Pismo Święte A4. Biblia dla rodziny

Pismo Święte

Starego i Nowego Testamentu Biblia dla rodziny

Niech cię Pan błogosławi i strzeże.

Niech Pan rozjaśni nad tobą swoje oblicze i będzie ci łaskawy.

Niech Pan zwróci na ciebie swoje oblicze i niech cię obdarzy pokojem.

Lb 6,24-26

Dla Od Z okazji

Data

‘’

Po tę ksiegę Słowa Bożego sięgali następujący członkowie naszej rodziny:

Pismo Święte

Starego i Nowego Testamentu Najnowszy przekład z języków oryginalnych z komentarzem

Biblia dla rodziny

Redakcja Naukowa ks. Tadeusz Brzegowy, ks. Angelo Colacrai SSP, ks. Jan Łach, ks. Franciszek Mickiewicz SAC, ks. Antoni Tronina, ks. Julian Warzecha SAC Redakcja Honorowa kard. Józef Glemp, kard. Henryk Gulbinowicz, kard. Franciszek Macharski, abp Henryk Muszyński, abp Stanisław Nowak, abp Wojciech Ziemba, bp Adam Odzimek, bp Edward Samsel, bp Andrzej Suski, bp Jan Szlaga, bp Adam Śmigielski Tłumacze ksiąg ks. Krzysztof Bardski, ks. Michał Bednarz, ks. Stanisław Bielecki, ks. Tadeusz Brzegowy, abp Stanisław Gądecki, o. Piotr Gryziec OFMConv., ks. Stanisław Hałas SCJ, ks. Stanisław Haręzga, ks. Józef Homerski, ks. Stanisław Jankowski SDB, Andrzej Kondracki, ks. Józef Kozyra, Anna Kuśmirek, ks. Franciszek Mickiewicz SAC, Andrzej Mrozek, ks. Zbigniew Niemirski, ks. Antoni Ołów, ks. Hubert Ordon SDS, ks. Antoni Paciorek, ks. Zdzisław Pawłowski, ks. Stanisław Potocki, ks. Ryszard Rubinkiewicz SDB, ks. Ryszard Rumianek, o. Adam Sikora OFM, ks. Henryk Skoczylas CSMA, o. Stanisław Stańczyk CSsR, ks. Andrzej Strus SDB, Jerzy Suchy, ks. Stefan Szymik MSF, o. Edmund Świerczek OFM, ks. Antoni Tronina, ks. Julian Warzecha SAC, ks. Józef Winiarski CSMA, o. Piotr Włodyga OSB, o. Gabriel Witaszek CSSR, ks. Bernard Wodecki SVD, ks. Jan Załęski Rewizja przekładu ks. Krzysztof Bardski, Albert Gorzkowski, ks. Mariusz Górny SSP, ks. Janusz Kręcidło MS, ks. Józef Kudasiewicz, ks. Stanisław Mędala CM, Marek Piela, ks. Stanisław Pisarek, ks. Jan Kanty Pytel, ks. Andrzej Strus SDB, bp Jan Szlaga, ks. Edward Szymanek TChr Autorzy komentarzy ks. Dariusz Bartoszewicz, ks. Michał Bednarz, Piotr Briks, ks. Tadeusz Brzegowy, ks. Waldemar Chrostowski, ks. Dariusz Dogondke, ks. Mariusz Górny SSP, ks. Stanisław Hałas SCJ, ks. Ryszard Kempiak SDB, o. Andrzej Kiejza OFMCap., ks. Józef Kozyra, ks. Janusz Kręcidło MS, Anna Kuśmirek, ks. Janusz Lemański, o. Waldemar Linke CP, ks. Franciszek Mickiewicz SAC, ks. Zbigniew Niemirski, ks. Antoni Paciorek, ks. Zdzisław Pawłowski, ks. Wojciech Pikor, ks. Bogdan Poniży, ks. Stanisław Potocki, s. Jolanta Judyta Pudełko PDDM, ks. Waldemar Rakocy CM, ks. Henryk Skoczylas CSMA, o. Stanisław Stańczyk CSsR, ks. Andrzej Strus SDB, ks. Mariusz Szmajdziński, o. Edmund Świerczek OFM, ks. Antoni Tronina, ks. Julian Warzecha SAC, o. Piotr Włodyga OSB, Michał Wojciechowski, ks. Mirosław Wróbel, ks. Stanisław Wypych CM Redakcja ks. Mariusz Górny SSP, ks. Janusz Kręcidło MS, ks. Marcin Romanowski SSP, Krzysztof Stopa, ks. Ryszard Tomaszewski SSP, Piotr Walewski, ks. Wojciech Turek SSP, ks. Bogusław Zeman SSP Współpraca o. Andrzej Kiejza OFMCap., ks. Krzysztof Siwek, Ewa Środa, Urszula Topczewska Korekta literacka Henryk Duda, Ilona Kisiel, Stanisław Koziara, Tamara Książczak-Przybysz, Beata Kułak, Bożena Matuszczyk, Anna Pietrzak, Magdalena Smoleń-Wawrzusiszyn, Mirosława Ołdakowska-Kuflowa, Ewa Zdrojewska Projekt okładki Anna Kawecka Skład i łamanie tekstu Tomasz Mstowski Druk i oprawa L.E.G.O. S.p.A. – Włochy

Nihil obstat Stary Testament (bez Księgi Psalmów) abp Marian Gołębiewski, Wrocław, 26 maja 2008 r.

Nowy Testament i Psalmy ks. Stanisław Włodarczyk, Częstochowa, 20 maja 2005 r. ks. Henryk Witczyk, Lublin, 13 czerwca 2005 r.

Imprimatur Stary Testament (bez Księgi Psalmów) bp Zygmunt Zimowski Przewodniczący Komisji Nauki Wiary Konferencji Episkopatu Polski Radom, 28 czerwca 2008 r., L.dz. 1056/08 Nowy Testament i Psalmy bp Zygmunt Zimowski Przewodniczący Komisji Nauki Wiary Konferencji Episkopatu Polski Radom, 30 czerwca 2005 r., L.dz. 939/05 ISBN 978-83-7424-941-6 (oprawa twarda) ISBN 978-83-7797-233-5 (oprawa skórzana) © Edycja Świętego Pawła, 2013 ul. Św. Pawła 13/15, 42-221 Częstochowa tel. 34.362.06.89 • www.edycja.pl

Wykaz skrótów Skróty biblijne ST

Stary Testament

Lm Księga Lamentacji 1Mch Pierwsza Księga Machabejska 2Mch Druga Księga Machabejska Mdr Księga Mądrości Mi Księga Micheasza Ml Księga Malachiasza Na Księga Nahuma Ne Księga Nehemiasza Oz Księga Ozeasza Pnp Pieśń nad pieśniami Prz Księga Przysłów Ps Księga Psalmów Pwt Księga Powtórzonego Prawa Rdz Księga Rodzaju Rt Księga Rut Sdz Księga Sędziów 1Sm Pierwsza Księga Samuela 2Sm Druga Księga Samuela So Księga Sofoniasza Syr Mądrość Syracydesa Tb Księga Tobiasza Wj Księga Wyjścia Za Księga Zachariasza

Ab Księga Abdiasza Ag Księga Aggeusza Am Księga Amosa Ba Księga Barucha Dn Księga Daniela Est Księga Estery Ez Księga Ezechiela Ezd Księga Ezdrasza Ha Księga Habakuka Hi Księga Hioba Iz Księga Izajasza Jdt Księga Judyty Jl Księga Joela Jon Księga Jonasza Joz Księga Jozuego Jr Księga Jeremiasza Koh Księga Koheleta Kpł Księga Kapłańska 1Krl Pierwsza Księga Królewska 2Krl Druga Księga Królewska 1Krn Pierwsza Księga Kronik 2Krn Druga Księga Kronik Lb Księga Liczb

NT Ap Dz Ef Flm Flp Ga Hbr J 1J 2J 3J Jk Jud Kol

Nowy Testament 1Kor Pierwszy List do Koryntian 2Kor Drugi List do Koryntian Łk Ewangelia według św. Łukasza Mk Ewangelia według św. Marka Mt Ewangelia według św. Mateusza 1P Pierwszy List św. Piotra 2P Drugi List św. Piotra Rz List do Rzymian 1Tes Pierwszy List do Tesaloniczan 2Tes Drugi List do Tesaloniczan 1Tm Pierwszy List do Tymoteusza 2Tm Drugi List do Tymoteusza Tt List do Tytusa

Apokalipsa św. Jana Dzieje Apostolskie List do Efezjan List do Filemona List do Filipian List do Galatów List do Hebrajczyków Ewangelia według św. Jana Pierwszy List św. Jana Drugi List św. Jana Trzeci List św. Jana List św. Jakuba List św. Judy List do Kolosan

Pozostałe skróty i oznaczenia aram. aramejski dosł. dosłownie gr. grecki hebr. hebrajski KKK Katechizm Kościoła Katolickiego LXX Septuaginta, grecki przekład ST łac. łaciński n werset następujący po podanym (np. Mt 1,1n – oznacza odesłanie do Ewangelii według św. Mateusza, rozdziału 1, wersetów 1 i 2) nn następne wersety (np. Mt 1,1nn – oznacza odesłanie do Ewangelii według św.

Mateusza, rozdziału 1, wersetów 1 i następnych, bez podania zakresu)

por. porównaj w./ww. werset/wersety (przed cyfrą lub liczbą arabską, np. w. 18; ww. 18-20) zob. zobacz w nawias kwadratowy ujęto numery wersetów, które nie zachowały się w najważniejszych starożytnych rękopisach. + znak, który odsyła do miejsca w Piśmie Świętym, gdzie dane zagadnienie zostało już wyjaśnione lub szerzej omówione. Może to być odsyłacz do komentarza na dole strony (np. Mt 1,1-17+).

[17]

Kursywa w tekście biblijnym wskazuje na cytaty z innych ksiąg Pisma Świętego.

Słowo wstępne Wydawcy Pan przygotował swoje słowo jako pokarm dla naszych umysłów, tak jak przygotował chleb dla naszego ciała. Kiedy jesteście smutni, otwórzcie Pismo Święte, a znajdziecie słowa, które was pocieszą. Podobnie kiedy macie wątpliwości, kiedy nęka was strach i niepewność, kiedy stoicie przed ważnymi wyborami, zróbcie to, co robili święci: z każdą troską szli do źródła...

Słowo Boże jest pierwszym i najważniejszym źródłem Prawdy i to Bóg czuwa nad wszystkim. Ileż to razy doświadczyliśmy Jego działania! bł. Jakub Alberione

B

łogosławiony Jakub Alberione, założyciel zakonnej Rodziny Świętego Pawła, przekazał jej charyzmat głoszenia Ewangelii przez środki społecznego przekazu. Na pierwszym miejscu działalności wydawniczej stawiał on apostolstwo biblijne, czego wyrazem było m.in. powołanie do istnienia w 1924 r. Międzynarodowego Katolickiego Stowarzyszenia Biblijnego (SOBICAIN), uroczyście zatwierdzonego w 1960 r. przez bł. Jana XXIII. Stowarzyszenie to, działając w strukturach zakonnych Towarzystwa Świętego Pawła, zajmuje się szeroko rozumianym apostolstwem biblijnym. W tym celu podejmuje różnorodne inicjatywy, jednak przede wszystkim przygotowuje i publikuje tłumaczenia Biblii na różne języki, dodając do nich komentarz duszpasterski, wyjaśniający sens przekazu biblijnego i jego znaczenie dla współczesnego człowieka. Owocem pracy SOBICAIN-u są przekłady Pisma Świętego na języki: angielski, hiszpański, francuski, portugalski, włoski i chiński oraz na liczne języki etniczne: tagalog, cebuano, ilongo (Filipiny), keczua (Ekwador, Peru) i guarani (Paragwaj).

Od zarania swojej obecności w Polsce, czyli od 1934 r., pauliści podejmowali starania o wydanie nowego przekładu Pisma Świętego. W 1936 r. nakładem Apostolstwa Prasy Towarzystwa Świętego Pawła ukazały się Ewangelie z komentarzem katechetycznym. Kardynał Eugenio Pacelli, ówczesny sekretarz stanu Stolicy Apostolskiej, a późniejszy papież Pius XII, w liście do Wydawcy napisał: „Hołd synowski, złożony Jego Świątobliwości przez ofiarowanie Mu Ewangelii Świętej w języku polskim, w nowym przekładzie dla ludu, jest miłą dla niego sposobnością, z której korzysta, żeby ponownie wyrazić swoje gorące pragnienie, iżby ta wielka księga Boża coraz więcej rozchodziła się między wiernymi dla tym szybszego i pewniejszego odrodzenia w dziedzinie życia i pobożności chrześcijańskiej”.

Przerwaną z powodów politycznych po II wojnie światowej działalność wydawniczą pauliści podjęli na początku lat osiemdziesiątych ubiegłego stulecia, kiedy to zgromadzenie zakonne odradzało się w swoich strukturach. Dzięki uprzejmości Wydawnictwa Pallottinum Towarzystwo Świętego Pawła mogło na nowo podjąć apostolstwo biblijne, wydając w 1984 r. Nowy Testament dla młodzieży w przekładzie Biblii Tysiąclecia. W 1996 r. bp Kazimierz Romaniuk powierzył Edycji Świętego Pawła opublikowanie dziewiątego wydania własnego przekładu Nowego Testamentu. W 1998 r. Edycja Świętego Pawła, w trosce o lepsze rozumienie słowa Bożego w czasie Mszy św., podjęła inicjatywę wydawania biuletynu liturgicznego Dzień Pański.

W 1996 r. z inicjatywy paulistów podjęto prace nad nowym przekładem Pisma Świętego z języków oryginalnych na język polski oraz przygotowaniem komentarza duszpasterskiego, zgodnie z założeniami SOBICAIN-u. Inicjatywa ta skupiła grono kilkudziesięciu biblistów i polonistów, którzy dzielili się swoją specjalistyczną wiedzą, ale i dawali świadectwo głębokiej wiary w słowo Boże. W 2005 r. wydanie Nowego Testamentu i Księgi Psalmów uwieńczyło pierwszy etap prac.

Wydarzenie to wpisało się w obchody czterdziestej rocznicy uchwalenia na II Soborze Watykańskim Konstytucji dogmatycznej o Objawieniu Bożym Dei verbum. W 2008 r., po dwunastu latach żmudnej pracy całego Kolegium Redakcyjnego, oddaliśmy do rąk Czytelników kompletne dzieło – Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu. Miało to miejsce w Roku św.

Pawła, upamiętniającym dwa tysiące lat od narodzin Apostoła Narodów, oraz w roku obrad Synodu Biskupów na temat „Słowo Boże w życiu i misji Kościoła”.

Zrządzeniem Opatrzności, radując się ze stulecia istnienia Towarzystwa Świętego Pawła, możemy powierzyć Czytelnikom nowe wydanie Pisma Świętego w formie Biblii rodzinnej. Zawiera ona tekst święty i komentarz, wydrukowane dużą czcionką, co było życzeniem wielu Czytelników. Strona czwarta tomu, na której mogą wpisać się członkowie rodziny korzystający z niniejszego wydania Pisma Świętego, będzie świadectwem wspólnoty budowanej na skale Bożego słowa. Jest to więc propozycja uczynienia Biblii księgą, w którą wpisane są także losy współczesnej rodziny. Życzymy Drogim Czytelnikom owocnego spotkania z Bogiem żyjącym w swoim słowie. Niech Pismo Święte, dzięki wytrwałej lekturze dokonywanej w duchu, w jakim zostało ono napisane, staje się przewodnikiem dla myśli i serc wszystkich, tak jak nauczał bł. Jakub Alberione. Święty Paweł Apostoł niech dla wszystkich czcicieli Bożego słowa wyprasza „światłe oczy serca” (Ef 1,18), aby odnaleźli w tym słowie drogi prowadzące do zbawienia.

Wprowadzenie do Pisma Świętego Pismo Święte księgą Objawienia Bożego centrum chrześcijańskiej wiary znajduje się osoba Jezusa Chrystusa. Chrześcijanie wierzą, że Jezus Chrystus jest jedynym Słowem, przez które Bóg stwarza i zbawia świat. On jest przed wszystkim i wszystko w Nim istnieje. On jest obrazem Boga niewidzialnego. Człowiek tylko przez Niego dostępuje łaski pojednania z Bogiem i staje się uczestnikiem Boskiej natury. Poznanie i przyjęcie Chrystusa dokonuje się przez dar Jego Ducha. Bóg posyła do ludzkich serc Ducha swojego Syna, aby ludzie rodzili się do nowego życia i rozpoznawali w Bogu swojego Ojca. Przez Ducha Świętego wierzący otrzymują od Chrystusa dary niezbędne do kształtowania się na Jego wzór. Jednym z tych darów jest Pismo Święte. Zawiera ono ludzkie słowa, które na różne sposoby przekazują jedyne Słowo Boga. Chrześcijanie wierzą, że księgi Pisma Świętego zawierają pełne objawienie potrzebne człowiekowi, aby mógł zrealizować swoje człowieczeństwo i osiągnąć życie wieczne. Kiedy słowa Pisma Świętego są czytane i interpretowane z otwartością na dar Ducha Świętego, przestają być martwą literą, a stają się komunikowaniem jedynego Słowa Boga żywego.

Pośród ksiąg Pisma Świętego szczególne miejsce zajmują Ewangelie, które są głównym świadectwem o życiu i nauce Jezusa Chrystusa, Jego Męce i Zmartwychwstaniu. Początkom Kościoła poświęcone są bezpośrednio pozostałe księgi NT. Poznanie Chrystusa nie może być jednak pełne bez lektury ST. Nauczanie ST jest bowiem częścią objawienia, które osiąga swój punkt kulminacyjny w życiu i nauczaniu Jezusa Chrystusa, poprzedza je i przygotowuje, aby mogło zostać prawidłowo zrozumiane i przyjęte.

W osobie Jezusa Chrystusa pełnia bóstwa zamieszkała na sposób cielesny. Odwieczne Słowo Boga stało się obecne w świecie jako prawdziwy człowiek. Jezus Chrystus, Bóg i człowiek, jest więc doskonałym i ostatecznym Słowem Ojca i dlatego nie należy już oczekiwać żadnego nowego objawienia publicznego. Chrześcijanie wezwani są do ciągłego wnikania w objawienie, które otrzymali, i do odkrywania jego znaczenia dla swojego życia. Ewentualne nowe objawienia mają charakter prywatny i mogą być przyjmowanie tylko jako pomoc w pełniejszym przeżywaniu nauki Chrystusa. Wiara chrześcijańska nie może przyjmować „objawień”, które chciałyby w jakiś sposób ulepszać, poprawiać czy uzupełniać objawienie, którego wypełnieniem jest Chrystus.

W

Pismo Święte księgą Boga Pismo Święte rodziło się w łonie wspólnoty wierzących, którzy dzielili się swoim doświadczeniem obecności Boga i opowiadali o swoim niezwykłym spotkaniu z Panem (Ps 78,2-4). Początkowo przekazywanie Objawienia dokonywało się ustnie, przede wszystkim w rodzinach i sanktuariach (tak było w ST), bądź też w formie publicznego nauczania apostołów (w czasach NT). Stopniowo jednak przekazywane tradycje były utrwalane na piśmie i spisywane na zwojach papirusu lub pergaminu. Autorzy tych tekstów czasami przystępowali do tej pracy z własnej inicjatywy, ale często też na wyraźne polecenie Boże. W ST na przykład często powtarza się nakaz Boga: Weź i zapisz to w księdze. Takie polecenie otrzymuje Mojżesz (Wj 17,14; 34,1-27), Izajasz (Iz 30,8), Jeremiasz (Jr 36,2.5. 28-32), Daniel (Dn 12,4) i inni. Cel ich działalności pisarskiej bardzo jasno wyraża tekst Iz 30,8: Teraz pójdź, wypisz to na tabliczce, przy nich, i opisz to w księdze, żeby służyło na przyszłe czasy jako wieczyste świadectwo. W czasach, kiedy jeszcze niewielu ludzi znało sztukę pisania i czytania, prorocy mieli świadomość, że w przyszłych pokoleniach ich słowa utrwalone na piśmie staną się świadectwem objawienia, którego nie będzie można wytrzeć ani zniszczyć. Słowo spisane i rozpowszechnione w wielu egzemplarzach trwało nawet wtedy, gdy ludzka pamięć okazywała się zawodna.

Bóg jednak nie tylko nakazywał spisywać dzieje swojego objawiania się ludziom oraz skierowane do nich orędzie, ale też sam uczestniczył w procesie przekazywania słowa i powstawania ksiąg biblijnych. Towarzyszenie Boga głosicielom Jego słowa i pisarzom nazywamy natchnieniem biblijnym. W sposób szczególny przypisujemy je Duchowi Świętemu. Jego moc sprawiła, że słowo, które Bóg skierował do człowieka, wcieliło się w szatę ludzkich słów. Bóg uczynił słowo ludzkie swoim własnym słowem, dzięki czemu księgi biblijne w sposób pewny, wiernie i bez błędu uczą prawdy, jaka z woli Bożej miała być utrwalona dla naszego zbawienia. Pismo Święte zawiera wszystko, co ludziom jest potrzebne do pełnego życia duchowego. Jego przesłanie musi jednak być podejmowane we wspólnocie wierzących wspartej światłem Ducha Świętego i wciąż na nowo odkrywane w zmieniających się realiach życia.

Pismo Święte księgą człowieka Pisarze doświadczający w sobie działania Ducha Świętego, pozostali do końca prawdziwymi autorami i współpracownikami Boga w urzeczywistnianiu Jego dzieła zbawienia. Duch Święty nie zniszczył ich osobowości twórczej i nie wykorzenił ich ze środowiska, w którym żyli. Tak więc do nich należały wybór i ocena dostępnych źródeł, dobór materiału i gatunku literackiego oraz kompozycja dzieła.

Posługiwali się oni własnym językiem i stylem, a swój przekaz dostosowywali do potrzeb i poziomu percepcji swoich adresatów.

Z tej przyczyny podczas czytania ksiąg biblijnych należy brać pod uwagę mentalność ich autorów, kulturę, sposób mówienia i rozumienia świata oraz bogatą symbolikę, którą się posługiwali. Obraz świata autorów biblijnych oparty był o ówczesną wiedzę. Trzeba więc wiedzieć, na przykład, jak w ich czasach wyjaśniano zjawiska przyrodnicze, jakie panowały normy społeczne, jaką prowadzono

działalność gospodarczą, jakie zasady obowiązywały przy pisaniu utworów literackich i z jaką literaturą mogli się stykać. Należy również wziąć pod uwagę, że historia, którą autorzy biblijni opowiadają, jest dla nich przede wszystkim nośnikiem przesłania o spotkaniu człowieka z Bogiem – dawcą wolności i życia. Dlatego pisarze biblijni przedstawiali wydarzenia mające konkretne znaczenie dla wspólnoty, do której kierowali swoje pisma. Pomijali natomiast te fakty, które mogły być ważne z historycznego punktu widzenia, ale były drugorzędne dla wiary adresatów i wypływających z niej postaw. Autorzy biblijni korzystali często z istniejących w ich czasach źródeł pisanych, dostosowując ich treść do refleksji, którą chcieli przekazać. Zestawiali ze sobą teksty, które uzupełniały się co do treści, na przekazaniu której im zależało, nawet jeśli te same wydarzenia były w nich przedstawione zupełnie odmiennie z punktu widzenia faktograficznego.

Pismo Święte księgą świętą i uświęcającą Działanie Boże w osobie pisarzy biblijnych miało też charakter uświęcający. Duch, do którego natury należy świętość, przeniknął swoją mocą słowo ludzkie, uświęcając je, aby mogło przekazać w pisemnej formie słowo Boga do człowieka. Dlatego zbiór ksiąg biblijnych określany jest właśnie jako Pismo Święte. Bóg nieustannie uświęca również adresatów ksiąg świętych. Ci, którzy wsłuchują się w słowo Boże, aby zrozumieć jego znaczenie dla swojego życia, rzeczywiście zbliżają się do Boga, formują swoje sumienie, zdobywają pokój serca i odnajdują siły do prawego postępowania. Świętość ksiąg biblijnych nie polega na tym, że opisują one wyłącznie świętych i bezgrzesznych ludzi. Autorzy biblijni przedstawiają człowieka w całej prawdzie o nim, ukazują zarówno jego słabość i grzech, jak też nawrócenie i wznoszenie się na wyżyny szlachetności. Historia biblijna zawiera przesłanie, że każdy człowiek wezwany jest do wysiłku poszukiwania prawdy i dobra oraz że na tej drodze może zawsze liczyć na Bożą pomoc. Przykłady upadku wybitnych osób są jednocześnie ostrzeżeniem przed samozadowoleniem i lekceważeniem własnej słabości. Pismo Święte świadczy również o tym, że słowo Boże nie jest skierowane do ludzi doskonałych. Bóg przychodzi ze swoim zbawczym orędziem do każdego człowieka, zniżając się i dostosowując do jego poziomu, możliwości i mentalności. Droga prowadząca do zażyłości z Bogiem przybiera różne formy w zależności od środowiska, kultury i funkcji społecznej, którą dana osoba pełni. Czytelnik Pisma Świętego zostaje zaproszony do doświadczenia obecności Boga w słowie, aby potem odkrywać tę obecność we własnym życiu. Ostatecznym celem lektury Pisma Świętego nie jest zdobycie wiedzy, ale nawiązanie rzeczywistej relacji z Bogiem.

