Θανάσης Ε. Μαρκόπουλος, Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη «Όνειρο στο κύμα». Άξονες σεναριακής προσέγγισης 2

Θανάσης Ε. Μαρκόπουλος, Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη «Όνειρο στο κύμα». Άξονες σεναριακής προσέγγισης

ΘΑΝΑΣΗΣ Ε. ΜΑΡΚΟΠΟΥΛΟΣ 1 Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη «Όνειρο στο κύμα». Άξονες σεναριακής προσέγγισης. (Νεοελληνική Λογοτεχνία Γ' Λυκείου Θ.Κ.) Ειδικοί στόχοι Με τη διδασκαλία της ενότητας αυτής επιδιώκεται οι μαθητές: • Να κατατοπιστούν καλύτερα για τον κόσμο ενός συγγραφέα μείζονος και ιδιότυπου σαν τον Παπαδιαμάντη: τη σχέση του με την ηθογραφία και τις επιμέρους εκφάνσεις της, τους ιδεολογικούς του προσανατολισμούς, τις γλωσσικές και θεματικές του προτιμήσεις, τη σταθερή προς τα πάντα σκοπιά της θρησκευτικότητας, του χριστιανικού ανθρωπισμού και της φυσιολατρίας του.

• Να σχολιάσουν, με πιο πολλές (απ’ ό,τι σε προηγούμενες τάξεις) απαιτήσεις, ζητήματα της αφήγησης και της λογοτεχνικής γραφής γενικότερα που έχουν σχέση με το διηγηματικό είδος και την τεχνική του.

• Να γνωρίσουν τον κύκλο των λεγάμενων «αυτοβιογραφικών» διηγημάτων του Παπαδιαμάντη, και ειδικότερα των «ερωτικών», που συνδέονται με μνήμες της εφηβικής ηλικίας.

• Να παρακολουθήσουν με αίσθημα και πνεύμα ερευνητικό την ανέλιξη του μύθου σε αυτό το διήγημα που είναι από τα αρτιότερα και πλέον γοητευτικά του Παπαδιαμάντη, έτσι ώστε να είναι σε θέση να επιχειρηματολογήσουν αναφορικά με ζητήματα ερμηνείας και αξιολόγησής του, εξοπλισμένοι με εποπτεία ευρύτερη και διάθεση δημιουργική. (Νεοελληνική Λογοτεχνία. Γ Ενιαίου Λυκείου. Θεωρητική κατεύθυνση. Θετική κατεύθυνση (επιλογής). Βιβλίο του Καθηγητή, «ΟΕΔΒ», Αθήνα 1999, σ. 244· βλ. και Οδηγίες για τη διδασκαλία των φιλολογικών μαθημάτων στο Λύκειο (Σχολικό έτος 2006-2007), «ΟΕΔΒ», Αθήνα 2006, σσ.

223-224) Γενικά για τον Παπαδιαμάντη 1. Η ΖΩΗ Σκιάθος 1851-1911 Γιος ιερέα, πολλά αδέρφια, οικονομική ανέχεια. Σπουδές εγκύκλιες, δημοσιογραφία, συγγραφή, μεταφράσεις από αγγλικά και γαλλικά. Έζησε ανάμεσα σε Σκιάθο και Αθήνα. «Οικογενειακό περιβάλλον αυστηρό, θρησκευτικό» [Κ.Θ. Δημαράς, Ιστορία της νεοελληνικής Λογοτεχνίας, 61975 (194S), σ. 381].

2. ΤΟ ΕΡΓΟ A. Ειδολογική διάκριση Πρώτη περίοδος: 1879-1885 (ιστορικά μυθιστορήματα) Δεύτερη περίοδος: 1887-1896 (46 διηγήματα) Τρίτη περίοδος: 1899-1910 (92 διηγήματα) Β. «Τοπική» διάκριση των διηγημάτων Σκιαθίτικα: 123, Αθηναϊκά: 46 Γ. Σύνολο διηγημάτων: 169 (46 + 92+31) - τα 31 δημοσιευμένα μετά θάνατο 3. ΓΡΑΜΜΑΤΟΛΟΓΙΚΗ ΕΝΤΑΞΗ Γενιά του 1880 - ηθογραφία 1

Ο Θανάσης Ε. Μαρκόπουλος είναι Σχολικός Σύμβουλος Φιλολόγων του Νομού Ημαθίας 1 Mετατροπή σε PDF από Ευστάθιο Φανιάδη

Θανάσης Ε. Μαρκόπουλος, Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη «Όνειρο στο κύμα». Άξονες σεναριακής προσέγγισης

«Η ηθογραφία δηλώνει την τάση της πεζογραφίας να αντλεί τα θέματά της από κοινωνίες της υπαίθρου κι από την κοινωνία και το περιβάλλον της αστικής γειτονιάς» (β' μισό 19ου αιώνα). Η ελληνική ηθογραφία ξεκινά γραμματολογικά με το Δη μητριό Βικέλα (Λουκής Λάρας, 1879) και προωθείται συστηματικά από την Εστία. Ενδείκνυται να διακρίνεται σε δυο κατηγορίες από την άποψη του τρόπου αναπαράστασης: α. στην «ωραιοποιημένη ειδυλλιακή αναπαράσταση, με έντονο λαογραφικό χαρακτήρα, των ηθών της ελληνικής υπαίθρου» και β. στη «ρεαλιστική ή νατουραλιστική ηθογραφική πεζογραφία, η οποία ασχολείται βέβαια με τις μικρές, κλειστές κοινωνίες της υπαίθρου, αλλά με τον τρόπο που να προβάλλονται και οι σκοτεινές πλευρές τους» [Παπαδιαμάντης, Καρκαβίτσας] (Ελένη Πολίτου-Μαρμαρινού, Βιβλίο τον Καθηγητή, σσ. 284-285). Χαρακτηριστικά της ηθογραφίας, κατά το Γιώργο Παγανό: μακροβιότητα, εντοπιότητα, εθνικοϊδεολογική σκοπιμότητα, ρεαλισμός, λυρισμός, εθιμογραφία-λαογραφισμός, δημοτική γλώσσα (κυρίως στους διαλόγους), στατικότητα (Η νεοελληνική πεζογραφία. Θεωρία και πράξη, 1983, σσ. 6870). Ειδικά για το «Όνειρο στο κύμα» (1900) 4. Ο ΧΩΡΟΣ  Γραφείο-αστικός τρόπος ζωής-δυστυχία (δικηγόρος)  Φύση-ποιμενικός τρόπος ζωής-ευδαιμονία (βοσκόπουλο)  Πύργος, περίβολος, «χωριστόν οιονεί βασίλειον» (κυρ Μόσχος)  Η μορφολογία του χώρου στην περίπτωση της παγίδευσης (+ δρώντες ήχοι: πλατάγισμα, βέλασμα, κραυγή φόβου)  Θάλασσα: ζωή (ομορφιά, γοητεία), χώρος ερωτικής ένωσης αλλά και θάνατος 5. Ο ΧΡΟΝΟΣ  Χρόνος γεγονότων της ιστορίας: Επανάσταση του 1821, Καποδίστριας, θέρος 187... (ιστορικός χρόνος)  Συνολικός χρόνος ιστορίας (πραγματικός χρόνος): χρόνος κυρίας ιστορίας (θέρος του 187..., παρόν του αφηγητή) + προαφηγηματικός (από Επανάσταση του 1821 έως το θέρος του 187...): από το 1821 ως το παρόν του αφηγητή 6. Ο ΜΥΘΟΣ Ο δικηγόρος θυμάται στο παρόν με πόνο ψυχής ότι, βόσκοντας κάποτε στα όρη της Σκιάθου τις κατσίκες της μονής του Ευαγγελισμού, άγγιξε τη λουόμενη Μοσχούλα στην προσπάθεια να τη σώσει από τον πνιγμό στη θάλασσα, αλλά έχασε την αγαπημένη του αίγα, Μοσχούλα κι αυτή. Η ανάμνηση, αποτρέποντάς τον από το μοναχισμό, τον στρέφει στα γράμματα και λειτουργεί ως πηγή ανικανοποίησης στην κατοπινή ζωή του.

7. ΤΑ ΠΡΟΣΩΠΑ Γεωργός, χήρα, αγροφύλακες, καλόγηροι, ο δικηγόρος-πολιτευτής, γείτονες κυρ Μόσχου, Σισώης, κυρ Μόσχος, Μοσχούλα. Βοσκόπουλο: Ευδαιμονία στη φύση, ανομολόγητος ερωτισμός (ομωνυμία κατσίκας-κόρης), το δίλημμα (ερωτικός πειρασμός vs ηθικές αναστολές), ο πειρασμός ίσως εμπόδιο για το μοναχισμό, στροφή στις σπουδές (και στη δυστυχία του αστικού βίου).

