65514 Trainer-coach Instructeur CONCEPT by Boom beroepsonderwijs

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

C TRAINER-COACH/INSTRUCTEUR

COLOFON

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Boom Beroepsonderwijs info@boomberoepsonderwijs.nl www.boomberoepsonderwijs.nl Auteurs: Bas Biesterbosch, Bert Geenen, Rob Hartog, Mirjam van Loo, Eva van Wijck Met medewerking van: <<evt nog invullen>> Inhoudelijke redactie: Bert Geenen Titel: Trainer-coach/Instructeur ISBN: 978 90 3726 551 4 1e druk / 1e oplage Bronvermelding:

© 2024 Boom Beroepsonderwijs | Boom Behoudens de in of krachtens de Auteurswet gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Voor zover het maken van reprografische verveelvoudigingen uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16h Auteurswet dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (www.reprorecht.nl). Voor het overnemen van een (of meerdere) gedeelte(n) uit deze uitgave in bijvoorbeeld een (digitale) leeromgeving of een reader in het onderwijs (op grond van artikel 16, Auteurswet 1912) kan men zich wenden tot Stichting Uitgeversorganisatie voor Onderwijslicenties (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.stichting-uvo.nl). De uitgever heeft ernaar gestreefd de auteursrechten te regelen volgens de wettelijke bepalingen. Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden. Door het gebruik van deze uitgave verklaart u kennis te hebben genomen van en akkoord te gaan met de specifieke productvoorwaarden en algemene voorwaarden van Boom Beroepsonderwijs, te vinden op www.boomberoepsonderwijs.nl.

INHOUD Voorwoord ............................................................................................................................. 6

1.7

De-trainer-coach/instructeur ........................................................................................... 10 Casus ..................................................................................................................................... 11 De-trainer-coach/instructeur .............................................................................................. 14 De-kwaliteiten-van-de-trainer-coach/instructeur ............................................................. 20 De-ontwikkeling-van-de-trainer-coach/instructeur ........................................................... 23 Verdiepingsstof---De-rol-van-trainer-coach/instructeur ................................................... 26 Verdiepingsstof---Hoe-komt-een-sportorganisatie-tot-de-keuze-voor-een-bepaaldetrainer-coach/instructeur? .................................................................................................. 27 Begrippen ............................................................................................................................. 29

Thema 2 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 2.6 2.7

Anatomie-en-bewegingsanalyse ...................................................................................... 30 Casus ..................................................................................................................................... 31 Sportanatomie ..................................................................................................................... 33 Bewegingsanalyse ................................................................................................................ 47 Verdiepingsstof---Sportmedische-namen-voor-bewegingen ............................................ 52 Verdiepingsstof---Bouw-en-functie-van-45-skeletspieren ................................................ 52 Verdiepingsstof---Train-in-drie-bewegingsvlakken,-voorkom-blessures ......................... 58 Begrippen ............................................................................................................................. 60

Thema 3 3.1 3.2 3.3 3.4 3.5 3.6 3.7 3.8 3.9 3.10 3.11

Fysiologie-en-trainingsleer ............................................................................................... 62 Casus ..................................................................................................................................... 63 Werking-van-de-spieren ...................................................................................................... 65 Het-zenuwstelsel .................................................................................................................. 70 Indicatoren-van-de-gezondheid .......................................................................................... 75 Trainingsvormen .................................................................................................................. 81 Energie-uit-het-lichaam ....................................................................................................... 84 Training-van-de-energiesystemen ...................................................................................... 86 Trainingswetmatigheden ..................................................................................................... 90 Verdiepingsstof---Diepgang-spieren ................................................................................... 96 Verdiepingsstof---Glycolyse ................................................................................................. 97 Begrippen ........................................................................................................................... 100

Thema 4 4.1 4.2 4.3 4.4 4.5 4.6 4.7 4.8 4.9 4.10 4.11

Testen-en-meten .............................................................................................................. 102 Casus ................................................................................................................................... 103 Belang-van-testen-en-meten ............................................................................................ 105 Vaststellen-beginsituatie ................................................................................................... 106 Maken-van-een-testbatterij ............................................................................................... 110 Soorten-testen .................................................................................................................... 114 Praktische-toepassing-testen-en-meten .......................................................................... 118 Verdiepingsstof---Åstrand-fietstest ................................................................................... 122 Verdiepingsstof---Shuttle-runtest ..................................................................................... 127 Verdiepingstof---Harvard-steptest .................................................................................... 128 Verdiepingsstof---VO₂maxtest ........................................................................................... 130 Begrippen ........................................................................................................................... 133

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Thema 1 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 1.6

Periodisering ..................................................................................................................... 134 Casus ................................................................................................................................... 135 Wat-is-periodisering? ......................................................................................................... 137 Macrocyclus ........................................................................................................................ 138 Mesocyclus .......................................................................................................................... 142 Microcyclus ......................................................................................................................... 143 Verschillende-periodiseringsmodellen ............................................................................. 153 Verdiepingsstof---Tactische-periodisering ....................................................................... 154 Begrippen ........................................................................................................................... 155

Thema 6 6.1 6.2 6.3 6.4 6.5 6.6 6.7 6.8 6.9 6.10

Motorisch-leren ................................................................................................................ 156 Casus ................................................................................................................................... 157 Impliciet-en-expliciet-motorisch-leren ............................................................................. 159 Athletic-Skills-Model-(ASM) ............................................................................................... 163 Teaching-Games-for-Understanding-(TGfU) .................................................................... 167 Constraints-Led-Approach-(CLA) ...................................................................................... 169 Brede-motorische-ontwikkeling ....................................................................................... 173 Verdiepingsstof---Expliciet-motorisch-leren-turnen ........................................................ 177 Verdiepingsstof---LTAD-model-als-vertrekpunt ............................................................... 177 Verdiepingsstof---Brede-motorische-ontwikkeling-van-kinderen-(2020) ...................... 177 Begrippen ........................................................................................................................... 178

Thema 7 7.1 7.2 7.3 7.4 7.5 7.6 7.7 7.8

Sport-en-voeding ............................................................................................................. 180 Casus ................................................................................................................................... 182 Spijsvertering ...................................................................................................................... 183 Opbouw-voeding:-micronutriënten-en-macronutriënten ............................................... 186 Wat-is-gezonde-voeding? .................................................................................................. 191 Voeding-en-vocht-rondom-sport ...................................................................................... 195 Gewicht-in-sport ................................................................................................................. 202 Verdiepingsstof---Hormonen-en-de-afbraak-van-voedingsstoffen ................................ 204 Begrippen ........................................................................................................................... 205

Thema 8 8.1 8.2 8.3 8.4 8.5 8.6 8.7 8.8 8.9 8.10

Doping ................................................................................................................................ 206 Casus ................................................................................................................................... 208 Doping-in-de-sport ............................................................................................................. 209 Cijfers-en-ontwikkelingen .................................................................................................. 211 Informatie ........................................................................................................................... 212 Overtredingen .................................................................................................................... 214 Risicovolle-momenten ....................................................................................................... 216 Verantwoordelijkheden ..................................................................................................... 216 Verdiepingsstof---Dopinglijst-WADA .................................................................................. 217 Verdiepingsstof---Website-KNWU ...................................................................................... 218 Begrippen ........................................................................................................................... 219

Thema 9 9.1 9.2 9.3 9.4 9.5 9.6 9.7 9.8

Sportmedische-begeleiding ........................................................................................... 220 Casus ................................................................................................................................... 221 Sport,-gezonde-leefstijl-en-blessurepreventie ................................................................. 223 Sportmedische-begeleiding-breedtesport ....................................................................... 226 Sportmedische-begeleiding-topsport .............................................................................. 228 Specifieke-begeleiding-in-het-buitenland ........................................................................ 230 Verdiepingsstof---Blessures-en-gezondheid .................................................................... 235 Verdiepingsstof---De-effecten-van-hoogtetraining .......................................................... 236 Begrippen ........................................................................................................................... 237

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Thema 5 5.1 5.2 5.3 5.4 5.5 5.6 5.7 5.8

Coachen ............................................................................................................................. 238 Casus ................................................................................................................................... 239 Stappen-in-het-coachtraject ............................................................................................. 242 Coachstijlen ........................................................................................................................ 243 Coachmiddelen .................................................................................................................. 247 Coachmomenten ................................................................................................................ 250 Verdiepingsstof---Cruciale-rol-voor-trainers-en-coaches ................................................ 257 Verdiepingsstof---Topsporters-over-coaching-en-het-belangrijkste-van-sporten ........ 257 Verdiepingsstof---Effectief-coachen-bij-een-voetbalclub-als-leider,-trainer-en-ouder . 258 Begrippen ........................................................................................................................... 259

Thema 11 11.1 11.2 11.3 11.4 11.5 11.6 11.7 11.8

Mentale-begeleiding-en-sportpsychologie .................................................................. 260 Casus ................................................................................................................................... 261 Introductie-in-sportpsychologie ....................................................................................... 263 Mentale-aspecten-van-sport ............................................................................................. 264 Visualiseren ......................................................................................................................... 270 Individuele-doelen-stellen ................................................................................................. 272 Verdiepingsstof---Action-Type ........................................................................................... 275 Verdiepingsstof---Mentaal-voorbereiden-om-wedstrijdspanning-tegen-te-gaan ......... 276 Begrippen ........................................................................................................................... 277

Thema 12 12.1 12.2 12.3 12.4 12.5 12.6 12.7 12.8 12.9

Functioneren-in-een-begeleidingsteam ....................................................................... 278 Casus ................................................................................................................................... 279 Wat-is-een-begeleidingsteam? .......................................................................................... 281 Sporttechnisch-beleid ........................................................................................................ 284 Samenwerken ..................................................................................................................... 290 Communicatieve-vaardigheden ........................................................................................ 292 Verdiepingsstof---DESTEP .................................................................................................. 303 Verdiepingsstof---Beleidswijzer-Sport-en-Bewegen ........................................................ 304 Verdiepingsstof---Niveaus-van-samenwerken ................................................................. 305 Begrippen ........................................................................................................................... 306

Thema 13 13.1 13.2 13.3 13.4 13.5 13.6 13.7 13.8 13.9 13.10 13.11

Veilig-sportklimaat .......................................................................................................... 308 Casus ................................................................................................................................... 309 Sociaal-en-fysiek-veilig-sportklimaat ............................................................................... 311 Gedragscode-trainer-coach/instructeur ........................................................................... 316 Integriteit ............................................................................................................................ 319 Inclusief-sporten ................................................................................................................ 329 Verdiepingsstof---De-fysieke-veiligheid ............................................................................ 337 Verdiepingsstof---Gedragscode-sporters .......................................................................... 337 Verdiepingsstof---Onderzoeksrapport-seksuele-intimidatie-en-misbruik-in-de-sport .. 339 Verdiepingsstof---Positieve-sportcultuur ......................................................................... 339 Verdiepingsstof---Spurd ..................................................................................................... 341 Begrippen ........................................................................................................................... 342

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Thema 10 10.1 10.2 10.3 10.4 10.5 10.6 10.7 10.8 10.9

Literatuurlijst ................................................................................................................... 343

Index .................................................................................................................................. 344

VOORWOORD

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Angerenstein Sport & Bewegen is een complete serie leermiddelen voor het kwalificatiedossier Sport en Bewegen 2023. Angerenstein Sport & Bewegen bestaat uit boeken met theorie en opdrachten, een digitaal platform waarin de theorie, opdrachten en verdiepingsstof te vinden is en digitale opdrachten. Dit boek kun je gebruiken bij het profieldeel Trainer-coach/Instructeur van het kwalificatiedossier Sport en Bewegen op mbo-niveau 4. In het volgende schema staat de opbouw van de methode. Niveau 4 Profielen

Buurtsportcoach Bewegingsagoog Leefstijlcoach Trainer-coach/Instructeur

Niveau 3 en 4Basiskerntaken

Sport- en bewegingsleider • DIDACTIEK van een les of training (kerntaak 1) • BEGELEIDEN van een les of training (kerntaak 1) • TRAININGSKUNDE van een les of training (kerntaak 1) • ORGANISEREN van een evenement (kerntaak 2)

Koppeling kwalificatiedossier 2023 Elk thema heeft een koppeling met één of meerdere werkprocessen van het kwalificatiedossier. Hieronder tref je per thema aan met welk(e) werkproces(sen) deze is gekoppeld:

Koppelingsschema als afbeelding opmaken zoals voorbeeld. Locatie: T:\Beheer\Angerenstein Sport en Bewegen\Sport\03. Content\65514 Trainer-coach instructeur\04. Acceptatie

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

De opbouw van de thema's Ieder product bevat thema's die de sporten bewegingsleider in opleiding gedurende zijn of haar opleiding veelvuldig zal raadplegen. Deze thema's bestaan uit: • leerdoelen • theorie (+ online verdiepingsstof) • casuïstiek • (digitale) verwerkingsopdrachten • digitale toetsen. Leerdoelen Aan het begin van elk thema worden de leerdoelen en de relatie met het werkproces geformuleerd. De leerdoelen zijn afgeleid van de vakkennis en vaardigheden en van de gedragscriteria uit het kwalificatiedossier.

Theorie De thema's bevatten de informatie die relevant is voor de sporten bewegingsleider in opleiding. De theorie wordt verlevendigd met voorbeelden uit het SB-werkveld. Belangrijke begrippen worden uitgelegd in de tekst en zijn uitgelicht. Aanvullende informatie vind je in de verdiepingsstof die beschikbaar is op www.boomdl.nl. Casus De casus bestaat meestal een situatie waar een sporten bewegingsleider tegenaan kan lopen in beroepspraktijk. Aan de hand van een aantal kennis- en vaardigheidsopdrachten probeer je te bedenken wat je het best in deze situatie zou kunnen doen. Digitale leeromgeving Daarnaast zijn de onderdelen van Angerenstein Sport & Bewegen ook beschikbaar via www.boomdl.nl. Het gaat om de volgende onderdelen: • (extra) verwerkingsopdrachten • filmmateriaal • stappenplannen • toetsen • verdieping. Voordat je de digitale leeromgeving kunt gebruiken, moet je je licentie activeren: • Overleg met je docent welk type account je gebruikt. • Ga naar www.boomberoepsonderwijs.nl/licentie. • Bekijk de instructiefilm of lees het stappenplan. • Volg de stappen.

Daarna kun je aan de slag!

Verwerkingsopdrachten Bij iedere paragraaf van een thema hoort een aantal verwerkingsopdrachten. Deze opdrachten helpen je de informatie uit de theorie te verwerken. Doordat je actief met de informatie aan de slag gaat, onthoud je de informatie beter.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Je kunt zelf kiezen of je de opdrachten alleen maakt of met een groepje. Ook is het mogelijk om de opdrachten eerst alleen te maken en daarna met een groepje medestudenten. Bij sommige opdrachten, zoals de woordspin, werk je in een groepje. Je kunt zelf kiezen welke opdrachten je maakt. Soms zit er voor een deel overlap in de opdrachten. De opdrachten worden langzaam maar zeker moeilijker. Bij de eerste opdrachten ligt het accent op kennis, bij de laatste opdrachten gaat het meer om het begrijpen en toepassen. De laatste opdracht van elk thema is een reflectieopdracht, waarbij je terugkijkt naar de leerdoelen van het thema. Verwijzingen Bij sommige verwerkingsopdrachten of theorie staat een verwijzing naar Boom digitaal. Daar vind je dan de bron (bijvoorbeeld een video, afbeelding of website) die je nodig hebt bij het maken van de opdracht.

Digitale toetsen Bij ieder thema kun je een nulmeting doen waarmee je kunt laten zien wat je al kent en kunt. Je weet dan bijvoorbeeld aan welke onderwerpen je nog extra aandacht moet besteden. Zodra je een thema hebt afgerond, kun je een eindtoets maken. Daarmee laat je zien wat je hebt geleerd. Beide toetsen bevatten vragen over alle leerdoelen van het thema.

Veel plezier en succes met het werken met Angerenstein Sport & Bewegen!

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

THEMA 1 DE TRAINER-COACH/INSTRUCTEUR Inhoud thema • De trainer-coach/instructeur • De kwaliteiten van de trainer-coach/instructeur • De ontwikkeling van de trainer-coach/instructeur • Verdiepingsstof • Begrippen

Het werkveld van de trainer-coach/instructeur is complex en verlangt steeds meer van deze professional. Je begeleidt en ondersteunt sporters die een specifiek doel voor ogen hebben. Dit kan een sportief maar ook een persoonlijk doel zijn. Dit thema geeft een beeld van de belangrijkste werkzaamheden en kwaliteiten van een trainer-coach/instructeur.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Ten eerste wordt ingegaan op een omschrijving van de trainer-coach/instructeur. Hierbij krijg je vooral te maken met veranderen en doelen stellen. Vervolgens komen de kwaliteiten die belangrijk zijn voor elke trainer-coach/instructeur aan de orde. Dit loopt uiteen van veiligheid en vertrouwen bieden, tot (sport)kennis hebben en bereid zijn je voortdurend te ontwikkelen. Wat een trainer-coach/instructeur op niveau 4 moet kennen en kunnen is binnen het onderwijs vastgelegd in het kwalificatiedossier Sport en Bewegen. Bij NOC*NSF is dit voor de trainer-coach 4 en de instructeur 4 vastgelegd in de Kwalificatiestructuur Sport (2022). Daarnaast wordt het beroepscompetentieprofiel van de fitnessinstructeur B en van de buitensportinstructeur besproken. Ook is er aandacht voor de brancheorganisaties die van belang zijn voor de trainer-coach/instructeur. Het thema eindigt met in het kort de ontwikkeling van de trainer-coach/instructeur. Hierbij gaat het om de ontwikkeling van vrijwilliger tot professional. Relatie met werkproces Het thema de trainer-coach heeft raakvlakken met de werkprocessen: • P5-K1-W3: Verzorgt trainingen of instructies • P5-K1-W4: Coacht bij wedstrijden of activiteiten.

Leerdoelen • • • •

Je kunt een omschrijving geven van de trainer-coach/instructeur op niveau 4. Je kunt de belangrijkste kwaliteiten van de trainer-coach/instructeur beschrijven. Je kunt het belang van brancheorganisaties beschrijven. Je kunt de ontwikkeling van het beroep van trainer-coach/instructeur beschrijven.

1.1 Casus

Opdracht 1 Casus

Sollicitatie- en informatiegesprek

"Fijn dat je vandaag bij ons langs kunt komen en dat we uitgebreid met elkaar kunnen praten. Niet alleen voor ons om jou beter te leren kennen, maar ook om onze club/vereniging te laten zien. We lopen straks even over het terrein. We hebben een aantal vragen zodat we wat meer gedetailleerde informatie over jouw praktijk, achtergrond, ervaring en aanpak" 1. Wat kun je vertellen over je achtergrond en ervaring als coach? 2. Heb je een specialisme waarin je het meest bedreven bent? 3. Heb je (al)een coach opleiding afgerond of ben je daarmee bezig? 4. Heb al voorbeelden van successen die je hebt gehaald 5. Wat betekent vertrouwelijkheid voor jou? Hoe ga je daarmee om? 6. Wanneer spreek je over vooruitgang en hoe meet je dit? 7. Wat is je beschikbaarheid? Ben je altijd beschikbaar voor je sporters? Of zijn er tijden dat zij geen contact met je op mogen nemen 8. Wat onderscheidt jouw manier van coachen van anderen? 9. Heb je specifieke verwachtingen van ons als vereniging/club?

Vacature

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Functieomschrijving: Als Trainer JO19-1 ben je verantwoordelijk voor het trainen en coachen van het hoogste jeugdteam van HVCH. Je traint tweemaal in de week en begeleidt de wedstrijden op zaterdagmiddag.Je speelt een belangrijke rol in de ontwikkeling van de spelers en de laatste stap voor de overgang naar de senioren selecties. Jouw rol is om de spelers hier zowel voetbaltechnisch en tactisch klaar voor te krijgen. En bovenal: zorgen dat er met plezier gevoetbald wordt! Als trainer coach JO19-1 ben jij een essentiële schakel in de HVCH voetbalorganisatie, zowel naar Hoofd Opleiding, de TC jeugd als naar de TC Senioren. Het HO is jouw eerste aanspreekpunt.Sportieve doelstelling is om als team structureel op Divisie niveau uit te komen. Taken en verantwoordelijkheden: 1. Hoofdtrainer coach JO19: • Twee maal per week verzorgen van trainingen voor de selectie. • Begeleiden en coachen van de wedstrijden (zaterdag). • Afstemming met trainers JO19 en JO17 over invulling van de selecties en wedstrijdbenadering. • Afstemming met voetbaltechnisch kader over trainings- en speelconcept, methodes en tools (VTON).

2. Leiderschap en coaching: • Op een positieve en prikkelende manier aansturen van spelersgroep en teamstaf. • Met passie en inlevingsvermogen het beste uit de spelers halen en ze optimaal voorbereiden voor de overgang naar de senioren. • Support en coaching van overige jeugdtrainers en technische staf. • Je bent gemakkelijk benaderbaar maar wel een stevige persoon. Je bent hard op de inhoud maar zacht op de relatie. 3. Talentidentificatie en -ontwikkeling: • Actief betrokken zijn bij het identificeren en ontwikkelen van talent binnen de jeugdopleiding in samenwerking met HO/TC. • Verzorgen van individuele ontwikkelingsplannen voor (veelbelovende) spelers en ze klaar maken voor de volgende (passende) stap. • Constructief samenwerken met TC Senioren over spelersontwikkeling, doorstroming en inzet.

4. Samenwerking: • Effectieve communicatie en positieve samenwerking met spelers, staf en andere stakeholders. • Afstemming met TC jeugd en andere ((hoofd-)trainers over voetbaltechnische zaken en teamsamenstellingen. • Afstemming met TC Senioren om een goede aansluiting en overgang van jeugd naar senioren te garanderen. • Voetbaltechnische samenwerking met KNVB, partnerclub en andere verenigingen in de regio, in overleg met HO en TC. 5. Bewaking van de HVCH identiteit

Functie-eisen: • Ervaring als trainer van een jeugdselectie op niveau. • In het bezit van relevante trainersdiploma’s en/of KNVB-opleidingen, minimaal VC2/TC3/UEFA C of equivalent. • Sterke communicatieve en leiderschapsvaardigheden. • Visie op jeugdontwikkeling die aansluit bij de clubdoelstellingen . • In staat om een positieve en stimulerende omgeving te creëren voor de ontwikkeling van zowel het team als jeugdspelers individueel.

Thema 1 De trainer-coach/instructeur

•

Geschatte tijdbesteding: twee trainingsavonden, wedstrijden op zaterdag en voorkomende bijeenkomsten/vergaderingen.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Bron: https://www.voetbaltrainer.nl/trainer-gezocht/hvch-zoekt-trainer-jo19-1/

Suggesties voor het gebruik van de casus Zie dit als een sollicitatie als coach bij een (wat voor maakt in dit geval niet uit, laat de student kiezen) club of vereniging. Alle studenten krijgen eerst ruim de tijd om de vragen tot zich door te nemen, antwoorden te formeren (doe dit op de computer). Zo kan iedere student eventueel het sollicitatiegesprek doen. Maak daarna groepen van minimaal 4 man: de sollicitant, de vertegenwoordigers (2) van de club en een toehoorder (deze maakt ook notities). Maak goede afspraken over de rollen.

Doe het sollicitatiegesprek. Neem hier weer ruim de tijd voor. Evalueer daarna het gesprek. Wat viel op? Wat vond de sollicitant zelf? Welke antwoorden waren niet goed onderbouwd?

Bespreek als laatst de casus in de gehele groep. Geef elkaar tips en advies. a. Bespreek met elkaar de functieomschrijving van de vacature. Wat herken je wel en wat niet behorend bij de functie van trainer-coach/instructeur, zoals je die kent.

Vaardigheden b. Bespreek met elkaar de taken en verantwoordelijkheden. Probeer met elkaar tot een prioriteit te komen van meest naar minst belangrijk. c. Bespreek met elkaar de functie-eisen. Welke vinden jullie belangrijk en (iets) minder belangrijk?

1.2 De trainer-coach/instructeur Het beroep van trainer-coach/instructeur is niet gemakkelijk kernachtig te beschrijven. Het gaat om een complex beroep dat in uiteenlopende situaties uitgeoefend wordt.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Afhankelijk van waar jij je beroep uitoefent, bijvoorbeeld als jeugdtrainer bij de plaatselijke vereniging of als trainer-coach bij een BVO (betaald voetbal organisatie), is andere kennis of vaardigheden belangrijk. Daarnaast is ook de sport waarin je werkt bepalend van hoe je deze functie invult. De hockey trainer-coach moet met andere aspecten rekening houden dan de buitensportinstructeur. Elke sport vraagt om een sporteigen kennis en vaardigheden. De overeenkomst is dat het om het werken met en voor mensen gaat, die een bepaald doel willen behalen. Toch is er in de vele definities en omschrijvingen een overeenkomst te vinden: positief veranderen. Elke trainer-coach/instructeur, het maakt niet uit in welke branche, voor wie of in welke sport werkzaam, is samen met zijn sporters bezig om een verandering in gang te zetten. Dit kan betrekking hebben op uiteenlopende doelen.

De trainer-coach/instructeur begeleidt en ondersteunt individuele sporters of teams bij positieve verandering.

Veranderen en doelen Het doel van de trainer-coach/instructeur is positieve veranderingen te bewerkstelligen bij sporters. Elk team, ieder individuele sporter, elke club heeft zijn eigen doel (verandering) voor ogen. Dit kan een sportief doel zijn (volgend seizoen eindigen in de top vijf). Of een mentaal doel (niet meer helemaal in de put zitten als ik een wedstrijd heb verloren). Het kan ook om persoonlijke doelen gaan, zoals structuur aanbrengen, mijn tijd optimaal benutten of hoe ik als sporter het beste in mijzelf naar boven kan halen.

Stellen van doelen Naast de sportieve doelen wordt gesproken over persoonlijke doelen of doelen gericht op teamontwikkeling. Hoe krijgen we het samen voor elkaar om optimaal, misschien zelfs maximaal, te presteren? Er is vaak maar een kleine (positieve) persoonlijke verandering nodig om beter te presteren. Met denken in oplossingen en niet in beperkingen komt het team/de sporter vaak veel verder. Veranderen en doelen stellen dus. Concrete doelen zijn meestal beter na te streven. Een sporter die kampioen wil worden is een mooi, maar een redelijk vaag doel. De trainer-coach/instructeur formuleert samen met zijn sporter SMART (tussen)doelen. De trainer-coach/instructeur ondersteunt en begeleidt sporter bij het concreter en vooral haalbaar maken van deze veranderingen en doelen. Misschien is als kampioen eindigen dit jaar nog niet haalbaar? Ook financiële doelen kunnen een rol spelen. Dit kan namelijk voor het voortbestaan van de club belangrijk zijn. Indirect kan de trainer-coach/instructeur ook hier een bijdrage aan leveren. De trainer-coach/instructeur en het kwalificatiedossier Sport en Bewegen Het kwalificatiedossier Sport en Bewegen 2023 beschrijft de belangrijkste (kern)taken van de trainer-coach/instructeur als volgt:

De belangrijkste taken die de trainer-coach/instructeur uitoefent zijn: • P5-K1: Aanbieden van SB-programma om prestaties en/of beleving te optimaliseren – P5-K1-W1: Stelt de beginsituatie en doelen vast – P5-K1-W2: Stelt een SB-programma op – P5-K1-W3: Verzorgt trainingen of instructies – P5-K1-W4: Coacht bij wedstrijden of activiteiten – P5-K1-W5: Evalueert de ontwikkeling van sporter(s)/deelnemer(s) • P5-K2 Coördineren van SB-(deel)projecten – P4-K2-W1 Stelt een projectplan op voor een SB-(deel)project

Thema 1 De trainer-coach/instructeur

– –

P4-K2-W2 Coördineert het SB-(deel)project P4-K2-W3 Monitort de uitvoering van het SB-(deel)project

Typering van het beroep Het kwalificatiedossier geeft de volgende typering van het beroep van de trainer-coach/instructeur:

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

De trainer-coach/instructeur is inzetbaar op een heel breed terrein van sportbeoefening. Hij/zij kan zijn beroep om die reden in een groot scala aan organisaties uitoefenen. Hij/zij werkt vooral in organisaties die primair gericht zijn op sport en bewegen zoals sportverenigingen, fitnesscentra, sporten bewegingscentra, buitensportondernemingen, zwembaden of commerciële sportaanbieders. Ook kan hij/zij werkzaam zijn bij organisaties waar sport en bewegen deel uitmaakt van de beroepsuitoefening, zoals defensie, brandweer, politie.

Sportinstructeur bij de Landmacht

Sta jij het liefst de hele dag in de sportschool en heb je een ijzersterke fysieke en mentale conditie? Heb je een sportopleiding afgerond en hou je wel van een uitdaging? Dan is de baan als Sportinstructeur bij de Landmacht misschien wel dé baan voor jou. In deze functie zorg jij voor de fysieke en mentale geschiktheid van militairen voor de operationele inzet. Als onderdeel van deze sollicitatie is er een niveaumeting gepland. De niveaumetingsdagen vinden plaats op 19 maart, 21 maart, 9 april en 11 april 2024.

Bron: https://werkenbijdefensie.nl/vacatures/militaire-vacatures/onderofficier-instructeur-lichamelijke-oefening-sport-e19761

De Trainer-coach/Instructeur heeft doorzettingsvermogen, wekt vertrouwen op bij sporters/deelnemers, inspireert hen en haalt het beste uit hen naar boven. Hij/zij toont doorzettingsvermogen en het vermogen om sporters/deelnemers te motiveren om gefocust te blijven op gestelde doelen. Het resultaat van de werkzaamheden van de trainer-coach/instructeur is het behalen van doelstellingen van een SB-programma of SB-project. Bekijk de filmpjes 'Opleiding tot Trainer-coach/Instructeur niveau 4 | Zadkine' en 'Myrthe (student) profiel Trainer-coach Instructeur op haar stage'. De trainer-coach en de instructeur volgens de Kwalificatiestructuur Sport (KSS) In de Kwalificatiestructuur Sport (KSS) van NOC*NSF wordt op verschillende niveaus de kennis en vaardigheden beschreven van onder ander de trainer-coach en de instructeur. De KSS kent een aparte lijn voor de trainer-coach en voor de instructeur. Zo is een belangrijke taak van de trainer-coach het coachen van teams of sporters. Deze taak ontbreekt bij de instructeur. Trainer-coach niveau 4 De belangrijkste taken voor de trainer-coach 4 zijn: • Geven van trainingen • Coachen bij wedstrijden • Ondersteunen van sporttechnisch beleid • Samenwerken met begeleidingsteam en deskundigen • Selecteren van sporters

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S https://www.shutterstock.com/image-photo/hockey-coach-portrait-woman-stadium-training-2265697395

Hockey trainer-coach.

Vervolgens worden deze kerntaken verder uitgewerkt. Het resultaat van het geven van trainingen moet dan ook zijn: • Aan de trainingen ligt een door de trainer-coach 4 opgesteld geperiodiseerd jaarplan ten grondslag dat past binnen het eveneens door hem/haar ontwikkelde globale meerjarenplan afgestemd op de betreffende sporters. • Elke training heeft concreet geformuleerde doelen gericht op alle facetten van een evenwichtige ontwikkeling en/of prestatieverbetering van de sporters. • De begeleiding van de geselecteerde/getalenteerde sporters doet recht aan hun sportieve ontwikkel/prestatiemogelijkheden en ambities. • De trainingen zijn sociaal en fysiek veilig en verantwoord opgebouwd. De omgang is sportief en respectvol. • De uitvoering van het jaarplan wordt geregistreerd, geëvalueerd en op basis daarvan waar nodig bijgesteld.

Als werkomgeving van de trainer-coach 4 wordt omschreven: De trainer-coach 4 werkt met getalenteerde en/of geselecteerde sporters. Dit kunnen jeugdsporters, volwassen sporters en/of sporters met een beperking zijn. De getalenteerde sporters acteren op het niveau van de landelijke top voor hun leeftijdsklasse. De geselecteerde sporters nemen deel aan competities tot op landelijk niveau. Het werkterrein kan een (top)vereniging, een (afdeling van een) sportbond (bijvoorbeeld RTC) of een andersoortige sportorganisatie zijn.

Thema 1 De trainer-coach/instructeur

Trainen en coachen, het is een vak

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Trainers, coaches en begeleiders maken vaak een onuitwisbare indruk op sporters. Hun invloed reikt namelijk veel verder dan alleen de sporttechnische ontwikkeling, ook op de sociale en persoonlijke ontwikkeling van (jonge) sporters is het gedrag van een trainer of coach van grote invloed. Deze invloed is er altijd. Denk aan een aanmoediging, compliment of een corrigerende opmerking.

Trainen en coachen, het is een vak Voor trainers en coaches is het daarom belangrijk om ook over opvoedkundige vaardigheden te beschikken. Zo kunnen zij een veilige en positieve omgeving creëren waarin ALLE sporters zich op hun gemak voelen en zich met plezier en optimaal kunnen ontwikkelen. Kennis van motorische vaardigheden is van essentieel belang voor het ontwikkelen van de spelers. Evenals het hebben van specialistische kennis van de sport. Onder de naam “coachen, het is een vak” streeft de NBB samen met het NOC*NSF naar verbetering van de kwantiteit en kwaliteit van trainers en coaches. Iedereen verdient namelijk een goede coach. Bron: https://www.basketball.nl/kennishub/trainers-coaches/trainen-en-coachen-het-een-vak/ Bekijk het filmpje 'Iedere sporter verdient een goede trainer-coach'.

Instructeur niveau 4 De belangrijkste taken van de instructeur 4 zijn: • Geven van lessen • Ondersteunen van sportgerelateerd beleid • Samenwerken met begeleidingsteam en deskundigen

Ook bij de instructeur worden de kerntaken nader uitgewerkt. Het resultaat van het lesgeven is: • Aan de te geven lessen ligt een door de instructeur 4 opgesteld jaarplan ten grondslag dat is afgestemd op de doelen en specifieke kenmerken van de sporters. Dit jaarplan past binnen het eveneens door hem ontwikkelde globale meerjarenplan. • Elke les heeft concreet geformuleerde doelen gericht op alle facetten van een evenwichtige ontwikkeling en/of prestatieverbetering van de sporters. • De begeleiding van de gevorderde/specifieke sporters doet recht aan hun sportieve ontwikkel/prestatiemogelijkheden en ambities. • De lessen zijn sociaal en fysiek veilig en verantwoord opgebouwd. De omgang is sportief en respectvol. Creëert een veilig sportklimaat voor alle betrokkenen en stimuleert een respectvolle omgang met alle betrokkenen. • De uitvoering van het jaarplan wordt geregistreerd, geëvalueerd en op basis daarvan waar nodig bijgesteld.

De werkomgeving van de instructeur 4 wordt als volgt omschreven: De instructeur 4 werkt met sporters die vergevorderd zijn in hun sport en/of specifieke hulpvragen hebben. Het kunnen jeugdsporters, volwassen sporters en/of sporters met een beperking, een chronische aandoening en/of mensen die sporten om reden van gezondheid/levensstijl zijn. Het werkterrein kan een sportvereniging, een (afdeling van een) sportbond, zorginstelling, kinderopvang of een of andersoortige (sport)organisatie zijn. De instructeur 4 kan ook internationaal werkzaam zijn. Beroepscompetentieprofiel Fitnesstrainer B Niveau 4 Voor de trainer-coach/instructeur zijn niet alleen de takken van sport die ondergebracht zijn bij NOC*NSF belangrijk, maar zeker ook een sport als fitness. Binnen dit profiel is fitness waarschijnlijk de meest gekozen context door de studenen sport en bewegen.

NLActief, de branchevereniging van fitnessorganisaties, heeft op niveau 4 een beroepscompetentieprofiel opgesteld voor de fitnesstrainer.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

De kern van het beroep wordt als volgt omschreven: De fitnesstrainer B, niveau 4 begeleidt sporters van alle mogelijke doelgroepen in het fitnesscentrum. Het accent van de werkzaamheden ligt op de introductie, het opstellen van trainingsprogramma’s, de begeleiding gedurende deze programma’s en het ondersteunen van andere medewerkers. Bekijk het filmpje 'CIOS Goes profiel Fitness'.

De belangrijkste kerntaken van het beroep zijn: • Begeleiding van klanten • Verzorgt trainingen / lessen • Verzorgt (sport)testen • Organiseert activiteiten van het fitnesscentrum • Stuurt sporttechnisch kader aan

Beroepscompetentieprofiel van de buitensportinstructeur Een richting die eveneens onder die van de trainer-coach/instructeur valt, is de buitensport. De buitensport omvat uiteenlopende takken van sport. Ook voor deze instructeur is een beroepscompetentieprofiel ontwikkeld (https://buitensportinstructeur.nl/sie/wp-content/uploads/BCP-buitensportinstructeur.pdf). Dit geeft inzicht in de kern van het beroep van buitensportinstructeur en de belangrijkste taken.

Buitensportinstructeur (dit is de buitensportinstructeur van Goes.. Kan aan hem toestemming vragen)

De typering van het beroep van buitensportinstructeur is als volgt: De buitensportinstructeur is werkzaam in de dienstverlenende (verblijs)recreatiesector. We spreken hier specifiek over de buitensportinstructeur werkzaam in de buitensport(recreatie)branche. In de buitensport kan hij werkzaam zijn binnen de verblijfsrecreatie en de dagrecreatie. Binnen de verblijfsrecreatie kan hij werkzaam bij bungalowbedrijven (parken), groepsaccommodaties en campings. Binnen de dagrecreatie werkt de buitensportinstructeur met name bij indoor- en outdoorcentra en gemengde recreatie/buitensportbedrijven. “De klant” verwacht veelal een natuurbeleving en een uitdagend, “inspannend”, gevarieerd en veilig buitensportaanbod. Bij het aanbieden van de activiteit zal altijd een persoonlijke vorm van instructie voorafgaan, al dan niet gevolgd door een tijdelijke en lijfelijke aanwezigheid van de instructeur. Het werk van een buitensportinstructeur kan seizoensgebonden zijn. Wat wil zeggen dat het beroep van de instructeur bij sommige bedrijven een seizoens- of parttime functie of een fulltime

Thema 1 De trainer-coach/instructeur

functie inhoudt. De taakinvulling varieert per bedrijf en aanstelling. Zo kan het zijn dat de buitensportinstructeur enkel en alleen voor zijn expertise wordt ingezet, maar vaak gebeurt het dat hij ook voor andere werkzaamheden wordt gevraagd zoals bijv: receptie-, horeca- of onderhoudswerkzaamheden.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

De kerntaken van de buitensportinstructeur zijn: • Voert ondersteunende frontoffice werkzaamheden uit. • Organiseert, bereidt voor en voert buitensportactiviteit(en) volgens procedures uit. • Instrueert, en begeleidt buitensportactiviteit(en) volgens procedures en vermaakt gasten. • Voert volgens procedures afrondende buitensportactiviteit(en) uit. • Bewaakt volgens procedures de voortgang, kwaliteit en veiligheid van de buitensportactiviteit(en). Bekijk het filmpje 'Trailer profiel Outdoor'.

Brancheorganisaties Voor elke werknemer of organisatie is het belangrijk om aangesloten te zijn bij een branchevereniging. De brancheorganisatie voor fitnessbedrijven, NL Actief is al even aan de orde gekomen. NL Actief staat voor kwaliteit, van locaties en professionals. Ze werken daar blijvend aan, door onder andere (https://www.nlactief.nl/over-ons/): • Onafhankelijk NL Actief keurmerk voor fitnessclubs • Een transparant online kwaliteitsregister van locaties en professionals • Afspraken over vereiste beroepscompetenties, onafhankelijke toetsing en gratis registratie De branche organisatie voor buitensportondernemingen is de VeBON.

VeBON

VeBON (Vereniging van Buitensport Ondernemingen Nederland) is dé brancheorganisatie voor in- en outdoor bedrijven. Bij ons zijn bedrijven met activiteiten in Nederland en de Ardennen, sportieve evenementenbureaus, klimcentra en organisaties met actieve reizen aangesloten.

Als lid van branchevereniging VeBON laat je zien dat bij jouw buitensportbedrijf plezier, veiligheid en kwaliteit hand in hand gaan. Je profiteert van het grote netwerk van specialisten binnen je branche. Door kennis en advies te delen en te netwerken kun je je bedrijf verder laten groeien. Leden van VeBON zijn allen TÜV gecertificeerd. Wij bieden je ondersteuning bij het opzetten van een veiligheidsmanagementsysteem. Zo’n systeem zorgt voor rust en zekerheid binnen jouw bedrijf. Je geeft je medewerkers handvatten, waardoor je verder kunt innoveren en groeien. Bron: https://www.outdoorpro.nl/over-outdoorpro/wij-zijn-lid-van/vebon

Voor de trainer-coach/instructeur is NLcoach een belangrijke organisatie. NLcoach komt op voor de belangen van trainers en coaches in Nederland. Trainen en coachen wordt een steeds belangrijker onderdeel om te komen tot prestaties van sporters. Niet alleen de prestaties, ook de maatschappelijke betekenis wordt steeds groter van de trainer-coach. Trainen en coachen is een vak geworden. Dat geldt niet alleen op het veld, maar ook daarnaast. NLcoach helpt niet alleen de trainer-coach zijn kennis te ontwikkelen, maar ook bij een aantal belangrijke randvoorwaardelijke zaken zoals arbeidsvoorwaarden, contracten, verzekeringen, belastingen, enzovoort.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S NLcoach komt op voor de belangen van trainers en coaches in Nederland.

Er wordt steeds meer van jou als trainer-coach gevraagd. Dan wil jij je geen zorgen maken over contracten, verzekeringen, financiën en juridische zaken. Je kunt je dan concentreren op wat je het liefste doet: het beter maken van je sporters. Als lid van NLcoach kunnen wij jou daar, als belangenbehartiger van trainers-coaches, bij helpen (https://www.nlcoachvereniging.nl/belangenbehartiging/).

Opdracht 2 Omschrijving trainer-coach/instructeur

a. Wat vind je een correcte omschrijving van trainer-coach/instructeur? Onderbouw je antwoord met de diverse omschrijvingen die je op internet kunt vinden. b. Bestudeer (in een groepje) het beroepscompetentieprofiel dat bij jou past (trainer-coach, instructeur, fitnessinstructeur, buitensportinstructeur). Geef je mening over de beschreven typering van het beroep en de kerntaken. Welke kerntaken herken je (minder) duidelijk?

1.3 De kwaliteiten van de trainer-coach/instructeur

Over welke kwaliteiten dient een trainer-coach/instructeur te beschikken om een goede beroepsbeoefenaar te zijn? In het beroepscompetentieprofiel van de buitensportinstructeur vind je een hele waslijst aan kwaliteiten. De buitensportinstructeur dient onder andere de volgende kwaliteiten te hebben: verantwoordelijkheidsgevoel, gastvriendelijk, kwaliteitsbewust, representatief, commercieel, zelfstandig, creatief, initiatief nemend, veiligheidsbewust, flexibel, probleem oplossend, stressbestendig, doortastend.

In meer algemene zin spelen de onderstaande kwaliteiten een rol om tot een professionele uitvoering te komen: • Bieden van veiligheid en vertrouwen. Een sporter moet zich prettig en veilig voelen bij zijn/haar trainer-coach/instructeur. Een goede trainer-coach/instructeur zal altijd ethisch en integer handelen. Dit is om een vertrouwensband met elkaar op te bouwen. Hij respecteert de privacy van zijn sporter. Gevoelens en ideeën van de sporter houdt hij voor zichzelf. De trainer-coach/instructeur is empathisch, hij kan zich in de ander inleven. Zonder veiligheid en vertrouwen zal de coach geen werkbare band met zijn sporter opbouwen. De sporter is dan minder open over wat hij denkt, voelt en wil. Dit kan het bereiken van doelen in de weg staan.

•

Helder communiceren. De trainer-coach/instructeur bezit effectieve communicatieve vaardigheden. Hij weet op een (resultaat)gerichte manier te praten en vooral te luisteren. De trainer-coach/instructeur snapt wat de sporter zegt/bedoelt, of probeert daar achter te komen. Hij stelt vragen die de sporter laat nadenken over zichzelf of gestelde doelen. Zo kan de sporter zelf met oplossingen komen. Ook een duidelijke non-verbale communicatie is belangrijk. Hierbij dient de verbale en non-verbale communicatie elkaar te ondersteunen.

•

Doelgericht handelen. Dit betekent dat de trainer-coach/instructeur handelt vanuit een duidelijke visie en concrete doelen stelt om die visie te realiseren. Het gedrag is altijd gericht op positieve verandering bij de sporter/het team. Belangrijk is dit volgens een vaste en herkenbare structuur te doen. Een vaste structuur bied de

Thema 1 De trainer-coach/instructeur

sporter houvast. Daarnaast bewaakt de trainer-coach/instructeur de voortgang van de te bereiken doelen. Analytisch redeneren en denken is hierbij belangrijk. Het is hierbij belangrijk om tot juiste oplossingen te komen en hoofd- en bijzaken van elkaar te scheiden. Aanpassingsvermogen. Een trainer-coach/instructeur levert maatwerk. Elke sporter vraagt om een eigen aanpak, een eigen manier van trainen en coachen. Wat voor de ene sporter werkt, hoeft niet voor de ander te werken. Een trainer-coach/instructeur handelt naar de specifieke vraag en behoefte van de sporter en past zijn handelen daarop aan. Hij is in staat om effectieve leerstrategieën toe te passen, rekening houdend met de verschillende leerstijlen en capaciteiten van individuele sporters. Tijdens het uitvoeren van de werkzaamheden gaat het om het doorlopen van de zogenaamde PDCA-cyclus. Het is een continue proces van plannen, uitvoeren, evalueren en bijstellen. Een goede trainer-coach/instructeur blijft afgestemd op de veranderende en aangepaste behoeften en doelen van de sporter.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

•

Positieve focus. Een trainer-coach/instructeur maakt verandering voor sporters leuker en makkelijker. Door de focus positief, luchtig en behapbaar te houden, levert verandering vooral plezier op. Er is (bijna) altijd een oplossing voor een vraag te vinden. De trainer-coach/instructeur gaat vooral uit wat wél mogelijk is. Uiteraard is er ook aandacht voor minder sterke punten, maar hier ligt meestal niet het accent op. De sporter die het naar zijn zin heeft, zich prettig voelt, presteert beter dan een sporter die in een negatieve spiraal zit. Er is soms maar een kleine (positieve) persoonlijke verandering nodig om beter te presteren. Dit kan door positieve versterking, aanmoediging, het tonen van vertrouwen en het stellen van uitdagende maar bovenal haalbare doelen.

•

Mensenkennis. Mensenkennis gaat over inzicht hebben in de motieven en beweegredenen van iemand. Kijkende in een team hebben de sporters verschillende achtergronden, verschillende persoonlijkheden en leerstijlen. Een trainer-coach/instructeur met mensenkennis herkent deze individuele verschillen gebruikt deze. Hij kan lichaamstaal effectief interpreteren om te begrijpen hoe spelers zich voelen, of ze gemotiveerd zijn, en of ze misschien extra of andere ondersteuning nodig hebben. Over het algemeen stelt mensenkennis iemand in staat om op een persoonlijke en op maat gemaakte benadering toe te passen in de omgang, waardoor doelen beter bereikt worden. Iets waar elke trainer-coach/instructeur een of meerdere malen mee te maken krijgt is conflicthantering. In een situatie waar doelen worden gesteld, kunnen conflicten en spanningen ontstaan. Het is dan ook belangrijk dat de trainer-coach/instructeur over de verschillende conflicthanteringstijlen beschikt. In het thema over het functioneren in een begeleidingsteam wordt hier uitgebreid op ingegaan.

•

Sportkennis. De trainer-coach/instructeur beschikt over voldoende kennis van de sport. Denk hierbij aan onder andere spelregels, technieken, tactieken, en trainingsmethoden/ trainingsprogramma’s. Elke sport vereist specifieke technische en tactische kennis. De turntrainer moet met andere sport specifieke zaken rekening houden dan de voetbaltrainer. De hoeveelheid en welke sport specifieke kennis de trainer-coach/instructeur nodig heeft, hangt af van verschillende factoren, waaronder het niveau van de sporters, de complexiteit van de sport en de specifieke eisen van de competitie. De trainer-coach/instructeur op professioneel niveau krijgt meer te maken met geavanceerde tactieken en strategieën dan iemand op een lager niveau. Daarnaast is ook allerlei andere kennis van belang, bijvoorbeeld met betrekking tot sport en gezondheid, anatomie, trainingsleer, motorisch leren en mentale begeleiding.

•

Lerend vermogen. Trainer-coach/instructeur is een dynamisch beroep. Inzichten op allerlei gebied veranderen met enige regelmaat. Je kunt hierbij denken aan bijvoorbeeld motorisch leren en positief coachen. Een trainer-coach/instructeur is voortdurend bezig zichzelf te ontwikkelen. Hij staat open om te leren van anderen, is bereid te luisteren en te kijken naar andere trainer-coach/instructeurs en andere deskundigen. Ook is de trainer-coach/instructeur bereid zijn kennis en ideeën met anderen te delen.

Leiderschap. Leiderschap bij een trainer-coach/instructeur omvat een breed scala aan eigenschappen die essentieel zijn voor het effectief leiden, inspireren en begeleiden van sporters en teams. In het thema over het functioneren in een begeleidingsteam wordt uitgebreid ingegaan op de diverse teamrollen die men moet kunnen vervullen en op de verschillende leiderschapsstijlen.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

•

Vier kwaliteiten van de succesvolle trainer-coach

Iedereen vult het zijn van trainer-coach op zijn eigen manier in. Uiteraard houd je hierbij de visie, afspraken en regels van de vereniging in je achterhoofd. Er zijn echter ook vier kwaliteiten waar je als trainer altijd gebruik van kunt maken en een goed vertrekpunt zijn voor jou als trainer-coach. Dit zijn: structuur bieden, stimuleren, individueel aandacht geven en verantwoordelijk geven. Bron: https://sportplezier.nl/themas/positief-coachen

Bekijk het filmpje 'Wat zijn de vier trainerskwaliteiten?'.

Lees de verdiepingsstof: 'De rol van trainer-coach/instructeur'.

Opdracht 3 Hoe onderscheid ik mij?

a. Welke factoren onderscheiden jouw kwaliteit van andere trainer-coach/instructeurs? Wat is jouw unieke identiteit, waaraan herkennen sporters jouw manier van werken? Beantwoord deze vraag als basis voor zelfreflectie en onderzoek om te begrijpen hoe je jezelf als trainer-coach/instructeur kunt onderscheiden. Daarbij kun je onderstaande vragen als leidraad gebruiken: 1. Wat zijn mijn persoonlijke waarden en normen als coach en hoe beïnvloeden deze mijn aanpak van coaching? 2. Welke specifieke coachingsvaardigheden of technieken onderscheiden mij van andere coaches? 3. Welke levenservaring heb ik die kan helpen bij mijn coachen? 4. Wat is mijn onderscheidende coachingsstijl? 5. Hoe communiceer ik met mijn sporters? 6. Welke studie/cursussen zou ik nog willen doen die mijn coaching kunnen ondersteunen? 7. Welke leiderschapskenmerken heb ik?

De studenten doen dit allen individueel. Na onderzoek en uitvoering kan dit groepsgewijs worden doorgenomen. Dit kan ook leiden tot een presentatie voor de groep. b. Geef aan wat jij de belangrijkste kwaliteiten van een trainer-coach/instructeur vindt.

Opdracht 4 Vier kwaliteiten van de succesvolle trainer-coach

Bekijk de website 'Sportplezier - Positief coachen' en het filmpje 'Wat zijn de vier trainerskwaliteiten?'.

Noteer de vier kwaliteiten van de trainer/instructeur en geef aan waarom die in de praktijk zo belangrijk zijn.

Thema 1 De trainer-coach/instructeur

1.4 De ontwikkeling van de trainer-coach/instructeur

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

De professional Als je naar de ontwikkeling van de trainer-coach/instructeur kijkt, wordt duidelijk dat men voortdurend met de tijd meebeweegt. In de afgelopen jaren is de trainer-coach/instructeur veranderd van een vrijwilliger tot een professional. Voorheen lag het accent met name op het realiseren van sportprestaties. De maatschappelijke betekenis van de trainer-coach is de afgelopen jaren steeds groter geworden. De trainer-coach/instructeur dient onder andere een bijdrage te leveren aan een veilig sportklimaat, aan een breed motorische ontwikkeling van jongersporters en aan een gezonde leefstijl. Er is heel wat op het bordje van de trainer-coach/instructeur komen liggen. Niet alleen de samenleving, maar ook de sport is veranderd. Sportcompetities zijn steeds beter georganiseerd en de sport wordt steeds professioneler en vaak commerciëler. Er zijn steeds meer georganiseerde competities en commerciële sportploegen. We hebben niet alleen te maken met de recreatiesporter, maar ook met de topsporter. En allemaal stellen ze bepaalde eisen aan de trainer-coach/instructeur. De recreatiesporter eist ook een trainer-coach/instructeur voor de groep die weet waar hij het over heeft. De coach moet steeds meer kennis en kunde hebben om te begeleiden.

Van toen tot nu De praktijk van training en coaching dateert al uit de oudheid. Er zijn schilderingen gevonden met bewijzen van vormen van coachen in oude culturen zoals de Grieken en Romeinen. Daarop is te zien dat in het oude Griekenland sporters worden geholpen (getraind) door mensen die hen begeleiden bij fysieke voorbereiding en strategie voor evenementen zoals de voorlopers van de Olympische Spelen. Dit zijn dan vaak voormalige atleten zonder opleiding.

Rond 20e eeuw verandert de rol van deze begeleider. De begeleiding wordt steeds professioneler. Er komen steeds meer opleidingen voor trainer-coaches en instructeurs. Het beroep wordt steeds meer gedifferentiëerd. Dit zowel naar doelgroep, tak van sport als naar leeftijd. Zo zijn er tegenwoordig specifieke opleidingen voor sporters met een beperking, voor talentvolle jongeren en voor topsporters.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S Graag rechten aanvragen. Bron: https://www.knvb.nl/nieuws/assist/assist/67888/veranderingen-nieuwe-opleidingspiramide-voor-voetbalcoaches

Opleidingspiramide KNVB.

Ook belangrijke maatschappelijke thema's als inclusie, diversiteit en grensoverschrijdend gedrag spelen binnen de sport een belangrijke rol en zijn terug te vinden in bijvoorbeeld het 'Hoofdlijnen Sportakkoord II: Sport versterkt'. De trainer-coach/instructeur begeleidt sporters met verschillende achtergronden, gender en talenten. Elke sporter moet veilig kunnen sporten. Niet alleen fysiek, maar ook sociaal.