Jeden plan Boży w Piśmie Świętym Chrześcijańskie Pismo Święte dzieli się na Stary i Nowy Testament. ST, który jest Biblią narodu żydowskiego, powstawał przez wiele wieków i historyczny proces jego formowania zakończył się praktycznie dopiero przed samymi narodzinami Jezusa Chrystusa. NT powstał w ciągu pierwszego wieku po Chrystusie. ST jest świadectwem życia ludu, który kształtował się wokół Bożej obietnicy zbawienia. Istnienie tego ludu związane było z konkretnym doświadczeniem wyzwolenia z niewoli i obdarowania ziemią, na której mógł żyć i rozwijać się w wolności. Księgi ST opowiadają o tym wyzwoleniu, a potem o historii, w której prorocy wciąż przypominali Izraelitom o fundamencie ich wiary i starali się ukazać jej konsekwencje dla życia jednostek i całego narodu w zmieniających się okolicznościach. Autorzy NT koncentrują się w swoim dziele na osobie Jezusa Chrystusa, który jest ukazany jako wypełnienie zapowiedzi prorockich. NT wyjaśnia też wierzącym, w jaki sposób Życie i Śmierć Chrystusa otwiera im nową drogę życia i przekazuje dary Bożego Ducha.

Pismo Święte jest zbiorem różnorodnych tekstów. Podkreśla to nazwa „Biblia”, która jest greckim słowem oznaczającym wielość ksiąg. Są one dziełem różnych, najczęściej nieznanych nam z imienia autorów. Swoją wiarę przekazali oni w postaci opowiadań, listów, wypisów z kronik, legend, zbiorów praw, przysłów, przypowieści, mów, hymnów, poematów, pieśni weselnych, proroctw, lamentacji, modlitw, wizji itd. Ich spotkanie z Bogiem było osobistym przeżyciem, ale również dokonywało się we wspólnocie wierzących. Adresatem objawienia się Boga zawsze był niedoskonały człowiek, żyjący w zmieniających się okolicznościach. Dlatego wiele z otrzymanych przekazów utraciło już swoje znaczenie. Obok niezmiennie ważnych i zawsze aktualnych prawd, znajdujemy w Piśmie Świętym także prawa i pouczenia, które dzisiaj nie są już aktualne. W tej różnorodności rozpoznajemy jednak nieustanne działanie Boga na rzecz człowieka. Często przybierało ono różne formy, dostosowane do jakości ludzkiej odpowiedzi. Boży zamysł osiągnął swoją pełnię w osobie Jezusa Chrystusa, który jest jego ośrodkiem i sercem. Dlatego też całe Pismo Święte winno być interpretowane w perspektywie Chrystusa.

Na tym tle zarysowuje się zasadnicza różnica między żydowskim a chrześcijańskim podejściem do ST. Żydzi za najważniejsze uznają pięć pierwszych ksiąg (tzw. Tora). Tradycje w nich zawarte stanowią normę całego życia religijnego, moralnego i społecznego, jak również są kryterium oceny przesłania pozostałych ksiąg. Na drugim miejscu umieszczają księgi prorockie, a dopiero na końcu bardzo urozmaicony pod względem literackim i treściowym zbiór Pism. Chrześcijanie przejęli ST od Żydów, ale czytają go z perspektywy przełomu i wypełnienia, jakie miało miejsce w osobie i działalności Jezusa Chrystusa. Choć wiele tekstów Pierwszego Przymierza ma swoją wartość również wtedy, gdy nie są one odnoszone do Chrystusa, to jednak chrześcijanie odczytują je jako prowadzące do Niego oraz oceniają ich przesłanie i znaczenie w Jego perspektywie. Święty Paweł w Liście do Galatów napisał, że ST był wychowawcą prowadzącym do Chrystusa (Ga

3,24). W Jezusie spełniają się wszystkie dawne obietnice (2Kor 1,20). Chrystus w swych wypowiedziach niekiedy koryguje Prawo (np. Mt 5,21-42), a św. Paweł nawet z nim polemizuje (Ga 3,10-13).

Lektura ST uświadamia chrześcijanom, że wraz z upływem czasu zmieniają się formy przeżywania wiary. Chrześcijanie nieustannie muszą podejmować wysiłek przechodzenia od Starego do Nowego Testamentu, to znaczy przemieniania swojego życia wiary według wzoru, jaki otrzymali w osobie Jezusa Chrystusa.

Pismo Święte w życiu Kościoła Pismo Święte zawiera żywe słowo, które Bóg nieustannie kieruje do człowieka żyjącego tu i teraz. Minione wydarzenia są w nim wspominane, ponieważ stanowią drogowskaz dla wierzących obecnego czasu. Z tej też przyczyny w czasie liturgii Kościoła bardzo ważnym elementem jest czytanie i rozważanie słowa Bożego. Gdy w Kościele czyta się Pismo Święte, przemawia sam Chrystus. Wszelkie nauczanie Kościoła i badania teologów zaczynają się od refleksji nad słowem Bożym i powinny prowadzić do jego głębszego poznania i zrozumienia.

Z drugiej strony, wiara Kościoła stanowi podstawę interpretacji Pisma Świętego, ponieważ to Duch Święty prowadzi wspólnotę wierzących i pozwala jej wnikać w tajemnice Bożego Objawienia. On także pomógł Kościołowi określić, które księgi włączyć do kanonu Pisma Świętego. Święty Augustyn nazywał Pismo Święte listem Boga do człowieka. Oznacza to najpierw, że poprzez czytanie lub słuchanie słowa Bożego dokonuje się, dzięki działaniu Ducha Świętego, osobowe spotkanie ze zbawiającym Bogiem. Poprzez Pismo Święte sam Pan przemawia do tego, kto je czyta, słowem żywym i skutecznym, które nie tylko zawiera orędzie o zbawieniu, ale ma moc urzeczywistniania zbawienia. Dlatego temu słowu należy zaufać, przyjąć je z wiarą i wcielać w życie. Po drugie, jeśli Pismo Święte jest prawdziwym listem Boga, który czeka na odpowiedź, to człowiek wierzący powinien jak najczęściej je otwierać, czytać, rozważać i modlić się jego tekstami. Otwierając swoje serce przed żywym Bogiem, obecnym w swoim słowie, chrześcijanin będzie mógł nawiązać z Nim dialog, jak również będzie w stanie coraz lepiej odkrywać swoje powołanie oraz odpowiedzialność za otaczający go świat.

Zanim zaczniesz czytać Pismo Święte

Z

anim rozpocznie się lekturę Bożego słowa, trzeba spełnić kilka niezbędnych warunków. Są one konieczne do tego, aby Pismo Święte przyjąć z wiarą, bo tylko wówczas docieramy do sensu tego słowa. Księgę Biblii można czytać jak każde inne dzieło pisane. Wówczas lektura będzie dostarczać informacji literackich, historycznych, społecznych, kulturowych, a nawet ekonomicznych, w zależności od nastawienia czytelnika. Taka lektura, prawdziwa w jakimś znaczeniu, nigdy nie pozwoli jednak dojść do całej prawdy, jaką Pismo Święte rzeczywiście zawiera. Natchnione przez Ducha Świętego słowa należy czytać tak, aby odkryć w nich to, co Bóg chce nam przekazać.

Warunki, które powinny poprzedzić lekturę Pisma Świętego, nie są trudne. Dotyczą one postawy serca kogoś, kto szuka Boga w Jego słowie, kto stara się Go zrozumieć i przyjąć do swojego życia Jego światło.

Pierwszym warunkiem jest wiara w natchniony sens świętych słów Pisma. Właśnie wiara odróżnia zwykłą analizę tekstu, podjętą choćby z punktu widzenia literackiego, od lektury religijnej. Wiara ta powinna ujmować dwie istotne sprawy. Po pierwsze, powinna opierać się na przyjęciu tego wszystkiego, co należy do skarbca wiary całego Kościoła. Chodzi o to, aby czytający Biblię wierzył w to, w co wierzy Kościół. Po drugie, chodzi o taki aspekt wiary, który polega na przyjęciu prawdy, że Pismo Święte jest natchnionym i skierowanym do nas słowem Bożym. Słowo Boga jest różne od ludzkich słów. Pochodzące od Boga natchnienie ma ważny skutek: autor piszący pod działaniem Ducha Świętego przekazuje naukę pewną, którą Bóg zamierzył przekazać i w której nie ma żadnego błędu.

Wierzący czytelnik Biblii, prowadzony przez Ducha Świętego, będzie powoli, ale sukcesywnie, wchodził do skarbca Bożego objawienia, gdzie znajdzie prawdę o samym Bogu, o Jego stałej miłości do człowieka, o zamiarze zbawienia ludzkości oraz prawdę o historii człowieka; o takiej historii, jaka ona rzeczywiście jest. Tu ze zdziwieniem odkryjemy najpierw to, że Bóg nas stworzył na swój obraz i podobieństwo. Zobaczymy, że człowiek przez własny zły wybór zerwał żywą więź przyjaźni z Bogiem, lecz w głębi swojego słabego serca szuka drogi powrotu do domu Ojca, podobnie jak czyni to marnotrawny syn w przypowieści Jezusa. Żadna inna księga, nawet napisana przez osoby święte i zawierająca najpobożniejsze – według ludzkiej oceny – prywatne objawienia, nie może być postawiona na równi z Biblią. Tak długo nie będziemy w stanie odczytać prawdziwego sensu Pisma Świętego, jak długo będzie ono dla nas tylko jedną z wielu książek. Lektura Biblii, połączona z wiarą, pozwala uczynić z niej punkt odniesienia dla naszego życia duchowego, a w szczególności życia modlitwy i konkretnych życiowych wyborów.

Drugim warunkiem jest przyjęcie działania Ducha Świętego, poddanie się Jego kierownictwu podczas lektury słowa Bożego. Duch Święty natchnął słowa Biblii i jest w nich obecny. On zna głębokości Boga samego (por. 1Kor 2,10). I to właśnie On prowadził myśl autorów biblijnych po ścieżkach Bożej prawdy. Bez Jego pomocy nie byłoby możliwe zrozumienie i poprawne przekazanie tego, co zamierzył Bóg. Skoro Duch Święty natchnął słowa Biblii, to tylko On może pomóc w ich poprawnym rozumieniu. Dlatego tak ważna jest modlitwa o pomoc Ducha Świętego i otwarcie się na Jego działanie.

W Drugim Liście św. Piotra czytamy takie słowa: Wiedzcie jednak, że żadnego proroctwa w Piśmie nie można wyjaśniać według własnego uznania. Proroctwo bowiem nigdy nie powstawało z ludzkiej woli, ale w imieniu Boga głosili je ludzie kierowani przez Ducha Świętego (2P 1,20n). Święty Piotr zawarł w tym fragmencie trzeci warunek prawidłowej i owocnej lektury Biblii – można go nazwać lekturą kościelną. Nie chodzi tu o to, czy Biblię czyta się w kościele, np. podczas liturgii, ale o to, czy czyta się ją razem z żywą wspólnotą Kościoła.

Bez głosu Tradycji, bez orzeczeń Magisterium Kościoła, bez tego, co nazywamy wyczuciem wiary wszystkich wierzących, narażamy się na lekturę bardzo subiektywną, która może prowadzić w kierunku własnych oczekiwań, a nie do poprawnego odczytania sensu natchnionych słów. A niebezpieczeństwo jest wielkie, bo z błędnej lektury może wyniknąć błędne życie! Aby uniknąć takich konsekwencji, katolickie wydania Biblii posiadają towarzyszące tekstowi świętemu wyjaśnienia w postaci wstępów do ksiąg, przypisów i komentarzy. Stanowią one cenną pomoc we właściwym rozumieniu sensu danego fragmentu.

I wreszcie czwarty warunek. Tym razem jest on bardziej osobisty, subiektywny. Do lektury Pisma Świętego, jak oddech do życia, potrzebne jest milczenie, pojmowane jako forma dystansu od wszelkiego hałasu. Lucien Chenevi`ere, trapista, w książce Bramy mil‑ czenia. Dyrektorium Duchowe (wyd. pol. 1984) ukazuje ludziom pragnącym prowadzić życie kontemplacyjne konieczność zadbania o milczenie. Mają temu pomóc wskazania, które są sformułowane w kilku ważnych postulatach: 1. Uciszaj wewnętrzny hałas. 2.

Unikaj wewnętrznych dyskusji. 3. Zwalczaj wewnętrzne obsesje. 4. Oddalaj troskę o samego siebie.

Tak wiele dzieje się w naszym wnętrzu. Jest ono jakby odrębnym światem, w którym dochodzi do głosu to, co dzieje się na zewnątrz, niekiedy jest to nawet bardziej spotęgowane. Dlatego trzeba nauczyć się najpierw obserwować to, co dzieje się w sercu, a potem to kontrolować, umieć nad tym zapanować. Chodzi tu o coś więcej niż tylko o bezpośrednie przygotowanie do modlitwy. Trzeba stworzyć wokół siebie i w sobie strefę milczenia, wydzielić czas i miejsce dla modlitwy, dla chwili refleksji i zastanowienia. Bez tego trudno przyjąć Boże słowo i nauczyć się autentycznego słuchania.

Czytanie ksiąg Nowego Testamentu dobrze jest rozpocząć od najstarszej spośród Ewangelii – według św. Marka i porównać ją z Ewangeliami według św. Mateusza i św. Łukasza. Następnie można przejść do Dziejów Apostolskich, a potem do Ewangelii według św. Jana i listów Janowych. W dalszej kolejności czytamy listy św. Pawła i pozostałe listy, tzw. listy katolickie: św. Jakuba, Pierwszy i Drugi List św. Piotra, List św. Judy, a na końcu czytamy Apokalipsę św. Jana, do zrozumienia której potrzebna jest dobra znajomość Biblii. Stopniowo, w miarę poznawania Pisma Świętego, zasmakujemy w natchnionych modlitwach Psalmów, w wyroczniach Proroków. Wreszcie uważny czytelnik odkryje, choć z pewnym wysiłkiem, obecność Chrystusa w księgach historycznych Starego Testamentu i w pismach mędrców Izraela.

Każdy, kto słucha tych moich słów i wprowadza je w czyn, jest podobny do człowieka rozsądnego, który zbudował dom na skale. Spadł ulewny deszcz, wezbrały rzeki, zerwały się silne wiatry i uderzyły w ten dom. Ale on nie runął, bo zbudowany był na skale (Mt 7,24-25).

Właśnie tymi słowami Pan Jezus kończy Kazanie na Górze (Mt 5 – 7), w którym porusza najważniejsze zagadnienia w powołaniu ucznia. Jezus przypomina, że celem słuchania słowa jest posłuszeństwo i wynikająca z niego przemiana życia.

STARY Testament

Wprowadzenie do Starego Testamentu

Nazwa „Stary Testament” i jego podział

N

azwą „Stary Testament” określa się Biblię żydowską, czyli zbiór ksiąg, które powstały w wierze i tradycji Izraela. Chrześcijanie przejęli go w wersji, jakiej używano w czasach Jezusa i apostołów w greckojęzycznej diasporze, czyli żydowskich wspólnotach poza Palestyną. Zbiór ten zwany jest Sep‑ tuagintą (LXX) i to właśnie z niego pochodzi znakomita większość biblijnych cytatów w NT. Zawiera on 46 ksiąg, a więc więcej niż Biblia hebrajska, z której korzystali Żydzi w Palestynie. Proces tworzenia się ST zakończył się ostatecznie w czasach Jezusa i apostołów. Dopiero po zniszczeniu świątyni jerozolimskiej w 70 r. po Chr. i ostatecznym upadku żydowskiej autonomii w Judei, Żydzi zdefiniowali zakres swojego zbioru ksiąg świętych, ograniczając go do ksiąg używanych w Palestynie, które spisane były w języku hebrajskim i częściowo aramejskim. Dlatego współczesna Biblia Żydów ma tylko 39 ksiąg i nie obejmuje ksiąg: Tobiasza, Judyty, Barucha, Mądrości i Mądrości Syracydesa oraz Pierwszej i Drugiej Księgi Machabejskiej. Księgi te zwykło się nazywać deuterokanonicznymi lub wtórnokanonicznymi. W czasach Reformacji protestanci przyjęli tę tradycję żydowską, natomiast katolicy i prawosławni (z małymi różnicami) pozostali przy kanonie przyjętym już w IV w., a więc przy zbiorze ksiąg używanym przez greckojęzycznych Żydów w czasach tworzenia się NT. Żydzi wyróżniają w Biblii trzy części: Pięcioksiąg (Tora), Prorocy (Newiim), Pisma (Ketuwim). Pierwsza część, którą często określa się jako „Prawo” albo „Pouczenie”, jest dla Żydów podstawowa. Zawarto w niej świadectwo o wydarzeniach, które utworzyły naród izraelski. Dwie następne części, z których większą rangę przyznaje się Prorokom, traktowane są jako komentarz do Pięcioksięgu. Za księgi prorockie Żydzi uznają przy tym nie tylko księgi zawierające wypowiedzi proroków, ale także księgi: Jozuego, Sędziów, Pierwszą i Drugą Księgę Samuela oraz Pierwszą i Drugą Księgę Królewską, które opowiadają o historii Izraelitów w czasach, gdy Bóg przemawiał do nich przez proroków. Każda z trzech części ST zawiera opisy wydarzeń, a także pouczenia, które je wyjaśniają i uzupełniają. W Pięcioksięgu dominującą formą pouczenia jest prawo. Wskazuje ono na to, że dla zachowania otrzymanego od Boga daru wolności, człowiek musi przyjąć postawę posłuszeństwa wobec Jego woli. Księgi proroków zawierają pouczenia w postaci proroctw, które tłumaczą znaczenie postaw przyjmowanych przez wierzących wobec Bożego prawa. W Pismach pouczenia wyrażono w formie słów mądrości, które wyjaśniają naturę i sens świata oraz znaczenie ludzkich czynów.

Tradycyjny chrześcijański podział ST różni się od żydowskiego i wyróżnia cztery części: Pięcioksiąg, księgi historyczne, księgi mądrościowe i księgi prorockie. Biblia została podzielona ze względu na czas, którego dotyczy: do przeszłości odnosi się Pięcioksiąg i księgi historyczne, do teraźniejszości – księgi mądrościowe, do przyszłości – księgi prorockie. Treść ST jest więc odczytywana przede wszystkim jako przygotowanie do czasów mesjańskich opisanych w NT. Ten układ ksiąg Pisma Świętego zastosowany został także w tym wydaniu.

18

Proces powstawania Księgi ST powstawały w ciągu wielu stuleci, formując się stopniowo w zbiór ksiąg przekazujących doświadczenie wiary Izraelitów. Wydarzeniem, które stanowiło jej fundament, było wyzwolenie z niewoli Egiptu. Ten fakt został też utrwalony w najstarszych tekstach biblijnych. Pierwszym z nich jest zachowana w bardzo archaicznym języku hebrajskim pieśń Miriam i Mojżesza (Wj 15,1-21). Wychwala ona zwycięstwo Boga nad wrogami Jego ludu. Do najstarszych tekstów należy również pieśń Debory (Sdz 5), upamiętniająca zwycięstwo odniesione nad kananejskim wodzem Siserą. Charakterystyczne, że są to teksty poetyckie. Wydaje się, że dawna tradycja chętnie posługiwała się poezją, gdyż łatwiej można było ją zapamiętać niż przekaz prozatorski.

Szczególną rolę w przekazywaniu i utrwalaniu wiary Izraela odgrywały uroczystości odprawiane w izraelskich sanktuariach. Izraelici, podobnie jak inne okoliczne narody, celebrowali święta związane z rytmem rolniczym i pasterskim, ale połączyli je z wydarzeniami historycznymi. Obchód Paschy (pierwotnie święto pasterskie) został połączony z wydarzeniem cudownego uwolnienia z niewoli Egiptu. Święto Tygodni (Pięćdziesiątnica), będące najpierw świętem żniw, zostało powiązane z faktem otrzymania Prawa na Synaju. W sanktuariach kultywowano najpierw ustne tradycje, a potem przechowywano tam najstarsze zapisy tekstów związanych z celebrowanymi uroczystościami. Zasadnicze znaczenie dla gromadzenia i zapisywania narodowych i religijnych tradycji posiadała władza królewska i związana z instytucjami państwowymi grupa pisarzy, którzy byli odpowiedzialni nie tylko za prowadzenie urzędowej dokumentacji, ale także za poznawanie i przechowywanie tradycji.

W ST łatwo zauważyć wielką różnorodność nurtów myśli związanych z podstawowymi wydarzeniami historii Izraela. Różnorodność ta była związana z wielością grup plemiennych, sanktuariów oraz ośrodków władzy państwowej. Różne tradycje zaczęto łączyć w jedną całość dopiero po upadku Królestwa Północnego (722 r. przed Chr.), kiedy wielu jego wykształconych mieszkańców przybyło do Jerozolimy, oraz w następnych latach, kiedy Jerozolima stała się jedynym ośrodkiem kultu Izraela (626 r. przed Chr.). Pracę tę kontynuowano potem w Babilonii, gdzie po upadku Jerozolimy w 586 r. przed Chr. zostały przesiedlone elity narodu izraelskiego. Dopiero jednak po powrocie z wygnania Pięcioksiąg otrzymał kształt zbliżony do obecnego. Księga Prawa stała się wówczas punktem odniesienia dla nowej wspólnoty Izraelitów. W tym też okresie zredagowana została większość innych ksiąg. Przechowywano je w odbudowanej świątyni jerozolimskiej, ale także kopiowano i czytano w lokalnych synagogach. Odkrycia archeologiczne z drugiej połowy XX w. ukazują, że w III-I w. przed Chr. w Palestynie znane były i czytane wszystkie księgi ST, chociaż istniały one jeszcze w kilku wersjach. Począwszy od I w. po Chr., Żydzi wszędzie używali już tego samego tekstu, który jest także podstawą współczesnych tłumaczeń katolickich i protestanckich. Starożytne greckie tłumaczenie (Septuaginta), które powstało wcześniej (III-II w. przed Chr.), zostało oparte na wersji hebrajskiej, która nieco różni się od tekstu używanego dziś przez Żydów. Kościoły prawosławne w swojej liturgii używają tłumaczeń opartych na tekście Septuaginty.

Kwestie literackie, językowe i teologiczne Piśmiennictwo biblijne jest niezwykle bogate i zróżnicowane. Występują w nim gatunki literackie, które nie zawsze przystają do kategorii znanych z naszej literatury, opartych na antycznych wzorach greckich i łacińskich. W odniesieniu do Pisma Świętego nie da się bez problemów zastosować tradycyjnego podziału na rodzaje: epikę, lirykę i dramat. Najwięcej tekstów w Biblii ma charakter narracji.

Wśród nich niektóre opowiadają o faktach (np. 1-2 Sm i 1-2 Krl), a inne mają charakter fabularny (np.

Tb i Est). W odróżnieniu od literatury pięknej naszego kręgu kulturowego, w ST można znaleźć wiele przepisów prawnych oraz ich zbiorów (Wj 20,22 – 23,19; Kpł 17 – 26). Gatunek prorocki stosowany jest szczególnie w księgach prorockich (np. Iz, Jr). Przykładem tekstu mądrościowego może być Księga Hioba, a różne odmiany gatunków poetyckich najszerzej stosowane są w psalmach.

19

Zdecydowana większość ksiąg ST została napisana w języku hebrajskim. W przeciwieństwie do języka greckiego, w którym napisano NT, język hebrajski nie należy do grupy języków indoeuropejskich.

