoa Txapel okerren txokoa Berdezaleak klase bietan Badauka nahikoa

Orozketako errekan Edo bide bazterretan Susto galantak izaten dira Onenean bertan Bedar usaian praketan Kalanbreak gerri bueltan Ai zer kontuak iretargiak Baleki berbetan!

Ezkurdin behera bagoaz Bada hor non egin jolas Gabon Sagarna, Lezuri eta Lekker edo Dallas Ez dago sarritan erraz Hartzen behar beste arnas Demonioen feria dela Esan leike gabaz

193

4.GD / IBILALDI TXIKI KURUTZIAGA

Eguerdiko zein iluntzeko poteoa eta gero, aukera hoberik ezean, ez da txarra ibilalditxo bat egin eta haize apur bat hartzea ere. Goienkaleko behealdean, berriz ere Andra Mariaren ondotik, Kurutziaga kalera jo dezakegu.

Andra Mariko elizpea, bistan denez, gune zentrala da Durangon. Hantxe egiten ziren nik umetan ezagutu nituen lehenengo bertso saioak ere, Durangoko Bertso Eskolako kideak zirela gehienetan kantuan; baita, haiek antolatutako saioetan, Bizkaiko edo Euskal Herriko bertsolari ezagunagoak ere, oso lantzean behin. Durangon eta inguruko herrietan, beste eskualde askotan legez, 1980ko hamarkadan gertatu zen bertsozaletasunaren susperraldia, hain zuzen ere, Xabier Amurizak, bertsotan egiteko moldeak berritzeaz gainera, bertsoak egiten ikasteko teknikak sozializatu ondoren.

Goazen, baina, Goienkalen behera gatozela, Andra Marian eskumatara hartuta Kurutziagaraino. Kale zabal eta dotorea da Kurutziaga, altuera apaleko eta harri landuzko eraikinekin; hormatan 1937ko bonbardaketaren metrailak egindako zuloak agerian dituzten etxeak. Kalearen beste muturrean, AbadiĂąogaz muga egiten duten lurretara

bidean, Kurutze Santuaren Museoa dago. Kurutziagako Kurutzea XV. mendekoa da, barrokismo gotikoaren adibide bikaina ei dena; askoren iritziz, Alfonso de Mella frantziskotarraren jarraitzaile ziren eta elizaren hierarkiak heretikotzat jo eta inkisizioak erretakoen fedearen oroigarri ere bada bertan tailaturiko iruditeria.

Durangon ere botereen kontrako bat baino gehiago jaio edo bizi izan baita beti, eta aldiro ezagutu dute jazarpena halakoek. Gure egunetara etorrita, Kurutziaga kalean bertan dagoen Jesuiten ikastetxean ikasitakoa da, adibidez, Joseba Sarrionandia. Ez hori bakarrik, umezaroan eta gaztaroan hazi ere, handik bertan hazitakoa da Joseba Sarrionandia: Pedro Pablo Astarloa kalean, Kurutziaga kalean zehar berriz erdialderako norantza hartuta ikastetxea inguratzen badugu, eskumatara. Beste durangar ilustre bat, Pedro Pablo Astarloa, XVIII. mendeko hizkuntzalaria; besteak beste, Wilhelm von Humboldt Euskal Herrira etorri zenean Durangon harrera egin ziona, eta eragin handia izan zuena mende bat geroagoko Euskal Pizkundean eta Sabino Aranaren euskara garbiaren gaineko pentsamenduan.

Dakigunez, Joseba Sarrionandiak aspaldi ez ditu zapaldu kaleok, hark ere euskal kulturan eta hizkuntzalaritzan eragin handia daukan arren. 1980an atxilotu zuten ETAko kide izateagatik, eta 1985ean ihes egin zuen Martuteneko kartzelatik. Ihesaldi sonatua izan zen, kanta ezagun bat sorrarazi zuena, besteak beste. Hain ezaguna egin ez bada ere, Durangoko Bertso Eskolako kide zen Santi Belarrek, Begi ezizenez ezagunagoa zenak, bertso sorta hau idatzi zuen orduan.â&#x20AC;˘

194

BAT: Uztailaren zazpian Egunan erdi-erdian Berrogeita hamar gizon burnizko Kaiolan goardian Seguridade guzian Ustez ibiliak ziran Txoriak iges musika entzunaz Kajaren azpian Martuteneko kaiola Ondo itxita zegola Noren bitartez, zeinen laguntzaz Ez zaio ajola Ezin sinistu inola Txori hoientzat arbola Urrutitako mendi batean Zai ta zai zegola Gogoan dute San Fermin Ez die on asko egin Kaiolan zeuden bi txori eder Batera aldegin Tripa erre mutur gordin Atzeko aldean pipermin Hartu neurriak berriz holakoik Gertatu ez dedin Justiziaren gogoa Katez lotzea zangoa Bainan txoriak nahiago izan Mendiko pagoa Nor ote da hurrengoa?