2 Mετατροπή σε PDF από Ευστάθιο Φανιάδη

Θανάσης Ε. Μαρκόπουλος, Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη «Όνειρο στο κύμα». Άξονες σεναριακής προσέγγισης

Αφηγητής-δικηγόρος: Οι συνθήκες ζωής τον συνθλίβουν, ασφυκτιά, απορρίπτει την εγγραμματοσύνη και τον πολιτισμό, γιατί περιορίζει τις κινήσεις του, και αναπολεί την αλλοτινή ζωή στη φύση. Ερμηνείες:  Αλληγορία της έκπτωσης του ανθρώπου από μια-αρχική κατάσταση ευδαιμονίας σε μια δυστυχισμένη ανώφελη ζωή (ο πειρασμός και οι συνέπειές του)  Φύση vs πολιτισμός, εφηβική ηλικία vs ώριμη ηλικία, φτώχεια-απαιδευσία-ευτυχία-[αθωότητα] vs άνεση-παιδεία-δυστυχία-[διαφθορά]  Ευτυχισμένη εφηβεία vs φθορά ωριμότητας: ο μετασχηματισμός του βοσκόπουλου σε δικηγόρο, πέρασμα από το βουνό / εφηβεία στην Αθήνα /ωριμότητα  Αμφιταλάντευση ανάμεσα στο αισθησιακό και στο υψηλό (Ελύτης)  Καταστολή της επιθυμίας, στραγγάλισμα της εφηβικής φαντασίωσης, αμφιταλάντευση μεταξύ ονείρου και πραγματικότητας  Η θάλασσα ως χώρος ερωτικής ένωσης (Δημήτρης Τζιόβας, Το παλίμψηστο της ελληνικής αφήγησης, 1993, σσ. 231-237) 8. ΟΙ ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΤΗΣ ΑΦΗΓΗΣΗΣ I. Ο συγγραφικός δόλος / πλαστοπροσωπία Εισαγωγικά αρχής-τέλους, «(Διά την αντιγραφήν) Α. Παπαδιαμάντης», persona δικηγόρου, persona βοσκόπουλου.

II. Αφηγητής: εξωδιηγητικός-ομοδιηγητικός «Αφηγητής πρώτου βαθμού, που διηγείται τη δική του ιστορία. Αυτή η περίπτωση ισχύει στις αναδρομικές αφηγήσεις, όπου ο αφηγητής είναι εξωτερικός (εξωδιηγηματικός), αλλά το παρελθοντικό υποκείμενό του που πρωταγωνιστεί είναι ομοδιηγηματικό» (Δημήτρης Τζιόβας, Μετά την αισθητική, 1987, σ. 65). Αφηγηματικό εγώ / ώριμος δικηγόρος # βιωματικό εγώ / βοσκόπουλο.

III. Εστίαση εσωτερική Κυρίως του αφηγητή-δικηγόρου, λιγότερο του βοσκού-βιωματικού εγώ.

IV. Συν-παράθεση ταυτόχρονης και μεταγενέστερης αφήγησης Παρελθόν (187...)-παρόν-παρελθόν (187...)-παρόν: συσχέτιση τωρινής-περασμένης ζωής (Δημήτρης Τζιόβας, Το παλίμψηστο της ελληνικής αφήγησης,ό.π., ο. 228).

V. Η ιστορία του Σισώη Μικρογραφία της κύριας ιστορίας (σωτηρία-έκπτωση-σωτηρία). Στο «Όνειρο»: α. αρχική κατάσταση ισορροπίας. β. κατάσταση ανατροπής: δίλημμα «Μοσχούλα / αίγα-Μοσχούλα / κόρη», επιστροφή στην αρχική κατάσταση (επιλογή αίγας) ή σε μια κατάσταση μεταμφιεσμένης ισορροπίας = ανισορροπίας (επιλογή κόρης)· παραπέρα, το δίλημμα «παραμονή σε μοναστήρι ή σπουδές» λύνεται υπέρ του δεύτερου σκέλους κι έτσι το βοσκόπουλο οδηγείται ως ώριμος δικηγόρος στην οριστική δυστυχία. γ. κατάσταση μεταμφιεσμένης ισορροπίας ( = ανισορροπίας), οριστική δυστυχία.

VI. Περιγραφή-θέαμα: η περιγραφή ως αποτέλεσμα όρασης. Περιλαμβάνει τις περιγραφές αντικειμένων, προσώπων και κυρίως της φύσης (σσ. 168, 169, 173-174) (βλ. ακόμα, περιγραφή-λόγος: η περιγραφή ως αποτέλεσμα λόγου, και περιγραφή-πράξη: η περιγραφή ως αποτέλεσμα πράξης) (Γεωργία Φαρίνου-Μαλαματάρη, Αφηγηματικές τεχνικές στον Παπαδιαμάντη 1887-1910, 1987, σ. 111).

VII. Χρόνος ιστορίας και χρόνος αφήγησης α. σειρά / τάξη αναδρομές: «Ήτο πρώην διδάσκαλος... εσώθη» -η ιστορία του Σισώη (σ. 161). β. διάρκεια • επιτάχυνση (έλλειψη, περίληψη): «Καθώς ήκουσε την φωνήν μου, έκλεισε το παράθυρον κι έγινεν άφαντη. Μίαν άλλην ημέραν [...]» (έλλειψη, σ. 167)· «Είτα ηγάπησε... και την ενυμφεύθη» (περίληψη, σ. 161).

3 Mετατροπή σε PDF από Ευστάθιο Φανιάδη

Θανάσης Ε. Μαρκόπουλος, Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη «Όνειρο στο κύμα». Άξονες σεναριακής προσέγγισης

• επιβράδυνση -(παύση: περιγραφή-θέαμα, σκέψεις, σχόλια): «Ήτον θερμόαιμος... είχα ονομάσει Μοσχούλαν» (περιγραφή, σσ. 165-166).

• ισοχρονία (σκηνή - σημαίνεται με παύλες ή εισαγωγικά: διάλογος, μονόλογος, σσ. 167,172). γ. συχνότητα (οι συνηθέστερες μορφές) • μοναδική αφήγηση: «Αφού έμαθα τα πρώτα γράμματα ...προλύτου» (σ. 162).

• θαμιστική αφήγηση: «Το χωράφι ήτον του γεωργού μόνον εις τας ημέρας που ήρχετο να οργώση... κι έλεγεν:» (σ. 163).

9. ΒΟΥΚΟΛΙΚΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ Βοσκόπουλο (βοσκήματα, σουραύλι, φύση), ο πύργος του κυρ Μόσχου, Μοσχούλα, hortus conclusus (κλειστό περιβόλι), μικρή Εδέμ (αρκαδικός κόσμος) (Ιωακείμ Κίμων Καλυβάς, Βιβλίο του Καθηγητή, σσ. 268-269). Το «Όνειρο στο κύμα» τοποθετεί τη Χρυσή Εποχή σε κάποια πρώιμη εποχή του ανθρώπινου γένους (Αρκαδία-βοσκός, ο άνθρωπος ως τύπος) και στην αρχή της ζωής κάθε ανθρώπου (Εδέμ-το παιδί, ο άνθρωπος ως άτομο)· ο έρωτας σπάζει την ενότητα αρκαδικού (φυσικός άνθρωπος) και εδεμικού στοιχείου (προπτωτικός άνθρωπος) (Γεωργία Φαρίνου-Μαλαματάρη, Η αδιάπτωτη μαγεία. Παπαδιαμάντης. 1991 - Ένα αφιέρωμα, «Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν», 1992, σσ. 57-58).

10. ΛΥΡΙΚΟ / ΠΟΙΗΤΙΚΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ

Το ποιητικό στοιχείο διαπλέκεται συχνά με το ρεαλιστικό, κυρίως στα αυτοβιογραφικά διηγήματα, όπου το υποκειμενικό-προσωπικό στοιχείο και το πάθος είναι εντονότερα. Γράφει ο Παν. Μουλλάς: «Στο μέτρο όπου ο νοσταλγικός μηχανισμός του συγγραφέα μας, πυρακτωμένος από άμεσα αδιέξοδα, επιταχύνει τους ρυθμούς του, το διήγημα απογειώνεται, νομίζεις, από τη συνηθισμένη του ηθογραφική ρουτίνα, για-να-γίνει όραμα απελπισίας, ερωτική φαντασίωση, ε ξομολόγηση, λυρικό παραλήρημα. Είναι οι στιγμές όπου το αυτοβιογραφικό στοιχείο εισβάλλει με όλη την αμεσότητα του και η ποιητική ένταση ταυτίζει την ποιότητα με τη μαρτυρία» [Α. Παπαδιαμάντης Αυτοβιογραφούμενος, 1991 (1974), σ. ξδ΄]. Π.χ.: «Ήτον απόλαυσις, όνειρον, θαύμα, [...] η ναυς των ονείρων...» (σσ. 173-174). Η ποιητική διάσταση του αποσπάσματος  Σκηνικό: θάλασσα, σελήνη  Εξωτισμός, μαγεία: νηρηίς, νύμφη, σειρήν  Εικόνες γυμνοί) σώματος, επίθετα χραίματος: ωμσπλάτας, ισχία, στέρνον, κόλπους, αμαυράν, χρυσίζουσαν κόμην, μελιχρά, ονειρώδη  Ουσιαστικά φωτεινά: ναυς ονείρων, απόλαυσις, θαύμα  Παρομοιώσεις: ως γάλα, ως πλέει  Μεταφορές: τορνευτούς, βαπτιζόμενα, πνοή, νηρηίς  Πρόταξη προσδιοριστικής γενικής: της αύρας τας ριπάς, της θαλάσσης το άρωμα  Τριμερές σχήμα (ασύνδετο): απόλαυσις, όνειρον, θαύμα (κλιμάκωση)  Ασύνδετο σχήμα: «Έβλεπα... της σελήνης.» Επισήμανση: Για τη λατρεία του σώματος και την κατονομασία των μελών βλ. Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη «Υπό την βασιλικήν.δρυν» και Γιάννη Ρίτσου Η σονάτα του σεληνόφωτος (στ. 85-88).

11. ΡΟΜΑΝΤΙΚΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ

Χαρακτηριστικά του ρομαντισμού Η φύση ως προσωπική εμπειρία, νοσταλγία για τα περασμένα, μελαγχολική διάθεση, απελευθέρωση της φαντασίας, ελεύθερη έκφραση των συναισθημάτων, τάση για το παράδοξο, το μυστηριώδες, το υπερφυσικό, περιπέτεια, έρωτας (συνήθως μελαγχολικός ή καταδικασμένος), καταφυγή στο όνειρο και στον εξωτισμό, υποβλητικά σκηνικά: φεγγαρόλουστα τοπία-ερείπια-τάφοι, ατομικισμός/εγωκεντρισμός του βασικού ήρωα, υπεράσπιση των αγώνων για ελευθερία και εθνική ανε4 Mετατροπή σε PDF από Ευστάθιο Φανιάδη

Θανάσης Ε. Μαρκόπουλος, Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη «Όνειρο στο κύμα». Άξονες σεναριακής προσέγγισης

ξαρτησία, απαλλαγή από κανόνες και συμβάσεις (Κ.Θ. Δημαράς, ό.π., σ. 272, Τάκης Καρβέλης, Η νεότερη ποίηση. Θεωρία και πράξη, 1983, σ. 13, Γιώργος Παγανός, ό.π., σ. 17, Παρίσης ΙωάννηςΠαρίσης Νικήτας, Λεξικό λογοτεχνικών όρων, 2000). Η Ελισάβετ Κωνσταντινίδου για το ρομαντισμό του Παπαδιαμάντη: «Δύο θέματα που παρουσιάζονται συχνά στα διηγήματα του Παπαδιαμάντη, τα οποία είναι θεμελιώδη και στο πεζογραφικό και στο ποιητικό έργο της ευρωπαϊκής ρομαντικής εποχής, είναι πρώτον ο προέχων ρόλος της φύσης και δεύτερον ο ανέφικτος έρωτας» CΒιβλίο τον Καθηγητή, α. 242).  Η φύση ως -προσωπική εμπειρία: παραθαλάσσια όρη, βράχια, ακτές  Υποβλητικό σκηνικό: νύχτα, σελήνη, φλοίσβος κύματος, ουρά της λαμπρός αλουργίδος, βράχος (σ. 171)  Έξαρση συναισθήματος: «Ήτον απόλαυσις [...] η ναυς των ονείρων. [...] Είχα μείνει χάσκων, εν εκστάσει, και δεν εσκεπτόμην πλέον τα επίγεια» (σσ. 173-174).  Υπερβολή: «από τους βοστρύχους της οποίας ως ποταμός από μαργαρίτας έρρεε το νερόν» (σ.

171).  Ανέφικτος έρωτας: «Ήμην ο άνθρωπος, όστις κατώρθωσε να συλλαβή με τας χείρας του προς στιγμήν εν όνειρον, το ίδιον όνειρόν του...» (σ. 177).  Νοσταλγία για τα περασμένα: «Ω! ας ήμην ακόμη βοσκός εις τα όρη!...» (σ. 178) 12. ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ «Το επ’ εμοί, ενόσω ζω και αναπνέω και σωφρονώ, δεν θα παυσω πάντοτε, ιδίως δε κατά τας πανεκλάμπρους ταΰτας ημέρας, να υμνώ μετά λατρείας τον Χριστόν μου, να περιγράφω μετ’ έρωτος την φύσιν και να ζωγραφώ μετά στοργής τα γνήσια ελληνικά ήθη. Εάν επιλάθωμαίσου, Ιερουσαλήμ, επιλησθείη η δεξιά μου, κολληθείη η γλώσσα μου τω λάρυγγί μου, εάν ου μη σου μνησθώ» [«Λαμπριάτικος Ψάλτης» (1893), Αλέξανδρος ΓΙαπαδιαμάντηςΆπαντα, Κριτική έκδοση: Ν.Δ. Τριανταφυλλόπουλος, τόμος 3, σ. 51.71. Κ.Θ. Δημαράς: «Την έμπνευση και το βίωμα του Παπαδιαμάντη τα σημαδεύει χαρακτηριστικά το θρησκευτικό στοιχείο. Είχε μέσα στο αίμα του την εκκλησιαστική παράδοση· μικρός σχεδίαζε αγίους στα τετράδιά του και θέματα της λειτουργικής ζωής. Πριν αρχίσει τις σπουδές του, πέρασε μερικούς μήνες στο Άγιον Όρος και σ’ όλη του τη ζωή αγαπούσε να ψάλλει στην εκκλησία. Τα διηγήματά του είναι γεμάτα αναμνήσεις από εκκλησιαστικές τελετές και μορφές θρησκευόμενες· η θρησκευτικότητά του πάντως δεν ξεπερνάει την απλή ευλάβεια -απλή και κάποτε χαριτωμένα απλοϊκή- την προσήλωση στο εκκλησιαστικό τυπικό και την πιο στενή αντίληψη της παράδοσης» (ό.π.). Βλ. επαφές με τη μονή του Ευαγγελισμού και αναφορές σε πρόσωπα και πράγματα της Αγίας Γραφής (στίχοι από το Άσμα Ασμάτων, Δευτερονόμιο, παραβολή του σκύλου, αίσθηση αμαρτίας).

13. ΧΙΟΥΜΟΡ ΚΑΙ ΕΙΡΩΝΕΙΑ Χιούμορ «συχνά απορρέει από την ασυμφωνία μεταξύ πραγματικής και ιδανικής ζωής ή μεταξύ των ανθρώπινων προσδοκιών και της ματαιότητας της ζωής» (Κατερίνα Κωστίου, Η ποιητική της ανατροπής. Σάτιρα. Ειρωνεία. Παρωδία. Χιούμορ, 2002, σσ. 233, 234). Ειρωνεία Ορίζεται συνήθως ως αντίθεση ανάμεσα σε ένα φαινόμενο και μια πραγματικότητα. Με άλλα λόγια, στην ειρωνεία του λόγου αυτό που λέγεται είναι εντελώς διάφορο από αυτό που εννοείται. Στην πιο κοινόχρηστη αντίληψη η ειρωνεία προϋποθέτει δυο σημασιολογικά επίπεδα, από τα οποία το δεύτερο, το υπονοούμενο, αποσταθεροποιεί το πρώτο, το φαινόμενο, και μαζί δυο πόλους, τον είρωνα-θύτη, πομπό της ειρωνείας, και το δέκτη της ειρωνείας, το θύμα (D.C. Muecke, Ειρωνεία; Μετάφραση: Κώστας Πύρζας, 1974, σσ. 48-49). Διαφορά χιούμορ-ειρωνείας, κατά το Γιώργο Βελουδή 5 Mετατροπή σε PDF από Ευστάθιο Φανιάδη

Θανάσης Ε. Μαρκόπουλος, Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη «Όνειρο στο κύμα». Άξονες σεναριακής προσέγγισης

«Και τα δύο αυτά είδη τρέφονται απ’ την αντίθεση ανάμεσα στο είναι και στο προσδοκώμενο, με τη διαφορά ότι, ενώ το χιούμορ πραγματώνεται μέσω μιας απερίστροφης κι ακαριαίας αποκάλυψης κι άρσης της αντίθεσης προκαλώντας το γέλιο ως ένδειξη της κατανόησής του, η ειρωνεία αποκαλύπτει, αλλά δεν αίρει την αντίθεση, γιατί την εννοεί ως ενυπάρχουσα στο είναι, κι επομένως ως αντικειμενική αντινομία, κι-ως ένδειξη της κατανόησής της επιτρέπει το πολύ πολύ ένα ελαφρό μειδίαμα» (Προτάσεις. Δεκαπέντε λογοτεχνικές δοκιμές, 1981, σσ. 68-69). Σχετικά χωρία:  «Εις το όνομα του πατρός [...] το εθέριζα εν μέρει» (σσ. 163-164).  «Μόνους αντιζήλους [...] Ήσαν τρομεροί ανταγωνισταί δι’ εμέ» (σ. 164).  Ο κυρ Μόσχος είχεν ως συντροφιάν [...] και την ανεψιάν του την Μοσχούλαν» (σ. 165).  «[...] να κατήλθεν εκτάκτως, τρωθείς από τα κάλλη της Μοσχούλας, της μικράς κατσίκας μου [...]» (σ. 167).  « -Φωνάζω εγώ την κατσίκα μου, τη Μοσχούλα!... [...]» (σ. 167).  «Εντοσούτω όσον αθώος κι αν ήμην, η περιέργεια δεν μου έλειπε» (σ. 173).  «[...] αλλά δυστυχούς δεν ήτον εύκολον να επιβάλω σιωπήν εις την αίγα μου. [...] της είχε κλέψει τον κωδωνίσκον αλλά δεν της είχε κόψει και την γλώσσαν δια να μη βελάζη» (σ. 175).  «[...] κι έγινα δικηγόρος... Αφού επέρασα από δύο ιερατικός σχολάς, ήτον επόμενον!» (σ. 178).