Posiada on specyficzne formy wyrazu, czasem możliwe do przełożenia na język polski tylko w niewielkim stopniu. Ponadto starożytna kultura Bliskiego Wschodu, w której powstawał ST, chętniej niż abstrakcją posługiwała się obrazami. Zamiast dyskursu, swoją myśl starała się wyrazić w opowieści i często używała języka symboli. Charakterystyczną cechą jej kompozycji literackich był paralelizm, polegający na dwukrotnym wypowiedzeniu myśli. Mógł on przybierać postać synonimiczną lub przeciwstawną. Choć współczesny czytelnik, napotykając w tekście paralelizmy, może odnieść wrażenie monotonności, autorom biblijnym nie chodziło o zwykłe powtórzenie treści. Chcieli natomiast ukazać różnorodność i wielowymiarowość ludzkiego doświadczenia. Między dwoma członami wypowiedzi pozostaje przestrzeń otwarta dla czytelnika, który jest zaproszony do osobistego „uzupełnienia” tekstu i odkrycia jego znaczenia dla własnego życia. Dlatego podczas lektury ST ważne jest zauważanie podobieństw i różnic w następujących po sobie stwierdzeniach, jak i w dłuższych fragmentach. W ST można znaleźć zestawione obok siebie opowiadania, które poruszają podobny problem, ale omawiają go z innej perspektywy. Zwracając uwagę na różne aspekty wydarzenia, w jakimś sensie korygują i uzupełniają się nawzajem. Dla pełnego zrozumienia przesłania danego fragmentu, czytelnik nie może więc ograniczyć się tylko do lektury jednego z opowiadań, z pominięciem tekstu, który go poprzedza lub po nim następuje.

Wielość i rozmaitość ksiąg ST wiąże się z bogactwem zawartych w nich treści. Po osiedleniu się Izraelitów w Kanaanie życie toczyło się w oddalonych od siebie, nie tylko przestrzennie, plemionach.

O tych samych doświadczeniach i wydarzeniach mówiono w sposób zróżnicowany. Te same tradycje były pielęgnowane przez różne instytucje lub środowiska, które z racji swej odmienności wyrażały je inaczej. Trudno oczekiwać, aby kapłani interpretowali tradycje tak samo jak prorocy albo by pisarze z otoczenia króla czynili to w identyczny sposób jak kapłani. Odmienność funkcji, a także różnica interesów powodowała, że w zróżnicowany sposób interpretowano poszczególne wydarzenia, wskutek czego rodziły się i rozwijały różne teologie. Posiadały one jednak wspólne tematy, jak np. wybranie, przymierze, sprawiedliwość, wierność i miłosierdzie Boga, bojaźń Boża.

Autorzy, którzy dokonali końcowej redakcji poszczególnych ksiąg ST, nie starali się ujednolicić różnych przekazów. Nawet przepisy wyraźnie ze sobą sprzeczne lub dawno zarzucone były bowiem dla nich ważnym słowem Boga, ponieważ stanowiły świadectwo Jego obecności w historii narodu wybranego.

Kilka rad Czytanie ST może przysparzać trudności zarówno natury językowej, jak i moralnej. Rażą opowiadania o podejmowanych wojnach i rzeziach dokonywanych w imię i z polecenia Boga (np. Joz 2,8-21+), razi prawo odwetu (Wj 21,23n). Trudno czasami zrozumieć zasady, według których poszczególne epizody połączono w większe fragmenty, albo odkryć sens pojawiających się powtórzeń. Ponadto ST zawiera sporo ideologii politycznej. Na przykład w działaniach króla Ezechiasza widoczna jest ideologia, służąca utworzeniu jednego potężnego państwa łączącego podzielone plemiona, a nauczanie niektórych proroków przesycone jest nacjonalizmem. Warto jednak pamiętać, że ST nie stanowi pełni objawienia.

Znajdują się w nim rozstrzygnięcia i zasady jeszcze niedoskonałe i przemijające; liczne przepisy i zwyczaje utraciły już obowiązującą moc. ST ukazuje, w jaki sposób Bóg dostosowuje się do człowieka, także do jego słabości, aby stopniowo prowadzić go do pełni objawienia. Jezus Chrystus nauczał, że niektóre przepisy obowiązujące w ST zostały dane Izraelitom ze względu na zatwardziałość ich serca (Mt 19,8).

Księgi te należy więc czytać w perspektywie ich dopełnienia, którym jest osoba i dzieło Jezusa Chrystusa. To dopiero po Jego Śmierci i Zmartwychwstaniu, podczas modlitwy uwielbienia przy łamaniu chleba, uczniom otwierają się oczy, aby mogli poznać Chrystusa i zrozumieć słowa przekazane przez proroków (Łk 24,25-32).

20

Nie należy jednak sądzić, że ST jest księgą przeszłości. Zawiera on słowo Boga do ludzi, dlatego chrześcijanie nieustannie odnoszą się do jego treści. Warto w historii narodu izraelskiego dostrzec swoje własne zwycięstwa i upadki, zarówno na poziomie indywidualnym, jak i społecznym. Podobnie jak w czasach ST, tak i obecnie w zawiłych ludzkich dziejach można dostrzec Boże wezwanie do przemiany i nawrócenia, a także do wiary w Jego obecność, wierność, miłosierdzie i sprawiedliwość. Dzięki ST można lepiej zrozumieć własny trud wiary, łatwiej przyjąć obecność Boga w swoim życiu i zrozumieć, że wychodzi On naprzeciw ludzkiej słabości i pozostaje wierny pomimo niewierności człowieka.

W ST znajduje się wiele cennych przemyśleń dotyczących świata i człowieka, których nie zawiera NT. Wiele idei, które w NT są przyjmowane za oczywiste, zostało rozwiniętych w objawieniu i refleksjach starotestamentowych proroków i mędrców. Warto więc pamiętać, że NT musi być czytany w świetle ksiąg Starego Przymierza, gdyż bez niego nie można go należycie przyjąć i zrozumieć.

Wprowadzenie do Pięcioksięgu

Pięcioksiąg Mojżesza

P

ierwszych pięć ksiąg Pisma Świętego: Księga Rodzaju, Księga Wyjścia, Księga Kapłańska, Księga Liczb i Księga Powtórzonego Prawa to tzw. Pięcioksiąg (z greckiego: Pentateuch). Księgi te różnią się tematyką i stylem, ale uważane są za całość, ponieważ są zbiorem tekstów, które definiują lud Izraela jako naród wybrany przez Boga i określają podstawowe normy jego życia. Stąd pochodzi inna nazwa tego zbioru, a mianowicie Prawo (hebr. Tora). Pięcioksiąg związany jest ściśle z postacią Mojżesza, ukazanego w nim jako największego z proroków, będącego w szczególnej relacji z Bogiem (Pwt 34,10-12). Wszystkie podstawowe zwyczaje, normy religijne i społeczne określające życie Izraela zostają w Pięcioksięgu związane z objawieniem, które miało miejsce w czasach Mojżesza, kiedy Izrael ukonstytuował się jako naród wyzwolony przez Boga z niewoli egipskiej i ustanowiony Jego szczególną własnością (Wj 19,5n).

Znaczenie tego objawienia było tak wielkie, że Pięcioksiąg nazywany jest też Prawem Mojżeszowym.

Przez wiele wieków autorstwo całego Pięcioksięgu przypisywano Mojżeszowi, ewentualnie dopuszczając, że ktoś inny mógł napisać fragmenty mówiące o jego śmierci. W samym Pięcioksięgu nigdzie nie pojawia się jednak taka sugestia, a czasami jego autorzy nawet wyraźnie zaznaczają, że w ich czasach niektóre rzeczy wyglądają inaczej, niż było to za życia Mojżesza (np. Rdz 12,6; 22,14; Pwt 3,11).

Etapy formowania się Pięcioksięgu

Opowiadania składające się na treść Pięcioksięgu pochodzą z bardzo bogatego skarbca tradycji ustnych poszczególnych plemion Izraela, które potem, w różnych momentach historycznych, były spisywane w formie mniej lub bardziej obszernych dokumentów. Następnie podlegały wieloetapowej redakcji, która aktualizowała je w odpowiedzi na zmieniającą się sytuację społeczną, religijną i polityczną. Szacunek dla tradycji już spisanych sprawiał jednak, że nowe teksty raczej nie zastępowały starych, lecz dołączane były do nich jako ich uaktualnienie i uzupełnienie. Pięcioksiąg zawiera więc w sobie teksty archaiczne i teksty o wiele od nich młodsze. Znajduje się w nim wiele powtórzeń (np. Rdz 12,10-20; 20,1-18 i 26,1-11). Niektóre prawa powtarzają się, a zarazem różnią się od siebie, ponieważ poruszają ten sam problem w perspektywie odmiennych realiów życia społecznego (np. Wj 22,24; Kpł 25,35n i Pwt 23,20n). Poszczególne teksty posiadają odmienną formę użytego w nich języka hebrajskiego.

Jedne są pod względem językowym proste i ubogie, drugie bardziej rozwinięte i różnorodne.

Wiara ludu Izraela, odwołująca się do szczególnej relacji, jaka zawiązała się między Bogiem a Izraelem w czasach patriarchów i Mojżesza, była ciągle żywa, rozwijała się i twórczo odpowiadała na wciąż nowe pytania i potrzeby. Szczególną rolę w jej rozwoju odgrywali prorocy, ale także liturgia, instytucje monarchii, a potem doświadczenia niewoli i powrotu z wygnania do ziemi ofiarowanej przez Boga.

Swoją dzisiejszą formę Pięcioksiąg osiągnął prawdopodobnie w drugiej połowie V w. przed Chr., w czasach kapłana Ezdrasza.

22

Treść Pięcioksięgu Chociaż Pięcioksiąg nazywany jest Prawem, posiada on przede wszystkim formę narracji. Księga Rodzaju opowiada m.in. o prehistorii narodu wybranego. Rozpoczyna się opowiadaniem o stworzeniu świata, a kończy wydarzeniami związanymi z osiedleniem się w Egipcie ojca narodu, Jakuba (Izraela), oraz jego synów. W ten sposób zostają wyjaśnione relacje Izraela z innymi narodami oraz jedność i różnorodność jego plemion, które pochodzą od dwunastu synów Jakuba. Tłumaczy się również, w jaki sposób dzieje ludów, które w późniejszych wiekach będą zamieszkiwać ziemie Izraela, łączą się z Mojżeszem i jego ucieczką z Egiptu.

Księga Wyjścia poświęcona jest wyzwoleniu Izraelitów z niewoli egipskiej oraz Bożemu objawieniu na górze Synaj. Bóg ukazany jest w niej jako prawdziwy król Izraela, który odnosi zwycięstwo nad królem Egiptu i powołuje naród Izraela na lud święty i królestwo kapłanów. Ostatnie rozdziały Księgi Wyj‑ ścia ukazują liturgię świątyni jako dopełnienie dzieła stworzenia, opisanego na początku Księgi Rodzaju.

Bóg mieszka pośród ludu, który został przez Niego wyzwolony z niewolniczej służby na rzecz faraona, aby teraz mógł z radością poświęcić się Jego służbie.

Księga Kapłańska przerywa na chwilę tok narracji, aby rozwinąć temat powołania Izraela do godności ludu świętego. Instytucje świątyni jerozolimskiej i normy dotyczące rytualnej czystości wpisane zostają w historię Izraela prowadzonego przez Mojżesza. Bóg przemawia teraz z Namiotu Spotkania (Kpł 1,1), a po wyświęceniu Aarona na urząd najwyższego kapłana staje się on wraz z Mojżeszem pośrednikiem słów Pana skierowanych do narodu (Kpł 11,1).

Księga Liczb podejmuje opis wędrówki Izraelitów przez pustynię. Izrael ukazany zostaje jako Boże wojsko, którego sukces zależy tylko i wyłącznie od wiary i zaufania Bogu. Pełniąc Jego wolę, Izrael jest zdolny do pokonania wszelkich wrogów, lecz brak wiary staje się zawsze źródłem upadku i niepowodzenia. W księdze ukazane zostają zasady podziału ziemi oraz podane genealogie i zestawienia rodów.

Epizod poświęcony błogosławieństwom Balaama (Lb 22 – 24) przypomina, że nikt nie może oprzeć się woli Boga. Zawiera on także obietnicę mesjańską, do której m.in. odwołuje się ewangelista Mateusz (Lb 24,17-19; Mt 2,2).

Księga Powtórzonego Prawa w formie ostatniej mowy Mojżesza, wygłoszonej w dniu jego śmierci, podaje nowe wyjaśnienie Bożych praw i zachęca do wiernego ich przestrzegania.

Ogólne spojrzenie na Pięcioksiąg pozwala zauważyć, że zawiera on różne tradycje, nurty myślowe i teologiczne interpretacje dziejów. Jego złożoność i bogactwo można porównać do różnorodności chrześcijańskich duchowości, które na różny sposób ujmują jedną Ewangelię i postać Jezusa Chrystusa.

Dla Żydów Pięcioksiąg jest najważniejszą częścią Biblii i zarazem miarą autentyczności innych ksiąg świętych. Jezus Chrystus podkreślił wagę Pięcioksięgu przez odwoływanie się do zawartych w nim treści. Nie traktował go jednak jako zbioru sztywnych definicji i przepisów, ale dokonywał jego interpretacji, ukazując, w jaki sposób w Jego Życiu, Śmierci i Zmartwychwstaniu zbawcze zapowiedzi aktualizują się i osiągają swoją pełnię (J 5,46). Jezus podkreśla, że słowa Pięcioksięgu należy przyjmować jako skierowane do konkretnej ludzkiej wspólnoty, która naznaczona jest również słabością. Odwołując się do Bożej woli, Jezus koryguje nauczanie Mojżesza dotyczące rozwodu (Pwt 24,1) i poucza o nierozerwalności małżeństwa (Mt 19,1-12). Wyjaśnia, jak należy rozumieć wezwanie do święcenia dnia szabatu i na czym polega jego istota (np. Mt 12,10-12; Mk 2,27; J 5,18). Ukazuje niedoskonałość przepisów dotyczących rytualnej czystości i wskazuje na właściwy sens czystości wobec Boga (np. Mk 7,18-23). Jako nowy Mojżesz ustanawia nowe prawo dla wszystkich, którzy przez wiarę w Ewangelię stają się nowym ludem Bożym (np. Kazanie na Górze; Mt 5 – 7). Przez swoją Śmierć i Zmartwychwstanie zawiera z ludźmi nowe i ostateczne przymierze (np. Łk 22,20; J 6,53-58; 1Kor 11,25), stając się prawdziwym barankiem paschalnym, który został złożony w ofierze, aby zgładzić grzechy świata (J 1,29; 1Kor 5,7).

23

Znaczenie Pięcioksięgu Pięcioksiąg zawiera tradycje Izraela kształtujące jego tożsamość społeczną i religijną. Opowiadania

pełne szczegółów dotyczących miejsc, osób i wydarzeń są często okazją do wyrażenia pouczeń czy zachęt, a przede wszystkim przykazań. Opowiadanie o stworzeniu staje się np. pouczeniem o miejscu człowieka w świecie i wprowadzeniem do przykazania o uświęceniu dnia świętego, a opowiadanie o potopie wprowadza między innymi do przepisów na temat pokarmów.

Apostoł Paweł, wyjaśniając rolę Pięcioksięgu, pisał do chrześcijan: …Prawo stało się naszym opiekunem

aż do czasu przyjścia Chrystusa, abyśmy mogli otrzymać usprawiedliwienie dzięki wierze. Kiedy zaś nadszedł czas wiary, nie jesteśmy już poddani opiekunowi (Ga 3,24n).

Dla chrześcijan pod pewnymi względami ważniejsze od Pięcioksięgu są nieraz teksty prorockie, zwłaszcza mesjańskie. Mimo to Pięcioksiąg zawsze pozostaje niezastąpionym świadkiem ważnych dzieł

zbawczych, dokonanych przez Boga. Ponadczasową wartość zachowuje Dekalog, uznawany za podstawową normę nie tylko przez wyznawców religii monoteistycznych. Aktualne pozostają przykazania miłości Boga i bliźniego, które znalazły swoje miejsce na kartach Pięcioksięgu (Kpł 19,18; Pwt 6,5).

Istotne są treści dotyczące człowieka stworzonego na obraz Boży, przekazane w początkach Księgi Ro‑ dzaju. Niezmienną wartość zachowało także wezwanie do świętości i powszechnego kapłaństwa, skierowane do wszystkich ludzi dobrej woli.

Bogactwo Pięcioksięgu przyczynia się do lepszego zrozumienia zbawczej misji Jezusa Chrystusa, przez którego Bóg udzielił ludziom pełni darów zbawczych.

Księga Rodzaju Wprowadzenie

Okoliczności powstania

P

ierwsza księga Pisma Świętego nazywana jest tradycyjnie Księgą Rodzaju, co w języku staropolskim oznaczało Księga Narodzin albo Księga Początków. Jej hebrajska nazwa: Bereszit pochodzi od pierwszych jej wyrazów: Na początku. W innych językach używana jest grecka nazwa: Genesis, co oznacza ‘źródło życia’, ‘początek życia’, ‘pochodzenie’, ‘narodziny’ (Rdz 5,1). Wszystkie te nazwy wskazują na tematykę księgi, która poświęcona jest prehistorii narodu wybranego, począwszy od stworzenia świata aż po dzieje Jakuba, zwanego Izraelem, oraz jego synów, którzy dali początek dwunastu plemionom Izraela.

Powstanie Księgi Rodzaju wiąże się z koniecznością nowego zdefiniowania tożsamości ludu Izraela po utracie niezależności politycznej (586 r. przed Chr.) i w sytuacji przymusowych przesiedleń, które doprowadziły do rozproszenia Izraelitów pośród obcych narodów. W świetle dawnych przekazów i tradycji jej autorzy starali się ukazać wspólne pochodzenie wszystkich plemion Izraela, ich szczególną relację z Bogiem i niezwykłe powołanie do bycia znakiem Bożej woli i błogosławieństwem dla wszystkich narodów (Rdz 12,1-3). Izraelici nie muszą wstydzić się swojej słabości i klęski. Wobec pychy Babilonii (Rdz 11,1-9) powinni odwołać się do wiary swojego wspólnego przodka Abrahama, aby tak jak on stawać się książętami Boga (Rdz 23,6) i źródłem błogosławieństwa (Rdz 22,17-18).

Izraelici żyjący w obcej ziemi mogli znaleźć w tej księdze źródło nadziei i zachętę do uczciwego życia. Dla Izraelitów powracających z przesiedlenia do swojego kraju Księga Rodzaju była także manifestem, potwierdzającym ich prawa do tej ziemi. Genealogie tłumaczące pochodzenie ludów dawały jednocześnie wskazania na temat wzajemnych relacji z ludźmi zamieszkującymi te regiony.

Autorzy Księgi Rodzaju obficie korzystali ze znanych im starożytnych przekazów swojego narodu.

W Księdze Rodzaju możemy wyróżnić opowiadania, charakteryzujące się specyficznym językiem oraz koncepcjami społecznymi i teologicznymi, które pozwalają przypisać je do odrębnych nurtów tradycji, jakie znajdujemy także w innych księgach Pisma Świętego. Z całą pewnością autorzy Księgi Ro‑ dzaju korzystali z dokumentów, które powstały jeszcze w czasach istnienia niezależnych państw Izraela i Judy. Ale nie ograniczali się tylko do tych źródeł. Sięgali też do literatury i wiedzy Babilonii, a także Egiptu, Fenicji i innych krajów starożytnego Bliskiego Wschodu. Pogańskie tradycje zostały jednak dostosowane w taki sposób, żeby wyrażały przekonania wypływające z wiary Izraelitów. Widać to np. w pierwszych rozdziałach Księgi Rodzaju, w których autorzy nawiązali do babilońskich opisów stworzenia świata i najstarszych dziejów człowieka, ale przede wszystkim wyrazili wiarę w to, że stwórcą świata i obrońcą jego porządku jest Bóg. Ukazali też człowieka jako najdoskonalsze ze stworzeń. Ludzie są więc prawdziwymi podmiotami swoich działań, odpowiedzialnymi za dobro lub zło swoich uczynków, a nie tylko marionetkami zdanymi na kaprysy przerastających ich sił demonicznych.

Treść i teologia Księga Rodzaju łączy w sobie różne teksty, ale charakteryzuje się doskonale przemyślaną kompozycją.

Dzieli się wyraźnie na dwie części: opowiadanie o stwórczym dziele Boga (Rdz 1 – 11) i dzieje patriarchów (Rdz 12 – 50). Możliwe jest, że wcześniej została zredagowana część opowiadająca o przodkach

26

Izraela, gdyż ideowo była bliższa pokoleniu wygnańców, do których pierwotnie ją adresowano. Patriarchowie mają być wzorami wiary dla swoich potomków, a ich losy mają im pomóc podtrzymać nadzieję odrodzenia. W tym sensie ta druga część jest mniej uniwersalna od części pierwszej (Rdz 1 – 11), która dotyczy świata i ludzkości w ogóle.

Opisy zawarte w pierwszych jedenastu rozdziałach Księgi Rodzaju nie mogą być traktowane jako informacja o tym, jakie były początki wszechświata i jakie wydarzenia miały miejsce przy jego powstawaniu. Autor sięgnął do powszechnie znanych w jego czasach opowiadań o początkach świata i posłużył się nimi, aby wyjaśnić czytelnikowi sens i cel stwórczego aktu, dokonanego przez Boga. Istotą tych tekstów jest przesłanie zawarte w poszczególnych obrazach. W przesłaniu tym znajdujemy pełną wiary odpowiedź na podstawowe pytania związane z pochodzeniem świata i człowieka, a także z celem, dla którego istnieją wszelkie stworzenia. Drugi ważny wątek tej części dotyczy natury i skutków ludzkiego grzechu (Rdz 3). Chociaż zło wprowadza chaos w harmonię stworzenia, nie niweczy Bożego planu.

Człowiek dopuszczający się zła jest wprawdzie osłabiony i zaślepiony, Bóg jednak, zamiast tylko karać, wychodzi mu naprzeciw. Historia o Noem pokazuje, że Bóg w swoich wymaganiach i sądzie bierze pod uwagę ludzką słabość i napełnia ludzi nadzieją na ostateczne przezwyciężenie grzechu i śmierci (Rdz 9,1-17). Opowiadanie o wieży Babel, które podsumowuje tę cześć Księgi Rodzaju (Rdz 11,1-9), ukazuje, że ludzie, którzy pragną budować swoją wielkość bez Boga, skazani są na ostateczną klęskę i rozproszenie.

Powołanie Abrahama (Rdz 12,1-3) rozpoczyna drugi etap dziejów ludzkości. W przeciwieństwie do budowniczych wieży Babel nie dąży on do tego, aby budować swoją wielkość, ale przyjmuje Bożą obietnicę i wyrusza w podróż do kraju, który jest mu nieznany. Choć dzieje patriarchów dotyczą początków Izraela, redaktorzy Księgi Rodzaju nie pomijają reszty ludzkości. Widać to już w obietnicach danych Abrahamowi, a szczególnie w tej, która dotyczy błogosławieństwa wszystkich ludów ziemi (Rdz 12,3). Powiązanie przodków Izraela z innymi ludami widoczne jest m.in. w Rdz 25,1-18, gdzie zostało ukazane pochodzenie różnych ludów od Abrahama. Widać je także w jego modlitwie wstawienniczej za Sodomę i Gomorę (Rdz 18), w ocaleniu za jego przyczyną miasta Soar (Rdz 19), jak również w dziejach Józefa, który stał się dobroczyńcą Egiptu. Obok dziejów Abrahama Księga Rodzaju ukazuje losy innych patriarchów: Izaaka, Jakuba, Józefa. W ich życiu zaczynają się spełniać obietnice dane Abrahamowi. Oni też, mimo swoich wad i błędów, okazują się ludźmi wielkiej wiary. Najwięcej uwagi zostało poświęcone Jakubowi, najmniej Izaakowi. Opowiadanie o Józefie ukazuje głównie rolę Bożej opatrzności w ludzkim życiu. Doświadczenia patriarchów są zapowiedzią i gwarancją całkowitego zbawienia, które urzeczywistni się w Jezusie Chrystusie. On, przychodząc na świat, spełnił ostatecznie wszystko, co Bóg obiecał ludzkości przez patriarchów. Księga Rodzaju na przykładach Sary, Rebeki i Racheli ukazuje również ważną rolę kobiet. Bóg objawił w ich życiu swoją łaskę i miały one udział w realizowaniu Jego obietnic.

Księga Rodzaju Opowiadanie o stwórczym dziele Boga

Pieśń o Bogu Stwórcy 1 Na początku Bóg stworzył niebo i ziemię.

2 A ziemia była bezładną pustką. Ciemność zalegała nad bezmiarem wód, a duch Boży unosił się nad wodami.

3 Bóg rzekł: „Niech się stanie światłość”. I stała się światłość. 4I widział Bóg, że światłość jest dobra.

Oddzielił więc światłość od ciemności. 5I nazwał Bóg światłość dniem, a ciemność – nocą. Zapadł wieczór i zaświtał poranek dnia pierwszego.

6 I rzekł Bóg: „Niech się stanie sklepienie wśród wód i niech oddzieli jedne wody od drugich”.

7 Uczynił więc Bóg to sklepienie i oddzielił wody pod sklepieniem od wód, które były nad nim. I tak się stało. 8I nazwał Bóg sklepienie niebem. Zapadł wieczór i zaświtał poranek dnia drugiego.