Ahaztuko duna lehengoa?

Orain nork ez du idatziko â&#x20AC;&#x153;Ni Ez naiz hemengoaâ&#x20AC;?

195

5.GD / IBILALDIA LUZA LANDAKO

Pedro Pablo Astarloa kalean behera jarraitu dezagun, Santi Belar, Santi Begi gogoan. Gazteenen artekoa zen Santi Belar 1980etako Durangoko Bertso Eskolan, eta 1990eko hamarkadan zubi lana egin zuen ordukoen eta gure belaunaldikoon artean. Barikuro batzen gintuen bertso eskolan, eta bertsotan ikasten lagundu ez eze, inguruko herri eta auzoetan lehenengo saioak lortzen eta bertso giro bat bizitzen ere lagundu zigun. Donostiara ere eroan gintuen Santik, ibilbide hau hasi dugunean aipatu ditugun Jose Alberdiren garaiko bertsolarien omenaldietara. Baita bertso afariak antolatu ere, gu eta aurreko bertso eskolako haiek batuz. Bertso saio bat antolatzeko deiez, kartelaz, oholtzaz, gaiez arduratzen ere erakutsi zigun. Gazterik hil zen Santi, gu oraindik nerabe plazan hasi berriak ginela, baina bihotzean inpronta sakona utzi zigun betirako.

Pedro Pablo Astarloa kalean behera goaz, baina, eta Montevideon ezkerretara hartuta Musika Eskolaren albotik behera jarraituz, Landako Erakustazokagaz egingo dugu topo. Hantxe dago, Durango garaikideko auzo zabal eta lasai baten erdian, uger koloreko habeekin egindako beirazko Erakustazoka handia. Euskal kulturaren ikur bat berau, huraxe baita azkeneko urteetan Durangoko Azokaren, DA!-ren gune nagusia.

Bestelako hitzorduak ere izaten dira, zelan ez, Landako Erakustazokan. Handienen artean azkenekoetako bat, Euskal Herriko V. Jardunaldi Feministak izan ziren.

Euskal Herriko Emakume, Trans eta Bolloen kopla txapelketa ere egin zen jardunaldi horietan. Kristina Mardaras bertsolari iurretarrak egin zituen agurreko ohoreak egun hartan, ondo merezita. Bera izan zen, 1986ko Txapelketa Nagusian, plaza publiko ikusgarri batean oholtzara igo zen lehenengo emakumea. Gona jantzita daukagu gogoan, Donostiako Belodromoan oroigarria hartzen, urrun batetik ezer gutxi ikusi genuelako baino gehiago, umeak izanik ere unearen esanguraz ohartarazten gintuelako giroak.

196

Ondoren, Santi Belarrek antolaturiko eta lehenago aipatu ditudan Durangoko Bertso Eskolako bi belaunaldien arteko juntadizoetan ezagutu genuen Kristina Mardaras; baita beste hainbeste kantu eta kontutan ere, geroztik.

Hauexek dira Euskal Herriko V. Jardunaldi Feministatan bota zituen bertsoak.â&#x20AC;˘

ATUZ: Patriarkatuak gintuen Lauso, borratuak Andrazkorik ez zeukan Aginte kuadruak Baina aldatu dira Orduko patuak Eskuz esku egiten Ditugu tratuak Elkarlanean eta Ondo antolatuak Hitz egiten dakigu Argi eta ozen Aurrez aurrekoari Begiratuz zuzen Lanean ari gara Bideak zabaltzen Ta hasi gara jadanik Koadroan agertzen Ikusten ez den hori Ez baita existitzen Jardunaldi feministak Durangon gaur egun Hiru mila ta goitik Ezagun ta ezezagun Andrazkoa nahi dugu Indartsu ahaldun Bertso munduan geuk be Hemen hainbat lagun Merezi dogu eta Gozatu dezagun