Ontwikkelingen in het beroep Er ontwikkelen zich voortdurend nieuwe technologieën, methoden, ideeën en maatschappelijke trends. Enkele belangrijke ontwikkelingen zijn: • Data en technologie. De trainer-coach maakt meer gebruik van geavanceerde technologie en data-analyse om de prestaties van sporters te verbeteren, zoals wearables, sensoren en data-analyse tools om de prestaties van de sporter te monitoren en te verbeteren. Dit helpt bij het optimaliseren van trainingen en het voorkomen van blessures. De trainer-coach/instructeur moet leren hoe gegevens te interpreteren en beroepsmatig toe te passen. • Personalisatie van training. Met behulp van geavanceerde data-analyse en AI-algoritmen is de trainer-coach/instructeur in staat zijn om trainingen meer op maat te maken voor individuele sporters. Dit helpt om de prestaties te maximaliseren door rekening te houden met de unieke behoeften, sterke punten en zwakke punten van elke sporter. • Mentale coaching. Naast fysieke training is er meer aandacht voor mentale training. Sportpsychologie is inmiddels een integraal onderdeel, waarbij de trainer-coach/instructeur of een specialist de sporter helpt omgaan met bijvoorbeeld stress en concentratie. • Wetenschappelijke benadering. Het werk van de trainer-coach/instructeur wordt steeds meer beïnvloed door wetenschappelijk onderzoek en evidence-based praktijken. De trainer-coach/instructeur en het begeleidingsteam

Thema 1 De trainer-coach/instructeur

beschikken over steeds meer data om niets aan het toeval over te laten. Een goed voorbeeld hiervan is de beschikbare data en de minitieuze voorbereiding van de tijdrit van Vingegaard tijdens de Ronde van Frankrijk in 2023.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Vingegaard

En in het geval van Jumbo-Visma is dat de maniakale voorbereiding die de ploeg op de slechts 22 kilometer tegen de klok losliet. Mathieu Heijboer was er als tijdritgoeroe en Head of Performance van de ploeg de architect van. Hij legt uit hoe die voorbereiding eruitzag.

Zeven maanden De voorbereiding begon al zeven maanden geleden, meteen nadat het parkoers van de Tour bekend werd. “Toen kregen we het parcours van de Tour en heb ik daar al mijn data op losgelaten.” Heijboer had al snel door waar het om draaide en stippelde een tactiek uit. “Voor deze tijdrit waren er twee vragen die je moest stellen. Hoeveel verschil zit er in het gewicht van de tijdritfiets en de gewone klimfiets? En kan je op de tijdritfiets hetzelfde vermogen leveren als op de klimfiets? Wel, Jonas die kan bergop evenveel vermogen leveren op zijn tijdritfiets als op zijn gewone fiets.” Daarna ging hij ermee naar de Deen zelf. “In maart heb ik mijn tactiek van deze tijdrit met Jonas doorgesproken en hij was akkoord. Ook al omdat Jonas zich heel comfortabel op de tijdritfiets voelt”, vertelt Heijboer aan Het Laatste Nieuws.

Dan volgde natuurlijk nog een echte verkenning. “In april hebben we deze tijdrit met Jonas verkend. Hij kende het parcours uit zijn hoofd en dat gaf hem enorm veel zelfvertrouwen. Hij moest maandag en dinsdagochtend enkel nog eens het parkoers opfrissen.”

Bron: https://wielerrevue.nl/artikel/577433/het-verhaal-achter-de-buitenaardse-tijdrit-van-vingegaard-drie-tijdritsessies-per-week-half-jaar-voorbereiding-en-minutieuze-details/

•

Specialisatie. De trainer-coach/instructeur specialiseert zich steeds meer in specifieke sporten, leeftijdsgroepen, doelgroepen of onderdelen binnen zijn sport.

Robin van Galen over High Performance Teams

Is het bouwen van een High Performance Team een kunst of een vak? ‘Coachen en een team bouwen in het algemeen is een vak geworden. Je kunt het er – zoals vroeger vaak wel het geval was – niet even bij doen. Dat heeft niet zozeer te maken met de hoeveelheid tijd die erin gaat zitten, maar vooral met de fulltime-focus die nodig is. Het is ook belangrijk dat je de juiste mensen om je heen weet te verzamelen. Je kunt het niet alleen. En als je denkt dat je dat wel kunt, dan nog moet je het niet alleen doen. Het werkt beter om verantwoordelijkheid te delen en de juiste mensen de juiste dingen te laten doen. Dat vergt wel zelfkennis, iets wat volgens mij onontbeerlijk is als je succesvol wilt worden.’

Bron: https://www.insightsbenelux.com/blog/teamontwikkeling/robin-van-galen-over-high-performing-teams

•

Maatschappelijke doelen. De trainer-coach/instructeur krijgt steeds meer te maken bij het leveren van een bijdrage aan maatschappelijke doelen. Sport is niet alleen een doel op zich, maar steeds meer een middel voor het verwezelijken van doelen bijvoorbeeld gericht op inclulsie, diversiteit, veilig sportklimaat, gezondheid en integratie.

•

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

•

Online en virtuele coaching. Door deze ontwikkeling is het mogelijk om sporters op elk moment van de dag en over de hele wereld te begeleiden. Daarnaast kunnen andere specialisten op deze manier eenvoudig deel uit maken van het begeleidingsteam zonder aanwezig te zijn op locatie. Duurzaamheid. Duurzaamheid is en wordt een steeds meer belangrijk maatschappelijk onderwerp. Van bedrijven wordt verwacht dat zij Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen (MVO). Dit is en wordt ook een steeds belangrijker aandachtspunt in de sportwereld. Verenigingen en trainer-coach/instructeurs worden aangemoedigd om duurzame praktijken te omarmen in termen van training, faciliteitenbeheer en wedstrijdorganisatie. Denk hierbij aan milieuvriendelijke trainingsfaciliteiten, bewustwording van sporters en bezoekers en duurzame voedingskeuzes voor de sporters.

Lees de verdiepingsstof 'Hoe komt een sportorganisatie tot de keuze voor een bepaalde trainer-coach/instructeur?'.

Opdracht 5 Ontwikkelingen en hulpmiddelen

Ontwikkelingen gaan maar door en geven de trainer-coach/instructeur een steeds groter arsenaal aan mogelijkheden en hulpmiddelen. Geef voor deze ontwikkelingen een aantal voorbeelden: • Data en technologie • Personalisatie van training • Mentale coaching • Wetenschappelijke benadering • Specialiseren binnen coachen. • Diversiteit en inclusie • Online en virtuele coaching • Duurzaamheid

Opdracht 6 Leerdoelen

a. Kijk naar de leerdoelen van dit thema. Beschrijf kort of je de leerdoelen bereikt hebt. Indien je niet alle leerdoelen volledig bereikt hebt, geef dan aan op welke manier je dit alsnog kunt bereiken. b. Vul de beoordeling in.

Je kunt een omschrijving geven van de trainer-coach/instructeur op niveau 4.

Je kunt de belangrijkste kwaliteiten van de trainer-coach/instructeur beschrijven.

Je kunt het belang van brancheorganisaties beschrijven

Je kunt de ontwikkeling van het beroep van trainer-coach/instructeur beschrijven.

1.5 Verdiepingsstof - De rol van trainer-coach/instructeur

Trainer-coach, vaak ook instructeur, zijn is één functie. Het trainen en coachen van een team of sporter is één functie. Binnen deze functie is de trainer-coach voortdurend bezig met verschillende processen. De trainer-coach past zich aan de situatie aan. Op het ene moment ben je meer de trainer, een volgend moment vraagt juist om de coach. Heeft het team bijvoorbeeld tactische ondersteuning nodig (trainer) of juist individuele mentale begeleiding (coach). Moet met de aanvoerder van het team een tactiek worden besproken of juist zijn invulling als aanvoerder?

Thema 1 De trainer-coach/instructeur

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

De trainersrol richt zich op een optimaal sportklimaat waarin de sporter zich bewust en onbewust technisch en tactisch zal verbeteren. De sporter wordt beter in zijn sport. De coachrol richt zich vooral op de mentale vraag die de sporter heeft. De sporter “voelt” zicht prettiger. De functie trainer-coach is dus één, met in de praktijk steeds overlappende rollen. Dit is afhankelijk van de situatie en het doel van de begeleiding op moment. Heeft de sporter bijvoorbeeld een technische aanwijzing nodig om zich te verbeteren of juist een compliment? Overlap en verschil Er zijn dus zowel overeenkomsten als verschillen tussen de rollen van een trainer-coach, maar deze zijn nauwelijks zichtbaar in de praktijk. Traditioneel gezien wordt de trainer vaak geassocieerd met de dagelijkse technische en fysieke aspect van de sport. Het leiden van fysieke trainingen en leren technische en tactische vaardigheden. Terwijl de coach meer nadruk legt op het mentale, emotionele en het strategische aspect, en op het leiden van het team tijdens wedstrijden. Over het algemeen kunnen we stellen dat de rollen van trainer en coach elkaar aanvullen en overlappen, waarbij de nadruk kan variëren afhankelijk van de situatie. Het belangrijkste is dat de trainer-coach zich inzet voor de ontwikkeling en het behalen van het doel van de sporter/het team, zowel op als buiten het veld.

De instructeursrol Naast de rol van trainer-coach is er ook de instructeursrol. De invulling van de functie instructeur is anders dan deze van trainer-coach. Een instructeur richt zich voornamelijk op het overbrengen van theoretische kennis en het aanleren van praktische vaardigheden. De instructeur is verantwoordelijk voor het verzorgen van inspirerende en interactieve lessen, het uitleggen en demonstreren van technieken en het faciliteren van zowel theoretische als praktijkgerichte activiteiten. Daarnaast ben je verantwoordelijk voor het beoordelen van de voortgang van studenten/sporters en het geven van constructieve feedback om hun leerproces te bevorderen.

Door nauw samen te werken met collega's, trainer-coaches en professionals uit de sportsector, draag je bij aan het vormgeven van een uitdagend en relevant curriculum dat aansluit op de behoeften van de industrie en de arbeidsmarkt. Je bent verantwoordelijk voor het creëren van een stimulerende leeromgeving waarin studenten/sporters worden aangemoedigd om hun kennis en vaardigheden te ontwikkelen.

Het is belangrijk om te weten, dat de instructeur zich vooral richt op het educatieve aspect, terwijl de trainer-coach zich meer richt op sporten trainingsgerelateerde coaching en begeleiding. De instructeur is vaak te vinden in het (sport)onderwijs. De trainer-coach is vooral te vinden in de sporten bewegingssector.

1.6 Verdiepingsstof - Hoe komt een sportorganisatie tot de keuze voor een bepaalde trainer-coach/instructeur?

Factoren die hierbij een rol kunnen spelen zijn: • Resultaten behalen: Dit belang is afhankelijk van het niveau en de leeftijd. In de topsport kan dit de belangrijkste overweging zijn. • De aanpak/visie: Er bestaan verschillende stijlen van coachen, trainen en instructiegeven. Bovendien zijn er verschillende visies op het leren van een spel, sport en de bijbehorende bewegingsvaardigheden. • Persoonlijkheid: Soms is het belangrijk om een echt boegbeeld te hebben. Je kunt hier echter ook denken aan iemand die echt staat voor de waarden en normen van de sportorganisatie en dat ook uitstraalt. • Aanbevelingen en netwerk: Aanbevelingen van andere sporters, coaches, of mensen uit het netwerk van de sporter kunnen ook een rol spelen bij de keuze van een coach. Hoe staat de trainer-coach/instructeur bekent in zijn sportdiscipline.

•

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

•

Beschikbaarheid en toewijding: Het is belangrijk voor sporters dat hun trainer-coach/instructeur er indien nodig is. Soms moet een trainer-coach/instructeur niet alleen beschikbaar zijn voor trainingen en wedstrijden. Soms vraagt de sportorganisatie aandacht en ondersteuning buiten de reguliere trainingsuren. Financiële overwegingen: Afhankelijk van het niveau, de doelen en de middelen van de sporter, kunnen financiële overwegingen een rol spelen bij de keuze van een coach. Ervaring en al eerdere resultaten: Sportorganisaties willen vaak een trainer-coach/instructeur met een bewezen staat van dienst in hun tak van sport. Expertise: Dit heeft onder andere te maken met het opleidingsniveau.

•

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Thema 1 De trainer-coach/instructeur

1.7 Begrippen

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

THEMA 2 ANATOMIE EN BEWEGINGSANALYSE Inhoud thema • Sportanatomie • Bewegingsanalyse • Verdiepingsstof • Begrippen

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Dit thema besteed aandacht aan anatomie en dan met name gericht op sport en bewegen. Bij sportanatomie gaat over de bouw van het lichaam, zoals je dat binnen sport en bewegen tegenkomt. De belangrijkste botten, spieren en gewrichten worden besproken. Voor de trainer-coach/instructeur is het belangrijk om de meest essentiële spieren te kennen en kennis te hebben van de belangrijkste gewrichten. Op basis van deze kennis ontwikkel je bijvoorbeeld een trainings- of lesprogramma. Ook is deze kennis belangrijk om overbelasting en dus blessures te voorkomen. In het tweede deel van dit thema wordt ingegaan op het analyseren van een aantal belangrijke bewegingen uit de sport. Welke spieren spelen daarbij een grote rol? Relatie met werkproces Het thema 'Anatomie en bewegingsanalyse' heeft vooral te maken met de werkprocessen: • P5-K1-W1: Stelt de beginsituatie en doelen vast • P5-K1-W2: Stelt een SB-programma op • P5-K1-W3: Verzorgt trainingen of instructies

Leerdoelen • • • • •

Je hebt basiskennis van sportanatomie. Je kunt de belangrijkste gewrichten en spieren beschrijven. Je kunt een beschrijving geven van de indeling van de gewrichten. Je kunt een bewegingsanalyse van een veel voorkomende beweging uitvoering. Je kunt de kennis van sportanatomie toepassen bij het werk als trainer-coach/instructeur.

2.1 Casus

Opdracht 1 Casus

Anatomie van de heup

Het heupgewricht vormt de verbinding tussen het bekken en het bovenbeen en bestaat uit een kop en een kom. Het heupgewricht heeft een bepaalde vorm waardoor allerlei bewegingen mogelijk zijn. Het heupgewricht maakt onderdeel uit van het bekken. Het bekken bestaat uit nog meerdere beenderen. Het bekken heeft verschillende functies.

Er gaat wel eens iets mis met dit gewricht in de jonge jaren. Zo kan het zijn dat de heupkom niet diep genoeg is en dat daardoor de heupkop niet goed in de kom past. Rondom de heup zit een stevig gewrichtskapsel, waardoor de kop in de kom blijft. Er zitten ook slijmbeurzen rondom het heupgewricht. De heup kent drie belangrijke spiergroepen.

Door onder andere overbelasting, een slechte houding en/of beenlengte verschil kan er slijtage aan het heupgewricht ontstaan.

Kennis a. Welke vorm heeft het heupgewricht en wat voor bewegingen zijn hierdoor mogelijk? b. Uit welke beenderen bestaat het bekken nog meer? c. Welke functies heeft het bekken? d. Hoe heet die aandoening bij jonge kinderen wanneer de kop niet goed in de kom past?

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

e. Wat zijn de belangrijkste spiergroepen van de heup? f. Hoe heet die slijtage die op kan treden aan het heupgewricht?

Thema 2 Anatomie en bewegingsanalyse

2.2 Sportanatomie

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Botten en gewrichten Ons lichaam bevat zo’n 640 spieren en 206 botten. Daartussen bevinden zich gewrichten. Samen maken ze bewegingen mogelijk. De spieren worden aangestuurd door het zenuwstelsel. Ongeveer de helft van onze botten is te vinden in de voeten en handen. Botten zorgen ervoor dat je rechtop kunt staan en kunt bewegen.

Botten zijn door hun bouw stevig maar ook licht. Van binnen zijn ze hol. Vrouwen hebben vergeleken met mannen lichtere en dunnere botten. Botten beschermen ook onze kwetsbare organen, zoals in de borstkas en schedel. Een bot groeit vanuit de uiteinden in de lengte. Het beenvlies zorgt voor diktegroei. Als je sport, worden je beenderen wat sterker. Je zult daarvoor wel voldoende mineralen moeten binnenkrijgen. Als je een bot breekt, groeien de delen weer aan elkaar. Bot bestaat dus uit levend materiaal! Een bot bestaat uit beenweefsel, dat is samengesteld uit kalk en lijmstof. Kalk zorgt voor de stevigheid en lijmstof voor de buigzaamheid. De botten van een baby hebben nog weinig beenweefsel, maar wel veel kraakbeenweefsel, waardoor een baby nog zeer elastische botten heeft. Hoe ouder je wordt, hoe meer beenweefsel je krijgt. Hierdoor worden je botten zeer stevig. Oudere mensen daarentegen hebben steeds minder kalk en lijmstof, waardoor het beenweefsel snel kan breken.

Gewrichtskraakbeen maakt de botuiteinden mooi glad, zodat vloeiende bewegingen mogelijk zijn. Naarmate we ouder worden, zal deze laag wat dunner worden. Het laagje kan zelfs helemaal verdwijnen. We noemen dit gewrichtsslijtage of artrose. Ook door ongevallen of eenzijdige belastingen kan zoiets optreden. In dat geval worden bewegingen pijnlijk en stijf. Het gewrichtskapsel is een dun vlies dat het gewricht vacuüm afsluit. Soms bevat dat kapsel een slijmbeurs, dat gewrichtssmeer produceert. Dit kan erg stroperig en taai zijn. Een betere inwendige temperatuur doet deze stroperigheid wat afnemen. Kapsels zijn enigszins rekbaar, maar ook kwetsbaar. Gewrichtsbanden (ligamenten) versterken het kapsel. Ze voorkomen dat een beweging te ver wordt doorgevoerd. Ligamenten begrenzen daarmee de bewegingsuitslagen. De banden van het heupgewricht zijn veel sterker dan die van het schoudergewricht. Logisch, het schoudergewricht moet vooral bewegingen mogelijk maken, terwijl het heupgewricht allereerst een steunfunctie heeft. Als bijvoorbeeld onze knieën, heupen, polsen en vingers geen banden hadden, zouden we totaal andere bewegingen maken. Spierpezen, de uiteinden van de spieren, ondersteunen de ligamenten in hun streven naar optimale stabiliteit. Zowel ligamenten als pezen zijn zeer beperkt rekbaar en zijn niet soepeler te maken. De stabiliteit van het gewricht loopt anders gevaar. Blessures en en anatomie Voor de trainer-coach/instructeur is het belangrijk om de belasting goed in de gaten te houden. Een veel voorkomende blessure die onder andere hiermee te maken heeft is letsel aan de voorste kruisband. Dit komt helaas veel bij onder andere voetballers en handballers voor. Bij het damesvoetbal wordt dit onder andere verklaard door het te drukke speelschema. Het herstel vraagt ongeveer 9 maanden.

Binnen de fitness en dan met name bij krachtraining komen nogal wat peesblessures voor. Ook dat zijn hardnekkige blessures die om een lange hersteltijd vragen. Er bestaan verschillende peesblessures, zoals een ontsteking of een gehele of gedeeltelijke ruptuur. Om peesblessures te voorkomen is het belangrijk om de juiste techniek te gebruiken, een goede warming-up en cooling-down te doen en de intensiteit en duur van de oefeningen geleidelijk op te bouwen.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S Graag rechten aanvragen dit te plaatsen. Bron: https://www.doktermoens-orthopedie.be/knie/#tab-id-5

Voorste kruisband.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Thema 2 Anatomie en bewegingsanalyse

Het skelet bestaat uit botten en gewrichten.

De belangrijkste benamingen van botten calcaneus = hielbeen clavicula = sleutelbeen costa = rib femur = bovenbeen fibula = kuitbeen humerus = opperarmbeen (bovenarm) linea alba = peesplaat van de buikspieren os ilium = darmbeen os ischii = zitbeen os pubis = schaambeen os sacrum = heiligbeen patella = knieschijf pelvis = bekken pes = bot in de voet radius = spaakbeen scapula = schouderblad sternum = borstbeen tibia = scheenbeen ulna = ellepijp vertebrae = wervels.

• • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

Skeletspieren Bijna de helft van je lichaamsgewicht is spierweefsel. Spieren zitten overal, zelfs in je ogen en huid. Ook je hart is een spier. Ons gezicht bevat meer dan 30 spieren. Om te lachen gebruik je er 15 van. Als je loopt, gebruik je meer dan 200 spieren. Door het aanspannen en ontspannen van spieren verandert de stand van een gewricht en ontstaat een beweging.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Je hebt verschillende soorten spierweefsels. Het hart heeft hartspierweefsel. Dit weefsel is dwarsgestreept en onvermoeibaar. In de maag, darmen, longen en blaas komt glad spierweefsel voor. Bij het sporten gebruik je skeletspieren. Deze kun je bewust aan het werk zetten. Skeletspieren bestaan uit dwarsgestreept spierweefsel. Dit weefsel kan wel moe worden.

Het spierweefsel in je lichaam.

Een skeletspier bestaat uit spierbundels. Dat zijn bundels van lange dwarsgestreepte skeletspiervezels. Er zijn grofweg twee soorten spiervezels: rode spiervezels en witte spiervezels. Rode vezels zijn goed doorbloed en daardoor rood van kleur. Zij leveren relatief weinig kracht en snelheid, maar kunnen wel lang actief zijn zonder dat vermoeidheid optreedt. Zij worden ook wel slow twitch-vezels genoemd. Deze vezels worden gebruikt bij langdurige inspanningen, om te wandelen of om een marathon te lopen. Witte spiervezels zijn minder goed doorbloed. Dit zijn vezels die voor enorm veel kracht en snelheid kunnen zorgen, maar ze zijn wel snel moe. Deze worden ook wel fast twitch-vezels genoemd. Deze vezels worden gebruikt bij kortdurende, explosieve activiteiten, zoals de 100 meter sprint bij atletiek.

Niet iedereen heeft evenveel rode en witte spiervezels. De verhouding tussen deze twee is bij de geboorte grotendeels bepaald. Uit spieronderzoek blijkt dat bij sommige personen er meer witte spiervezels aanwezig zijn dan gemiddeld. Worden deze ontdekt binnen de sport, dan hebben zij meer dan gemiddeld aanleg voor snelheid. Hetzelfde geldt voor aanleg voor duursport. Deze personen beschikken over relatief veel rode spiervezels. Helaas wordt dit talent niet altijd, of bijna nooit ontdekt.

In de spier zitten bloedvaten om voldoende zuurstof en voedingsstoffen aan te voeren. De bloedvaten voeren ook de afvalstoffen weer af. Als een spier hard heeft gewerkt, hopen deze afvalstoffen zich op. Dit geeft een gevoel van moeheid. Na een rustperiode is dat weer over. Door veel training zijn dan meer bloedvaatjes gevormd, waardoor de spier beter doorbloed is. De meeste skeletspieren zijn in het midden dik en aan de uiteinden dun. Het dikke gedeelte heet de spierbuik. De spierpees is erg taai en weinig elastisch. Hiermee zit de spier aan de botten of de huid vast.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Thema 2 Anatomie en bewegingsanalyse

De grote borstspier met de grote aanhechting aan de romp en de kleine aanhechting aan de bovenarm.

Een spier verkort en trekt aan de twee botstukken waar deze aan vastzit. Zo’n spieractie heet een spiercontractie. Botstukken zijn met elkaar verbonden via een beweegbaar gewricht. Spieren kunnen invloed hebben op één gewricht (monoarticulaire spieren), twee gewrichten (biarticulaire spieren) en drie of meer gewrichten (polyarticulaire spieren).

Spieren kunnen alleen trekken en niet duwen. Daarom werken spieren vaak samen. Als we een armcurl maken, trekt de biceps zich samen. De biceps wordt de agonist genoemd: de veroorzaker van de beweging. De spier die aan de andere kant van de elleboog ligt, dient ontspannen mee te geven als de agonist verkort. Die heet dan de antagonist. Soms worden spieren bij het bewegen geholpen door andere kleinere spieren: de synergisten. Dit zijn ondersteuners die het mogelijk maken de beweging verfijnd uit te voeren.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S Afremmende en overwinnende spierwerking bij de armcurl.

Een spier kan kracht leveren waardoor de spierlengte korter wordt: een concentrische contractie. Hierdoor kan de spierkracht een uitwendige belasting (zoals een dumbell bij de armcurl) overwinnen. We noemen dit ook wel ‘overwinnende spierarbeid’. Als je de dumbell weer laat zakken, levert de biceps een excentrische contractie. De spier wordt langer maar levert wél kracht, anders zou de arm als gevolg van het gewicht in één keer gestrekt worden. Bij een excentrische contractie zal de spierkracht de uitwendige belasting afremmen. We noemen dit ook wel ‘afremmende spierarbeid’.

Je kunt ook nog je spieren spannen zonder dat dit tot beweging leidt. Deze samentrekking heet statische contractie. Dat doet je als je bijvoorbeeld je spierballen toont. Een judoka doet dat als hij een houdgreep vasthoudt. Zonder dit te beseffen gebruiken we de buik- en rugspieren vaak statisch om een juiste houding aan te nemen. Indeling van de gewrichten Gewrichten kun je op verschillende manieren indelen. Zo kun je kijken naar de complexiteit en op basis hiervan kom je tot • Enkelvoudige gewrichten. Bijvoorbeeld de vingergewrichten. • Meervoudige gewrichten. Bijvoorbeeld het ellebooggewricht. • Complexe gewrichten. Bijvoorbeeld het kniegewricht.

Een andere indeling is gebaseerd op de vorm of bouw. Gewrichten hebben verschillende vormen die de bewegingsmogelijkheden van het gewricht bepalen. De belangrijkst vormen zijn: • Het scharniergewricht. Hierbij zijn alleen bewegingen in één richting mogelijk (rond één as). Bijvoorbeeld het buigen en strekken van de elleboog. • Het rolgewricht. Hier geldt hetzelfde voor. Ook hier zijn maar bewegingen in één richting mogelijk.Een voorbeeld hier van is het spaakbeen-ellepijpgewricht. • Het zadelgewricht. Bij een dergelijk gewricht zijn bewegingen rond twee assen mogelijk. Je kunt hierbij denken aan het polsgewricht. • Het kogelgewricht. Een dergelijke vorm maakt bewegingen in drie richtingen mogelijk. Het heupgewricht en schoudergewricht zijn hier voorbeelden van.

Thema 2 Anatomie en bewegingsanalyse

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Bewegingsmogelijkheden van gewrichten Zoals bij de indeling al naar voren is gekomen, bepaalt de bouw van gewrichten welke bewegingen mogelijk zijn. Je kunt in drie hoofdrichtingen bewegen. Daarom onderscheiden we bij deze bewegingen drie bewegingsassen. De drie bewegingsassen worden beschreven vanuit de rechtopstaande anatomische positie. • Transversale assen of breedteassen zijn horizontaal en lopen van links naar rechts. Ze maken bewegingen naar voor en naar achter mogelijk. • Sagittale assen of diepteassen staan ook horizontaal, maar lopen van voor naar achter. Ze maken zijwaartse bewegingen mogelijk, naar binnen en naar buiten. • Longitudinale assen of lengteassen staan verticaal. Ze maken draaibewegingen naar binnen en naar buiten mogelijk.

De drie bewegingsassen van gewrichten.

De bewegingsmogelijkheden van belangrijke gewrichten Gewricht

Botten

Bewegingen

Heupgewricht

Bekken en bovenbeen

Breedte

Been voor- en achterwaarts omhoog

Diepte

Been zijwaarts naar binnen en buiten

Lengte

Been binnen- en buitenwaarts draaien

Breedte

Arm voor- en achterwaarts omhoog

Diepte

Arm zijwaarts naar binnen en buiten

Lengte

Arm binnen- en buitenwaarts draaien

Breedte

Buigen en strekken

Lengte

Binnen- en buitenwaarts draaien

Schouderblad en bovenarm

Schoudergewricht

Kniegewricht

Bovenbeen, scheenbeen en knieschijf

Botten

Bewegingen

Elleboog

Bovenarm, ellepijp en spaakbeen

Breedte

Buigen en strekken

Lengte

Pronatie en supinatie

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Gewricht

Wervelkolom

Wervels

Breedte

Voor- en achteroverbuigen

Diepte

Zijwaarts buigen naar links en rechts

Lengte

Rotatie naar links en rechts

Vinger- en teenkootjes

Breedte

Buigen en strekken

Pols

Middenhand en enkele handwortelbeentjes

Diepte

Zijwaarts buigen

Breedte

Voor- en achterwaarts buigen

Bovenste spronggewricht (enkel)

Scheenbeen, kuitbeen en sprongbeen

Breedte

Voet naar boven en naar beneden bewegen

Onderste spronggewricht (enkel)

Sprongbeen, hielbeen en voetwortelbeentjes

Voet schuin binnen- en buitenwaarts bewegen

Schouderblad

Schouderblad en ribben

Omhoog en omlaag bewegen

Naar binnen en naar buiten bewegen

Schuin binnen- en buitenwaarts bewegen

Thema 2 Anatomie en bewegingsanalyse

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Vinden bewegingen uitsluitend in één gewricht plaats? Nee. Sterker nog, zonder de bewegingsmogelijkheden van het schouderblad en sleutelbeen zou de bovenarm niet zo goed te bewegen zijn. In het volgende overzicht wordt aangegeven welke bewegingen het schouderblad en sleutelbeen maken om een grotere beweeglijkheid van de bovenarm mogelijk te maken. Een gebrek aan lenigheid in de bovenarm kan dus veroorzaakt zijn door een gebrekkige beweeglijkheid van het schouderblad en sleutelbeen.

Beweging van het schouderblad en sleutelbeen als de bovenarm wordt bewogen Beweging van de bovenarm

Beweging van het schouderblad en sleutelbeen

Arm reikt naar voor

Naar voor en naar buiten

Arm reikt omhoog

Omhoog

Arm reikt naar achter

Naar binnen richting wervelkolom

Arm gaat omlaag

Omlaag

Arm voert abductie uit

Schuin naar buiten

Arm voert adductie uit

Schuin naar binnen

Bewegingen van het bekken als het bovenbeen wordt bewogen Beenbeweging

Bekkenkanteling

Voorwaarts heffen

Bekkenkanteling achterover

Achterwaarts heffen

Bekkenkanteling voorover

Zijwaarts naar buiten

Bekkenkanteling zijwaarts

Lees de verdiepingsstof 'Sportmedische namen voor bewegingen'.

De belangrijkste skeletspieren en hun medische namen Medische naam

Deltaspier

M. deltoideus

Afbeelding

Nederlandse naam

Medische naam

Grote borstspier

M. pectoralis major

Kleine, diepere borstspier

M. pectoralis minor

Afbeelding

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Nederlandse naam

Brede rugspier

M. latissimus dorsi

Armbuiger

M. biceps brachii

Armstrekker

M. triceps brachii

Schouderbladspieren

M. supraspinatus M. infraspinatus

M. subscapularis

Thema 2 Anatomie en bewegingsanalyse

Medische naam

Grote schouderbladspier

M. teres major

Kleine schouderbladspier

M. teres minor

Afbeelding

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Nederlandse naam

Monnikskapspier

M. trapezius

Rhomboïdeusspieren

M. rhomboides major

M. rhomboides minor

M. serratus anterior

Voorste zaagspier

Medische naam

Grote bilspier

M. gluteus maximus

Middelste bilspier

M. gluteus medius

Afbeelding

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Nederlandse naam

Kleine bilspier

M. gluteus minimus

Vierhoofdige dijbeenspier

M. quadriceps femoris • m. rectus femoris • m. vastus medialis • m. vastus lateralis • m. vastus intermedius.

Hamstrings (achterste dijbeenspier)

M. biceps femoris

M. semimembranosus

M. semitendinosus

Thema 2 Anatomie en bewegingsanalyse

Medische naam

Spier buitenzijde bovenbeen

M. tensor fasciae latae

Afbeelding

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Nederlandse naam

M. sartorius

Lange spier binnenkant bovenbeen

M. adductor longus

Grote spier binnenkant bovenbeen

M. adductor magnus

Diepgelegen heup-lendenspier

M. iliopsoas

Kleermakerspier

Medische naam

Kuitspiergroep

M. triceps surae (m. gastrocnemius en m. soleus)

Oppervlakkige kuitspier

M. gastrocnemius

Diepere kuitspier

M. soleus

Spieren buitenkant onderbeen

M. peroneus

Voorste scheenbeenspier

M. tibialis anterior

Achterste scheenbeenspier

M. tibialis posterior

Lange rugstrekker

M. erector spinae

Rechte buikspier

M. rectus abdominus

Afbeelding

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Nederlandse naam

Oppervlakkige schuine buikspier M. obliquus externus abdominus Diepe schuine buikspier

M. obliquus internus abdominus

Dwarse buikspier

M. transversus abdominus

Lees de verdiepingsstof 'Bouw en functie van 45 belangrijke skeletspieren'.

Spierpijn Iedereen heeft weleens spierpijn gehad. Spierpijn kan verschillende oorzaken hebben. Soms is een infectie of andere ziekte de oorzaak van spierpijn. Meestal is de oorzaak de (over)belasting van de spieren.

Spierpijn kan al tijdens het sporten ontstaan. Dit wordt ‘vroege spierpijn’ genoemd. Je ervaart dan een branderig gevoel in je spieren. Dit wordt veroorzaakt door het ontstane melkzuur. Het hoopt zich op in de spier, waardoor deze ‘verzuurt’. De zenuwuiteinden (sensoren) in de spier raken geprikkeld en geven dit branderige gevoel. Deze ‘vroege spierpijn’ komt vooral voor bij intensieve inspanningen.

‘Verlate spierpijn’ is spierpijn die je na 24-48 uur nog voelt. Deze wordt veroorzaakt door kleine scheurtjes in de spiervezels. De scheurtjes worden veroorzaakt door de belasting, die groter is geweest dan wat de spiervezels aankunnen. De spieren doen dan pijn en voelen slap en stijf aan. Vooral excentrische contracties kunnen deze vorm van spierpijn veroorzaken. Deze vorm van spierpijn hoeft niet slecht te zijn. Na een training of inspanning gaat het lichaam de ‘beschadigde’ spiervezels herstellen.

Bij spierpijn is nog geen sprake van spierscheuring. Bij spierscheuring is sprake van een hele of gedeeltelijke scheuring van de spier. Dit houdt in dat er spiervezels zijn doorgescheurd. Er zijn drie gradaties: • Spierverrekking: minder dan 10% van de spiervezels is gescheurd. In de spier is nauwelijks een defect te voelen. De spier wordt pijnlijk en stijf. • Zweepslag: meer dan 10% van de spiervezels is gescheurd. Je voelt een defect in de spier. Meestal voel je een holte of een extreme zwelling. • Spierscheuring: 100% van de spiervezels is gescheurd. Er is geen contact meer tussen beide spieruiteinden. Dit is goed voelbaar en een normale spierfunctie is uitgesloten.

Thema 2 Anatomie en bewegingsanalyse

Opdracht 2 Indeling van de gewrichten Gewrichten kun je op verschillende manieren indelen. Noteer twee mogelijke indelingen.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Opdracht 3 Belangrijkste spieren en gewrichten van je eigen sport Noteer de belangrijkste spieren en gewrichten die een rol spelen bij jouw tak van sport. Eventueel kun je deze opdracht samen maken met iemand met dezelfde tak van sport.

2.3 Bewegingsanalyse

Beweging en houdingen in sportsituaties Tot nu toe leerden we de basis van de anatomie: het skelet, de bewegingen die gewrichten kunnen maken en de spieren met hun benamingen. Maar omdat onze focus op bewegingssituaties is gericht, willen we deze kennis ook toespitsen op sport. Eenvoudig is dat echter niet. Om een beweging te kunnen maken, zijn uiteraard spieren nodig die de beweging zelf realiseren: de bewegingsspieren. Tegelijkertijd zullen er spieren actief moeten zijn om een houding vast te houden: de houdingsspieren. De houdingen bewegingsspieren moeten zeer nauwkeurig worden aangestuurd door het zenuwstelsel, anders ontstaat een foute beweging of techniek. Als voorbeeld de analyse van drie eenvoudige bewegingen.

Lopen Bewegingsspieren: de beweging van het afzetbeen zorgt voor de verplaatsing van het lichaam. Het afzetbeen wordt steeds gestrekt in de gewrichten van enkel, knie en heup. Hiervoor worden bewegingsspieren ingezet. Ze werken dan concentrisch. Ze overwinnen de belasting. De volgende spieren zijn actief: • enkelgewricht: plantairflexie (strekken van de voet) door kuitspieren (m. triceps surae = m. gastrocnemius en m. soleus) • kniegewricht: strekking door kniestrekspieren (m. quadrices femoris = m. rectus Femoris, m. vastus lateralis, m. vastus medialis, m. vastus intermedius) • heupgewricht: heupstrekken door heupstrekspieren (m. gluteus maximus, hamstrings = m. biceps femoris, m. semi tendinosus, m. semi m. embraniosus).

Het landingsbeen moet ervoor zorgen dat de landing de looptechniek niet zal verstoren. Om dat te realiseren zullen spieren de belasting moeten afremmen door middel van excentrische spierwerking in vooral het knie- en heupgewricht. De kniestrekkers en de heupstrekkers werken excentrisch. Houdingsspieren: als de benen beurtelings naar voor en naar achter worden geduwd, zal het bekken willen meebewegen. Dat zou niet moeten gebeuren. We moeten tijdens de beenacties het bekken onbeweeglijk maken. Dat gebeurt door twee spiergroepen beurtelings aan te spannen: de rugstrekspier (M. Erector Spinae) en de vier buikspieren. Beide spiergroepen werken daarbij statisch. In de sport noemen we dit ‘core stability’. Wielrennen: bewegingsspieren duwen het pedaal omlaag • kniestrekkers (m. quadriceps femoris) • heupstrekkers (m. gluteus maximus en hamstrings) • houdingsspieren houden het bekken en de voet in een vaste positie • de rugstrekspieren (m. erector spinae), de vier buikspieren en de kuitspieren (m. triceps surae).

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S https://www.shutterstock.com/nl/image-photo/young-woman-cyclist-riding-road-bicycle-1494195692

Afzet zwemstart Bewegingsspieren zorgen voor de strekactie van beide benen, waarbij ook de armen naar voren bewegen. Kuitspieren strekken de voeten. Verder worden kniestrekkers, heupstrekkers, schouderspieren en elleboogstrekkers ingezet. Rugstrekspieren strekken de romp. Houdingsspieren zorgen ervoor dat het bekken geen ongewenste beweging maakt: core stability.

Lees de verdiepingsstof ‘Train in drie bewegingsvlakken, voorkom blessures'

Opdracht 4 Analyse kniebuigingen

Bekijk de foto. Analyseer de beweging van links naar rechts door de bewegingen te benoemen met de Nederlandse en medische term.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Thema 2 Anatomie en bewegingsanalyse

Kniegewricht a. Hoe heet de beweging? b. Zullen de spieren van de knie hier een overwinnende of een afremmende werking vertonen? c. Hoe wordt zo’n spierwerking genoemd?

Heupgewricht d. Hoe heet de beweging? e. Zullen de spieren van de heup hier een overwinnende of een afremmende werking vertonen? f. Welke spieren kunnen dat realiseren?

Romp en wervelkolom bij de hele beweging g. Het hoofd blijft tijdens de beweging keurig rechtop. Wordt dat gerealiseerd door spieren die zorgen voor anteversie of voor retroversie van de halswervelkolom? h. Welke spieren zorgen ervoor dat de romp niet voorover valt tijdens de kniebuiging?

Opdracht 5 Analyse van de start

De atleten zijn nu 0,8 seconden onderweg tijdens hun wedstrijd over de 100 meter. Er zijn nu al minimale verschillen tussen de atleten ontstaan. Je zou er een ranglijst van kunnen maken: wie ligt voorop en wie ligt achteraan?

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S a. b. c. d.

Welke twee fysiologische verschillen zouden de oorzaak van het verschil kunnen zijn? Welke oorzaak kan gevonden worden als we kijken naar het spiervezeltype? Hoe komen deze atleten aan hun energie tijdens de eerste 0,8 seconden? Wat heb je als trainer aan deze kennis?

Opdracht 6 Analyse kogelstoten

De atlete op de foto is met haar laatste fase van de kogelstootactie bezig: de afworp. Ze zal haar beide benen nog strekken, haar bovenarm naar voren bewegen en uitstrekken en haar romp draaien.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Thema 2 Anatomie en bewegingsanalyse

a. b. c. d. e.

Welke botten zullen nog bewogen worden? Welke gewrichten zijn bij deze actie betrokken? Welke bewegingen zullen in deze gewrichten worden gemaakt? Ga voor deze gewrichten na welke spiergroepen deze actie zullen moeten ondersteunen. Wat heb je als trainer aan deze kennis?

Opdracht 7 Leerdoelen

Je hebt basiskennis van sportanatomie.

Je kunt de belangrijkste gewrichten en spieren beschrijven.

Je kunt een beschrijving geven van de indeling van de gewrichten.

Je kunt een bewegingsanalyse van een veel voorkomende beweging uitvoering.

Je kunt de kennis van sportanatomie toepassen bij het werk als trainer-coach/instructeur.

2.4 Verdiepingsstof - Sportmedische namen voor bewegingen flexie = buigen van knie, elleboog, vingers en tenen lateroflexie = zijwaarts buigen van de romp retroflexie = achteroverbuigen van de romp, achterwaarts heffen van armen en benen anteflexie = vooroverbuigen van de romp, voorwaarts heffen van armen en benen plantairflexie = strekken van de voet (spitsstand) palmairflexie = buigen in de richting van de handpalm dorsaalflexie = buigen van de rug in de richting van de handen voetrug rotatie = draaiing endorotatie = binnenwaartse draaiing exorotatie = buitenwaartse draaiing elevatie = heffen van schouderblad en sleutelbeen abductie = (zijwaarts) afvoeren radiaalabductie = zijwaarts buigen van de pols naar de duim ulnairabductie = zijwaarts buigen van de pols naar de pink adductie = (zijwaarts) aanvoeren extensie = strekken van knie, elleboog, vingers en tenen pronatie = voeten schuin naar buiten draaien en handen naar achter draaien torsie = draaien van de wervelkolom depressie = schouderblad omlaag bewegen protractie = schouderbladen van elkaar af bewegen retractie = schouderbladen naar elkaar toe bewegen.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

2.5 Verdiepingsstof - Bouw en functie van 45 skeletspieren Spieren voor de arm Spiernaam

Origo (O) en Insertie (I) Bewegingen

Opmerking

1. m. deltoideus

O: clavicula acromion scapula

Tr. as: ante- en retroflexie

Agonist bij alle bewegingen, behalve voor adductie (synergist)

I: zijkant humerus

L. as: endo- en exorotatie

O: clavicula sternum costae

Tr. as: anteflexie

2. M. pectoralis major

Sag. as: ab- en adductie

Agonist bij alle bewegingen

Sag. as: abductie

L. as: endorotatie

I: humerus

3. M. latissimus dorsi

O: os sacrum os ilium wervelkolom costae 9-12 I: humerus

Tr. as: retroflexie

Sag. as: adductie L. as: endorotatie

Agonist bij alle bewegingen

Thema 2 Anatomie en bewegingsanalyse

Spiernaam

Origo (O) en Insertie (I) Bewegingen

Opmerking

4. M. biceps brachii

O: twee koppen aan scapula

Biarticulaire spier Agonist voor de elleboogbewegingen

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

I: radius

Schoudergewricht: Tr. as: anteflexie Sag. as: abductie L. as: endorotatie Ellebooggewricht: Tr. as: flexie L. as: supinatie

Flexie, vooral bij supinatiestand

Synergist voor bewegingen van de arm

5. M. triceps brachii

6. M. coraco brachialis

O: twee koppen aan humerus één kop aan scapula

Schoudergewricht: Tr. as: retroflexie Sag. as: adductie L. as: exorotatie

Biarticulaire spier

I: ulnakopje (olecranon)

Ellebooggewricht: Tr. as: extensie

Synergist voor bewegingen van de arm

O: scapula

Schoudergewricht: Tr. as: anteflexie

Synergist

Agonist voor de elleboogextensie

I: Ellebooggewricht: kan humerus boven elleboog zowel pronatie als supinatie ondersteunen

7. M. brachialis

O: humerus

Ellebooggewricht: Tr. as: flexie

Flexie vooral bij geproneerde onderarm

Ellebooggewricht: Tr. as: flexie

Flexie, vooral bij onderarm in stand tussen pronatie en supinatie in

Schoudergewricht: Sag. as: abductie

Synergist bij alle bewegingen van de arm

I: ulna boven pols

8. M. brachio radialis

O: humerus

I: radius boven pols

9. M. supraspinatis

O: spina scapulae

I: schouderkop en schouderkapsel

10. M. infraspinatis

O: spina scapulae

I: schouderkop en schouderkapsel

Voorkomt het inknellen van het schouderkapsel

Schoudergewricht: L. as: exorotatie

Synergist bij alle bewegingen van de arm Voorkomt het inknellen van het schouderkapsel

Spiernaam

Origo (O) en Insertie (I) Bewegingen

Opmerking

11. M. subscapularis

O: scapula binnenzijde

Synergist bij alle bewegingen van de arm

Schoudergewricht: L. as: endorotatie

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

I: humerus

12. M. teres major

O: scapula onderste punt I: humerus

13. M. teres minor

O: scapula onderste punt

Schoudergewricht: Tr. as: retroflexie Sag. as: adductie L. as: endorotatie

Synergist

Schoudergewricht: L. as: endorotatie

Synergist

De m. teres major ligt lager dan de m. tmres Minor.

De spier ligt boven de m. teres major.

I: humerus

Spieren voor de scapula en clavicula Spiernaam

Origo (O) en Insertie (I) Bewegingen

Opmerking

14. M. trapezius

O: hoofd

Agonist voor alle bewegingen van hoofd en schoudergordel

wervelkolom: C-7 tot en met TH-12

Hoofd: Tr. as: retroflexie Sag. as: lateroflexie L. as: torsie

scapula en clavicula I: clavicula ter hoogte van elevatie door bovenste schouder deel

depressie door onderste deel retractie door hele spier

15. rhomboïdeusspieren

O: halswervels 6-7 borstwervels 1-4

Scapula: retractie elevatie mediorotatie

Bestaat uit: • m. rhomboideus minor • m. rhomboideus major.

Scapula: protractie

Synergist

Scapula: elevatie

Synergist

I: scapula binnenrand

16. M. pectoralis minor

O: costa 2-5

I: scapula

17. M. levator scapulae

O: C-1 tot en met C-4 I: scapula

Thema 2 Anatomie en bewegingsanalyse

Spiernaam

Origo (O) en Insertie (I) Bewegingen

Opmerking

18. M. serratus anterior

O: costa 1-9

Agonist voor protractie Bedekt de flank van de romp

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

I: buitenste rand scapula

Scapula: protractie alle delen laterorotatie onderste deel detractie onderste deel

Beenspieren Spiernaam

Origo (O) en Insertie (I) Bewegingen

Opmerking

19. M. gluteus maximus

O: os ilium achter os sacrum

Agonist

Heupgewricht: Tr. as: retroflexie Sag. as: abductie L. as: exorotatie

I: femur

20. M. gluteus medius

O: os ilium zijkant I: femur zijkant

21. M. gluteus minimus

O: os ilium os sacrum

Veroorzaakt ook een sterke bekkenkanteling Kan het bekken goed fixeren

Heupgewricht: Tr. as: anteflexie (voorste vezels) retroflexie (achterste vezels) Sag. as: abductie L. as: exorotatie (achterste vezels) endorotatie (voorste vezels)

Synergist

Heupgewricht: Tr. as: anteflexie Sag. as: abductie L. as: endorotatie

Agonist

Heupgewricht: 22 Tr. as: anteflexie

M. rectus emoris: biarticulair

I: femur

M. quadriceps femoris: 22. M. rectus femoris

23. M. vastus medialis 24. M. vastus lateralis

25. M. vastus intermedius

O: os ilium: 22 femur: 23, 24, 25

I: Kniegewricht: tibia voorzijde onder de Tr. as: extensie (22-25) knie (tuberositas tibiae)

Agonist voor extensie van de knie

Synergist voor anteversie M. vastus intermedius ligt onder m. rectus femoris en tussen m. vastus lateralis en m. vastus medialis in.

Spiernaam

Origo (O) en Insertie (I) Bewegingen

26. M. biceps femoris

O: zitbeenknobbel van het 27. M. semimembranosus os ischii I: tibia (achter) binnenkant: 26 tibia buitenkant: 27, 28

Kniegewricht: Tr. as: flexie L. as: endorotatie

Alle spieren: biarticulair Draaibewegingen van de knie, alleen mogelijk bij een gebogen knie

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

28. M. semitendinosus

Heupgewricht: Tr. as: retroflexie

Opmerking

29. M. tensor fasciae latae

30. M. sartorius

26, 27 exorotatie 28

O: Heupgewricht: bekkenrand van os ilium Tr. as: anteflexie Sag. as: abductie I: L. as: endorotatie peesplaat buitenzijde bovenbeen

Agonist

O: bekkenrand voorzijde

Biarticulaire spier

Heupgewricht: Tr. as: anteflexie L. as: exorotatie

I: binnenzijde tibia bij knie Kniegewricht: Tr. as: flexie L. as: endorotatie

31. M. gracilis

O: os pubis

I: binnenzijde tibia bij knie

Heupgewricht: Tr. as: anteflexie Sag. as: adductie L. as: endorotatie

Kniegewricht: L. as: endorotatie

32.

O: os pubis

M. adductor longus

I: femur

33. M. adductor brevis

O: os pubis I: femur

34. M. adductor magnus O: os pubis

I: femur

35. M. ilio psoas

O: os ilium I: femur binnenzijde

Heupgewricht: Tr. as: anteflexie Sag. as: adductie L. as: exorotatie

Heupgewricht: Tr. as: retroflexie Sag. as: adductie L. as: exorotatie Heupgewricht: Tr. as: anteflexie

Gelegen aan zijkant van heupgewricht en bovenbeen

Synergist voor heupen kniebewegingen

Biarticulaire spier. Synergist

Slanke spier bevindt zich aan de binnenzijde van het bovenbeen. De groep van drie adductoren zijn alle monoarticulair.

Voor de transversale as zijn m. adductor longus/brevis antagonisten van m. adductor magnus.

Adductoren liggen slechts voor een deel aan de oppervlakte. Agonist voor adductie

Agonist Veroorzaakt ook een bekkenkanteling (voorover)

Thema 2 Anatomie en bewegingsanalyse

Spiernaam

Origo (O) en Insertie (I) Bewegingen

Opmerking

M. triceps Surae

O: onderzijde femur: 36 achterzijde tibia 37

Kniegewricht: 36 Tr. as: flexie

M. triceps Surae heeft de achillespees als gemeenschappelijke eindpees.

I: calcaneus

Enkel: 36 en 37 BSG: plantairflexie

36. M. gastrocnemius

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

37. M. soleus

Agonist voor plantairflexie

M. soleus ligt onder m. gastrocnemius.

38. Peroneusspieren

O: fibulakopje

BSG: plantairflexie OSG: pronatie

Deze groep bevat drie spieren.

Enkelgewricht: BSG: plantairflexie OSG: pronatie

Gelegen aan de buitenzijde, tegen de fibula

Enkelgewricht: BSG: plantairflexie OSG: supinatie

Gelegen onder de m. triceps surae

I: buitenzijde middenvoet

39. M. tibialis anterior

O: tibia voorzijde

I: binnenzijde middenvoet

40. M. tibialis posterior

O: tibia achterzijde

I: voetwortel en middenvoet onderzijde

Romp- en bekkenspieren Spiernaam

Origo (O) en Insertie (I) Bewegingen

Opmerking

41. M. erector spinae

Globaal gezien tussen

Groep van zeer veel spieren, gelegen aan diverse delen van de wervelkolom

O: achterhoofd

Ook verantwoordelijk voor het rechtop houden van de romp door statische werking

I: os sacrum

Wervelkolom: Tr. as: retroflexie (agonist) Sag. as: lateroflexie (synergist) L. as: torsie (synergist)

Spiernaam

Origo (O) en Insertie (I) Bewegingen

Buikspieren:

42: 42: O: Tr. as: anteflexie 42. M. rectus abdominus sternum, onderste ribben Sag. as: lateroflexie 43 en 44: Tr. as: anteflexie Sag. as: lateroflexie 44. M. obliquus internus 43: van buitenkant romp L. as: torsie abdominus naar binnenzijde bekken en peesplaat (linea alba) 45: 45. M. transversus verhoogt druk in Abdominus 44: omgekeerd t.o.v. 43 buikholte

Agonist voor alle functies 43 en 44 zijn elkaars antagonist bij torsie en lateroflexie.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

43. M. obliquus axternus I: abdominus os pubis

Opmerking

45: van buitenzijde ribben en bekken naar linea alba

45 is geen spier voor bewegingen, maar voor persfuncties. 45 is de diepste buikspier.

trekt buikwand naar achter

2.6 Verdiepingsstof - Train in drie bewegingsvlakken, voorkom blessures

Lunges, squats, bench presses, hardlopen, fietsen, overhead squats, push-ups… Veel oefeningen binnen of buiten de sportschool vinden in maar één richting plaats. Toch kunnen bewegingen ingedeeld worden in drie bewegingsvlakken. Het is zelfs belangrijk om in al deze vlakken te trainen. Maar waarom is dat? Inhoudsopgave • Driedimensionaal bewegen • In één vlak trainen • Wat zijn bewegingsvlakken? • Wat zijn bewegingsassen? • Creëer een 3D-trainingsprogramma

Driedimensionaal bewegen Ons lichaam is niet gemaakt om één-dimensionaal te bewegen. Als dat zo zou zijn, konden we niet over onze schouder heen kijken bij het zien van een mooie auto die voorbijrijdt. Of snel opzij stappen als iemand bijna tegen ons aanloopt. Of je nu uit bed stapt, boodschappen doet of aan het avondeten zit met je gezin: je beweegt je lichaam in drie bewegingsvlakken. De hele dag door. In één vlak trainen Wanneer je in maar één vlak traint liggen onder meer enkelverstuikingen en het scheuren van kniebanden op de loer. Je lichaam is immers niet gewend om van richting te veranderen. Klinkt logisch toch? Door kracht en souplesse op te bouwen in alle vlakken kun je blessures beter voorkomen. Met het trainen in de drie bewegingsvlakken bereid je je lichaam beter voor op het alledaagse leven. Maar ook op sport en beweging. Belangrijk dus om een bewegingsprogramma op te stellen waarin alle bewegingsvlakken terugkomen.