9 I rzekł Bóg: „Niech się zbierze woda pod sklepieniem na jedno miejsce i niech się odsłoni sucha powierzchnia”. I tak się stało. 10I nazwał Bóg suchą powierzchnię lądem, a zbiorowisko wody – morzem. I widział Bóg, że było to dobre.

I rzekł Bóg: „Niech ziemia napełni się zielonymi roślinami rozsiewającymi nasiona oraz różnymi gatunkami drzew, które rodzą owoce pełne nasion”. I tak się stało. 12Ziemia wydała różne rodzaje zielonych roślin rozsiewających nasiona oraz różne gatunki drzew, które rodzą owoce pełne nasion. I widział Bóg, że było to dobre. 13Zapadł wieczór i zaświtał poranek dnia trzeciego.

14 I rzekł Bóg: „Niech się staną światła na sklepieniu niebieskim, by oddzielały dzień od nocy i wyznaczały święta, dni i lata. 15Niech jaśnieją na sklepieniu niebieskim i świecą nad ziemią”. I tak się stało. 16I uczynił Bóg dwa wielkie światła: światło większe, aby rządziło dniem, i światło mniejsze, aby rządziło nocą, oraz gwiazdy. 17Umieścił je Bóg na sklepieniu niebieskim, by świeciły nad ziemią, 18 by rządziły dniem i nocą i oddzielały światło od ciemności. I widział Bóg, że było to dobre. 19Zapadł wieczór i zaświtał poranek dnia czwartego.

20 I rzekł Bóg: „Niech się zaroją wody od istot żyjących, a ptactwo niech lata nad ziemią, pod skle-

Pieśń o Bogu Stwórcy. Istnieje wiele podobieństw między tym fragmentem Biblii, a pozabiblijnymi opowiadaniami o stworzeniu, szczególnie babilońskimi (zob. Wprowadzenie). Są jednak między nimi także istotne różnice. W Księdze Rodzaju jest np. mowa o tym, że wszystko zostało powołane do istnienia słowem Boga; mityczne opowieści podają natomiast, że akt stwórczy dokonywał się za pomocą magicznych formuł. Inna istotna różnica dotyczy stworzenia ludzi. Według babilońskiego eposu Atrahasis ludzie byli stworzeni z gliny i z krwi jednego ze zbuntowanych bóstw. Powołano ich do istnienia po to, aby wyręczyli zbuntowane bóstwa w ich pracy, która polegała na dostarczaniu pokarmu pozostałym bóstwom. Według Biblii ludzie są ukoronowaniem dzieła stworzenia i Bóg stworzył ich na swój obraz. On też zapewnia im pokarm i troszczy się o nich. W opisie biblijnym ludzie są wyróżnieni spośród innych stworzeń i powołani do tego, aby w imieniu Boga i zgodnie z Jego zamysłem rządzili stworzeniem. Zadanie to zakłada, że ludzie są rozumni, odpowiedzialni i wolni.

Według biblijnego opisu Bóg stworzył równocześnie mężczyznę i kobietę. Oznacza to, że są sobie

równi i wspólnie odpowiadają za świat, który Bóg im powierzył. Ludzka płodność, oprócz tego, że zapewnia potomstwo, jest wyrazem uczestniczenia ludzi we współtworzeniu życia razem z Bogiem.

Błogosławieństwo, które ludzie otrzymują, oznacza, że Bóg bardzo ceni życie i zależy Mu, aby ono stale się pomnażało i rozwijało. Biblia podaje, że Bóg po stworzeniu człowieka przestał pracować.

Zaprzestanie pracy jest tutaj wyrazem podziwu Boga i Jego radości z tego, co uczynił. Opis dzieła stwórczego kończy się więc świętowaniem, które jest symbolem pełni. Błogosławieństwo udzielone siódmemu dniowi jest gwarancją dobrodziejstw, które staną się udziałem człowieka, gdy będzie naśladował Boga. Zaprzestanie pracy przez Boga stanowi dla ludzi zachętę, aby dostrzegali piękno świata, cieszyli się owocami swojej pracy i uwielbiali Stwórcę. Praktykowanie odpoczynku zostanie objęte przykazaniem, które ma chronić wolność człowieka (Wj 20,8-11; Pwt 5,12-15; por. Mt 12,1-8+; Łk 6,1-5+).

Opis stworzenia ma pewne cechy poetyckie, m.in. refreny, które nadają mu rytmikę. Jest ich kilka: Bóg rzekł; niech się stanie; tak się stało; Bóg uczynił;

1

11

28

Ro d z a ju 1,21 – 2 ,7

pieniem niebieskim”. 21I stworzył Bóg wielkie potwory morskie i wszelkie pływające istoty żywe, których pełno było w wodach, i wszelkie latające ptactwo różnego rodzaju. 22Pobłogosławił je Bóg tymi słowami: „Bądźcie płodne, mnóżcie się i zapełniajcie wody morskie. Ptactwo zaś niech się mnoży na ziemi”. 23Zapadł wieczór i zaświtał poranek dnia piątego.

24 I rzekł Bóg: „Niech ziemia zrodzi różne żywe istoty: bydło, zwierzęta pełzające i polne”. I tak się stało. 25I Bóg uczynił różne polne zwierzęta, wszelkie bydło i zwierzęta pełzające. I widział Bóg, że było to dobre.

26 I rzekł Bóg: „Uczyńmy ludzi na Nasz obraz, podobnych do Nas. Niech panują nad rybami morskimi, nad ptactwem powietrznym, nad bydłem, nad całą ziemią i nad wszelkimi zwierzętami pełzającymi po ziemi”. 27I stworzył Bóg ludzi na swój obraz: na obraz Boży ich stworzył. Stworzył ich jako mężczyznę i kobietę. 28I błogosławił im, mówiąc: „Bądźcie płodni, mnóżcie się i zaludniajcie ziemię oraz czyńcie ją sobie poddaną. Panujcie nad rybami morskimi, nad ptactwem powietrznym i nad wszelką istotą poruszającą się po ziemi”. 29I rzekł Bóg: „Oto dałem wam wszelkie rośliny na całej ziemi, wydające nasienie, i wszelkie drzewa widział Bóg, że było to dobre. Czynnikiem organizującym całość opowiadania jest schemat tygodnia. Liczba siedem jest symboliczna i wyraża pełnię, doskonałość. Istnieje symetria między trzema pierwszymi i trzema następnymi dniami. Pierwszy odpowiada czwartemu, drugi – piątemu, a trzeci – szóstemu. W pierwszych trzech dniach Bóg stwarza przestrzenie, a w ciągu trzech następnych je wypełnia.

Jest wielce prawdopodobne, że autorzy biblijni znali kosmogonie starożytnych ludów. Mogli nawet korzystać z niektórych obrazów zawartych w pozabiblijnych opowieściach o powstaniu świata. Robili to jednak po to, aby przeciwstawić się poglądom sprzecznym z monoteistyczną wiarą i ukazać prawdy natchnione przez Boga. Biblijny opis dotyczący powstawania świata i pojawienia się człowieka nie może być traktowany jako naukowa analiza tego procesu (zob. Wprowadzenie). Głównym jego celem jest uwielbienie Boga za to, że całkowicie dobrowolnie i bez niczyjej pomocy zechciał powołać do istnienia przepiękny świat. W tym sensie opis ten stanowi bardzo dojrzałą i bogatą refleksję o Bogu, o świecie, o człowieku i jego powiązaniu ze Stwórcą. Ukazuje zamysł Boga w stosunku do stworzenia i zarazem zadanie, jakie ludzkość ma do spełnienia.

Jest więc swoistą uwerturą do całej Księgi Rodzaju, a nawet do całego Pisma Świętego.

owocowe, zawierające nasienie. Będą one dla was pokarmem. 30A dla wszelkiego zwierzęcia polnego i wszelkiego ptactwa powietrznego, i dla wszystkiego, co się porusza po ziemi i ma w sobie życie, daję na pokarm wszelkie rośliny zielone”. I tak się stało. 31I widział Bóg, że wszystko, co stworzył, było bardzo dobre. Zapadł wieczór i zaświtał poranek dnia szóstego.

1 Tak Bóg dopełnił stworzenia nieba i ziemi wraz z tym, co na nich było. 2W siódmym dniu dopełnił Bóg dzieła, nad którym pracował. Siódmego dnia przestał pracować po całym dziele, które uczynił. 3I pobłogosławił Bóg ten siódmy dzień, i ustanowił go świętym, bo tego dnia przestał pracować po tym, jak dokonał dzieła stworzenia. 4Takie są dzieje stworzenia nieba i ziemi.

2

Poemat o stworzeniu Gdy Pan Bóg uczynił ziemię i niebo, 5nie było jeszcze na ziemi żadnego krzewu polnego i żadna trawa jeszcze nie wzeszła. Pan Bóg nie spuszczał bowiem deszczu na ziemię i nie było człowieka, który by pracował na roli 6i kopał w ziemi studnię, aby nawodnić glebę. 7Pan Bóg ulepił człowieka z prochu ziemi i tchnął w jego nozdrza tchnienie życia. Odtąd człowiek stał się istotą żyjącą.

Poemat o stworzeniu. W tym tekście pojawia się wiele myśli zawartych w Rdz 1,1 – 2,4. Autor jednak w mniejszym stopniu zajmuje się sprawami przyrodniczymi oraz całościowym ukazywaniem rzeczywistości. Dokonuje natomiast głębokiej i przenikliwej analizy dotyczącej człowieka i przejawów jego życia. Ukazuje więzi, które łączą ludzi z Bogiem, z innymi ludźmi, ze stworzeniami i z ziemią w ogóle. By ukazać pewne fundamentalne prawdy, posługuje się językiem obrazowym, którego nie należy rozumieć dosłownie. Poszczególne obrazy mają pomóc uchwycić istotę i sens ludzkiego życia. Autor zaznacza, że dopóki na ziemi nie ma ludzi, jest ona pustkowiem. Ludzie więc nadają sens istnieniu ziemi, a nie odwrotnie. Obraz Boga, który jak garncarz lepi człowieka z ziemi, ukazuje zależność ludzi od Boga i podkreśla, że człowiek sam nie dał sobie istnienia. Życie jest więc darem Boga. Z drugiej strony obraz ten ukazuje troskę Boga o ludzi, którzy zawsze pozostają pod Jego opieką i dzięki temu mogą się czuć bezpiecznie. Także w obrazie ogrodu, który Bóg daje człowiekowi, można dostrzec wyraz Jego troski o ludzi. Ogród ten jest pełen drzew, co oznacza, że Bóg zatroszczył się, aby człowiekowi nie brakowało na ziemi niczego. W obrazie Boga lepiącego człowieka z ziemi ukazana jest prawda, że Bóg, powołując ludzi do istnienia, nadał im kształt najlepszy z możliwych. Dlatego natura ludzka jest

29

Pan Bóg zasadził ogród w Edenie, na Wschodzie, i umieścił tam człowieka, którego ulepił.

9 Pan Bóg sprawił, że wyrosły z gleby wszelkie drzewa o pięknym wyglądzie, których owoce nadawały się do jedzenia. W środku ogrodu natomiast rosło drzewo życia oraz drzewo poznania dobra i zła.

10 A z Edenu wypływała rzeka, która miała nawadniać ogród. Tam rozdzielała się na cztery rzeki.

11 Pierwsza to Piszon, która opływa całą krainę Chawila, gdzie znajduje się złoto. 12A złoto tej krainy jest cenne. Jest tam również pachnąca żywica i czerwony kamień. 13Druga rzeka to Gichon. Opływa ona całą krainę Kusz. 14Trzecia rzeka zwie się Tygrys i płynie na Wschód od Asyrii. Czwarta rzeka to Eufrat.

15 Wziął więc Pan Bóg człowieka i dał mu odpocząć w ogrodzie Eden, aby go uprawiał i strzegł. 16Przykazał też Pan Bóg człowiekowi: „Możesz jeść owoce ze wszystkich drzew tego ogrodu. 17Nie wolno ci jednak jeść z drzewa poznania dobra i zła, bo gdy zjesz z niego, na pewno umrzesz”.

18 Potem rzekł Pan Bóg: „Nie jest dobrze, by człowiek był sam. Uczynię mu pomoc podobną do niego”. 19Ulepił więc Pan Bóg z ziemi wszelkie dzikie zwierzęta i wszelkie ptactwo powietrzne. Przyprowadził je do człowieka, aby dowiedzieć się, jak 8

przeniknięta pięknem i ludzie są zdolni do wyrażania piękna. Materiał, z którego powstaje człowiek – ziemia, wskazuje na nietrwałość i śmiertelność człowieka (Rdz 3,19). Człowiek (hebr. adam) w swojej cielesności związany jest z ziemią (hebr. adama).

Ona jest środowiskiem ludzkiego życia. Bóg zaufał ludziom, powierzając im ziemię. Otrzymują jednak zadanie przekształcania jej przez pracę. Istotą pracy jest to, że w niej ma się wyrażać ludzka rozumność i odpowiedzialność. Dzięki pracy ludzi nie tylko zmienia się ziemia, ale również rozwijają się ich umiejętności.

Ponieważ ludzie stworzeni przez Boga są rozumni i wolni, istotną sprawą pozostaje ich stosunek do prawdy i moralności. Biblijny obraz Boga, który zakazuje człowiekowi spożywać owoc z drzewa po‑ znania dobra i zła, ma na celu podkreślenie, że to Bóg decyduje o tym, co jest dobre, a co złe. Gdyby człowiek próbował o tym decydować, znaczyłoby, że jako stworzenie chce postawić siebie w miejsce Stwórcy. Człowiekowi nie wolno jednak wykraczać przeciwko prawu naturalnemu, a tym bardziej ustanawiać norm sprzecznych z tym prawem. Zasady tworzone przez ludzi muszą być zgodne z prawem Bożym. W przeciwnym wypadku ludziom grozi zagłada (w. 17). Mimo że Bóg obdarzył ludzi pięknym światem, odczuwają oni osamotnienie. Ten szczególny stan ducha łagodzi w jakiejś mierze więź

Rodz aju 2,8 – 3 , 3

on je nazwie. I wszystkie żyjące istoty miały się tak nazywać, jak on je nazwał. 20Człowiek nadał nazwę wszelkiemu bydłu, wszelkim ptakom powietrznym i dzikim zwierzętom. Nie znalazł jednak pomocy odpowiedniej dla siebie.

21 Zesłał więc Pan Bóg głęboki sen na człowieka.

A gdy ten zasnął, wyjął jedno z jego żeber, a miejsce to zapełnił ciałem. 22Z żebra, które Pan Bóg wyjął z mężczyzny, utworzył kobietę i przyprowadził ją do niego. 23Wtedy mężczyzna rzekł: „Ta wreszcie jest kością z moich kości i ciałem z mego ciała. Będzie się zwała kobietą, bo z mężczyzny została wzięta”.

24 Dlatego opuści mężczyzna swego ojca i swoją matkę, a złączy się ze swoją żoną, tak że staną się jednym ciałem. 25Mężczyzna i jego żona byli nadzy, ale nie odczuwali wstydu.

Grzech i jego skutki 1 A wąż był bardziej przebiegły od wszystkich zwierząt polnych, które Pan Bóg uczynił. Rzekł on do kobiety: „Czy Bóg rzeczywiście powiedział: «Nie wolno wam jeść ze wszystkich drzew tego ogrodu»?”. 2Kobieta odrzekła: „Owoce z drzew tego ogrodu jeść możemy, 3lecz o owocach drzewa, które jest w środku ogrodu, Bóg powiedział: «Nie

3

z drugim człowiekiem. Ostatecznie jednak żadne stworzenie i żadna rzecz nie jest w stanie wypełnić pragnień ludzkiego serca. Może to uczynić jedynie Bóg, do którego zmierza każdy człowiek. W czasie ziemskiego życia ludzie przeżywają różnego rodzaju relacje z innymi, wśród których ważną rolę odgrywa więź małżeńska. Poprzez tę więź mężczyzna i kobieta stają się jednym ciałem, tzn. trwale łączą się aż do śmierci (zob. Mt 19,1-9+). Obraz, w którym Bóg wprowadza człowieka w sen, aby następnie wyjąć z niego żebro i utworzyć z niego kobietę, oznacza, że stwórczy akt Boga pozostaje dla człowieka tajemnicą i ludzie dla siebie nawzajem również są tajemnicą. Obraz utworzenia kobiety z żebra mężczyzny oznacza, że są sobie bardzo bliscy i sobie równi, tzn. mają tę samą naturę, tę samą godność i te same prawa. Kończąca to opowiadanie wzmianka o nagości obojga wyraża myśl, że każdy człowiek nosi w sobie pierwotną przejrzystość i bezbronność. Dzięki tym cechom życie ludzi może być przeniknięte harmonią, pokojem i wzajemnym szacunkiem. Fragment ten pokazuje, że Bóg stworzył ludziom optymalne warunki życia i rozwoju. Człowiek natomiast przez odpowiednie odniesienie do Boga, ludzi i innych stworzeń odpowiada za kształt swojego szczęścia.

Grzech i jego skutki. Opowiadanie to dotyczy pochodzenia zła, odnosi się również do problemu

30

Ro d z a ju 3 , 4 -22

będziecie z niego jeść, a nawet go dotykać, abyście nie umarli»”. 4Odparł wąż kobiecie: „Na pewno nie umrzecie. 5Ale Bóg wie, że gdy zjecie ten owoc, otworzą się wam oczy i staniecie się jak Bóg: poznacie dobro i zło”.

6 Wtedy kobieta spostrzegła, że owoce tego drzewa ładnie wyglądają, są dobre do jedzenia i do zdobycia wiedzy. Sięgnęła więc po owoc, zjadła i dała też mężczyźnie, który był przy niej, a on zjadł.

7 Wtedy obojgu otworzyły się oczy i poznali, że są nadzy. Zerwali więc liście z drzewa figowego i zrobili sobie przepaski.

8 A gdy mężczyzna i jego żona usłyszeli głos Pana Boga, przechadzającego się po ogrodzie podczas powiewu wiatru, ukryli się przed Panem Bogiem wśród drzew ogrodu. 9Zawołał więc Pan Bóg mężczyznę i spytał: „Gdzie jesteś?”. 10On odrzekł: „Słyszałem Twój głos w ogrodzie, zląkłem się, gdyż jestem nagi, i ukryłem się”. 11Bóg zapytał: „Kto ci powiedział, że jesteś nagi? Czy zjadłeś z drzewa, z którego zakazałem ci jeść?”. 12Odpowiedział mężczyzna: „Kobieta, którą postawiłeś przy mnie, dała mi owoc z drzewa i zjadłem”. 13Pan Bóg zapytał kobietę: „Dlaczego to uczyniłaś?”. Kobieta odpowiedziała: „Wąż mnie skusił i zjadłam”.

Wówczas Pan Bóg rzekł do węża: „Ponieważ to uczyniłeś, bądź przeklęty wśród bydła i polnych zwierząt. Na brzuchu będziesz pełzać i proch będziesz jeść przez wszystkie dni swego życia.

15 Wprowadzam nieprzyjaźń między tobą a kobietą, między twoim potomstwem a jej potomstwem.

Ono zdepcze ci głowę, a ty zranisz mu piętę”.

16 Do kobiety powiedział: „Pomnożę twoje bóle związane z porodem. W bólu będziesz rodziła dzieci. Do twojego męża będziesz lgnęła, ale on będzie panował nad tobą”.

17 Po czym rzekł do mężczyzny: „Ponieważ posłuchałeś kobiety i zjadłeś owoc z drzewa, z którego zakazałem ci jeść, przeklęta niech będzie ziemia z twego powodu. W trudzie będziesz zdobywał na niej pożywienie przez wszystkie dni życia. 18Będzie ci ona rodziła ciernie i osty, a przecież twoim pokarmem mają być płody roli. 19W pocie czoła będziesz zdobywał pożywienie, aż wrócisz do ziemi, bo z niej zostałeś wzięty. Bo z prochu jesteś i do prochu wrócisz”.

20 I dał mężczyzna swej żonie imię Ewa, bo stała się matką wszystkich żyjących.

21 Pan Bóg sporządził dla mężczyzny i kobiety ubrania ze skóry i ich okrył. 22Mówił też Pan Bóg: „Oto

ludzkiej śmierci. Szczególną postacią jest w nim wąż, który tutaj symbolizuje podstęp, przewrotność, podejrzliwość, niezadowolenie, nieposłuszeństwo, kłamstwo. Ludzie ulegają tym wadom, ponieważ pozwalają, aby zawładnęło nimi pożądanie (w. 6), czyli fałszywe przekonanie, że człowiek może być jak Bóg (w. 5). Istotą pożądania jest więc ludzka pycha. Ona jest korzeniem wszelkiego zła, którego dopuszcza się człowiek. Pycha w najbardziej dotkliwy sposób niszczy miłość – największy dar Boga.

Dialog pomiędzy człowiekiem i wężem w obrazowy sposób ukazuje, jak człowiek może stopniowo zbliżać się do zła i w konsekwencji mu ulec. Ludzie upadają, ponieważ wątpią w prawdomówność Boga, nie chcą być Mu posłuszni i podważają prawdę, którą objawił. W ludzkich postawach można zaobserwować podwójną naiwność. Ludzie najpierw sądzą, że zło jest atrakcyjne, potem ulegają złudzeniu, że zdołają mu się przeciwstawić. Poddanie się złu sprawia, że człowiek zaczyna postrzegać Boga jako przeciwnika. Snuje niejako domysły, że Bóg ukrywa przed nim coś, co mu się należy. Złamanie zakazu Boga nie prowadzi, wbrew oczekiwaniom, do uzyskania nadprzyrodzonej wiedzy (w. 5), ale sprawia, że ludzie poznają swoją nędzę. Ujawnia się ona we wzajemnym lęku przed sobą, czego znakiem jest zrobienie sobie przepasek (w. 7), i w lęku przed Bogiem, przed którym ludzie zaczynają się chować (w. 8).

Przed Bogiem nie można się jednak ukryć. Zresztą

On szuka upadłych ludzi. Czyni to dlatego, że chce ich uchronić przed dalszymi upadkami, uświadomić im błąd i pokazać sposób naprawienia zaistniałej sytuacji (w. 15). Gdy Bóg znajduje ludzi (w. 9), ujawnia się kolejny skutek zła. Nie potrafią oni uznać swojej winy, ale próbują zrzucać odpowiedzialność na innych (ww. 11-13). Bóg nie wymierza ludziom kary. Pozwala jedynie, aby doświadczyli na sobie skutków własnego wyboru. Konsekwencje grzechu nie są takie same dla mężczyzny i kobiety. Kobieta, która miała otrzymywać od mężczyzny miłość, dozna z jego strony dominacji. Dlatego nigdy nie będą zaspokojone najgłębsze pragnienia jej serca. Ból rodzenia dotyczy tego, że potomstwo, które wyda, będzie się nienawidzić (Rdz 4,8). Mężczyzna, który miał panować nad materią, odtąd będzie się z nią zmagał wśród licznych niepowodzeń, co go też upokorzy. Praca, zamiast być dla niego źródłem satysfakcji, przyniesie mu rozczarowanie i brak poczucia spełnienia. Wskutek nieposłuszeństwa ludzi wobec Boga pojawiła się dysharmonia między nimi a przyrodą.

Zanim Bóg ukazał ludziom skutki ich czynu, przeklął węża (w. 14). Ustanawia też stan nieprzyjaźni między wężem a ludźmi (w. 15), co oznacza, że ludzie mimo popełnionego zła nie stali się źli z natury.

Natura ludzka została skażona, ale ostatecznie zło będzie zwyciężone i człowiek odzyska jedność z Bogiem i ludźmi. Werset 15 bywa przez chrześcijan

14

31

człowiek stał się taki jak My – zna dobro i zło. Oby nie wyciągnął ręki i nie zerwał owocu z drzewa życia, by go zjeść i żyć na wieki”. 23Usunął więc Pan Bóg człowieka z Edenu, aby uprawiał ziemię, z której został wzięty. 24Wypędził go i postawił na wschód od Edenu cherubów z wirującym ognistym mieczem, by strzegli drogi do drzewa życia.

Grzech przeciwko braterstwu 1 Adam współżył ze swoją żoną Ewą. Ona poczęła i urodziła Kaina. Rzekła więc: „Otrzymałam mężczyznę od Pana”. 2Następnie urodziła jego brata Abla. Abel został pasterzem owiec, a Kain uprawiał rolę.