197

6.GD / AGURTZEKO O PINONDO

Landako Erakustazokaren ondoan dago Plateruena, Durangoko kafe antzokia. Durangoko plateruak edo zidarginak izenagaz ezagun ziren anaia bien oroimenez ipinitakoa da izena; XVIII. eta XIX. mendeen bitarteko durangar sortzaileak eurak. Hona Frantzian argitaratutako Historia De Las Naciones Bascas liburuan Juan Antonio Zamakola dimoztarrak, Pedro Pablo Astarloaren laguna zenak, plateruei buruz dioena: “Zidargin bi ezagutu ditut nik eta oindiño bizi dira, anaiak biak, Juan Kruz eta Antonio izenez; lenengoa, bertsolari ta soñulari trebea: bigarrena, yantzarako oso yayoa. Bizkaian, eta Bizkaitik arago be, amaika lekutan izanak dira, auzo ta errietako jaietara deituta. Lenengoak sekulako gatza eukan bertsogiñen eta zortzikoak joten; bigarrenak, bere umoreko arreba bat lagun ebala (ezkondu bakoa berau), ikusgarrizko yantzaldiak egiten zituen”.

Askotan gertatu ohi denez, ez dugu oraintsu arte arreba plateru horren berri izan, aipatu dugun liburua 1818koa izan arren. 2018an, Plateruena kafe antzokiaren 13. urteurrenean egin zitzaion gorazarre arreba horri, Maria Franciscari; bego, beraz, Plateruena izena hiruren oroimenez.

Eurekin amaituko dugu ibilbide zirkular hau: zirkularra denboran, joan zen mende erdialdean hasi dugun eta gaurko egunetaraino ekarri gaituen ibilaldian berriz atzera egin eta duela ia hiru menderaino joko dugulako; zirkularra espazioan, berriz ere alde zaharreko kaleetara itzuli eta Urkiolako bidean jarriko gaituelako; eta zirkularra forman, neba-arreba plateruei eta aipatu ditugun euskal kulturgileei eskutik helduta sokan joango garelako kalejiran.

Plateruena kafe antzokiaren atzealdetik, Uribarri kalean gora itzuliko gara Andra Mariara, eta Barrenkale kalea hartuko dugu. Kale honetako seigarren etxeko balkoira begiratuko dugu tarte batez, Juan Kruzek egunero jotzen

198

ei zuen-eta txistua bertatik, goizeko hamaika eta erdietatik hamabietara. Barrenkalen gora jarraituta, kale amaieran, Lariz Dorrea topatuko dugu, eta aurreratxoago Santa Ana plaza, eliza, eta, azken bi horiek baino interes handiagoa daukan Santa Ana Arkua.

Lariz Dorrea Durangoko jauregi zaharrenetakoa da, oso kaltetua egon eta gero, 2007an berritu zutena. Aurrealdean, balkoi bati eusten dioten habearen mutur zizelkatuetan egindako figurak eta ojiba-leihoak izan ohi dira aipagarri; historiari dagokionez, 1483an Isabel I.a Katolikoak bertan lo egin zuela da sarri kontatzen dena, Bizkaiko eta Durangoko Merindadeko Foruak zin egitera etorri zenean. Santa Ana Arkua, berriz, Durango zaharra babesten zuten harresien ateetatik gaur arte iraun duen bakarra da. Barroko estilokoa da, 1566an eraiki zuten, eta bi bider berritu dute, 1744an eta 2017an.

Santa Anako Arkuaren azpitik igaro eta aurrera egiten badugu, Pinondo parkera helduko gara, eta, besteak beste, Pedro Pablo Astarloaren eskultura topatuko dugu

RDUA: bertan. Gasteizera eta, beraz, Urkiolara doan errepidearen beste aldean, berriz, Eche-Zuría jauregia dago: jauregi horren lorategia zen Pinondo. Ampuero Bizkaiko goiburgesiako familiaren udako etxea zen Etxe Zuria. Familia horrek politikari karlistak eman zituen, eta baita euskaltzaleak ere. 1886an Etxe Zurian bertan ospatu ziren, Anton Abadiaren bultzadaz, Jaialdi Euskerazcuak; tartean, Felipe Arrese Beitiaren bertsoekin. Oraintsuago, 1980ko hamarkadan, ampuerotarren alaba batekin ezkondutako gitarrajole andaluziar bat ibili ohi zen inguruotan txakurrarekin paseatzen, bere atseden egunetan: Paco de Lucía; ez zuen gutxitan joko Paco de Lucíak gaur egun bertso musikatu emanaldietan hain erabilia den Volando voy kanta, Camarón lagunduz, bi-biek flamenkoa, kanta herrikoia hura ere, irauli zuten garaian. Pentsatzekoa da, urte haietan, gurutzatu izango zela Paco de Lucía Jose Alberdi, Santi Belar, Joseba Sarrionandia edo Kristina Mardarasegaz. >