Wat zijn bewegingsvlakken? Om mobiliteit en de bewegingen van het menselijk lichaam beter te begrijpen hebben we deze in drie vlakken ingedeeld: het sagittale vlak, het transversale vlak en het frontale vlak. Het is belangrijk om in deze bewegingsvlakken te trainen. Loaded (met gewicht), maar ook unloaded (zonder gewicht). Moet je oefeningen die zich op slechts één spier of spiergroep richten dan uitsluiten? Nee hoor. Soms kan het van belang zijn om een deel van de keten te versterken. Maar alleen met een multiplanaire aanpak verbeter je mobiliteit. Oftewel, train in alle vlakken. Maar hoe zien die bewegingsvlakken er nu precies uit? • Sagittale vlak

Thema 2 Anatomie en bewegingsanalyse

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

•

Het sagittale vlak verdeelt het menselijk lichaam in links en rechts. Het omvat alle bewegingen waarbij lichaamsdelen omhoog en omlaag bewegen naast of voor het lichaam. Denk aan marcheren op de plaats. Maar ook lopen, het doen van lunges, rennen of springen. Kortom, bewegingen als flexie (buigen van een gewricht) en extensie (strekken van een gewricht) vinden plaats in het sagittale vlak. Frontale vlak Het frontale vlak deelt het lichaam in voor en achter in. Het omvat alle bewegingen waarbij lichaamsdelen van het lichaam af bewegen (abductie). Of naar het lichaam toe bewegen (adductie). Denk aan jumping jacks. Transversale vlak Het transversale of horizontale vlak verdeelt het lichaam in boven en onder. Het omvat alle roterende bewegingen. Het afslaan van een golfbal bijvoorbeeld.

•

Wat zijn bewegingsassen? Bij de vlakken horen ook bewegingsassen, namelijk: • Longitudinale as De longitudinale as bevindt loopt door het transversale vlak. Dankzij deze as kan het menselijk lichaam onder andere roteren. Gedurende een sprong bijvoorbeeld. Denk aan een kunstschaatser die in de lucht een pirouette uitvoert. Of een twist uit ons boek Functional Yoga: fysiek en mentaal fit. • Transversale as De transversale as loopt door het sagittale vlak wordt aangesproken bij bijvoorbeeld het doen van strekkingen of buigingen. Oftewel: flexie en extensie. • Sagittale as Deze as loopt door het frontale vlak, van de achter- naar de voorzijde van het lichaam. Het maakt bijvoorbeeld abductie en adductie mogelijk. Creëer een 3D-trainingsprogramma Het menselijk lichaam kan dus in veel complexe richtingen bewegen. Slechts zelden trainen we alle beschikbare bewegingsvlakken. Het transversale vlak ontbreekt vaak vrijwel geheel. Beperk trainingen niet tot een set van oefeningen binnen één vlak of as. Zo kun je blessures voorkomen. Binnen Yogability integreren we de drie bewegingsvlakken daarom. We noemen het concept ook wel een functioneel 3D-trainingsprogramma. Hiermee bereid je het lichaam voor op het dagelijkse leven én sportieve activiteiten.

Bron: https://www.yogability.nl/bewegingsvlakken-en-bewegingsassen-uitgelegd/

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

C 2.7 Begrippen

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Thema 2 Anatomie en bewegingsanalyse

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

THEMA 3 FYSIOLOGIE EN TRAININGSLEER Inhoud thema • Werking van de spieren • Het zenuwstelsel • Indicatoren van de gezondheid • Trainingsvormen • Energie uit het lichaam • Training van de energiesystemen • Trainingswetmatigheden • Verdiepingsstof • Begrippen

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Elke beweging die je maakt, wordt veroorzaakt door een samentrekking van een of meerdere spieren. Je lichaam bestaat uit enorm veel spieren die door het zenuwstelsel worden aangestuurd en zo met elkaar kunnen samenwerken. In dit thema leer je hoe de spieren in het lichaam werken. De werking van de spieren wordt ook wel de fysiologie van de spieren genoemd. Alle spieren in het lichaam worden aangestuurd door zenuwen, die met de hersenen verbonden zijn. De zenuwen lopen door het hele lichaam en vormen samen het zenuwstelsel. Door je spieren te trainen, worden ze sterker. Ook kunnen je spieren bepaalde bewegingen aanleren, die ze na een tijdje kunnen ‘onthouden’. Dat heet het motorisch geheugen. Welke verschillende soorten trainingen er zijn, leer je in dit hoofdstuk. Om van een training te herstellen, is rust belangrijk. Na een zware training kun je flinke spierpijn hebben. Daarom leer je ook waarom rust belangrijk is en wat het verschil is tussen actieve en totale rust. Relatie met werkproces Het thema 'Fysiologie en trainingsleer' heeft vooral te maken met de werkprocessen: • P5-K1-W1: Stelt de beginsituatie en doelen vast • P5-K1-W2: Stelt een SB-programma op • P5-K1-W3: Verzorgt trainingen of instructies

Leerdoelen • • • • •

Je kunt de werking van de spieren in het menselijk lichaam beschrijven en dit vertalen naar de praktijk. Je kunt belangrijke indicatoren van gezondheid beschrijven en vertalen naar de praktijk. Je kunt het zenuwstelsel beschrijven en vertalen naar de praktijk. Je kunt het belang van training binnen de fysiologie beschrijven. Je kunt een aantal soorten training binnen de fysiologie beschrijven en vertalen naar de praktijk.

3.1 Casus

Opdracht 1 Casus

Spieren zijn naast de vitale organen (het hart, de nieren, de lever en de longen) misschien wel het allerbelangrijkst om te kunnen bewegen. Met bewegen wordt dan niet specifiek sporten bedoeld maar zelfs het optillen van een koffiebekertje is al bewegen. SMA (Spinale Musculaire Atrofie) is een ernstige spierziekte die jonge kinderen kunnen erven van hun ouders. Deze spierziekte kenmerkt zich doordat deze kinderen het zogenaamde SMN1-gen missen. Dit leidt vervolgens tot een tekort aan een eiwit dat nodig is om de zenuwen in het ruggenmerg te laten werken. Hierdoor sterven hun spieren steeds verder af kunnen zij zich steeds minder goed bewegen. Er is gelukkig wel nieuwe hoop voor deze kinderen omdat er steeds meer medicijnen op de markt komen die helpen bij deze spierziekte. Guus (10) is zo een kind met deze spierziekte. Hij is ambassadeur van Spieren voor Spieren en krijgt zo een medicijn wat hem helpt met zijn spierziekte. Kijkend ook naar deze zeldzame spierziekte zie je hoe belangrijk het is dat je goed werkende spieren (en aansturing van deze spieren) hebt om te kunnen bewegen. Kennis over de werking ervan en hoe je verschillende spieren kunt trainen zijn dan ook van essentieel belang binnen de trainingsleer. Bekijk het filmpje 'Kind-ambassadeur Guus'.

Kennis a. Aan welke spieren denk je als het gaat over sporten? Komen er meteen bepaalde spieren in je op die belangrijk zijn bij veel verschillende sporten?

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

b. Waarom zijn goed werkende spieren belangrijk om te kunnen bewegen?

Thema 3 Fysiologie en trainingsleer

3.2 Werking van de spieren

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Spieren Bij elke beweging die je maakt, worden je spieren aan het werk gezet. Zo gebruik je tijdens het lachen wel 15 spieren in je gezicht, maar ook de spieren in je buik en middenrif. Tijdens het hardlopen gebruik je uiteraard de spieren in je benen, maar ook die in je armen en romp. Spieren zorgen voor beweging van gewrichten, en zonder spieren zou je dus niet kunnen bewegen. In totaal bevat het menselijk lichaam meer dan 600 spieren. Bij mensen die veel sporten, ontwikkelen de spieren zich en worden ze groter, maar de hoeveelheid spieren neemt niet toe. Iemand die veel sport, heeft dus evenveel spieren als iemand die weinig sport. In deze paragraaf leer je alles over de werking van spieren. Je leert hoe spieren kunnen samentrekken en ontspannen, en wat de functie van spieren is. Je leert ook alles over de verschillende soorten spieren. Ook leer je hoe spieren kunnen groeien (hypertrofie), en wat er kan gebeuren waardoor de spiermassa juist afneemt (atrofie).

Algemene werking spieren Spieren bewegen doordat ze samentrekken en weer ontspannen. Om bijvoorbeeld je hand naar je schouder te bewegen, moet je biceps samentrekken, en ontspant je triceps. Als je je arm vervolgens weer wilt strekken, moet je triceps samentrekken, en ontspant de biceps. Je kunt spieren ook zien als touwtjes die ergens aan vast zitten. Door aan de touwtjes te trekken, of ze juist te laten vieren, beweegt je lichaam. Het samentrekken van een spier wordt ook wel contractie genoemd. Er zijn drie soorten contractie van een spier: • Concentrische contractie: de spier spant aan en verkort. Dit gebeurt bijvoorbeeld bij het omhoog brengen van een gewicht, wanneer je een bicep curl maakt. In het voorbeeld van het touwtje kan je dit zien als aan het touwtje trekken. • Isometrische contractie: de spier levert kracht, zonder dat er beweging van de spier plaatsvindt. Dit gebeurt bij het stil houden van een gewicht, bijvoorbeeld met een gebogen arm. Hierbij blijft de lengte van het touwtje hetzelfde, maar dit kost wel kracht. • Excentrische contractie: de spier levert kracht en rekt uit. Dit gebeurt bij het omlaag brengen van een gewicht, bijvoorbeeld de neerwaartse beweging na een bicep curl. Je kunt dit ook zien als het laten vieren van een touwtje. Bekijk het filmpje 'Bouw en werking van spieren'.

Verschillende soorten spieren Het menselijk lichaam bestaat uit verschillende soorten spieren. Kort gezegd zijn er drie soorten spierweefsels: spierweefsel om het skelet te bewegen, spierweefsel om het hart aan te sturen, en spierweefsel voor de beweging van de organen. Deze drie soorten spierweefsel worden hieronder toegelicht. Dwarsgestreept spierweefsel Dwarsgestreept spierweefsel is belangrijk voor het bewegen van het skelet. Dit spierweefsel kunnen wij bewust aansturen. Wij kunnen onze armen bijvoorbeeld bewegen wanneer wij willen. Het dwarsgestreept spierweefsel zit met pezen aan het skelet vast. Er zijn twee soorten dwarsgestreept spierweefsel. Type 1 zijn de langzame spiervezels. Deze worden vooral gebruikt voor het uithoudingsvermogen. Type 1 vezels trekken langzaam samen en zijn niet krachtig. Type 2 vezels zijn de snelle spiervezels. Deze worden vooral gebruikt voor korte maar krachtige aanspanningen, zoals sprinten.

Glad spierweefsel Glad spierweefsel is belangrijk bij de beweging van de bloedvaten, organen en het spijsverteringskanaal. Dit spierweefsel kunnen wij niet bewust aansturen. Je kunt bijvoorbeeld niet bewust zelf je darmen aanspannen of ontspannen. Het zorgt met behulp van golfachtige bewegingen ervoor dat ons voedsel door het spijsverteringskanaal wordt vervoerd, en het bloed door de bloedvaten.

Hartspierweefsel Hartspierweefsel is belangrijk voor het functioneren van het hart. Door het aanspannen en ontspannen in een ritme wordt het bloed via je hart door het lichaam gepompt. Het hartspierweefsel kunnen wij ook niet bewust aansturen.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Je weet nu op welke manieren je spieren kunnen samentrekken, en welke soorten spierweefsel er zijn. Het is ook belangrijk om te weten hoe een spier precies in elkaar zit en hoe die is opgebouwd. Dit heet de anatomie van de spier. Het gaat hierbij om het dwarsgestreept spierweefsel, dus alle spieren die helpen om het skelet te bewegen. Deze spieren zitten verpakt in drie soorten bindweefsel. Bindweefsel is een van de soorten weefsel waaruit het lichaam is opgebouwd. • Epimysium: dit vlies bevindt zich om de hele spier en zorgt voor scheiding van spier en omliggende weefsels en organen. • Perimysium: deze bindweefselvezels verdelen de spieren in spierbundels. • Endomysium: dit bindweefsel omvat alle individuele spiervezels.

Aan het uiteinde van de spier komen alle vezels van deze drie lagen samen en vormen ze een bundel: de pees. De pezen verbinden de spieren met het skelet. Je biceps, bijvoorbeeld, is door de bicepspees verbonden met de bovenarm. Een spier is altijd op minimaal twee plekken met het skelet verbonden. Spieren bestaan dus uit spierbundels, die weer bestaan uit spiervezels. Elke spiervezel wordt aangestuurd door motorische zenuwen. ‘Motorisch’ betekent beweging: deze zenuwen zorgen er dus voor dat een spier een beweging kan maken. Een spiervezel bestaat uit kleine ‘contractie-eenheden’: onderdelen van de spier die ervoor zorgen dat de spier kan samentrekken. Deze contractie-eenheden heten myofibrillen. Elke spiervezel bevat 100-1000 myofibrillen. Een myofibril bestaat uit twee delen: actine en myosine. Dit zijn eiwitten die langs elkaar bewegen, en er zo voor zorgen dat een spier samentrekt en weer ontspant.

Graag rechten aanvragen. Titel uit de afbeelding halen en rood kader mag weg . Bron: https://biologielessen.nl/index.php/dna-13/504-spieren

Opbouw van de spieren.

Soorten spiervezels Zoals je eerder hebt kunnen lezen, bestaan de skeletspieren uit twee soorten spiervezels: type 1 en type 2. De type 1-vezels worden ook wel de langzame spiervezels genoemd. Deze spiervezels trekken langzaam samen en hebben een groot uithoudingsvermogen. Voor bijvoorbeeld het stabiliseren van je houding als je lang rechtop staat, komen deze spiervezels goed van pas. De type 2-vezels trekken snel en krachtig samen, maar raken ook snel uitgeput. Deze spiervezels komen juist van pas bij de 50 meter sprint. Hieronder leer je meer over de twee soorten spiervezels.

Thema 3 Fysiologie en trainingsleer

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Type 1 De type 1-vezels hebben een groot uithoudingsvermogen, maar daarvoor hebben ze wel energie nodig. Daarom bevatten de type 1-spiervezels veel bloedvaatjes. Bloed bevat zuurstof, en het zuurstof zorgt ervoor dat de spier nieuwe energie kan aanmaken. Doordat deze spiervezels lang kunnen werken zonder vermoeid te raken, zijn ze bijvoorbeeld nuttig bij het behoud van het postuur. Ook zorgen deze spiervezels ervoor dat je kleine, repetitieve bewegingen kunt maken, die weinig energie kosten. Denk bijvoorbeeld aan het typen op een computer. Type 2 De type 2-spiervezels kunnen worden verdeeld in twee categorieën: type 2A-vezels en type 2B-vezels.

Type 2A De type 2A-vezels worden ook wel de gemiddelde spiervezels genoemd, omdat ze tussen de langzame (type 1) en snelle (type 2B) vezels inzitten. De type 2A-vezels kunnen relatief snel energie produceren, en daardoor sneller samentrekken dan de type 1-vezels. Daarbij raken ze niet snel uitgeput. De type 2A-vezels worden gebruikt voor bewegingen als wandelen en fietsen op een rustig tempo. Een marathonloper heeft bijvoorbeeld veel type 2A-vezels, om een lange afstand te kunnen rennen. Type 2B De type 2B-vezels kunnen het snelst samentrekken van de drie spiervezeltypen. Doordat deze spiervezels zo snel samentrekken, is er te weinig tijd om nieuw bloed aan te voeren, en oud bloed weg te voeren. Bloedtoevoer zorgt ervoor dat er nieuw bloed bij de spier komt, en als dat niet gebeurt, ontstaat er zuurstofgebrek in de spier. Hierdoor verzuurt de spier, en verliest hij kracht. Denk maar aan de verzuurde bovenbenen die je voelt als je hard een steile heuvel op fietst. De type 2B-spiervezels worden gebruikt voor korte, explosieve bewegingen, zoals een korte sprint of een zware lift. Een goed voorbeeld is bijvoorbeeld Usain Bolt, die veel type 2B-vezels heeft om zo hard mogelijk te kunnen rennen. Overzicht spiervezels

Type 1: langzaam

Type 2A: gemiddeld

Type 2B: snel

Contractiesnelheid

Langzaam

Gemiddeld

Snel

Contractiekracht

Laag

Gemiddeld

Hoog

Vermoeidheids-weerstand Hoog

Gemiddeld

Laag

Hypertrofie en atrofie Door veel te trainen, kunnen je spieren groeien. Denk maar aan iemand die aan gewichtheffen doet: hij of zij heeft vaak flinke spieren. Wanneer je een lange tijd niet traint, kunnen je spieren afnemen. Dit kan ook gebeuren als je een spierziekte hebt, en dit gebeurt automatisch als je ouder wordt. De opbouw van spieren heet ook wel hypertrofie, en het verlies van spiermassa heet atrofie. In dit onderdeel leer je hoe beide processen werken, en welke invloed mensen daar zelf op kunnen uitoefenen.

Hypertrofie Wie net is begonnen met een nieuwe sport, zal aan het begin veel vooruitgang merken. Je lichaam raakt gewend aan een nieuwe beweging of prikkel, en past zich hieraan aan. Ook je spieren raken gewend aan de nieuwe belasting. Wie bijvoorbeeld net begint met klimmen, zal aan het begin na elke training spierpijn hebben. Na een aantal weken kan je lichaam beter omgaan met de nieuwe training, en treedt de spierpijn minder vaak op. Naast dat de spieren gewend raken aan de nieuwe training, worden ze ook sterker en groter. Dat heet hypertrofie: toename van spiermassa. Hypertrofie treedt niet alleen op als je net begint met een sport; je kunt er ook specifiek op trainen. Zo zijn sommige krachtsporten, zoals gewichtheffen, specifiek gericht op sterker worden en het opbouwen van spiermassa. Bij andere sporten kan het ook een belangrijk bijkomend onderdeel zijn. Denk maar aan een wielrenner die sterkere benen wil, om harder de berg op te kunnen fietsen.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

De bekendste methode om hypertrofie te creëren, is door middel van krachttraining. Wie daar net mee begint, zal met name in de eerste 3 tot 6 maanden een grote toename in kracht merken. Een groot deel van deze toename is te wijten aan het leereffect dat optreedt, omdat je efficiënter leert om met je kracht om te gaan.

https://www.shutterstock.com/nl/image-photo/muscular-man-woman-hand-on-hip-325508690

Een man en vrouw bij wie de hypertrofie duidelijk zichtbaar is.

Het verschil tussen mannen en vrouwen

Er wordt vaak gedacht dat mannen sterker zijn dan vrouwen, en dat ze makkelijker spiermassa opbouwen. Dat is echter niet helemaal waar. Mannen hebben – gemiddeld genomen – van nature meer spiermassa dan vrouwen. De opbouw van spiermassa is bij mannen en vrouwen gelijk qua percentage kracht. Bijvoorbeeld: Mark heeft 50 kilo spiermassa, en Sara 30. Ze volgen hetzelfde trainingsprogramma, en hebben bijvoorbeeld beiden een toename in spiermassa van 10%. Dat betekent dat Sara 3 kilo spiermassa aanmaakt, en Mark 5 kilo. Procentueel gezien maken ze dus evenveel spiermassa aan. Bij hypertrofie neemt de spiermassa dus toe, en dit kan op twee manieren: 1. Toename van myofibrillen 2. Toename van glycogeenopslag

Toename myofibrillen Zoals je eerder in dit thema hebt geleerd, zijn de myofibrillen de samentrekkende onderdelen van de spier. Het aantal myofibrillen kan toenemen door training, waardoor de spier dus groeit. Toename glycogeenopslag De glycogeen die het lichaam vrijmaakt uit koolhydraten, kan worden opgeslagen in de spieren. Dit heet de glycogeenopslag. Als deze opslag toeneemt, zal de spier dus ook groeien.

Thema 3 Fysiologie en trainingsleer

De spiermassa kan dus op twee manieren toenemen. Er is vaak veel training, gedurende een lange tijd, nodig om spiermassa op te bouwen. Denk maar aan professionele bodybuilders, die vaak jaren trainen en gedisciplineerd eten om zich op een wedstrijd voor te bereiden. Spiergroei kan echter ook heel tijdelijk optreden. Hieronder worden deze twee soorten spiergroei – tijdelijk en langdurig – toegelicht.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Tijdelijke hypertrofie Als je sport, worden je spieren aan het werk gezet. Vanwege deze activiteit is er meer zuurstof en energie, en dus meer bloed nodig in de spieren. Ook wanneer je klaar bent met een training, hebben je spieren nog een tijdje extra bloed nodig, om de verbruikte energievoorraden aan te vullen. Hierdoor nemen de spieren toe in grootte tijdens en direct na een training, en dit effect houdt een paar uur aan. Dit kun je ook eens bij jezelf bekijken: kijk maar eens voor en na een training in de spiegel. De kans is groot dat je na de training gespierder lijkt dan ervoor!

Langdurige hypertrofie Bij langdurige hypertrofie nemen de spieren daadwerkelijk toe in grootte, als gevolg van langdurige training. Hierboven zijn de twee manieren van hypertrofie beschreven. Deze zorgen ervoor dat de spieren toenemen in diameter.

Toename van spiermassa meten

Als je van trainen en training geven houdt, dan vind je het waarschijnlijk ook leuk om vooruitgang te kunnen meten. De toename van spiermassa kun je op een eenvoudige manier meten. Als je bijvoorbeeld trainer/coach bent van een atleet die veel krachttraining doet voor het bovenlichaam, kan je de toename in spiermassa van de biceps meten. Je kunt dit doen door de sporter een spierbal te laten maken, en de omtrek van de arm op het breedste punt te meten. Je kunt deze meting na een paar maanden herhalen, en zo de toename in spiermassa opmeten. Atrofie Het tegenovergestelde van hypertrofie is atrofie: verlies van spiermassa. Dit kan optreden wanneer iemand lange tijd niet traint, bijvoorbeeld vanwege een blessure. Ook kan de spiermassa afnemen als gevolg van een spierziekte. Tot slot neemt de spiermassa van nature af naarmate iemand ouder wordt. Vanaf de leeftijd van 30 jaar verliest de mens ongeveer 1 procent per jaar aan spieren. Dat percentage neemt toe met leeftijd: op 70-jarige leeftijd is het verlies van spiermassa gemiddeld 3 tot 5 procent per jaar.

Wanneer een goed getraind persoon met trainen stopt of de training drastisch vermindert, vinden er veranderingen plaats in zowel de structuur als de functie van de spier. Iemand kan stoppen met trainen vanwege een blessure, of simpelweg omdat iemand stopt met de sport. • Blessure. Als gevolg van een blessure kan het gebeuren dat iemand een bepaalde spier voor langere tijd niet kan gebruiken. Een goed getrainde sporter die zijn been breekt en in het gips moet, zal snel een verlies van spiermassa merken. Na 6 weken gips is zijn of haar been waarschijnlijk een stuk dunner dan het gezonde been. Het niet kunnen gebruiken van een spier heet immobilisatie. Indien een bepaalde spier wordt geïmmobiliseerd, vinden er meteen grote veranderingen plaats. De eiwitaanmaak neemt af, wat het proces van atrofie in gang zet. De spiermassa neemt hierbij snel af, als gevolg van twee factoren. Ten eerste neemt de spiermassa af door atrofie. Ten tweede neemt de spiermassa af door afname van de zenuwactiviteit van die spier. Als een spier minder wordt gebruikt, hoeft die ook minder vaak te worden aangestuurd door zenuwen. Wanneer een spier afneemt, neemt de doorsnede van de spiervezels af, maar het aantal spiervezels niet.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S Graag rechten aanvragen. Bron: https://www.heraldsun.com.au/news/victoria/matthias-schlitte-has-superhuman-strength-but-in-only-one-arm/news-story/cb4a3758ac1eb17e5f447c454d8f96b3

Duidelijke atrofie in de linkerarm, als gevolg van een blessure. •

Ophouden van training. Net als bij immobilisatie, vinden er in de spieren grote veranderingen plaats wanneer iemand stopt met trainen. Uiteindelijk neemt hierdoor de spier af in doorsnede. Om krachtverlies te voorkomen, is een onderhoudstrainingsprogramma nodig. Daarbij dient er voldoende te worden getraind om de kracht te behouden, maar worden de intensiteit, duur en frequentie van de training afgebouwd.

Lees de verdiepingsstof 'Diepgang spieren'.

Opdracht 2 Werking en soorten spieren a. Noem de drie vormen van spiercontractie en beschrijf ze kort. b. Welke drie soorten spierweefsel zijn er, en waar dienen ze voor?

Opdracht 3 Spiervezels en spieropbouw/-afbraak

a. Skeletspieren bestaan uit twee soorten spiervezels. Maak een overzicht van de eigenschappen per soort, en de verschillen tussen de twee soorten. b. Wat is het belangrijkste verschil tussen hypertrofie en atrofie? c. Heb jij zelf ervaring met hypertrofie of atrofie? Beschrijf dit kort.

3.3 Het zenuwstelsel

Opbouw van het zenuwstelsel In alles wat we doen, speelt het zenuwstelsel een rol. Het zorgt voor de aansturing van spieren, het verwerken van prikkels, het voelen van emoties. Het zenuwstelsel bestaat in het menselijk lichaam uit twee onderdelen: het centraal zenuwstelsel (CZS) en het perifeer zenuwstelsel (PZS).

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Thema 3 Fysiologie en trainingsleer

Graag rechten aanvragen. Paarse kader mag weg. Bron: https://www.dwarslaesie.nl/wiki/gevolgen-en-gezondheidsklachten/autonoom-zenuwstelsel/

Het centrale en het perifere zenuwstelsel.

Het zenuwstelsel bestaat uit cellen die prikkels kunnen ontvangen en kunnen geleiden. Er bestaan drie typen zenuwcellen: sensorische zenuwcellen, motorische zenuwcellen en schakelcellen. • Sensorische zenuwcellen: deze cellen zijn verantwoordelijk voor de sensorische prikkels, oftewel de gevoelsprikkels. Alles wat je voelt, zoals een aanraking, warmte of kou, voel je dankzij deze zenuwcellen. Deze cellen bevinden zich bijvoorbeeld in de huid. • Motorische zenuwcellen: deze cellen zijn verantwoordelijk voor de motoriek, oftewel de beweging van het menselijk lichaam. Deze cellen bevinden zich in de spieren. – De samenwerking tussen het sensorisch en motorisch zenuwstelsel heet sensomotoriek. De prikkels die daarbij horen, heten sensomotorische prikkels. • Schakelcellen: deze zenuwcel dient voor de overdracht van informatie. Deze cellen bevinden zich enkel in de hersenen, het ruggenmerg en het verteringsstelsel. De schakelcellen ontvangen informatie van sensorische zenuwcellen en/of andere schakelcellen. Ze kunnen informatie doorgeven aan motorische zenuwcellen en/of andere schakelcellen. Bekijk het filmpje 'Zenuwstelsel: anatomische en functionele indeling'.

Centraal zenuwstelsel (CZS) Het CZS vormt het grootste deel van het menselijk zenuwstelsel. Het bestaat uit de hersenen en het ruggenmerg. Dit is het deel van het zenuwstelsel dat wordt omgeven door ‘benig weefsel’, oftewel botten. De hersenen worden door de schedel omgeven, en het ruggenmerg door de nek- en ruggenwervels. Zoals elk weefsel in het menselijk lichaam is ook het CZS opgebouwd uit cellen.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Het CZS bestaat dus uit het ruggenmerg en de hersenen, ook wel het brein. Het brein bestaat uit vier onderdelen: • Cerebrum: de hersens bestaan uit twee hersenhelften: de linkerhersenhelft en de rechterhersenhelft. Deze vormen samen het cerebrum. Hier worden bijna alle lichaamsprocessen gereguleerd: denken, zien, spreken, voelen, ruiken en proeven. Ook reguleert het cerebrum onze emoties, gedrag en ons bewustzijn, en de aansturing van spieren. • Diëncephalon: dit deel van het brein bestaat uit de thalamus en de hypothalamus. – Thalamus: hier komt alle sensorische input van het lichaam binnen, en wordt dit verwerkt. – Hypothalamus: dit deel van het brein zorgt voor de regulatie van homeostase van het lichaam, oftewel het op peil houden van alle lichamelijke processen. • Cerebellum: dit deel van het brein is verantwoordelijk voor het coördineren van bewegingen. • Hersenstam: de hersenstam bestaat uit de pons, het verlengde merg en de middenhersenen. De hersenstam is tevens de verbinding tussen het brein en het ruggenmerg. De hersenstam is verantwoordelijk voor de basisfuncties van het menselijk lichaam. Hierbij kun je denken aan: lichaamstemperatuur, hartslag, bloeddruk, ademhaling, plassen, horen en proeven. – Spiertonus bewaren – Skeletspierfunctie coördineren – Cardiovasculaire en respiratoire functies controleren – Bewustzijn reguleren.

Graag rechten aanvragen. Bron: https://neurologie.slingeland.nl/anatomie-van-de-hersenen

Anatomie van de hersenen. Zoals eerder beschreven bevindt het ruggenmerg zich in de rug. Het ruggenmerg verbindt de hersenstam met het perifeer zenuwstelstel (PZS). Het ruggenmerg bestaat uit een lange bundel zenuwbanen die door de hele wervelkolom lopen – van bovenin de nek tot onderin de rug. Het laatste deel van het ruggenmerg, dat zich in de onderrug bevindt, hoort niet bij het CZS, maar bij het PZS. Over het PZS leer je later meer.

Thema 3 Fysiologie en trainingsleer

Het ruggenmerg ontvangt en verwerkt sensorische informatie afkomstig van de huid, de gewrichten en de spieren van de ledematen en het torso (i.e. de borst, rug en buik) en stuurt de bewegingen van de ledematen en het torso aan.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

De ruggenwervels en de daarbij horende ruggenmergzenuwen kunnen worden opgedeeld in vier segmenten: • De nekwervels. De zenuwen die uit de nekwervels komen, zorgen voor de aansturing van: – Hoofd en nek – Middenrif – Deltoïdeus en biceps – Pols- en handspieren – Triceps • De borstwervels. De zenuwen die uit de borstwervels komen, zorgen voor de aansturing van: – Borstspieren – Buikspieren • De lumbale (onderrug)wervels. De zenuwen die uit de lumbale wervels komen, zorgen voor de aansturing van: – Beenspieren • De sacrale (staartbeen)wervels. De zenuwen die uit de sacrale wervels komen, zorgen voor de aansturing van: – Darmen en blaas – Geslachtorganen en seksuele functie

Het ruggenmerg kan beschadigd raken, bijvoorbeeld als gevolg van een verkeersongeval, waarbij iemand een ruggenwervel breekt. Zenuwweefsel, en dus ook het ruggenmerg, herstelt vrijwel niet van een beschadiging. Als iemand bijvoorbeeld schade oploopt aan een zenuw van de lumbale wervels, dan is diegene verlamd aan de benen. Ook de functie van de blaas, darmen en geslachtsorganen zal dan beperkt zijn. De nekzenuwen sturen de ademhaling aan. Als iemand schade oploopt aan de nekzenuwen, is de kans groot dat diegene niet meer zelfstandig kan ademen, en daardoor overlijdt.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S Graag rechten aanvragen en vertalen. https://www.shutterstock.com/nl/image-vector/spinal-cord-schematic-diagram-all-sections-1008694237

Het ruggenmerg.

Perifeer zenuwstelsel (PZS) Het PZS is het deel van het menselijk zenuwstelsel dat buiten het CZS ligt. Het vormt de verbinding tussen het CZS, de spieren en de organen. Het PZS bestaat uit twee delen: het somatische deel en het autonome deel. • Somatisch stelsel • Autonome stelsel – Sympathisch zenuwstelsel – Parasympatisch zenuwstelsel

Het somatisch stelsel is betrokken bij het deel van het zenuwstelsel waarover we zelf controle hebben, zoals de beweging van je benen en armen. Het autonome stelsel is betrokken bij automatische lichaamsprocessen en reflexen, zoals ademhalen. Dit is het deel van het zenuwstelsel waarop we zelf geen invloed kunnen uitoefenen. Het autonome stelsel bestaat weer uit twee delen: • Sympathisch zenuwstelsel. Dit deel van het zenuwstelsel wordt ook wel het ‘vecht of vlucht’-systeem genoemd. Dit deel zorgt ervoor dat het lichaam overgaat tot actie in tijden van stress. Het zorgt bijvoorbeeld voor een versnelling van de hartslag en ademhaling, en een vertraging van de spijsvertering. Ook verhoogt het de verbranding van energie. Al deze processen gaan automatisch. Denk maar een aan stressvolle situatie, zoals een hond die hard naar je gromt. Je hartslag gaat dan automatisch omhoog, en je wilt het liefst wegrennen.

Thema 3 Fysiologie en trainingsleer

Parasympatisch zenuwstelsel. Dit deel van het zenuwstelsel heet ook wel het ‘rest and digest’-systeem, oftewel het rusten verteringssysteem. Het zorgt ervoor dat het lichaam energie bespaart in tijden van ontspanning. In tegenstelling tot het sympathisch zenuwstelsel, dat je kunt zien als een soort ‘gaspedaal’, en is parasympatisch zenuwstelsel meer een ‘rempedaal’. Het zorgt voor een vertraging van de hartslag en ademhaling, en stimuleert de spijsverteringsorganen. Daarbij zorgt het ervoor dat het lichaam energie kan opslaan voor herstel.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

•

Opdracht 4 Het zenuwstelsel

a. Beschrijf uit welke twee onderdelen het menselijk zenuwstelsel bestaat. b. Noem van beide onderdelen drie kenmerken.

3.4 Indicatoren van de gezondheid

Meten van gezondheid Er zijn tal van manieren om je gezondheid te meten. Door de opkomst van smartwatches zijn veel mensen zich tegenwoordig bewust van bijvoorbeeld hun hartslag in rust en hun dagelijkse aantal stappen. Zo’n smartwatch kan handig zijn om zelf bij te houden hoe het met je gezondheid zit, maar dit kan ook op een meer wetenschappelijke manier. De factoren die aangeven hoe je gezondheid ervoor staat, worden indicatoren van je gezondheid genoemd. Een bekende gezondheidsindicator is de rusthartslag. Ook het vetpercentage zegt veel over iemands gezondheid. In deze paragraaf wordt ingegaan op een aantal belangrijke gezondheidsindicatoren. Je leert welke indicatoren er zijn, wat ze zeggen over iemands gezondheid, en hoe ze kunnen worden gemeten.

Hartfrequentie Je hart werkt de hele dag om het bloed door je lichaam heen te pompen. Op die manier komt er steeds nieuwe zuurstof in alle delen van je lichaam. Wanneer je in rust bent, hebben je spieren minder zuurstof nodig dan wanneer je je inspant. Daarom hoeft je hart ook minder snel te pompen in rust. Hoe vaak je hart pompt per minuut, wordt de hartfrequentie genoemd, afgekort HF. In rust is een gemiddelde (gezonde) HF tussen de 60 en 100 slagen per minuut. Voor de meeste volwassenen ligt de HF tussen de 55 en 85 slagen per minuut. De HF in rust verschilt van persoon tot persoon, en er is niet één ‘goede’ rust HF. Een goedgetrainde atleet kan een rusthartfrequentie hebben van 40 slagen per minuut, maar voor een onsportief persoon kan zo’n laag getal juist zorgwekkend zijn. Afgezien van iemands fitheid en activiteitsniveau, zijn er nog meer factoren die invloed hebben op iemands rust HF: • Roken • Aanwezigheid van harten vaatziekten • Omgevingstemperatuur • Lichaamsgrootte • Medicijngebruik • Emoties.

Je kunt iemands HF eenvoudig met de hand meten. Je kunt dit doen door de wijs- en middelvinger van je ene hand, op de binnenkant van je pols van je andere hand te leggen, aan de duimzijde. Je kunt dan tellen hoeveel hartslagen je voelt in 15 seconden, en dit getal vermenigvuldigen met 4. Zo weet je de HF per minuut. Als je de HF in rust goed wilt meten, is het belangrijk dat degene bij wie je dit meet, rustig zit, en minimaal 5 minuten heeft stilgezeten.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S https://www.shutterstock.com/nl/image-photo/checking-pulse-nurse-wearing-white-jacket-1376573567

Polshartslag meten.

Naast de HF in rust, is ook iemands maximale HF (afgekort HFmax) een belangrijke gezondheidsindicator. De maximale HF is de snelheid waarmee het hart maximaal kan pompen. Hoe meer slagen het hart per minuut kan maken, hoe meer zuurstof er dus per minuut bij de spieren kan komen. De maximale HF speelt daarom een grote rol in iemands aerobe capaciteit. Net als de rust HF, is ook de maximale HF afhankelijk van een aantal factoren. Leeftijd heeft het meeste invloed op iemands maximale HF. Om een schatting van iemands maximale HF te maken, wordt vaak de volgende formule gebruikt: HFmax = 220 – leeftijd

Zo heeft iemand van 30 jaar oud dus ongeveer een HFmax van 220 – 30 = 190 slagen per minuut.

Tot slot is een belangrijke gezondheidsindicator hoe snel iemands hartslag weer zakt na inspanning. Dit wordt ook wel de herstelhartslag of ‘heart rate recovery’ (HRR) genoemd. De HRR is het verschil tussen de HFmax tijdens inspanning en de hartslag vlak na inspanning. Doorgaans wordt die laatste 1 minuut na inspanning gemeten. Voor de HRR zijn twee waarden nodig: • HFmax: deze wordt doorgaans gemeten direct na het zwaarste deel van een training. • De HF 1 minuut daarna: voor deze waarde moet de sporter na de inspanning 1 minuut rusten. Vervolgens kan de HF worden gemeten. De HRR kan dan als volgt worden berekend: HRR = HFmax – HF na 1 minuut.

Een gezond hart kan zich snel herstellen na een inspanning. Hoe sneller de HF zakt van de HFmax naar de rust HF, hoe beter. Als het lang duurt voordat de hartslag weer zakt na een zware inspanning, kan dit bijvoorbeeld duiden op harten vaatziekten. Een gezonde waarde voor de HRR na 1 minuut rust, is 18 hartslagen of meer.

Thema 3 Fysiologie en trainingsleer

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Vetpercentage Een goede indicator van de gezondheid en fitheid van een sporter, is het vetpercentage. Van oudsher wordt vaak het BMI gehanteerd als maatstaf, maar dat geeft niet altijd een correcte weergave van iemands fysiek. Spieren wegen meer dan vet, dus iemand met veel spiermassa kan best zwaar zijn. Bij de berekening van het BMI wordt ook het gewicht meegenomen. Daardoor kan iemand die heel gespierd is, een hoog BMI hebben en in de categorie ‘overgewicht’ vallen, terwijl diegene eigenlijk heel gezond is. Daarom hanteert men ook wel de buikomvang als graadmeter voor eventueel overgewicht.

Graag rechten aanvragen dit te plaatsen. Bron: https://www.voedingscentrum.nl/nl/bmi-meter?gad_source=1&gclid=CjwKCAjwoPOwBhAeEiwAJuXRh6HihM64PxEv0rCuYgu-y4-V7J21Xx413LirbxJyV-7IlcYTkNoOZRoCG20QAvD_BwE

Buikomvang.

BMI berekenen

Voor de berekening van het BMI gebruik je de volgende formule:

De BMI-waarde kan je als volgt interpreteren:

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S Graag Nederlandse termen eronder. Vlnr: Ondergewicht, gezond, overgewicht, obesitas, extreme obesitas. https://www.shutterstock.com/nl/image-vector/body-mass-index-vector-illustration-underweight-716496511

Beter dan het BMI, kan dus het vetpercentage worden gebruikt ter indicatie van de gezondheid. Het vetpercentage kan op verschillende manieren worden gemeten, en dit kan het beste door een expert worden gedaan, zoals een diëtist. Als trainer-coach/instructeur is het goed om bekend te zijn met twee manieren om het vetpercentage te meten: • Huidplooidiktemeting. Met behulp van een speciale huidplooimeter kan de dikte van een huidplooi worden bepaald. De huidplooi wordt hiervoor tussen duim en wijsvinger vastgehouden. Doe dit maar eens bij jezelf, bijvoorbeeld op je bovenarm. Het is belangrijk om een niet te grote plooi te pakken, omdat je dan waarschijnlijk ook spiermassa vasthoudt. Voor de meting wordt in totaal op vier plekken gemeten: op de biceps, triceps, vlak boven de bovenrand van de heup, en onder de schouderbladpunt. De som van de vier huidplooien komt overeen met een bepaalde waarde, die het vetpercentage aangeeft. Bij deze meting wordt ervan uitgegaan dat de vetmassa gelijkmatig over het lichaam is verdeeld. Omdat deze meting gevoelig is voor fouten, is het belangrijk dat die door een professional wordt uitgevoerd. Bijvoorbeeld door een huisarts of een diëtist.

Bekijk het filmpje 'Huidplooimetingen - minicollege Eigen Kracht'.

•

Weegschaal met vetmetingfunctie. Tegenwoordig zijn er veel weegschalen die je vetpercentage kunnen meten. Deze metingen zijn echter niet altijd betrouwbaar, omdat verschillende factoren invloed kunnen hebben op de uitkomst van de meting. Zo houdt de weegschaal er geen rekening mee of je vocht vasthoudt. Wel is de weegschaal een makkelijke manier om het vetpercentage zelf te meten.

Voor mannen en vrouwen gelden andere waarden voor een gezond vetpercentage. Naast het geslacht bepaalt ook de leeftijd of het vetpercentage binnen de gezonde marges valt.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Thema 3 Fysiologie en trainingsleer

Graag rechten aanvragen en namaken in de stijl van de flexibele pipeline S&B. Bron: https://blog.bodyfact.nl/meten/vetpercentage-meten/

Vetpercentage normen voor vrouwen.

Graag rechten aanvragen en namaken in de stijl van de flexibele pipeline S&B. Bron: https://blog.bodyfact.nl/meten/vetpercentage-meten/

Vetpercentage normen voor mannen.

VO₂max Onze longen zorgen ervoor dat we de hele dag door adem kunnen halen. De inhoud van je longen bepaalt hoeveel lucht je in één keer kunt in- en uitademen. Hoewel de inhoud deels genetisch is bepaald, kan je die wel vergroten door te trainen. Zo heeft een marathonloper een veel grotere longinhoud dan iemand die één keer per week 5 km hardloopt. De longinhoud wordt vaak uitgedrukt in de VO₂max. De VO₂max is de hoeveelheid zuurstof die per minuut kan worden ingeademd, vaak gemeten in milliliters zuurstof. De VO₂max geeft een indicatie van hoe goed het aerobe uithoudingsvermogen is, oftewel hoe goed het lichaam de ingeademde zuurstof in energie kan omzetten. Hoe hoger de VO₂max, hoe efficiënter het lichaam zuurstof gebruikt om energie vrij te maken. De VO₂max van een goed getrainde sporter kan wel tweemaal zo hoog zijn als die van een ongetraind iemand. Er zijn verschillende factoren die invloed hebben op de VO₂max: • Geslacht: mannen hebben gemiddeld een 10-15% hogere VO₂max dan vrouwen. • Lengte: hoe langer iemand is, hoe groter diens VO₂max. Mannen zijn gemiddeld langer dan vrouwen, en dat is een van de redenen dat zij gemiddeld een hogere VO₂max hebben. • Gewicht: hoe hoger het vetpercentage, hoe lager de VO₂max. • Leeftijd: als de leeftijd toeneemt, neemt de VO₂max af. Na het 35e levensjaar neemt de VO₂max ongeveer af met 0,5-1% per jaar. • Spiervezeltype: mensen met meer Type 1 spiervezels hebben een hogere VO₂max dan mensen met veel Type 2 spiervezels.

De VO₂max kan op verschillende manieren worden gemeten. Vaak wordt deze waarde door een sportarts gemeten, door middel van een fitheidstest op een fiets of loopband. Bij deze fitheidstest wordt de belasting geleidelijk opgevoerd, tot de maximale inspanning wordt bereikt. Op een fietsergometer betekent dit dat het wattage steeds hoger wordt, en op de loopband de snelheid. Ondertussen wordt de zuurstofopname gemeten, waarna de VO₂max kan worden bepaald.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Bloeddruk Het hart pompt het bloed de slagaders in. Dit doet het met veel kracht, waardoor er druk op de bloedvaten ontstaat: de bloeddruk. De bloeddruk wordt weergegeven met twee getallen: de bovendruk en de onderdruk. Deze twee getallen worden van elkaar gescheiden door een schuine streep, bijvoorbeeld: 120/80. Daarbij is 120 de bovendruk en 80 de onderdruk. De bovendruk, ook wel systolische druk genoemd, geeft de druk in de bloedvaten aan wanneer het hart samentrekt. De onderdruk, ook wel diastolische druk genoemd, is de druk wanneer het hart zich ontspant. Voor de bloeddruk gelden de volgende waarden: • Minder dan 90/60 mm Hg: lage bloeddruk • Rond de 120/80 mm Hg: optimale bloeddruk • Meer dan 140/90 mm Hg: hoge bloeddruk Een lage bloeddruk, ook wel hypotensie, is niet schadelijk, maar kan wel vervelende klachten geven. Iedereen heeft wel een last van een lage bloeddruk. Als je te snel opstaat, daalt je bloeddruk en komt er te weinig bloed in je hersenen. Hierdoor kan je je draaierig voelen, en misschien zwarte vlekken zien. Je bloeddruk is dan te laag. Sommige mensen hebben van nature of door verscheidene oorzaken een lage bloeddruk. Zo kunnen bloedarmoede of onvoldoende zoutinname tot een lage bloeddruk leiden. Een hoge bloeddruk, ofwel hypertensie, geeft vaak geen klachten, maar is wel schadelijk. Doordat de bloeddruk constant hoog is, is er veel druk op de bloedvaten. Hierdoor kan schade aan de bloedvaten ontstaan. Dit kan leiden tot harten vaatziekten, schade aan de nieren en ogen, en overbelasting van het hart. Een hoge bloeddruk kan aangeboren zijn, of ontstaan door slechte leefgewoontes. Voorbeelden daarvan zijn roken, te veel zoutinname, te weinig lichaamsbeweging en obesitas.

De bloeddruk wordt over het algemeen gemeten met een bloeddrukmeter. Hierbij wordt een band om de arm geplaatst die met lucht langzaamaan wordt opgepompt. Hierdoor worden de slagaders in de arm tijdelijk dichtgedrukt. Vervolgens loopt de band langzaam leeg. De bloeddrukmeter kan hiermee de bovenen onderdruk meten, en zo de bloeddruk bepalen.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Thema 3 Fysiologie en trainingsleer

https://www.shutterstock.com/nl/image-photo/blood-pressure-measurement-japan-model-1330763414

Bloeddruk meten met een bloeddrukmeter.

Opdracht 5 Indicatoren van de gezondheid - 1

a. Noem drie indicatoren van de gezondheid. b. Welke factoren kunnen van invloed zijn op iemands hartfrequentie? Noem er vier. c. Vroeger werd vaak het BMI gemeten ter indicatie van de gezondheid. Tegenwoordig wordt echter liever een andere waarde gebruikt. Welke waarde is dat, en wat is het voordeel daarvan in vergelijking met het BMI?

Opdracht 6 Indicatoren van de gezondheid - 2

a. Wat is de VO₂max, en waarvan is dit een indicator? b. Er zijn verschillende factoren die invloed hebben op de VO₂max. Beschrijf twee factoren en de manier waarop ze van invloed zijn op de VO₂max. c. Beschrijf het verschil tussen de systolische en diastolische druk.

3.5 Trainingsvormen

Kennis van training binnen de fysiologie is van essentieel belang om spieren en spierfuncties te versterken. Afhankelijk van wat je wilt bereiken (marathon, gewichtheffen, sprint etc.) zul je verschillende trainingen moeten voorbereiden en uitvoeren om de desbetreffende spieren te versterken en daardoor ook je trainingseffect te verhogen. In het boek: “Trainingskunde van een les of training” wordt uitgebreid ingegaan op de verschillende bewegingseigenschappen. Bewegingseigenschappen • Coördinatie • Lenigheid • Uithoudingsvermogen – Anaeroob a-lactisch uithoudingsvermogen

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

•

– Anaeroob lactisch uithoudingsvermogen – Aeroob uithoudingsvermogen Kracht – Concentrisch en excentrische kracht – Statische kracht – Maximaal kracht – Explosieve kracht – Snelkracht – Krachtuithoudingsvermogen Snelheid – Maximale snelheid – Acceleratiesnelheid – Snelheidsuithoudingsvermogen – Reactiesnelheid – Cyclische en a-cyclische snelheid – Handelingssnelheid – Snelkracht

•

Trainingen worden daarnaast nog ingedeeld in algemeen ontwikkelde oefenvormen, specifieke trainingsvormen en wedstrijdvormen. In de algemene oefenvormen ontwikkel je de basisconditie binnen de bewegingseigenschappen. Deze oefenvormen hebben niet specifiek te maken met de desbetreffende sport maar leggen een basis neer. Zeker in de jeugd zullen deze vormen erg belangrijk zijn om de algemene (motorische) ontwikkeling te waarborgen. De basisconditie bij een spelsporter (voetbal, hockey, basketbal etc.) zal van een bepaald niveau moeten zijn om de specifieke bewegingen binnen de sport vol te houden. De specifieke trainingsvormen gaan verder waar de algemene oefenvormen stoppen. De algemene conditie wordt verder uitgebreid in deze vormen naar juist specifiekere situaties die wel voor de desbetreffende sport belangrijk zijn. Kijk bijvoorbeeld naar het verschil tussen de armspieren van Rafael Nadal, hij zal zijn linkerarm specifiek hebben getraind om zo krachtig mogelijk een (tennis)slag te kunnen maken. In de wedstrijdvormen word juist de wedstrijdsituatie nagebootst om de training binnen met de prikkels die bij een wedstrijd komen kijken. De sporter zal een bepaald niveau gehaald moeten hebben binnen de algemene en specifieke trainingsvormen alvorens de sporter kan deelnemen aan deze wedstrijdvormen. Een goed voorbeeld is natuurlijk de oefenwedstrijd die bij elke sport vaak in de voorbereiding wordt gepland om te trainen voor de officiële wedstrijden. Voordat deze oefenwedstrijd gespeeld wordt zitten vaak een aantal weken waarin de algemene en specifieke vormen worden aangeboden.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Thema 3 Fysiologie en trainingsleer

Graag rechten aanvragen. Bron: https://www.knhb.nl/kenniscentrum/hockey-visie/fit-2-play-een-fysiologische-kijk-op-het-hockeyspel-door-lutger-brenninkmeijer

Fysiologie dameshockey.

Opdracht 7 Uithoudingsvermogen a. Benoem de 3 vormen van uithoudingsvermogen b. Het is algemeen dat de linkerarm van Rafael Nadel groter (gespierder) is dan zijn rechterarm. Onder welke trainingsvorm heeft hij deze arm veelal getraind, denk je?

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

3.6 Energie uit het lichaam

Voordat je als trainer/coach sporters wilt trainen, is kennis over waar sporters hun energie vandaan halen niet onbelangrijk. Sporters verbruiken tijdens het beoefenen van hun sport veel brandstof die ergens vandaan zal moeten komen. Deze brandstof halen we met name uit energierijke stoffen (met name glucose en koolhydraten). Het menselijk lichaam kent ook wel twee energiebronnen waar we onze brandstof uithalen, namelijk: • ATP (adenosine-tri-fosfaat). • CrP (creatinefosfaat)

Door verschillende chemische reacties in het lichaam wordt er energie vrijgemaakt waardoor het lichaam handelingen kan uitvoeren. Bij dit anabole proces wordt energie vastgelegd zoals ATP en glycogeen. ATP kun je wel de energievoorziening noemen van het menselijk lichaam. Voor elke handeling, zoals het vasthouden van een kopje koffie, heb je ATP nodig. Voor het leveren van een sportprestatie zal je dus heel veel ATP nodig hebben. Het maken van ATP en het afbreken daarvan zorgt voor de energie die een sporter nodig heeft om zijn prestatie uit te voeren.

ATP wordt in mitochondriën in de cel gevormd, als daar bij verbranding energie vrijkomt. Met die energie wordt aan het molecuul ADP (adenonsinedifosfaat) een extra fosfaatgroep (P) toegevoegd (via een dehydratie reactie): ADP + P + energie → ATP.

Lees de verdiepingsstof 'Glycolyse'.

Als een cel energie nodig heeft, kan het ATP weer afbreken door hydrolyse waardoor weer ADP en fosfaat ontstaat. De energie die daarbij vrijkomt kan gebruikt worden voor andere chemische reacties in de cel. ATP → ADP + P + energie

De letterlijke vertaling van brandstof is “materiaal dat wordt gebruikt om hitte of energie te leveren door verbranding”. ATP is dus eigenlijk de brandstof in het menselijk lichaam. Om ATP aan te vullen is Creatinefosfaat (CrP) extreem belangrijk. Door onderstaande reactie zorgt CrP ervoor dat ADP weer gevormd wordt tot ATP. CrP –> Cr + P + energie ADP + P –> ATP

Ook CrP kun je dus eigenlijk een vorm van een energiebron noemen van het menselijk lichaam.

Energiesystemen De manier waarop het menselijk lichaam deze energiebronnen gebruikt om bijvoorbeeld een sportprestatie te leveren kun je opdelen in drie systemen: • Fosfaatsysteem (anaeroob a-lactisch) – ATP voorraad – CrP voorraad • Melkzuursysteem (anaeroob lactisch) • Zuurstofsysteem (aeroob)

Thema 3 Fysiologie en trainingsleer

De verdeling in energiesystemen is gebaseerd op het gebruik van zuurstof en/of het gebruik van melkzuur. Voor aerobe energielevering is zuurstof van essentieel belang en wordt daarom ook het zuurstofsysteem genoemd. Voor anaerobe energielevering is zuurstof juist niet nodig om te komen tot energielevering. Daarnaast is het anaerobe energiesysteem nog opgedeeld in een lactische variant (met melkzuur) en een a-lactische variant (zonder melkzuur).

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Fosfaatsysteem Het fosfaatsysteem levert dus energie zonder gebruik te maken van zuurstof. Dit systeem wordt dan ook als eerst aangesproken als een sporter energie moet leveren. De spieren hebben een bepaalde voorraad van ATP en CrP opgeslagen die meteen voorradig is om te gebruiken. Het nadeel van deze vorm van energielevering is dat je hier maar heel kort gebruik van kunt maken. Eerst wordt de ATP voorraad aangesproken en als deze op is (na 1 – 4 sec.) wordt de CrP voorraad aangesproken (4-20 sec.). Dit systeem wordt dus met name gebruikt voor explosieve handelingen die kort duren. Kenmerken: • Snelst beschikbare bron van energie • Zorgt voor de sterke spiercontractie • Zeer beperkt in voorraad.