14. Η ΓΛΩΣΣΑ

Αφήγηση Καθαρεύουσα, αρκετά χαλαρή και καθόλου ψυχρή, με πρόσμειξη, όχι μόνο στο λεξιλόγιο αλλά και στο τυπικό και στη σύνταξη, πολλών στοιχείων της δημοτικής. Περιγραφή και λυρικές παρεκβάσεις Προσεγμένη και αμιγής καθαρεύουσα, κληρονομημένη από την παλιότερη πεζογραφία του Π. Καλλιγά και Α.Ρ. Ραγκαβή. Διάλογοι Η ομιλούμενη λαϊκή γλώσσα, σχεδόν φωτογραφικά αποτυπωμένη, πολλές φορές και με τους σκιαθίτικους ιδιωματισμούς (Λίνος Πολίτης, Βιβλίο του Καθηγητή, σ. 261). Λ.χ.: «Μίαν ημέραν, καθώς είχα κατεβάσει τα γίδια μου κάτω εις τον αιγιαλόν, ανάμεσα εις τους βράχους [αφήγηση], όπου εσχημάτιζε χιλίους γλαφυρούς κολπίσκους και αγκαλίτσες το κύμα, όπου αλλού εκυρτώνοντο οι βράχοι εις προβλήτας και αλλού εκοιλαίνοντο εις σπήλαια· και ανάμεσα εις τους τόσους ελιγμούς και δαιδάλονς τον νερού, το οποίον εισεχώρει μορμορίζον, χορεύον με ατάκτους φλοίσβους και αφρούς, όμοιον με το βρέφος το ψελλίζον, που αναπηδά εις το λίκνον τον και λαχταρείνα σηκωθή και να χορεύση εις την χείρα τηςμητρός που το εψαυσε [περιγραφή] - καθώς είχα κατεβάσει, λέγω, τα γίδια μου διά ν’ «αρμυρίσουν» εις την θάλασσαν, όπως συχνά εσυνήθιζα, είδα την ακρογιαλιάν που ήτον μεγάλη χαρά και μαγεία, και την «ελιμπίστηκα». κι ελαχτάρησα να πέσω να κολυμβήσω [αφήγηση] «(σσ. 168-169) [πλάγια, υπογραμμίσεις δικά μου - υπογραμμίζονται φράσεις και λέξεις της λαϊκής γλώσσας· οι εντός εισαγωγικών λέξεις σημαίνονται από το διηγηματογράφο ως ιδιωματικές]. Λαϊκή γλώσσα στο διάλογο και στο μονόλογο (βλ. λ.χ. σσ. 167-168, 172). Υπόμνηση  αξιοποίηση της ποιητικής λειτουργίας της γλώσσας  παραθέματα και φράσεις από την εκκλησιαστική υμνογραφία  ειρωνική και χιουμοριστική χρήση της γλώσσας

6 Mετατροπή σε PDF από Ευστάθιο Φανιάδη

Θανάσης Ε. Μαρκόπουλος, Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη «Όνειρο στο κύμα». Άξονες σεναριακής προσέγγισης

«Όνειρο στο κύμα»: Μια πρόταση διδασκαλίας (Ώρες 7-8) Ειδικοί στόχοι

Α. ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ • Η ζωή και το έργο του πεζογράφου • Γενιά του 1880 - ηθογραφία • Χώρος, χρόνος, μύθος, πρόσωπα • Αφηγηματικές τεχνικές: συγγραφικός δόλος, αφηγητής εξωδιηγητικός- ομοδιηγητικός, αφηγηματικό και βιωματικό εγώ, εστίαση εσωτερική, συμπαράθεση ταυτόχρονης-μεταγενέστερης αφήγησης, αναδρομές, επιτάχυνση, (έλλειψη, περίληψη), επιβράδυνση (παύση: περιγραφή-θέαμα, σκέψεις, σχόλια), ισοχρονία (σκηνή: διάλογος, μονόλογος), μοναδική και θαμιστική αφήγηση.

• Βουκολικό-λυρικό-ρομαντικό-θρησκευτικό στοιχείο, χιουμορ-ειρωνεία • Γλώσσα (Πολλά από τα στοιχεία αυτά μπορούν να δοθούν και κατά τη διδασκαλία των ενοτήτων) Β. ΕΝΟΤΗΤΕΣ 1. «Ήμην πτωχόν βοσκόπουλον... εις το γραφείον του προϊσταμένου μου» (σσ. 161-162).

 Τόπος, χρόνος, ηλικία και ιδιότητα .του αφηγητή  Αφηγητής πρωτοπρόσωπος, εστίαση εσωτερική: παρελθόν-βοσκόπουλο (βιωματικό εγώ), παρόν-δικηγόρος-(αφηγηματικό εγώ), φύση-ευτυχία, γραφείο-δυστυχία  Η συν-παράθεση ταυτόχρονης και μεταγενέστερης αφήγησης  Ψυχογράφηση του αφηγητή, η παρομοίωση του δεμένου σκύλου (βλ. και επιλογική ενότητα)  Ιστορία του Σισώη-αναδρομή, μινιατούρα της κύριας πλοκής: «Ήτον πρώην διδάσκαλος... λέγουν ότι εσώθη»  Αρχική κατάσταση ισορροπίας-ανατροπή-αρχική κατάσταση (στην κύρια διήγηση προκύπτει μια νέα κατάσταση) 2. «Η τελευταία χρονιά...γεμάτο πετμέζι» (σσ. 163-168).

 Σχέση βοσκόπουλου-φύσης (περίπου προταξική), ο προέχων ρόλος της φύσης κατά το ρομαντισμό, θαμιστική αφήγηση, χιούμορ-ειρωνεία (π.χ., γεωργός, αγροφύλακες, σσ. 163-164)  Ο πύργος του κυρ Μόσχου έκφραση της εμπορευματικής κοινωνίας (κοινωνικός Παπαδιαμάντης), το βουκολικό μοτίβο του hortus conclusus  Η λυρική παρουσίαση της Μοσχούλας, περιγραφή-θέαμα (επιβράδυνση vs επιτάχυνση)  Ο ανομολόγητος έρωτας μετατίθεται στην αίγα μέσω της ομωνυμίας  Οι πρώτες αμήχανες επαφές βοσκόπουλου-Μοσχούλας (σκηνή-διάλογος) 3. «Μίαν εσπέραν... κι ελούετο» (σσ. 168-171).

 Η σαγήνη της θάλασσας έλκει το βοσκόπουλο  Το θαλασσινό τοπίο και το μονοπάτι έως την κάτω πόρτα του τοιχογυρίσματος του κυρ Μόσχου

ως προετοιμασία της καθόδου της Μοσχούλας στη θάλασσα  Το δέσιμο της Μοσχούλας ως προσήμανση του κατοπινού συμβάντος  Το πλατάγισμα της Μοσχούλας στη θάλασσα 4. «Την ανεγνώρισα πάραυτα... το ταλαίπωρον ζώον» (σσ. 171-175).

7 Mετατροπή σε PDF από Ευστάθιο Φανιάδη

Θανάσης Ε. Μαρκόπουλος, Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη «Όνειρο στο κύμα». Άξονες σεναριακής προσέγγισης

     

Η λουόμενη κόρη σε σκηνικό ρομαντικό, λυρική περιγραφή-θέαμα Το δίλημμα του βοσκόπουλου, η παγίδευση Σκέψεις (επιβράδυνση), μονόλογος (σκηνή) Η θύμηση του Σισώη και του πνευματικού (γυναικείος πειρασμός-ενοχή) Η ποιητική περιγραφή του ονείρου Το βέλασμα της παγιδευμένης Μοσχούλας λύνει το δίλημμα 5. «Δεν ηξεύρω...» (Διά την αντιγραφήν) Αλέξ. Παπαδιαμάντης (σσ. 175-178).

 Αναγνώριση του βοσκόπουλου, κραυγή φόβου της κόρης, εμφάνιση της βάρκας  Η ηρωική διάσωση της κόρης, το ονειρικό άγγιγμα του γυμνού σώματος-υπέρτατη ευτυχία  Ο ανέφικτος έρωτας κύριο χαρακτηριστικό του ρομαντισμού επίσης  Η αιθέρια επαφή σημαδεύει τη μνήμη του ήρωα  Η ανάμνηση του ερωτικού αγγίγματος σε αντιπαραβολή με τους κατοπινούς κυνέρωτες της αστικής ζωής  Η θυσία της αίγας για χάρη της κόρης  Η πιθανή κατάληξη της κόρης σε απλή θυγατέρα της Εύας  Ο πειρασμός αποτρέπει από τον εγκλεισμό σε μοναστήρι, σε αντίθεση με το Σισώη, και οδηγεί στα γράμματα, σε κατάσταση δυστυχίας  Το σχοινί της παραβολής του δεμένου σκύλου, το σχοινί της αίγας, σχοινί-γραφείο δικηγόρου Γ. ΣΥΝΟΛΙΚΗ ΘΕΩΡΗΣΗ Στη βάση της εισαγωγής και της όλης διδασκαλίας  Χώρος, χρόνος, μύθος, αφηγηματικές τεχνικές, βουκολικό-λυρικό-ρομαντικό- θρησκευτικό στοιχείο, χιούμορ-ειρωνεία, γλώσσα.  Ψυχογράφηση των προσώπων: δικηγόρος (διαρκής ανικανοποίηση), βοσκόπουλο (ευδαιμονία, πειρασμός, γράμματα, δυστυχία), κυρ Μόσχος, Μοσχούλα, Σισώης.  Ερμηνείες: ηθικοθρησκευτική (έκπτωση του ανθρώπου), αντίθεση φύσης και πολιτισμού, αισθητική, αντιπαράθεση της ευτυχισμένης εφηβείας στη φθορά της ωριμότητας, ψυχαναλυτική (καταστολή της ερωτικής επιθυμίας), ερωτική διάσταση της θάλασσας (Δημήτρης Τζιάβας, «Ερμηνεία και λογοτεχνία: Μια διαλογική σχέση», Το παλίμψηστο της ελληνικής αφήγησης, 1993, σσ. 231237, και Βιβλίο του μαθητή, σσ. 346-347). ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ Α. «Ήμην... του προϊσταμένου μου» (σσ. 161-162).