Pinondo, Darío de Regoyos y Valdés

199

6.GD PINONDO

< Mende eta erdi lehenago, 1828an, Felipe VII.a eta Maria Josefa Amalia de Sajonia Espainiako erregeerreginak Etxe Zurian igaro ei zituzten bi egun, haien aurrekoak bezala euren menpeko lurrak eta jendeak zapaltzera etorrita. Ekainaren 15ean, jauntxoen entretenimendurako, Pinondon dantza luzea eta erreglak eskaini ei zizkieten. Tartean, hirurogeita hamar bat urteko bi anaia ziren aurreskulari eta atzeskulari: Durangoko Plateruak. Juan Kruz lodikoteak adin horretan itxaroten den baino arintasun eta bizitasun handiagoz egin ei zuen dantzan, eta Madrilgo gortetik irten zenetik barrerik egin ez zuen erregina algara batean jarri zuela diote.

Beharbada jendearen asmakeriak dira pasadizo hauek, edo plateruen euren sorkuntzak. Ia seguru, gertatutakoetatik ederretsitako eta handitutako istorioak. Zelanahi, izan bazen Durangon kulturgile familia hau, eta Causino izeneko euren bertso sortarik ezagunenak erakusten du, zilarren eta bizipozaren artean, zer filosofiagaz bizi izan ziren. 2002an, Oskorrik Vizcayatik Bizkaiara diskoan grabatu zituen bertsoak, eta 2014an, Joseba Sarrionandiak bertso sortaren bertsioa egin zuen Gose taldearen Gosariak diskorako, Alegrantziaren Aldeko Konjura izenburuagaz.

Bi kantetan, plateruek eurek sorturiko doinua dute oinarri, eta guztiekin batera kantuan amaiatuko dugu Durangon zehar egin dugun bertso ibilalbi hau.•

200

Munduco tristecia Melancoliña da ta au gueisso modubau Onan quenduco da

Ez diamante ez perla Ez urregorriric Alegrantzia baino Ez dago oberic

Ez diamante ez perla…

Escolia ederra Daukagu munduban Sensañac alegrija Aurrari cantetan Ez diamante ez perla…

Causinok esaten dau Lelengo doñuban Alegrija dala onena Biciteco munduban

Gure jaquituria Izan da ta izango da Ez iñori gachic eguin Jaunaren bildurra Ez diamante ez perla…

Artu alegria ta Tristecia ichi Causinoren liburua Beti presente euqui

Ez diamante ez perla…

IBILBIDE HAU OSATZEKO HAINBAT ITURRI ERABILI DITUT, HORIEN ARTEAN GARRANTZITSUENAK, LIBURU HAUEK: Bizkaiko Bertsogintza IV (Xabier Amuriza; Bizkaiko Bertsozale Elkartea, 2006) Laurehun Herri, Mila Bertso Berri (Xabier Amuriza; Elkar-AEK, 1982) Durangoko Plateruak (Antton Mari Aldekoa-Otalora; Gerediaga Elkartea, 1984) Baita Interneteko orrialde hauek ere, besteak beste: https://eu.wikipedia.org/wiki/Durango http://www.durangon.com/ezkurdi-la-plaza-que-rompio-moldes-en-laarquitectura-vasca/ https://bertsoa.eus/bertsolariak/kristina-mardaras https://www.elcorreo.com/vizcaya/20140303/masactualidad/sociedad/refugio-paco-lucia-durango-201402271314.html http://mugalari.info/2017/05/23/gerediaga-inagurara-una-placa-homenajeampuero-precursor-las-euskal-jaiak-durango-1886/

Espainiako errege-erreginen kontuak baino gehiago ardura zaizkigu guri, baina, bertako herritarrei buruzkoak, eta badirudi horien artean bai bazutela entzute eta begirune handia plateruek. Bada beste kondaira bat, dioena bideetako lapurrak atera zitzaizkiela behin, Urkiola inguruetan hain justu, eta zeramaten guztia ateratzeko agindu zietela Juan Kruz eta Antoniori. Zilarrez beterik ei zihoazen plateruak; herrietan zehar saltzen zituzten eurek landutako piezekin. Hainbeste zilar ikustean, lapurretariko batek ezagutu egin ei zituen, eta lagunei esan baketan utzi behar zituztela, zilarginok ondraduak eta famatuak zirela-eta. Alde egiten utzi bakarrik ez, lapurrok laguntzat hartuta egin omen zuten bidea elkarri istorioak eta ipuinak kontatzen.

Secreto andija da ta Marabillosua Causinoren liburuan Aguerturicua