Melkzuursysteem Het melkzuursysteem levert ook energie zonder gebruik te maken van zuurstof maar maakt wel gebruik van melkzuur. Dit systeem kun je eigenlijk wel beschrijven als de extra voorraad ATP die je lichaam kunt gebruiken als de twee fosfaatsystemen zijn opgebruikt. Dit systeem gebruikt opgeslagen glycogeen om ATP aan te vullen. Het levert minder energie dan het fosfaatsysteem maar kan het wel langer volhouden. Verzuring is echter de prijs die de sporter moet betalen voor het “lenen” van deze energiebron. Bij het gebruik maken van dit systeem wordt er lactaat en melkzuur aangemaakt. Het zal even duren om deze afvalstoffen af te voeren en daarom zal het lichaam aangeven dat de sporter rustiger aan moet doen. Het samentrekken van spieren (wat nodig is voor sommige (sport)handelingen) zal dan lastiger gaan. Kenmerken: • Glycogeen als energiebron • Productie lactaat • Beperkt in voorraad.

Zuurstofsysteem Het zuurstofsysteem levert zoals de naam het al zegt juist wel energie door gebruik te maken van zuurstof. ATP wordt in dit systeem gevormd door gebruik te maken van zuurstof.. Dit systeem is eigenlijk meteen het belangrijkste en meest gebruikte systeem in het sporten. Zeker bij duursporten kun je dit systeem goed gebruiken. Door de verbranding van koolhydraten, vetten en in mindere mate eiwitten wordt ATP geproduceerd. Allereerst zullen vaak de koolhydraten worden gebruikt om energie te leveren, dit proces gaat relatief snel (niet zo snel als het fosfaatsysteem) waardoor er snel ATP ontstaat. Na verloop van tijd zal het lichaam (ook) vetten gaan gebruiken voor het aanmaken van ATP. Als laatste kunnen ook nog eiwitten gebruikt worden om ATP aan te maken, deze eiwitten zitten echter opgeslagen in het spierweefsel. Bij het gebruiken van deze eiwitten is er dus sprake van spierafbraak en dat is vanzelfsprekend geen wenselijke situatie. Het nadeel van dit systeem is dat het proces tijd nodig heeft om op gang te komen waardoor het niet als eerste gebruikt kan worden en het minder (explosieve) energie kan leveren dan de andere systemen. Het grote voordeel van dit systeem is dat het minder afvalstoffen aanmaakt waardoor het systeem lang(er) gebruikt kan worden. Het zuurstofsysteem wordt met name gebruikt bij langere en minder intensieve trainingsvormen. Kenmerken: • Koolhydraten en vetten als energiebron • Zuurstof noodzakelijk • Kan grote hoeveelheid (minder intensieve) energie leveren • Systeem in werking na ongeveer 2 tot 3 minuten.

In onderstaande tabel staat een overzicht van alle energiesystemen met bijbehorende kenmerken. Duur

Proces

Energiebron

Herstel

Fosfaat systeem (1)

1 sec. tot 4 sec.

Anaeroob

ATP

ATP wordt direct aangevuld

Soort belasting • •

Werpnummers Powerlifting

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Systeem

Fosfaat systeem (2)

4 sec. tot 20 sec.

Anaeroob

CrP

Aanvullen CrP • circa 3 – 5 min •

Sprint 100m Zwemmen 50m

Melkzuur systeem

20 sec. tot 120 sec.

Anaeroob

Glucose / koolhydraten

Wegwerken lactaat circa 1.5 uur

Sprint 400m Schaatsen 1000m

Zuurstof systeem

1-3 min. tot uren

Aeroob

Koolhydraten Vetvoorraad • overgaand in is onbeperkt • vetten (en eiwitten)

• •

Marathon Triatlon

Opdracht 8 Energiesystemen

a. Het menselijk lichaam kent ook wel twee energiebronnen waar we onze brandstof uit halen, noem ze op: b. Zet de juiste energiesystemen bij de juiste plaats: 1-20 sec: ...........................

20 - 120 sec: ............................

1 - 3 min - uren: ............................... Bekijk het filmpje 'Energiesystemen voor spieractiviteit (nieuwe inzichten)'

3.7 Training van de energiesystemen

Bij het trainen van de energiesystemen moet je er rekening mee houden dat bij je bij elk systeem andere trainingsvormen zult moeten voorbereiden om het desbetreffende energiesysteem aan te spreken. Zo voorkom je dat je tijdens een training een verkeerd energiesysteem aanspreekt.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Thema 3 Fysiologie en trainingsleer

Graag namaken in de stijl van de flexibele pipeline S&B. Bron: https://www.youtube.com/watch?app=desktop&v=UFrdeIOPzCU

Energielevering.

In bovenstaande grafiek kun je zien wanneer de verschillende energiesystemen worden aangesproken. Je zou het zo kunnen zien dat één systeem steeds het dominante systeem is dat wordt aangesproken terwijl alle systemen door elkaar heen werken. Bij een sprint van 100 meter is dit dus het anaerobe systeem maar bij de marathon is dit het aerobe.

In de trainingsleer wordt bij het trainen in energiesystemen ook vaak nog gesproken over de begrippen capaciteit en vermogen. Waarbij capaciteit training alles te maken heeft met de totale voorraad aan energieleverende stoffen en het vermogen met de energie die je per tijdseenheid uit de capaciteit kan vrijmaken. Denk hierbij aan de auto van Max Verstappen bij de Formule 1. De auto heeft een erg groot vermogen want hij kan heel snel accelereren. De capaciteit van de auto zal wat minder zijn want je zult vaak moeten tanken als je met de auto op de normale weg gaat rijden. Dit werkt hetzelfde als je kijkt bij de verschillende hardlopers en hun specialiteit. De lange afstand lopers hebben een enorme capaciteit en kunnen het hardlopen heel erg lang volhouden. De korte afstand lopers hebben een enorm vermogen en kunnen heel snel een korte afstand overbruggen. Ga je echter de lange afstand lopers een korte afstand laten lopen in een zo kort mogelijke tijd, zullen ze hier veel meer moeite mee hebben. Ditzelfde geldt andersom voor de korte afstandlopers, die een lange afstand moeten gaan volhouden. Het is dus erg belangrijk binnen de trainingsleer om duidelijk te hebben wat de begrippen capaciteit en vermogen betekenen.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S Graag rechten aanvragen. Bron: https://www.ad.nl/formule-1/red-bull-presenteert-nieuwe-wagen-max-verstappen-en-kondigt-samenwerking-met-ford-aan~a409483f/

De nieuwe auto van Max Verstappen (RB19).

Onderstaande tabel geeft een globale weergave wat deze begrippen betekenen voor de verschillende energiesystemen. Energiesysteem

Capaciteit

Vermogen

Anaeroob a-lactisch

De totale voorraad aan ATP en CrP De verbruikte hoeveelheid van in je spiercellen. ATP en CrP per seconde/minuut.

Fosfaatsysteem

Anaeroob lactisch Melkzuursysteem Aeroob

Zuurstofsysteem

De voorraad van glycogeen in je spieren, waaruit energie met melkzuur kan worden vrijgemaakt.

De snelheid waarmee een hoeveelheid melkzuur gemaakt kan worden.

De voorraad van glycogeen en vetten (en eiwitten), die met behulp van zuurstof, wordt omgezet in energie.

De energie die per seconde of minuut kan worden gegeven door je aerobe processen.

Training fosfaatsyteem Bij training van dit systeem zal de trainer/coach moeten denken aan kortstondige handelingen vanwege de duur van dit systeem (maximaal 20 seconden). Belangrijk om in je achterhoofd te houden is dat een sporter bij een explosieve handeling (zoals de 100 meter sprint) een grote hoeveelheid ATP nodig heeft uit dit systeem. Daarnaast is het van essentieel belang dat je ook de hersteltijd van de sporter meeneemt (3-5 min) in het voorbereiden van je training. Laat je de sporter bijvoorbeeld twee keer achter elkaar de 100 meter sprint uitvoeren zonder hier rust bij in te bouwen, zorg je ervoor dat het lichaam het ATP niet snel genoeg kan aanvullen.

Bij training van dit systeem kun je een keuze maken uit het trainen van de capaciteit van dit systeem of het vermogen van dit systeem. De capaciteit vergroten van het fosfaatsysteem zal als doelstelling hebben het vergroten van de voorraad van het fosfaat systeem. Het vermogen vergroten van het fosfaatsysteem zal als doelstelling hebben een grotere “hap” ATP te kunnen nemen uit het fosfaatsysteem.

Thema 3 Fysiologie en trainingsleer

Voorbeelden van trainingsvormen waarbij het fosfaatsysteem het dominante systeem zijn kun je vinden in onderstaande tabel. Capaciteit training

Vermogen training

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Doelstelling trainingsvormen: Het vergroten van de Doelstelling trainingsvormen: Een grotere “hap” voorraad van het fosfaatsysteem. ATP kunnen nemen uit het fosfaatsysteem • • •

Sprints met weinig rust (het systeem moet niet • volledig herstellen) Powerlifting met weinig rust • Intervaltraining met korte intervallen met • weinig rust

Sprints met veel rust (het systeem moet volledig herstellen) Powerlifting met veel rust Intervaltraining met korte intervallen met veel rust

Training melkzuursysteem Het melkzuursysteem is zoals eerder vernoemd voornamelijk actief tijdens intensieve (sub)maximale inspanning waarbij verzuring optreedt. Het nadeel meteen is dat er bij dit systeem dus veel afvalstoffen (melkzuur) wordt gevormd die zorgen voor verzuring in de spieren en daarbij het trainen dus lastig maakt. Wil je dit systeem op een juiste manier trainen dan je de verzuring op te bouwen zonder dit tussentijds weg te laten lopen. Verbeteren van dit systeem gebeurt ook wel door verhoging van de anaerobe drempel (moment dat het aerobe systeem het niet meer aankan en het lichaam weer terugpakt naar het melkzuursysteem). Door rond dit omslagpunt te trainen wordt het lichaam sneller in het omzetten van melkzuur in glucose waardoor de sporter langer kan trainen zonder dat er verzuring optreedt. Apart de capaciteit en het vermogen trainen binnen het melkzuursysteem is lastig, vaak ben je met beide tegelijk bezig vanwege het feit dat je op de anaerobe drempel aan het trainen bent. Vandaar dat voor het gemak de training nu samen is gepakt. Capaciteit training en Vermogen training

Doelstelling trainingsvormen:V ergroten van de voorraad glycogeen en de snelheid waarmee een bepaalde hoeveelheid melkzuur wordt aangemaakt. • • • • •

Trainen met gemiddeld tot hoge intensiteit 8-12 herhalingen tijdens krachttraining Trainen op de anaerobe drempel Trainen op 85% van je maximale hartslag (HFmax) HITT (High Intensity Interval Training), voorbeeld : 1 minuut, hartslag boven 85% van HFmax, herstel tot 60% van HFmax, dit proces verschillende malen herhalen.

Training zuurstofsysteem Het aerobe systeem is met name dominant bij lange inspanningen met gematigde intensiteit. Het trainen van dit systeem neemt dan ook vaak langer in beslag dan het trainen van de andere systemen. Zoals gezegd: het duurt even voordat dit systeem in werking is (de overhand neemt). Bij de training van dit systeem kun je wederom een keuze maken uit het trainen van de capaciteit of het vermogen van dit systeem. De capaciteit vergroten van het zuurstofsysteem heeft als doelstelling het vergroten van de voorraad glycogeen en vetten (en eiwitten). Het vermogen vergroten van het zuurstofsysteem heeft als doelstelling het sneller bijvullen van het fosfaatsysteem en/of het sneller gebruik kunnen maken van energierijke stoffen. De vraag die hierbij vaak gesteld kan worden is wil de sporter trainen om de 5 kilometer uit te kunnen lopen (capaciteit) of wil de sporter trainen om de 5 kilometer sneller te lopen (vermogen). Voorbeelden van trainingsvormen waarbij het zuurstofsysteem het dominante systeem zijn kun je vinden in onderstaande tabel.

Capaciteit training

Vermogen training

Doelstelling trainingsvormen:Vergroten van het Doelstelling trainingsvormen: Het sneller bijvullen zuurstofsysteem heeft als doelstelling het vergroten van het fosfaatsysteem en/of het sneller gebruik van de voorraad glycogeen en vetten (en eiwitten). kunnen maken van energierijke stoffen. Lange grotere partijvormen (spelsporten), met relatief veel rust 11 vs 11 partijvorm Lange duurlopen Lange afstand fietsen

• • • •

Kleinere partijvormen, met relatief weinig rust 4 vs 4 partijvorm (Langere) Intervaltrainingen (Langere) interval afstand fietsen

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

• • • •

Opdracht 9 Training maken

Bereid voor je eigen tak van sport een week lang de trainingen voor waarbij je de verschillende energiesystemen in laat terugkomen. Probeer ook rekening te houden met het capaciteit en vermogen verhaal.

3.8 Trainingswetmatigheden

Naast de rust binnen een training zelf, is de rust tussen trainingen en wedstrijden door essentieel om het lichaam weer klaar te stomen voor een nieuwe trainingsprikkel. De trainingswetmatigheden geven hierin ook een houvast bij het maken van een trainingsplan. Dit zijn: • Supercompensatie • Overload en Underload • Verminderde meeropbrengst • Omkeerbaarheid • Specificiteit • Individualiteit • Duurzaamheid

Supercompensatie Het principe van supercompensatie is gebaseerd op het volgende mechanisme: de trainingsbelasting zorgt ervoor dat het lichaam ‘moe’ wordt. Er wordt ‘schade’ aangebracht aan verschillende organen en systemen. Denk maar aan de spierpijn die kan optreden na of tijdens de training of aan de energie die je tijdens het sporten verbruikt. Door training vinden er biologische veranderingen in het lichaam plaats. Het belangrijke principe van ‘supercompensatie’ wordt daarom ook een biologische wetmatigheid genoemd. Door de trainingsbelasting daalt het prestatieniveau tijdelijk. Je lichaam wil het verlies weer goedmaken. Compenseren dus. Door op het juiste moment en op de juiste manier te herstellen, zal het prestatievermogen vervolgens weer stijgen. De stijging als gevolg van het herstel komt zelfs boven het oorspronkelijke prestatieniveau uit. Het lichaam bouwt een ‘versterking’ in. Het overcompenseert dus eigenlijk: supercompensatie. Je lichaam is daardoor in de toekomst beter tegen dergelijke inspanningen bestand.

Supercompensatie kun je omschrijven als de verbetering van het prestatievermogen die door een juiste afwisseling tussen inspanning en herstel ontstaat.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Thema 3 Fysiologie en trainingsleer

Supercompensatie als gevolg van een juiste afwisseling tussen inspanning en herstel.

Het principe van supercompensatie is de belangrijkste wetmatigheid bij het trainen. Prestatieverbetering is namelijk het gevolg van een juiste afwisseling tussen inspanning en herstel. Door te herstellen overcompenseert het lichaam. De belastbaarheid van het lichaam is dan groter, waardoor de sporter tot betere prestaties in staat is. Trainen is dus niet alleen hard werken tijdens de trainingen, maar vooral ook voldoende herstellen na (een periode van) hard trainen. Joop Zoetemelk onderstreepte dit bij zijn overwinning in de Tour de France: “De tour win je in bed!”

Sporters en trainers zijn voortdurend op zoek naar manieren om het herstel te bevorderen. Ook al is er voor sommige manieren geen wetenschappelijk bewijs, het wordt toch toegepast: • rusten • hersteltraining • andere trainingsvorm • voeding • massage • ijsbaden • sauna.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S https://www.shutterstock.com/nl/image-photo/athletes-relaxation-massage-before-sport-event-226429219

Passief herstel.

Je kunt passief herstellen. Dit betekent: rusten! Maar je kunt ook actief herstellen. Sporters vinden dit meestal de beste manier om snel te herstellen. Daarom zwemt de wedstrijdzwemmer na een zware wedstrijd uit, fietst de tijdrijder uit en loopt een marathonloper zelfs na een hele marathon nog uit. Tijdens actief herstel kun je ook blijven trainen door een hersteltraining in te plannen. Je kunt ook herstellen door een totaal andere training te plannen. Je plant bijvoorbeeld een techniektraining in plaats van weer een krachttraining. Voeding, massage en sauna zijn voorbeelden van andere manieren die je herstel kunnen bevorderen.

Op het juiste moment een nieuwe trainingsprikkel geven.

Na het gerealiseerde hogere prestatieniveau als gevolg van supercompensatie moet je als trainer weer tijdig de nieuwe trainingsprikkel geven. Doe je dat niet, dan daalt het prestatieniveau weer naar het oude niveau of zelfs daar weer onder. Door op het juiste moment een nieuwe belasting te ondergaan, kun je

Thema 3 Fysiologie en trainingsleer

geleidelijk de belastbaarheid verhogen. De trainingen moeten daarom goed gepland worden. Voor jou als trainer is het de kunst om die stijging te voorspellen. Want het liefst zal de sporter het hogere prestatievermogen tonen in een belangrijke wedstrijd.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Sporters zijn vaak bang niet hard genoeg te trainen. Ze presteren wellicht niet goed en denken door nog harder te trainen dat hun prestaties weer vooruitgaan. Mis dus! Op deze manier trainen leidt tot een steeds lager prestatieniveau. Trainingsarbeid die te snel en met te weinig rust wordt herhaald, kan leiden tot overtraining en/of overbelasting. In de volgende grafiek is te zien dat het lichaam nog niet volledig hersteld is. Het uitgangsniveau is nog niet eens bereikt. Op dat moment volgt al de volgende trainingsprikkel. Een verdere daling van het prestatieniveau is het gevolg!

Daling van het prestatievermogen als gevolg van onvoldoende herstel.

Sporters moeten de volgende uitspraak goed onthouden: ‘Train zo veel als nodig is, niet zo veel als mogelijk is!’

Overload De trainingsprikkel moet een minimale sterkte hebben wil een effect optreden. Een marathonloper verbetert zijn uithoudingsvermogen niet door een stuk te wandelen. Door veel en regelmatig te trainen ontstaat in je lichaam een hoger conditioneel niveau. Het lichaam past zich immers aan de hogere belasting aan. Het gevolg is dat de trainingsprikkel van vandaag geen trainingsprikkel meer is voor de training van morgen. Je zult dus, op de lange termijn, steeds meer en zwaarder moeten trainen om resultaten te bereiken. We spreken bij het principe van ‘overload’ ook wel van de ‘optimale belasting’. Verminderde meeropbrengst Bij een ongetrainde sporter zal het trainingseffect spectaculair zijn. Naarmate het prestatieniveau hoger is, wordt het trainingseffect steeds kleiner. Hoe hoger het niveau, hoe meer je moet trainen om tot een prestatieverbetering te komen. Dit is het principe van de ‘verminderde meeropbrengst’. Als je net met hardlopen begint, ga je met sprongen vooruit. Je uitgangsniveau verbetert snel, omdat je nog relatief ongetraind bent. Het lichaam reageert snel op de trainingsprikkels die je toegediend krijgt en past zich hieraan gemakkelijk aan. Na verloop van tijd zal dit steeds moeilijker gaan, omdat je trainingsniveau verbetert en je lichaam zich moeilijker aanpast aan de trainingsprikkels.

Omkeerbaarheid Stilstaan is achteruitgang. Rust roest. Deze kreten horen thuis bij het principe van de ‘omkeerbaarheid’. Trainingseffecten verdwijnen of de ontwikkeling van een bewegingseigenschap stagneert als je de sporter geen of te weinig belastingprikkels toedient. Het effect van supercompensatie gaat na verloop van tijd verloren als geen nieuwe trainingsprikkel volgt. Soms is ziekte of een blessure hiervan de oorzaak. Ook kan de oorzaak een te lang herstel zijn. Ben je goedgetraind, dan zal dit effect langzamer optreden dan wanneer je matig getraind bent.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Specificiteit Je verbetert alleen datgene wat je traint. Het principe van ‘specificiteit’ zegt dat de sporter specifiek belast moet worden wil hij er in de eigen sport op vooruitgaan. Dat wil niet zeggen dat algemene ontwikkelende oefenvormen geen zin hebben. Deze dragen sterk bij aan het realiseren van een goede basis om specifiek op door te trainen. Een betere voetballer word je echter alleen door voetbaltraining, een betere basketballer alleen door basketbaltraining en een betere schaatser alleen door schaatstraining. Individualiteit Iedere sporter heeft een eigen beginsituatie en zal dus ook op zijn eigen niveau belast of getraind moeten worden. Wat voor de ene sporter een lichte training is, is voor de andere sporter juist een zware. Neem daarom geen trainingsschema’s van anderen klakkeloos over. Ook moet je als trainer het groepstrainingsschema aanpassen aan het niveau van individuele sporters. Zeker wanneer er grote verschillen in belastbaarheid zijn.

Duurzaamheid Verbeteringen die geleidelijk ontstaan, blijven langer behouden. Wie voor de snelle, korte weg kiest, zal een minder hoog prestatieniveau behalen. Bovendien is de kans op blessures groter en zal het prestatieniveau sneller afnemen wanneer je een tijdje wat minder traint. Na een lange trainingsperiode zal bij inactiviteit de prestatieverbetering langzamer verminderen dan na een kortere trainingsperiode. Na een blessure zal een goedgetrainde sporter dan ook sneller op het oude niveau komen dan een matig getrainde sporter.

De trainer past trainingswetmatigheden toe.

Bij bovenstaande wetmatigheden blijft rust en herstel één van de belangrijkste aspecten binnen de inspanningsfysiologie. Is er geen juiste afwisseling tussen inspanning en herstel dan zal de sporter niet verbeteren in zijn sportprestatie maar juist verslechteren.

Joop Zoetemelk (profwielrenner uit de jaren ’80) zei het al eens: “De Tour win je in bed”. Hij refereerde natuurlijk aan het feit dat rust tijdens de drieweekse wielertocht erg belangrijk is. Achter deze wijsheid plaatsen tegenwoordig steeds meer geleerden hun vraagtekens. De voornaamste reden zou zijn dat wielrenners niet goed (veelzijdig) zouden bewegen. Zij stellen dat juist ook tijdens deze drieweekse wielertocht, wielrenners nog moeten blijven bewegen, met name ánders bewegen.

Thema 3 Fysiologie en trainingsleer

In bovenstaand voorbeeld wordt ook meteen de tweedeling gemaakt tussen actief herstellen en passief herstellen. Waarbij vroeger met name de nadruk lag op passief herstellen er nu steeds meer actief wordt hersteld. Waarbij Joop Zoetemelk dus passief herstelde door heel veel te slapen tijdens de Tour de France, loopt Primoz Roglic wel eens een rondje hard voordat hij opstapt voor een etappe. Beide manieren van doen hebben alles te maken met het herstellen van het lichaam.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

In de paragraaf hiervoor is er gesproken over training in de verschillende energiesystemen. Elk systeem heeft hierbij ook zijn eigen hersteltijd. Dit wil dus zeggen dat er een bepaalde tijd moet zitten tussen de trainingen om een nieuwe trainingsprikkel te kunnen geven. In onderstaande tabel staan de hersteltijden van verschillende trainingen: Systeem

Doelstelling

Voorbeeld trainingsvorm

Hersteltijd

Fosfaatsysteem

Vergroten voorraad fosfaatsyteem

Sprints met weinig rust

72 uur

Fosfaatsysteem

Grotere “hap” ATP

Sprints met veel rust

48 uur

Melkzuursysteem

Vergroten voorraad glycogeen en sneller melkzuur aanmaken

HIIT (High Intensity Interval Training)

72 uur

Zuurstofsysteem

Vergroten zuurstofsysteem

Lange grote partij vormen

24 uur

Zuurstofsysteem

Sneller bijvullen fosfaat systeem

Kleinere partij vormen

48 uur

Deze hersteltijden zijn vanzelfsprekend niet letterlijk te nemen maar geven wel een leidraad hoelang het duurt voordat je de sporter dus weer aan een dergelijke trainingsprikkel kan blootstellen.

Opdracht 10 Trainingswetmatigheden Geef in 1 zin weer wat onderstaande trainingswetmatigheden inhouden: • Supercompensatie • Overload en Underload • Verminderde meeropbrengst • Omkeerbaarheid • Specificiteit • Individualiteit • Duurzaamheid

Opdracht 11 Leerdoelen

Je kunt de werking van de spieren in het menselijk lichaam beschrijven en dit vertalen naar de praktijk.

Je kunt belangrijke indicatoren van gezondheid beschrijven en vertalen naar de praktijk.

Je kunt het zenuwstelsel beschrijven en vertalen naar de praktijk.

Je kunt het belang van training binnen de fysiologie beschrijven.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Je kunt een aantal soorten training binnen de fysiologie beschrijven en vertalen naar de praktijk.

3.9 Verdiepingsstof - Diepgang spieren

Weefsellagen van de spier De spieren worden omgeven door drie soorten bindweefselvliezen: • Epimysium: dit vlies bevindt zich om de hele spier en zorgt voor scheiding van spier en omliggende weefsels en organen. • Perimysium: deze bindweefselvezels verdelen de spieren in spierbundels. Bevat naast elastische en collagene bindweefsels ook bloedvaten (voor de aanvoer van zuurstof en voedingsstoffen en afvoer van afvalstoffen) en zenuwcellen voor de aansturing. • Endomysium: omvat alle individuele spiervezels. – Aan het uiteinde van de spier komen alle collagene vezels van de drie lagen samen en vormen ze een bundel: de pees. Samentrekken van een spier Het samentrekken van een spier heet de contractie van een spier. Verschillende spieronderdelen spelen een rol bij de spiercontractie:

Myofibrillen Elke spiervezel bevat 100-1000 myofibrillen, de contractiele elementen van de spier. Myofibrillen bestaan uit sarcomeren, die in serie in de spiervezel liggen en met elkaar zijn verbonden bij de Z-disk. Tussen elke Z-disk bevinden zich de volgende elementen: • I-band (light zone): gebied waar alleen dunnen filamenten zijn (actine) • A-band (dark zone): gebied met dikke en dunne filamenten • H-zone (in het midden van de A-band): gebied met alleen dikke filamenten • M-line (in het midden van de H-zone): aanhechtingsplaats voor dikke filamenten • Rest van de A-band • Volgende I-band

Dikke filamenten De dikke filamenten van de myofibril bestaan uit myosine; aan het einde van elke myosine strand zitten myosinekopjes, die tijdens de contractie binden met het dunne filament. Het eiwit titin zorgt voor stabilisatie van de myosine filamenten.

Dunne filamenten De dunne filamenten van de myofibril bestaan uit actine, tropomyosine en troponine. Elk dun filament zit aan één kant verbonden aan de Z-disk, en wijst met de andere kant naar het centrum van de sarcomeer. Nebuline is een eiwit in het dunne filament dat helpt bij de interactie tussen actine en myosine. Tropomyosine is een eiwit dat om de actine kettingen heen zit; troponine is een eiwit dat zowel om de actine als om de tropomyosine heen zit. Fysiologie van spieren Vormen van contractie • Concentrische contractie: de spier spant aan en verkort. Het omhoog brengen van een gewicht. • Isometrische contractie: de spier levert kracht, zonder dat er beweging van de spier plaatsvindt. Het stil houden van een gewicht.

Thema 3 Fysiologie en trainingsleer

•

Excentrische contractie: de spier levert kracht en rekt uit. Het omlaag brengen van een gewicht.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Contractie van een spier Het samentrekken van een spier bestaat uit drie stappen. Als eerst is er de impulsgeleiding, die door middel van prikkels zorgt voor actiepotentialen. Vervolgens is er de excitatie-contractie koppeling, die ervoor zorgt dat er calcium in de spier vrijkomt. Hierdoor kan de spier uiteindelijk samentrekken (contractioncycle). Impulsgeleiding Binnen de zenuwcellen is er een hoge concentratie K+ ionen, buiten de cellen is er een hoge Na+ concentratie. Tijdens rust is het binnenin de cellen -70 mV. Om een actiepotentiaal plaats te laten vinden, moet er een prikkeldrempel zijn van -50 mV. Door deze prikkel, van een neurotransmitter of door een verandering in membraanpotentiaal van de omgeving, worden de membranen van de zenuwcellen tijdelijk permeabel: de poorten gaan open en wisseling van ionen wordt mogelijk. 1. Rustpotentiaal: wordt in stand gehouden door de Na/K-pomp, waarbij Na-ionen de cel in- en K-ionen de cel uit worden gepompt. 2. Depolarisatie: Na+ poorten gaan open; buitenkant wordt negatief t.o.v. de binnenkant. Door de depolarisatie wordt de kritische drempelwaarde van -50 mV bereikt: het actiepotentiaal. Als dit gebeurt, gaat het proces door, waardoor een potentiaal van +30 mV ontstaat. 3. Repolarisatie: als de potentiaalpiek van +30 mV bereikt is, gaan de natriumpoorten dicht en de kaliumpoorten open, zodat de K-ionen het celmembraan kunnen passeren. Hierdoor wordt er weer teruggekeerd naar de beginsituatie. 4. Hyperpolarisatie: omdat de poorten niet snel genoeg sluiten, daalt het potentiaal een fractie onder de -70 mV: de hyperpolarisatie. De periode waarin er hyperpolarisatie is, heet de refractaire periode; dit zorgt ervoor dat de impuls maar 1 kant op kan gaan. •

De frequentie waarmee een actiepotentiaal wordt uitgezonden, heet de firing rate. Deze firing rate kan per (soort) cel verschillen.

Excitatie-contractie koppeling 1. Er vindt een actiepotentiaal plaats dat zich door depolarisatie over het motorische neuron beweegt. Dit impuls komt uiteindelijk bij het motorische eindplaatje op de spiervezel terecht. 2. De neurotransmitter acetylcholine (ACH) komt vrij en gaat naar de synaptische spleet, tussen het eindneuron van het motorische eindplaatje en het sarcolemma van de spiervezel (neuromuscular junction). Op het membraan van het sarcolemma bevinden zich ACH-receptoren waar de neurotransmitters binden. 3. ACH zorgt ervoor dat het membraan van het sarcolemma permeabel wordt voor Na+-ionen; deze stromen de spiercel binnen en voeren het actiepotentiaal door naar de spiercel. 4. Het actiepotentiaal in de t-tubules zorgt voor stijging van de calciumconcentratie in de spier à calciumionen komen vrij uit het SR, en het SR wordt permeabel voor calciumionen uit de bloedbaan. 5. Calciumionen binden aan het troponine-tropomyosine complex van de actinefilamenten waardoor tropomyosine verplaatst en myosine kan binden met actine. 6. Nu er calcium aanwezig is, vindt de contraction cycle plaats.

Contraction cycle De samentrekking van een spier, waarbij de spierfilamenten over elkaar heen glijden en de spier zo steeds verkort, heet de contraction cycle.

3.10 Verdiepingsstof - Glycolyse

De stap om van koolhydraten ATP te maken wordt glycolyse genoemd. Hierbij wordt glucose, glycogeen of glycerol afgebroken tot pyrodruivenzuur (pyruvaat). Dit gebeurt altijd zonder gebruik van zuurstof. Bij hoge inspanning zal het pyruvaat zonder zuurstof worden omgezet naar lactaat. Dit levert meteen ATP op. Deze glycolyse wordt ook wel de “snelle glycolyse” genoemd. Bij lage inspanning zal het pyruvaat met zuurstof worden omgezet naar ATP (krebscylcus & oxidatieve fosforylering). Dit duurt langer (vanwege de inbreng van zuurstof) en wordt ook wel de “langzame glycolyse” genoemd.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S Graag rechten aanvragen en namaken in de stijl van de flexibele pipeline S&B. Screenshot van het volgende filmpje: https://www.youtube.com/watch?app=desktop&v=UFrdeIOPzCU

Energielevering totaal.

In bovenstaande figuur is de energielevering goed te volgen in de tijd. Zoals te zien is komt de snelle glycolyse (zonder zuurstof) meteen op gang en zal na enige tijd overgaan in de langzame glycolyse (met zuurstof). Als laatste is in onderstaande figuur nogmaals de glycolyse (anaeroob en aeroob) weergeven waarbij goed te zien is hoe er ATP wordt aangemaakt. In de anaerobe glycolyse wordt zoals eerder vermeld zonder zuurstof, lactaat gevormd. Dit proces levert ongeveer twee ATP op. In de aerobe glycolyse wordt door middel van de Krebscyclus en de elektronen transport keten (ook wel oxidatieve fosforylering genoemd) ATP gevormd. Dit proces levert ongeveer 30-38 ATP op.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Thema 3 Fysiologie en trainingsleer

Graag rechten aanvragen en namaken in de stijl van de flexibele pipeline S&B. Hier staat de afbeelding: https://media-01.imu.nl/storage/coachmefit.nl/2198/wp/2014/06/productie-van-ATP1-e1403103449513.png

Glycolyse.

Snelle Glycolyse

Langzame Glycolyse

Zonder inbreng van zuurstof

Met inbreng van zuurstof

Kenmerken: • Direct beschikbaar • Pyruvaat à Lactaat • Levert weinig ATP (2 ATP) • Inefficiënte manier

Kenmerken: • Niet direct beschikbaar (na 120 sec) • Pyruvaat à Krebscyclus en oxidatieve fosforylering à ATP • Levert veel ATP (30-38 ATP) • Efficiënte manier

Voetnoot In bovenstaande schema en figuur wordt er gesproken over de “anaerobe glycolyse” en “aerobe glycolyse”. Ofwel een glycolyse met en een glycolyse zonder zuurstof. Deze terminologie is echter niet helemaal juist omdat de glycolyse altijd plaatsvindt zonder inbreng van zuurstof. Wat er vervolgens met het Pyruvaat gebeurd heeft wel alles te maken met de inbreng van zuurstof. De anaerobe glycolyse (snelle glycolyse is dus een betere benaming) zet pyruvaat dus zonder inbreng van zuurstof om in lactaat. De aerobe glycolyse (langzame glycolyse is dus een betere benaming) zet pyruvaat met inbreng van zuurstof om in ATP.

3.11 Begrippen

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Anabole proces Anabolisme (anabole proces) is, binnen het organisme, het fysiologische proces waarbij via synthese van complexe moleculen (biopolymeren als cellulose en eiwitten) uit kleine biomoleculen (monomeren) celmateriaal wordt gevormd.

Anaerobe drempel De anaerobe drempel (AD), ook het omslagpunt of overslagpols genoemd, is het inspanningsniveau tussen aerobe training en anaerobe training. De AD is het punt tijdens een inspanning waarop je lichaam moet overgaan van aerobe naar anaerobe verbranding.

100

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Thema 3 Fysiologie en trainingsleer

101

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

THEMA 4 TESTEN EN METEN

Inhoud thema • Belang van testen en meten • Vaststellen beginsituatie • Maken van een testbatterij • Soorten testen • Praktische toepassing testen en meten • Verdiepingsstof • Begrippen

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Om een beginsituatie te bepalen van een individu of een groep zeker op motorisch gebied zal de trainer-coach/instructeur kennis en vaardigheden moeten hebben van testen en meten. Met name in de topsport maar ook in bijvoorbeeld de (recreatieve) fitness is op het gebied van testen en meten veel ontwikkeling geweest. Om te voorkomen dat er getest wordt zonder echte doelstelling moet duidelijk zijn wat er uiteindelijk uit de test moet komen. Vaak zie je nog (inspannings)testen die uiteindelijk niet het beoogde meten. Een voorbeeld hiervan is nog steeds de shuttle runtest die toegepast wordt als beginmeting bij verschillende sporten. De grote vraag is dan of deze test ingezet kan worden als beginmeting bij bijvoorbeeld een sport als voetbal waar alles in een wedstrijd met andere weerstanden (onder andere bal, tegenstander, rust-herstel) gebeurt. Allereerst wordt ingegaan op het belang van testen en meten en het op een goede manier uitkiezen van de juiste test. De wetenschap heeft een grote stap gemaakt binnen dit vakgebied en het belang van een motorische (begin) meting en het bijhouden (meten) van de motorische ontwikkeling is steeds belangrijker geworden. Wat van groot belang is voor het bijhouden van de motorische ontwikkeling van een individu is een juiste beginsituatie bepalen. Een anamnese (vraaggesprek) kan naast een meting helpen om de beginsituatie van een individu te bepalen. Dit wordt dan ook besproken in dit hoofdstuk. Vervolgens wordt er ingegaan op belangrijke voorwaarden waar de testbatterij aan moet voldoen om te meten wat je wilt meten. Begrippen als validiteit en betrouwbaarheid komen vanzelfsprekend aan bod en worden vaak in één adem genoemd als we het hebben over belangrijke voorwaarden bij testen en meten. In de laatste paragraaf worden allerlei testen beschreven uit de praktijk. Hoe wordt testen en meten ingezet binnen verschillende (top) sportorganisaties om de motorische ontwikkeling van sporters te monitoren? Wat zijn de ervaringen uit de praktijk die je als trainer-coach/instructeur mee kunt nemen om zelf een testbatterij te ontwikkelen binnen jouw eigen lessen/trainingen? Het monitoren van de motorische ontwikkeling en een sporter helpen in deze ontwikkeling is daarbij van wezenlijk belang. Relatie met werkproces Het thema ‘Testen en meten’ heeft met name een relatie met de volgende werkprocessen: • P5-K1-W1: Stelt de beginsituatie en doelen vast • P5-K1-W5: Evalueert de ontwikkeling van sporter(s)/deelnemer(s)

Leerdoelen • • • • • • •

Je kunt het belang van testen en meten beschrijven. Je kunt door middel van een anamnese een beginsituatie maken van een sporter. Je kunt belangrijke voorwaarden voor het maken van een testbatterij beschrijven en vertalen naar de praktijk. Je kunt het verschil tussen kwalitatief en kwantitatief testen beschrijven en vertalen naar de praktijk. Je kunt begrippen als validiteit en betrouwbaarheid van elkaar onderscheiden en vertalen naar de praktijk. Je kunt een aantal (voorbeeld) testen beschrijven en vertalen naar de praktijk. Je kunt bovenstaande begrippen toepassen binnen je eigen lessen/trainingen/activiteiten als trainer-coach/instructeur.

4.1 Casus

Opdracht 1 Casus

De marathon, de bekendste lange afstand loop ter wereld. Veel hardlopers hebben zich al gewaagd aan de 42,195 kilometer lange hardloopwedstrijd. De Nederlandse Sifan Hassan wint op 23 april 2023 haar eerste officiële marathon waaraan ze deelneemt. Hoe is dit mogelijk wordt veelal gedacht? In de afgelopen decennia is hardlopen steeds populairder geworden. Zo’n 40% van de Nederlanders (ongeveer 7 miljoen

103

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

mensen) loopt wel eens hard. Een kleine afstand zoals de 5 kilometer is nogal wat anders dan de vele kilometers die de marathon telt. Een goede voorbereiding is dan ook cruciaal om enige kans van slagen te hebben bij het uitlopen van de marathon. Hassan deed dit op 2700 meter hoogte in Ethiopië met vanzelfsprekend een andere beginsituatie dan de vele (recreatieve) hardlopers. De vele trainingskilometers die nodig zijn ter voorbereiding op deze afstand worden ook als erg zwaar gezien. Hoe begin je aan deze voorbereiding en hoe bouw je de kilometers op richting de beoogde afstand? Welke data, denk aan hartslag bijvoorbeeld, kun je gebruiken in je progressie van het lopen? Uit bovenstaand voorbeeld blijkt wel dat het erg belangrijk is voor een sporter om een goede eigen beginsituatie vast te stellen mits de sporter ergens naartoe wil werken. Daarnaast is het net zo belangrijk de trainingen bij te houden om te kunnen meten waar de sporter op dat moment staat en of het uiteindelijke doel (bijvoorbeeld de marathonafstand) nog in zicht is. Testen en meten binnen de sport heeft een steeds prominentere rol gekregen. Met de huidige technieken is het steeds makkelijker om met veel data de ontwikkeling van sporters bij te houden. De trainer-coach/instructeur zal de komende jaren steeds meer kennis en vaardigheden moeten hebben als het gaat om testen en meten.

Kennis a. Heb je zelf ooit wel eens deelgenomen aan fysieke vaardigheden test?

Deze vraag kun je het beste met een groepje beantwoorden. b. Bespreek met elkaar of jezelf wel eens ergens voor hebt getraind en/of je eigen ontwikkeling hebt bijgehouden om ergens te komen?

104

Thema 4 Testen en meten

4.2 Belang van testen en meten

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Om sporters verder te helpen binnen de sport die ze beoefenen ontkom je er niet aan testen en metingen uit te voeren. Vroeger werden hier met name specialisten bij ingezet, tegenwoordig is de bijvoorbeeld de trainer van de plaatselijke voetbalvereniging al degene die hier de kennis voor moet hebben. Er zijn verschillende motieven/doelen die ten grondslag liggen aan het testen en meten, voorbeelden hiervan zijn: • Het analyseren van deelnemer, cliënt of sporter. • Bepalen beginsituatie gezondheid, fysieke gesteldheid en/of belastbaarheid. • Bepalen prestatievermogen en trainbaarheid. • Testen van (oude) blessures. • Monitoring van de fysieke ontwikkeling. • Bepalen effectiviteit van interventies (trainings-, voedings- en paramedische interventies). • Selecteren op basis van meten.

Belasting en belastbaarheid zijn veel genoemde begrippen in de trainingsleer. Belastbaarheid is datgene wat een sporter aankan (zowel geestelijk als lichamelijk). Belasting is datgene wat de sporter daadwerkelijk doet. Je kunt hierbij denken aan dagelijkse activiteiten maar natuurlijk juist ook aan sportactiviteiten. Het is belangrijk om de verhouding tussen deze twee goed af te stemmen. Het testen om de belastbaarheid van de sporter in kaart te brengen wordt dan ook veelal toegepast. Je kunt testen gebruiken voor de algemene gezondheid (lengte, gewicht, bloeddruk, vetpercentage etc.) maar belangrijker nog voor de specifieke sporter zijn de specifieke testen voor de desbetreffende sport. Aan de hand van de data die overblijft vanuit het testen kun je een beginsituatie vast stellen van de sporter. Als de beginsituatie vastgesteld is en er bijvoorbeeld een trainingsplan is opgesteld, kun je door middel van metingen de ontwikkeling van de sporter(s) bijhouden. Door het continu blijven meten van de sporter(s) kun je de verhouding tussen belasting en belastbaarheid op orde houden. Door dit op een correcte wijze uit te voeren, kun je dus de belastbaarheid van de sporter(s) vergroten en de belasting ophogen. Een compleet ander motief voor testen en meten wordt bijvoorbeeld in de topsport gebruikt. Voor het selecteren van bepaalde sporters in prestatiegroepen worden testen en metingen gebruikt. Bekend zijn de selectiedagen die de verschillende betaald voetbalorganisaties organiseren om talent op te sporen. Tijdens deze dagen doorlopen de voetballertjes allerlei testen en metingen bekeken door allerlei scouts vanuit de organisatie. Steeds vaker wordt er dan niet alleen gekeken naar het voetballende gedeelte maar juist ook naar data (zoals conditie, algemene gezondheidskenmerken, belastbaarheid etc.) die gebruikt kan worden ter ondersteuning van het voetballende gedeelte. Dit fenomeen zie je tegenwoordig ook steeds meer als (prof)clubs nieuwe spelers willen aantrekken. Het eerste waar om wordt gevraagd is de data van een speler tijdens wedstrijden en trainingen. Naast het selecteren voor de topsport kun je ook nog denken aan het selecteren voor een bepaald beroep. Denk hierbij aan de politie, mariniers, defensie etc. Bij selectieprocedures van deze opleidingen worden verschillende testen afgenomen die uiteindelijk bepalen of een individu wordt toegelaten op de opleiding.

Een ander belang van testen en meten kun je bijvoorbeeld vinden in de wereld van de inspanningsfysiologie. Supercompensatie is het herstel van het lichaam na een trainingsimpuls tot boven het oorspronkelijk niveau. Dit betekent dus dat je als sporter door training het voor elkaar wilt krijgen dat je de volgende keer een betere prestatie kunt leveren. Supercompensatie is ook al benoemd in de paragraaf 'Trainingswetmatigheden'. Dit is een proces dat nog steeds als erg lastig wordt ervaren. Overbelasting van de sporter(s) ligt al snel op de loer en als bijvoorbeeld de belasting niet goed wordt bijgehouden zal de prestatie niet beter worden maar juist slechter. 'Pieken op het juiste moment' wordt ook vaak genoemd in vele sporten. Neem als voorbeeld de Olympische Spelen, sporters werken soms wel 4 jaar toe naar een prestatie van minder dan 10 seconden (100 meter sprint). Het zorgvuldig plannen en bijhouden van het trainingsschema richting bijvoorbeeld deze 100 meter is van essentieel belang om hier de beste prestatie te leveren.

105

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S Graag rechten aanvragen en namaken in de stijl van de flexibele pipeline S&B. Bron: https://www.hardlopenmetevy.nl/tips/supercompensatie-wat-is-dat/

Supercompensatie

Een laatste voorbeeld van een motief voor testen en meten is het herstellen na een (langdurige) blessure of juist het voorkomen van een blessure. Het herstellen na een knieoperatie zal toch echt pas beginnen na het meten van een beginsituatie. Aan de hand van verschillende testen zal dan een plan worden gemaakt om te herstellen van deze operatie. Door dit constant te blijven monitoren (meten) zal de knie door de juiste training weer herstellen. Het voorkomen van een blessure heeft weer alles te maken met de verhouding tussen de belasting en de belastbaarheid waar we het eerder over hebben gehad.

Opdracht 2 Belang van testen en meten

a. Welke verschillende motieven kunnen er zijn om een sporter fysiek te meten? b. Wat is het verschil tussen belasting en belastbaarheid?

4.3 Vaststellen beginsituatie

In het boek 'Trainingskunde van een les of training' worden al heel veel voorbeelden gegeven hoe een beginsituatie vastgesteld kan worden. Hier volgt meer een samenvatting daarvan en een stukje verdieping daarop. Een (motorische) beginsituatie vaststellen is makkelijker gezegd dan gedaan. Voordat je als trainer-coach/instructeur een sporter aan de gang gaat zetten is het van essentieel belang dat je wat weet over de belastbaarheid van de sporter. Voordat je allerlei tests, metingen, analyses en anamneses gaat afnemen bij de sporter zul je moeten weten waarvoor je de beginsituatie nodig hebt.

Als trainer heb je dus bepaalde gegevens nodig van de sporter wil je deze in prestatie kunnen verbeteren. Met andere woorden, je kijkt naar de factoren die een (sport)prestatie kunnen beïnvloeden. Deze worden ook wel prestatiebepalende factoren genoemd. Deze factoren kun je opdelen in vijf categorieën (alle uitgelegd in het boek 'Trainingskunde van een les of training'): 1. Bewegingseigenschappen (CLUKS) 2. Psychische of mentale eigenschappen 3. Techniek en tactiek 4. Aanleg en gezondheid 5. Overige factoren (bijvoorbeeld weersomstandigheden, kleding en materiaal)

106

Thema 4 Testen en meten

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Met de factoren in deze vijf categorieën kun je een uitgebreide beginsituatie maken van de sporter. Door zelf kennis te verwerven over deze factoren kun je als trainer een betere beginsituatie maken die je daarna ook echt kun gebruiken voor het maken van een doelbewuste testbatterij. De prestatiebepalende factoren zijn geen vaststaande gegevens. Doordat de sporter zich continu ontwikkeld zal de trainer dan ook de beginsituatie opnieuw moeten vaststellen. Dit vaststellen kan steeds op verschillende manier gebeuren. Voorbeelden zijn: • Afnemen van een anamnese: een anamnese is een intake gesprek (of vragenlijst) waarbij je meer te weten wilt komen over de achtergrond van de sporter. Dit kan op vele gebieden zijn zoals op sociaal vlak, gezondheidsvlak of sportvlak. • Allerlei testen en metingen afnemen bij de sporter (bijvoorbeeld een testbatterij ontwikkelen die je om de zoveel tijd afneemt bij de sporter) • Analyse van trainingen/wedstrijden (bijvoorbeeld een videoanalyse van een wedstrijd) Naast kennis over de prestatie van de sporter zul je ook achter de motieven/doelen waarvoor je deze beginsituatie nodig hebt moeten komen. De motieven/doelen kun je opdelen in onderstaande categorieën: • Gezondheid- en fitheidsbepaling • Algemene sporten functiebepaling • Sportspecifieke bepaling.

Een test voor een sporter die net geblesseerd is geweest zal kunnen vallen onder meer categorieën en valt dus niet onder één categorie. Voordat (of soms tijdens) er testen of metingen plaatsvinden wordt er ook vaak gebruikgemaakt van een anamnese. Hier komt meestal geen data uit maar dit zijn vaak subjectieve bevindingen die de data kunnen ondersteunen.

Gezondheid- en fitheidsbepaling Bij een algemene gezondheid- en fitheidsbepaling wordt er gekeken naar de algemene kenmerken van een sporter. Gegevens zoals gewicht, lengte, BMI, vetpercentage, bloeddruk, hartfrequentie etc. hebben alles te maken met de algemene gezondheid van een sporter zonder echt specifiek te maken te hebben met sporten zelf. Deze gegevens kunnen je uiteindelijk wel verder helpen met het bepalen van de belastbaarheid van een sporter. Bijvoorbeeld de hartfrequentie in rust (als je net wakker bent) zegt al iets over een mens. Mensen die (vaak) intensief sporten hebben vaker een lagere hartslag in rust dan mensen die niet (vaak) intensief sporten.

Graag rechten aanvragen. Staat overigens ook in eigen beeldbank. https://www.kenniscentrumsportenbewegen.nl/producten/beweegrichtlijnen/toolkit/ of https:/stock.edu-actief.nl/mediafiler/start/mediabank?fc=browse&queryid=46492701618a093ce38ac734df0d218d&column=9&listview=overview&view=preview&fileid=10&fuid=dir28%2F49231_Th8_Beweegrichtlijnen.jpg

Beweegrichtlijn.

107

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S Graag rechten aanvragen en namaken in de stijl van de flexibele pipeline S&B. Bron: https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2023/37/ruim-4-op-de-10-volwassenen-bewegen-voldoende

Voldoen aan Beweegrichtlijnen.

In bovenstaande afbeeldingen wordt er gekeken naar de beweegrichtlijnen vanuit de Gezondheidsraad en het voldoen daaraan. In de grafiek is te zien dat minder dan de helft van de Nederlandse bevolking voldoet aan de beweegrichtlijn. Door deze metingen wordt er beleid gevoerd door de overheid om het bewegen juist meer te stimuleren.

Algemene Sport- en functiebepaling Bij een algemene sporten functiebepaling wordt er al wat meer ingezoomd op het sporten zelf. Het verschil met de sportspecifieke bepaling is dat er nog niet ingezoomd wordt op één sport.

In de trainingsleer worden vaak de 5 componenten (CLUKS) van conditie gebruikt. De 5 componenten zijn: • Coördinatie • Lenigheid • Uithoudingsvermogen • Kracht • Snelheid

108

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Thema 4 Testen en meten

Graag rechten aanvragen en namaken in de stijl van de flexibele pipeline S&B. Bron: https://www.muscle-power.nl/blog/met-cluks-wordt-het-sporten-nog-leuker.html

Componenten van conditie.

Vaardig zijn in deze componenten (CLUKS) van conditie kunnen de sporter helpen in elke sport. Het meten van deze componenten kan de trainer helpen om wederom een beeld te krijgen van de belastbaarheid van de sporter. Deze componenten vallen ook onder de eerder genoemde prestatiebepalende factoren.

Sportspecifieke bepaling Bij een sportspecifieke bepaling wordt er ingezoomd op de sport (en zelfs onderdelen binnen die sport) bij het testen voor een beginsituatie. De selectiedagen vanuit de betaald voetbalorganisaties om talent te werven zijn hier voorbeelden van. Sportspecifieke metingen (in dit geval voetbal) om te kijken bepalen of er talenten zijn die de organisatie kan contracteren. Een ander voorbeeld zijn inspanningstesten voor wielrenners. Vaak wordt hier gekeken naar de VO₂max, dit is het maximaal volume zuurstof dat het menselijk lichaam kan transporteren in een bepaalde tijd. Als een wielrenner een hoge VO₂max heeft kan hij veel zuurstof aan de spieren leveren die daar vervolgens beter van kunnen presteren.

109

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S Graag rechten aanvragen. Bron: https://www.fiets.nl/training/de-vo2-max/

Fietsen met een zuurstofmeter.

De sporter wordt dan op een fiets geplaatst en probeert maximaal te fietsen, tegelijkertijd worden er dan metingen gedaan met betrekking tot zijn ademhaling en andere indicatoren. Chris Froome (winnaar van alle grote rondes binnen het wielrennen) heeft bijvoorbeeld een hele hoge gemeten VO₂max (88,2 ml/kg), in vergelijking met een amateur duursporter (41-45 ml/kg). Wederom kunnen deze data een bijdrage leveren aan de (in dit geval) sportspecifieke belastbaarheid van de sporter.

Opdracht 3 Vaststellen beginsituatie

a. In welke categorieën kun je de motieven/doelen opdelen als het gaat om waarvoor je een bepaalde (begin) meting wilt doen? Bekijk het filmpje 'TRK 1.4 CLUKS'.

b. Bespreek het filmpje onderling met elkaar.

4.4 Maken van een testbatterij

Bij het maken van een testbatterij (de test zelf) moet er rekening worden gehouden met vele zaken. Allereerst staat natuurlijk wederom het doel wat je met de test wilt bereiken centraal en daar begin je dan ook weer mee. Tegenwoordig zijn er heel veel testbatterijen beschikbaar om bijvoorbeeld een eigen van samen te stellen. Vaak worden dan bestaande testen gecombineerd om uiteindelijk data te krijgen van een sporter op verschillende aspecten.

Daarnaast zal je ook rekening moeten houden met een aantal principes die er voor zorgen dat (de uitkomst van) de testen en metingen betrouwbaar en valide zijn. Voordat je daadwerkelijk ook kan beginnen aan het maken van testbatterij is het essentieel om na te denken over welke onderzoeksmethode je wilt gaan gebruiken. Vragen die je zult moeten stellen zijn: • Wat wil ik precies weten? • Wat is de doel van de test? • Welke onderdelen wil ik testen? • Hoe interpreteer ik de data die uit de test komt? • Welke data wil ik uiteindelijk hebben?

110

Thema 4 Testen en meten

• •

Wat wil ik met de data die uit de test komt? Welke conclusies kan ik uit de data trekken?