1. Να προσδιορίσετε το είδος της εστίασης και το είδος του αφηγητή.

2. Με ποια αφηγηματική τεχνική δίνεται η ιστορία του πατέρα Σισώη και πώς αυτή συνδέεται με την κύρια ιστορία του διηγήματος; 3. «Το Όνειρο στο κύμα», κατά τη Γεωργία Μαλαματάρη-Φαρίνου, «αποτελεί χωρίς αμφιβολία το χαρακτηριστικότερο διήγημα με θέμα την αντιπαράθεση της ευτυχισμένης εφηβείας .στη φθορά της ωριμότητας». Να σημειώσετε τα χωρία (αρχή και τέλος) στα οποία διαφαίνεται η αντιπαράθεση αυτή και να τα σχολιάσετε.

4. Να βρείτε δύο χωρία, ένα για κάθε περίπτωση, στα οποία διαπιστώνετε επιτάχυνση και επιβράδυνση της αφηγηματικής κίνησης. Να αιτιολογήσετε τις επιλογές σας.

5. «Η ιστορία του μοναχού Σισώη», γράφει ο Δημήτρης Τζιόβας, «είναι κυκλική: μια πορεία από τη σωτηρία στην έκπτωση και πάλι στη σωτηρία». Να εξηγήσετε καταρχήν την άποψη αυτή και στη συνέχεια να ελέγξετε αν το σχήμα έχει εφαρμογή στην περίπτωση του αφηγητή.

6. Στο συγκεκριμένο διήγημα η αφήγηση τοποθετείται στο παρόν και η ιστορία στο παρελθόν. Ποια είναι η σημασία αυτής της αφηγηματικής τεχνικής; 8 Mετατροπή σε PDF από Ευστάθιο Φανιάδη

Θανάσης Ε. Μαρκόπουλος, Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη «Όνειρο στο κύμα». Άξονες σεναριακής προσέγγισης

7. Να βρείτε και να σχολιάσετε τον παραστατικό εκφραστικό τρόπο με τον οποίο αποδίδεται η κατάσταση του αφηγητή στο παρόν. Β. «Η τελευταία χρονιά... γεμάτο πετμέζι» (σσ. 163-168).

1. Να εντοπίσετε δύο χωρία του κειμένου, στα οποία διακρίνετε το χιούμορ και τη λεπτή ειρωνεία του αφηγητή, και να αιτιολογήσετε τις επιλογές σας.

2. Να προσδιορίσετε τη σχέση του αφηγητή με τη φύση.

3. Να σχολιάσετε τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζουν τις σχέσεις ιδιοκτησίας ο γεωργός κι ο κυρ Μόσχος.

4. Με ποια αφηγηματική τεχνική δίνεται η ιστορία του κυρ Μόσχου και ποια είναι η λειτουργία της; 5. Να σημειώσετε δύο χωρία, ένα για κάθε περίπτωση, στα οποία να διαφαίνεται ότι τα δρώμενα προσλαμβάνει το αφηγηματικό εγώ (δικηγόρος) και το βιωματικό εγώ (βοσκόπουλο).

6. Ο Παπαδιαμάντης ήταν, κατά τον Απόστολο Σαχίνη, «προικισμένος με ιδιότυπη ποιητική και λυρική διάθεση». Ποιο χωρίο του συγκεκριμένου αποσπάσματος νομίζετε ότι επαληθεύει καλύτερα την άποψη αυτή; Να αιτιολογήσετε την επιλογή σας.

7. Να εντοπίσετε και να σχολιάσετε τα σημεία του κειμένου στα οποία διαφαίνεται ο κοινωνικός Παπαδιαμάντης.

8. Το διήγημα έχει χαρακτηριστικά του βουκολικού (ποιμενικού) ειδυλλίου. Να επιβεβαιώσετε την παρατήρηση αυτή με βάση το συγκεκριμένο απόσπασμα.

9. Πώς ερμηνεύετε τις ομωνυμίες κόρης-αίγας και κυρ Μόσχου-Μοσχούλας; 10. Να σχολιάσετε τσ,,διάλογο βοσκόπουλου-Μοσχούλας. Γ. «Μίαν εσπέραν... κι ελούετο» (σσ. 168-171).

1. Να εντοπίσετε τις περιγραφές και να δείξετε τη λειτουργία τους.

2. Πώς ερμηνεύεται η πρόνοια του βοσκόπουλου για την αίγα Μοσχούλα; 3. Σχολιάστε τις γλωσσικές επιλογές του Παπαδιαμάντη στη συγκεκριμένη ενότητα.

4. «Δεν θα εριψοκινδύνευα... συνήθως ελούετο»: Να σχολιάσετε σε δύο παραγράφους το χωρίο. Δ. «Την ανεγνώρισα... τοταλαίπωρον ζώαν» (σσ. 171-175).

1. Με ποια εκφραστικά μέσα αποδίδει ο αφηγητής την έκσταση που νιώθει το βοσκόπουλο στη θέα της λουσμένης κόρης; 2. Στις περιγραφές του Παπαδιαμάντη υπάρχουν επιδράσεις από το ρομαντισμό. Ποια στοιχεία της σκηνογραφίας επιβεβαιώνουν αυτήν την παρατήρηση; 3. Πώς εκφράζεται στην ενότητα το σχήμα «αμαρτία-ενοχή»; Ποιο ρόλο παίζει η αναφορά στο Σισώη και στον πνευματικό παπα-Γρηγόριο; 4. Να παρακολουθήσετε την αγωνία του βοσκόπουλου στην προσπάθειά του να αποφύγει την προσοχή της Μοσχούλας.

5. Σύμφωνα με τον Κώστα Στεργιόπουλο, ο Παπαδιαμάντης κάτω από το ηθογραφικό πλαίσιο «κρύβει ένα βαθύ ταχογράφο». Να επιβεβαιώσετε την άποψη του κριτικού, παραθέτοντας συγκεκριμένα χωρία και σχολιάζοντας τις επιλογές σας.

6. Πώς λειτουργεί το βέλασμα της αίγας στη συγκεκριμένη κατάσταση που αντιμετωπίζει ο ήρωας; 7. Πώς συνδέεται η ενότητα αυτή με τον τίτλο του διηγήματος; 8. «Η κόρη εκείνη... δεν μου έλειπε»: Να σχολιάσετε το απόσπασμα σε μία παράγραφο.

9. Παρακολουθήστε τις συναισθηματικές διακυμάνσεις του βοσκόπουλου στην ενότητα.

10. Πώς συνδέεται η «παγίδευση» του ήρωα με την παγίδευση της αίγας; 9 Mετατροπή σε PDF από Ευστάθιο Φανιάδη

Θανάσης Ε. Μαρκόπουλος, Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη «Όνειρο στο κύμα». Άξονες σεναριακής προσέγγισης

11. «Ω, αυτό... το ταλαίπωρον ζώον;» (σσ. 174-175): Σημειώστε τα χωρία, αρχή και τέλος, στα οποία παρατηρείτε επιτάχυνση και επιβράδυνση της αφηγηματικής κίνησης και εξηγήστε τις επιλογές σας. Ε. «Δεν ηξεύρω... (Διά την αντιγραφήν) Α. Παπαδιαμάντης» (σσ. 175-178).

1. Ποιο δραματικό απρόοπτο συμβαίνει στην ενότητα αυτή και πώς επηρεάζει την εξέλιξη της ιστορίας; 2. Ποια στοιχεία της αφήγησης προσδίδουν ερωτικό χαρακτήρα στο διήγημα; 3. Από ποια σημεία της ενότητας διαφαίνεται η θρησκευτικότητα του πεζογράφου; 4. Το διήγημα κλείνει με την ίδια φράση με την οποία αρχίζει. Ποια είναι η σημασία αυτού του σχήματος για το διήγημα; 5. Πώς λειτουργεί στην κατοπινή ζωή του αφηγητή η ανάμνηση της λουσμένης κόρης; 6. Να σχολιάσετε το απόσπασμα: «Τάχα η μοναδική εκείνη περίστασις... να γίνω μοναχός».

7. Ποιος νομίζετε πως είναι ο συμβολισμός του σχοινιού στο διήγημα; S. Πώς ερμηνεύετε την υποθετική εκτίμηση του αφηγητή ότι η Μοσχούλα θα είναι τώρα «απλή θυγάτηρ της Εύας, όπως όλαι»; 9. Πώς λειτουργεί η φράση «(Διά την αντιγραφήν) Α. Παπαδιαμάντης» στο τέλος του διηγήματος; ΑΔΙΔΑΚΤΑ ΚΕΙΜΕΝΑ

1. Να αναζητήσετε θεματικές ομοιότητες και διαφορές ανάμεσα στο «Όνειρο στο κύμα» (σσ.