3 Po jakimś czasie Kain składał Panu ofiarę z plonów ziemi. 4Także Abel złożył ofiarę z pierworodnych zwierząt swojego stada oraz z ich tłuszczu. Pan spojrzał na Abla i jego ofiarę, 5na Kaina natomiast i jego ofiarę nie spojrzał. Kain bardzo się rozzłościł i chodził ze spuszczoną głową. 6Wtedy Pan rzekł do Kaina: „Dlaczego się złościsz i chodzisz ze spuszczoną głową? 7Czyż nie jest tak, że jeśli dobrze postępujesz, podnosisz głowę, a jeśli nie postępujesz dobrze, grzech czyha u twych drzwi? On chce tobą zawładnąć, a przecież ty możesz nad nim panować”.

4

nazywany Protoewangelią. Zapowiedź zwycięstwa nad wężem, w którym widziano szatana, odnoszono także do Maryi. Tekst oryginalny wskazuje jednak, że głowę węża zmiażdży potomek kobiety. Potomkiem tym jest Chrystus Jezus zrodzony z Dziewicy Maryi. On przez swoją Śmierć i Zmartwychwstanie dokona całkowitego wyzwolenia ludzi od zła i jego skutków. Uwolni również ludzi od szczególnie bolesnej konsekwencji grzechu, jaką jest śmierć ciała. Chrystus swoją śmiercią nada ludzkiej śmierci nowe znaczenie. Stanie się ona przejściem do wieczności, w której Bóg oczekuje człowieka. W wersecie 22 ukryta jest ironia, wyrażająca raczej współczucie Boga, który nie z chęci odwetu, lecz z miłosiernej troski usuwa ludzi z ogrodu Eden i każe im uprawiać rolę. Człowiek sam pozbawił się uprzywilejowanego stanu, którego symbolem było przebywanie w ogrodzie Eden.

Grzech przeciwko braterstwu. Pierwszy grzech – pycha (Rdz 3,5) zburzył harmonię między człowiekiem a Bogiem i wprowadził konflikt w relację między mężczyzną i kobietą, a także między ludźmi i przyrodą (Rdz 3,1-24+). Historia Kaina i Abla w obrazowy sposób ukazuje drugi grzech – zazdrość, która niszczy relację braterstwa. Te dwa grzechy stanowią niejako oś, wokół której narasta wszelkie inne zło. Pierwszą oznaką zazdrości jest niewłaściwe interesowanie się innymi. Postawa ta prowadzi do fałszywej rywalizacji między ludźmi,

Rodz aju 3,23 – 4 ,17

Kain powiedział coś do swojego brata Abla. A gdy byli na polu, Kain rzucił się na swego brata Abla i zabił go. 9Wtedy Pan zapytał Kaina: „Gdzie jest twój brat Abel?”. On na to: „Nie wiem. Czyż jestem stróżem mojego brata?”. 10A Bóg zapytał: „Co uczyniłeś? Krew twojego brata woła do Mnie z ziemi.

11 Dlatego odtąd bądź przeklęty na tej ziemi, która się otworzyła, aby przyjąć krew twojego brata przelaną przez ciebie. 12Gdy będziesz uprawiał tę ziemię, nie da ci już plonów. Będziesz na ziemi tułaczem i zbiegiem”. 13Wtedy Kain rzekł do Pana: „Zbyt ciężka jest moja kara, bym mógł ją dźwigać.

14 Bo wypędzasz mnie dzisiaj z tej ziemi i muszę się ukrywać przed Tobą. Tułaczem i zbiegiem będę na ziemi, więc każdy, kto mnie spotka, może mnie zamordować”. 15Pan mu odrzekł: „Nie! Ktokolwiek by zabił Kaina, poniesie siedmiokrotną karę”. Dał więc Pan Kainowi znamię, by ludzie, których spotka, nie zabili go.

16 Wtedy odszedł Kain sprzed oblicza Pana. Zamieszkał w krainie Nod, na wschód od Edenu.

8

Potomkowie Kaina 17 Kain współżył ze swoją żoną, a ona poczęła i urodziła Henocha. Zbudował też Kain miasto nawet w sferze religijnej. W wyniku rywalizacji ludzie wzniecają konflikty, którym towarzyszy narastająca nienawiść. Jej skutkiem jest zabójstwo drugiego człowieka, które w skrajnych przypadkach oznacza pozbawienie go życia, najczęściej jednak wyraża się w odbieraniu drugiemu prawa do życia w wolności, prawdzie, pokoju, miłości, radości. Kain z racji tego, że jest pierworodnym synem, ma wobec Abla pozycję uprzywilejowaną (otrzyma podwójną część dziedzictwa i błogosławieństwo). Bóg jednak nawet nie patrzy na dar Kaina, ale przyjmuje ofiarę Abla. Dlaczego tak się dzieje, nie wiemy. Sytuacja ta uświadamia nam natomiast, że Bóg jest całkowicie wolny w tym, kogo wybiera i komu błogosławi. Gdy ludzie nie akceptują wolności Boga, popadają w niezadowolenie i rozgoryczenie, a w konsekwencji zaczyna nimi rządzić niechęć i wrogość wobec innych. Mimo poddania się przez ludzi niszczącej sile zazdrości, Bóg nie rezygnuje z żadnego człowieka, każdemu wyznacza drogi ocalenia, okazuje miłosierdzie, wzywa do nawrócenia i wspomaga w wybieraniu dobra. Kain będzie dźwigał ciężar swojej winy, ale życie nie zostanie mu odebrane. Darowanie życia można odczytać jako zaproszenie do pokuty, zadośćuczynienia i odwrócenia się od czynienia zła.

Potomkowie Kaina. Wzmianka o małżeństwie Kaina, a także dalsze treści zawarte w tym fragmencie ukazują przede wszystkim prawdę o rozwijającym

32

Ro d z a ju 4 ,18 – 5 ,2 2

i nazwał je imieniem swojego syna – Henoch.

18 Henochowi urodził się Irad, który był ojcem Mechujaela. Mechujael był ojcem Metuszaela, a Metuszael Lameka.

19 Lamek wziął sobie dwie żony. Jedna nazywała się Ada, a druga Silla. 20Ada urodziła Jabala, a był on przodkiem ludzi mieszkających w namiotach i przy zwierzętach. 21Jego bratem był Jubal, a był on przodkiem grających na cytrze i flecie. 22Silla zaś urodziła Tubal-Kaina, który był przodkiem wszystkich obrabiających brąz i żelazo. Jego siostrą była Naama.

23 Rzekł kiedyś Lamek swym żonom: „Ado i Sillo, słuchajcie! Żony Lameka, przyjmijcie me słowa.

Zabiję mężczyznę za ranę, a dziecko za siniec. 24Jeśli Kain ma być pomszczony siedmiokrotnie, to Lamek siedemdziesiąt siedem razy”.

Wybrani potomkowie Seta 1 Oto dzieje potomków Adama. W dniu, w którym Bóg stworzył ludzi, uczynił ich podobnymi do siebie. 2Stworzył ich jako mężczyznę i kobietę.

A gdy ich stworzył, pobłogosławił ich i nazwał ludźmi.

Adam miał sto trzydzieści lat, gdy spłodził syna podobnego do niego jak jego obraz. Nazwał go Set. 4 Po urodzeniu się Seta Adam żył jeszcze osiemset lat i miał synów i córki. 5Przeżył więc Adam dziewięćset trzydzieści lat i wtedy umarł.

6 Set miał sto pięć lat, gdy spłodził Enosza. 7Po urodzeniu się Enosza Set żył jeszcze osiemset siedem lat i miał synów i córki. 8Przeżył więc Set dziewięćset dwanaście lat i wtedy umarł.

9 Gdy Enosz miał dziewięćdziesiąt lat, spłodził Kenana. 10Po urodzeniu się Kenana Enosz żył jeszcze osiemset piętnaście lat i miał synów i córki. 11Przeżył więc Enosz dziewięćset pięć lat i wtedy umarł.

12 Kenan miał siedemdziesiąt lat, gdy spłodził Mahalaleela. 13Po urodzeniu się Mahalaleela Kenan żył jeszcze osiemset czterdzieści lat i miał synów i córki. 14Przeżył więc Kenan dziewięćset dziesięć lat i wtedy umarł.

15 Gdy Mahalaleel miał sześćdziesiąt pięć lat, spłodził Jereda. 16Po urodzeniu się Jereda Mahalaleel żył jeszcze osiemset trzydzieści lat i miał synów i córki. 17Przeżył więc Mahalaleel osiemset dziewięćdziesiąt pięć lat i wtedy umarł.

18 Gdy Jered miał sto sześćdziesiąt dwa lata, spłodził Henocha. 19Po urodzeniu się Henocha Jered żył jeszcze osiemset lat, mając synów i córki.

20 Przeżył więc Jered dziewięćset sześćdziesiąt dwa lata i wtedy umarł.

21 Gdy Henoch miał sześćdziesiąt pięć lat, spłodził Metuszelacha. 22Henoch żył w zażyłości z Bogiem.

się życiu ludzkim. Ludzie nie tylko się rozmnażają, ale zaczynają tworzyć cywilizację i kulturę. Ten ogólny rozwój ma niestety także swoje cienie. Symbolizuje je postawa Lameka, potomka Kaina, którego żądza odwetu dochodzi do monstrualnych rozmiarów (por. np. Mt 18,21-22). Słowa Lameka ukazują bolesną prawdę o grzechu. Poddawanie się złu sprawia, że człowiek coraz bardziej traci racjonalny i właściwy stosunek do rzeczywistości.

Wybrani potomkowie Seta. Na podstawie np. Rdz 1,27n; 5,1 wysnuwany bywa potocznie funkcjonujący pogląd, że rodzaj ludzki wywodzi się od jednej pary ludzi. Teza ta nie ma uzasadnienia, ponieważ Biblia w ogóle nie podejmuje odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób, w sensie biologicznym, nastąpiło rozmnożenie ludzi na ziemi. Potwierdza to chociażby wzmianka o żonie Kaina (Rdz 4,17), której pochodzenie jest nieznane i autor biblijny nie jest zainteresowany wyjaśnianiem tej kwestii. Gdyby przyjąć potoczne przekonanie, że od Adama i Ewy (tzw. pierwszych rodziców) biorą początek wszyscy ludzie, to skutek jest taki, że np. Kain musiałby się ożenić ze swoją siostrą, czyli wejść w związek

kazirodczy. Związki takie bardzo szybko doprowadziłyby do degeneracji gatunku ludzkiego i jego zaniku.

Przedstawiony rodowód przodków nie może być traktowany tak jak dzisiejsze drzewa genealogiczne, tworzone na podstawie zapisów metrykalnych.

Celem rodowodu biblijnego nie jest odtwarzanie historii poszczególnych rodzin. Rodowód biblijny stanowi szczególne świadectwo nieustannej opieki Boga nad ludzkimi pokoleniami. Ukazuje on aktualność i niezmienność Bożych obietnic, które wypełniają się w ciągu wieków na poszczególnych ludziach. Istotą rodowodów biblijnych jest więc ukazanie działania Boga, a nie uporządkowanie danych na temat kto od kogo pochodził. Odwoływanie się w rodowodach do Adama i Ewy, określanych mianem pierwszych rodziców (w. 1), ma na celu podkreślenie, że każdy człowiek nosi w sobie obraz Boga (Rdz 1,27). Wszyscy ludzie mają więc tę samą godność. Akt płciowy między mężczyzną i kobietą i poczęcie potomstwa pokrywa się z momentem, w którym Bóg powołuje do istnienia osobę ludzką, podobną do Niego samego. Powołaniem człowieka

Set i jego syn Enosz 25 Adam znów współżył ze swoją żoną i urodziła mu syna. Dała mu imię Set, mówiąc: „Bóg dał mi innego potomka zamiast Abla, którego zabił Kain”. 26Setowi również urodził się syn, którego nazwał imieniem Enosz. Wtedy zaczęto wzywać imienia Pana.

5

3

33

Po urodzeniu się Metuszelacha Henoch żył jeszcze trzysta lat. 23Przeżył więc trzysta sześćdziesiąt pięć lat. 24I żył Henoch w zażyłości z Bogiem. Potem zniknął, bo Bóg go zabrał.

25 Gdy Metuszelach miał sto osiemdziesiąt siedem lat, spłodził Lameka. 26Po urodzeniu się Lameka Metuszelach żył jeszcze siedemset osiemdziesiąt dwa lata, płodząc synów i córki. 27Przeżył więc Metuszelach dziewięćset sześćdziesiąt dziewięć lat i wtedy umarł.

28 Gdy Lamek miał sto osiemdziesiąt dwa lata, spłodził syna. 29I dał mu imię Noe, bo mówił: „Ten pozwoli nam odetchnąć od naszej pracy i od trudów rąk naszych na ziemi przeklętej przez Pana”.

30 Po urodzeniu się Noego Lamek żył jeszcze pięćset dziewięćdziesiąt pięć lat, mając synów i córki.

31 Przeżył więc Lamek siedemset dwadzieścia dwa lata i wtedy umarł.

32 Gdy Noe miał pięćset lat, spłodził Sema, Chama i Jafeta.

Rodz aju 5,23 – 6 ,16

A w tych i późniejszych czasach, gdy synowie Boży współżyli z córkami ludzkimi, a one im rodziły, na ziemi żyli olbrzymi. Byli to siłacze, którzy w tych dawnych czasach cieszyli się sławą.

5 Widział wtedy Pan, jak wielka jest nieprawość ludzi na ziemi i że wszystkie ich pragnienia wciąż były tylko złe. 6Żałował więc Pan, że uczynił człowieka na ziemi i głęboko się zasmucił. 7Wówczas Pan powiedział: „Usunę z powierzchni ziemi człowieka, którego stworzyłem: zarówno człowieka, jak i bydło, istoty pełzające i latające pod niebem. Żałuję bowiem, że to wszystko stworzyłem”. 8Jedynie Noemu Pan okazał łaskę.

4

Upadek moralny ludzi.

Zapowiedź zniszczenia stworzeń 1 Gdy ludzie zaczęli się mnożyć na ziemi, rodziły się im córki. 2A synowie Boży widząc, że są one piękne, brali za żony wszystkie, które im się podobały. 3Wówczas Pan rzekł: „Nie pozostanie mój duch na zawsze w człowieku, bo jest on istotą cielesną. Będzie więc żył najwyżej sto dwadzieścia lat”.

Opowiadanie o potopie 9 Oto dzieje Noego. Noe był człowiekiem sprawiedliwym. Był nieskazitelny w swoim pokoleniu. Noe żył w zażyłości z Bogiem. 10Był on ojcem trzech synów: Sema, Chama i Jafeta.

11 Ziemia wobec Boga była pogrążona w złu i pełno było na niej bezprawia. 12Bóg widział panujące na ziemi zepsucie, bo ludzie wybrali złe drogi.

13 Wtedy Bóg rzekł do Noego: „Położę kres wszelkim istotom cielesnym! Chcę je zniszczyć, ponieważ na ziemi pełno jest bezprawia. 14Zbuduj więc sobie arkę z cyprysowego drzewa i zrób w niej przegrody. Pokryj ją smołą od środka i na zewnątrz.

15 A oto, jak masz ją zbudować: ma mieć trzysta łokci długości, pięćdziesiąt łokci szerokości i trzydzieści łokci wysokości. 16Zrób w arce przykrycie przepusz-

jest pielęgnowanie w sobie podobieństwa do Boga.

Długowieczność przodków ma znaczenie symboliczne, którego nie potrafimy w pełni odczytać. Być może w ten sposób wyrażona jest prawda, że Bóg im bardzo błogosławił. W miarę narastania wśród ludzi zła, długość ich życia zaczyna się zmniejszać (Rdz 6,3; Ps 90,10). Może to oznaczać, że nieprawość niejako niszczy życie. Ale może to być również proste wskazanie na śmiertelność ludzi i odwołanie się do realnego doświadczenia związanego z kruchością życia.

Upadek moralny ludzi. Zapowiedź zniszczenia stworzeń. Nie jest powiedziane wprost, jaki grzech ludzi stał się bezpośrednią przyczyną decyzji Boga o zgładzeniu stworzenia (w. 7). Wzmianka o stosunkach seksualnych synów Bożych z kobietami nie tyle wskazuje, że przyczyną zagłady są nadużycia w sferze seksualnej, ile odnosi się raczej do pierwszego grzechu – pychy (Rdz 3,5), przez który ludzie, jako stworzenia, chcieli przywłaszczyć sobie to, co należało się jedynie Stwórcy. Zaczerpnięty z mitologii obraz może m.in. wskazywać na to, że ludzie na różne sposoby próbują osiągnąć wielkość, potęgę,

nieśmiertelność. Dążą w niewłaściwy sposób do zatarcia granicy między Stwórcą a stworzeniem. Dla podkreślenia tego, że człowiek nigdy nie będzie jak Bóg, mowa jest o ograniczeniu czasu ludzkiego życia (w. 3). Ciało podlegające śmierci zawsze przypomina ludziom, kim naprawdę są. Autor biblijny, mówiąc o żalu Boga (ww. 6n), chce pobudzić ludzi do refleksji nad własnym życiem i sprawić, aby zdali sobie sprawę z tego, do czego doszli, czyniąc zło. Zagłada jest nie tyle wynikiem odwetu Boga za czyny ludzi, ile nieuniknionym skutkiem ludzkiej nieprawości.

Noe jest symbolem nadziei, ale także piękna, które od zawsze było i jest w stworzeniu i które Bóg pragnie ocalić.

Opowiadanie o potopie. Zanim powstało biblijne opowiadanie o potopie, istniały starsze przekazy pozabiblijne dotyczące tego tematu. Autor biblijny wykorzystuje niektóre motywy zawarte w mitycznych przekazach. Służą mu one jednak przede wszystkim do wyrażenia bardzo dojrzałych wniosków teologicznych, egzystencjalnych i moralnych. Obrazy występujące w biblijnym opowiadaniu nie powinny być traktowane dosłownie, gdyż zamiarem autora

6

34

Ro d z a ju 6 ,17 – 7 ,21

czające światło, o wysokości jednego łokcia. Zrób wejście z boku oraz dolne, środkowe i górne piętro. 17Ja bowiem sprowadzę na ziemię wielką powódź, by zniszczyć pod niebem wszelką istotę mającą w sobie życie. Wszystko, co jest na ziemi, musi zginąć. 18Z tobą jednak zawrę przymierze.

Wejdź więc do arki z twymi synami, żoną i synowymi. 19Wraz z tobą niech wejdzie do arki po parze wszystkiego, co żyje, z wszelkiej istoty cielesnej, samiec i samica, aby ocalały. 20Niech więc wejdą po parze wszelkie gatunki ptaków, bydła, płazów, aby ocalały. 21Weź sobie także wszelkiego pożywienia, którym się karmisz, i zrób sobie zapasy, abyś miał pokarm dla siebie i dla nich”. 22I Noe tak uczynił.

Wypełnił wszystko tak, jak mu Bóg polecił.

1 Potem rzekł Pan do Noego: „Wejdź do arki z całą swoją rodziną, bo widzę, że tylko ty jesteś sprawiedliwy w tym pokoleniu. 2Ze wszystkich zwierząt czystych weź sobie po siedem samców i samic, a spośród zwierząt nieczystych – po parze, samca i samicę. 3Także spośród istot latających pod niebem po siedem, samca i samicę, aby mogły się rozmnażać po całej ziemi. 4Pozostaje bowiem jeszcze siedem dni, a potem spuszczę deszcz na ziemię. Będzie on padał czterdzieści dni i czterdzieści nocy. I zgładzę z powierzchni ziemi wszystkie żywe istoty, które stworzyłem”. 5Noe uczynił więc wszystko, co mu polecił Pan.

Miał on sześćset lat, gdy przyszedł potop na ziemię. 7Wszedł więc Noe z synami, żoną i synowymi do arki, zanim przyszedł potop. 8Spośród zwierząt czystych i nieczystych, spośród ptaków i płazów naziemnych 9weszły z Noem do arki, po parze, samce i samice, tak jak Bóg polecił Noemu.

10 Po upływie siedmiu dni wody potopu zalały ziemię. 11Gdy Noe miał sześćset lat, drugiego miesiąca, dnia siedemnastego otwarły się wszystkie źródła wielkiej otchłani i otworzyły się zawory nieba. 12Deszcz lał na ziemi przez czterdzieści dni i czterdzieści nocy. 13W tym właśnie dniu weszli do arki: Noe ze swoimi synami – Semem, Chamem i Jafetem, z żoną i z trzema synowymi, 14a wraz z nimi wszelkie gatunki zwierząt, bydła i istot pełzających po ziemi oraz ptaków. 15Weszły wraz z Noem do arki po parze wszelkie istoty cielesne mające w sobie życie. 16Z wszystkich istot żywych weszły samiec i samica, jak Bóg polecił. Wtedy Pan zamknął za nim drzwi.

17 Potop na ziemi trwał czterdzieści dni. Woda wzbierała i unosiła arkę nad ziemią. 18Woda wzbierała coraz wyżej nad ziemią, ale arka pływała na wodzie. 19Woda podniosła się tak wysoko nad ziemią, że zakryła wszystkie wysokie góry istniejące pod niebem. 20Była ona piętnaście łokci nad górami i przykrywała je. 21Zginęły wszelkie istoty żywe, poruszające się na ziemi, ptactwo, bydło i inne

nie jest wypowiadanie się na temat historyczności potopu lub jego ewentualnego przebiegu. Autor biblijny wspomina m.in. o tym, że gdy zaczęły opadać wody potopu, arka zatrzymała się na górze Ararat (Rdz 8,4). Nazwa Ararat jest w Biblii odnoszona do górzystej krainy na północy Asyrii (np. 2Krl 19,37; Jr 51,27). W asyryjskich inskrypcjach także wymienia się góry Ararat. Krainę tę można kojarzyć ze znanym z tekstów klinowych Urartu oraz z Armenią.

Dla autora biblijnego Ararat mogło być synonimem najwyższego miejsca na ziemi. Pozabiblijne opowieści podają dosyć błahe powody zesłania potopu. Według eposu Atrahasis doszło do niego na skutek niezgody między głównymi i podrzędnymi bóstwami.

Bóstwa podrzędne zbuntowały się z powodu obowiązku opieki nad światem, nałożonego na nie przez bóstwa główne. Zmusiły więc główne bóstwa do stworzenia ludzi, którzy mieli wykonywać prace służebne. Ludzie jednak tak się rozmnożyli, że bogom, zwłaszcza Enlilowi, przeszkadzał zgiełk, który powodowali. Główne bóstwa postanawiają więc zesłać na ludzi trzy plagi, mające ich wyniszczyć. Bóg Enki zdradza ten plan swojemu ulubieńcowi, Atrahasisowi. Oburzeni bogowie decydują się wówczas na zesłanie potopu, nakazując równocześnie bogu Enki

milczenie w tej sprawie. Ten jednak znów powiadamia o tym swojego wybrańca. Atrahasis buduje łódź i znajduje na niej ocalenie wraz z rodziną i zwierzętami. To on stanie się początkiem odnowionej ludzkości. Bóstwa chcą jednak ograniczyć poziom hałasu tworzonego przez ludzi, dlatego postanawiają, że tylko część kobiet będzie mogła rodzić dzieci, niektóre kobiety będą bezpłodne, a niektóre będą rodzić demony. W innym opowiadaniu o potopie, zwanym Gilgamesz, dowiadujemy się np. o reakcji bóstw na widok potopu. Są one przerażone tym kataklizmem i czynią sobie wzajemnie wyrzuty. Mityczne opowieści podejmują więc m.in. próbę odpowiedzi na pytanie: Skąd biorą się ludzkie nieszczęścia? Co jest przyczyną kataklizmów? Dlaczego niektórzy ludzie są bezpłodni? Opowiadanie biblijne ma odmienne założenia i wnioski. Jego celem jest uzmysłowienie czytelnikowi prawdy o tym, że Bóg nieustannie roztacza swoją opiekę nad stworzeniami. Troska Boga wyraża się w tym, że pamięta o Noem i wszystkich stworzeniach, które są z nim w arce (Rdz 8,1). Wskazanie na pamięć Boga o stworzeniu stanowi centralny punkt całego opowiadania. Tylko dlatego, że Bóg pamięta o swoim stworzeniu, może ono istnieć.

Owocem pamięci Boga jest zbawienie wszystkiego,

7

6

35

Rodz aju 7,22 – 8 , 2 2

zwierzęta, których było pełno na ziemi. Zginęli też wszyscy ludzie. 22Wszystko, co miało tchnienie życia w nozdrzach, co żyło na stałym gruncie, zginęło. 23Bóg wytracił wszystkie istoty na ziemi: ludzi, bydło, istoty pełzające, ptaki powietrzne.

Wszystkie wyginęły z powierzchni ziemi. Pozostał tylko Noe i to, co było z nim w arce. 24A wody wzbierały nad ziemią przez sto pięćdziesiąt dni.