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Nadat je antwoorden hebt op (een aantal van) bovenstaande vragen kun je pas een onderzoeksmethode vaststellen en hier je testen en metingen op afstemmen. Verder in het hoofdstuk zullen praktijk voorbeelden aan bod komen van testen en wat voor onderzoeksmethode hiervoor is gebruikt. Kwantitatief- en kwalitatief onderzoek Data verzamelen voor onderzoek en/of het begeleiden van een sporter kun je op vele manieren doen. De manier waarop je deze data verzamelt noem je een onderzoeksmethode. Voorbeelden hiervan zijn: • Experiment • Enquête • Focusgroep • Observatie • Case study • Interviews.

Grofweg kun je de onderzoeksmethoden in twee categorieën plaatsen: Kwantitatief onderzoek en kwalitatief onderzoek. Kwantitatief onderzoek richt zich op data uitgerukt in getallen, tabellen, grafieken en diagrammen. Kwalitatief onderzoek richt zich juist vaak op woorden (en/of beelden) en is dus een stuk subjectiever. Je zou kunnen zeggen dat er bij kwantitatief onderzoek gemeten wordt en bij kwalitatief onderzoek juist niet. In onderstaande tabel staan de verschillen tussen de onderzoeksmethoden. Kwalitatief onderzoek

Kwantitatief onderzoek

Samenvatten, categoriseren, interpreteren

Wiskunde en statistiek

Uitgedrukt in

Woorden

Getallen, grafieken, diagrammen en tabellen

Steekproef

Weinig participanten

Veel participanten

Open vragen

Gesloten of meerkeuzevragen

Inzicht verkrijgen, context, complexiteit, subjectiviteit

Toetsen, objectiviteit, reproduceerbaarheid

Analyse

Vragen

Gekenmerkt door

Naast het kiezen voor één onderzoeksmethoden kun je de methoden ook combineren, ook wel mixed-methods onderzoek genoemd. Dit betekent dat je beide onderzoeksmethoden in je onderzoek zult gebruiken om te komen tot een conclusie.

Een onderzoek waarbij gekozen is voor deze gecombineerde onderzoeksmethode is het onderzoek naar de implementatie (introductie en toepassing) van 'The Daily Mile'. The Daily mile komt oorspronkelijk uit Schotland waarbij het de bedoeling was om kinderen fitter te laten worden, door meer te laten wandelen. De naam geeft al aan dat het de bedoeling is dat kinderen elke dag een afstand van ongeveer een mijl (1,6 km) gaan lopen. Dit initiatief is ook naar Nederland gehaald en wordt nu ook gedaan op bassischolen door het hele land. Onderzoek naar het effect van deze mijl gebeurd via kwantitatieve data en kwalitatieve data. Het eerste onderzoek (thedailymile.nl/onderzoek/) heeft bijvoorbeeld uitgewezen dat leerlingen een verbetering van 7% in alertheid, stemming en verbaal geheugen (geheugen voor woorden) laten zien na de toepassing van deze dagelijkse mijl. Aan de grond van deze conclusie lagen allerlei metingen die gedaan werden om de alertheid, stemming en verbaal geheugen te meten. Om tot deze conclusie te komen is hier dus de kwantitatieve onderzoeksmethode (metingen) gebruikt. Naast deze verbetering werd ook nog een andere verbetering onderzocht, namelijk: de positieve invloed die het dagelijks wandelen van een mijl heeft op de sociale interactie en het geluk van een kind. Door middel van interviews aan groepsleerkrachten van

111

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

de kinderen, interviews aan de kinderen zelf en interviews aan basisschool directeuren werd duidelijk dat de sociale interactie en het geluk van de kinderen was verbeterd. In het tweede onderzoek is dus gebruikt gemaakt van de kwalitatieve methode (interviews) om tot bovenstaande conclusie te komen.

Graag rechten aanvragen. Bron: https://www.bbc.com/news/uk-scotland-61256954

The Daily Mile bestaat 10 jaar.

Bovenstaand voorbeeld geeft nog maar eens aan dat je op vele manier onderzoek kunt doen en aan data kunt komen. Gebruik maken van verschillende onderzoeksmethoden kan je helpen om een nog sterkere analyse of conclusie te trekken. Dit kan natuurlijk ook weer van pas komen in de voorbereidingen voor het testen en meten van sporters. Ga je alleen testen en metingen gebruiken die kwantitatieve data opbrengen of ga je ook gebruik maken van kwalitatieve data. Betrouwbaarheid en validiteit Bij elk onderzoek (en dus de metingen/testen) moet je de vraag beantwoorden of de test die je uitvoert en waarmee je data verzamelt, betrouwbaar en valide is. Deze twee begrippen kunnen er voor zorgen dat je de data ook echt kunt gebruiken om verder mee te gaan of dat de testen iets hebben gemeten wat je niet kunt gebruiken. Of je nou kwalitatief onderzoek of kwantitatief onderzoek gebruikt, je zult altijd moeten aantonen dat je data die je verzamelt hebt, gekomen is uit een betrouwbaar en valide manier van werken.

Bij het begrip validiteit wordt vaak de vraag gesteld: Meet jij wat je beoogt te meten?. Deze vraag heeft betrekking op de nauwkeurigheid van de test/onderzoek. Je zult kritisch moeten kijken naar de test zelf en je opzet tot deze test. Een voorbeeld waarbij de validiteit aangetast wordt, is wanneer er sprake is van het zogeheten placebo-effect. Dit effect zie vaak terug als nieuwe medicijnen voor bepaalde ziektes worden getest. De mensen die meedoen aan dit experiment denken echte verbetering te zien in hun conditie nu een neppe of niet-bestaande behandeling. In de resultaten komt dan te staan dat er verbetering is te zien in hun conditie maar daadwerkelijk is dit dan niet het geval. Om een valide conclusie te trekken zullen er dus nog meer metingen moeten worden gedaan om te concluderen of hun conditie ook echt is verbeterd. Er bestaan verschillende soorten validiteit die je kunt onderscheiden van elkaar, namelijk: • Interne validiteit, zijn je conclusies van de test/onderzoek terecht? • Externe validiteit, kunnen de resultaten van de test/onderzoek toegepast worden op een andere populatie dan degene die jij hebt onderzocht?

112

Thema 4 Testen en meten

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

De verschillende soorten validiteit zijn wederom makkelijk uit te leggen bij bijvoorbeeld het testen van nieuwe medicijnen. De interne validiteit zal dan iets zeggen of de medicijnen/of behandeling echt iets hebben verbeterd of dat andere factoren een rol hierin hebben gespeeld. De externe validiteit zal aangetast zijn als jij alleen deze medicijnen/of behandeling hebt onderzocht bij een groep mensen met dezelfde leeftijd, sociale klasse, geslacht etc. Om de externe validiteit beter te waarborgen zul je dus een betere groep mensen moeten kiezen met meer diversiteit. Bij de Betrouwbaarheid moet je denken aan de reproduceerbaarheid van een onderzoek. Als je de testen/metingen herhaalt zullen de resultaten in grote mate hetzelfde moeten zijn. Je kunt het hierbij ook hebben over toevalsfouten. Deze fouten veroorzaken andere meetresultaten door andere variabelen (bijvoorbeeld de omgeving waarin je meet). We kunnen er op verschillende manieren voor zorgen dat de betrouwbaarheid van een onderzoek wordt gewaarborgd.

Test-hertest betrouwbaarheid De naam geeft het eigenlijk al aan met deze mate van betrouwbaarheid gaat het om meerdere malen testen van hetzelfde (hertest). Door meerdere malen een meting uit te voeren die hetzelfde meet kun je een goede inschatting maken van de test-hertest betrouwbaarheid mits de metingen in grote mate hetzelfde zijn. Zijn de metingen heel erg uiteenlopend dan is de test-hertest betrouwbaarheid dus niet gewaarborgd.

Interne consistentie Hier gaat het erom dat je door verschillende metingen (of vragen) probeert te komen tot het zelfde onderliggende construct. Gebruik maken van verschillende metingen om te komen tot dezelfde data zorgt er voor dat de interne consistentie dus vergroot wordt. Een goed voorbeeld is verschillende vragen binnen een enquête die moeten verwijzen naar de leeftijd van de ondervraagde, namelijk, vragen naar de leeftijd van de persoon of geboortedatum. Intrabeoordelaarsbetrouwbaarheid De intrabeoordelaarsbetrouwbaarheid geeft aan of de uitkomsten van dezelfde metingen door de dezelfde beoordelaar overeenkomen. Als een beoordelaar verschillende metingen op een dag af moeten nemen, zijn de resultaten dan nog hetzelfde aan het eind van de dag ten opzichte van het begin van de dag?

Interbeoordelaarsbetrouwbaarheid Deze mate van betrouwbaarheid heeft alles te maken met meerdere personen die de testen/metingen uitvoeren. Het zal niet zo moeten zijn dat als beoordelaar 1 een meting uitvoert dat beoordelaar 2 met dezelfde meting tot (totaal) andere data/conclusies komt. De beoordelaars zullen zich dus moeten focussen op dezelfde punten en de metingen precies hetzelfde uitvoeren. Bij het maken van een testbatterij komen dus meer zaken kijken dan je misschien zult verwachten. Wil je bepaalde metingen uitvoeren met bestaande tests zul je dus ook goed moeten kijken of de tests die je wilt gebruiken ook daadwerkelijk op een goede manier tot stand zijn gekomen. De begrippen betrouwbaarheid en validiteit lopen altijd hand in hand met het onderzoek wat je doet. Metingen uitvoeren zonder enige kennis van zake heeft dus in het algemeen niet veel zin.

Opdracht 4 Maken van een testbatterij a. Wat is het verschil tussen kwantitatief en kwalitatief onderzoek? b. Leg de onderstaande afbeelding uit:

113

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S 4.5 Soorten testen

De verschillende (sport) testen die je tegenwoordig overal kunt vinden kun je opdelen in twee verschillende categorieën die elkaar onderling niet uitsluiten.

Deze (zelfgemaakte) illustratie graag mooier maken in de kleuren van de flexibele pipeline S&B. Daarnaast aanpassen: Shuttle-runtest, Harvard-steptest, VO₂maxtest, Åstrand-fietstest en Submaximaal testen.

Overzicht van testen.

Laboratoriumtesten Dit zijn de testen (vaak) vanuit de computer gestuurd die specifieke data meten die door een computerprogramma gemeten kunnen worden. De inspanningstesten van wielrenners (paragraaf 2) om de VO₂max te meten zijn hier voorbeelden van. De focus ligt vaak op kleine details en deze kunnen ook prima worden gemeten. Voordeel is dat de testen vaak wetenschappelijk onderbouwd zijn en dat er betrouwbare data uit komt. Nadelen zijn dat de testen vaak erg duur zijn in aanschaf, veel tijd in beslag nemen en vaak per individu kunnen worden afgenomen. Heb je te maken met grote groepen en niet heel lang de tijd zullen deze testen vaak geen optie zijn.

114

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Thema 4 Testen en meten

https://www.shutterstock.com/nl/image-photo/woman-wearing-white-coat-medical-gloves-228495076

Labresultaten.

Veldtests Dit zijn de testen die in de praktijk worden uitgevoerd zonder een computer gestuurd programma eronder. Deze testen kunnen dan ook vaak worden uitgevoerd door een trainer zelf. De testen focussen zich vaak niet op de details maar op meerdere factoren om een (globaal) beeld te krijgen als output. De vraag bij deze testen is vaak wel of ze betrouwbaar genoeg zijn en niet te afhankelijk van bijvoorbeeld de trainer. Nadeel is dus dat de testen erg goed bedacht en uitgevoerd moeten worden om een goede mate van betrouwbaarheid te waarborgen. Voordelen zijn dat ze testen dus makkelijk(er) met een grote groep zijn uit te voeren, een stuk goedkoper zijn omdat er (vaak) geen dure materialen voor nodig zijn en dat testen minder voorbereiding vergen dan laboratoriumtests.

115

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S Graag rechten aanvragen. Bron: https://mingle.sport/nl/blog/hoe-meet-je-team-performance/

Veldspelers bij een veldtest.

Submaximaal testen Een submaximale (inspannings-)test is een manier om de fysieke conditie van iemand te meten zonder dat die persoon tot het uiterste moet gaan. Het grote voordeel is vanzelfsprekend dat iemand dus niet helemaal kapot hoeft te gaan om toch bepaalde data uit de test te krijgen. Binnen de krachttraining is dit omgezet in de krachtpiramide (zie onderstaand).

116

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Thema 4 Testen en meten

Graag rechten aanvragen en namaken in de stijl van de flexibele pipeline S&B. Bron: https://www.fit.nl/krachtpiramide

Krachtpiramide.

Uit de piramide kun je heel goed aflezen hoeveel herhalingen (bijvoorbeeld bij het gewichtheffen) passen bij het aantal procent van de maximaalkracht. 100% in de piramide zal dan gelijkstaan aan maximale belasting van een beweging die je met behulp van de juiste oefentechniek kunt uitvoeren voor één herhaling (1RM ook wel genoemd). Dit is dan een voorbeeld van een maximaal test. Alles onder de 100% vergt dus meer herhalingen en is dan ook een voorbeeld van een sub-maximaal test. Maximaal testen Bij een maximaal test is het dus wel belang dat de persoon die je meet tot zijn uiterste gaat. Pas als het maximum van degene die getest wordt is bereikt komt er relevante data uit de test. Hier komt dus meteen een bijkomend nadeel dat iemand tot het uiterste zal moeten gaan en dat zal niet altijd lukken (blessure, weersomstandigheden, mentale aspecten etc.).

In de verdiepingsstof gaan we verder in op de testen die als voorbeeld staan bij de verschillende categorieën. (Shuttle-runtest, Hardvard-steptest, Astrand-fietstest, VO₂maxtest).

Lees de verdiepingsstof 'Åstrand-fietstest', 'Shutte-runtest', 'Harvard-steptest' en 'VO₂maxtest'.

117

Opdracht 5 Soorten testen a. In welke vier categorieën kun je verschillende fysieke testen opdelen? Bekijk het filmpje 'Motorische testen bij kleuters'.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

b. Bespreek met elkaar wat je vindt van motorisch (fysiek) testen bij kleuters.

4.6 Praktische toepassing testen en meten

Bewegingsanalyse Bij een bewegingsanalyse wordt er gekeken naar de spieren, gewrichten en lichaamshouding. Door technologische ontwikkeling wordt het steeds makkelijker om bewegingsanalyses te maken (bijvoorbeeld door videomateriaal). Door deze ontwikkeling zie je in elke tak van sport deze videoanalyses steeds vaker terug. In feite is een bewegingsanalyse ook een bepaalde mate van het testen van een beweger. Er wordt op een kwalitatieve manier gekeken naar de manier van bewegen.

Binnen de dynamische systeem theorie (De dynamische systeemtheorie in fysieke training, deel 1) wordt er gesuggereerd dat sportbewegingen zijn opgebouwd uit attractoren en fluctuatoren. Attractoren zijn de componenten van een beweging die voor iedereen hetzelfde zijn, zonder deze componenten is een beweging niet te maken. Fluctuatoren zijn de componenten die veranderlijk zijn per persoon (en taak/omgeving). Door te focussen op de attractoren en deze proberen te verbeteren bij sporters, wordt aangenomen dat de sportprestatie ook zal verbeteren. Er is bijvoorbeeld uitgebreid gekeken naar de honkbalpitch (De dynamische systeemtheorie in fysieke training Deel 2: Bewegingsanalyse van de honkbalpitch.). Door middel van videobeelden zijn de volgende attractoren vastgesteld: 1. Startpositie: co-contractie in het standbeen (geactiveerde achterste keten) 2. Optimumlengte van de buikspieren bij de krachtoverdracht (handschoen stil als blok) 3. Co-contractie in voorste been en heup bij de landing na de uitvalspas 4. Co-contractie in de werparm vanaf de landing 5. Deceleratie van de werparm (endorotatie, pronatie, abductie) na het loslaten van de bal.

118

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Thema 4 Testen en meten

Graag rechten aanvragen. Bron: https://www.researchgate.net/publication/338450151_De_dynamische_systeemtheorie_in_fysieke_training_Deel_2_Bewegingsanalyse_van_de_honkbalpitch

Honkbal Pitch.

In bovenstaande afbeelding is een bewegingsanalyse gedaan bij twee verschillende pitchers. Bij vergelijking van de attractoren (boven genoemd) blijkt dus dat de bovenste pitcher een veel effectievere worp gooit ten opzichte van de onderste pitcher. Bijvoorbeeld in het 3e plaatje is heel goed te zien dat de onderste pitcher zijn buikspieren helemaal naar achteren strekt en dat de bovenste pitcher juist recht blijft. Uit analyse blijkt dat overstrekking (onderste pitcher) helemaal niet effectief is bij het gooien van een honkbalpitch. Door gebruik te maken van de bewegingsanalyse kun de trainer/coach dus met name de onderste pitcher gaan trainen in het verbeteren van zijn honkbalpitch. Door de pitch te blijven volgen (met video) kun je de pitcher uiteindelijk trainen naar een effectievere pitch. Deze vorm van testen en meten wordt steeds vaker toegepast binnen de topsport. Wat wel aangegeven moet worden is dat dit met name werkt bij individuele en (veelal) gesloten vaardigheden. Schaatsen is wederom een voorbeeld van een gesloten vaardigheid waarbij er heel goed door videoanalyse gekeken kan worden naar een sporter.

Beroep sporttesten In paragraaf één is het belang van testen en meten al toegelicht. Een belangrijk motief was het selecteren van sporters binnen de topsport of voor een bepaald beroep. Om toegelaten te worden bij de politie, marine of defensie zul je een toelatingstest moeten afleggen. De testen bestaan uit hardlopen, springen, ballen verplaatsen, push-ups, sit-ups etc. Hiervoor zijn uiteindelijk normen bedacht die dan bepalen of de persoon kan worden toegelaten tot de opleiding. Op het CIOS Zuidwest NL is een dergelijke (vaardigheden)test gemaakt die studenten op de toelatingsdag moeten doen om toegelaten te worden op de opleiding. De reden dat deze opleidingen deze testen laten uitvoeren is te proberen een bepaalde mate van voorspellende waarde te krijgen van nieuwe studenten. Deze bepaalde waarde zal dan in zekere zin kunnen aangeven of een student de opleiding (qua fysiek) überhaupt aankan. Doen opleidingen dat niet, dan loop je de kans dat je veel studenten zal zien afvallen in de opleiding.

119

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Bekijk de filmpjes 'Sporttest politie', 'Sporttest defensie', 'Sporttest marine' en 'Sporttest CIOS Zuidwest-NL'.

Graag rechten aanvragen. Bron: https://defensiefit.nl/werken-bij-defensie/ben-jij-fit-voor-de-keuring/

Werken bij defensie.

Testen en meten bij blessures Door technologische ontwikkeling en de toegankelijkheid van het testen en meten, wordt dit ook steeds vaker toegepast in de sportgeneeskunde. Sporters (recreatief en prestatief) die een blessure hebben opgelopen proberen zo snel mogelijk terug te komen en dit gebeurt steeds vaker via het testen en meten van bepaalde gebieden. Het weer starten van sporten (na een blessure) gebeurt niet meer op basis van 'gevoel' maar na een succesvolle testbatterij die de sporter weer als 'gezond' labelt. RTS (return-to-sport) tests en criteria worden er opgesteld om te meten of een sporter weer kan beginnen met sporten na een blessure.

120

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Thema 4 Testen en meten

Graag rechten aanvragen. Bron: https://kernfysiotherapie.nl/voorste-kruisband-ruptuur/

Knieblessure.

Veel onderzoek wordt er tegenwoordig gedaan naar de revalidatie van een voorste kruisbandruptuur. Dit is een scheuring in het ligament waardoor er bloedingen ontstaan en waardoor de knie erg instabiel aanvoelt. Deze blessure moet vaak worden opgelost door middel van een operatie mits de sporter weer alles wil doen wat hij voorheen ook kon. De vraag wanneer een sporter zijn sport weer kan uitoefenen zonder al te veel kans op opnieuw een (knie)blessure, is een lastige vraag. Het uitsluiten van blessures is nooit helemaal mogelijk, maar het verkleinen van die kans is de doelstelling van revalidatietrajecten. Een voorste kruisbandrevalidatie is een zwaar en intensief traject. Vaak zal het 9 tot 15 maanden duren voordat de persoon weer zijn normale sportactiviteiten zal kunnen beoefenen. Dit zal bij elke persoon weer anders zijn, wat het dus erg lastig maakt om te bepalen wanneer er weer gestart kan worden met sporten. Bij het terugkomen na een VKBR worden vaak 6 criteria opgesteld om te bepalen of de sporter weer kan beginnen met zijn normale sport activiteiten. Deze 6 criteria worden bepaald door

121

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

verschillende tests (Kyritsis, P., Bahr, R., Landreau, P., Miladi, R., & Witvrouw, E. (2016)). Hoptesten zijn bijvoorbeeld éénbenige sprongen die zo ver mogelijk uitgevoerd moeten worden. Sprongafstand van beide benen wordt dan vergeleken om te bepalen of het 'geblesseerde' been weer (bijna) terug is ten opzichte van het 'gezonde' been. Naast de hoptesten worden er nog een aantal andere testen gedaan. Pas als er voldaan wordt aan de 6 criteria zou een sporter weer op een verantwoorde manier terug kunnen komen na zijn VKBR.

Opdracht 6 Praktische toepassing

a. Wat is het verschil tussen attractoren en fluctuatoren? b. Wie heeft er wel eens een (zware) blessure gehad en moest daarna trainen voor herstel? Bespreek dit in de groep.

Opdracht 7 Leerdoelen

Je kunt het belang van testen en meten beschrijven.

Je kunt door middel van een anamnese een beginsituatie maken van een sporter.

Je kunt belangrijke voorwaarden voor het maken van een testbatterij beschrijven en vertalen naar de praktijk.

Je kunt het verschil tussen kwalitatief en kwantitatief testen beschrijven en vertalen naar de praktijk.

Je kunt begrippen als validiteit en betrouwbaarheid van elkaar onderscheiden en vertalen naar de praktijk.

Je kunt een aantal (voorbeeld) testen beschrijven en vertalen naar de praktijk.

Je kunt bovenstaande begrippen toepassen binnen je eigen lessen/trainingen/activiteiten als trainer-coach/instructeur.

4.7 Verdiepingsstof - Åstrand-fietstest

De Zweedse inspanningsfysioloog Per Olof Åstrand ontwikkelde een eenvoudige test om een voorspelling te doen over de VO₂-max van de sporter. De Åstrandtest is bedoeld om de beginsituatie in kaart te brengen en deze te vergelijken met het resultaat na een trainingsperiode. De test is niet bedoeld om sporters met elkaar te vergelijken. Daarvoor zijn wedstrijden geschikter.

De resultaten van de test liggen in de buurt van de waarheid (+/- 10%). Daar hebben topsporters dus minder aan. De test is een submaximale test van zes minuten. De deelnemer hoeft dus niet tot het uiterste (het ‘maximum’) te gaan. Dit maakt de test bijzonder geschikt voor beginners.

De test wordt afgenomen op een fietsergometer, waarmee de belasting (in watt) kan worden ingesteld. De belasting moet zodanig zijn dat de HF van minuut 5 en 6 tussen 130 en 170 blijft. De ervaring van de trainer met het afnemen van tests is belangrijk. Een 18-jarig doorsnee sportmeisje behaalt de juiste HF bij een belasting van 125 watt. Hoe hoger het lichaamsgewicht (mannen) en hoe beter de basisconditie, hoe meer wattage de sporter kan trappen. Voor de 17-jarige sportjongen is dat 175 watt. Meestal heeft de huidige

122

Thema 4 Testen en meten

fietsergometer een ingebouwde hartslagmeter met sensoren op het handvat. Is dat niet het geval, dan biedt een losse hartslagmeter uitkomst. Desnoods meet de trainer of sporter handmatig de hartslag, maar dat leidt gauw tot vervelende misrekeningen.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

De trainer laat de sporter fietsen met een toerental van ongeveer 80 omwentelingen per minuut. Wanneer in de eerste twee minuten de hartslag lager is dan 100 slagen per minuut, moet de sporter 25 of eventueel 50 watt meer aan belasting gegeven worden. Is de hartfrequentie na 2 minuten hoger dan 150 slagen per minuut, dan is de belasting te hoog en moet de fietsproef op een later tijdstip worden overgedaan.

Op grond van de resultaten van duizenden tests over de hele wereld zijn tabellen ontstaan. Hiermee kan de trainer een uitspraak doen over het vermogen van de sporter om O₂ op te nemen tijdens inspanningen. In de tabel kan de trainer aflezen wat de VO₂-max is bij de gemiddelde HF in minuut 5 en 6, behorende bij het aantal watt. Tabellen VO₂-max (LO₂/min.) voor de Åstrandtest voor mannen 100 W

125 W

150 W

175 W

200 W

225 W

250 W

Ø HF min. 5/6

3,5

4,2

4,8

120

3,4

4,1

4,7

121

3,4

4,0

4,8

122

3,4

4,0

4,8

123

3,3

3,9

4,5

5,3

6,0

124

3,2

3,8

4,4

5,2

5,9

125

3,2

3,8

4,4

5,1

5,8

126

3,1

3,7

4,3

5,0

5,7

127

3,1

3,7

4,2

4,9

5,6

128

3,0

3,6

4,2

4,9

5,6

129

3,0

3,6

4,1

4,8

5,5

130

2,9

3,5

4,0

4,7

5,4

131

2,9

3,5

4,0

4,7

5,3

132

2,8

3,4

3,9

4,6

5,3

133

2,8

3,4

3,9

4,6

5,2

134

2,8

3,3

3,8

4,5

5,1

135

2,7

3,3

3,8

4,4

5,0

136

2,7

3,2

3,7

4,4

5,0

137

2,7

3,2

3,7

4,3

4,9

138

2,6

3,1

3,6

4,2

4,8

139

2,6

3,1

3,6

4,2

4,8

5,4

6,0

140

2,6

3,1

3,5

4,1

4,7

5,3

5,9

141

2,5

3,0

3,5

4,1

4,6

5,2

5,8

142

123

125 W

150 W

175 W

200 W

225 W

250 W

Ø HF min. 5/6

2,5

3,0

3,4

4,0

4,6

5,2

5,7

143

2,5

3,0

3,4

4,0

4,5

5,1

5,7

144

2,4

2,9

3,4

4,0

4,5

5,1

5,6

145

2,4

2,9

3,3

3,9

4,4

5,0

5,6

146

2,4

2,9

3,3

3,9

4,4

5,0

5,5

147

2,4

2,8

3,2

3,8

4,3

4,9

5,4

148

2,3

2,8

3,2

3,8

4,3

4,9

5,4

149

2,3

2,8

3,2

3,7

4,2

4,8

5,3

150

2,3

2,7

3,1

3,7

4,2

4,7

5,2

151

2,3

2,7

3,1

3,6

4,1

4,7

5,2

152

2,2

2,6

3,0

3,6

4,1

4,6

5,1

153

2,2

2,6

3,0

3,5

4,0

4,6

5,1

154

2,2

2,6

3,0

3,5

4,0

4,5

5,0

155

2,2

2,6

2,9

3,5

4,0

4,5

5,0

156

2,1

2,5

2,9

3,4

3,9

4,4

4,9

157

2,1

2,5

2,9

3,4

3,9

4,4

4,9

158

2,1

2,5

2,8

3,3

3,8

4,3

4,8

159

2,1

2,5

2,8

3,3

3,8

4,3

4,8

160

2,0

2,4

2,8

3,3

3,7

4,2

4,7

161

2,0

2,4

2,8

3,3

3,7

4,2

4,6

162

2,0

2,4

2,8

3,3

3,7

4,2

4,6

163

2,0

2,4

2,7

3,2

3,6

4,1

4,5

164

1,9

2,4

2,7

3,2

3,6

4,1

4,5

165

1,9

2,3

2,7

3,2

3,6

4,1

4,5

166

1,9

2,3

2,6

3,1

3,5

4,0

4,5

167

1,9

2,3

2,6

3,1

3,5

4,0

4,4

168

1,9

2,3

2,6

3,1

3,5

3,9

4,3

169

1,8

2,2

2,6

3,0

3,4

3,9

4,3

170

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

100 W

Tabellen VO₂-max (LO₂/min.) voor de Åstrandtest voor vrouwen

124

100 W

125 W

150 W

175 W

200 W

Ø HF min. 5/6

4,1

4,8

120

4,0

4,8

121

Thema 4 Testen en meten

125 W

150 W

175 W

200 W

Ø HF min. 5/6

3,9

4,7

122

3,9

4,6

123

3,8

4,5

124

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

100 W

3,7

4,4

125

3,6

4,3

126

3,5

4,2

127

3,5

4,2

4,8

5,4

6,0

128

3,4

4,1

4,8

5,4

6,0

129

3,4

4,0

4,7

5,3

5,9

130

3,4

4,0

4,6

5,3

5,9

131

3,3

3,9

4,5

5,2

5,8

132

3,2

3,8

4,4

5,1

5,7

133

3,2

3,8

4,4

5,0

5,6

134

3,1

3,7

4,3

4,9

5,5

135

3,1

3,6

4,2

4,8

5,4

136

3,0

3,6

4,2

4,8

5,4

137

3,0

3,5

4,1

4,7

5,3

138

2,9

3,5

4,0

4,6

5,2

139

2,8

3,4

4,0

4,6

5,2

140

2,8

3,4

3,9

4,5

5,1

141

2,8

3,3

3,9

4,5

5,1

142

2,7

3,3

3,8

4,4

5,0

143

2,7

3,2

3,8

4,4

5,0

144

2,7

3,2

3,7

4,3

4,9

145

2,6

3,2

3,7

4,2

4,8

146

2,6

3,1

3,6

4,1

4,7

147

2,6

3,1

3,6

4,1

4,6

148

2,6

3,0

3,5

4,0

4,5

149

2,5

3,0

3,5

4,0

4,5

150

2,5

3,0

3,4

3,9

4,4

151

2,5

2,9

3,4

3,9

4,4

152

2,4

2,9

3,3

3,8

4,3

153

2,4

2,8

3,3

3,8

4,3

154

125

125 W

150 W

175 W

200 W

Ø HF min. 5/6

2,4

2,8

3,2

3,7

4,2

155

2,3

2,8

3,2

3,7

4,2

156

2,3

2,7

3,2

3,6

4,1

157

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

100 W

2,3

2,7

3,1

3,5

4,0

158

2,2

2,7

3,1

3,5

3,9

159

2,2

2,6

3,0

3,4

3,8

160

2,2

2,6

3,0

3,4

3,8

161

2,2

2,6

3,0

3,4

3,8

162

2,2

2,6

2,9

3,3

3,7

163

2,1

2,5

2,9

3,3

3,7

164

2,1

2,5

2,9

3,3

3,7

165

2,1

2,5

2,8

3,2

3,6

166

2,1

2,4

2,8

3,2

3,6

167

2,0

2,4

2,8

3,2

3,6

168

2,0

2,4

2,8

3,2

3,6

169

2,0

2,4

2,7

3,1

3,5

170

De tabellen gaan uit van een leeftijd van 18 jaar. Is de testpersoon ouder of jonger, dan pas je de correctiefactor toe.

Correctietabel op basis van leeftijden voor de Åstrandtest Leeftijd

Correctiefactor

1,14

1,03

1,00

0,87

0,83

0,78

0,75

0,71

0,68

0,65

Met alleen een correctiefactor voor de leeftijd zijn we er echter niet. Zoals al eerder is aangegeven: hoe hoger het lichaamsgewicht is, hoe groter de kans is dat de sporter een hogere absolute score realiseert voor de VO₂-max. Om vergelijkingen te kunnen maken, moet de trainer de absolute score nog delen door het lichaamsgewicht. We spreken dan van de relatieve VO₂-max.

126

Thema 4 Testen en meten

Een vrouw van 35 jaar en met een lichaamsgewicht van 60 kilogram heeft in minuut 5 een HF van 144 en in minuut 6 een HF van 148. Hoe bepalen we de VO₂-max in liters/min.? De gemiddelde HF is 144 + 148 : 2 = 146. Op basis van de lijst komt dat neer op 3,7 liter O₂/min. Met de correctie op basis van de leeftijd is dat 3,7 x 0,87 = 3,2 liter O₂/min.: de absolute VO₂-max. Als we het absolute getal nog delen door het gewicht, hebben we de VO₂-max in ml O₂/kg/min.: 3,2 : 60 = 53,33 ml O₂/kg/min.: de relatieve VO₂-max.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

De normering voor de berekende VO₂-max/kg/min. is sterk afhankelijk van de doelgroep. Zoals gezegd is de Åstrandtest niet direct voor topsporters bedoeld, maar voor beginners en breedtesporters. Uitslag VO₂-max

(ml O₂/kg/min.)

Vrouwen tot 30 jaar

Mannen tot 30 jaar

Super

> 49

> 57

Erg goed

44-48

52-56

Goed

39-43

47-51

Voldoende

34-38

42-46

Onvoldoende

29-37

37-41

Zwak

< 29

< 37

4.8 Verdiepingsstof - Shuttle-runtest

De shuttle runtest, ook wel piepjestest of beeptest genoemd, is een test om de conditie van een persoon in te schatten. Door de mogelijkheid om met weinig materiaal en ruimte grote groepen te kunnen testen, wordt deze test vaak gebruikt.

Uitvoering Bij de shuttle runtest wordt er tussen 2 lijnen heen en weer gelopen. Dit gebeurt vaak in een turnzaal. Deze lijnen liggen 20 meter uit elkaar. In de test worden piepgeluiden, die afgespeeld worden op een geluidsdrager, gebruikt, die aangeven wanneer gekeerd moet worden. De test werkt met zogeheten trappen. Elke minuut wordt er één trap afgewerkt. Het nummer van elke trap wordt hierbij afgeroepen op de geluidsdrager. De test start tegen 8 of 8,5 km/h en bij elke nieuwe trap gaat het tempo met 0,5 km/h omhoog doordat het piepgeluid sneller komt. Wanneer de 20 meterlijn niet voor de piep bereikt wordt, moet doorgelopen worden om de volgende lijn wel op tijd te bereiken. De test stopt op het moment dat men tweemaal achter elkaar de lijn niet bereikt of niet binnen 3 meter afstand van de 20 meterlijn is. Afhankelijk van waar en bij wie de test wordt toegepast, kunnen er verschillen zijn in de toegepaste regels. De geluidsband en bijgevolg de startsnelheid en lengte van de trappen kan ook verschillend zijn. Testresultaten Het stapnummer dat het laatst werd genoemd voordat je stopte is de score van de test. Man

Vrouw

Uitstekend

> 13

> 12

Zeer goed

11 - 13

10 - 12

Goed

10 - 11

9 - 10

Voldoende

7 - 10

6-9

Matig

6-7

5-6

Slecht

127

4.9 Verdiepingstof - Harvard-steptest

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Met de Harvard steptest wordt het aeroob (zuurstof verbruikend) individueel uithoudingsvermogen getest. Door het meten van de hartslag op een bepaald punt van deze submaximale test kan een schatting van de maximale zuurstofopname gemaakt worden. Door middel van een omrekening naar ml/min/kg wordt het lichaamsgewicht in verhouding met de hartslag en maximale zuurstofopname gezet. De maximale zuurstofopname kan aan de hand van een normeringstabel (voor vrouwen en mannen) afgelezen worden.

Graag rechten aanvragen. Bron: https://www.topendsports.com/testing/tests/step-harvard.htm

Harvard-steptest.

Uitvoering De sporter moet 5 minuten, 30 keer per minuut, op een opstapbankje van 50,8 cm hoogte open afstappen. Het is belangrijk dat de testleider een ritme aangeeft: om de een of twee seconden een signaal geven. De hartslag in de 5e minuut is de maat voor de schatting van de maximale zuurstofopname. Indien de hartslag in de 5e minuut niet gemeten kan worden, dient hij onmiddellijk in de eerste 15 sec. na het stoppen van de test aan de hals of pols geteld te worden

Testresultaten De hartslag in de vijfde minuut is de maat voor de schatting van de maximale zuurstofopname. Indien de hartslag niet tijdens de laatste minuut van de test gemeten kan worden, dient hij onmiddellijk in de eerste 15 seconden na het stoppen van de test aan de hals of pols geteld te worden. Dit getal naar minuutwaarden omrekenen. De zwaarte van de inspanning is afhankelijk van het lichaamsgewicht, wat telkens tegen de zwaartekracht in op de bank gebracht moet worden. Het lichaamsgewicht beïnvloedt derhalve de hoogte van de hartslag. Daar dient voor gecorrigeerd te worden. De relatie tussen lichaamsgewicht en hartslag aan het einde van de steptest, en maximale zuurstofopname in liters per minuut. De maximale zuurstofopname in liters per minuut dient weer omgerekend te worden naar ml/min/kg lichaamsgewicht. Voor de normering van de maximale zuurstofopname, zie onderstaande tabellen.

128

Thema 4 Testen en meten

Vrouwen Hartslag per min.

VO₂max l/min

170

1.70

160

1.90

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Lichaamsgewicht

150

2.10

140

2.35

130

2.70

170

2.10

160

2.30

150

2.55

140

2.80

130

3.30

170

2.40

160

2.65

150

2.95

140

3.35

130

3.90

170

2.75

160

3.05

150

3.40

140

3.85

130

4.40

Lichaamsgewicht

Hartslag per min.

VO₂max l/min

170

2.25

160

2.50

150

2.75

140

3.10

130

3.60

170

2.60

160

2.90

150

3.20

140

3.60

130

4.15

Mannen

129

Hartslag per min.

VO₂max l/min

170

2.95

160

3.30

150

3.65

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Lichaamsgewicht

140

4.10

130

4.75

170

3.35

160

3.70

150

4.10

140

4.60

130

5.30

Referentiewaarden voor maximale zuurstofopname in ml/min/kg lichaamsgewicht voor vrouwen Leeftijd

Zeer laag

Laag

Gemiddeld

Hoog

Zeer hoog

20-29

< 28

29-34

35-43

44-48

> 49

30-39

< 27

28-33

34-41

42-47

> 48

40-49

< 25

26-31

32-40

41-45

> 46

50-65

< 21

22-28

29-36

37-41

> 42

Referentiewaarden voor maximale zuurstofopname in ml/min/kg lichaamsgewicht voor mannen Leeftijd

Zeer laag

Laag

Gemiddeld

Hoog

Zeer hoog

20-29

< 38

39-43

44-51

52-56

> 57

30-39

< 34

35-39

40-47

48-51

> 52

40-49

< 30

31-35

36-43

44-47

> 48

50-65

< 25

26-31

32-39

40-43

> 44

60-69

< 21

22-26

27-35

36-39

> 40

Bron: http://www.gezondheid.be/index.cfm?fuseaction=testdetail&art=384

4.10 Verdiepingsstof - VO₂maxtest

Je kunt op verschillende plekken een VO₂maxtest laten doen, bijvoorbeeld bij een sportarts. Tijdens de inspanningstest adem je door een masker dat met kabeltjes is verbonden aan speciale meetapparatuur. Je begint in een rustig tempo op de loopband, en om de paar minuten gaat je tempo omhoog. Je moet tijdens de test tot het gaatje gaan (het heet niet voor niets VO₂max!). Het is een zware inspanning, en dan nog met het beklemmende gevoel van het masker erbij. Met de voorbereiding en warming-up ben je gemiddeld zo'n 30-45 minuten kwijt.

130

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Thema 4 Testen en meten

Graag rechten aanvragen. Bron: https://hips.hearstapps.com/hmg-prod/images/vo2-max-test-hardlopen-conditietest-1583750739.jpg?resize=1200:*

Loper met een zuurstofmasker.

131

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Testresultaten

Graag rechten aanvragen en namaken in de stijl van de flexibele pipeline S&B. Bron: https://www.garmin.com/nl-NL/blog/wat-is-een-goede-vo2-max/

VO₂max-scores voor mannen en vrouwen per leeftijdsgroep.

132

Thema 4 Testen en meten

4.11 Begrippen Meten De bepaling van de grootte of de omvang van iets aan de hand van waarneming en uitgedrukt in een getalswaarde of in een eenheid met een aangegeven dimensie.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Testen Het kritisch onderzoeken en meten van de eigenschappen of vermogens van iets of iemand, vaak met betrekking tot vastgestelde normen. Inspanningsfysiologie Onderzoekt wat er tijdens inspanning in het menselijk lichaam gebeurt.

Ligament Een band die botten of stukken kraakbeen met elkaar verbindt.

133

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

THEMA 5 PERIODISERING

Inhoud thema • Wat is periodisering? • Macrocyclus • Mesocyclus • Microcyclus • Verschillende periodiseringsmodellen • Verdiepingsstof • Begrippen

Over de verschillende vormen van trainen heersen enorm veel opvattingen. Toch gaan de meeste trainingsschema’s uit van dezelfde basis: periodisering. In dit hoofdstuk leer je alles over periodisering, de redenen erachter en de verschillende periodiseringsmodellen.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Bij periodisering worden de trainingen ingepland in verschillende fasen. Dit begint doorgaans met een basis, waarbij wordt gefocust op veel trainen (volume) op een lage intensiteit. Vervolgens wordt het volume afgebouwd en de intensiteit verhoogd. Het schema bouwt zo op naar een piekmoment, dat doorgaans een wedstrijd is. Daarna volgt meestal een periode van rust. Deze opbouw, van een basis, naar specificering, naar een piek, wordt een trainingspiramide genoemd.

De trainingspiramide vormt de basis van het periodiseringsprincipe. Bij periodisering wordt er daarnaast gewerkt met verschillende cycli: een macrocyclus, mesocyclus en microcyclus. Een macrocyclus is een groot plan, dat vaak een of meerdere jaren beslaat. Deze macrocyclus bestaat uit meerdere mesocycli, die meestal 3 tot 4 weken duren. Tot slot zijn er de microcycli, die vaak uit 7 dagen bestaan. Dit zijn de specifieke trainingen die per dag worden gedaan, en de dagen waarop rust wordt gehouden. In de laatste paragraaf wordt ingegaan op de verschillende periodiseringsmodellen.

Relatie met werkproces Het thema 'Periodisering' heeft vooral te maken met het werkproces P5-K1-W3: Verzorgt trainingen of instructies.

Leerdoelen • • • • • •

Je kunt het begrip periodisering beschrijven en kunt dit vertalen naar de praktijk. Je kunt het principe van de trainingspiramide beschrijven en kunt dit vertalen naar de praktijk. Je kunt beschrijven wat een macrocyclus is en dit vertalen naar de praktijk. Je kunt beschrijven wat een mesocyclus is en dit vertalen naar de praktijk. Je kunt beschrijven wat een microcyclus is en dit vertalen naar de praktijk. Je kunt de beschreven modellen van periodisering beschrijven en kunt dit vertalen naar de praktijk.

5.1 Casus

Opdracht 1 Casus

Maëla is 19 jaar oud en doet sinds 3 jaar fanatiek aan klimmen. Ze is meerdere keren per week in de klimhal te vinden. Voordat Maëla met klimmen begon, heeft ze verschillende sporten geprobeerd, zoals tennis, waterpolo en badminton. Telkens raakte ze na een paar maanden verveeld en besloot ze met de sport te stoppen. Bij klimmen was dat echter niet het geval: hier beleeft ze na 3 jaar nog altijd veel plezier aan, en het lijkt alleen maar leuker te worden naarmate ze er beter in wordt. De laatste tijd heeft ze echter het idee dat ze een beetje 'stilstaat'. Toen Maëla net begon met klimmen, ging ze hard vooruit. De eerste paar keer had ze flinke spierpijn nadat ze drie keer de klimwand omhoog was gegaan. Inmiddels kan ze wel 10 keer per dag de klimwand omhoog, en kan ze steeds kleinere grepen vasthouden. Toch merkt ze dat ze sinds een paar maanden op hetzelfde niveau blijft hangen. De moeilijke klimroutes blijven moeilijk aanvoelen, en Maëla heeft het idee dat ze niet meer vanzelf vooruitgaat. Ze bespreekt dit met haar goede klimvriendin Ronja, en die adviseert haar om een trainingsschema te gaan volgen. 'Hiermee kan je gedurende een bepaalde periode op een specifieke factor focussen, zoals krachttraining of uithoudingsvermogen. Na een tijdje ga je dan door met de volgende factor. Als je het schema goed volhoudt, ga je zeker vooruit!' verzekert Ronja haar. Ronja geeft haar de tip dat ze het beste

135

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

een piramideschema kan volgen, bijvoorbeeld een van drie maanden. Maëla besluit het internet af te speuren naar tips, maar komt allerlei termen tegen die ze nog niet kent. Periodisering, een macrocyclus, een piekmoment... Maëla vraagt zich af: 'Kan ik niet gewoon vooruitgaan door lekker te blijven klimmen, zonder al die ingewikkelde dingen?'

Kennis a. Maëla heeft het gevoel dat ze al een tijdje niet meer vooruit gaat met klimmen. Hoe zou dat kunnen komen? b. Maëla krijgt het advies om een trainingsschema te gaan volgen. Noem drie voordelen van het volgen van een trainingsschema, ten opzichte van geen schema volgen. c. Heb je zelf wel eens een trainingsschema gevolgd? Voor welke sport was dat, en hoe heb je dit ervaren? d. Bespreek met een aantal medestudenten hun ervaringen met het volgen van een trainingsschema.

136

Thema 5 Periodisering

5.2 Wat is periodisering? Hardlopen

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Sebastiaan is 41 jaar en om fit te blijven loopt hij twee keer per week een rondje hard. Hij woont vlakbij een bos, waar hij graag zij bekende stuk rent. Hij kent er de bomen, de bankjes en de rivieren. Een paar jaar geleden is Sebastiaan begonnen met hardlopen om zijn conditie te verbeteren. Hij merkte toen snel vooruitgang: het rennen ging steeds makkelijker, en na een paar maanden rende hij moeiteloos 5 kilometer in een halfuur. Sinds een jaar heeft Sebastiaan zijn vaste rondje, waar hij altijd ongeveer 50 minuten over doet. Maar waar hij in het begin zo hard vooruitging, lijkt hij nu al een tijd op een plateau te zitten. Het lukt hem niet om de 8 kilometer sneller te rennen, en voor een langere afstand voelt hij zich ook niet fit genoeg.

Trainen kan op veel verschillende manieren en volgens allerlei principes. Je kunt bijvoorbeeld twee keer per week 8 kilometer hardlopen, net als Sebastiaan uit de casus. Als je echter altijd hetzelfde rondje en dezelfde afstand doet, zul je weinig vooruitgang merken. Om beter te worden in een bepaalde sport, is er afwisseling nodig. Dat betekent afwisseling in training – dus niet elke keer hetzelfde doen – maar ook voldoende rust nemen. Zo kan je iets opbouwen en je echt ontwikkelen. Met andere woorden: om beter te worden, moet je je trainingen periodiseren.

Bij periodiseren worden trainingen ingepland in specifieke fasen. Hierbij wordt er begonnen met een basis, en wordt er langzaamaan naar een piek toegewerkt. Daarna volgt een periode van rust, zodat de sporter weer kan herstellen. Denk maar aan het principe van supercompensatie, waarover je hebt geleerd in thema 4. Het doel van het periodiseringsplan is om ervoor te zorgen dat het lichaam niet went aan een bepaalde trainingsprikkel. In het voorbeeld van Sebastiaan was dat wel het geval. Zijn lichaam is zo gewend aan het vaste rondje, dat hij geen vooruitgang merkt. Een ander doel van het periodiseringsplan is zorgen dat het lichaam niet overbelast raakt. Hierom wordt het plan opgebouwd in fasen, en wordt er ook rust ingepland. Als je te zwaar traint, zal je namelijk ook niet vooruitgaan.

Trainingspiramide De verschillende trainingsfasen worden opgebouwd van een basis naar een piek. Hiermee vormen ze een piramide: de trainingspiramide. Een trainingspiramide bouwt dus op naar een piekmoment. Voor veel sporten is dat een wedstrijd, zoals een NK. Afhankelijk van het aantal wedstrijden in een jaar kan een sporter dus een of meerdere piramides in een jaar afwerken. Naast het aantal wedstrijden, heeft ook de soort sport invloed op de trainingspiramide. Er bestaat daarom geen algemene trainingspiramide voor elke sport. Tot slot moet in het trainingsplan uiteraard ook rekening worden gehouden met de individuele sporter. De ene sporter heeft al een sterke basis, en bijvoorbeeld meer techniektraining nodig, dan de andere sporter.

Periodisering kan plaatsvinden in verschillende tijdseenheden. Zo kan je een schema maken voor een heel jaar: een macrocyclus. Deze macrocyclus bestaat uit verschillende mesocycli, die meestal 3 tot 4 weken duren. Een mesocyclus is weer opgebouwd uit kleinere fases van een week: de microcyclus. De trainingspiramide is de basis van de macrocyclus. In de volgende drie paragrafen leer je alles over deze verschillende cycli. Lees de verdiepingsstof ‘Tactische periodisering'.

Opdracht 2 Wat is periodisering?

a. Wat is de definitie van periodisering? b. Waarom kan periodisering leiden tot vooruitgang, bijvoorbeeld bij iemand die al een tijd een plateau in het sporten ervaart? c. Wat is jouw eigen ervaring met periodisering?

137

5.3 Macrocyclus

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Zoals in de vorige paragraaf beschreven, kan een macrocyclus een jaar duren. Soms zijn er echter meerdere wedstrijden in een jaar, bijvoorbeeld één in de zomer en één in de winter. In dat geval kan een jaar ook bestaan uit twee, of soms drie macrocycli. Een macrocyclus is voor elke sport én sporter anders, maar bestaat meestal uit de volgende periodes: • Voorbereidingsperiode (ontwikkelen van conditie, een basis leggen) – De algemene voorbereidingsperiode: basiseigenschappen ontwikkelen – De specifieke voorbereidingsperiode: specifieke eigenschappen opbouwen • Tapering-off: de intensiteit en hoeveelheid trainen afbouwen. • Wedstrijdperiode: de piekfase. • Overgangsperiode: herstellen van de trainingsfase. Voorbereidingsperiode Zoals je hiervoor hebt gezien, is de voorbereidingsperiode onder te verdelen in twee periodes: 1. Algemene voorbereidingsperiode 2. Specifieke voorbereidingsperiode

Algemene voorbereidingsperiode In deze fase wordt er een basis gelegd voor de rest van de trainingsperiode. Hierbij worden de verschillende bewegingseigenschappen opgebouwd, zoals kracht en conditie. Deze bewegingseigenschappen kunnen echter niet tegelijk worden opgebouwd. Het is bijvoorbeeld erg lastig om een goede conditie op te bouwen, en tegelijkertijd veel krachttraining te doen. Bij beide trainingsvormen gebruik je namelijk andere spiervezeltypen. Daarom wordt deze periode vaak in blokken ingedeeld. In deze blokken kan de nadruk worden gelegd op één specifieke bewegingseigenschap. Zo kan eerst een aantal weken het uithoudingsvermogen worden getraind, en kan erna meer worden gefocust op kracht of techniek. Door de verdeling in blokken wordt voorkomen dat de trainingen elkaar tegenwerken, en dat het lichaam went aan een bepaalde trainingsprikkel.

Omdat in deze periode een basis wordt gelegd voor de rest van het trainingsprogramma, is het belangrijk dat de beginsituatie van de sporter bekend is. Om die te bepalen, kan de trainer-coach metingen en tests verrichten. Zo weet je als trainer-coach precies wat de sterke en zwakke punten van de sporter zijn, en waar dus meer of minder op gefocust moet worden. In thema 4 leer je alles over hoe je moet testen en meten. Specifieke voorbereidingsperiode Nadat in de algemene periode een basis is gelegd, is het in de specifieke periode tijd om meer wedstrijdspecifiek te trainen. In deze fase kan de trainer-coach bijvoorbeeld oefenwedstrijden inlassen, met eventueel een lagere belasting of een kortere speeltijd. Hiermee kunnen de bewegingseigenschappen uit de basisperiode specifiek worden ingezet, zodat ook duidelijk wordt waar nog verbetering mogelijk is.

In deze fase worden ook nog steeds de bewegingseigenschappen uit het basisblok getraind; er zijn dus niet enkel wedstrijdtrainingen. Snelheid is een eigenschap die in dit blok meer naar voren komt. Deze eigenschap kan het beste op de eerste dag (na een rustdag) worden getraind, gevolgd door kracht en uithoudingsvermogen. Daarna volgt weer een rustdag. Op deze manier kan de sporter uitgerust de sportspecifieke eigenschap snelheid trainen, zonder dat die al moe is van de krachten conditietraining.

Tapering-off De ‘tapering-off’ periode is de eindfase van de specifieke voorbereidingsperiode. In deze periode wordt de training geleidelijk afgebouwd. Zo blijft de sporter fit, en raakt deze voldoende uitgerust om in topvorm te komen. Het is belangrijk in deze fase dat de trainer-coach de trainingsomvang (dus de hoeveelheid trainingen) afbouwt, maar dat de intensiteit gelijk blijft. Hiermee neemt het aantal uren rust per week dus toe. In deze fase worden geen extra zware of nieuwe trainingsprikkels gegeven.

138

Thema 5 Periodisering

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

De trainingsomvang kan op verschillende manieren worden afgebouwd. Dit kan direct worden gedaan: hierbij gaat de sporter meteen van 100% van de trainingsbelasting, naar bijvoorbeeld 30%. Het lijkt echter beter om de afbouw meer geleidelijk te laten verlopen. Hierbij wordt bijvoorbeeld vanaf 2 weken voor de wedstrijd elke trainingsdag 10% minder hard getraind. Er zijn verschillende trainingsregels waarmee de trainer-coach rekening moet houden bij het taperen: • Hou de trainingsintensiteit gelijk. • Focus erop dat de vermoeidheid minder wordt door meer rusttijd in te plannen. Let erop dat er niet worden afgedaan aan de kracht, snelheid, coördinatie, lenigheid en uithoudingsvermogen. • Hou de trainingsfrequentie op 80%, en breng de trainingsomvang terug met 60-90%. • De taperperiode is individueel en duurt idealiter 4 tot 28 dagen. Wedstrijdperiode De wedstrijdperiode is het piekmoment waar de sporter in de vorige fases naartoe heeft gewerkt. In deze periode daalt de omvang van de trainingen, en neemt de intensiteit toe. Ook is er in deze periode vooral aandacht voor wedstrijdspecifieke trainingsvormen.

Overgangsperiode Na het piekmoment tijdens de wedstrijdperiode, volgt een periode van herstel. In deze periode traint de sporter wel, maar op een lagere intensiteit met voldoende rust. Dit heet ook wel actieve rust. Vaak wordt er na een wedstrijd eerst een week volledige rust gehouden, voordat met actieve rust wordt begonnen. Zo kan de sporter weer helemaal opladen voor een volgend wedstrijdseizoen. Voorbeelden van macrocycli Hierna geven we een aantal voorbeelden van macrocycli: • 400 m horden (atletiek) (enkele periodisering) • Sprinten (atletiek) (dubbele periodisering) • Volleybal (enkele periodisering) Je kunt de schema's als volgt lezen: V1 = A.V.P. / V.P. I V2 = S.V.P. / V.P. II W = W.P. Wi = wedstrijden indoorseizoen Wo = wedstrijden outdoorseizoen O = O.P. Cijferindicatie /Betekenis

Trainingsfrequentie

Supercompensatie

Wordt in deze maand niet getraind, ofwel omdat Niet van toepassing. het irrelevant is ofwel omdat het andere ontwikkelingen belemmert.