171-174) και στο παρακάτω απόσπασμα από ένα άλλο διήγημα του Παπαδιαμάντη («Υπό την βασιλικήν δρυν»). Ήμην αποσταμένος, και δεν είχον κοιμηθεί καλά την νύκτα. Ο ύπνος μού έλειπεν. Εις την σκιάν του πελωρίου δένδρου, εν μέσω των μηκώνων του των κατακοκκίνων, ο Μορφεύς ήλθε και μ΄εβαυκάλησε, και μοι έδειξεν εικόνες, ως εις περίεργον παιδίον. Μου εφάνη ότι το δένδρον –έσωζον καθ΄ύπνον την έννοιαν του δένδρου– μικρόν κατά μικρόν μετέβαλλεν όψιν, είδος και μορφήν. Εις μίαν στιγμήν η ρίζα του μου εφάνη ως δύο ωραίαι εύτορνοι κνήμαι, κολλημέναι η μία επάνω εις την άλλην, είτα κατ΄ολίγον εξεκόλλησαν κι εχωρίσθησαν εις δύο· ο κορμός μού εφάνη ότι διεπλάσσετο και εμορφούτο εις οσφύν, εις κοιλίαν και στέρνον, με δύο κόλπους γλαφυρούς, προέχοντας· οι δύο παμμέγιστοι κλάδοι μού εφάνησαν ως δύο βραχίονες, χείρες ορεγόμεναι εις το άπειρον, είτα κατερχόμεναι συγκαταβατικώς προς την γην, εφ΄ης εγώ εκείμην· και το βαθύφαιον, αειθαλές φύλλωμα, μου εφάνη ως κόμη πλουσία κόρης, αναδεδημένη προς τ΄ άνω, είτα λυομένη, κυματίζουσα, χαλαρουμένη προς τα κάτω. Το πόρισμά μου, το εν ονείρω εξαχθέν, και εις λήρον εν είδει συλλογισμού διατυπωθέν, υπήρξε τούτο: «Α! δεν είναι δένδρον, είναι κόρη· και τα δένδρα, όσα βλέπομεν, είναι γυναίκες!» Όταν μετ΄ολίγον εξύπνησα, ως συνέχειαν του ονείρου έσχον εν νώ την ανάμνησιν της ιστορίας του τυφλού, τον οποίον ο Χριστός εθεράπευσε, καθώς είχον ακούσει τον διδάσκαλόν μας εις την Ιεράν Ιστορίαν: «Καταρχάς μεν είδε τους ανθρώπους ως δένδρα· δεύτερον δε τους είδε καθαρά…»

2. Πώς συμπεριφέρονται απέναντι στις κοπέλες το βοσκόπουλο του «Ονείρου στο κύμα» (σσ.

167-168) και ο Κωστής του διηγήματος «Θέρος-Έρος» (απόσπασμα);

Η κόρη έλαβε το δελτάριον, και αποχωρήσασα ολίγα βήματα το ήνοιξε. Το επιστόλιον, επί κομψού κοκκινωπού χάρτου γεγραμμένον, έλεγε τα εξής: "Ω Ματούλα, Ματούλα μου, που μου μάτωσες την καρδούλα μου, μου είπεν η μάγισσα ότι τρέχεις κίνδυνον, και απεφάσισα να σε φυλάγω από πλησίον, όπως στενάζω τόσους χρόνους τώρα δια σε από μακράν."

- Κίνδυνον! εψιθύρισε τεταραγμένη η νεάνις· τι λέει; 10 Mετατροπή σε PDF από Ευστάθιο Φανιάδη

Θανάσης Ε. Μαρκόπουλος, Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη «Όνειρο στο κύμα». Άξονες σεναριακής προσέγγισης

Είτα, αφού περιέφερεν εναγώνιον περί αυτήν βλέμμα, εξηκολούθησε την ανάγνωσιν. "Αν το εύρης, Ματούλα μου, το γράμμα, καλά, μη θυμώνης πολύ, αρκεί ότι δεν ελπίζω ποτέ, αλλοίμονον! να σε απολαύσω." Η Ματή εμειδίασεν αόριστον μειδίαμα. Ήτο συνάμα οίκτος, πόνος, ακούσιος συμπάθεια και μικρά ειρωνεία. "Εάν το εύρη η Φωτεινή, Ματούλα μου, ειπέ της, αν δεν θέλης να ψευσθής λέγουσα ότι δεν είναι ιδικόν μου, ειπέ της την αλήθειαν, ότι συ δεν με αγαπάς, και ότι εγώ είμαι παράτολμος, αυθάδης και άθλιος." Έως εδώ ετελείωνεν η πεζογραφία του επιστολίου τούτου. Είτα ήρχιζαν στίχοι. Ίσως να ήσαν σύρραμμα του ιδίου επιστολογράφου, πιθανόν να ήσαν συγκολλημένοι και παραποιημένοι αλλαχόθεν. Οι στίχοι έλεγαν: Εικόν' αχειροποίητη, που στην καρδιά μου σ' είχα, κ' είχα για μόνο φυλαχτό... Την στιγμήν εκείνην εφάνη η γρια-Φωτεινή εξερχομένη του οικίσκου και βαίνουσα προς τα εδώ. Η Ματή έσπευσε να κρύψη το γράμμα εις τον κόλπον της.[...] Ήτο νέος σπουδαστής, αλλά ναυτικός μάλλον ή σπουδαστής. Ήτο ρωμαντικός, ως όλη η γενεά του, η ακμάσασα από του 62 μέχρι του 80. Είχεν υπάγει έως την γ' του Γυμνασίου, είτα διέκοψε τας σπουδάς του κ' εμβαρκάρισε με τα καράβια, κ' εγύρισε κόσμον ως ναύτης επί τέσσερα έτη. Ακολούθως, όταν εξέχασε πλέον τα γράμματα που είχε μάθει, επανήλθεν εις το Γυμνάσιον, δυνάμει του παλαιού ενδεικτικού του, και γενειοφόρος ήδη έτυχεν απολυτηρίου. Από δύο ετών δε ήτο εγγεγραμμένος εις την Νομικήν σχολήν, αλλά μη νοστιμευόμενος πολύ να κυλίεται εις την κόνιν των θρανίων, διήρχετο τους περισσοτέρους μήνας του έτους εις την δροσεράν νήσον του. Δεν είχε τόσον καλόν όνομα εις τον τόπον. Ο κόσμος τον εκακολόγει ως παραμελούντα τας σπουδάς του, ως οκνηρόν, ως ασωτεύοντα την μικράν πατρικήν του κληρονομίαν, ως κιθαρωδόν της νυκτός, ως οινοπότην. Από τινων μηνών είχεν ερωτευθή την Ματήν. Ο πατήρ της ήτο πατρικός φίλος του, και κατ' αρχάς, όταν ήτο νεώτερος, ήτο δεκτός εις την οικίαν. Αλλ' όταν εμεγάλωσεν η Ματή, δεν ετόλμα πλέον να πατήση εκεί τον πόδα. Ήτο τόσον αδέξιος ώστε, όταν ποτέ, κατά τινα επίσκεψιν επί οικογενειακή εορτή, του έσφιγξε, μετ' αθωότητος βέβαια, η Ματή την χείρα, εκείνος τόσον τα έχασεν, ώστε εν τω ενθουσιασμώ του έσφιγξε και αυτός θερμότατα εις απάντησιν την χείρα της Χρυσής, της θείας της Ματούλας, μεθ' ης αμέσως κατόπιν αντήλλαξε χειραψίαν. Η υπερτριακοντούτις και μήτηρ τεσσάρων τέκνων γυνή τον εκοίταξε μετ' απορίας και μομφής, και αυτός τώρα μετά πολλούς μήνας ενθυμήθη να υπαινιχθή εις τους στίχους του το σφίξιμον εκείνο της κρινολεύκου και κυανόφλεβος μικράς χειρός.

3. Να συγκρίνετε τη στάση που τελικά τηρούν απέναντι στο αίσθημά τους ο αφηγητής του «Ονείρου στο κύμα» (σσ. 177-178) κι ο Γιωργής του επίσης παπαδιαμαντικού διηγήματος «Έρωςήρως» (απόσπασμα). Τέλος, αναποδογύρισε την βάρκαν; Έπνιξε τους επιβάτας; Την έσωσεν εκείνην; Δεν ισχύει τηλαισθησία ούτε τηλεπάθεια, διά να ζητήσωμεν τας ψήφους των αναγνωστών, νοερώς, ακαριαίως, ουδέ Κοινοβουλίου τέμενος είναι παρ' ημίν ιερόν, αλλά ναός Ευβουλίας. Πας συγγραφεύς υποτίθεται ότι αντιπροσωπεύει την μέσην κρίσιν και το μέσον αίσθημα των αναγνωστών του. Δεν την αναποδογύρισε, δεν τους έπνιξε. Ολίγον ακόμη ήθελε διά να το κάμη, αλλά το ολίγον αυτό έλειψεν. Έξαφνα είδε νοεράν οπτασίαν, την μορφήν της μητρός του της Μπούρμπαινας, εναέριον, παλλομένην. Ετράβα τα μαλλιά της κλαίουσα και του έλεγε: «Αχ! γυιέ μου! γυιέ μου! Τ' είν' αυτό που θα κάμης;” Έκαμε κρυφά το σημείον του σταυρού επί της καρδίας, από μέσα από το υποκάμισον του. Ενθυμήθη και είπε τρεις φορές το «Κύριε Ιησού Χριστέ”, οπού του το είχε μάθει, όταν ήταν μικρός, η μήτηρ του, και αυτός έκτοτε το είχε ξεχάσει. Είπεν: «Ας πάγη, η φτωχή, να ζήση με τον άνδρα της! Με γεια της και με χαρά της!”