1 Pamiętał jednak Bóg o Noem i o wszystkich żywych istotach, o wszelkim bydle, które było z nim w arce. Posłał więc Bóg wiatr na ziemię i wody zaczęły opadać. 2Źródła otchłani i zawory nieba zamknęły się, a deszcz z nieba przestał padać. 3Woda stopniowo ustępowała z ziemi, a po stu pięćdziesięciu dniach ustąpiła zupełnie.

4 W siedemnastym dniu siódmego miesiąca arka spoczęła na górze Ararat. 5Woda obniżała się coraz bardziej aż do dziesiątego miesiąca. W pierwszym dniu dziesiątego miesiąca ukazały się szczyty gór. 6Po czterdziestu dniach Noe otworzył w arce okno, które zrobił, 7i wypuścił kruka. Wylatywał on i wracał, aż wyschła woda na ziemi. 8Potem wypuścił gołębicę, aby zobaczyć, czy woda ustąpiła z powierzchni ziemi. 9Gołębica nie znalazła miejsca, gdzie mogłaby spocząć, gdyż woda była jeszcze na całej ziemi. Wyciągnął więc Noe rękę, chwycił gołębicę i wziął do siebie do arki. 10Odczekał jeszcze siedem dni i ponownie ją wypuścił.

Gołębica powróciła do niego pod wieczór, mając w dziobie świeżą gałązkę oliwną. Poznał więc Noe, że woda odpłynęła z ziemi. 12Odczekał znów siedem dni i posłał gołębicę, ale już do niego nie powróciła. 13W sześćset pierwszym roku, w pierwszym dniu pierwszego miesiąca wyschła woda na ziemi. Wtedy podniósł Noe dach arki i zobaczył, że ziemia już obeschła. 14W siedemnastym dniu drugiego miesiąca ziemia była zupełnie sucha.

15 Przemówił wtedy Bóg do Noego: 16„Wyjdź z arki wraz z żoną, z twoimi synami i synowymi. 17Wyprowadź z sobą wszelkie zwierzęta, wszystkie istoty żyjące: ptaki, bydło i wszystko, co pełza po ziemi. Niech się zaroją na ziemi, niech będą płodne i niech się rozmnażają”. 18Wyszedł więc Noe z synami, z żoną i swoimi synowymi. 19Wyszły także z arki wszystkie zwierzęta – według gatunków: bydło, ptaki i to, co pełza po ziemi.

co istnieje. Zbawienie jest nieodzowne, ponieważ ludzie skazili siebie i całe stworzenie swoją niegodziwością. Zbawienie Boże stopniowo będzie się realizować w czasie, aż do objawienia się Syna Bożego Jezusa, który dokona całkowitego odkupienia ludzkości. W obrazie wód potopu, które pochłaniają ludzką niegodziwość, zapowiedziany jest chrzest w imię Jezusa (1P 3,20n+), który gładzi grzech świata (J 1,29). Obraz zagłady należy odczytywać przede wszystkim jako nieuniknioną konsekwencję ludzkiej nieprawości. Jednak mimo zła popełnionego przez ludzi Bóg nie przestaje kochać swoich stworzeń i dąży do ofiarowania im zbawienia (Rz 8,1923). Noe, który wraz z najbliższymi ocalał z potopu, symbolizuje wszystkich, którzy w ciągu wieków pozostali wierni Bogu. Ludzie ci mają udział w zbawieniu wiecznym, wysłużonym przez Chrystusa Jezusa na krzyżu. Wieczne życie sprawiedliwych potwierdza prawdę, że Bóg zawsze cieszy się z życia, które stworzył (Rdz 1,31).

Opowiadanie o potopie skierowane było pierwotnie do Izraelitów przebywających na wygnaniu w Babilonii. Redaktorzy wywodzący się ze środowiska kapłańskiego nawiązują w nim do opowiadania o stworzeniu (por. Rdz 6,9-22 i Rdz 1,1 – 2,4). Obraz

arki odpowiada więc obrazowi stworzenia. W obu przypadkach powstają przestrzenie chroniące od wód, które m.in. są symbolem chaosu. Inne podobieństwa występują między Rdz 1,2 i 6,11-13 oraz między Rdz 1,29n i 6,21. Kolejnym ważnym celem opowiadania było umocnienie nadziei wygnanych.

Jej podstawą jest bezgraniczne zaufanie Bogu i wypełnienie Jego wskazań, tak jak uczynił to Noe. Jeśli wygnańcy na wzór Noego okażą się posłuszni Bogu, to odzyskają utraconą ziemię i świątynię, a także ocalą swoją narodową i religijną tożsamość.

Pozbawienie Izraelitów na pewien czas świątyni nie upoważnia ich do szukania ratunku poza jedynym Bogiem. On bowiem pamięta o nich i podobnie jak w opowiadaniu o potopie wydał decyzję o jego końcu, tak samo zakończy czas wygnania.

Przymierze Boga z ludźmi. Według mitycznych opowieści ludzie byli dla bogów problemem i nigdy nie mogli być pewni, czy jakimś swoim czynem nie rozgniewają bóstw, które w odwecie mogą zesłać na ziemię katastrofę. Oznacza to, że los ludzi naznaczony był lękiem. Na tle takiej koncepcji świata Biblia przekazuje zupełnie odmienne orędzie. Błogosławieństwo (Rdz 9,1.7), którego Bóg udziela ludziom, potwierdza, że Jego decyzja o stworzeniu świata

8

11

Przymierze Boga z ludźmi 20 Potem Noe zbudował ołtarz dla Pana i złożył na nim całopalną ofiarę z czystych zwierząt i z istot latających. 21Gdy Pan poczuł miłą woń, postanowił: „Nie będę już więcej złorzeczył ziemi z powodu człowieka, gdyż skłonności człowieka są złe od młodości. Dlatego nie zniszczę więcej wszystkich żywych istot, jak to uczyniłem.

22 Jak długo istnieje ziemia,

Ro d z a ju 9 ,1 -27

36

nie ustanie siew i żniwo, zimno i upał, lato i zima, dzień i noc”.

1 Bóg pobłogosławił więc Noego i jego synów, mówiąc im: „Bądźcie płodni, mnóżcie się i napełniajcie ziemię. 2Niech się was boją i lękają wszelkie zwierzęta na ziemi: ptaki powietrzne, wszystko, co pełza na ziemi, oraz wszystkie ryby w morzu. Daję wam władzę nad nimi. 3Wszystko, co się porusza i żyje, będzie dla was pokarmem, podobnie jak rośliny zielone. Wszystko to wam daję. 4Nie będziecie jedynie jeść mięsa, w którym jest krew. 5Zażądam krwi za wasze życie. Zażądam jej zarówno od każdego zwierzęcia, jak i od człowieka. Za życie brata zażądam krwi od człowieka.

6 Kto przeleje krew ludzką, przez ludzi ma być przelana jego krew, bo na swój obraz Bóg stworzył człowieka.

7 Wy zaś bądźcie płodni i mnóżcie się, zaludniajcie ziemię i czyńcie ją sobie poddaną”. 8Potem Bóg rzekł do Noego i jego synów: 9„Oto Ja zawieram moje przymierze z wami, a po was z waszym potomstwem 10i z wszelką żywą istotą, która jest z wami, z ptactwem i bydłem oraz z wszelkim zwierzęciem spośród tych, które wyszły z arki. 11Ustanawiam więc moje przymierze z wami. Żadna istota cielesna nie będzie już wyniszczona wodami potopu. Nie będzie już więcej potopu, który miałby spustoszyć ziemię”. 12I Bóg rzekł: „Oto znak przymierza, który kładę między Mną i wami, i między wszelką istotą żywą, która jest z wami, dla wszystkich przyszłych pokoleń.

13 Łuk mój kładę na obłoku, aby był znakiem mię-

Noe i synowie 18 Z Noem wyszli z arki jego synowie: Sem, Cham i Jafet. Cham był ojcem Kanaana. 19To są trzej synowie Noego, od których pochodzi ludność całej ziemi.

20 Noe był pierwszym rolnikiem i uprawiał winną latorośl. 21Pewnego razu napił się wina, upił się i położył nagi w swoim namiocie. 22Cham, ojciec Kanaana, zobaczył nagiego ojca i powiedział o tym dwóm swoim braciom, którzy byli na zewnątrz.

23 Wtedy Sem i Jafet wzięli płaszcz, położyli go sobie na ramionach, weszli tyłem i przykryli nagiego ojca.

Twarze mieli odwrócone, tak że nie widzieli nagiego ojca. 24Gdy Noe wytrzeźwiał i dowiedział się, co mu zrobił jego młodszy syn, 25rzekł: „Niech będzie przeklęty Kanaan i niech będzie sługą swoich braci”.

26 Potem powiedział: „Błogosławiony Pan, Bóg Sema, niech Kanaan będzie jego sługą.

27 Niech Bóg da Jafetowi duży obszar

nie była pomyłką. Wyraża ono niezmienną miłość Boga do całego stworzenia. Czytelnym znakiem tej miłości jest zawarcie przymierza, które dotyczy nie tylko Noego (Rdz 6,18), ale obejmuje całe stworzenie (Rdz 9,9n). Istotą tego przymierza jest obietnica, że Bóg nie zniszczy stworzenia, a szczególnie ludzi, nawet gdyby sprzeciwiali się Bogu i postępowali niegodziwie (Rdz 8,21). Ludzka rzeczywistość została więc przeniknięta głęboką nadzieją, mimo że zawiera w sobie wiele sprzeczności. Łuk na chmurach, który prawdopodobnie odnosi się do zjawiska tęczy, jest zewnętrznym znakiem przymierza i ma przypominać ludziom o dobroci i łagodności Boga.

Bóg, który sam strzeże życia, zobowiązuje również ludzi do okazywania szacunku wobec wszystkiego, co żyje (Rdz 9,5n).

Wzmianki o możliwości spożywania mięsa (Rdz 9,3) nie należy traktować w sposób dosłowny, ponieważ autor biblijny nie zajmuje się ustalaniem tego, kiedy i gdzie ludzie zaczęli żywić się także mięsem

zwierząt. W kontekście Rdz 1,29 fakt zabijania jednych stworzeń przez drugie potwierdza, że ziemska rzeczywistość pozbawiona jest harmonii, którą Bóg zamierzył w akcie stwórczym. Powodem dysharmonii jest grzech. Możliwość spożywania mięsa można także odczytywać w kontekście kultu ofiarniczego sprawowanego w Izraelu. Wówczas mielibyśmy tu uzasadnienie prawa do zabijania zwierząt, które następnie były składane Bogu w ofierze.

Noe i synowie. Fragment ten należy do opowiadań, których celem było wyjaśnienie nazw, zwyczajów lub uzasadnienie jakichś roszczeń. Ukazanie występku Chama, który spowodował, że został on odrzucony, ma uzasadniać prawo Izraelitów do ziemi Kanaan, a także podporządkowanie Kananejczyków Izraelitom. Potępienie czynu Chama i rozciągnięcie przekleństwa na jego potomków może być echem ostrej krytyki skierowanej przeciwko rozwiązłości seksualnej Kananejczyków, a także łączeniu przez nich kultu z praktykami seksualnymi.

9

dzy Mną a ziemią. 14Gdy więc ujrzę obłok nad ziemią i ukaże się łuk na chmurach, 15przypomnę sobie moje przymierze między Mną a wami oraz wszelką żywą istotą cielesną. Nie będzie już więcej wód potopu, niszczących wszelką istotę cielesną. 16Gdy więc pojawi się łuk na obłoku i zobaczę go, przypomnę sobie wieczne przymierze między Bogiem i wszelką żywą istotą cielesną, która jest na ziemi”. 17I Bóg powiedział do Noego: „To jest znak przymierza, które zawarłem między Mną a wszelką istotą cielesną, jaka jest na ziemi”.

Nowy Testament

Wprowadzenie do NOWEGO Testamentu

Znaczenie osoby Jezusa Chrystusa i Jego dzieła zbawczego

W

zamiarach Bożych, objawionych na kartach Pisma Świętego, jest tylko jedna historia zbawienia, tylko jeden plan doprowadzenia do życia wiecznego człowieka, który przez grzech odszedł od Boga i sam o własnych siłach nie jest w stanie do Niego powrócić. W tej historii przyjście Jezusa Chrystusa, Syna Bożego, jest momentem centralnym i przełomowym. Dzięki obietnicom Boga i zapowiedziom proroków historia starotestamentowa przybrała charakter oczekiwania na Mesjasza i Zbawiciela. Jezus swoim narodzeniem oraz całą działalnością, zakończoną Męką na krzyżu, Śmiercią i Zmartwychwstaniem, wypełnił wszystkie dawne zapowiedzi. Swymi czynami i nauczaniem najpełniej objawił nam Boga, który w czasach ST jeszcze nie odsłonił całkowicie swego oblicza. On pouczył, jak należy interpretować Prawo dane Izraelowi za pośrednictwem Mojżesza. Tym sposobem doprowadził wymagania etyczne do szczytu doskonałości i wskazał wszystkim ludziom prawdziwą i niezawodną drogę do królestwa niebieskiego. On zbawił ludzkość swoją Męką, Śmiercią i Zmartwychwstaniem, a odchodząc do Ojca, posłał Kościołowi swojego Ducha Świętego, aby umacniał jego członków w wierze i kierował całą jego działalnością. Tym sposobem też objawił Boga jako wspólnotę trzech osób: Ojca, Syna i Ducha Świętego (np. Mt 28,19; J 14,26; 15,26).

Ustne przekazywanie Ewangelii o Chrystusie

Wzniosła nauka Jezusa Chrystusa, potwierdzona licznymi znakami i cudami, nie mogła popaść w zapomnienie. Aby do tego nie dopuścić, On sam przed swoim odejściem nakazał tym, którzy Mu towarzyszyli od chrztu w Jordanie aż do Jego Wniebowstąpienia, by byli Jego świadkami i czynili uczniami wszystkie narody (Mt 28,19; Dz 1,8). Pierwszym zadaniem apostołów było więc głoszenie Dobrej Nowiny o zbawieniu, wzywanie do nawrócenia oraz udzielanie chrztu na odpuszczenie grzechów (Dz 2,14-39). Ich nauczanie nie było chaotyczne, lecz przybrało określony schemat, który jest widoczny w mowach przekazanych przez św. Łukasza w Dziejach Apostolskich, zawierających te same treści i mających podobny układ (np. Dz 2,14-40; 3,12-26; 13,16-41). Apostołowie ukazywali w nich zbawcze posłannictwo Jezusa, które urzeczywistniło się przez publiczną działalność, Mękę, Śmierć i Zmartwychwstanie. W swym dowodzeniu opierali się na tekstach ST, które odnosiły się do Jezusa i zapowiadały Go jako Mesjasza, Zbawiciela i Syna Bożego. Zapewniali przy tym, że są naocznymi świadkami życia i działalności Nauczyciela oraz osobiście przez Niego zostali posłani do głoszenia Dobrej Nowiny o zbawieniu. Gdy słuchacze przyjmowali te treści, przedstawiali im warunki i drogi osiągnięcia zbawienia.

Dzięki działalności apostołów orędzie o Jezusie Chrystusie bardzo szybko usłyszała cała Judea. Po wybuchu prześladowań w Jerozolimie gorliwi członkowie Kościoła musieli opuścić stolicę, a tym samym zanieśli Ewangelię do Żydów mieszkających poza ziemią judzką. Wkrótce potem nauka o Chrystu-

1360

sie Zbawicielu dotarła także do pogan, którzy w tym czasie coraz bardziej odchodzili od tradycyjnego kultu bogów, a poszukiwali takiej religii, która by ukazała prawdziwy sens życia, i dlatego przyjmowali Ewangelię z wielką otwartością.

Powstanie pism chrześcijańskich Z biegiem czasu zaczęły powstawać w Kościele pierwsze własne teksty chrześcijańskie, do których należały przede wszystkim listy św. Pawła, wyjaśniające naukę Jezusa i podtrzymujące wiernych w wierze. Prawdopodobnie w tym samym czasie chrześcijanie zaczęli spisywać niektóre hymny używane w czasie liturgii i wyznania wiary, jak też zaczęli tworzyć pierwsze opisy Męki, opis ustanowienia Eucharystii konieczny do celów liturgicznych, zbiory przypowieści Jezusa i dokonanych przez Niego cudów (Łk 1,1-4). Niektóre z pierwotnych hymnów i wyznań wiary zostały włączone do listów św. Pawła i innych pisarzy nowotestamentowych, z pierwszych zaś zbiorów mów i czynów Jezusa skorzystali ewangeliści przy tworzeniu swoich dzieł, ukazujących publiczną działalność Chrystusa w uporządkowany sposób.

Spisanie działalności i nauczania Jezusa wynikło z potrzeb czysto praktycznych: liturgicznych, katechetycznych i apologetycznych. Ponadto ważną okolicznością było to, że pokolenie naocznych świadków z upływem czasu powoli wymierało. Po nich kierowniczą rolę we wspólnocie wierzących zajmowali uczniowie apostołów. Choć ludzie ufali wiernemu przekazowi ich orędzia, to jednak nadal chcieli mieć autentyczne świadectwa naocznych świadków, tylko one bowiem zasługiwały na miano bezbłędnych i obowiązujących. Chrześcijanie drugiego pokolenia po Chrystusie, których liczba szybko wzrastała, domagali się pisemnej relacji o tym, co naoczni świadkowie wiedzieli o Jezusie i co o Nim głosili, aby także następne pokolenia miały niezmienny i pewny fundament wiary, oparty na słowach samego Chrystusa.

Apostołowie i ich uczniowie, kierowani przez Ducha Świętego (2P 1,21), starali się wiernie spisywać prawdy objawione przez Jezusa, dzięki czemu uchronili Jego naukę od zapomnienia lub zdeformowania. Jednakże obok wspomnień i osobistego świadectwa zawarli w swych dziełach także własne przemyślenia, mające na celu wyjaśnienie znaczenia słów Nauczyciela oraz ich zastosowanie w konkretnej wspólnocie, dla której tworzyli swe dzieła. Pisali do różnych adresatów: Żydów, Greków, Rzymian, musieli więc brać pod uwagę ich język, przekonania i wyobrażenia religijne, sytuację polityczną (panowanie Cesarstwa Rzymskiego nad całym basenem Morza Śródziemnego), jak również kulturę i obowiązujące wówczas obyczaje. Uwzględniając to wszystko, spełnili bardzo ważne zadanie, ponieważ z jednej strony pozostali wierni nauce Jezusa Chrystusa, a z drugiej – dostosowali uniwersalne orędzie zbawcze do mentalności i pojęć swoich odbiorców.

Wszystkie księgi, spisane przez apostołów albo przez ich uczniów, powstawały w drugiej połowie I w.: od ok. 50 r. (Pierwszy List do Tesaloniczan) do ok. 100 r. po Chr. Zostały one napisane w języku ko‑ ine, którym na co dzień posługiwała się mówiąca po grecku ludność wschodniej części basenu Morza Śródziemnego.

Powstanie kanonu ksiąg Nowego Testamentu Kościół od początku wierzył, że apostołom w sposób szczególny towarzyszy Duch Święty, który zstąpił na nich w dniu Pięćdziesiątnicy. Istniało przekonanie, że apostołowie w swym nauczaniu w sposób wolny od błędu przekazują prawdy objawione przez Jezusa. Na tej samej podstawie wierzący byli pewni, że również dzieła NT zostały spisane pod natchnieniem Ducha Świętego i dlatego można je postawić na równi ze świętymi księgami ST. Co do siedmiu pism, które powstały dopiero pod koniec I w.

(List do Hebrajczyków, Drugi List św. Piotra, Drugi i Trzeci List św. Jana, List św. Jakuba, List św. Judy, Apoka‑

1361 lipsa św. Jana), przez pewien czas były wątpliwości, czy pochodzą one od apostołów. Ostatecznie jednak

Kościół uznał je za księgi natchnione i przyjął do zbioru pism czytanych w czasie zebrań liturgicznych.

Najstarsze znane nam pełne spisy (czyli kanony) 27 ksiąg nowotestamentowych pochodzą z IV w.

Dzieła nowotestamentowe są zróżnicowane zarówno pod względem tematyki, jak też kompozycji, stylu, gatunku literackiego itp. Zawierają one: 1) świadectwo o doskonałym życiu i Boskiej godności Jezusa Chrystusa Zbawiciela (Ewangelie); 2) opowieść o rozwoju Kościoła aż po krańce ziemi (Dzieje Apo‑ stolskie); 3) wyjaśnienie i pogłębienie prawd zbawczych oraz próbę rozwiązania nowych zagadnień moralnych, które pojawiły się w pierwszych dziesięcioleciach istnienia Kościoła (listy); 4) pouczenie, w jaki sposób naukę Jezusa można wcielić w życie w konkretnym środowisku, uwarunkowanym określoną kulturą, mentalnością i okolicznościami życia (również listy); 5) symboliczne, podane w formie wizji, przedstawienie prześladowań chrześcijan oraz teologii dziejów wraz z ich ostatnim etapem przy końcu czasów (Apokalipsa św. Jana).

Znaczenie nazwy „Nowy Testament” Według Łk 22,20, Jezus w czasie Ostatniej Wieczerzy zawarł ze swymi uczniami Nowe Przymierze.

Oświadczył tym samym, że przymierze, zawarte na Synaju za pośrednictwem Mojżesza i przypieczętowane krwią baranka ofiarnego, dla wierzących w Niego straciło dawną wartość. Zawarcie Nowego Przymierza zapowiadali już prorocy starotestamentowi, Jeremiasz (Jr 31,31-34) i Ezechiel (Ez 16,5962; 36,26-28), widząc, że przymierze synajskie było nieustannie łamane przez lud kultem innych bogów oraz niewiernością przykazaniom. Wypełniając te zapowiedzi, Jezus w dziejach realizacji Bożych planów zbawczych rozpoczął nowy etap, który z jednej strony stanowi kontynuację ST, z drugiej jednak strony jest czasem urzeczywistnienia dawnych obietnic oraz historią nowego ludu Bożego – Kościoła, do którego mogą należeć wszystkie narody.

Grecki rzeczownik diatheke oznacza zarówno ‘przymierze’, jak też ‘testament’ (co najbardziej jest widoczne w rozważaniach zawartych w Hbr 9,11-28). Na tej podstawie cały zbiór ksiąg przekazujących Ewangelię Jezusa Chrystusa lub napisanych w duchu Jego nauczania bardzo szybko uzyskał nazwę Nowego Przymierza (gdyż zawiera orędzie o zawarciu Nowego Przymierza) lub Nowego Testamentu (gdyż przymierze to zaczyna obowiązywać od chwili śmierci Chrystusa na krzyżu). Nowość tego przymierza polega na tym, że zostało ono zawarte nie z jednym narodem, ale ze wszystkimi, którzy wierzą w Jezusa jako Chrystusa, Syna Bożego i Zbawcę. Polega ono również na tym, że zostało przypieczętowane Jego krwią wylaną na krzyżu oraz że wszystkie zobowiązania wypływające z tego przymierza są streszczone w przykazaniu miłości Boga i bliźniego.

Wprowadzenie do Ewangelii Znaczenie terminu

T

ermin ewangelia wywodzi się z greki klasycznej, gdzie używany w liczbie mnogiej rzeczownik eu -angelia (‘dobre wiadomości’) oznaczał nagrodę za przyniesienie radosnej nowiny. Jezus w synago-

dze w Nazarecie (Łk 4,18n) ogłasza, że przychodzi głosić radosną nowinę o przybliżeniu się królestwa Bożego do ludzi. Głoszona przez Niego Ewangelia oznacza radosne orędzie, że Bóg przychodzi do człowieka i chce go wybawić od wszelkich nieszczęść. Ewangelista Marek na początku swego dzieła daje tytuł: Początek Ewangelii Jezusa Chrystusa, Syna Bożego (Mk 1,1). W ten sposób tworzy zupełnie nowy gatunek literacki, nazwany ewangelią, w którym przedstawia dzieje Jezusa z Nazaretu oraz Jego naukę.

Jednakże Ojcowie Kościoła z II w. uważali, że Ewangelią jest przede wszystkim dobra nowina, którą głosił sam Jezus Chrystus, a którą spisali niezależnie od siebie czterej różni autorzy. Stąd też m.in. św.

Ireneusz pisał, że jest „jedna ewangelia czterokształtna”. Aby oddać tę prawdę, w tytule każdej Ewangelii zaczęto dodawać partykułę według (gr. kata), co miało oznaczać, że jest tylko jedna dobra nowina o zbawieniu, głoszona przez samego Jezusa Chrystusa, która została jednak przekazana Kościołowi w czterech ujęciach.