Op basis van één training in de week wordt geen Voordat deze eigenschap toename van het niveau verwacht. (onderhoud) volgende week weer wordt getraind is het effect van de vorige training teiet gedaan.

Bij twee trainingen per week van deze eigenschap mag een gerede stijging van het niveau worden verwacht.

Voor het accentueren van een eigenschap wordt Uitgaande van nevenstaande een trainingsfrequentie van drie aangehouden. kunnen deze trainingen gelijkelijk over de week verdeeld worden.

Afhankelijk van de de eigenschap en de getraindheid van de sporter bedraagt de supercompensatietijd 24 à`72 uur.

139

De cijfers staan dus voor het aantal trainingen per week, bij een trainingsfrequentie van drie à vijf trainingen per week in totaal. Bij een trainingsfrequentie van zes à tien trainingen per week moeten de cijfers, dus het aantal trainingsprikkels per week, voor de betreffende oefeningen worden verdubbeld. 400 m horden (atletiek) enkele periodisering j

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Maanden → Bewegings-eigenschap Periodes → ↓ Oefeningen/ methodes ↓

Algemene kracht

Losse halteroefeningen (expl.)

Fitnessapparatuur (opbouw)

Korte sprongen

Lange sprongen

Geïsoleerde looptechnieken

Maximale en 0 Accelateriesnelheid

Passenritme 2 (lactisch vermogen)

Hordenpassages

Algemeen u.h.v.

Intensieve duur

Specifiek u.h.v.

Lactische capaciteit 2

Algemene coördinatie

Looptechnieken

Turnonderdelen

Specifieke techniek

Hordentechniek

Looptechniek

Lenigheid

Algemeen en specifiek

Specifieke kracht

Algemene snelheid

Specifieke snelheid

Toelichting op het schema Je ziet dat de basiseigenschappen woren ontwikkeld voorafgaand aan de specifieke eisen die de 400 m horden stelt. Bijvoorbeeld: spieropbouw (3 in nov/dec) gaat vooraf aan explosieve kracht (3 in jan/feb). Dit gaat weer vooraf aan korte sprongen (3 in mrt) die op hun beurt weer vooraf gaan aan lange sprongen (3 in apr), die de uiteindelijke lengte van de passen bepalen. Voor wat betreft het uithoudingsvermogen is de volgorde: intensieve duur (3 in nov/dec) voorafgaand aan lactische capaciteit (3 in feb/mrt), voorafgaand aan lactisch vermogen (3 in mrt/apr/mei).

140

Thema 5 Periodisering

110 m horden (atletiek) dubbele periodisering Maanden →

Bewegings-eigenschap Periodes → ↓ Oefeningen ↓

W1 W2 V2

WO WO WO WO WO O

Algemene kracht

Medicinbaloefeningen 0 (Buik/rug/ schouder)

Barbells/Dumbells 0 (voorslaan/ uitstootoefeningen)

Enkel-/ meervoudige 1 sprongen Dieptesprongen

Algemene snelheid

Reactie-/acceleratie-oefeningen 2

Staande starts (30 m)

Coördinatie

Looptechnieken

Hordentechnieken

Intervalsprints (30/30/30m)

Ritme-/frequentiescholing 2

Ritmescholing (horden)

Sprint ABC-oefeningen

Spronglopen/loopsprongen 1

Frequentiekippings

Commandostarts

Testwedstrijdjes

Tempo controleloopjes

Vliegende loopjes

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Beenoefeningen (ante-/ retroflexie)

Specifieke kracht

Specifieke snelheid

Toelichting op het schema In november en december speelt zich de eerste voorbereidingsperiode af, waarin veel krachttrainingen worden afgewerkt. Hier is duidelijk sprake van een blokkrachttraining. Binnen deze eerste voorbereidingsfase zien we een verschuiving naar de snelheidsvormen, die met name in december plaats vinden.

141

Gedurende de eerste wedstrijdfase nemen de krachtvormen in frequentie af en maken plaats voor starts, wedstrijden en meer looptechniek. In de tweede voorbereidingsperiode wordt niet meer teruggegrepen naar algemene krachtvormen getuige de nullen op die plekken. De specifieke eigenschappen daarentegen krijgen alle veel aandacht, om uiteindelijk tijdens de outdoor-wedstrijdfase te worden vervangen door wedstrijden. In de overgangsperiode wordt in het geheel afgezien van trainingen.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Volleybal (enkele periodisering) Maanden →

Bewegings-eigenschap Periodes → ↓ Oefeningen/ methodes ↓

WP WP WP OP VP

Algemene kracht

WP WP WP

Medicin-/basketbalworpen 0 (romp/schouder)

Diepte/meevroudige 0 sprongen

Barbell-/dumbelltraining 0 (circuit)

Sprong-/smashoefeningen 1

Algemene snelheid

Acceleraties/Lijnenlopen 0

Bergop-/bergaflopen 0

Specifieke snelheid

Imitiatieoefeningen 0 (spelmomenten)

Reactieoefeningen

Algemene coördinatie

'Handigheidsoefeningen' 0

Vaardigheidsoefeningen 0

Specifieke coördinatie

Balanstraining

VoleybaleigenVaardigheidsoefeningen 2

Specifieke kracht

In verband met de specificiteit van herstel van belasting (dit heeft in hoge mate te maken met de inzet van het spiervezeltype) hebben we uithoudingsvermogen in bovenstaand schema niet meegenomen.

Opdracht 3 Macrocyclus

a. Uit welke vier periodes bestaat een macrocyclus doorgaans? b. De eerste periode van een macrocyclus is weer te verdelen in twee periodes. Beschrijf het verschil tussen deze twee periodes. c. Noem twee trainingsregels waarmee je als trainer/coach rekening moet houden in de tapering-off fase.

5.4 Mesocyclus

De macrocyclus uit de vorige paragraaf is dus de opbouw van het trainingsschema voor het hele jaar. Deze macrocyclus bestaat uit meerdere mesocycli: periodes van een aantal trainingsweken. Hoe lang een mesocyclus precies duurt, is afhankelijk van wat er in dat blok wordt getraind. Als de belasting relatief snel oploopt, kan een blok korter duren dan wanneer de belasting geleidelijk wordt opgebouwd.

142

Thema 5 Periodisering

Aan een mesocyclus is een bepaald doel verbonden, zoals het versterken van het uithoudingsvermogen voor een wielrenner. In dat geval kan een mesocyclus bijvoorbeeld drie weken duren, waarbij er elke week 3 trainingen gepland zijn. In die trainingen wordt er gefocust op langdurig fietsen op een bepaald tempo, in een relatief hoge versnelling. Daarna volgt een week rust, en kan worden doorgegaan met een nieuwe mesocyclus.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Een mesocyclus duurt meestal 3 tot 4 weken, en de meest gebruikte mesocycli zijn 21- en 28-daagse trainingsblokken. Hieronder volgen twee voorbeelden van deze mesocycli. • 28-daags trainingsblok. Dit blok kan worden ingedeeld als een 23/5 schema: 23 dagen trainen, gevolgd door 5 dagen (actieve) rust. Aangezien dit blok langer duurt en in verhouding minder rust heeft, is dit blok ideaal voor ervaren sporters. • 21-daags trainingsblok. Dit blok bestaat uit 16 dagen trainen, gevolgd door 5 dagen rust. Dit blok is geschikt voor minder ervaren sporters, omdat de trainingsduur minder lang is, en de rust relatief langer.

Opdracht 4 Mesocyclus

a. Hoe lang duurt een mesocyclus doorgaans? b. Er zijn twee soorten veel gehanteerde mesocycli. Noem twee verschillen tussen deze twee soorten.

5.5 Microcyclus

In de voorgaande paragrafen heb je geleerd wat een macrocyclus en een mesocyclus zijn. Met behulp van deze grotere ‘bouwstenen’ kan je een grof trainingsschema voor een sporter opstellen: je kan hiermee beschrijven wat wordt getraind, in welke fase. Het is echter belangrijk dat een sporter precies weet wat hij per dag moet doen. Dat kan worden beschreven in een microcyclus. Een microcyclus is het kleinste blokje waaruit een trainingsschema is opgebouwd, en duurt doorgaans een week. Logischerwijs vormen drie tot vier microcycli samen dus een mesocyclus. In de microcyclus kan je als trainer precies aangeven welke oefeningen de sporter moet doen, met welke omvang en op welke intensiteit.

Om een sporter zo goed mogelijk te trainen, is het belangrijk dat het trainingsschema, en dus elke microcyclus, individueel is. Dit betekent dat het schema is aangepast op de specifieke sporter. Elke sporter is anders en heeft zijn eigen sterke en zwakke punten, waaraan in het trainingsschema aandacht moet worden besteed. Het is hiervoor belangrijk om de beginsituatie van de sporter te meten. Door allerlei gegevens over de sporter te verzamelen, kan je als trainer/coach een duidelijk beeld krijgen van het fitheidsniveau van de sporter. Hierover heb je meer geleerd in het thema 'Testen en meten'. Zoals gezegd moet een microcyclus specifiek zijn gemaakt voor een sporter. Er bestaat dus geen algemene microcyclus per sport, die je op iedere atleet van die sport kunt toepassen. Daarom volgt hier een voorbeeld van een microcyclus. Week 18 Perode van Trainingsschema verminderde omvang en intensiteit Doel: • Verbeteren aërobe capaciteit met duurtraining 1-2 • Lactaatproductie

Opmerkingen

Controle HF rust

Herstellen zwemmen

Zwemmen: • 1 uur op techniek en souplesse

143

Opmerkingen

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Week 18 Perode van Trainingsschema verminderde omvang en intensiteit Doel: • Verbeteren aërobe capaciteit met duurtraining 1-2 • Lactaatproductie Di

Herstel fietsen Herstel lopen Herstel zwemmen

Fietsen: Controle HF rust • Duurtraining 1 (30 min) en duurtraining 2 (1 uur) Rekkingsoefeningen been & rug Lopen: • Duurtraining 1 (20 min) en duurtraining 2 (10 min) Zwemmen: • 1 uur op techniek en souplesse

Fietstraining in groep Looptraining

Intervaltraining met fietsgroep • 30 min duurtraining 1 • 45 min duurtraining 1, 2 en 3 • 45 min duurtraining 3, kracht en lactaattolerantie

Controle HF rust

Rekkingsoefeningen been & rug

Lopen: • 20 min duurtraining 2 – 60 x 1 minuut tempo HF tot 180 (1/2 min rust)

Zwemtraining Looptraining

Fietstraining Loopwedstrijd 3 EM

Lopen: • 15 min duurtraining 1 • 15 min duurtraining 2 • 4 tempo's van 2 min tot HF 184 (1 min rust)

Controle HF rust

Fietsen: • 2 uur duurtaining 2

Controle HF rust

Lopen: • 30 min duurtraining 1 en 2 • Lactaattolerantie voor anaëroob vermogen: wedstrijd HF > 186 • 30 min duurtraining 1 en 2

Rekkingsoefeningen been & rug

Controle HF rust

Rekkingsoefeningen been & rug

144

Thema 5 Periodisering

Opmerkingen

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Week 18 Perode van Trainingsschema verminderde omvang en intensiteit Doel: • Verbeteren aërobe capaciteit met duurtraining 1-2 • Lactaatproductie Zo

Fietstraining Looptraining

Fietsen: Controle HF rust • 30 min duurtraining 2 • 4 x 3 min snelkracht met zwaar verzet Rekkingsoefeningen en tempo: HF > 172 (3 min herstellen) been & rug • 20 min duurtraining 2 • 3 x 10 min duurtraining 3 (5 min herstellen) steeds aanzetten tot HF > 165 • 30 min duurtraining 1 Lopen: • 45 min Schalbruch duurtraining 2 en 3\ • Lactaatproductie voor anaërobe capaciteit: 6 versnellingen tempo heuvel op

Week 19 Periode van gelijke Trainingsschema omvang en verhoogde intensiteit Doel: • Verbeteren aëroob vermogen en aërobe capaciteit d.m.v. duurtraining 1-2-3 • Verbeteren anaëroob vermogen en anaërobe capaciteit • Verbeteren snelkracht

Opmerkingen:

Controle HF rust

Zwemtraining Looptraining Fietstraining

Zwemmen: • Duurtraining 2 (3 x 200 m, 30 sec rust + 5 x 100 m, 20 sec rust + 8 x 50 m, 15 sec rust)

Trainingen met hogere intensiteit en wedstrijd: zorg voor rust & voeding!

Rekkingsoefeningen

Lopen: • Duurtraining 1: 20 min • Duurtraining 2: 2 x 15 min • Anaëroob vermogen: (4 x 500 m) Fietsen: • Duurtraining 1: 20 min • Duurtraining 2: 2 x 15 min • Anaërobe capaciteit: 2 x 5000 m

145

Opmerkingen: Trainingen met hogere intensiteit en wedstrijd: zorg voor rust & voeding!

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Fietstraining Looptraining Zwemtraining

Fietsen: • Duurtraining 2 (90 min) • Anaëroob vermogen (3 x 12 min) Lopen: • Duurtraining 2 (40 min) • Anaërobe capaciteit (4 x 800 m)

Zwemmen: • Duurtraining 3 (200 m + 4 x 50 m + 300 m + 12 x 25 m + 200 m + 50)

Fietstraining in groep Looptraining

Intervaltraining met fietsgroep: • 40 min duurtraining 1 en 2 • 45 min duurtraining 2 en 3 • 45 min 'intensieve interval' voor anaëroob lactisch vermogen • 20 min duurtraining 2 en 1

Rekkingsoefeningen

Lopen: • 30 min duurtraining 2 • Anaërobe capaciteit: 6 x 1,5 min tempo HF tot > 180 (1/2 min rust)

Zwemtraining Koppeltraining

Fietsen/lopen: Controle HF rust • Lopen duurtraining 3, fietsen anaëroob lactisch vermogen (4 x lopen ca. 2500 m Rekkingsoefeningen HF 175-182 + fietsen 5000 m)

Zwemtraining Looptraining

Zwemmen: Controle HF rust • Aëroob-2 en 3 (6 x 50 m, 10 sec rust + 600 m + 4 x 50 m, 15 sec rust + 400 m) Lopen: • Duurtraining 1 en 2 (50 min)

146

Thema 5 Periodisering

Opmerkingen:

Controle HF rust

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Trainingen met hogere intensiteit en wedstrijd: zorg voor rust & voeding!

Training Selectie

Fietsen: • Duurtraining 1 en 2 (1 uur)

Rekkingsoefeningen

Lopen: • Climaxtraining duurtraining 2 en 3 (geen anaërobe capaciteit of vermogen)

1/8 Triathlon

Week 20 Periode van verminderde omvang en verhoogde intensiteit Doel: • Verbeteren VO2-max met •

•

Selectie: Controle HF rust • Koppeltraining alleen extensief volgen (geen anaërobe capaciteit of vermogen) Wedstrijd: balans KH en water

Trainingsschema

Opmerkingen:

Trainingen met hogere intensiteit en wedstrijd: zorg voor rust & voeding!

duurtraining 1-2-3 Verhogen lactaatproductie en lactaatvermogen Verbeteren snelheid en snelkracht

Herstel fietsen Herstel zwemmen

Fietsen: Controle HF rust • Duurtraining 1 (30 min) en duurtraining 2 (1 uur) Rekkingsoefeningen been & rug Zwemmen: • 1 uur op techniek en souplesse

147

Trainingsschema

Opmerkingen: Trainingen met hogere intensiteit en wedstrijd: zorg voor rust & voeding!

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Week 20 Periode van verminderde omvang en verhoogde intensiteit Doel: • Verbeteren VO2-max met •

•

duurtraining 1-2-3 Verhogen lactaatproductie en lactaatvermogen Verbeteren snelheid en snelkracht

Fietstraining Looptraining

Fietsen: • 30 min duurtraining 2 • Lactaattolerantie voor en beter anaëroob lactisch vermogen: 2 x (4 x 1000 m) uit stilstan met zwaar verzet en max. snelheid • 3 x 8 min duurtraining 3 • 30 min aëroob 1 Lopen: • 45 min duurtraining 1 en 2

Zwemmen: • Duurtraining-2 (600 m + 4 x 50 m + 600 m + 8 x 25 m + 200 m)

Fietstraining in groep Looptraining

Intervaltraining met fietsgroep: Controle HF rust • 30 min duurtraining 1 en 2 • 45 min duurtraining 3 Rekkingsoefeningen • 20 min interval intensief voor anaëroob lactisch vermogen Lopen: • 30 min duurtraining 2 • Anaërobe vermogen: 8 x 200 m met hoge snelheid (1/2 min rust) HF 180

148

Zwemtraining Koppeltraining

Fietsen/lopen: • Lopen duurtraining 3, fietsen anaëroob lactisch vermogen 3 x (lopen ca. 2500 m HF 175-182 + fietsen 5000 m)

Thema 5 Periodisering

Trainingsschema

Opmerkingen: Trainingen met hogere intensiteit en wedstrijd: zorg voor rust & voeding!

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Week 20 Periode van verminderde omvang en verhoogde intensiteit Doel: • Verbeteren VO2-max met •

•

duurtraining 1-2-3 Verhogen lactaatproductie en lactaatvermogen Verbeteren snelheid en snelkracht

Fietstraining Looptraining Zwemtraining

Fietsen: Controle HF rust • Duurtraining 1 en 2: 45 min • Anaëroob vermogen: 2 x (4 x 3 min) met Rekkingsoefeningen hoge snelheid • Duurtraining 1: 30 min Lopen: • Duurtraining 2: 30 min • Anaëroob vermogen: 6 x 30 sec versnellen tot max. snelheid • Duurtraining 1: 20 min

Zwemmen: • Duurtraining 1 en 2 op techniek en souplesse

Controle HF rust

Rekkingsoefeningen

Internationale Duatlon (7,5 - 30 - 3)

Controle HF rust

Na afloop KH, geen vet

149

Week 21 Periode van verminderde omvang en verhoogde intensiteit Doel: • Herstellen • Fine tuning • Verbeteren snelheid (snelkracht)

Trainingsschema:

Opmerkingen:

Herstel fietsen Herstel zwemmen

Fietsen: Controle HF rust • Duurtraining 1 (30 min) en duurtraining 2 (1 uur) Rekkingsoefeningen been & rug Zwemmen: • 1 uur op techniek en souplesse

Fietstraining Looptraining

Fietsen: • 30 min duurtraining 1 • 15 min duurtraining 2 • 3 x 3000 m anaëroob vermogen met max. Snelheid • 30 min duurtraining 1

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Trainingen met hoge intensiteit en geringere omvang: Zorg voor rust & voeding!

Lopen: • 45 min duurtraining 1 en 2

Fietstraining Looptraining

Fietsen: Controle HF rust • 30 min duurtraining 2 • Lactaattolerantie voor een beter Rekkingsoefeningen anaëroob lactisch vermogen: 6 x 100 m been & rug uit stilstand met zwaar verzet en max. snelheid • 3 x 8 min duurtraining 3 • 30 min duurtraining 1 Lopen: • 30 min duurtraining 2 • 2000 m duurtraining 3 • Anaëroob vermogen: 6 x 45 sec versnellen tot max. snelheid • 20 min duurtraining 1

Zwemtraining Koppeltraining

Zwemmen: • Duurtraining 2 (600 m + 6 x 50 m + 200 m + 4 x 25 m + 400 m)

Koppeltraining: • Lopen duurtraining 3, fietsen anaëroob lactisch vermogen 2 x (lopen ca. 2500 m HF 175-182 + fietsen 5000 m) Fietsen: • 90 min duurtraining 2

150

Thema 5 Periodisering

Week 21 Periode van verminderde omvang en verhoogde intensiteit Doel: • Herstellen • Fine tuning • Verbeteren snelheid (snelkracht)

Trainingsschema:

Opmerkingen:

Fietsen: Controle HF rust • Duurtraining 1 en 2: 20 min • Anaëroob vermogen: 2 x (5 x 2 min) met Rekkingsoefeningen hoge snelheid • Duurtraining 1: 30 min

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Trainingen met hoge intensiteit en geringere omvang: Zorg voor rust & voeding!

Fietstraining Looptraining Zwemtraining

Lopen: • Duurtraining 2: 30 min

Zwemmen: • Duurtraining 1 en 2 op techniek en souplesse

Koppeltraining

Koppeltraining: Rekkingsoefeningen • Lopen anaëroob lachtisch vermogen: fietsen duurtraining 3 4 x (lopen ca. 3500 m HF 180-186 + fietsen 8 km duurtraining 3)

Week 22 Periode van tapering-off met verminderde omvang en verminderde intensiteit Doel: • Herstellen

Trainingsschema:

Zwemmen: • Duurtraining 2: 400 + 6 x 50 + 200 + 3 x 50 + 100 + 400

Zwemtraining Fietsen Lopen

Opmerkingen:

Zorg voor extra slaap, herstel & voeding!

Fietsen: • 90 min duurtraining 2 Lopen: • 45 min duurtraining 2

151

Week 22 Periode van tapering-off met verminderde omvang en verminderde intensiteit Doel: • Herstellen

Trainingsschema:

Opmerkingen:

Fietsen: Zorg voor extra • Duurtraining 1: 20 min slaap, herstel & • Anaëroob vermogen: 3 x (3 x 2 min) met voeding! hoge snelheid • Duurtraining 1: 30 min

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Zorg voor extra slaap, herstel & voeding!

Fietstraining Looptraining

Lopen: • 30 min duurtraining 2 • 2000 m duurtraining 3 • Anaëroob vermogen: 6 x 60 sec versnellen tot max. snelheid • 20 min duurtraining 1

Fietstraining Looptraining

Fietsen: • 30 min duurtraining 1 • 15 min duurtraining 2 • 3 x 3000 m anaëroob vermogen met max. snelheid • 15 min duurtraining 1 • 30 min duurtraining 1

Zorg voor extra slaap, herstel & voeding!

Lopen: • 45 min duurtraining 2 • 2 x (60 - 30 - 20 - 10 sec) duurtraining 3

Zwemtraining Fietstraining Looptraining

Zwemmen: • 6 x 100 + 6 x 50 + 6 x 25 duurtraining 2

Zorg voor extra slaap, herstel & voeding!

Fietsen: • 30 min duurtraining 2 • 3 x 2000 m anaëroob vermogen • 30 min duurtraining 1 Lopen: • 30 min duurtraining 1

Fietstraining Looptraining

Fietsen: • 90 min duurtraining 1 en 2

Zorg voor extra slaap, herstel & voeding!

Lopen: • 30 min duurtraining 1

Fietstraining Looptraining

Fietsen: • 45 min duurtraining 1 Lopen: • 30 min duurtraining 1

152

WK duathlon

Zorg voor extra slaap, herstel & voeding!

Thema 5 Periodisering

Opdracht 5 Microcyclus a. Hoe lang duurt een microcyclus? b. Waarom is het, voordat je een microcyclus opstelt voor een sporter, belangrijk om de beginsituatie vast te stellen?

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

5.6 Verschillende periodiseringsmodellen

In de vorige onderdelen heb je geleerd wat een macrocyclus, mesocyclus en mircocyclus is. Deze cycli zijn een standaardweergave van hoe een trainingsschema kan worden opgebouwd gedurende een bepaalde periode, variërend van een week tot een jaar. Over het algemeen zijn er twee bekende manieren om een macrocyclus in te vullen: blokperiodisering en lineaire periodisering. In deze paragraaf wordt ingegaan op deze twee periodiseringsmodellen.

Blokperiodisering Bij blokperiodisering wordt een macrocyclus opgedeeld in drie verschillende mesocycli, oftewel ‘blokken’. De lengte van deze blokken hangt af van de atleet en zijn/haar doelen, en eventueel de data van wedstrijden. In het eerste blok ligt de focus op een hoog volume, en daarmee dus op hypertrofie. De intensiteit in dit blok ligt doorgaans op 50-70% van de maximale capaciteit van een atleet. Het doel van dit eerste blok is om de belasting en de motorische vaardigheden te verbeteren. In het tweede blok gaat de intensiteit omhoog, naar zo’n 75-90%, maar neemt het volume geleidelijk af. Het doel van dit blok is om de algemene aangeleerde vaardigheden uit blok 1 om te zetten in meer specifieke vaardigheden. De focus ligt daarbij op snelheid en techniek. In het laatste blok neemt de intensiteit nog verder toe, naar 90% of meer, en het volume neemt nog verder af. In dit laatste blok vinden doorgaans de wedstrijden plaats. De atleet is nu, door de opbouw van het schema, op zijn/haar piek. De intensiteit en het volume verschillen per blok, maar gedurende één blok blijven ze gelijk. In blok 1 kan de intensiteit bijvoorbeeld gedurende het hele blok 60% zijn. Lineaire periodisering Lineaire periodisering is het bekendste periodiseringmodel. Het lijkt op blokperiodisering, maar er zitten een aantal verschillen tussen. Bij lineaire periodisering duurt de trainingsperiode doorgaans één jaar. Gedurende die trainingsperiode neemt de trainingsintensiteit geleidelijk toe, en neemt het volume geleidelijk af. Dit gaat niet in blokken, zoals bij blokperiodisering, maar bijvoorbeeld per week. Door de opbouw van intensiteit en afname van volume, bereikt de atleet aan het einde van de trainingsperiode een piek. Lineaire periodisering is doorgaans populair onder beginners, omdat het model eenvoudig te begrijpen en uit te voeren is. Ook zijn zij makkelijker trainbaar, en kunnen ze bijvoorbeeld elke week een paar kilo toevoegen aan hun deadlift. Voor zeer getrainde sporters is het doorgaans ongebruikelijk om net zo snel vooruit te gaan als in het begin. Met andere woorden: hoewel de intensiteit in het schema lineair toeneemt, nemen de prestaties van een al getrainde sporter niet lineair toe. Wanneer er meer en meer intensiteit wordt toegevoegd, is de kans groot dat een sporter een plateau bereikt en uiteindelijk overtraind raakt.

Opdracht 6 Verschillende periodiseringsmodellen a. Welke twee bekende periodiseringsmodellen zijn er? b. Noem een verschil tussen deze twee periodiseringsmodellen.

Opdracht 7 Leerdoelen

153

Je kunt het begrip periodisering beschrijven en kunt dit vertalen naar de praktijk.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

1. 2.

Je kunt het principe van de trainingspiramide beschrijven en kunt dit vertalen naar de praktijk.

Je kunt beschrijven wat een macrocyclus is en dit vertalen naar de praktijk.

Je kunt beschrijven wat een mesocyclus is en dit vertalen naar de praktijk.

Je kunt beschrijven wat een microcyclus is en dit vertalen naar de praktijk.

Je kunt de beschreven modellen van periodisering beschrijven en kunt dit vertalen naar de praktijk.

5.7 Verdiepingsstof - Tactische periodisering

Wat is tactische periodisering eigenlijk? Binnen tactische periodisering staat de tactische component van het voetbalspel centraal. Daarbij wordt tactiek altijd tegelijkertijd getraind met de technische, fysieke en mentale aspecten van voetbal. Een bepaalde voetbalactie wordt namelijk gezien als een handeling waarbij die vier dimensies altijd gezamenlijk aan bod komen.

Het versturen van een pass of inzetten van een tackle vraagt altijd een bepaalde keuze (tactiek), uitvoering (techniek), beweging (fysiek) en aansturing vanuit de hersenen (mentaal). Een geïsoleerde passen trapvorm is dus niet kenmerkend voor tactische periodisering, omdat die niet of nauwelijks recht doet aan het nemen van beslissingen. Daarmee verwaarloost het de tactische component en daarom dient zo’n trainingsvorm hooguit als verlengde warming-up.

Welke stappen doorloop je als je tactische periodisering toepast? Tactische periodisering bestaat grofweg uit drie fases. Allereerst wordt er een ‘game model’ (1) ontwikkeld, de beoogde manier van spelen in alle fases van het spel. Het game model wordt vervolgens uitgewerkt in spelprincipes (2): algemene uitgangspunten die richting geven aan het game model. Om ervoor te zorgen dat de spelers zich de spelprincipes eigen maken, wordt gebruik gemaakt van een aantal methodologische principes (3): richtlijnen die ervoor zorgen dat de spelers tijdens trainingen leren om het speelplan dat de trainer nastreeft zo goed mogelijk naar de wedstrijd te vertalen.

Tactische periodisering in drie stappen 1. Game model ontwikkelen: je spelidee definiëren, rekening houden met onder meer jouw ideeën als coach de spelers die je tot je beschikking hebt en de cultuur van de club en het land. 2. Spelprincipes opstellen: algemene uitgangspunten definiëren in alle fases van het spel die het game model concreter maken voor de speler. Dit doe je op collectief (team), coöperatief (linie) en individueel (speler) niveau. 3. Methodologische principes hanteren: richtlijnen om de spelprincipes op de speler over te brengen. De methodologische principes geven richting aan de trainingsopbouw en -inhoud.

Bron: https://www.voetbaltrainer.nl/2019/01/27/tactische-periodisering/

154

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Thema 5 Periodisering

5.8 Begrippen

155

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

THEMA 6 MOTORISCH LEREN

Inhoud thema • Impliciet en expliciet motorisch leren • Athletic Skills Model (ASM) • Teaching Games for Understanding (TGfU) • Contraints Led Approach (CLA) • Brede motorische ontwikkeling • Verdiepingsstof • Begrippen

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Een belangrijke taak van de trainer-coach/instructeur is het aanleren en verbeteren van motorische vaardigheden. Over hoe je dat op de beste manier kunt doen, bestaan verschillende opvattingen. In dit thema wordt aandacht besteed aan een aantal modellen die gericht zijn op het aanleren van uiteenlopende bewegingsvaardigheden. Op de eerste plaats wordt ingegaan op wat motorisch leren is en met name op wat verstaan wordt onder impliciet en expliciet motorisch leren. Vervolgens komen er drie benaderingswijzen of modellen aan de orde: Athletic Skills Model (ASM), Teaching games for understanding en Contraints Led Approach (CLA). Het ASM is gericht op veelzijdig bewegen en sluit in die zin aan op wat aan in de laatste paragraaf aan de orde komt, namelijk het belang van een brede motorische ontwikkeling. TGfU staat voor een speler- en spelgerichte benadering voor het aanleren van bewegingsvaardigheden. De spelers worden actief betrokken bij het leerproces. Bij de CLA benadering worden drie aspecten onderscheiden, namelijk de persoon, de taak en de omgeving. Deze hebben alle drie invloed op de beweging en kunnen aangepast worden. Er bestaat dus niet één ideale uitvoering van een beweging. Het gaat er om te leren het bewegingspatroon aan te passen aan de omstandigheden. In de laatste paragraaf wordt ingegaan op het belang van een brede motorische ontwikkeling. Hoe zorg je dat kinderen met meer plezier bewegen, makkelijker kunnen switchen van sport én een goede basis leggen voor een leven lang sporten en bewegen? Door op jonge leeftijd aandacht te besteden aan de breed motorische ontwikkeling van kinderen. Hiervoor is het van belang dat ze voldoende, maar ook gevarieerd bewegen, trainen en spelen. Uit onderzoek is bovendien gebleken dat de bewegingsvaardigheid van kinderen achteruit gaat. Daarom is het ook een van de speerpunten uit het huidige sportbeleid (Nationaal Sportakkoord II). Relatie met werkproces Het thema ‘Motorisch leren’ heeft vooral te maken met werkproces P5-K1-W3: Verzorgt trainingen of instructies.

Leerdoelen • • • • • •

Je kunt de begrippen impliciet en expliciet motorisch leren beschrijven en vertalen naar de praktijk. Je kunt het Athletic Skills Model beschrijven en vertalen naar de praktijk. Je kunt Teaching Games for Understanding (TGfU) beschrijven en vertalen naar de praktijk. Je kunt de Contraints Led Approach beschrijven en vertalen naar de praktijk. Je kunt het belang van een brede motorische ontwikkeling beschrijven. Je kunt een bijdrage leveren aan een brede motorische ontwikkeling van kinderen en jeugdigen.

6.1 Casus

Opdracht 1 Casus

Praktijkvoorbeeld SC Buitenveldert

Als je op zondagochtend langs de velden van SC Buitenveldert rijdt, zie je kinderen van de Football Player Academy (FPA) in kleine groepjes intensief ‘anders’ bewegen. Ze voetballen veel, maar gebruiken ook andere materialen zoals de loopladder, springen over hekjes en er wordt gebadmintond en gestoeid. De trainers van de FPA werken met het Athletic Skills Model om hun leden te ontwikkelen tot goede allround bewegers. “Ik vind het heel leuk, omdat ik er ánders voetbal”

157

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Plezier in beweging, is een belangrijk doel binnen de trainingen. En aan de vrolijke bezwete koppies te zien, zit het daarmee wel goed. Julius (11): “Ik vind het hier heel leuk, omdat ik er veel leer en er anders gevoetbald wordt dan bij de trainingen met mijn eigen voetbalteam. Partijtjes met de bril vind ik het allerleukste, maar het is ook heel moeilijk. Je hebt dan een bril op met een randje, zodat je niet naar beneden kunt kijken. Daardoor zie ik in de wedstrijd beter wie er vrijstaat. Ook van de loopladder en het hinkelen en springen leer ik veel. Ik sta steviger op mijn benen en heb meer evenwicht in de duels.” Bron: Met het ASM krijgt ieder talent de ruimte – Allesoversport.nl

Bekijk de filmpjes 'Multiskills training bij de Voetbalacademie' en 'Impliciet motorisch leren bij handbal'.

Kennis a. Wat vind je van de ontwikkeling dat er steeds meer voetbal academies zijn voor jonge voetballertjes om hun talenten te ontwikkelen? Zie je deze ontwikkeling ook bij jouw tak van sport? b. Ze voetballen niet alleen, maar gebruiken ook loopladders, hekjes en spelen badminton en er wordt gestoeid. Waarom spelen deze kinderen niet alleen voetbal? c. Bekijk het filmpje van de voetbalacademie van FC Twente. In hoeverre komt dat overeen met de tekst over Buitenveldert? d. Bekijk het filmpje over impliciet motorisch leren bij handbal. Wat wordt er verstaan onder impliciet motorisch leren? e. Wat zijn de overeenkomsten en verschillen met het ASM? f. Bespreek met een aantal studenten die betrokken zijn bij een zelfde tak van sport wat het ASM en impliciet motorisch leren kan beteken voor die tak van sport.

158

Thema 6 Motorisch leren

6.2 Impliciet en expliciet motorisch leren

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Het motorisch leerproces In 'Didactiek van een les of training' wordt in thema 10 'Leertheorieën' aandacht besteed aan de fasen waarin het motorisch leerproces verloopt. Ook komen daar de verschillende instructiemethoden aan de orde en worden de begrippen impliciet en expliciet motorisch leren uitgelegd. In deze paragraaf worden deze begrippen herhaald en verder uitgebouwd.

Expliciet motorisch leren Bij deze vorm van motorisch leren ben jij je bewust van dat wat jij doet. Door de trainer of coach word je ertoe aangezet om na te denken over de uit te voeren beweging. Het kan ook je eigen leerstrategie zijn dat je bij het aanleren van vrijwel elke beweging vooraf nadenkt over de uitvoering. Bij expliciet motorisch leren heb je informatie en kennis van de beweging en je kunt dat ook onder woorden brengen. Je hebt een duidelijke voorstelling van de beweging en je kunt een redelijk nauwkeurige beschrijving geven van die beweging. Het maken van een bewegingsvoorstelling wordt gezien als een belangrijke start van het leren van een bewegingsvaardigheid. Overwegend wordt lichaamsgerichte instructie gegeven. De sporter ontvangt gerichte instructie over welk lichaamsdeel op welke manier en op welk moment een bepaalde beweging moet maken. Daarnaast worden er aan de sporter vragen gesteld en feedback gegeven om het leerproces te bevorderen.

Expliciet motorisch leren

Expliciet leren is het welbekende leren op basis van aanwijzingen, waarbij de trainer uitlegt hoe de uitvoering er uit moet gaan zien. Expliciet leren bestaat uit veel verschillende methoden. Het kan bestaan uit instructie geven, vragen stellen of feedback geven. Dit zijn allemaal vormen van bewust en specifiek leren. Als turntrainers hebben we vaak de neiging om de nadruk te leggen op wat je als turntrainer zegt. We gebruiken meestal plaatje, praatje, daadje om de oefening aan de gang te krijgen. Toch blijkt dat feedback geven vaak minder effectief is dan wij denken. Hieronder zijn alle varianten van expliciet leren te vinden. De meeste zul je als turntrainer ongetwijfeld een keer gebruikt hebben.

In duidelijk omschreven stappen leert een sporter uiteindelijk de perfecte beweging. Deze aanpak is typerend voor het expliciet motorisch leren. Binnen deze visie gaat men ervan uit dat deze aanpak tot het beste leerresultaat leidt. Bekijk het filmpje '(3/5) Wanneer kun je als sporter beter niet naar je coach luisteren?'. Lees de verdiepingsstof 'Expliciet motorisch leren turnen'. Impliciet motorisch leren Bekijk het filmpje 'Impliciet motorisch leren bij handbal'.

Bij het impliciet motorisch leren wordt ervan uitgegaan dat er niet zoiets bestaat als een ideale, perfecte bewegingsuitvoering die voor iedereen geldt. Sporters voeren bewegingen min of meer op een eigen wijze uit. Je kunt stellen dat elke sporter een eigen optimale manier van het uitvoeren van een beweging heeft. Daarnaast gaat men ervan uit dat iedereen een min of meer eigen manier van het aanleren van een beweging heeft en dat het je bewust zijn van het leerproces en kennis van de uit te voeren beweging niet noodzakelijk is. Eenvoudig geformuleerd kun je stellen dat nadenken over een beweging, nadenken over het leerproces, niet noodzakelijk is voor een optimaal leerresultaat. Bij deze manier van motorisch leren passen dan ook veel beter de zogenaamde doelgerichte of omgevingsgerichte aanwijzingen.

159

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Bij impliciet motorisch leren blijft er tijdens het uitvoeren van een beweging meer cognitieve ruimte over om een andere taak uit te voeren, bijvoorbeeld nadenken over een eventuele volgende stap die genomen kan of moet worden. Vooral bij sportspelen is dit van groot belang, maar ook bijvoorbeeld bij het aanleren van vaardigheden die van belang zijn voor een politieagent of militair. Bovendien blijkt dat in stressvolle situaties impliciet aangeleerde vaardigheden beter uitgevoerd worden. Impliciet geleerde vaardigheden blijven dus beter op niveau tijdens mentale druk en vermoeidheid. Ook blijkt uit onderzoek dat impliciet motorisch leren meer leereffect op de lange termijn geeft. Vormen van impliciet motorisch leren Je kunt de volgende vormen van impliciet motorisch leren onderscheiden: 1. Analogie leren 2. Foutloos leren 3. Differentieel leren 4. Leren met externe focus 5. Observerend leren 6. Leren door dwangstelling 7. Random leren of random practice

1. Analogie leren Bij deze vorm van leren geef je als lesgever vooral ‘doe alsof’-instructies. Door het gebruiken van een ‘doe alsof’-instructie of beeldspraak, benoem je hoe een beweging of essentieel deel van de beweging uitgevoerd wordt zonder daarbij allerlei deelbewegingen te beschrijven. Zo kun je bijvoorbeeld de instructie geven ‘spring als een kikker’ of ‘rol als een balletje’.

Afhankelijk van de leeftijd van de sporters, kun je binnen deze methode ook gebruikmaken van allerlei vormen van beeldspraak. • Bij een lay-up kun je bijvoorbeeld als beeldspraak gebruiken: ‘Doe alsof je aan één kant een trekpop bent.’ • Bij een doorloopbal bij korfbal kun je bijvoorbeeld de instructie geven: ‘Doe alsof je met beide armen juicht.’ • Bij tafeltennis of tennis, waarbij je het slaan van een topspinbal aanleert, geef je bijvoorbeeld de instructie: ‘Doe alsof je iemand over zijn bol aait.’ Bekijk het filmpje 'Impliciet motorisch leren bij handbal'.

2. Foutloos leren Bij deze manier van leren start je met een gemakkelijke oefening, zodat de sporter geen of weinig fouten maakt. Langzaam maar zeker maak je de oefening steeds moeilijker. Als je weinig of geen fouten maakt, hoef je ook niet na te denken over welke beweging je nu precies maakt. Dit geeft ruimte voor een beter leerresultaat. Zo kun je sporters leren putten door eerst van heel dichtbij te beginnen en langzaam maar zeker de afstand te vergroten. Bij een vrije worp bij basketbal begin je eerst dichtbij waarbij de basket vrij laag hangt. Na een aantal successen vergroot je langzaam de afstand en de hoogte van de basket. Bij schaatsen is diep zitten belangrijk. Je kunt de sporters dan onder een touwtje door laten schaatsen, maar dat moet niet meteen te laag hangen.

3. Differentieel leren Bij deze vorm van impliciet motorisch leren ga je ervan uit dat je het beste leerresultaat bereikt door een zo groot mogelijke variatie aan trainingsoefeningen uit te voeren. Door onderzoek wordt bevestigd dat het aanleren van bewegen een proces is dat sterk gebaat is bij variatie. Differentieel leren gaat er vanuit dat individuele verschillen in bewegingsuitvoering onvermijdelijk en essentieel zijn om te leren. Variaties tussen uitvoeringen zijn noodzakelijk om het brein uit te dagen en effectief te leren.

160

Thema 6 Motorisch leren

Bij verspringen varieer je bijvoorbeeld door vanaf verschillende afzethoogtes te springen. Bij voetbal oefen je niet alleen met een perfecte bal (maatje 5), maar ook met afwijkende ballen. Zelfs voetbal met een rugbybal leidt tot leereffect. Ook gaat het niet alleen om het spelen van een partijtje 11 tegen 11, maar ook om varianten als voetvolleybal, kopvoetbal en beachvoetbal.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Differentieel leren in de praktijk

Voor het aanbrengen van variatie zijn er drie aangrijpingspunten: de taak, de omgeving en het individu (Beek, 2011). Neem bijvoorbeeld het putten van het golfen. Tijdens het oefenen van deze motorische vaardigheid kan gevarieerd worden in de taak door te putten met een honkbalknuppel, met een Houten één of een putter. Er kan ook gevarieerd worden in de aanloop naar het putten toe, door bijvoorbeeld eerst een pirouette te draaien, of eerst in de handen te klappen alvorens te putten. Variatie in de omgeving kan aangebracht worden door bijvoorbeeld te putten vanaf een opstapje of te putten op straatstenen. Variaties van de golfputter zelf kunnen bijvoorbeeld worden toegepast door vermoeidheid. Bron: Wat is differentieel leren? (monkeymoves.com)

Het principe van differentieel leren, het leren in gevarieerde situaties, komt duidelijk terug in wat het Athletic Skills Model wordt genoemd. Dit model komt in de volgende paragraaf aan de orde. 4. Leren met externe focus Bij deze vorm van motorisch leren is de aandacht gericht op het effect of resultaat van de bewegingen op de omgeving. Informatie gericht op het gevolg of resultaat van een beweging (externe focus) is veel effectiever voor het uitvoeren en leren van een vaardigheid dan informatie gericht op de interne focus, met aandacht voor de vaardigheid zelf of de processen in het lichaam. Stel dat je een kind hoger wil laten springen, kun je allerlei instructies geven gericht op de aanloop of de afzet, maar je kunt ook kiezen voor een externe focus: Wil je dan de volgende keer als je zo gaat vliegen eens naar de gele stip op de muur kijken?

Externe focus kan naast aandacht op het resultaat ook worden gericht op het materiaal waarmee gesport wordt bijvoorbeeld racket, golfclub of schaats. Zo is de aanwijzing 'zet met je hele ijzer af' gericht op een externe focus.

Externe focus

Externe focus betekent dat je ergens op gaat richten zodat je oefening wel lukt! Deze is voor wat oudere jeugd! F’s vinden dit meestal te lastig! Een voorbeeld van externe focus is je traint op verdedigend koppen, je wil de bal zo ver mogelijk koppen! Je maakt verschillende vakken, komt de bal in dat vak heb je zoveel aantal punten! Dus hoe verder het vak hoe meer punten. Je zet een teamgenoot in het laatste vak, als je hem bereikt met het koppen krijg je extra punten. De externe focus ligt nu op je teamgenoot. Bron: Externe Focus / Motorisch leren | Voetbalcyclus (jouwweb.nl)

5. Observerend leren Bij deze vorm van motorisch gaat het om leren door middel van nadoen of te wel imiteren. In feite is dit een van de vroegste en belangrijkste vormen van leren die kinderen vanaf hun geboorte gebruiken. Al heel vroeg imiteert het jonge kind met name het gedrag van volwassenen. Je laat sporters kijken naar een goed voorbeeld en laat dit nadoen. Deze manier van leren wordt niet alleen binnen de sport, maar ook binnen de fysiotherapie toegepast. Zo moesten patiënten kijken naar een video van het lopen van een gezonde persoon en dat nadoen.

161

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

6. Leren door dwangstelling Deze vorm van leren wordt ook wel sturend leren genoemd. Het arrangement van de bewegingssituatie wordt zo ingericht dat de gewenste bewegingsuitvoering wel moet plaatsvinden. De sporter hoeft niet na te denken over de uitvoering. De deskundigheid van de trainer-coach/instructeur ligt bij het bedenken van arrangementen die een effectieve uitvoering uitlokken. Bij schaatsen kan de zijwaartse afzet worden gestuurd door met liggende pionnen een hele smalle sloot te maken voor de zijwaartse afzet, of een brede sloot voor een krachtige afzet. Deze manier van motorisch leren komt nadrukkelijk terug bij de beschrijving van de constraints-led approach.

De kracht van het arrangement

Door de omgeving op bepaalde manieren in te richten, kun je gewenst bewegingsgedrag dus stimuleren en uitlokken en ongewenst bewegingsgedrag moeilijk of vrijwel onmogelijk maken. De mogelijkheden tot variëren liggen besloten in de variatie van de taak, arrangementaanpassingen en in het individu. De uitgangspunten die we hanteren zijn: • motorisch leren is taak- en omgevingspecifiek • motorisch leren is afhankelijk van waarneming voor, tijdens en na de beweging • motorisch leren is een aanpassing aan de verandering van de taak, omgeving en/of begeleiding • motorisch leren is afhankelijk van wat het kind wil en kan, de zogenoemde speelkriebel.

Voorbeeld speerwerpende kleuters Meester Jaap heeft een tip gekregen van de vakleerkracht bewegingsonderwijs. De vakleerkracht vertelde hoe je kinderen kunt uitlokken om een bovenhandse strekworp te laten maken. Vandaag wil hij dat uitproberen met zijn oudste kleuters. Meester Jaap hangt een toversnoer op, op zeker twee meter hoogte, en legt de matjes daar direct voor. Hij vraagt zijn kleuters op een matje te gaan staan en geeft ze allemaal een tennisbal. De opdracht is: gooi je balletje over het toverkoord. Doordat de kleuters relatief dichtbij het toversnoer staan, ziet meester Jaap dat nagenoeg alle kleuters als vanzelf met een bovenhandse strekworp gaan gooien. En dat ze ook bijna allemaal met de tegengestelde voet voor gaan staan. Ze draaien hun lichaam als vanzelf ‘open’, net als een speerwerper Bron: De kracht van het arrangement (Theo de Groot, Jaap Verhagen)

7. Random leren of random practice In veel gevallen wordt een lessen- of trainingsreeks ontwikkeld waarbij je heel planmatig aandacht besteedt aan bepaalde vaardigheden, zoals de forehand, de backhand en daarna de volley. Deze vorm voor instructie wordt ook wel ‘blocked practice’ genoemd. Blocked practice wordt dikwijls aangeboden in de vorm van drills. Bewegingen worden dan herhaaldelijk uitgevoerd en zo ingeslepen zonder variatie. Een andere aanpak voor het leren van vaardigheden is ‘random practice’. Bij random leren worden vaardigheden juist in een willekeurige volgorde geoefend. Leerlingen wisselen continu van taak waardoor het brein wordt uitgedaagd om de juiste bijpassende beweegoplossing te vinden in verschillende situaties. Ook nu blijkt weer dat door het random leren een vaardigheid beter beklijft op de lange termijn. Bekijk het filmpje 'Welke training heb je nodig als je een betere sporter wilt worden?'.

Opdracht 2 Impliciet en expliciet motorisch leren a. Geef een omschrijving van: • Impliciet motorisch leren • Expliciet motorisch leren b. Beschrijf wat jij met deze twee manieren van motorisch leren in de praktijk doet.

Opdracht 3 Vormen van impliciet motorisch leren a. Noteer de zeven vormen van impliciet motorisch leren.

162

Thema 6 Motorisch leren

b. Beschrijf van welke vormen van impliciet motorisch leren jij gebruikmaakt.

Opdracht 4 Serveren

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Bekijk de filmpjes 'Volleybal onderhandse service analogie leren 15042308 HALO' en 'Korfbal, technieken : Schottechniek'. a. Bekijk het eerste filmpje. Van welke vorm van impliciet leren is hier sprake? b. Bekijk het tweede filmpje. Van welke vorm van impliciet leren is hier sprake?

Opdracht 5 Toepassen vormen van impliciet motorisch leren

Maak een keuze uit een van de vormen van impliciet motorisch leren en pas dit toe in een van je volgende trainingen of lessen. Evalueer het resultaat.

6.3 Athletic Skills Model (ASM)

Achteruitgang bewegingsvaardigheid kinderen Het Athletic Skills Model (ASM) is aanvankelijk met name ontwikkeld om iets te doen aan de bewegingsvaardigheid van kinderen. Kinderen brengen steeds minder tijd door op straat en steeds meer zittend achter een of ander scherm. In het onderwijs wordt het bewegingsonderwijs niet meer serieus genomen. Dit leidt er toe dat kinderen niet of te weinig in aanraking komen met de grondvormen van bewegen en daardoor zullen ze de algemene atletische vaardigheden niet optimaal ontwikkelen. ASM wil dus iets doen aan de bewegingsarmoede en de eenzijdigheid van het bewegingsonderwijs.

Veelzijdigheid Veelzijdigheid vormt het fundament om later uit te groeien tot een specialist in een bepaalde tak van sport. Het motto van ASM is dan ook: 'eerst een atleet, dan een specialist'. ASM wil dus iets doen aan de bewegingsarmoede en de eenzijdigheid van het bewegingsonderwijs. Studies laten zien dat (top)sporters in hun jeugd vaak veel verschillende sporten hebben gedaan en daar hun voordeel uit halen voor hun prestaties. Deze variatie verkleint ook de kans op blessures en draagt bij aan een leven lang gezond bewegen. Alle doelgroepen en niveaus Aanvankelijk werd het ASM ontwikkeld voor kinderen, maar nu is het doorontwikkeld voor alle leeftijden en uiteenlopende doelgroepen. Het geldt voor alle niveaus van basis tot topsport. Zo maakt Ajax al jaren gebruik van deze methode. Het wordt ook toegepast bij mensen met een lichamelijke beperking of een chronische aandoening. Aanpassen en inrichting van de accommodatie Aanpassen is een belangrijk begrip binnen het ASM. Door veel variatie moet de sporter zich steeds weer aanpassen aan de nieuwe situatie. Dit bevordert het motorisch leren en vergroot het plezier.

Daarnaast is de inrichting van sportaccommodatie belangrijk deze moet uitnodigen tot en de mogelijkheid bieden om veelzijdig te bewegen. De visie van het ASM leidt dan ook tot een andere inrichting van bewegingsruimten, zoals gymzalen en sporthallen. In samenwerking met ASM heeft Janssen-Fritsen PLAYCE School ontwikkeld. De FSG campus in Apeldoorn is omgetoverd tot een ASM-accommodatie. Alle tien de basis-grondvormen van bewegen van het ASM hebben er een plek gekregen.

163

FSG Sport Campus

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

De FSG richt zich met dit initiatief in beginsel op georganiseerde instanties. Zoals scholen, sportverenigingen, maar zeer zeker ook op de jeugd- en ouderenzorg. ,,Vanuit beweegarmoede sluiten we aan op het lokaal sportakkoord en er ligt een verzoek bij de gemeente voor een gesubsidieerd tarief voor verenigingen. Vanuit de sporthoek wordt er al heel positief gereageerd en ook ROC Aventus is enthousiast.’’

Hij gaat er dan ook vanuit dat de investering van meer dan een half miljoen zich terugbetaalt. ,,Ondernemen is risico nemen én voortschrijdend inzicht hebben. ASM is vanuit beweegarmoede geboren. Maar inmiddels zien we gelukkig dat er in Nederland, mede door corona, steeds meer aandacht is voor bewegen. Bovendien wordt deze accommodatie echt onderscheidend. Ik denk dat die zichzelf gaat verkopen en iedereen ‘wow’ gaat zeggen als het komend voorjaar klaar is.’’ Bron: Sport - FSG Sport Campus

Ook Almere kent een aantal specifiek vormgegeven sportaccommodaties, zoals de Skills Garden in Almere Haven.

Graag rechten aanvragen. Bron: https://www.skillsgarden.nl/almere-haven/

Skills Garden in Almere Haven.

Bekijk het filmpje 'Skills Garden Almere. Designed by ASM'.

De schijf van 10 voor bewegen Iedereen kent wel de schijf van vijf voor voeding. Iets soortgelijks heeft ASM ontwikkeld om veelzijdig bewegen én plezier in bewegen te garanderen. De 10 bewegingsvormen zijn: 1. Balanceren en vallen 2. Stoeien en vechten 3. Gaan en lopen 4. Springen en landen 5. Rollen, duikelen en draaien 6. Gooien, vangen, slaan en mikken 7. Trappen, schieten en mikken

164

Thema 6 Motorisch leren

8. 9. 10.

Klimmen en klauteren Zwaaien en slingeren Bewegen op – en maken van muziek

Op de website van Athletic Skills Model worden al deze bewegingsvormen verder uitgewerkt.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Bekijk op de website 'De Schijf van 10!'.