11 Mετατροπή σε PDF από Ευστάθιο Φανιάδη

Θανάσης Ε. Μαρκόπουλος, Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη «Όνειρο στο κύμα». Άξονες σεναριακής προσέγγισης

Κατέστειλε το πάθος, επραΰνθη, κατενύγη, έκλαυσε κ' εφάνη ήρως εις τον έρωτά του — έρωτα χριστιανικόν, αγνόν, ανοχής και φιλανθρωπίας.

4. Πώς αντιμετωπίζουν το δίλημμα το βοσκόπουλο του «Ονείρου στο κύμα « κι ο ιερέας στο διήγημα του Δημητρίου Βικέλα «Ο παπα-Νάρκισσος»;

Πρὸ τριῶν ἤδη μηνῶν ὁ Νάρκισσος ἦτο ἱερεύς, τὰ πάντα δ᾿ ἔβαινον κατ᾿ εὐχήν. Οἱ χωρικοὶ ἐφέροντο πρὸς τὸν ἐφημέριόν των μὲ σέβας ἀνώτερον τοῦ ὀφειλομένου εἰς τὴν ἡλικίαν του, ἡ σύζυγός του προητοίμαζε τὸν διάδοχον, οἱ ἀγροί του προεμήνυον εὐκαρπίαν, αἱ πρόσοδοι τῆς ἐκκλησίας δὲν ἡλαττώθησαν. Τί ἄλλο ἠδύνατο νὰ ἐπιθυμήσῃ; Καὶ ὅμως ἡ εὐτυχία του δὲν ἦτο ἐντελής. Τὴν ἐπεσκίαζε μία μεγάλη καὶ διαρκὴς ἀνησυχία. Ὁ ἱερεὺς παραμυθεῖ τοὺς ψυχοῤῥαγοῦντας καὶ κηδεύει τοὺς νεκρούς. Τοὺς νεκρούς! Ἰδοὺ ἡ σκέψις ἡ ὁποία τὸν ἐβασάνιζε, τὸ νέφος τοῦ ὁποίου ἡ σκιὰ ἐμαύριζε τὸν φαιδρὸν ἄλλως ὁρίζοντα τοῦ βίου του.[...]

-Ἰδέ, ἔλεγεν ὁ ἱερεὺς πρὸς τὴν σύζυγόν του, ἐνῷ ἔνιπτε τᾶς χεῖρας καὶ τὸ πρόσωπον εἰς τὸν νεροχύτην. Ἰδέ, ὁ Γεροθανάσης εἶδε τὸν λεπρὸν καὶ τὸν ἐβοήθησεν, ἔρχεται πεζὸς ἀπ᾿ ἐκεῖ, καὶ εἶναι πρόθυμος νὰ κάμῃ πάλιν τὸν δρόμον μαζί μου. Διατί; Χάριν φιλανθρωπίας. Κ᾿ ἐγὼ συλλογίζομαι τὴν φρίκην τοῦ νὰ παρασταθῶ εἰς τὸ ψυχομαχητὸν ἑνὸς χριστιανοῦ; Θὰ διστάσω ἐνῷ πρόκειται περὶ ἐκτελέσεως τοῦ καθήκοντός μου; [...] Ἐπὶ τέλους ὁ γέρων ἐξῆλθε τῆς καλύβης. Ὁ ἱερεὺς τὸν ἠτένισε μὲ βλέμμα ἐρωτηματικόν.

-Ἦτον εἰς βύθος. Τὸν ἐξύπνησα μὲ κόπον. Μόλις ἄκουεται ἡ φωνή του. Ἔλαμψαν τὰ σβυσμένα του μάτια, ὅταν ἤκουσε ὅτι εἶσαι ἐδῶ. Ἔλα, παππά, ἔλα νὰ τὸν μεταλάβῃς. Ὁ ἱερεὺς ἐπέστρεψε πρὸς τὴν εἴσοδον, περιεβλήθη τὸ περιτραχήλιον, ἔλαβεν εὐλαβῶς εἰς χεῖρας τὰ ἅγια καὶ ἐπορεύθη πρὸς τὴν καλύβην. Ἡ ὠχρότης του μόνη ἐμαρτύρει τὴν ταραχήν του. Τὸ βῆμα του ἦτο στερεόν, αἱ χεῖρες του δὲν ἔτρεμον καθὼς πρίν, δὲν ἐδίσταζε πλέον. Ἐνίκησε τοὺς τελευταίους ἐνδοιασμοὺς τῆς δειλίας ἡ συναίσθησις τῆς ἱερᾶς ἀποστολῆς του. Ὄτε ἔφθασεν εἰς τὴν θύραν, ὁ γέρων, ὅστις τὸν ἠκολούθει παρὰ πόδας, ἔθιξεν ἐλαφρῶς τὸ ράσον του. Ὁ ἱερεύς, μὲ τὸν ἕνα πόδα ἐπὶ τοῦ κατωφλίου, ἐστάθη καὶ ἔστρεψε τὴν κεφαλήν. Ἡ ξανθή του κόμη ἐκυμάτιζε λυτὴ ἐπὶ τοῦ αὐχένος του.

- Παππά μου, μὴ ἐγγίσης τὸ μανδήλι εἰς τὸ πρόσωπόν του. Ἐκεῖνος μοῦ παρήγγειλε νὰ τὸν σκεπάσω διὰ νὰ μὴ τὸν ἰδῆς.

- Καλά, εἶπεν ὁ ἱερεὺς σοβαρῶς. Μὴ ἔλθῃς μέσα, ἐὰν δὲν σὲ κράξω. Καὶ εἰσῆλθεν ἐντὸς τῆς καλύβης. [...] Κατ᾿ ἐκείνην τὴν στιγμὴν ὁ ἱερεὺς ἐξῆλθε τῆς καλύβης καὶ μὲ βήματα ἀργὰ διέσχισε τὸν κῆπον. Δὲν ἐφόρει τὸ ράσον του. Εἰς τὰς ἀνυψωμένας χεῖρας ἐκράτει τὸ εὐχολόγιον καὶ τὸ ἀρτοφόριον. Ἐβάδιζε μὲ ὀρθίαν καὶ ἀκίνητον τὴν κεφαλήν, μὲ τὸ βλέμμα ἤρεμον, ἐνῷ ἔσειεν ὁ ἄνεμος τὴν λυτὴν κόμην του. Ἐφαίνετο ἄλλος ἤδη ἄνθρωπος! [...]

- Ἀνεπαύθη, εἶπεν ὁ ἱερεύς. Ὁ Γεροθανάσης καὶ ἡ παππαδιὰ ἔκαμαν ἐν σιωπῇ τὸν σταυρόν των.

- Αὔριoν τὸ πρωῒ θὰ ἔλθωμεν νὰ τὸν θάψωμεν, ἐξηκολούθησεν.

12 Mετατροπή σε PDF από Ευστάθιο Φανιάδη

Θανάσης Ε. Μαρκόπουλος, Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη «Όνειρο στο κύμα». Άξονες σεναριακής προσέγγισης

5. Να συγκρίνετε τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζουν το δίλημμα το βοσκόπουλο του «Ονείρου στο κύμα» και ο μοναχός στο διήγημα του Παπαδιαμάντη «Ο Καλόγερος».

Εκεί, εις το σκότος, η γραία επήγε παραπολύ σιμά εις τον καλόγηρον, και ως ήτο αναμμένη από τον ολίγον ρητινίτην, κάτι ήρχισε να ψιθυρίζει εις το ους του· λόγια σχεδόν ασυνάρτητα, εξ ων ο καλόγηρος αντελήφθη μόνον την κινδυνώδη φράσιν: «…έχασες τα νιάτα σου!» Διατί άρα η παρήλιξ γυνή με τας κοκκίνας παρειάς επήγε τόσον σιμά εις τον καλόγηρον, και διατί τα έλεγεν αυτά; Ίσως… διά να προασπίσει τας κόρας της, τας οποίας ήθελε τιμίας και αμέμπτους. Αλλ’ η ασπίς ήτο έμψυχος και είχε σάρκα και αίμα. Όταν ο καλόγηρος, με αίσθημα μελαγχολίας και μονώσεως, την εκαληνύκτισεν, η γραία Τασού ακουσίως του έσφιγξε την χείρα. Και η πνοή της ευσάρκου παρήλικος του έκαιε την παρειάν… Και ο προκύπτων εκ της μανδήλας βόστρυχος της κόμης της έψαυσε το μέτωπον. Τόσον μόνον. Και ότε ο καλόγηρος απήλθεν εις το κελλίον του, πλησίον του ναού, είχεν εις το πρόσωπον επί πολλήν ώραν την αίσθησιν της επιψαύσεως της σαρκός και ωσφραίνετο ως οσμήν χώματος, ως εξ ανασκαφέντος τάφου προς ανακομιδήν οστών. Γη ει και εις γην απελεύση. Και αυθορμήτως ήρχισε να πλύνει το στόμα, το πρόσωπον και τας χείρας του. Και έπλασεν ο Θεός τον άνθρωπον χουν λαβών από της γης.