Charakterystyczne cechy Ewangelii jako gatunku literackiego Ewangelie nie są dziełami historycznymi we współczesnym rozumieniu tego określenia. Żadna z nich nie przekazuje też wszystkiego, co Jezus czynił i mówił (J 20,30). Są one zbiorem oraz wyborem słów i czynów Jezusa, mającym za zadanie ukazać Go jako Chrystusa, Pana i Zbawiciela. Ich celem jest obudzenie wiary w Jezusa u ludzi, którzy Go jeszcze nie znali, oraz utrwalenie wiary u tych, którzy już przyjęli Nowinę o Nim. Są świadectwem uczestników wydarzeń z życia i działalności Jezusa. Autorzy Ewangelii nie byli zawodowymi pisarzami, dlatego czasem w ich dzieła wkradał się brak precyzji w opisie faktów historycznych lub logicznej ciągłości w planie. Ewangelie są bowiem przede wszystkim wyrazem wiary i rozumienia czynu zbawczego, dokonanego przez Jezusa Chrystusa. Są one uroczystym orędziem głoszącym zbawienie, które ludzie zawdzięczają Chrystusowi.

Każdy z ewangelistów miał inny styl pisania, jak również musiał brać pod uwagę mentalność swoich czytelników, ich konkretne problemy i zainteresowania. Dlatego autorzy wybierali z mów Jezusa różne treści, odpowiadające potrzebom słuchaczy. Każda Ewangelia inaczej więc świadczy o Jezusie i przedstawia Go w nieco inny sposób, a w konsekwencji zawiera własną teologię. Te cztery relacje porównane ze sobą nie są jednak sprzeczne, lecz wzajemnie się uzupełniają, przekazując bogaty obraz Jezusa Chrystusa oraz treść Jego nauczania.

Ewangelie synoptyczne Ewangelia Mateusza, Marka i Łukasza różnią się od Ewangelii Janowej w sposobie ujęcia wydarzeń.

Przede wszystkim całą działalność publiczną Jezusa zamykają w jednym roku, podczas gdy Ewangelia Janowa sugeruje trzy lata. Różnią się także stylem oraz mają z nią niewiele tekstów wspólnych. Nazwa synoptyczne pochodzi od Johanna Jakoba Griesbacha (XVIII w.), który zestawił te trzy Ewangelie w trzech kolumnach w celu porównania tekstu i lektury paralelnej (czyli spojrzał na nie „jednym wejrzeniem”). Greckie słowo synopsomai znaczy ‘spojrzę na coś jednym okiem’. Ewangelie synoptyczne są więc tekstami, na które w czasie badań uczeni mogą patrzeć tak samo, przyjmując tę samą metodę.

1364

Między Ewangeliami synoptycznymi można zaobserwować znamienne różnice i podobieństwa.

W epizodach wspólnych dla trzech Ewangelii można zauważyć wiele różnic, np. w sformułowaniach lub w kolejności niektórych wydarzeń. Z drugiej jednak strony w Ewangeliach synoptycznych zauważa się ten sam ogólny schemat życia i działalności Jezusa: dzieciństwo (poza Ewangelią według św.

Marka), chrzest, początek publicznego nauczania w Galilei, entuzjazm tłumów, rozczarowanie faryzeuszów i nauczycieli Pisma, objawienie się uczniom (w tym Przemienienie), podróż do Jerozolimy, tryumfalny wjazd, działalność w świątyni, uczta paschalna, aresztowanie, ukrzyżowanie i Śmierć, Zmartwychwstanie i ukazanie się apostołom. Ewangelie synoptyczne zawierają ponadto bardzo podobne, a często wręcz identyczne opisy wydarzeń z działalności Jezusa. Z tego porównania można wyciągnąć wniosek, że każdy z ewangelistów pisał na podstawie własnych wspomnień lub przekazu dostępnych mu świadków, ale przynajmniej niektórzy z nich korzystali z istniejących już dzieł spisanych. Jest rzeczą prawdopodobną, że Mateusz i Łukasz mieli do dyspozycji Ewangelię według św. Marka oraz jakąś inną spisaną ewangelię, która nie zachowała się do naszych czasów, i z tych dwóch źródeł przejęli wiele tekstów, włączając je do swoich opisów.

Ewangelia według Świętego Mateusza Wprowadzenie

Okoliczności powstania

S

am tekst Ewangelii według św. Mateusza nie podaje imienia jej autora. Najstarsza tradycja (Papiasz, I połowa II w.) przypisuje ją apostołowi Mateuszowi, który był poborcą podatkowym w Kafarnaum (Mt 9,9; 10,3; Mk 2,14; Łk 5,27.29). O profesji autora świadczą fachowe określenia dotyczące podatków oraz systemu monetarnego (Mt 17,24; 22,19). Ponadto w mowach Jezusa pojawiają się liczne wypowiedzi przeciwko faryzeuszom i nauczycielom Pisma. Dawny poborca podatkowy, którym gardzili faryzeusze, nie przez przypadek akcentuje ten aspekt nauki Chrystusa.

W oparciu o wspomnianą wypowiedź Papiasza wielu uważa, że pierwotnie Ewangelia została zredagowana w języku aramejskim lub hebrajskim. Powszechnie przyjmuje się, że powstała w Syrii (Antiochia), gdzie żyło wielu Żydów. Nie można jednak określić dokładnego czasu jej powstania. Zawarta w niej polemika z judaizmem faryzejskim, który zaczął dominować około roku 80, sugeruje, że została ona napisana między 80 a 90 r.

Ewangelia ta powstała z myślą o wierzących, którzy wywodzili się z judaizmu. Jej tekst odzwierciedla tradycje aramejskie lub hebrajskie. Potwierdzeniem tego jest obecność wyrażeń (np. Mt 16,19; 18,18) i słów typowo semickich (np. mamona, hosanna), które autor rzadko tłumaczy na język grecki.

Wspominając również zwyczaje żydowskie, zakłada ich znajomość u czytelników i w przeciwieństwie do ewangelistów Marka i Łukasza, nie uważa za konieczne, aby je wyjaśniać (Mt 15,1-3; por. Mk 7,3n).

Treść i teologia Ewangelia według św. Mateusza posiada niezwykle oryginalną strukturę, która ma głęboki sens symboliczny i teologiczny. Wielu egzegetów dostrzega w Ewangelii według św. Mateusza pięć wielkich przemówień Jezusa, które mogą stanowić odniesienie do Pięcioksięgu Mojżeszowego. Ewangelia ta jest więc

swego rodzaju Pięcioksięgiem chrześcijańskim, który zawiera Prawo nowego Izraela, czyli Kościoła.

Prawodawcą nowego ludu Bożego jest Chrystus – nowy Mojżesz.

Każde przemówienie poprzedzone zostało krótkim wstępem (Mt 5,1n; 10,1-5; 13,1-3; 18,1n; 24,1-3) i kończy się prawie identyczną formułą (Mt 7,28; 11,1; 13,53; 19,1; 26,1), co pozwala na precyzyjne ich wyróżnienie. Tematem przewodnim tych wypowiedzi jest królestwo Boże, jednak każda z nich podkreśla inny, szczególny jego aspekt: 1) Mowa programowa, kreśląca obraz doskonałego ucznia. Jezus ogłasza w niej nadejście królestwa Bożego (Mt 5 – 7); 2) Mowa misyjna, dotycząca głoszenia królestwa. Jezus zapowiada w niej także prześladowania (Mt 10); 3) Zbiór przypowieści o tajemnicy królestwa (Mt 13); 4) Mowa eklezjalna, w której Jezus określa reguły, na których powinny opierać się wzajemne relacje uczniów we wspólnocie (Mt 18); 5) Mowa eschatologiczna traktująca o czasach ostatecznych i o udoskonaleniu królestwa (Mt 24 – 25). Każda z mów poprzedzona jest częścią opisową, z którą stanowi jakby odrębną księgę dzieła. Opisy te są wprowadzeniem w mowy i stanowią ich ilustrację.

Autor Ewangelii według św. Mateusza, posługując się tytułami mesjańskimi odnoszonymi do Jezusa, kreśli Jego bardzo wyraźny portret. Od początku wykazuje, że Jezus jest Chrystusem (Mesjaszem), Synem Dawida oraz Synem samego Boga. Ewangelista z wielką troską stara się uzasadnić, że w Jezu-

1366

sie wypełniły się obietnice i zapowiedzi ST. Mocno akcentuje mesjańską godność Jezusa, z którą bardzo ściśle łączy się tytuł Syn Dawida. Odnosząc go do Jezusa, potwierdza, że to On jest oczekiwanym przez Żydów Mesjaszem. Tytuł Syn Boży podkreśla Boską naturę Jezusa, choć nie w każdym wypadku w sensie ścisłym oznacza on bóstwo Mistrza z Nazaretu. W tytule Syn Człowieczy zawiera się natomiast prawda, że Jezus jest kimś więcej niż zwykłym człowiekiem i żaden król ziemski nie może się z Nim równać. Tytuł ten łączy osobę Jezusa z cierpiącym Sługą Pana, znanym z pieśni Izajasza (autor dwukrotnie cytuje Pieśń o Słudze Pana: Iz 42,1 w Mt 3,17 oraz Iz 53,4 w Mt 8,17). Istotnym jest również odniesione do Chrystusa określenie Pan (gr. Kyrios), które potwierdza Jego Boską godność i wynikającą z niej zwierzchność nad całym światem.

Ewangelista, zestawiając życie Chrystusa z działalnością Mojżesza, chce pokazać, że Chrystus jest nowym Mojżeszem, ale znacznie potężniejszym od niego. Mojżesz wyprowadził lud z niewoli egipskiej – ziemskiej, politycznej. Chrystus natomiast wyprowadza ludzi z niewoli grzechu (Mt 1,21). Na kanwie porównania Chrystusa z Mojżeszem oparta jest polemika prowadzona przez autora ze starym ludem Bożym – Izraelem. Temat ten przedstawia w dwóch ujęciach: polemizuje z niewiernym ludem, krytykując jego partykularyzm, skrajny legalizm, przesadną dumę narodową i pewność siebie, oraz wskazuje, że miejsce niewiernego ludu zajmuje teraz nowy Izrael – Kościół Jezusa, czyli nowy lud Boży.

Cała Ewangelia według św. Mateusza koncentruje się wokół idei królestwa Bożego, które bierze swój początek w Chrystusie. Chronologicznie istnienie tego królestwa, czyli panowania Boga, dzieli się na trzy etapy: 1) jego inauguracja w osobie, słowach i czynach Chrystusa; 2) czas rozpoczynający się wraz ze Śmiercią i Zmartwychwstaniem Jezusa, a trwający do końca świata; 3) królestwo eschatologiczne w pełnym tego słowa znaczeniu. Idąc dalej, autor ukazuje związek, jaki istnieje pomiędzy tym królestwem a Kościołem, który jest wspólnotą nowego ludu Bożego.

Kościół jest wspólnotą Boga Ojca, Jezusa – Syna Bożego oraz braterską wspólnotą jego członków.

W ujęciu Mateusza członkowie Kościoła nie stanowią jedności absolutnie równej. Dla wszystkich jednak celem jest spotkanie z Chrystusem, sprawiedliwym Sędzią, i wejście do królestwa niebieskiego.

Z woli Chrystusa istnieje istotna różnica między Kolegium Dwunastu a resztą uczniów Jezusa. Osobiście i imiennie powołał On każdego z grupy Dwunastu (Mt 10,2-4), nauczał ich na osobności, im tylko powierzał niektóre tajemnice królestwa Bożego (Mt 13,10n) i objawiał swoje posłannictwo (Mt 17,19.19-21). Ustanowił ich fundamentem przyszłej wspólnoty Kościoła oraz przekazał swoje pełnomocnictwa. Ewangelista podkreśla również fakt, że szczególną rolę w Kolegium Dwunastu i w Kościele Jezus powierzył Szymonowi Piotrowi. Przytacza trzy (pomijane w innych Ewangeliach) wydarzenia, które potwierdzają przewodnią rolę Piotra w gronie apostołów: chodzenie po jeziorze (Mt 14,28-31), obietnica prymatu (Mt 16,17-19) i wpłacenie podatku przez Szymona za siebie i za Jezusa (Mt 17,24-27).

Chrystus, nazywając go Piotrem, czyli Skałą (Mt 16,18), uczynił go swoim zastępcą i ustanowił fundamentem Kościoła.

Ewangelia według Świętego Mateusza Dzieciństwo Jezusa

Rodowód Jezusa 1 Oto rodowód Jezusa Chrystusa, syna Dawida, syna Abrahama.

2 Abraham był ojcem Izaaka, Izaak ojcem Jakuba, Jakub zaś ojcem Judy i jego braci. 3Juda miał z Tamar synów Faresa i Zarę. Fares był ojcem Hesroma, a Hesrom ojcem Arama. 4Aram był ojcem Aminadaba, a Aminadab ojcem Naassona. Naasson był ojcem Salmona, 5a Salmon miał z Rachab syna Booza. Booz zaś miał z Rut syna Jobeda. Jobed był ojcem Jessego, 6a Jesse ojcem króla Dawida.

Dawid miał z wdową po Uriaszu syna Salomona.

7 Salomon zaś był ojcem Roboama, a Roboam ojcem Abiasza. Abiasz był ojcem Asafa, 8a Asaf był ojcem Jozafata. Jozafat był ojcem Jorama, a Joram ojcem Ozjasza. 9Ozjasz zaś był ojcem Joatama, a Joatam ojcem Achaza. Achaz był ojcem Ezechiasza, 10 a Ezechiasz ojcem Manassesa. Manasses zaś był ojcem Amosa, a Amos ojcem Jozjasza. 11Jozjasz był ojcem Jechoniasza i jego braci w czasie zesłania do Babilonu.

12 Po zesłaniu do Babilonu Jechoniasz był ojcem Salatiela, a Salatiel ojcem Zorobabela. 13Zorobabel zaś był ojcem Abiuda, a Abiud ojcem Eliakima.

Eliakim był ojcem Azora, 14a Azor ojcem Sadoka.

Sadok był ojcem Achima, a Achim ojcem Eliuda.

15 Eliud był ojcem Eleazara, a Eleazar ojcem Mat-

1

Rodowód Jezusa. Tak przedstawiony rodowód Jezusa ma przekazać ważne treści teologiczne. Mateusz świadomie pominął w nim niektórych przodków Jezusa. Korzystając z dostępnych sobie źródeł (1Krn 1,34 – 2,15; 3,1-16; Rt 4,16-22), ułożył rodowód Jezusa w serie 14 pokoleń, żyjących w 3 okresach historycznych. „Kod liczbowy” był czytelny dla adresatów Ewangelii, jednoznacznie wskazując na Dawida. Każda litera hebrajska miała swoją wartość liczbową. Tak więc 14 to suma wartości liter (cyfr) imienia Dawida. Rodowód wykazuje więc, że Jezus jako Mesjasz jest potomkiem Dawida, zgodnie z proroctwami i ukształtowaną przez nie tradycją. Narodzenie Jezusa nie jest wydarzeniem przypadkowym w historii ludzkości, ale etapem realizacji planu

tana. Mattan był ojcem Jakuba. 16Jakub zaś był ojcem Józefa, męża Maryi, która urodziła Jezusa, zwanego Chrystusem.

17 Zatem wszystkich pokoleń od Abrahama do Dawida było czternaście, także od Dawida do zesłania do Babilonu – czternaście pokoleń i od zesłania do Babilonu aż do Chrystusa – czternaście pokoleń.

Józef prawnym ojcem Jezusa-Zbawiciela 18 A oto jak było z narodzeniem Jezusa Chrystusa: Matka Jego była zaręczona z Józefem. Zanim jednak zamieszkali razem, poczęła z Ducha Świętego.

19 Jej mąż Józef był człowiekiem sprawiedliwym.

Nie chciał Jej zniesławić i dlatego postanowił rozstać się z Nią po kryjomu. 20A gdy tak zdecydował, anioł Pański ukazał mu się we śnie i powiedział: „Józefie, synu Dawida, nie bój się przyjąć twojej żony Maryi, gdyż to, co się w Niej poczęło, pochodzi z Ducha Świętego. 21Urodzi Ona syna, a ty nadasz Mu imię Jezus, gdyż On uwolni swój lud od grzechów”. 22A wszystko to się stało, aby się spełniło słowo Pana przekazane przez proroka: 23Oto Dziewica pocznie i porodzi Syna, któremu nadadzą imię Emmanuel, to znaczy: „Bóg jest z nami”. 24Gdy

Józef zbudził się, uczynił tak, jak mu nakazał anioł Pański, i przyjął swoją żonę. 25Nie współżył z nią, aż urodziła Syna. I nadał Mu imię Jezus.

Bożego. On jest tym, który przychodzi na końcu Starego Przymierza i rozpoczyna czasy mesjańskie.

Historia narodu wybranego i całej ludzkości odnajduje więc swój sens i cel w Jezusie Chrystusie.

Ziemską historię uczynił Bóg historią zbawienia.

Czyni to także dzisiaj, prowadząc nas do zbawienia przez każde wydarzenie z naszego życia. W rodowodzie Jezusa zostały wymienione cztery kobiety pochodzenia pogańskiego: Tamar, Rachab, Rut i żona Uriasza. Zbawienie dokonane przez Chrystusa obejmuje bowiem całą ludzkość.

Józef prawnym ojcem Jezusa‑Zbawiciela. Zaręczona z Józefem Maryja była już uważana za jego żonę.

Jednak w okresie narzeczeństwa – zgodnie ze zwyczajem żydowskim – pozostawała jeszcze w domu

Ma t e u s z 2 ,1 -16

Chrystus Zbawicielem pogan 1 Kiedy Jezus narodził się w Betlejem Judzkim za panowania Heroda, do Jerozolimy przybyli ze Wschodu mędrcy. 2Pytali oni: „Gdzie jest nowo narodzony król Żydów? Zobaczyliśmy bowiem na wschodzie Jego gwiazdę i przybyliśmy oddać Mu hołd”. 3Gdy to usłyszał król Herod, przeraził się, a z nim cała Jerozolima. 4Zebrał wszystkich wyższych kapłanów oraz nauczycieli ludu i pytał ich, gdzie ma się narodzić Chrystus. 5A oni mu powiedzieli: „W Betlejem Judzkim. Tak bowiem zostało napisane przez proroka:

2

A ty, Betlejem, ziemio Judy, wcale nie jesteś najmniejszej spośród wielkich miast Judy, gdyż z ciebie wyjdzie wódz, który będzie pasterzem Izraela, mojego ludu”.

6

Wtedy Herod przywołał potajemnie mędrców i wypytywał ich, kiedy ukazała się gwiazda. 8Wysyłając ich do Betlejem, powiedział: „Idźcie i wypytajcie się dokładnie o to Dziecko. Gdy Je znajdziecie, dajcie mi znać, żebym i ja mógł pójść i oddać Mu hołd”. 9Oni wysłuchali króla i wyruszyli w drogę.

A gwiazda, którą widzieli, gdy wschodziła, pro7

ojca. Po upływie roku od zaręczyn następowało uroczyste przeprowadzenie panny młodej do domu pana młodego oraz miał miejsce ślub. Józef znalazł się w trudnej sytuacji, której nie pojmował. Nie widząc już dla siebie miejsca u boku brzemiennej Maryi, wolał się usunąć (Łk 5,8). Wtedy anioł objawił mu, że chociaż Maryja poczęła dzięki interwencji Ducha Świętego, to jednak on, jako potomek Dawida, ma do spełnienia niezwykle ważną misję. Ma najpierw wprowadzić Maryję do swego domu, następnie przyjąć Jej dziecko za swoje, poddać Je obrzezaniu i nadać Mu imię Jezus. W ten sposób Jezus rzeczywiście stał się synem Dawida (2Sm 7,4-16).

Chrystus Zbawicielem pogan. Ewangelista opisuje reakcje różnych ludzi na wiadomość o narodzeniu Jezusa Chrystusa. Król Herod poczuł się zagrożony pojawieniem się nowego władcy, dlatego kazał zabić betlejemskie dzieci. Mędrcy z Mezopotamii natomiast zdecydowali się na długą i niepewną podróż.

Ofiarowane przez nich dary – bogactwa Wschodu – ojcowie Kościoła zinterpretowali jako symbole królewskiej godności (złoto) i boskości Jezusa (kadzidło) oraz zapowiedź Jego Męki (mirra). Historyczny fakt narodzenia Jezusa i wszystkie towarzyszące mu wydarzenia Mateusz połączył z doświadczeniem, jakie posiadała wspólnota Kościoła w czasie, gdy spisywał Ewangelię. W sprzeciwie Żydów i przychylnym przyjęciu Jezusa przez pogan widzi zapowiedź Bożego planu zbawienia, który obejmuje wszystkich ludzi, a więc także pogan (Mt 28,19+). Naród wybrany

1368

wadziła ich aż do miejsca, gdzie znajdowało się Dziecko. Tam się zatrzymała. 10Ogromnie się ucieszyli na jej widok. 11Gdy weszli do domu, zobaczyli Dziecko z Jego Matką, Maryją. Upadli na kolana i oddali Mu hołd. Otworzyli swe szkatuły i ofiarowali Mu dary: złoto, kadzidło i mirrę. 12A ponieważ otrzymali we śnie polecenie, żeby nie wstępowali do Heroda, inną drogą wrócili do swojej ojczyzny.

Ucieczka do Egiptu 13 Gdy oni odeszli, Józefowi ukazał się we śnie anioł Pański i powiedział: „Wstań, zabierz Dziecko i Jego Matkę i uciekaj do Egiptu. Zostań tam, dopóki nie dam ci znać. Bo Herod będzie szukał Dziecka, żeby Je zabić”. 14On wstał jeszcze w nocy, zabrał Dziecko i Jego Matkę i udał się do Egiptu. 15Pozostał tam aż do śmierci Heroda. Tak spełniło się słowo Pana napisane przez proroka: Z Egiptu wezwałem mojego Syna.

Rzeź niemowląt 16 Gdy Herod spostrzegł, że mędrcy go zwiedli, bardzo się rozgniewał i kazał zabić w Betlejem i w całej okolicy wszystkich chłopców poniżej dwóch lat, stosownie do czasu, o którym się dowiedział natomiast odrzuci Jezusa jako Zbawiciela. W obchodzonej 6 stycznia Uroczystości Objawienia Pańskiego (zwanej Uroczystością Trzech Króli) wyrażamy Bogu wdzięczność za powszechność zbawienia, którego zwiastunem był hołd pogańskich mędrców.

Ucieczka do Egiptu. Chrystus, otaczany czcią przez pogan, jest ścigany przez swój naród jak złoczyńca. Ta prawidłowość powtórzy się w życiu Jezusa wielokrotnie (Mt 8,10-12; Łk 4,24; J 1,11n). Częste odniesienia ewangelisty do ST mają podkreślić sens i treść opisywanych wydarzeń. W pobycie Jezusa w Egipcie widzi on wypełnienie się zapowiedzi z Księgi Ozeasza (Oz 11,1). Jej znaczenie odnosi jednak nie tylko do osoby Jezusa, Bożego Syna wezwanego z Egiptu (w. 15), ale do całego narodu wybranego. Ilekroć ewangelista zestawia starotestamentowe wydarzenie z faktem pochodzącym z NT, pragnie wskazać, że ten ostatni przewyższa starą rzeczywistość. Przedstawiając Jezusa jako twórcę i przewodnika nowego ludu wybranego, zaznacza, że jest On Synem Bożym w sensie pełniejszym niż Izrael. Egipt, w którym schroniła się Święta Rodzina i z którego powróciła, przywodzi na pamięć starożytny kraj nad Nilem, miejsce niewolniczej pracy potomków Jakuba; Herod kojarzy się z faraonem, zaś Jezus z Mojżeszem. Jak Mojżesz wyprowadził Izraelitów z niewoli egipskiej, tak Jezus wyprowadzi nowy lud Boży z niewoli grzechu.

Rzeź niemowląt. Ewangelista relacjonuje nie tylko niebezpieczeństwa, które zagrażały Dziecku, ale

1369

od mędrców. 17Tak spełniło się słowo przekazane przez proroka Jeremiasza: W Rama usłyszano krzyk, płacz i wielki lament.

Rachel opłakuje swoje dzieci i nie chce, by ją pocieszano, bo ich już nie ma.

18

Powrót z Egiptu 19 Gdy umarł Herod, Józefowi w Egipcie ukazał się we śnie anioł Pański 20i powiedział: „Wstań, zabierz Dziecko i Jego Matkę i wracaj do ziemi izraelskiej, bo umarli już ci, którzy czyhali na życie Dziecka”.

21 On wstał, zabrał Dziecko i Jego Matkę i powrócił do ziemi izraelskiej. 22Gdy się jednak dowiedział, że w Judei rządzi Archelaos po swoim ojcu Herodzie, bał się tam wracać. Zgodnie z poleceniem, jakie otrzymał we śnie, udał się do Galilei. 23Przybył do miasta zwanego Nazaret i tam zamieszkał.