Elke bewegingsvorm kan binnen vrijwel elke sport toegepast te worden en dus op diverse manieren gedaan worden. Zwemmen, hardlopen, skeeleren, schaatsen en fietsen zijn bijvoorbeeld enkele variaties in de beweegvorm ‘Gaan en lopen’. Zo bestaan alle vormen van sporten en bewegen uit een combinatie van meer of minder beweegvormen uit de Schijf van 10. Het doel is om een zo groot mogelijk aandeel en variaties van de beweegvormen uit de Schijf van 10 te beoefenen. Afhankelijk van interesses en mogelijkheden kan iedereen zijn eigen programma vormgeven. De schijf van 10 kan ook toegepast worden op uiteenlopende doelgroepen en beroepen. Voor ouderen is het voorkomen van vallen van groot belang. Aandacht voor balanceren draagt bij aan het voorkomen van vallen. Aandacht voor de schijf van 10 bij ouderen leidt tot een groter fitheid en dit leidt weer tot een betere, veiligere verkeersdeelnemer. Ook kan gekeken worden waar bijvoorbeeld iemand in de zorg de meeste behoefte aan heeft om een leven lang vitaal te blijven.

Bekijk het filmpje 'De 10 grondvormen van bewegen, Athletic Skills Model'.

165

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S Graag rechten aanvragen. Bron: https://www.athleticskillsmodel.nl/schijfvan10/

Schijf van 10 voor bewegen.

Opdracht 6 Aanleiding ASM

Beschrijf wat de aanleiding was voor de ontwikkeling van het ASM.

Opdracht 7 Aanpassen

a. Leg uit waarom aanpassen zo belangrijk is binnen het ASM. b. Geef een aantal voorbeelden van variatie.

Opdracht 8 De schijf van 10 bewegen a. Leg uit waarom het ASM de schijf van 10 heeft ontworpen. b. Noteer de 10 bewegingsvormen van de schijf van 10.

Opdracht 9 Toepassen schijf van 10 bewegen Bekijk het filmpje 'De 10 grondvormen van bewegen, Athletic Skills Model'.

166

Thema 6 Motorisch leren

Bekijk het filmpje en kies een paar grondvormen uit die jij kunt toepassen binnen jouw sportsituatie. Pas deze vormen in de volgende les of training toe en evalueer het resultaat.

6.4 Teaching Games for Understanding (TGfU)

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Spelend leren spelen Traditioneel ging men er lang vanuit dat je eerst een bepaalde techniek goed moet beheersen en dat je die dan pas kunt toepassen in een spelsituatie. Bij lessen en trainingen werden dan ook urenlang geïsoleerde technieken geoefend. Bij TGfU kiest men voor een meer betekenisvolle situatie, namelijk het oefenen in een (vereenvoudigde) spelsituatie. De basis is dus het spelen van een spel. Teaching Games for Understanding kun je dan ook omschrijven als spelend leren spelen. Uit onderzoek blijkt dat de benadering van al spelend leren spelen tot veel meer leerresultaat leidt dan de technische-vaardigheden-benadering. Er is wel verschil tussen de diverse sportspelen. Bij doelspelen als voetbal en basketbal is de spelend leren spelen benadering effectiever dan bij de slagen loopspelen (slagbal, softbal, honkbal). Het wordt ook wel spelgecentreerd leren genoemd. De eindvorm van een spel of sport wordt min of meer vereenvoudigd door het aanpassen van bijvoorbeeld veldafmetingen, aantallen, spelregels en materiaal. Bij hockey kun je denken aan spelen met meerdere doeltjes, minder spelers en een kleiner veld, waarbij pas na bijvoorbeeld vijf aanvallen gewisseld wordt van rol. Doordat je met minder spelers speelt, komt iedereen vaker aan de bal en moeten ze vaker een beslissing nemen.

Aanpassingen die je aan het spel kunt doen zijn: • Tijd Geef spelers meer tijd om de vaardigheid te leren of juist minder tijd. • Ruimte Meer ruimte betekent meer vrijheid, minder ruimte betekent sneller beslissen en dus meer druk. • Regels Hierdoor kun je een spel makkelijker of moeilijker maken (wel/geen buitenspel, wel/geen tijdregels, één keer raken) • Materialen aanpassen van materialen maakt het uitdagender en moeilijker (snellere/tragere ballen, groter/kleiner doel, groter/kleiner racket)

Basketbal

1. Speel een aangepast basketbal spel • Het spel moet afgestemd zijn op het niveau van de speler en op het aanleren van een specifiek onderdeel van het spel of vaardigheid. 2. Help spelers ontdekken wat ze moeten doen om het spel zo goed mogelijk te spelen Als spelers fouten maken, zet dat het spel stil en probeer door middel van vraag en antwoord te bereiken dat: • Spelers begrijpen wat het doel is van het spel • Spelers begrijpen wat de (versimpelde) regels zijn van het spel • Wat ze moeten doen om het doel te bereiken • Welke vaardigheden ze moeten gebruiken om het doel te bereiken 3. Leer de vaardigheden van het spel Nu spelers weten wat het doel is en welke vaardigheden daar voor nodig zijn, kunnen de vaardigheden verder worden aangeleerd. • Introduceer de vaardigheid • Demonstreer de vaardigheid • Leg de vaardigheid uit • Help spelers met het uitvoeren van de vaardigheid

167

Als tijdens het spel blijkt dat spelers moeite hebben met de vaardigheid, leg het spel dan stil en voer een gewone oefening uit waarmee de vaardigheid kan uitgelegd en worden geoefend. Als spelers de vaardigheid dan beter uit kunnen voeren, start dan het spel opnieuw.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

4. Oefen de vaardigheid in een ander spel Oefen de aangeleerde vaardigheid met behulp van een ander spel. Speel in dit spel 3×1, 3×2 en later 3×3. Pas omstandigheden aan in het spel, zoals aanpassingen in tijd, ruimte, regels en attributen Bron: Teaching Games for Understanding (TGfU) - onlinebasketballcoach.nl

Bekijk het filmpje 'Spelenderwijs Verbeteren V2'.

Beslissingen leren nemen Wat men belangrijk vindt is dat de sporters leren om juiste beslissingen in het spel te nemen en bovendien plezier ervaren in dat wat ze doen. Daardoor ontstaat een maximaal leereffect. Om de juiste beslissingen te kunnen nemen moet de sporter het spel wel begrijpen (understanding). De trainer-coach/instructeur dient het spel dan ook zo in te richten dat dit voor de sporter mogelijk is. De hoofduitdaging of het spelprobleem moet duidelijk zijn. Dit kan bijvoorbeeld passeren en onderscheppen zijn of gericht schieten/passen. De betekenis kan door de medespelers extra duidelijk worden gemaakt door bijvoorbeeld naar de balbezitter toe te lopen en met de handen aan te geven de pass te willen ontvangen. De trainer-coach/instructeur speelt hierbij een belangrijke rol. Tijdens het spel stimuleer je het zelf leren oplossen van spelproblemen.

Behalve dat je leert op welk moment in een spel je wat moet doen (beslissing nemen), moet je het ook nog uit kunnen voeren. Zo kan in een bepaalde situatie een lob de juiste beslissing zijn, maar hoe plaats je die over de tegenstander heen? Ook die vaardigheden moet geleerd worden. Het is belangrijk dat de sporter kiest voor een vaardigheid waarvan hij/zij weet dat dit tot succes leidt. Het TGfU-model gaat er vanuit dat betere keuzes (beslissingen) leiden tot een verbeterde uitvoering. Vervolgens moet de sporter leren om de beslissingen en oplossingen toe te passen in complexere spelsituaties. Teaching games for understanding mikt vooral op dit transfereffect. De lesgever leert deelnemers tactische keuzes te maken, positiespel te spelen en strategisch slim te spelen. Deze geleerde vaardigheden bij spelsport A blijkt het kind prima te kunnen vertalen naar spelsport B.

Spelen van een spel

De basis van TGfU is het spelen van een spel. Een spel spelen geeft een doel aan een speler en betrekt de speler actief bij het leerproces. Door de spelers te betrekken bij het spel en in het proces van het nemen van beslissingen, kunnen trainers de waardering voor het spel en de fysieke ontwikkeling stimuleren. Naar mate spelers meer ervaring opdoen, worden ze beter in het nemen van beslissingen en dus beter in wat ze doen. Dit stimuleert spelers weer om meer te spelen en beter te worden.

”Weten ‘waarom’ een bepaalde uitvoering beter kan zijn dan een andere, is belangrijker dan weten ‘hoe’ je datgene moet uitvoeren” Bron: Teaching Games for Understanding (TGfU) - onlinebasketballcoach.nl

Lees de verdiepingsstof 'LTAD-model als vertrekpunt'.

168

Thema 6 Motorisch leren

Opdracht 10 Teaching Games for Understanding Geef een korte omschrijving van Teaching Games for Understanding.

Opdracht 11 Aanpassen van het spel

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Op welke vier manieren kun je een spel volgens Teaching Games for Understanding aanpassen?

Opdracht 12 Aanpassen van jouw sport

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken met studenten met een vergelijkbare sport- of bewegingssituatie. Ga uit van een door jullie gekozen tak van sport en bespreek hoe je de principes van Teaching Games for Understanding kunt toepassen en de sport kunt aanpassen.

Opdracht 13 Korfbal

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. Bekijk het filmpje 'Spelenderwijs Verbeteren V2'.

Bespreek met elkaar hoe je de principes van Teaching Games for Understanding die in het filmpje toegepast worden op korfbal, kunt gebruiken voor jullie tak(ken) van sport.

6.5 Constraints Led Approach (CLA)

Aanpassen aan de omstandigheden Ook deze methode verzet zich tegen de klassieke opvatting waarbij geïsoleerde oefeningen tot in den treure geoefend worden. Als klassiek voorbeeld wordt vaak de Wiel Cörver methode aangehaald. Volgens deze theorie bestaat de ideale beweging niet. Zeker bij balsporten is er eigenlijk geen enkele beweging identiek. Elke worp, slag of trap is afhankelijk van de omgeving en van het doel van de beweging weer anders. Het is dan ook belangrijk dat de sporter zich steeds weer aan kan passen aan de veranderende omstandigheden. De focus in het leerproces ligt dan ook niet zo zeer bij het inslijpen van één ideale beweging maar bij het aanleren van een veelzijdig beweegpatroon waarbij de sporter zelf leert de beste oplossing te vinden. Bekijk het filmpje 'A Constraints-Led Approach to PE & Games'.

Deze methode gaat eveneens uit van min of meer impliciet motorisch leren, waarin de ontwikkelde oefenvorm het gewenste bewegingsgedrag moet uitlokken. Het is dus niet zo dat de trainer-coach/instructeur dit gewenste gedrag instrueert. Je kunt de oefensituatie beïnvloeden door het opleggen van ‘constraints’. Je kunt dit het beste vertalen met ‘beperkingen of randvoorwaarden’.

Kunstgras Het belang van aanpassen is zo belangrijk dat de aanhangers van deze methode vraagtekens plaatsen bij de omstandigheden waaronder nu gesport wordt en bewegingsonderwijs wordt gegeven. Het is als het ware te clean en te voorspelbaar. Vroeger had je een veld met hobbels en moest je toch de voetbal of hockeybal weten te controleren. Nu wordt er op kunstgras gespeeld met een bal die zich onder alle omstandigheden hetzelfde gedraagt. De traditionele leren bal werd bij nat weer een heel stuk zwaarder en daar moest je toch mee om weten te gaan. Zo stelt Frans Bosch zelfs dat bewegingsarmoede gevoed wordt door omgevingsarmoede. Sporter, taak en omgeving Binnen dit model is de trainer-coach/instructeur een meester in het manipuleren, aanpassen van de bewegingssituatie. Door dit bewust te doen wordt de sporter in een voor hem of haar betekenisvolle en leerzame situatie wordt gebracht. Binnen deze methode wordt de (leer)situatie door drie factoren bepaald, die vervolgens aangepast kunnen worden door het toepassen van contraints (beperkingen/randvoorwaarden).

169

Het gaat om: 1. De sporter (persoon, organisme) 2. De taak 3. De omgeving

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Judo

Een tweede manier waarop constraints gebruikt kunnen worden om de oplossingen die een leerling kiest te beïnvloeden, is het aanpassen van de opdracht die de leerlingen krijgen. Dit kan bijvoorbeeld door punten toe te kennen voor het aantal aanvalspogingen die de leerlingen doen, of door voorwaarden te verbinden aan de wijze waarop gescoord mag worden. Een leerling mag tijdens een serie partijtjes bijvoorbeeld met elke worp maar één keer scoren. Of een leerling moet nadat deze een punt gescoord heeft, gedurende tien tellen het initiatief aan de andere leerling laten. In die periode mag de leerling die gescoord heeft alleen verdedigen, maar later in het leerproces mag deze leerling ook scoren door een overname. Bron: kennisbanksportenbewegen.nl/?file=11126&m=1675156389&action=file.download

1. De sporter Hierbij gaat het om allerlei processen die zich bij de sporter afspelen en die invloed hebben op de uitvoering van de beweging. Je kunt hierbij denken aan psychologische processen. Zo kun je de sporter onder grotere druk zetten of tijdens de uitvoering een extra denkopdracht meegeven (cognitieve overload). Tijdens het dribbelen moet iemand ook nog een rekensom oplossen. Ook fysiologische en anatomische processen spelen een rol. Zo kun je iemand vermoeid maken en onder die omstandigheden een beweging uit laten voeren, bijvoorbeeld het afronden op de basket.

2. De taak Je kunt hierbij denken aan allerlei regels die een spel of sport kent. Zo zijn er regels met welk materiaal gespeeld moet worden en hoe het materiaal gehanteerd moet worden. Daarnaast zijn er regels met hoeveel spelers je speelt en de mate van fysiek contact dat is toegestaan. Dan zijn er nog regels ten aanzien van de tijd, overtredingen en spelhervattingen. Met al deze regels kun je bewust manipuleren om het gewenste leereffect te krijgen. Zo kun je in ondertal of overtal laten spelen. Op een kleiner veld, met meer doeltjes, één keer of twee keer raken. Het doelpunt telt pas als het team de bal een bepaald aantal keer heeft aangeraakt of als het hele team op de helft van de tegenstander staat. Je kunt het doel groter, kleiner, hoger of lager maken. Ook met materiaal, denk aan allerlei soorten ballen (groot, klein, licht, zwaar), rackets, knuppels en slagplanken, kun je vrijwel eindeloos variëren en dus manipuleren. Sommige trainers voegen hier ook elementen vanuit het impliciet motorisch leren aan toe door bijvoorbeeld te laten spelen met een externe focus of met analogie leren.

Oefening kap en draai

In oefening 1 hebben we een oefening waarbij we dezelfde kap- of draaibeweging willen verbeteren bij de sporten. Deze oefening noem ik vaak het mijnenveld. Waarbij er een partijspel 4 tegen 4 wordt gespeeld met allemaal pionnen (mijnen) in het veld. Zodra de pion wordt geraakt door een bal, krijgt de tegenstander de bal. Degene die de pion heeft geraakt met de bal moet de pion rechtop zetten. Hierdoor krijg je een tijdelijke 4 tegen 3 situatie.

170

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Thema 6 Motorisch leren

Graag rechten aanvragen. Bron: https://nlteamcoach.com/constraints-led-approach-in-de-praktijk/

Oefening kap en draai

Bij deze oefening zie ik dat de spelers beperking ervaren de van pionnen in het veld. Ze worden gedwongen om verschillende kap- en draaibewegingen te maken omdat de pionnen niet geraakt mogen worden. Daarnaast hebben ze ook te maken de tegenstanders die de bal proberen te onderscheppen. Hierdoor moeten ze op een creatieve manier en met een eigen oplossing komen om zich aan te passen aan de omstandigheden. Bron: Constraints Led Approach in de praktijk – Team Coach (nlteamcoach.com)

3. Omgeving Bij de factoren die invloed op de omgeving hebben kun je denken aan invloed van de zwaartekracht, de ondergrond en weersomstandigheden. Sommige trainers rekenen hier ook de afmetingen van het veld toe. Zo kun je in een langgerekt of juist heel breed veld spelen. Een niet gelijkmatige ondergrond laat een bal anders stuiten, zodat de sporter zich hier op in moet stellen om toch tot het juiste resultaat te komen. Tot de omgeving behoort ook aspecten als geluid, licht en geur. Ook hier kun je mee manipuleren. Zo kun je spelers met een pet of oogkleppen laten spelen, zodat ze meer om zich heen moeten kijken. Ook kun je met oordoppen of een min of meer geblindeerde bril laten spelen. Je moet wel steeds het beoogde resultaat voor ogen houden.

Handen wassen

Een van mijn collega’s bedacht daarom een oefening met vingerverf. Studenten bedekken hun handen met vingerverf en krijgen de simpele opdracht om hun handen schoon te maken totdat er helemaal geen vingerverf zichtbaar is. Met deze oefening komen studenten er al snel achter dat ze moeite hebben met het schoonmaken van hun nagelriemen en dat ze vaak hun polsen vergeten. Deze opdracht kan ook uitgevoerd worden met een extra constraint, een blinddoek. Dit is al een behoorlijke simulatie van de praktijk, want

171

ook in de praktijk gaat het handen wassen vooral op gevoel. Tijdens deze oefening kunnen de studenten hun blinddoek afdoen wanneer ze denken klaar te zijn. Dan kunnen ze controleren of ze goed hun handen hebben gewassen of dat een of meerdere plekken nog vies zijn.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Bron: Dr. Peter Renden over de ‘Constraints-Led Approach’

Bekijk het filmpje '' Constraints Led Approach To Coaching - Football'.

Opdracht 14 Wiel Cörver methode

Wat is de kritiek van de Constraints-Led Approach op de Wiel Cörver methode?

Opdracht 15 Constraints

a. Binnen de Constraints-Led Approach wordt de (leer)situatie door drie factoren bepaald, die vervolgens aangepast kunnen worden door het toepassen van constraints.

Geef een omschrijving van het begrip constraints. b. Door welke drie factoren wordt de (leer)situatie bepaald?

172

Thema 6 Motorisch leren

Opdracht 16 Sporter, taak en omgeving Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. Maak een keuze voor een bepaalde tak van sport en bedenk bij elke factor een aanpassing die je tijdens een les of training kunt doen.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

6.6 Brede motorische ontwikkeling

Bewegingsvaardigheid van kinderen gaat achteruit Helaas zien we een trend in Nederland dat kinderen motorisch steeds minder vaardig zijn. Dit is zorgelijk, omdat dit invloed heeft op de gezondheid, de persoonlijke ontwikkeling en de sportdeelname van kinderen. Dit is niet iets van vandaag of gisteren, maar voltrekt zich al ongeveer de afgelopen 50 jaar. Uit onderzoek uit 2006 bleek al dat de kinderen van toen, minder vaardig waren dan de kinderen uit 1980. Een peiling van de Inspectie van het Onderwijs concludeert dat in 2016 de motorische vaardigheid nog weer minder was dan in 2006. Onderzoek uit 2020 toont aan dat er sprake is van een afname in vrijwel alle motorische eigenschappen, zoals snelheid, behendigheid, kracht en lenigheid. Wel hebben de kinderen een betere oog/hand coördinatie gekregen. Mogelijk heeft dit te maken met het hanteren van de vele apparaten als telefoon, iPad of game console. De zorg om deze achteruitgang heeft er toe geleid dat in het landelijk sportakkoord (Nationaal Sportakkoord I en Sportakoord II) speciaal aandacht wordt besteed aan dit onderwerp. Het gaat hierbij om de ambitie ‘Van jongs af aan vaardig in bewegen’, later omgebogen naar ‘Vaardig in bewegen’. Daarin wordt gepleit om meer aandacht te besteden aan een brede motorische ontwikkeling.

Mountain of motor development

In 2002 beschreven Jane Clark en Jason Metcalfe in een zeer invloedrijk artikel de ‘mountain of motor development’. Deze metafoor benadrukt dat ieder kind eerst over een brede motorische basis moet beschikken om zich vervolgens meer te richten op één of meerdere specifieke sporten. Die brede basis bestaat volgens Clark & Metcalfe uit voldoende ontwikkelde verplaatsingsvaardigheden (zoals lopen, rennen en springen), objectvaardigheden (zoals gooien, vangen, slaan en schoppen van een bal) en balansvaardigheden. Samen vormen deze de basis om allerlei sporten te kunnen beoefenen. Als deze basisvaardigheden onvoldoende ontwikkeld zijn, ontbreekt het fundament om verdere vaardigheden effectief op te bouwen. In de literatuur en in het denken over jeugdsport en motorische ontwikkeling komt de brede basis gedachte in allerlei variaties naar voren, zoals in het concept van fundamentele beweegvaardigheden, het in het bewegingsonderwijs onderliggende basisdocument en BMO.

Bron: https://research.hanze.nl/en/publications/brede-motorische-ontwikkeling-van-kinderen-nut-en-noodzaak

Breed motorische ontwikkeling Het is belangrijk dat een kind al van jongs af aan een brede motorische vaardigheid ontwikkelt. Het gaat hierbij om het eigen maken van allerlei grondvormen van bewegen en aandacht voor het ontwikkelen van bewegingseigenschappen als kracht, lenigheid, uithoudingsvermogen, coördinatie en snelheid. Kinderen moeten daarom voldoende én gevarieerd sporten en bewegen. Dus niet focussen op één sport, maar kinderen kennis laten maken met verschillende sporten en nieuwe bewegingsvaardigheden. Een groot aantal sportorganisaties is hierbij betrokken en wil de visie aanpassen gericht op deze brede motorische ontwikkeling. Zo hebben de hockey-, voetbal-, volleybal- en gymnastiekbond, die samen goed zijn voor circa zestig procent van de sporters in de leeftijdscategorie 2 tot en met 12 jaar, besloten de handen ineen te slaan en zich via het project BMO Vaardige Generatie in te zetten voor een bredere motorische vaardigheid bij de jongste jeugd. Ook het Kenniscentrum Sport & Bewegen, NOC*NSF en de Hanzehogeschool Groningen zijn betrokken bij dit project. De KNGU is hier al een aantal jaren actief mee, onder andere met het Nijntje Beweegdiploma. Vanuit dit project is een scan ontwikkeld, zodat sportbonden zelf kunnen checken hoe breed motorisch hun programma’s zijn. Ook is er een keurmerk voor ontwikkeld. Er sluiten steeds meer

173

bonden aan bij dit project. Het is de bedoeling om via de bonden uiteindelijk de verenigingen te bereiken en de trainer, coaches, instructeurs en begeleiders van deze organisaties. Op die manier moet de breed motorische ontwikkeling zich als een olievlek over Nederland uitbreiden.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Bekijk het filmpje 'Aandacht voor brede motorische ontwikkeling van het sportende kind - Joke Davio (NOC*NSF)'. Deze brede oriëntatie heeft ook nog voordelen voor de (top)sport. Naarmate kinderen ouder worden, kunnen ze deze vaardigheden in steeds meer variaties en omgevingen toegepast worden. De brede motorische basis blijkt gunstig te zijn voor het later ontwikkelen van sportspecifieke vaardigheden, zoals het volleren bij tennis of het passeren van een tegenstander in voetbal of hockey. Deze brede basis vormt een prima fundament om eventueel de top te bereiken. Onderzoek laat zien dat kinderen, die zich al op jonge leeftijd motorisch breed ontwikkelen en zich pas na 12-jarige leeftijd focussen op één sport, de reis richting topsport ook uitstekend kunnen volbrengen. Het belang van een brede motorische ontwikkeling Het belang van een brede motorische ontwikkeling is groot. Het heeft een positief effect op de gezondheid, de persoonlijke ontwikkeling en de sportdeelname van kinderen. Al deze drie aspecten zijn gebaat bij een goede motoriek.

Nijntje Beweegdiploma

“Bij de KNGU werken we nu ruim 8 jaar met het Nijntje Beweegdiploma. Het wetenschappelijk onderbouwde programma dat wij hebben ingezet om het plezier in bewegen en de breed motorische ontwikkeling van kinderen zo optimaal mogelijk te stimuleren. Ouders ervaren een sprong in de ontwikkeling van hun kind op alle gebieden. Motorisch, maar ook cognitief en sociaal emotioneel. Met ruim 10.00 diploma’s per jaar blijven we hier ons hard voor maken!” Bron: Samenvatting-BMO-bij-kinderen.pdf (kenniscentrumsportenbewegen.nl)

Gezondheid Kinderen met een brede motorische vaardigheid sporten meer en zijn daardoor fitter dan andere kinderen. Deze kinderen hebben een kleinere kans op het oplopen van blessures omdat ze beter kunnen reageren op onvoorspelbare situaties en dus beter kunnen anticiperen. Daarnaast blijkt dat deze kinderen ook op oudere leeftijd meer sporten en bewegen. Door deze positieve spiraal van meedoen profiteren ze meer van de gezondheidsvoordelen van een actievere leefstijl. Daardoor hebben ze onder andere minder last van overgewicht en de gevolgen daarvan. Je kunt dan ook concluderen dat een brede motorische basis die al in de vroege sporten beweegcarrière gelegd wordt, een enorm voordeel geeft om een leven lang van de gezondheidsvoordelen van fysieke activiteit te kunnen profiteren. Bekijk het filmpje 'Breed Motorisch Ontwikkelen'.

Persoonlijke ontwikkeling Een goede motorische ontwikkeling vormt een belangrijke basis voor de ontwikkeling op persoonlijk en sociaal-emotioneel vlak. De zelfwaardering groeit op basis van succeservaringen en waardering van anderen. Hierdoor voelen kinderen zich zekerder, leren ze gemakkelijker nieuwe vaardigheden aan en ervaren ze meer plezier in sporten en bewegen. Dit gaat echter niet vanzelf en geldt niet in alle situaties. Er zijn ook voldoende voorbeelden bekend waarbij kinderen vooral negatieve ervaringen opdoen binnen de sport en op basis hiervan een negatief zelfbeeld ontwikkelen. Bij het ontwikkelen van de persoonlijkheid door sport en bewegen, speelt de trainer-coach/instructeur een hele belangrijke rol. Deze bepaalt voor een groot deel het klimaat waarin de sport beoefend wordt en het effect op de persoonlijke ontwikkeling.

174

Thema 6 Motorisch leren

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Een brede motorische ontwikkeling heeft daarnaast een positief effect op de sociale vaardigheden. Dit geldt met name voor team- en duosporten. Kinderen, die bijvoorbeeld goed met een bal kunnen dribbelen, gaan sneller samenspelen en dagen elkaar eerder uit. Daarnaast doen vaardige kinderen vaker mee aan verschillende sporten spelactiviteiten waardoor ze sociaal vaardiger met situaties om leren gaan. Denk aan het verwerken van telleurstellingen en het vieren van successen. Ook bij het ontwikkelen van de sociale vaardigheden, speelt de trainer-coach/instructeur een belangrijke rol.

Graag rechten aanvragen en namaken in de stijl van de flexibele pipeline S&B. Bron: https://nocnsf.nl/media/4825/infographic_voordelen-van-brede-motorische-ontwikelling-bij-kinderen.pdf

Voordelen brede motorische ontwikkeling

Sportdeelname Om verscheidene sporten te kunnen beoefenen heeft een kind een brede basis nodig van motorische vaardigheden. Als die worden beheerst, kunnen kinderen, indien ze dat willen, gemakkelijker van de ene naar de andere sport switchen. Op die manier vinden kinderen ook gemakkelijker een sport die ze leuk vinden en die bij hen past. Hierdoor blijven ze ook vaker een leven lang sporten. Een brede basis zorgt er ook voor dat een kind meerdere sporten naast elkaar blijft beoefenen. Op latere leeftijd heeft dit weer een voordeel om te blijven sporten. Aan de andere kant laat onderzoek zien dat kinderen die al vanaf jonge leeftijd slechts één sport hebben beoefend minder plezier ervaren dan kinderen die in hun jeugd meerdere sporten beoefenen. Tevens hebben kinderen die vroeg specialiseren in één sport - door de hogere verwachtingen om goed te presteren - een grotere kans op burnout dan kinderen die meerdere sporten beoefenen. Tot slot blijkt uit onderzoek dat een brede basis en later specialiseren eerder een voordeel dan een nadeel is om de absolute top binnen de sport te bereiken.

Superelite

Ook het onderzoek van Güllich et al., waarin is gekeken hoe de superelite (goudenmedaillewinnaars op Olympische Spelen en/of Wereldkampioenschappen) verschilt van de elite (overige deelnemers aan deze toernooien) ondersteunt dit. Er kwam een behoorlijk aantal psychologische en sociale factoren uit dit onderzoek naar boven, maar ook dat de superelite in de jeugd een grotere verscheidenheid aan sporten

175

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

beoefende, relatief laat in de hoofdsport actief werd (gemiddeld vanaf 11 jaar) en pas op latere leeftijd (vanaf 19 jaar!) meer en langer actief sportspecifiek ging trainen. Deze studies naar participatie in breedteen topsport pleiten dus voor een bredere aanloop in de sport, waarbij een jonge sporter de voordelen van een bredere motorische ontwikkeling op gezondheid en participatie ervaart, zonder daarvoor zijn/haar kansen om de top te bereiken op te moeten offeren.

Bron: https://research.hanze.nl/en/publications/brede-motorische-ontwikkeling-van-kinderen-nut-en-noodzaak

Lees de verdiepingsstof 'Brede motorische ontwikkeling van kinderen (2020)'.

Opdracht 17 Aanleiding aandacht voor brede motorische ontwikkeling a. Wat is de aanleiding om aandacht te besteden aan een brede motorische ontwikkeling? b. Denk je dat hiermee dat probleem opgelost is?

Opdracht 18 Breed motorische ontwikkeling a. Leg uit wat er verstaan wordt onder een brede motorische ontwikkeling. b. Geef aan wat jij vanuit jouw sport of sportorganisatie hier aan bij kunt dragen.

Opdracht 19 Voordelen van breed motorische ontwikkeling Wat zijn de voordelen van een breed motorische ontwikkeling?

Opdracht 20 Leerdoelen

176

Je kunt de begrippen impliciet en expliciet motorisch leren beschrijven en vertalen naar de praktijk.

Je kunt het Athletic Skills Model beschrijven en vertalen naar de praktijk.

Je kunt Teaching Games for Understanding (TGfU) beschrijven en vertalen naar de praktijk.

Je kunt de Contraints Led Approach beschrijven en vertalen naar de praktijk.

Je kunt het belang van een brede motorische ontwikkeling beschrijven.

Je kunt een bijdrage leveren aan een brede motorische ontwikkeling van kinderen en jeugdigen.

Thema 6 Motorisch leren

6.7 Verdiepingsstof - Expliciet motorisch leren turnen

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Hieronder een lijst met voorbeelden van expliciet instructie geven • Oefening verdelen in stukjes en dit uitleggen met woorden • Instructies geven over hoe een oefening/beweging uit te voeren • Oefening voordoen en dit met woorden uitleggen • Oplossingen aandragen voor een bepaalde situatie • Videobeelden tonen en met woorden uitleg geven: bijvoorbeeld door een instructievideo van Beter Turnen te laten zien. • Whiteboard gebruiken en met woorden uitleg geven • Bewustwording lichaamspositie: bijv. de turn(st)er laten voelen hoe de arm positie moet staan. Vragen stellen Een andere manier van expliciet leren is vragen stellen over de bewegingsuitvoering: • Voor de oefening vragen stellen aan de turn(st)ers • Tijdens de oefening vragen stellen aan de turn(st)ers • Oefening stil leggen en vragen stellen aan de turn(st)ers (terugkoppeling geven, kan ook klassikaal • De turn(st)ers onderling vragen laten stellen • Na afloop van de oefening vragen stellen aan de turn(st)ers • Videobeelden tonen en vragen stellen aan de turn(st)ers Ook feedback geven kan op een expliciete manier: • Tijdens de oefening feedback geven • Oefening stil leggen en feedback geven • Na afloop van de oefening feedback geven • Videobeelden tonen en feedback geven

Bron: Impliciet en expliciet leren; wat is het verschil binnen de turnsport? (beterturnen.nl)

6.8 Verdiepingsstof - LTAD-model als vertrekpunt Bekijk de website 'LTAD-model als vertrekpunt'.

6.9 Verdiepingsstof - Brede motorische ontwikkeling van kinderen (2020)

Bekijk het artikel 'Brede motorische ontwikkeling van kinderen'.

177

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

C 6.10 Begrippen

178

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Thema 6 Motorisch leren

179

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

THEMA 7 SPORT EN VOEDING

Inhoud thema • Spijsvertering • Opbouw voeding: micronutriënten en macronutriënten • Wat is gezonde voeding? • Voeding en vocht rondom sport • Gewicht in sport • Verdiepingsstof • Begrippen

Hoeveel calorieën heeft een topsporter nodig?

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Bodybuilders staan er bekend om: trainen, eten en slapen. Dat eten is bij sommige sporters net zo indrukwekkend als hun sportprestaties zelf. De bekende bodybuilder en acteur Dwayne ‘The Rock’ Johnson eet bijvoorbeeld 6000-8000 calorieën op een dag! Ter vergelijking: een 18-jarige vrouw met een matig actieve leefstijl, heeft ongeveer 2200 calorieën per dag nodig. Hoeveel calorieën een sporter nodig heeft, en hoe je dat kunt berekenen, leer je in de paragraaf 'Wat is gezonde voeding?'

Zoals uit het vorige voorbeeld duidelijk wordt, speelt voeding een belangrijke rol in de (top)sport. Voeding zorgt ervoor dat we in leven blijven, dat we energie hebben voor onze lichaamsprocessen, om leuke dingen te doen, dat onze spierpijn kan herstellen én dat we kunnen sporten. Vroeger was er nog maar weinig bekend over de rol van voeding bij sport, en probeerden sporters gewoon gezond te eten. Langzaamaan kwam er steeds meer kennis over voeding. Het werd duidelijk waar voeding uit is opgebouwd, wat je beter wel en niet kunt eten tijdens een training, en welke voedingsstoffen je helpen om sterker te worden.

Tegenwoordig is gezond eten voor de meeste topsporters een belangrijk onderdeel van hun sportleven. Er zijn genoeg atleten die elke dag niets anders doen dan wakker worden, eten, trainen, eten, en weer slapen. Krachtsporters, zoals gewichtheffers, hebben veel calorieën nodig om spieren op te bouwen en sterk te worden. Andere sporters, zoals judoka’s, willen juist niet te veel eten zodat ze niet te zwaar worden. Een sport als judo werkt met gewichtsklassen, en vaak is het gunstig om in een lage gewichtsklasse te worden ingedeeld. Voor sommige sporters wordt hun gewicht echter een obsessie. Zij kunnen een eetstoornis ontwikkelen.

Hoewel je als trainer geen diëtist bent, is het wel handig om kennis te hebben over voeding. Zo kun je een sporter een eenvoudig advies geven over wat die voor, tijdens en na een training zou kunnen eten. Ook is het handig om te weten hoe het eten in het lichaam wordt verteerd, wat gezonde voeding nou precies is, en wat je kunt doen als je denkt dat een sporter te weinig eet. Relatie met werkproces Het thema 'Sport en voeding' heeft vooral te maken met het werkproces P5-K1-W3: Verzorgt trainingen of instructies.

Leerdoelen

Je kunt de verschillende spijsverteringsorganen beschrijven en weet wat hun functies zijn. Je kunt de micro- en macronutriënten beschrijven en aangeven wat de verschillende daartussen zijn. Je kunt uitleggen waarom bepaalde voeding gezond of ongezond is. Je kunt uitleggen wat een calorie is en iemands caloriebehoefte berekenen. Je kunt omschrijven wat een sporter het beste kan eten voor, tijdens en na het sporten. Je kunt een voedingsadvies aan een duursporter en aan een krachtsporter geven. Je kunt de kenmerken van een eetstoornis beschrijven.

• • • • • • •

181

7.1 Casus Opdracht 1 Casus

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Als er een sport is waar Nederland bekend om staat, is het wel schaatsen. Veel kinderen groeien ermee op, en sommigen zijn er zo goed in, dat ze het op professioneel niveau gaan doen. Lange tijd was Sven Kramer de bekendste schaatser van ons land. Tegenwoordig is hij gestopt met professioneel schaatsen en zijn er vele andere topschaatsers om de eer van Nederland hoog te houden, zoals Jutta Leerdam. Ze won al meerdere keren goud op het Nederlands en wereldkampioenschap schaatsen. In voorgaande jaren focuste ze zich in het zomerseizoen altijd op afvallen. Ze dacht: als ik lichter ben, kan ik nog harder schaatsen. Je zou denken dat ze de laatste tijd zo goed in vorm is omdat ze nog harder is gaan trainen, maar misschien heeft dat wel een andere reden. Zou het kunnen zijn dat ze anders is gaan eten? Misschien is ze wel meer gaan eten, en kon ze door al die extra voedingsstoffen harder trainen, en dus ook harder schaatsen.

Kennis a. Waarom is het belangrijk om genoeg te eten als je goed wilt kunnen sporten? Leg dit kort uit. b. Jutta Leerdam probeerde vroeger om af te vallen en zo beter te gaan schaatsen. Nu heeft ze een andere aanpak gehanteerd. Wat kan die aanpak zijn geweest? c. Vergelijk de twee verschillende methodes van Jutta Leerdam met elkaar: minder eten en afvallen, of meer eten en daardoor meer energie hebben. Welke methode is volgens jou beter voor de gezondheid, en waarom? d. Welke voedingsmiddelen zijn belangrijk om goed te kunnen sporten en waarom? Noem drie soorten voedingsmiddelen en de reden.

182

Thema 7 Sport en voeding

7.2 Spijsvertering In deze paragraaf leer je alles over de spijsvertering. Je leert wat de spijsvertering is, hoe deze werkt, en uit welke organen die bestaat. Aan het eind heb je als trainer-coach/instructeur kennis en kunde over hoe de spijsvertering werkt.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Alles wat je eet en drinkt, komt je lichaam binnen via je mond. In je lichaam worden de belangrijke stoffen uit het eten en drinken gehaald, en de reststoffen verlaten je lichaam uiteindelijk weer via zweet, urine en ontlasting. Er komen heel wat processen aan te pas om die belangrijke stoffen uit de voeding te halen. Al die processen samen worden de spijsvertering genoemd, en vinden plaats in het spijsverteringsstelsel. In deze paragraaf leer je uit welke organen de spijsvertering bestaat. Ook leer je van elk orgaan welke rol het speelt in de spijsvertering. Zo weet je hoe je lichaam energie uit voeding haalt, en welke reis je voedsel aflegt totdat het ontlasting wordt.

Afbeelding van het spijsverteringsstelsel

Komt uit onze eigen beeldbank: https:/stock.edu-actief.nl/mediafiler/start/mediabank?fc=browse&queryid=bad84b92bfcc0da3bcdf3085ce4d5256&column=9&listview=overview&view=preview&fileid=9&fuid=dir19%2FWS%20DZ%20H6%20spijsvertering.jpg Graag namaken in de juiste stijl (vormgevingsdocument; zwarte tekst + lijnen bij anatomie)

Het spijsverteringsstelsel.

In totaal bestaat het spijsverteringsstelsel uit acht organen die er samen voor zorgen dat van je voeding ontlasting wordt gemaakt. Als eerste halen de slokdarm, maag, dunne darm en dikke darm de voedingsstoffen uit je eten. Alles van je eten wat je lichaam niet kunt gebruiken, houdt je lichaam apart om ontlasting van te maken. De alvleesklier en lever zijn twee organen die spijsverteringssappen maken. Deze sappen helpen om je eten te verteren. De galblaas is de opslagplaats van gal; dat helpt om vetten af te breken. Je hele spijsvertering duurt in totaal 24 tot 48 uur, afhankelijk van wat je hebt gegeten en hoeveel. De volgorde van het verteringsstelsel is als volgt: 1. mond 2. slokdarm 3. maag 4. dunne darm 5. alvleesklier 6. galblaas 7. lever 8. dikke darm, endeldarm en anus.

183

Weetje

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Hoe snel gaat jouw spijsvertering? Ben je benieuwd hoe snel jouw eigen spijsvertering werkt? Sommige voedingsstoffen, zoals mais en champignons, zijn minder goed verteerbaar, en komen daarom in herkenbare stukjes in je ontlasting terecht. Eet maar eens een gerecht met mais of champignons, en kijk hoe snel je dit na de maaltijd terugziet in je ontlasting.

Mond Voedsel komt je lichaam binnen via de mond. Het is belangrijk dat je je eten goed fijnkauwt, om drie redenen: je lichaam kan kleinere stukjes eten makkelijker verteren, goed kauwen zorgt ervoor dat je eerder een vol gevoel krijgt, en het zorgt voor speekselproductie. Speeksel is een soort smeermiddel, dat ervoor zorgt dat je het eten makkelijker kunt doorslikken. Ook bevat het speeksel veel enzymen. Dit zijn een vorm van eiwitten die helpen bij allerlei lichaamsprocessen, zoals de vertering van voedsel. Enzymen worden door het lichaam zelf aangemaakt. Een bekend enzym dat helpt in de spijsvertering is amylase. Dit enzym wordt in de alvleesklier en in het speeksel aangemaakt. Amylase helpt bij de afbraak van koolhydraten. Het splitst moeilijk te verteren delen op in makkelijker te verteren suikers. Zo wordt het eten in de mond als het ware ‘voorverteerd’. Slokdarm Vanuit je mond gaat je eten naar de slokdarm. Dat is een soort gespierde buis van zo’n 30 centimeter lang, die het eten naar de maag stuurt. Dit doet de slokdarm door middel van samentrekkende bewegingen, ook wel peristaltische bewegingen genoemd. Door met knijpende bewegingen van boven naar beneden samen te trekken, wordt het eten door de slokdarm naar beneden ‘geknepen’. De spieren in de slokdarm zijn kringspieren: deze trekken helemaal rondom samen. Maag In de maag wordt het eten heen en weer geschud en met maagzuur gemengd. Het maagzuur zorgt ervoor dat de spijsvertering goed verloopt. Na een paar uur gaat het eten in stukjes naar de dunne darm. Dunne darm In het eerste deel van de dunne darm wordt het eten verder in kleine stukjes verdeeld. Die stukjes zijn nu zo klein, dat ze via de darmwand in het bloed kunnen worden opgenomen. Via het bloed kunnen de voedingsstoffen verder in je lichaam, bijvoorbeeld naar je spieren.

Lever Vanaf de darmwand gaan de voedingsstoffen via het bloed naar de lever. Dit orgaan controleert alle voedingsstoffen en houdt de giftige stoffen tegen, om die af te breken. Daarbij produceert de lever gal, en stuurt dit naar de galblaas.

Galblaas De galblaas ontvangt gal van de lever, en slaat dit op. Vervolgens stuurt de galblaas de gal naar de darmen, waar het helpt bij de afbraak van vetten. Gal zet de vetten in voedsel om in kleinere eenheden. Hierdoor kunnen de verteringsenzymen het vet makkelijker afbreken.

Alvleesklier Ook de alvleesklier maakt sappen die helpen bij de spijsvertering. Deze spijsverteringssappen helpen om koolhydraten, vetten en eiwitten in het begin van de dunne darm in stukjes te knippen.

Diabetes De alvleesklier maakt insuline aan, een hormoon dat ervoor zorgt dat het lichaam glucose uit voeding kan opnemen in de cellen. Als dit niet gebeurt, blijft de glucose in het bloed. Hierdoor wordt de bloedsuikerspiegel te hoog, wat kan leiden tot orgaanschade en andere lichamelijke problemen. Bij sommige mensen werkt

184

Thema 7 Sport en voeding

dit minder of helemaal niet, waardoor de alvleesklier weinig of zelfs geen insuline aanmaakt. Deze afwijking heet diabetes type 1. Mensen met diabetes type 1 moeten een speciaal dieet volgen en soms insuline inspuiten, zodat hun bloedsuikerspiegel stabiel blijft. Bron: https://www.diabetesfonds.nl/over-diabetes/soorten-diabetes/diabetes-type-1

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Dikke darm Het eten is nu bijna klaar met verteren. De belangrijke voedingsstoffen zijn in het lichaam opgenomen. In de dikke darm wordt er nog zout en vocht aan de voedingsresten onttrokken, zodat de ontlasting nog dikker wordt. De vezels uit de voeding helpen om de ontlasting soepel te houden.

Vezels

Vezels zitten in voeding zoals groenten, fruit, bonen en volkorenproducten. Voedingsvezels zijn belangrijk voor de gezondheid. Zo dragen ze bij aan een goede spijsvertering, een verzadigd gevoel en minder risico op harten vaatziekten en diabetes. Het wordt aanbevolen om dagelijks zo’n 30-40 gram vezels binnen te krijgen. De meeste mensen krijgen echter maar 20 gram vezels per dag binnen. Bron: https://www.voedingscentrum.nl/encyclopedie/vezels.aspx

Graag rechten aanvragen deze afbeelding te plaatsen. Bron: https://www.voedingscentrum.nl/nl/service/vraag-en-antwoord/gezonde-voeding-en-voedingsstoffen/wat-is-een-vezelrijke-voeding-.aspx

Vezelrijke voedingsmiddelen.

Endeldarm Vanuit de dikke darm komt het eten in de endeldarm. Als die vol zit, gaat er een seintje naar je hersenen en is het tijd om naar de wc te gaan. Zo verlaat het eten als ontlasting het lichaam via de anus.

Lees de verdiepingsstof 'Hormonen en de afbraak van voedingsstoffen'.

Opdracht 2 Spijsverteringsorganen a. Benoem de acht spijsverteringsorganen. b. Beschrijf per orgaan kort de functie.

185

Opdracht 3 Diabetes a. Met welk orgaan zijn er problemen bij iemand die diabetes type 1 heeft? b. Wat gaat er mis in het lichaam bij iemand met diabetes type 1?

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

7.3 Opbouw voeding: micronutriënten en macronutriënten

Aan het eind van deze paragraaf weet je uit welke stoffen voeding is opgebouwd. Je kunt uitleggen wat een calorie is, en wat macro- en micronutriënten zijn. Je hebt kennis over wat koolhydraten, vetten en eiwitten zijn, en in welk voedsel ze zitten. Zo kun je de sporters die je begeleidt hierover deskundig advies geven, omdat je de kennis en vaardigheden hebt. Je lichaam heeft energie nodig om je organen van energie te voorzien, om te bewegen en om alle dagelijkse bezigheden uit te kunnen voeren. Zelfs als je slaapt, verbruik je energie. Hoeveel energie iemand nodig heeft, hangt af van veel factoren: de snelheid van de stofwisseling, lengte, gewicht en hoeveel iemand beweegt. De hoeveelheid energie die voeding bevat, wordt uitgedrukt in calorieën. In deze paragraaf leer je wat calorieën zijn. Ook leer je uit welke stoffen voeding is opgebouwd, en waar het lichaam die stoffen voor gebruikt. Calorieën

De energie die het lichaam nodig heeft, wordt uitgedrukt in calorieën (afgekort cal). Hoe meer je beweegt, hoe meer energie je verbruikt, en dus hoe meer calorieën. Als het om voeding gaat, worden calorieën ook wel kilocalorieën genoemd (kcal). Daarmee wordt in dit geval hetzelfde bedoeld. De hoeveelheid energie die een mens op een dag nodig heeft, wordt de energiebehoefte genoemd. Deze energiebehoefte bestaat uit drie componenten: • Het rustmetabolisme: dit is de hoeveelheid energie die het lichaam in rust gebruikt om alle lichamelijke processen uit te voeren. Dit rustmetabolisme wordt weer bepaald door verschillende factoren: – Het dagen nachtritme: het rustmetabolisme is overdag hoger dan in de nacht. – Lichaamsgrootte (lengte en gewicht): hoe groter en zwaarder iemand is, hoe meer energie diegene in rust verbruikt. – Lichaamssamenstelling: spiermassa verbruikt meer energie dan vetmassa. Als twee mensen hetzelfde gewicht hebben, verbruikt de persoon met de meeste spiermassa dus meer energie. – Geslacht: om verschillende redenen hebben vrouwen een lager rustmetabolisme dan mannen. – Leeftijd: hoe ouder iemand is, hoe lager het rustmetabolisme. • •

Voedselverwerking: voor het verteren van eten is energie nodig. Fysieke activiteit: bij fysieke activiteit zijn de spieren aan het werk, en die hebben energie nodig.

Om op gewicht te blijven, is het belangrijk om net zoveel calorieën binnen te krijgen als je verbruikt. Als hier een disbalans tussen zit, kan je aankomen of afvallen. Sommige sporters willen bewust aankomen om sterker te worden, of juist afvallen omdat ze een gewichtssport doen. Over afvallen en sporten kun je meer lezen in paragraaf 5.

Kilojoules

De energie uit voeding wordt ook vaak aangeduid met joules of kilojoules in plaats van met calorieën. Dit wordt afgekort tot kJ. Eén calorie uit voeding, een kcal, staat gelijk aan 4,18 kJ. Om van kcal naar kJ te rekenen, kun je het aantal calorieën met 4,18 vermenigvuldigen. Als voorbeeld: een gemiddelde banaan bevat 105 kcal. 105 x 4,18 = 439. Dat betekent dat een banaan dus 438 kJ bevat.

186

Thema 7 Sport en voeding

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Macronutriënten De calorieën die je binnenkrijgt uit voeding, zijn op te delen in drie categorieën voedingsstoffen. Deze soorten voedingsstoffen worden ook wel macronutriënten genoemd. • Koolhydraten: 1 gram koolhydraten bevat 4 kcal • Vetten: 1 gram vetten bevat 9 kcal • Eiwitten: 1 gram eiwitten bevat 4 kcal Bekijk het filmpje 'Macronutriënten'.

Koolhydraten Koolhydraten zijn de belangrijkste bron van energie tijdens het sporten. De koolhydraten die je binnenkrijgt uit eten, worden door het lichaam meestal verteerd tot glucose. Deze glucose wordt in de spiercellen en in de lever opgeslagen als glycogeen. Ook kan de glucose meteen worden opgenomen door weefsels die energie nodig hebben, en die de glucose kunnen verbranden. Daardoor ontstaat meteen energie.

Koolhydraten worden ook wel suikers of sachariden genoemd, en kunnen worden opgedeeld in twee groepen: enkelvoudige of ‘snelle’ koolhydraten, en meervoudige of ‘trage’ koolhydraten. De snelle koolhydraten zijn makkelijk verteerbaar en leveren meteen energie, doordat er snel glucose in het bloed vrijkomt. Producten met veel snelle koolhydraten zijn bijvoorbeeld limonade, koekjes, witte pasta, pizza, eierkoeken en jam. Hoewel deze producten niet erg gezond zijn, kan een sporter er wel veel baat bij hebben om ze tijdens een training te eten. Een gezonder en populair alternatief onder sporters is een banaan. Soms wordt de ‘energiepiek’ die je voelt na het eten van snelle koolhydraten een ‘sugarrush’ genoemd. Je voelt je dan even heel energiek en druk, omdat er veel suiker in je bloed zit. Het nadeel is dat je je daarna juist extra moe kunt voelen: de zogeheten ‘suikerdip’.

Deze energiepiek en -dip ervaar je veel minder, of helemaal niet, nadat je trage koolhydraten hebt gegeten. Trage koolhydraten worden ook wel complexe koolhydraten genoemd. Doordat de trage koolhydraten uit grotere onderdelen bestaan, doet het lichaam er langer over om ze af te breken tot glucose. Daardoor komt de glucose langzaam in je bloed terecht, waardoor je geleidelijk energie krijgt, en niet in een piek. Volkorenproducten, zoals volkorenbrood en volkorenpasta, bevatten veel trage koolhydraten. Andere producten met trage koolhydraten zijn bijvoorbeeld zilvervliesrijst, havermout, groenten en peulvruchten.

187

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S https://www.shutterstock.com/nl/image-photo/group-whole-foods-complex-carbohydrates-isolated-1156310086

Koolhydraatrijke voeding.

Vetten Hoewel veel diëten adviseren om weinig vet te eten, zijn vetten erg belangrijke voedingsstoffen. Vetten zijn bijvoorbeeld belangrijk voor de productie van hormonen, en voor de opbouw van spieren zijn ook hormonen nodig. Ook zijn vetten belangrijk voor een gezond zenuwstelsel. Vetten kunnen in het lichaam worden opgeslagen in vetcellen, zodat ze op een later moment als energiebron kunnen worden gebruikt. Omdat er voor de verbranding van vetten veel zuurstof nodig is, zijn ze niet geschikt als energiebron bij hevige inspanning. Als je je zwaar inspant, heb je namelijk veel zuurstof nodig. Denk maar aan een stukje sprinten: daar ga je van hijgen. Voor deze zware inspanning heeft je lichaam snel energie nodig, en voldoende zuurstof. En als er veel zuurstof naar de verbranding van vet gaat, dan kan die zuurstof bijvoorbeeld niet naar de bloedvaten in je spieren gaan. Voor een langdurige inspanning op een lage intensiteit, zoals een stuk wandelen, zijn vetten wel een geschikte energiebron. Zoals eerder beschreven, leveren vetten namelijk veel energie: 9 kcal per gram. Wel duurt het even voordat het lichaam de energie uit vetten heeft vrijgemaakt. Omdat je bij een langdurige, laag intensieve inspanning niet in één keer veel energie nodig hebt, zijn vetten dus een goede energiebron. Vetten kunnen worden verdeeld in verzadigde en onverzadigde vetten. Vet in voedingsmiddelen bestaat altijd uit een combinatie van beide, in een bepaalde verhouding. Onverzadigde vetten zijn een stuk gezonder dan verzadigde vetten. Om dat te begrijpen, moet je eerst iets weten over cholesterol.

Cholesterol

Cholesterol is een vetachtige stof die in het lichaam wordt aangemaakt door de lever. Ook kan je het binnenkrijgen uit voeding. Er zijn twee soorten cholesterol: LDL-cholesterol en HDL-cholesterol. • LDL-cholesterol: deze vormt vervoert cholesterol door het lichaam, waar het bijvoorbeeld helpt om beschadigd weefsel te herstellen. Als er te veel cholesterol is, kan dit blijven plakken aan de binnenwand van de bloedvaten. Hierdoor kunnen de vaten verstopt raken. LDL-cholesterol wordt daarom ook wel het ‘slechte’ cholesterol genoemd.

188

Thema 7 Sport en voeding

•

HDL-cholesterol: deze vorm neemt cholesterol uit het bloed weg en vervoert dit naar de lever. Daar wordt de cholesterol afgebroken, en verlaat dit het lichaam via de gal en ontlasting. De HDL-cholesterol wordt daarom ook wel het ‘goede’ cholesterol genoemd.

Bron: https://www.hartstichting.nl/oorzaken/cholesterol

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Onverzadigd vet verlaagt het gehalte LDL-cholesterol in het bloed, en is daarom een goede vetsoort. Tot slot levert onverzadigd vet een aantal essentiële vetzuren. Dat zijn vetzuren die het lichaam niet zelf kan maken, maar die wel nodig zijn voor een goede gezondheid. Daarom wordt aangeraden om vooral te kiezen voor producten met onverzadigd vet. Voedingsmiddelen die veel onverzadigd vet bevatten, zijn bijvoorbeeld noten, boter, (olijf)olie, vis en avocado.