- Κόλασις εδώ, Κόλασις κι εκεί! Σκώληξ ακοίμητος και πυρ αιώνιον! Γέεννα! Κλαυθμός και βρυγμός των οδόντων! [...] Ο καλόγηρος ετινάζετο φρίσσων επί της κλίνης του, εξύπνα τρέμων, και πάλιν εβυθίζετο εις νάρκην και κάρωσιν. Και έβλεπε την κλίμακα την μυστικήν, δι’ ης ανέρχονται οι μοναχοί εις τα άνω, εις την νήψιν, εις την θεωρίαν, εις τον Παράδεισον. Κι έβλεπεν εις τον αέρα τας σκοτεινάς μορφάς των δαιμονίων, όσα εμποδίζουν τους μοναχούς να φθάσωσιν εκεί επάνω. Έβλεπε την ιδίαν ψυχήν του αγωνιώσαν, φεύγουσαν, μη δυναμένην ν’ αναβεί, κινδυνεύουσαν να κρημνισθεί εκεί κάτω, εις το στόμα της γραίας. Κι έβλεπε κατά σταθμούς επάνω τα φοβερά λογοθέσια, με τας τρυτάνας, με τας γιγαντιαίας βίβλους ανοιγομένας, κρατουμένας από αγγέλους συμπαθείς, και τους δαίμονας έλκοντας λυσσωδώς τας τρυτάνας προς τα κάτω. Κι έβλεπε παμπόλλους μοναχούς πίπτοντας από διαφόρων βαθμίδων της ουρανομήκους κλίμακος. Και ώκτειρε τους δυστυχείς εκείνους, και αυτός με τρεμουλιαστάς κνήμας και με ασθενείς χείρας προσεπάθει εναγωνίως να κρατηθεί επί των κάτω βαθμίδων. Αλλ’ αίφνης έν σκοτεινόν δαιμόνιον, έχον εις το πρόσωπον τους χαρακτήρας της μιας των δύο νεανίδων, εναέριον φοιτήσαν, τον ήρπασε μανιωδώς από το κράσπεδον του ράσου του, και με όλας τας δυνάμεις του ετράβα, ετράβα επιμόνως να τον κατακρημνίσει. Ολίγον ακόμη και αι τρεμουλιασμέναι χείρες του θα εξεπιάνοντο από την ανωφερή δοκόν της κλίμακος. Αλλ’ αίφνης εξύπνησε μετά νευρικού ανατιναγμού.

- Κόλασις εδώ, Κόλασις κι εκεί! εψιθύρισε ποιήσας το σημείον του Σταυρού ο μοναχός. [...] Την δεκάτην ώραν της νυκτός, ο άνθρωπος με το κάρον είχεν έλθει έμπροσθεν του κελλίου. Ο πάτερ Σαμουήλ είχεν ετοιμάσει, άμα ενύκτωσεν, όλην την πενιχράν αποσκευήν του, και αφού την επεβίβασεν εις το κάρον, ανέβη και αυτός. Εξεκίνησαν διά τον Πειραιά. Όλη η συνοικία εκοιμάτο, και κανείς δεν τους είδεν, ειμή τινες αγυιόπαιδες, οίτινες υπέθεσαν ότι ο καλόγερος επήγαινεν εις κανέν εξωκκλήσιον.[...] Επεβιβάσθη εις το πρώτον ατμόπλοιον, το αποπλέον διά την Θεσσαλονίκην, και με αίσθημα ανακουφίσεως, διά το οποίον ηπόρει και αυτός, επέστρεψεν εις τον Άθωνα, εις την μετάνοιάν του. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αξιολόγηση των μαθητών της Γ Λυκείου στη Νεοελληνική Λογοτεχνία (Μάθημα κατεύθυνσης). Τεύχος Α'. Πεζογραφία, «ΥΠΕΠΘ-ΚΕΕ», Αθήνα 1999. Γ. Βαλέτας, «Παπαδιαμάντης. Η ζωή, το έργο, η εποχή του», Αλέξανδρον Παπαδιαμάντη Άπαντα, «Βίβλος», Αθήνα 1955. Κ.Θ. Δημαράς, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. Από τις πρώτες ρίζες ως την εποχή μας, «Ίκαρος», Αθήνα ‘Ί975 (1948), σσ. 381-384. Οδυσσέας Ελύτης, «Η μαγεία του Παπαδιαμάντη» (1975), Εν λευκώ, «Ίκαρος», Αθήνα 1992, σσ. 57-106.

13 Mετατροπή σε PDF από Ευστάθιο Φανιάδη

Θανάσης Ε. Μαρκόπουλος, Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη «Όνειρο στο κύμα». Άξονες σεναριακής προσέγγισης

Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Γυμνασίου-Λυκείου. 3. Πεζογραφία. Βιζυηνός - Παπαδιαμάντης - Θεοτόκης - Κοσμάς Πολίτης - Μπεράτης - Χατζής. Βιβλίο του καθηγητή, «ΟΕΔΒ», Αθήνα 1985. Ξ.Α. Κοκόλης, Για τη «Φόνισσα» του Παπαδιαμάντη. Δύο μελετήματα, «Univercity Studio Press», Θεσσαλονίκη 1993. Ιωακείμ-Κίμων Κολυβάς, Λογική της αφήγησης και ηθική του λόγου. Μελετήματα για τον Παπαδιαμάντη, «Νεφέλη», Αθήνα 1991. Νεοελληνική Λογοτεχνία. Γ΄ Ενιαίου Λυκείου. Θεωρητική κατεύθυνση. Θετική κατεύθυνση (επιλογής). Βιβλίο του Καθηγητή, «ΟΕΔΒ», Αθήνα 1999, σσ. 244-286. Κωστής Παπαγιώργης, Αλέξανδρος Αδαμαντίου Εμμανουήλ, Καστανιώτης, Αθήνα 1998. Θανάσης Ε. Μαρχόπουλος A. Παπαδιαμάντης αυτοβιογραφούμενος, Επιμέλεια: Παν. Μουλλάς, «Ερμής», Αθήνα 1991 (1974) (Εισαγωγικό κείμενο: «Το διήγημα, αυτοβιογραφία του Παπαδιαμάντη», σ. ξε'). Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης. Είκοσι κείμενα για τη ζωή και το έργο του, Πρόλογος-Επιλογή: Ν.Δ. Τριανταφυλλόπουλος, «Οι Εκδόσεις των Φίλων», Αθήνα 1979. Νικήτας Παρίσης, Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης. Τρία διηγήματα. «Το μυρολόγι της φώκιας», «Όνειρο στο κύμα», «Πατέρα στο σπίτι!». Αναζήτηση της αφηγηματικής λογικής, «Μεταίχμιο», Αθήνα 2001. Ελένη Πολίτου-Μαρμαρινού, Η παλαιότερη πεζογραφία μας. Από τις αρχές της ως τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, Τόμος ΣΤ-, 1880-1900, Σοκόλης, Αθήνα 1997 (Παρουσίαση-Ανθολόγηση, Κρίσεις για το έργο του, Επιλογή Βιβλιογραφίας, σσ. 114-162). Πρακτικά Α΄ Διεθνούς Συμποσίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη. Σκιάθος 20-24 Σεπτεμβρίου 1991. Εταιρεία Ευβοϊκών Σπουδών, «Δόμος», Αθήνα 1996. Πρακτικά Β' Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη, «Εταιρεία Παπαδιαμαντικών Μελετών» «Δόμος», Αθήνα 2002. Δημήτρης Τζιόβας, «Ερμηνεία και λογοτεχνία: Μια διαλογική σχέση», Το παλίμψηστο της ελληνικής αφήγησης, «Οδυσσέας», Αθήνα 1993, σσ. 222-243 («Όνειρο στο κύμα», σσ. 227-239). Ν.Δ. Τριανταφυλλόπουλος, Δαιμόνιο μεσημβρινό. Έντεκα κείμενα για τον Παπαδιαμάντη, «Γρηγόρης», Αθήνα 1978. Γ. Φαρίνου-Μαλαματάρη, Αφηγηματικές τεχνικές στον Παπαδιαμάντη 1887- 1910, «Κέδρος», Αθήνα 1987 («(IV) «Όνειρο στο κύμα», σσ. 265-274). Γ. Φαρίνου-Μαλαματάρη, «Η ειδυλλιακή διάσταση της διηγηματογραφίας του Παπαδιαμάντη: Μερικές παρατηρήσεις και προτάσεις», Η αδιάπτωτη μαγεία. Παπαδιαμάντης. 1991 - Ένα Αφιέρωμα, «Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν», Αθήνα 1992, σσ. 39-90 («Όνειρο στο κύμα», σσ. 56-59). Φώτα ολόφωτα. Ένα αφιέρωμα στον Παπαδιαμάντη και τον κόσμο του, «Ε.Λ.Ι.Α.», Αθήνα 1981. Αφιερώματα εφημερίδων και περιοδικών Ακτή 48 (Φθινόπωρο 2001) Αντί 463 (5-4-1991), 753 (28-12-2001) Διαβάζω 165 (8-4-1987), 422 (Οκτώβριος 2001) «Ελευθεροτυπία-Βιβλιοθήκη 185» (εφ.) (28-12-2001) «Η Καθημερινή-Επτά Ημέρες» (εφ.) (24-12-2000) Η Λέξη 162 (Μάρτιος-Απρίλιος 2001) Νέα Εστία 1709 (Φεβρουάριος 1999) Οδός Πανός 120 (Απρίλιος-Ιούνιοςς 2003) Παπαδιαμαντικά τετράδια 1 (1992), 3 (1993), 4 (1995) «Τα Νέα-Πρόσωπα / 21ος Αιώνας 146» (εφ.) (22-12-2001) Τετράδια «Ευθύνης» 15 (1981) Φιλολογική 75 (Απρίλιος-,Μάιος-Ιούνιος 2001) Φιλόλογος 105 (Φθινόπωρο 2001) 14 Mετατροπή σε PDF από Ευστάθιο Φανιάδη