Tak spełniło się słowo przekazane przez proroków: Będą Go nazywać Nazarejczykiem.

Działalność Jana Chrzciciela 1 W owym czasie na Pustyni Judzkiej wystąpił Jan Chrzciciel i nauczał: 2„Nawróćcie się, bo nadchodzi już królestwo niebieskie”. 3Właśnie do niego odnosi się słowo przekazane przez proroka Izajasza:

3

nawiązując do proroka Jeremiasza (Jr 31,15-17), dostrzega ponad nimi zwycięstwo Jezusa. Tym samym umieszcza czyn Heroda w kontekście całej historii zbawienia. Cytując proroka, wspomina osobę Racheli, matki Beniamina i Józefa, która uchodziła za matkę narodu wybranego. Jej grób znajdował się w Rama, gdzie podczas przesiedlenia babilońskiego urządzono obóz przejściowy dla wygnanych z kraju Izraelitów (Jr 40,1). Właśnie do ich cierpienia nawiązał prorok Jeremiasz, gdy przedstawił Rachelę płaczącą nad deportowanym narodem. Późniejsza tradycja, do której odwołuje się Mateusz, zlokalizowała grób Racheli w Betlejem. Mord dzieci w Betlejem jest więc tragedią analogiczną do cierpienia wygnańców. Wypowiedź z Księgi Jeremiasza, wyrwana z kontekstu, wydaje się tragiczna, gdyż mówi tylko o dramacie wygnańców. Jednak całe przesłanie proroka jest orędziem pocieszenia, gdyż przedstawia także koniec wygnania babilońskiego. Chrystus również przechodzi przez cierpienia wygnania, ale w końcu rozpocznie On szczęśliwą erę odrodzenia i prawdziwej wolności.

Powrót z Egiptu. Józef zamierzał powrócić do Betlejem w Judei, lecz okoliczności polityczne skłoniły go do przeniesienia się do Galilei. Judeą rządził bowiem Archelaos, który był jeszcze bardziej okrutny

Mat e u sz 2,17 – 3 ,12 Głos, który woła na pustyni: Przygotujcie drogę Pana!

Wyprostujcie Jego ścieżki!.

Jan nosił odzież z wielbłądziej sierści i skórzany pas na biodrach. Żywił się szarańczą i miodem dzikich pszczół. 5Przychodzili do niego mieszkańcy Jerozolimy, całej Judei i całej okolicy nadjordańskiej.

6 Chrzcił ich w Jordanie, a oni wyznawali swoje grzechy. 7Gdy widział, jak wielu faryzeuszów i saduceuszów przychodzi, aby przyjąć jego chrzest, mówił: „Potomstwo żmijowe! Kto wam pokazał, jak uniknąć nadchodzącego gniewu? 8Wydajcie więc owoc godny nawrócenia, 9a nie przechwalajcie się, że waszym ojcem jest Abraham. Wiedzcie, że nawet z tych kamieni Bóg może wzbudzić dzieci Abrahamowi. 10Już przyłożono siekierę do korzeni drzew. Dlatego każde drzewo, które nie wydaje dobrego owocu, zostanie wycięte i wrzucone do ognia. 11Ja was chrzczę wodą, abyście się nawrócili.

Ten jednak, który po mnie przychodzi, jest potężniejszy ode mnie, a ja nie jestem godny nosić Mu sandałów. On będzie was chrzcił Duchem Świętym i ogniem. 12Ma On w ręku szuflę, którą oczyści swe klepisko: zboże zbierze do spichlerza, a plewy spali w ogniu nie do ugaszenia”.

4

niż jego ojciec Herod Wielki. Powrót Jezusa do ojczyzny przypomina przejście ludu Bożego z niewoli w Egipcie do Ziemi Obiecanej oraz powrót z przesiedlenia babilońskiego. Ewangelista posługuje się tu słowami, w których prorok Ezechiel omawia powrót Izraelitów z wygnania (Ez 20,38). Autor stosuje także naśladownictwo literackie w zestawieniu Jezusa z Mojżeszem, cytując lub parafrazując Księgę Wyjścia (Wj 4,19n). Taki zabieg miał posłużyć ewangeliście do wskazania, że Jezus jest nowym Mojżeszem. Dwa zasadnicze etapy historii narodu wybranego: Wyjście z Egiptu i powrót z wygnania babilońskiego, stają się więc figurami, tzn. proroczymi znakami historii nowego ludu wybranego. Święta Rodzina powróciła do Galilei, gdzie Jezus rozpocznie publiczną działalność.

Działalność Jana Chrzciciela. Jan Chrzciciel przebywał i nauczał głównie na pustyni. W Piśmie Świętym pojęcie pustyni kryje w sobie ważne znaczenie teologiczne. Bóg wzywał na pustynię ludzi wybranych, aby do nich przemawiać (Mojżesz, Eliasz; por.

Oz 2,16). Samotność sprzyja modlitwie i obcowaniu z Bogiem, a krajobraz pustyni i jej surowe warunki usposabiają do wyrzeczeń. Stąd przekonanie, że pustynia jest najlepszym miejscem dla oczyszczenia i przemiany człowieka. Przytoczony tekst

1370

Ma t e u s z 3 ,13 – 4 ,11

Przygotowanie do działalności Jezusa Chrzest Jezusa 13 Wtedy Jezus przyszedł z Galilei do Jana nad Jordan, aby przyjąć od niego chrzest. 14Lecz Jan wzbraniał się, mówiąc: „To ja powinienem przyjąć chrzest od Ciebie, a Ty przychodzisz do mnie?”. 15Jezus mu odpowiedział: „Zgódź się na to, gdyż teraz trzeba nam wypełnić całą tę powinność”. Wtedy się zgodził. 16Zaraz po chrzcie Jezus wyszedł z wody.

Wtedy otworzyło się Mu niebo i zobaczył Ducha Bożego, który zstępował na Niego jakby gołębica.

17 Rozległ się też głos z nieba: „On jest moim Synem umiłowanym, którego sobie upodobałem”.

Kuszenie Jezusa 1 Potem Duch wyprowadził Jezusa na pustynię, aby tam kusił Go diabeł. 2Po czterdziestu dniach i nocach postu odczuwał głód. 3Wtedy zbliżył się do Niego kusiciel i powiedział: „Jeśli jesteś Synem Bożym, rozkaż, żeby te kamienie stały się chlebem”. 4Lecz On mu odpowiedział: „Napisano:

4

z Księgi Izajasza (Iz 40,3) odkrywa cel misji Chrzciciela. Cytat dotyczy powrotu Izraelitów z wygnania babilońskiego i ukazuje Boga, który stojąc na czele wojska, prowadzi lud przez pustynię do Ziemi Obiecanej. Jan Chrzciciel jest heroldem poprzedzającym nadejście Chrystusa. Historia osiąga więc swój punkt kulminacyjny, Bóg z wielką mocą wkracza w dzieje człowieka. Konieczne jest porzucenie przestarzałego porządku, czyli nawrócenie, którego znakiem jest chrzest. Jego początkiem jest przebaczenie, pojednanie się człowieka z Bogiem i całkowite otwarcie się na Niego. Misja nadchodzącego Chrystusa będzie podwójna: dokona On definitywnego oczyszczenia ludzkości z grzechu (obraz siekiery oraz omłotu); będzie także chrzcił Duchem Świętym (w. 11), czyli udzieli ludziom daru Ducha Świętego. Tym samym uświęci swój lud i złączy go mocno z Bogiem.

Chrzest Jezusa. Jezus był świadom swojego mesjańskiego posłannictwa, dlatego mówił o wypełnieniu powinności (dosł. sprawiedliwości). Należy ją rozumieć nie w sensie moralnym jako wypełnianie Bożych przykazań (Ps 119), lecz jako konieczność wypełnienia Bożego planu zbawienia, objawionego w Piśmie. Chrystus nie potrzebował oczyszczenia w wodach Jordanu, gdyż był bez winy. Wziął jednak na siebie grzechy ludzi, jak cierpiący Sługa Pana z Iz 53,4-6, i zdecydował się złożyć Ojcu w naszym imieniu ofiarę z własnego życia. Rozmowa Jezusa z Janem zmierzała do wykazania, że Chrystus identyfikuje się ze swoim ludem (Hbr 2,17), czyli

Nie samym chlebem żyje człowiek, ale tym wszystkim, co pochodzi z ust Boga”.

Wtedy zabrał Go diabeł do Świętego Miasta, postawił na szczycie świątyni 6i powiedział: „Jeśli jesteś Synem Bożym, rzuć się w dół. Napisano bowiem: 5

Swoim aniołom wyda polecenie o Tobie.

Na rękach będą Cię nosić, abyś nie uraził o kamień swej nogi”.

Jezus mu odpowiedział: „Napisano także: Nie bę‑

7

dziesz wystawiał na próbę Pana, twego Boga”.

Następnie wyprowadził go diabeł na bardzo wysoką górę, pokazał Mu wszystkie królestwa świata z całym ich przepychem 9i powiedział: „Dam Ci to wszystko, jeśli upadniesz na kolana i oddasz mi hołd”. 10Lecz Jezus mu odpowiedział: „Idź precz, szatanie! Bo napisano: 8

Panu, twemu Bogu, będziesz oddawał hołd i tylko Jego będziesz czcił”.

Wtedy opuścił Go diabeł, a zbliżyli się do Niego aniołowie i służyli Mu.

11

dobrowolnie wybiera największe uniżenie – jedność z grzesznikami aż po śmierć, która jest skutkiem grzechu (Rz 6,23). W opisie występują trzy znaki czasów mesjańskich, zapowiedziane przez proroków: otwarcie się nieba (Iz 6,1; 63,19; 64,1; Ez 1,1; 6,1; Dz 7,56; Ap 4,1; 11,19; 19,11); zstąpienie Ducha Świętego (Sdz 6,34; 13,25; 14,6; 15,14; 1Krl 11,6; Iz 11,1-5; 42,1); głos z nieba (Pwt 4,10-12; Iz 6,1; 30,30n; Ez 1,28; Ps 18,14). Trudno rozstrzygnąć, czy było to jedynie wewnętrzne doświadczenie Jezusa, czy także zjawisko zewnętrzne. Od samego początku wspólnota chrześcijańska podkreślała fakt, że Bóg przemówił do Jezusa. Na tę wypowiedź składają się trzy cytaty ze ST: Ten jest moim Synem (Ps 2,7) – używana na starożytnym Wschodzie formuła adopcji; jest to proklamacja Bożego synostwa Jezusa; umiłowany (Rdz 22,2.12.16) – tytuł, który oznacza, że Jezus jest jedynym Synem Bożym; Jego sobie upodobałem (Iz 42,1) – słowa o cierpiącym Słudze Pana. Objawienie nad Jordanem wskazuje, że Męka i Śmierć Jezusa są ujęte w Bożym planie.

Kuszenie Jezusa. Kuszenie Jezusa przypomina kuszenie pierwszych ludzi, w rezultacie którego odrzucili oni wolę Boga. Jezus – nowy Adam (1Kor 15,45.47) okazuje się jednak całkowicie posłuszny Ojcu (Rz 5,19). Kuszenie Chrystusa przypomina także doświadczenia narodu wybranego w okresie wędrówki przez pustynię (np. Wj 16,4; Ps 77, 17-56). Jezus nie dał się zwieść diabelskim obietnicom. Ewangelista przedstawia Go więc jako głowę

1371

Początek działalności w Galilei 12 Gdy Jezus usłyszał o uwięzieniu Jana, odszedł do Galilei. 13Opuścił jednak Nazaret i zamieszkał w Kafarnaum nad jeziorem, na pograniczu ziemi Zabulona i Neftalego. 14Tak spełniło się słowo przekazane przez proroka Izajasza: Ziemia Zabulona i ziemia Neftalego, droga nadmorska, kraj za Jordanem, Galilea pogan, 16 lud, który był pogrążony w ciemności, ujrzał wielkie światło, a tym, którzy przebywali w mrocznej krainie śmierci, zajaśniało światło.

15

Mat e u sz 4 ,12 - 2 5

gdyż byli rybakami. 19Powiedział do nich: „Pójdźcie za Mną, a sprawię, że będziecie łowić ludzi”. 20Oni natychmiast zostawili sieci i poszli za Nim. 21A gdy szedł dalej, zobaczył dwóch innych braci: Jakuba, syna Zebedeusza, i jego brata, Jana. Byli w łodzi ze swym ojcem Zebedeuszem i naprawiali sieci. Ich także powołał, 22a oni natychmiast zostawili łódź i ojca i poszli za Nim.

Powołanie pierwszych uczniów 18 Gdy szedł brzegiem Jeziora Galilejskiego, zobaczył dwóch braci: Szymona, zwanego Piotrem, i jego brata, Andrzeja. Zarzucali sieci w jezioro,

Dalsza publiczna działalność w Galilei 23 Szedł przez całą Galileę i nauczał w synagogach.

Głosił Ewangelię o królestwie i uzdrawiał ludzi ze wszystkich chorób i słabości. 24Wieść o Nim rozeszła się po całej Syrii i przynoszono do Niego wszystkich, którzy cierpieli na różne choroby i dolegliwości: opętanych, epileptyków i sparaliżowanych. A On ich uzdrawiał. 25Szły za Nim wielkie rzesze ludzi z Galilei, Dekapolu, Jerozolimy, Judei i z Zajordania.

nowego ludu Bożego. W swoich odpowiedziach na pokusy Jezus odwołuje się do tekstów biblijnych związanych z pobytem Izraela na pustyni. Pierwsza pokusa miała na celu skłonienie Jezusa, aby swą Boską moc wykorzystał dla własnego dobra, zamiast liczyć tylko na Ojca. W drugiej pokusie szatan usiłował skłonić Chrystusa do cudownych, spektakularnych czynów. Z podobną pokusą Jezus będzie się spotykał ze strony ludzi podczas działalności publicznej (Mt 12,38; 16,1). Trzecia pokusa dotyczyła władzy. Szatan ukazał Jezusowi łatwy sposób odegrania roli Mesjasza: zabłysnąć potęgą władzy, aby wejść ze światem w przymierze i podporządkować go sobie. Jest jednak jeden warunek: trzeba poddać się szatanowi, stać się jego sługą, złożyć mu hołd, przyjąć jego punkt widzenia i jego metody działania, czyli kłamstwo, chytrość, siłę, przemoc. Chrystus odrzucił drogę proponowaną przez szatana; odrzucił pokusę łatwych rozwiązań, pokusę władzy i sławy za cenę utraty wewnętrznej wolności.

Początek działalności w Galilei. Wyraźnie rozpoczyna się nowy okres życia Jezusa – działalność publiczna. Opuścił On rodzinny Nazaret i osiedlił się w Kafarnaum nad Jeziorem Galilejskim. Ewangelista podkreśla, że dzięki temu spełniło się proroctwo Izajasza (Iz 8,23 – 9,1). Jezus zamieszkał w Galilei, która była ciągle narażona na wpływy pogańskie (Gali‑ lea pogan) (Mt 2,19-23+). Zwrócił się więc do plemion najbardziej zagrożonych, szukał zagubionych owiec Izraela (Mt 15,24). Misja Chrystusa nie ograniczyła się jednak wyłącznie do Żydów. Przyszedł bowiem wypełnić proroctwo zapowiadające zbawienie wszystkich narodów (Mt 28,19). Zanim jednak ewangelista rozpocznie opis działalności Jezusa, wspomina o uwięzieniu Jana Chrzciciela. Czas Jana dobiega

końca, gdyż przyszedł już Ten, dla którego przygotowywał drogi (Mt 3,3). Główny temat nauczania Jezusa będzie identyczny z tym, który głosił Jan Chrzciciel (Mt 3,2). Ewangelista podkreśla przez to ciągłość dzieła Chrystusa i Jego poprzednika.

Powołanie pierwszych uczniów. Podobnie jak inni rabini w Izraelu, Jezus miał swoich uczniów. Jezus jednak sam powoływał kogo chciał, podczas gdy rabini przyjmowali przychodzących do nich uczniów.

Pierwszymi powołanymi przez Chrystusa byli ci uczniowie, którzy później odegrali ważną rolę, zarówno w czasie Jego publicznej działalności, jak i w pierwotnym Kościele (Szymon Piotr, Jakub i Jan).

Wszyscy powołani poszli bez wahania (natychmiast, zaraz) za Jezusem. Ich pozytywna odpowiedź na wezwanie Mistrza oznaczała, że dotychczasowe zobowiązania zeszły na dalszy plan. Ten radykalizm oznacza, że wypełnienie woli Bożej jest w życiu człowieka najważniejsze. Bóg, powołując kogoś do misji głoszenia dobrej nowiny o zbawieniu, daje odpowiednią łaskę, dzięki której człowiek może podjąć i wypełnić powierzone mu zadanie. Uczniowie mają być współpracownikami Jezusa w Jego zbawczej misji, głosicielami Jego królestwa (Mt 10,7; 28,20).

Dalsza publiczna działalność w Galilei. Ewangelista krótko streszcza początek działalności Jezusa. Przedstawia Go jako uzdrowiciela, kolejny raz potwierdzając, że jest On Chrystusem, czyli Mesjaszem (Iz 35,5-7; 61,1), oraz jako sługę słowa – wędrownego nauczyciela, który w galilejskich synagogach nauczał Prawa. Informacja ta jest ważna, ponieważ w dalszej części Ewangelii Jezus wystąpi nie tylko jako interpretator Prawa Mojżeszowego, ale też jako nowy prawodawca (Mt 5,21n.27n.31n.33n.38n.43n).

Odtąd Jezus zaczął nauczać: „Nawróćcie się, bo nadchodzi już królestwo niebieskie”.

17

Spis treści Stary Testament List abp. Józefa Michalika. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Wykaz skrótów. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 Słowo wstępne Wydawcy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Wprowadzenie do Pisma Świętego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 Zanim zaczniesz czytać Pismo Święte. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 Wprowadzenie do Starego Testamentu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 Wprowadzenie do Pięcioksięgu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 Wprowadzenie do Księgi Rodzaju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25

Księga Rodzaju. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 Wprowadzenie do Księgi Wyjścia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87

Księga Wyjścia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 Wprowadzenie do Księgi Kapłańskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141

Księga Kapłańska. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143 Wprowadzenie do Księgi Liczb. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177

Księga Liczb. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179 Wprowadzenie do Księgi Powtórzonego Prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221

Księga Powtórzonego Prawa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223 Wprowadzenie do ksiąg historycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wprowadzenie do Księgi Jozuego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Księga Jozuego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wprowadzenie do Księgi Sędziów. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Księga Sędziów. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wprowadzenie do Księgi Rut. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Księga Rut. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wprowadzenie do Ksiąg Samuela. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Pierwsza Księga Samuela . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Druga Księga Samuela. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wprowadzenie do Ksiąg Królewskich. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Pierwsza Księga Królewska. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Druga Księga Królewska. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wprowadzenie do Ksiąg Kronik. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Pierwsza Księga Kronik. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Druga księga kronik. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wprowadzenie do Ksiąg Ezdrasza i Nehemiasza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Księga Ezdrasza. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Księga Nehemiasza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wprowadzenie do Księgi Tobiasza. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Księga Tobiasza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wprowadzenie do Księgi Judyty. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Księga Judyty. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

267 271 273 303 305 333 335 341 343 381 413 415 449 483 485 517 555 557 571 589 591 605 607

Wprowadzenie do Księgi Estery. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Księga Estery . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wprowadzenie do Pierwszej Księgi Machabejskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Pierwsza Księga Machabejska. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wprowadzenie do Drugiej Księgi Machabejskiej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Druga Księga Machabejska. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

625 627 639 641 675 677

Wprowadzenie do ksiąg mądrościowych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wprowadzenie do Księgi Hioba. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Księga Hioba. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wprowadzenie do Księgi Psalmów. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Księga Psalmów. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wprowadzenie do Księgi Przysłów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Księga Przysłów. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wprowadzenie do Księgi Koheleta. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Księga Koheleta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wprowadzenie do Pieśni nad pieśniami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Pieśń nad pieśniami. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wprowadzenie do Księgi Mądrości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Księga Mądrości. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wprowadzenie do Mądrości Syracydesa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Mądrość Syracydesa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

701 705 707 745 747 841 843 869 871 883 885 895 897 921 923

Wprowadzenie do ksiąg prorockich. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 975 Wprowadzenie do Księgi Izajasza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 979

Księga Izajasza. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 981 Wprowadzenie do Księgi Jeremiasza. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1071

Księga Jeremiasza. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1073 Wprowadzenie do Księgi Lamentacji. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1137

Księga Lamentacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1139 Wprowadzenie do Księgi Barucha. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1149

Księga Barucha. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1151 Wprowadzenie do Księgi Ezechiela. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1161

Księga Ezechiela. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1163 Wprowadzenie do Księgi Daniela. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1219

Księga Daniela. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1221 Wprowadzenie do Księgi Ozeasza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1243

Księga Ozeasza. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1245 Wprowadzenie do Księgi Joela. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1257

Księga Joela. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1259 Wprowadzenie do Księgi Amosa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1267

Księga Amosa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1269 Wprowadzenie do Księgi Abdiasza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1285

Księga Abdiasza. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1287 Wprowadzenie do Księgi Jonasza. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1291

Księga Jonasza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1293 Wprowadzenie do Księgi Micheasza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1297

Księga Micheasza. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1299 Wprowadzenie do Księgi Nahuma. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1309

Księga Nahuma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1311 Wprowadzenie do Księgi Habakuka. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1315

Księga Habakuka. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1317

Wprowadzenie do Księgi Sofoniasza. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Księga Sofoniasza. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wprowadzenie do Księgi Aggeusza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Księga Aggeusza. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wprowadzenie do Księgi Zachariasza. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Księga Zachariasza. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wprowadzenie do Księgi Malachiasza. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Księga Malachiasza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1323 1325 1331 1333 1337 1339 1351 1353

Nowy Testament Wprowadzenie do Nowego Testamentu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1359 Wprowadzenie do Ewangelii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wprowadzenie do Ewangelii według Świętego Mateusza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ewangelia według Świętego Mateusza. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wprowadzenie do Ewangelii według Świętego Marka. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ewangelia według Świętego Marka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wprowadzenie do Ewangelii według Świętego Łukasza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ewangelia według Świętego Łukasza. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wprowadzenie do Ewangelii według Świętego Jana. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ewangelia według Świętego Jana. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1363 1365 1367 1427 1429 1457 1459 1513 1515

Wprowadzenie do Dziejów Apostolskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1557

Dzieje Apostolskie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1559 Wprowadzenie do listów Świętego Pawła. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wprowadzenie do Listu do Rzymian. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

List do Rzymian. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wprowadzenie do Pierwszego Listu do Koryntian. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Pierwszy List do Koryntian. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wprowadzenie do Drugiego Listu do Koryntian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Drugi List do Koryntian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wprowadzenie do Listu do Galatów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

List do Galatów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wprowadzenie do Listu do Efezjan. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

List do Efezjan. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wprowadzenie do Listu do Filipian. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

List do Filipian. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wprowadzenie do Listu do Kolosan. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

List do Kolosan. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wprowadzenie do Pierwszego Listu do Tesaloniczan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Pierwszy List do Tesaloniczan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wprowadzenie do Drugiego Listu do Tesaloniczan. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Drugi List do Tesaloniczan. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wprowadzenie do Pierwszego Listu do Tymoteusza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Pierwszy List do Tymoteusza. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wprowadzenie do Drugiego Listu do Tymoteusza. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Drugi List do Tymoteusza. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1603 1605 1607 1631 1633 1651 1653 1665 1667 1677 1679 1687 1689 1695 1697 1703 1705 1709 1711 1713 1715 1723 1725

Wprowadzenie do Listu do Tytusa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

List do Tytusa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wprowadzenie do Listu do Filemona. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

List do Filemona. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wprowadzenie do Listu do Hebrajczyków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

List do Hebrajczyków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1731 1733 1737 1739 1741 1743

Wprowadzenie do listów katolickich. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wprowadzenie do Listu Świętego Jakuba. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

List Świętego Jakuba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wprowadzenie do Pierwszego Listu Świętego Piotra. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Pierwszy List Świętego Piotra. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wprowadzenie do Drugiego Listu Świętego Piotra. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Drugi List Świętego Piotra. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wprowadzenie do Pierwszego, Drugiego i Trzeciego List Świętego Jana. . . . . . . . . . . . . . . . . .

Pierwszy List Świętego Jana. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Drugi List Świętego Jana. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Trzeci List Świętego Jana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wprowadzenie do Listu Świętego Judy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

List Świętego Judy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1757 1759 1761 1769 1771 1777 1779 1783 1785 1791 1793 1795 1797

Wprowadzenie do Apokalipsy Świętego Jana. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1799

Apokalipsa Świętego Jana. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1801