In tegenstelling tot onverzadigd vet, zorgt verzadigd vet juist voor een toename van LDL-cholesterol in het bloed. Een te hoog gehalte LDL-cholesterol in het bloed verhoogt de kans op harten vaatziekten. Door LDL-cholesterol kunnen de bloedvaten immers verstopt raken. Het is verstandig om daarom zo min mogelijk verzadigd vet te eten. Verzadigd vet zit vooral in gebak, koek, en gefrituurd eten, zoals patat en kroketten.

Graag rechten aanvragen. Bron: https://www.apolloprotocol.com/blog/vetten/

Voedsel met veel verzadigde vetten.

Eiwitten Eiwitten worden ook wel proteïnen genoemd. In tegenstelling tot koolhydraten en vetten, zijn eiwitten niet zo geschikt als energiebron. Ze zijn niet zo eenvoudig af te breken voor het lichaam, en moeten eerst worden omgezet naar glucose. Daarbij leveren ze maar 4 kcal per gram. Koolhydraten leveren net zoveel energie, maar die kan het lichaam veel makkelijker afbreken. Eiwitten zijn wel erg belangrijk voor de opbouw van spieren. Als er in het lichaam een tekort aan koolhydraten of vetten is, kunnen eiwitten worden vrijgemaakt uit spiermassa. Dit betekent wel dat er spieren worden afgebroken, en dat wil een sporter natuurlijk liever niet. Het is dus belangrijk om voldoende koolhydraten en vetten, én eiwitten binnen te krijgen, zodat de eiwitten kunnen worden gebruikt voor spieropbouw.

Eiwitten bestaan uit zogeheten aminozuren. Het lichaam kan een aantal soorten aminozuren zelf aanmaken. Deze aminozuren worden niet-essentiële aminozuren genoemd. Het is namelijk niet noodzakelijk of ‘essentieel’ om ze uit voeding te halen. Er zijn ook een aantal aminozuren die het lichaam niet zelf aanmaakt: essentiële aminozuren. Deze moet je dus wel uit voeding halen.

189

Voedingsstoffen die veel eiwitten bevatten, zijn bijvoorbeeld peulvruchten, tofu, noten, eieren, vlees, gevogelte en vis. Eiwitshakes zijn ook populair onder sporters, omdat ze veel eiwit bevatten.

Eiwitshakes en -repen

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

De meeste mensen krijgen via een normaal voedingspatroon voldoende eiwitten binnen. Toch nemen veel sporters eiwitverrijkte producten, zoals eiwitshakes en eiwitrepen. Al deze producten worden supplementen genoemd, omdat ze dienen als aanvulling op of vervanging van ‘normaal’ eten. Deze producten bevatten meestal zo’n 20 gram eiwit, en dat is precies de hoeveelheid die je na het sporten nodig hebt. Meer daarover leer in je paragraaf 2.4. De eiwitrijke supplementen bestaan vaak uit wei (uit koemelk), of zijn plantaardig, zoals sojaeiwit of erwteneiwit. Micronutriënten De hiervoor beschreven macronutriënten worden dus gebruikt in het lichaam als energiebron en voor de opbouw van spieren. Micronutriënten zijn voedingsstoffen die ook belangrijk zijn voor het menselijk lichaam, maar deze leveren geen energie. Ze zijn van belang om gezond te blijven en ziektes te voorkomen. Ze spelen dus een belangrijke rol in de weerstand. Ook helpen ze bij de normale groei, ontwikkeling en functie van het menselijk lichaam. De micronutriënten zijn onder te verdelen in vitaminen en mineralen.

Vitaminen De meeste vitaminen kunnen niet door het lichaam zelf worden geproduceerd, en moet je dus door voeding binnenkrijgen. Vitaminen ondersteunen allerlei chemische processen in het lichaam. De verschillende vitaminen hebben verschillende functies in het lichaam, dus het is belangrijk om van alle vitaminen voldoende binnen te krijgen. Soms wordt een vitaminesupplement aangeraden, maar met een gezond en gevarieerd voedingspatroon krijg je als het goed is genoeg vitaminen binnen. In totaal zijn er dertien soorten verschillende vitaminen: A, C, D, E, K en 8 soorten B.

https://www.shutterstock.com/nl/image-photo/assortment-fresh-fruits-vegetables-553662235

Groenten en fruit staan erom bekend dat ze veel vitaminen bevatten.

190

Thema 7 Sport en voeding

Vetoplosbare vitaminen en wateroplosbare vitaminen

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Vitaminen zijn in te delen in vitaminen die in vet oplosbaar zijn, en vitaminen die in water oplosbaar zijn. Vitamine A, D, E en K zijn vetoplosbare vitamines. Deze vitamines haal je vooral uit producten die vet bevatten, zoals noten, melkproducten, olie, vlees en vis. Vitamine C en de 8 soorten vitamine B zijn wateroplosbaar. Deze vitaminen vind je in groenten, brood, fruit, volkorenproducten, en ook in noten en melkproducten.

Bron: https://www.voedingscentrum.nl/encyclopedie/vitamines.aspx]#:~:text=Via%20de%20urine%20of%20de,het%20lichaam%20via%20de%20urine. Mineralen Mineralen helpen ook bij veel lichaamsprocessen, zoals de stevigheid van botten en de spieropbouw. De mineralen waar het lichaam maar weinig van nodig heeft, heten spoorelementen. Net als vitamines, kunnen mineralen en spoorelementen alleen uit voeding worden verkregen, en niet door het lichaam zelf worden aangemaakt. De mineralen die het lichaam nodig heeft, zijn calcium, magnesium, fosfor, kalium, natrium en chloor. Ook heeft het lichaam, in mindere mate, spoorelementen nodig, zoals ijzer en zink. In de westerse samenleving komen vrijwel geen mineraaltekorten voor. Ook komt een teveel aan mineralen weinig voor, met als uitzondering natrium. Aan de meeste (bewerkte) voedingsmiddelen wordt tegenwoordig zout (met daarin natrium) toegevoegd, waardoor vrijwel iedereen teveel natrium binnenkrijgt. De aanbeveling is om niet meer dan 6 gram zout binnen te krijgen per dag. De meeste mensen krijgen echter wel 9 gram zout per dag binnen! Mineralen en spoorelementen worden in het lichaam opgenomen in de dunne darm. Hoe goed deze stoffen worden opgenomen, hangt af van wat je verder hebt gegeten. Een combinatie van bepaalde stoffen kan de opname van mineralen en spoorelementen namelijk bevorderen. IJzer uit plantaardige bronnen kan bijvoorbeeld beter worden opgenomen als er ook vitamine C wordt gegeten.

Opdracht 4 Energiebehoefte

a. Beschrijf de drie componenten waaruit de energiebehoefte is opgebouwd. b. Beschrijf kort hoe deze drie componenten invloed hebben op de energiebehoefte

Opdracht 5 Macronutriënten a. b. c. d.

Welke drie macronutriënten zijn er, en hoeveel calorieën bevatten ze? Welke twee soorten koolhydraten zijn er? Beschrijf ook het verschil hiertussen. Vetten zijn geen geschikte energiebron bij hevige inspanning. Leg uit waarom niet. Eiwitten kunnen worden verdeeld in essentiële aminozuren en niet-essentiële aminozuren. Wat is hiertussen het verschil?

Opdracht 6 Micronutriënten a. Welke twee micronutriënten zijn er? b. Wat zijn spoorelementen?

7.4 Wat is gezonde voeding?

Gezonde voeding Nu je weet waar voeding allemaal uit bestaat, is het ook belangrijk om te weten wat nou precies gezonde voeding is. Een gezond voedingspatroon is allereerst een gevarieerd voedingspatroon. Het is belangrijk dat je daarmee voldoende binnenkrijgt van alle macro- en micronutriënten, én voldoende vocht.

Over ‘gezonde voeding’ verschillen de meningen sterk. Er lijkt elke week wel een nieuwe hype te zijn: vegetarisch, vegan, geen koolhydraten, geen vetten, juist veel vetten. Deze voedingshypes sluiten echter altijd bepaalde voedselgroepen uit. Hierdoor kan je tekorten oplopen, en word je juist minder gezond. Een

191

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

gezond voedingspatroon bevat alle voedingsstoffen die je nodig hebt, en dus ook alle voedselgroepen. Een goede informatiebron om meer te leren over gezonde voeding, is het Voedingscentrum. Als richtlijn heeft het Voedingscentrum de Schijf van Vijf opgesteld, die bestaat uit vijf voedselcategorieën. Als je ervoor zorgt dat je elke dag uit alle categorieën iets eet, weet je zeker dat je een gezond voedingspatroon hebt. De vijf categorieën zijn als volgt:

Graag rechten aanvragen. Bron: https://www.allesovervoeding.nl/gezond-eten/gewoon-gezond/schijf-van-vijf

De Schijf van Vijf.

Drinken Voldoende drinken is belangrijk: minimaal 2 liter per dag. Water is altijd goed om te drinken, net als thee en koffie zonder suiker. Frisdranken en vruchtensappen kun je beter laten staan, omdat die veel suiker bevatten. Kies je toch voor vruchtensap of frisdrank, kies dan altijd voor versgeperst sap, of frisdrank met minder suiker.

Veel groenten en fruit Groenten en fruit bevatten veel vitaminen en mineralen, dus het is belangrijk om er voldoende van binnen te krijgen: 250 gram groenten en 2 stuks fruit per dag. Ook bevatten groenten en fruit veel vezels, die belangrijk zijn voor een gezonde stoelgang. Omdat verschillende soorten groenten en fruit verschillende soorten vitaminen en mineralen bevatten, is het belangrijk om te variëren.

Eet alle kleuren van de regenboog

Je kunt variatie aanbrengen in je groente- en fruitinname door alle kleuren van de regenboog te eten. Veel mensen eten vooral gele, groene en rode groenten en fruit. Dat zijn bijvoorbeeld appels, bananen, sperziebonen, sla paprika en tomaat. Groenten en fruit bestaan echter in alle kleuren: oranje, blauw, en zelfs roze. Een andere kleur groente of fruit, levert weer andere voedingsstoffen. Zo leveren oranje groenten en fruit de vitaminen die je zenuwstelsel en immuunsysteem helpen ondersteunen. Vitaminen uit rode groenten en fruit beschermen weer het hart.

192

Thema 7 Sport en voeding

Bron: https://www.voedingscentrum.nl/nl/gezond-eten-met-de-schijf-van-vijf.aspx

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Volkorenproducten Koolhydraatrijke producten, zoals brood, havermout en pasta, vormen vaak de basis van een maaltijd. Het is het beste om voor de volkorenvariant te kiezen van zo’n product, zoals volkorenbrood en -pasta, en zilvervliesrijst. Deze producten bevatten veel vezels, waardoor je langer een verzadigd gevoel hebt na het eten. Zo krijg je minder snel honger.

Bij vezels moet je voldoende drinken

In paragraaf X heb je geleerd wat voedingsvezels precies zijn. Vezels zorgen er onder andere voor dat je ontlasting soepel is. Dat doen ze door veel vocht op te nemen uit de darmen. Het is daarom belangrijk om ook voldoende te drinken, zodat je niet uitdroogt.

Minder verzadigd vet Er bestaan verzadigde en onverzadigde vetten. Als je te veel verzadigd vet binnenkrijgt, stijgt de kans op harten vaatziekten. Onverzadigd vet verkleint juist de kans op harten vaatziekten. Dierlijke producten, bijvoorbeeld vlees en kaas, bevatten meer verzadigd vet dan plantaardige producten. Ook bevatten koekjes, zoutjes en chips veel verzadigd vet.

Light producten

Van veel producten die als ongezond worden beschouwd, bestaat een ‘light’ variant. Deze variant bevat vaak minder suiker of vet, waardoor het product gezonder lijkt. Soms is het lightproduct echt gezonder, maar vaak is het alleen een marketingtruc. Veel lightproducten bevatten namelijk nog steeds net zoveel calorieën als het originele product, omdat het vet bijvoorbeeld is vervangen voor koolhydraten. Zo bevat light chips minder vet dan normale chips, maar meer aardappel, en dus meer koolhydraten. Light chips heeft daarom vrijwel evenveel calorieën als gewone chips. Als je een lightproduct wilt kopen, is het daarom verstandig om goed op het etiket te kijken. Je kunt de etiketten van een normaal en lightproduct met elkaar vergelijken, om te kijken of een light variant wel echt een gezondere optie is.

Minder vlees, meer plantaardig Omdat vlees veel verzadigd vet bevat én de productie ervan slecht is voor het milieu, wordt aangeraden om vaker voor plantaardig te kiezen. Met name rood en bewerkt vlees is slecht voor de gezondheid. Rood vlees kan de kans op kanker vergroten, zoals darmkanker en longkanker. Ook bevat rood vlees veel verzadigd vet, wat het cholesterol in het bloed kan verhogen. Hierdoor neemt de kans op harten vaatziekten toe. Goede plantaardige alternatieven zijn peulvruchten, tofu en tempé, noten en zaden, en vegetarische of veganistische vleesvervangers. Tot slot is het niet alleen belangrijk om gezond te eten, maar ook voldoende. Wie veel sport, moet ook genoeg eten – met sporten verbrand je immers een hoop calorieën. Wie te weinig eet, valt af, kan zich vaak moe voelen en loopt meer kans op blessures. Ook duurt het herstel van een blessure langer als een sporter niet voldoende energie binnenkrijgt. Als coach is het daarom belangrijk dat je sporters adviseert om voldoende te eten. Voor sporters wordt aangeraden om naast de drie hoofdmaaltijden, ook een aantal tussendoortjes te eten. Zo wordt voorkomen dat iemand met te weinig energie gaat sporten, en zich daardoor flauw gaat voelen. In de volgende paragraaf gaan we in op wat je het beste kunt eten voor, tijdens en na het sporten, en hoeveel je daarbij moet drinken.

Bekijk het filmpje 'De vakken van de Schijf van Vijf'.

Caloriebehoefte berekenen Hoewel je niet wordt opgeleid tot diëtist, is het wel goed om te weten hoeveel calorieën een sporter ongeveer moet eten om op gewicht te blijven. Dit heet de caloriebehoefte. Er zijn veel manieren om te berekenen hoeveel calorieën iemand binnen moet krijgen. Omdat er heel veel factoren zijn die hierbij een rol spelen, is het lastig om hier een exacte berekening van te maken. Iemands geslacht, leeftijd, gewicht, spiermassa

193

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

en lengte hebben allemaal invloed op hoeveel calorieën iemand dagelijks gebruikt. Daarbij heeft de ene persoon van nature een snellere verbranding dan de andere persoon. Tot slot verschilt het aantal calorieën dat je verbrandt van dag tot dag – de ene dag beweeg je immers meer dan de andere.

De energiebalans.

Om een schatting te maken van iemands caloriebehoefte, kan je een formule gebruiken. De twee meest gebruikte – en meest precieze – methodes worden hierbij toegelicht.

Mifflin-St Jeor methode De meest gebruikte methode om de caloriebehoefte te berekenen, is de Mifflin-St Jeor methode. Met deze methode kan je het rustmetabolisme berekenen, ook wel de RMR genoemd, of ‘resting metabolic rate’. De berekening gaat als volgt: • Mannen: RMR = (gewicht x 10) + (lengte x 6,25) – (leeftijd x 5) + 5 • Vrouwen: RMR = (gewicht x 10) + (lengte x 6,25) – (leeftijd x 5) -161 Daarbij is het gewicht in kilogram, de lengte in centimeter en de leeftijd in jaren.

Nu je het RMR hebt berekend, kan je de dagelijkse caloriebehoefte berekenen door het getal te vermenigvuldigen met de ‘activiteitsfactor’: hoe actief iemand is op dagelijkse basis. • Sedentair (zeer weinig tot geen sport): RMR x 1,2 • Licht actief (lichte sport of activiteiten 1-3 dagen per week): RMR x 1,375 • Matig actief (matige activiteiten/sport 3-5 dagen per week): RMR x 1,55 • Zeer actief (zware activiteiten/sport 6-7 dagen per week): RMR x 1,725 • Extreem actief (erg zware activiteiten/sport en een fysiek intensieve baan, of tweemaal daags trainen): RMR x 1,9

Caloriebehoefte berekenen

Sanne is 25 jaar oud en traint hard voor het Nederlands kampioenschap roeien. Ze traint 5 dagen per week, en loopt daarnaast 1x per week hard. Sanne is 1.70 meter en weegt 62 kg. Sanne wil graag weten hoeveel ze moet eten om op gewicht te blijven. Haar RMR is: 1396,5 kcal. Vervolgens kan je 1396,5 met 1,725 vermenigvuldigen. Sanne heeft dan 2409 kcal per dag nodig om op gewicht te blijven.

194

Thema 7 Sport en voeding

Harris-Benedict methode Een andere bekende methode is de Harris-Benedict methode. Deze formule werkt ongeveer hetzelfde als de Mifflin-St Jeor methode, maar dan met iets andere getallen.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Je begint weer met het berekenen van je RMR: • Mannen: 66,5 + (13,75 x gewicht) + (5,003 x lengte) – (6,75 x leeftijd) • Vrouwen: 655,1 + (9,563 x gewicht) + (1,850 x lengte) + (4,676 x leeftijd)

Vervolgens kan je dit getal vermenigvuldigen met de activiteitsfactor die hierboven is beschreven.

Opdracht 7 Schijf van Vijf

a. Uit welke vijf categorieën bestaat de Schijf van Vijf? b. Beschrijf waarom het belangrijk is om bij het eten van vezels voldoende te drinken.

Opdracht 8 Caloriebehoefte berekenen

a. Uit welke twee componenten bestaat de energiebalans? b. Welke twee methodes voor het berekenen van de caloriebehoefte worden het meest gebruikt?

7.5 Voeding en vocht rondom sport

Om optimaal te presteren tijdens het sporten, zijn er naast het sporten zelf twee factoren belangrijk: gezond eten en voldoende rusten. Over rust en herstel leer je meer in thema 3. In deze paragraaf leer je wat je het beste kunt eten voordat je gaat sporten, zodat je zo goed mogelijk kunt presteren. Ook leer je wat je tijdens het sporten kunt eten om je energie op peil te houden, en wat je na het sporten kunt eten om te herstellen. Voorafgaand aan het sporten Om lekker te kunnen sporten, heb je voldoende energie nodig. Het is daarom belangrijk om voorafgaand aan het sporten goed te eten. Sporten op een lege maag is meestal geen goed idee. 20 minuutjes hardlopen na het wakker worden is geen probleem, maar voor een langere inspanning heeft het lichaam verse energie nodig.

Als coach kun je adviseren om 2 tot 3 uur voor het sporten een goede maaltijd te eten, zodat er voldoende tijd is om het eten te laten zakken. De voedingsstoffen zijn dan op het goede moment in je bloed, zodat je die kunt gebruiken om te sporten. Als je te kort voordat je gaat sporten een grote maaltijd eet, kan je daar last van krijgen tijdens het sporten. Tijdens het verteren gaat er veel bloed naar je maag en darmen, terwijl je tijdens het sporten veel bloed in je spieren nodig hebt. Dit kan met elkaar in de knoop raken, waardoor je maagklachten kunt krijgen of misselijk kunt worden. Denk er daarbij aan dat je voldoende drinkt (0,5L) voor het sporten, zodat je goed gehydrateerd bent.

195

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S https://www.shutterstock.com/nl/image-photo/breakfast-oatmeal-bananas-blueberries-chia-seeds-421847989

Havermoutpap is rijk aan koolhydraten en is daarom een goede maaltijd voorafgaand aan het sporten.

Als je toch kort voor het sporten een maaltijd eet, raad als coach dan aan om op het volgende te letten: • Kies voor een niet te grote portie. • Kies voor een maaltijd met niet te veel vet, vezels en eiwit, want dat is voor je lichaam moeilijker te verteren. • Kies voor voldoende koolhydraten en voedingsstoffen, dus bijvoorbeeld niet voor heldere groentesoep. 1 tot 2 uur voor het sporten kun je nog iets kleins eten met veel koolhydraten, zoals een banaan of een plak ontbijtkoek.

Tijdens het sporten Als je korter dan anderhalf uur sport, hoef je tijdens het sporten niet per se te eten. Wie voorafgaand aan het sporten voldoende heeft gegeten, zal tijdens de inspanning dan geen extra calorieën nodig hebben. Sport je langer dan 1,5 uur, dan wordt geadviseerd om iets kleins te eten om je energie op peil te houden. Een energiereep of -gel is dan een goede optie, net zoals een banaan. Omdat je tijdens het sporten vaak gaat zweten, en dus vocht verliest, is het ook belangrijk om voldoende te drinken terwijl je bezig bent. Een goede richtlijn is 400-800 ml, en kies daarbij het liefst voor water.

196

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Thema 7 Sport en voeding

https://www.shutterstock.com/nl/image-photo/fitness-exercise-man-drinking-water-city-2224697185

Voldoende water drinken tijdens het sporten is belangrijk.

Na het sporten Het is belangrijk om na het sporten te eten, om de energievoorraden weer aan te vullen die je tijdens het sporten hebt gebruikt. Sporten vraagt veel van je spieren, en je spieren bestaan vooral uit eiwitten. Het is daarom belangrijk om na het sporten voldoende eiwitten te eten. Zo kunnen je spieren na het sporten herstellen, en groeien. Ook verbrand je tijdens het sporten veel koolhydraten, die je daarna ook moet aanvullen. Het is daarom goed om na het sporten te kiezen voor een maaltijd met genoeg eiwitten en koolhydraten. Dit kan een hoofdmaaltijd zijn, afhankelijk van het moment van de dag, of een kleinere maaltijd. Je kunt bijvoorbeeld kiezen voor kwark met muesli, of een eiwitreep met een appel. Vergeet daarbij wederom niet om voldoende te drinken, zodat je ook weer goed gehydrateerd bent.

Adviezen over voeding voor verschillende sporten Hoewel de basisadviezen voor een gezond voedingspatroon voor de meeste sporters gelijk zijn, zitten er verschillen in de adviezen voor duur- en krachtsporters. In het algemeen kan worden gesteld dat duursporters meer koolhydraten nodig hebben, en krachtsporters meer eiwitten. Hieronder wordt ingegaan op de specifieke adviezen die je al trainer-coach/instructeur kunt geven aan de duursporter en een krachtsporter.

Duursport Duursporters, zoals hardlopers of zwemmers, belasten hun lichaam intensief gedurende langere tijd. Hiervoor hebben ze voldoende energie nodig in de vorm van koolhydraten. Tijdens een duursport, zoals een lang stuk zwemmen, spant een sporter zich langdurig in op submaximaal niveau. Hierbij gebruikt het lichaam met name koolhydraten als energiebron. Het is daarom belangrijk dat er voldoende koolhydraten worden gegeten voorafgaand aan het sporten, en eventueel tijdens. Koolhydraten worden in het lichaam met name in de spieren opgeslagen, in de vorm van glycogeen. Dit heet de glycogeenvoorraad. Wie zich langdurig inspant, kan deze glycogeenvoorraad uitputten. Koolhydraatrijke voedingsmiddelen die voorafgaand aan het sporten kunnen worden gegeten, zijn bijvoorbeeld volkorenbrood, volkorenpasta en havermout. Tijdens een langdurige training moet de glycogeenvoorraad tussentijds worden aangevuld, om ervoor te zorgen dat deze niet uitgeput raakt. Als dat gebeurt, is het voor een sporter lastig om nog

197

optimaal te kunnen presteren. Een makkelijk tussendoortje tijdens bijvoorbeeld een paar uur fietsen is een volkoren boterham of een banaan. Mocht eten tijdens het sporten lastig zijn, dan biedt een hypotone of isotone sportdrank vaak uitkomst. Na afloop van de training is het belangrijk om binnen 2 uur een koolhydraatrijke maaltijd te eten. Hiermee kan de glycogeenvoorraad weer worden aangevuld. Idealiter eet de sporter een complete maaltijd, zodat de spieren optimaal kunnen herstellen.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Dagmenu's duursporter Hoewel je nu al veel hebt geleerd over optimale voeding voor duursporters, is het misschien nog lastig om voor je te zien wat een sporter dan op een dag moet eten. Daarom worden hier twee dagmenu's getoond voor duursporters: één voor een vrouw, en één voor een man. Bij het aantal calorieën is uitgegaan van het minimumaantal calorieën dat vrouwen nodig hebben (2000 cal) en dat mannen nodig hebben (2500 cal). Een sporter die intensief traint en niet af wil vallen, kan de porties in onderstaande menu's iets vergroten of een extra koolhydraatrijk tussendoortje toevoegen. Dagmenu vrouw 2000 cal Ontbijt

355 cal, 18 g eiwit, 44g koolhydraten, 10g vet

2 sneetjes volkorenbrood besmeerd met halvarine, 1 met appelstroop, 1 met 30+ kaas Glas karnemelk

Koffie of thee zonder suiker, of water

Lunch

440cal, 22g eiwit, 49g koolhydraten, 16g vet

Salade van 3 grote lepels mais, radijs, bleekselderij, tomaat en komkommer met 1 eetlepel slasaus 2 sneetjes volkorenbrood besmeerd met halvarine, 1 belegd met fricandeau, 1 met 20+ smeerkaas Glas halfvolle melk

Avondeten

550cal, 21g eiwit, 80g koolhydraten, 12g vet

3 opscheplepels bruine bonen of linzen met 3 opscheplepels zilvervliesrijst en 150g groente gebakken in 1 eetlepel olijfolie

Tussendoor

Water en thee of koffie zonder suiker

Totaal tussendoortjes: 772 cal, 23g eiwit 110g koolhydraten, 22g vet

In de ochtend: 1 appel en 1 banaan In de middag: 1 volkoren mueslibol besmeerd met halvarine In de avond: schaaltje magere yoghurt met 25 muesli, 25g noten en 20g rozijnen

Voedingswaarde totale dag

2117 cal 84g eiwit 283g koolhydraten 60g vet

Bron: Sport en Voeding' van Voedingscentrum, 2020, 7e druk (boek) Dagmenu man 2500 cal Ontbijt 370cal, 14g eiwit 60g koolhydraten, 7g vet

198

Havermoutpap van 250 ml halfvolle melk, 40g havermout, 20g rozijnen en een lepel bruine suiker Thee of koffie zonder suiker

Thema 7 Sport en voeding

Lunch

Tosti van 2 sneetjes volkorenbrood, halvarine en een banaan

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

690cal, 31g eiwit 89g koolhydraten, 20g vet

Tosti van 2 sneetjes volkorenbrood, halvarine, 1 plak ham en 30+ kaas

1 glas halfvolle melk

Avondeten

875cal, 52g eiwit 92g koolhydraten, 29g vet

5 opscheplepels volkorenpasta, met een saus van 75g mager gehakt, ui, courgette, paprika en tomaten gebakken in 1 eetlepel olie, met 2 eetlepels geraspte 30+ kaas Schaaltje halfvolle yoghurt met 1 peer

Tussendoor

Water en thee of koffie zonder suiker

680cal, 13g eiwit 98g koolhydraten, 24g vet

In de ochtend: 2 sneetjes volkorenkrentenbrood met halvarine In de middag: 3 stuks volkoren knackebrod met halvarine en jam of honing In de avond: 2 kleine handjes studentenhaver

Voedingswaarde totale dag

2615cal, 110g eiwit 339g koolhydraten, 80g vet

Bron: Sport en Voeding' van Voedingscentrum, 2020, 7e druk (boek)

Krachtsport Een sporter die regelmatig aan krachtsport doet, zal merken dat hij of zij spiermassa opbouwt, en wellicht vetmassa verliest. Wie op de goede manier traint - dus de juiste oefeningen op een correcte manier doet wordt steeds sterker. Hierdoor kan een sporter zwaarder trainen. Als een sporter daarnaast gezond eet en voldoende eiwitten binnenkrijgt, zal zijn of haar spiermassa toenemen. Voorbeelden van krachtsport zijn bodybuilding, gewichtheffen en trainen met losse gewichten.

Als het over krachtsporters gaat, gaat het vaak al snel over de eiwitinname. Hierover heb je al eerder in dit thema geleerd. Het is echter een fabel dat krachtsporters extreem veel eiwit nodig hebben. Wie niet sport, heeft zo'n 0,8 gram eiwit per kilo lichaamsgewicht nodig. Voor iemand van 70 kilo is dat 70 x 0,8 = 56 gram eiwit per dag. Wie fanatiek aan krachtsport doet en spiermassa wil opbouwen, heeft 1,5 tot 2 gram eiwit per kilo lichaamsgewicht nodig. Voor iemand van 70 kilo is dat 105 tot 140 gram eiwit per dag. Meer dan dat is echter niet nodig: de overtollige hoeveelheid eiwit wordt door het lichaam uitgescheiden in de urine, of wordt opgeslagen als vet. Het is dus zeker niet waar dat je meer spiermassa opbouwt als je meer eiwit eet, zolang je voldoende eiwitten eet.

199

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S https://www.shutterstock.com/nl/image-photo/healthy-eating-diet-concept-natural-rich-684710068

Voedsel met veel eiwitten.

Om ervoor te zorgen dat een sporter voldoende eiwitten binnenkrijgt, wordt het aangeraden om per eetmoment ongeveer 20g eiwit te eten. Zo hebben de spieren altijd voldoende eiwitten voor de belangrijke processen en spierherstel, en wordt voorkomen dat spiermassa wordt afgebroken.

Dagmenu's krachtsporter Waar bij duursporters iets meer de focus ligt op koolhydraten, wordt bij krachtsporters meer gefocust op voldoende eiwitinname. Om je een duidelijk beeld te geven van hoe dat eruitziet in de dagelijkse praktijk, worden hier weer twee dagmenu's getoond voor krachtsporters: één voor een vrouw, en één voor een man. Bij het aantal calorieën is wederom uitgegaan van het minimumaantal calorieën dat vrouwen nodig hebben (2000 cal) en dat mannen nodig hebben (2500 cal). Een sporter die intensief traint en niet af wil vallen, kan de porties in onderstaande menu's iets vergroten of een extra eiwitrijk tussendoortje toevoegen. Dagmenu vrouw 2000 cal Ontbijt

525cal, 32g eiwit 55g koolhydraten, 18g vet

Schaaltje met 200ml magere kwark, 6 eetlepels muesli zonder toegevoegd suiker, 3 walnoten en een eetlepel honing

Thee of koffie zonder suiker en water

Lunch

590cal, 38g eiwit 55g koolhydraten, 23g vet

3 sneetjes tarwebrood met halvarine, waarvan 1 met cornedbeef en 2 met 30+ kaas en plakjes komkommer Glas magere melk Gekookt ei

200

Thema 7 Sport en voeding

Avondeten 620cal, 40g eiwit 72g koolhydraten, 17g vet

125g kipfilet met 200g groente gebakken in 1 eetlepel olie, met 4 opscheplepels zilvervliesrijst (240g)

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Glas water Beker halfvolle melk

Tussendoor

Water en thee of koffie zonder suiker

330cal, 6g eiwit 48g koolhydraten, 10g vet

In de ochtend: sinaasappel

In de middag: 1 volkoren knackebrod met halvarine en jam, 1 volkoren knackebrod met notenpasta In de avond: 1 peer

Voedingswaarde totale dag

2065cal, 116g eiwit 230g koolhydraten, 68g vet

Dagmenu man 2500cal Ontbijt

480cal, 27g eiwit 61g koolhydraten, 13g vet

3 sneetjes volkorenbrood met halvarine, waarvan 1 met een plakje fricandeau, 1 met jam en 1 met 30+ kaas Glas magere melk

Lunch

640cal, 44g eiwit 64g koolhydraten, 22g vet

2 sneetjes volkorenbrood met halvarine, waarvan 1 met 30+ kaas en 1 met een gekookt ei

2 sneetjes volkorenbrood met 40g tonijn en plakjes tomaat Glas magere melk

Avondeten

600cal, 37g eiwit 81g koolhydraten, 12g vet

100g mager rundvlees gebakken in 1 eetlepel olie, 200g groente, 5 gekookte aardappelen (350g) glas water

Schaaltje magere vla zonder toegevoegd suiker

Tussendoor

Water en thee of koffie zonder suiker

760cal, 26g eiwit 94g koolhydraten, 26g vet

In de ochtend: 1 sinaasappel en 1 appel

In de middag: 2 stuks knackebrod met halvarine en huttekase, met plakjes komkommer Handje ongezouten pinda's (25g) en 4 gedroogd abrikozen

In de avond: 2 volkoren boterhammen met halvarine en gegrilde kipfilet Voedingswaarde totale dag

2480cal, 134g eiwit 300g koolhydraten, 73g vet

201

Opdracht 9 Eten voor, tijdens en na het sporten

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

a. Beschrijf minimaal twee factoren waarmee je rekening moet houden met eten voorafgaand aan het sporten. b. Waarom is het belangrijk om bij een inspanning van 1,5 uur of meer iets te eten en drinken tijdens het sporten? c. Je wilt een sporter advies geven over wat die het beste kan eten na het sporten. Welke twee adviezen kan je dan geven?

7.6 Gewicht in sport

Door te sporten, verandert je lichaam. Je bouwt spiermassa op, krijgt een betere conditie, en verliest misschien wat gewicht. In de meeste sporten speelt gewicht geen grote rol: zolang het gewicht gezond is, hoeft de sporter zich er niet te veel mee bezig te houden. Bij sommige sporten worden de atleten in gewichtsklassen ingedeeld, zoals bij olympisch gewichtheffen en judo. Dan is het gewicht wel van belang. In dat geval wordt het gewicht van de sporter een onderdeel van de sport, net zoals het op peil houden van de kracht en lenigheid. Veel sporters kunnen daar goed mee omgaan, maar sommigen kunnen er zoveel mee bezig zijn, dat ze een eetstoornis ontwikkelen. Als trainer-coach/instructeur ben je geen diëtist, maar het is goed om te weten wat voor basisadvies je een sporter kunt geven. Ook is het belangrijk om de signalen van een ongezond eetpatroon of een eetstoornis te kunnen herkennen.

Voedingsadviezen Als een sporter naar je toekomst met vragen over voeding, kan je hem of haar het beste doorverwijzen naar een diëtist. Zo weet je zeker dat de sporter goed advies op maat krijgt. Wel kun je de sporter een aantal basisadviezen geven over voeding, en over het belang van voldoende voedingsstoffen binnenkrijgen. • Om hard te kunnen trainen, heeft een sporter voldoende energie nodig. Sporters die op dieet gaan, krijgen te weinig energie binnen. Dit kan invloed hebben op de sportprestaties. • Wie lange tijd te weinig calorieën binnenkrijgt, loopt het risico op verschillende gezondheidsklachten. Door een calorietekort kan de spiermassa afnemen, en dat is vaak wat een sporter juist niet wil. Bij vrouwelijke sporters kan de hormoonbalans verstoord raken, waardoor hun ongesteldheid uitblijft. Daarbij is er het risico dat een sporter te weinig vitamines en mineralen binnenkrijgt. • Het is belangrijk om gevarieerd te eten. Wie probeert af te vallen, zal zich vaak op bepaalde caloriearme voedselproducten richten. Probeer de sporter duidelijk te maken dat er hierdoor een tekort aan bepaalde voedingsstoffen kan ontstaan. • Veel mensen die willen afvallen, gaan minder vet eten. Ze denken: als je vet eet, kom je aan in vet. Vet is echter een ontzettend belangrijke voedingsstof. Wie zo min mogelijk vet eet, heeft een grote kans om tekorten op te lopen. Vet bevat belangrijke vitaminen, en helpt bij de ondersteuning van het immuunsysteem. Ook bij iemand die op dieet is, moet het voedingspatroon voor minimaal 30% uit vet bestaan.

Eetstoornissen herkennen Heel veel mensen zijn wel eens op dieet geweest, in een poging om een paar kilo af te vallen. In principe kan dat geen kwaad. Zeker voor mensen met overgewicht kan het veel gezondheidsvoordelen hebben om wat gewicht te verliezen. Wanneer iemand echter al een gezond gewicht heeft, kan het gevaarlijk zijn om op dieet te gaan. Iemand kan daardoor namelijk ondergewicht krijgen, wat tot vele gezondheidsrisico’s kan leiden. Sommige sporters, met name topsporters, kunnen geobsedeerd raken door hun gewicht, en steeds meer willen afvallen. Een eetstoornis ligt dan op de loer. Iemand met een eetstoornis is extreem veel bezig met zijn of haar gewicht, afvallen, zo weinig mogelijk eten. Het kan ook dat iemand alleen nog maar heel gezonde dingen wil eten, zoals groenten, en daardoor veel te weinig calorieën en voedingsstoffen binnenkrijgt. Zeker in combinatie met (overmatig) veel bewegingen kan dit grote gevolgen hebben.

202

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Thema 7 Sport en voeding

https://www.shutterstock.com/nl/image-photo/young-incredibly-beautiful-ballerina-posing-dancing-410239279

In een sport als ballet kan gewicht een belangrijke rol spelen.

Het is belangrijk om hier als trainer-coach/instructeur iets van af te weten, zodat duidelijk is wanneer je moet ingrijpen. Je bent geen diëtist of psycholoog, maar kunt toch een sporter in de juiste richting helpen. Daarom volgen hier een aantal tips over het herkennen van en omgaan met eetstoornissen in de sport. • Een eetstoornis uit zich bij iedereen anders. Zo hoeft iemand met een eetstoornis niet per se heel dun te zijn. Het is daarom vaak moeilijk om een eetstoornis te herkennen. Een verandering in iemands gedrag kan een duidelijk teken zijn. Zo kan iemand die vroeger wel eens een koekje of patatje at, nu opeens erg veel bezig zijn met heel gezond eten. Of kan het dat iemand alleen nog maar hele wijde kleding gaat dragen, zodat het minder zichtbaar is dat iemand veel is afgevallen. • Sommige mensen geven duidelijke signalen af. Zo kan een jeugdige sporter zeggen: ‘Ik ben bang om in de puberteit te komen, want dan word ik zwaarder’. Of een renner kan zeggen: ‘Ik moet minstens 5 kilo afvallen, anders win ik die wedstrijd nooit’. Als je dit soort opmerkingen hoort, kan je proberen om met de sporter in gesprek te gaan. Je kunt het ook eerst met een andere trainer of coach overleggen, en samen beslissen wat de beste aanpak is. • Probeer om rustig met een sporter in gesprek te gaan, en niet te oordelen. Zeg dus niet: ‘Jeetje, wat ben je dun, je moet meer eten’. Dit kan namelijk ook een tegenovergesteld effect hebben. Je kunt wel zeggen: ‘Hoe gaat het met je? Voel je je gezond en fit? Lukt het je om voldoende te eten?’

Opdracht 10 Voedingsadviezen

Een sporter komt naar je toe met de vraag om advies over afvallen. Welke adviezen kan je de sporter geven? Noem er drie.

Opdracht 11 Leerdoelen a. Kijk naar de leerdoelen van dit thema. Beschrijf kort of je de leerdoelen bereikt hebt. Indien je niet alle leerdoelen volledig bereikt hebt, geef dan aan op welke manier je dit alsnog kunt bereiken. b. Vul de beoordeling in.

203

Je kunt de verschillende spijsverteringsorganen beschrijven en weet wat hun functies zijn.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

1. 2.

Je kunt de micro- en macronutriënten beschrijven en aangeven wat de verschillende daartussen zijn.

Je kunt uitleggen waarom bepaalde voeding gezond of ongezond is.

Je kunt uitleggen wat een calorie is en iemands caloriebehoefte berekenen.

Je kunt omschrijven wat een sporter het beste kan eten voor, tijdens en na het sporten.

Je kunt een voedingsadvies aan een duursporter en aan een krachtsporter geven.

Je kunt de kenmerken van een eetstoornis beschrijven.

7.7 Verdiepingsstof - Hormonen en de afbraak van voedingsstoffen

Het menselijk lichaam bevat veel verschillende soorten hormonen, die samen allerlei processen regelen. De afbraak van voedsel en het op peil houden van het energieniveau, worden onder andere door hormonen gereguleerd. De alvleesklier speelt ook een belangrijke rol in de huishouding van de energie en de bloedglucosewaarden. De alvleesklier scheidt namelijk insuline en glucagon uit, die elkaar tegenwerken in de controle van de bloedglucosewaarde. • Wanneer de glucoseconcentratie is verhoogd (hyperglycemia), scheidt de alvleesklier insuline uit, die zorgt voor een afname in vrij bloedglucose. Ook zorgt insuline voor eiwit- en vetmetabolisme. • Wanneer de glucoseconcentratie is verlaagd (hypoglycemia), scheidt de alvleesklier glucagon uit, die zorgt voor toename van afbraak van glycogeen tot glucose en toename van gluconeogenesis, waardoor het glucoselevel in het bloedplasma toeneemt. Tijdens een inspanning van langer dan 30 minuten neemt de insulineconcentratie af, en de hoeveelheid glucagon neemt toe.

Regulatie glucosemetabolisme tijdens inspanning Het metabolisme van koolhydraten tot glucose is de belangrijkste bron voor het op peil houden van de energie tijdens inspanning. Glucose is in het lichaam opgeslagen als glycogeen in de lever en spieren; om dit om te zetten is het proces genaamd glycogenolysis nodig.

De vier hormonen die de hoeveelheid vrij plasmaglucose laten toenemen, en dus de bloedsuikerwaarde doen stijgen, zijn: glucagon, epinephrine, norepinephrine en cortisol. Van alle vier deze hormonen neemt de concentratie toe tijdens inspanning. De hormonen zorgen voor toename van glycogenolysis.

Hoe zwaarder de intensiteit van de inspanning, hoe meer (nor)epinephrine er vrijkomt, waardoor de glycogenolysis toeneemt. Glucose die vrijkomt uit de lever, gaat naar het bloed en wordt zo beschikbaar voor de spier. Spieren hebben echter al een glycogeenvoorraad, die ze gebruiken voordat ze het vrije bloedglucose gebruiken. De glucose uit de lever blijft in het bloed, waardoor de concentratie toeneemt; na inspanning gaat de glucose naar de spieren om de glycogeenvoorraad aan te vullen, waardoor de bloedconcentratie weer daalt. Glucose is vooral van belang tijdens langdurige inspanningen, of inspanningen op hoge intensiteit.

204

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Thema 7 Sport en voeding

7.8 Begrippen

205

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

THEMA 8 DOPING

Inhoud thema • Doping in de sport • Informatie • Overtredingen • Risicovolle momenten • Verantwoordelijkheden • Verdiepingsstof • Begrippen

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Mensen kunnen met heel verschillende doelstellingen gaan sporten. Sommige mensen sporten voor hun gezondheid, anderen om er goed uit te zien, weer anderen om te winnen, ze willen de beste zijn. Om een doel te bereiken moet een sporter hard werken en het duurt vaak lang voordat de gewenste resultaten bereikt worden. Om het resultaat te bereiken moeten er veel ongemakken geaccepteerd worden. Bij wedstrijdsporters moet op het moment van de wedstrijd alles kloppen en worden er soms risico’s genomen om de beste prestatie neer te kunnen zetten. Zowel in de breedtesport als in de topsport komt het gebruik van doping voor. In de breedtesport kan het zijn dat resultaten tegenvallen of dat het te lang duurt voordat het resultaat bereikt wordt. In topsport kunnen de resultaten ook achterblijven of moeten resultaten soms sneller bereikt worden. In topsport spelen vaak allerlei factoren mee zoals, wedstrijdschema’s, geld, contracten, sponsoren, publiek, fans, blessures en dergelijke.

Een (top)sporter bereikt zijn prestaties meestal niet alleen. Bijna altijd zijn er ook anderen betrokken zoals een trainer, een coach, een team, ouders en (para)medische begeleiders. Ook deze groep mensen, om de sporter heen, zal belang hebben bij een optimale prestatie van de sporter en kunnen druk uitoefenen op de sporter.

Sporters zijn altijd in gevecht om te kijken waar de grenzen van hun eigen kunnen liggen. Ze strijden tegen grenzen van bijvoorbeeld uithoudingsvermogen, kracht, snelheid, omgaan met verzuring, maar ook snelheid van herstel of lichaamsgewicht bij sporten met gewichtsklassen. Soms is de absolute grens van het mogelijke bereikt en dat is soms lastig te accepteren. Niet elke sporter of niet elke andere belanghebbende rondom de sporter kan deze grenzen accepteren.

Als de prestatie niet (snel genoeg) het gewenste resultaat heeft, wordt soms de keus gemaakt om bepaalde middelen te nemen die de prestatie verbeteren of het proces versnellen. Soms maakt een sporter zelf deze keus. Ook kan het zijn dat de mensen om de sporter heen hier invloed op hebben. Middelen die op een onnatuurlijke manier de prestatie van de sporter verbeteren zijn verboden. Deze verboden middelen worden doping genoemd. Relatie met werkproces Het thema 'Doping' heeft vooral te maken met de werkprocessen: • P5-K1-W1: Stelt de beginsituatie en doelen vast • P5-K1-W3: Verzorgt trainingen of instructies • P5-K1-W4: Coacht bij wedstrijden of activiteiten

Leerdoelen

Je kunt omschrijven wat doping in de sport betekent. Je kunt sporters en betrokkenen (ouders) aangeven waar voor hen relevante informatie is te vinden. Je kunt met een sporter een inhoudelijk gesprek aangaan over doping. Je kunt de belangrijkste risicomomenten beschrijven. Je kunt preventieve maatregelen beschrijven om risicomomenten te verminderen. Je hebt minimaal certificaat Trainer-Coach 4 van de e-learningmodule van de Dopingautoriteit behaald.

• • • • • •

207

8.1 Casus Opdracht 1 Casus

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Frank is bodybuilder. Hij heeft samen met zijn vader een sportschool. Frank neemt dit jaar de zaak over en heeft de ambitie om voor de hele regio de grootste en meest deskundige sportschool te worden op het gebied van krachttraining. Hij wil op gebied van bodybuilden, gewichtheffen, powerliften en crossfit vooral ook de wedstrijdsporters gaan begeleiden in zijn sportschool. Frank en zijn vader doen vandaag de bestelling voor de sportschool. Naast koffie of thee worden er veel supplementen verkocht. De vader van Frank vindt dat sporters meer zouden moeten uitgaan van hun eigen kracht en niet allerlei poeders en pillen zouden moeten nemen. Hij wijst Frank op een artikel uit maart 2023, wat hij tegenkwam op de site van de Bekijk het artikel 'Nos - Onderzoek: helft vechtsporters en kwart krachtsporters gebruiken doping'.

NOS. Frank zegt dat vitamines, mineralen en eiwitshakes er gewoon bij horen. Franks vader geeft aan dat hij hoopt dat Frank blijft gaan voor een ‘schone’ sport. Op dit vlak zijn beide heren het volledig met elkaar eens. Verboden middelen zijn slecht voor je lijf en negatieve publiciteit is slecht voor de zaak. Frank weet uit ervaring dat je hard moet werken om op een gezonde manier een goed resultaat te behalen. Er is geen ‘quick fix’ voor een gezond gespierd lichaam.

Kennis a. Noem 3 voorbeelden van middelen die niet verboden zijn. b. Noem 3 voorbeelden van middelen die verboden zijn. c. Kun je redenen bedenken waarom je misschien geen supplementen zou moeten nemen ook al zijn ze niet verboden? d. Zouden wedstrijdsporters vaker of minder vaak gebruik maken van verboden prestatie bevorderende middelen dan recreatieve sporters? Leg uit waarom je dit denkt

Vaardigheden e. Bedenk een ‘schone sport’ campagne voor de sportschool van Frank. f. Ga in gesprek met een sporter. Maak een lijst van medicijnen en middelen die de sporter gebruikt. Zorg dat je ook weet hoeveel en hoe vaak de sporter de middelen gebruikt. g. Zet de medicijnen en middelen die je hebt gevonden in het gesprek van opdracht in een overzichtelijke lijst.

208

Thema 8 Doping

8.2 Doping in de sport In 1998 werd de sportwereld opgeschrikt door een enorm dopingschandaal in de wielerwereld. Dit schandaal wordt ook wel de Festina-affaire genoemd.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Net voor de start van de Tour de France, wordt er aan de Belgische grens een verzorger van de Festina-ploeg aangehouden met 230 doses epo, 82 flesjes groeihormoon en 60 capsules testosteron. Een week na de ontdekking worden de ploegleider en de ploegarts van dezelfde ploeg opgepakt. De Festina-ploeg wordt uit de Tour gezet. Er volgen veel invallen bij andere ploegen en slechts ongeveer een helft van de renners bereikt de finish in Parijs. Diverse renners zijn opgepakt en een aantal anderen trekken zich terug. De winnaar van deze beruchte Tour, Marco Pantani, wordt een jaar later uit de Giro gezet vanwege een dopingzaak.

Sportjournalisten schrijven dat de Tour van 1998 een reclame is voor epo, omdat het zo moeilijk is om sporters te betrappen op het gebruik ervan. Het positieve van de Festina-affaire is, dat anderhalf jaar na de affaire in 1999, het Wereld Anti Doping Agentschap (WADA), opgericht werd door het Internationaal Olympisch Comité, (IOC).

Graag rechten aanvragen. Bron: https://sporza.be/nl/2018/07/03/25-jaar-na-de-tour-de-merde-hoe-de-festina-affaire-dopingreclame-maar-ook-kantelpunt-was~1530646617134/#&gid=1&pid=1

Virenque in tranen, nadat hij uit de Tour de France is gezet.

WADA Het (WADA) is een onafhankelijke organisatie die de leiding heeft in de wereldwijde strijd tegen het gebruik van doping in sport. WADA heeft als missie om te zorgen voor de veiligheid van atleten, om ‘schone sport’ te promoten en om ‘the spirit of sports’ te behouden. WADA zorgt ervoor dat de dopingregels voor alle sporters over de hele wereld hetzelfde zijn. Er is een WADA-dopinglijst die geldig is voor alle nationale en internationale sportbonden. Elk jaar wordt op 1 januari een nieuwe WADA-dopinglijst bekend gemaakt. Bekijk op de website 'WADA-dopinglijst'.

Een stof (of methode) kan op de dopinglijst komen als deze aan minimaal twee van de volgende drie punten voldoet: 1. De stof werkt (mogelijk) prestatie bevorderend 2. De stof is (mogelijk) schadelijk voor de gezondheid 3. De stof is in strijd met de ‘spirit of sport’.

209

Met het gebruik van doping wordt op een onnatuurlijke manier invloed uitgeoefend op het presterend vermogen van een sporter. Een sporter kan bijvoorbeeld door veel aerobe trainingen te doen rond het omslagpunt, het aantal rode bloedcellen in het lichaam laten toenemen. Door meer rode bloedcellen kan de sporter langer en intensiever gebruik maken van zijn aerobe energiesysteem.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Met behulp van de stof erytropoëtine (EPO) wordt ook de aanmaak van rode bloedcellen gestimuleerd. In dit geval heeft de sporter niet evenveel trainingen hoeven doen voor het gewenste effect, of is het effect groter dan zijn eigen lichaam bereikt zou hebben met trainen. Je zou kunnen zeggen dat de sporter die EPO gebruikt heeft, niet op eigen kracht de prestatie heeft behaald. Het behaalde resultaat wordt niet als eerlijk en zuiver gezien. Bij punt twee ligt de nadruk op het feit dat veel verboden stoffen schadelijk zijn voor de gezondheid van de sporter. Per stof of gebruikte methode zijn de gevaren wisselend. De gevaren verschillen enorm, bijvoorbeeld van braken tot aan overlijden. Veel dopingproducten zijn medicijnen. Veel medicijnen hebben ernstige bijwerkingen die grote gezondheidsrisico’s kunnen opleveren. Een voorbeeld zijn de Diuretica (plastabletten). Diuretica kunnen op meerdere manieren ingezet worden als doping. Denk bijvoorbeeld aan het verliezen van gewicht waardoor een sporter bij judo in een lagere gewichtsklasse mag uitkomen. Of een sporter die een andere stof heeft gebruikt die hij zo snel mogelijk zou willen uitplassen. Dit laatst wordt het maskeren van doping genoemd.

Het derde punt gaat over de Olympische gedachten, ook wel de ‘spirit of sport’ (sportgeest) genoemd. Sportgeest wordt gevormd door elf waarden. Eerlijk en zuiver sporten moet volgens het IOC voldoen aan deze elf waarden. Doping is in strijd met deze elf waarden. Binnen deze waarden zie je opnieuw eerlijkheid en gezondheid terugkomen, net als in de eerste twee genoemde criteria. De elf waarden van de ‘spirit of sport’ zijn: • Ethiek, fairplay en eerlijkheid • Gezondheid • Excellentie in prestaties • Karakter en ontwikkeling • Plezier en vreugde • Teamwork • Toewijding en inzet • Respect voor wetten en regels • Respect voor jezelf en andere deelnemers • Moed • Samenwerking en solidariteit

Definitie van doping Als mensen het over doping hebben, dan hoor je vaak veel verschillende omschrijvingen. De eenvoudige definitie van doping is; “Stoffen en methoden die verboden zijn door het Wereld Anti-Doping Agentschap”

Bekijk het filmpje 'Wat is doping en waarom hoor je er soms over bij wielrennen?'.

Dopingcategorieën De dopinglijst van WADA is verdeeld in een aantal categorieën. In deze categorieën krijgen de stoffen een letter en een nummer. S: stoffen (substances), M: methoden (methods), P: stoffen die alleen in bepaalde sporten verboden zijn (particular sports). I Stoffen en methoden die binnen én buiten wedstrijdverband verboden zijn

210

Verboden stoffen

Verboden methoden

S0 Niet erkende stoffen

M1 Manipulatie van bloed en bloedcomponenten

Thema 8 Doping

I Stoffen en methoden die binnen én buiten wedstrijdverband verboden zijn Verboden methoden

S1 Anabole middelen

M2 Chemische en fysieke manipulatie

S2 Peptide hormonen, groeifactoren, verwante stoffen, mimetica

M3 Genetische en celdoping

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Verboden stoffen

S3 Beta-2 antagonisten

S4 Hormoon- en metabole modulatoren S5 Diuretica en maskerende middelen

II Stoffen die alleen binnen wedstrijdverband verboden zijn S6 Stimulantia S7 Narcotica

S8 Cannabinoïden

S9 Glucocorticoïden

III Stoffen die verboden zijn in bepaalde sporten P1 Bètablokkers (β-receptorblokkerende stoffen)

Op de site dopingautoriteit.nl kun je de betreffende stof aanklikken. Per stof staat er vervolgens uitleg over de werking van de stof of de methode en de bijbehorende gevaren. Lees de verdiepingsstof 'Dopinglijst WADA'.

Opdracht 2 Doping

a. Wat is doping? b. Aan welke punten moet een stof of methode voldoen om o,p de dopinglijst te komen?

8.3 Cijfers en ontwikkelingen

Het is lastig om cijfers te verzamelen over hoe vaak er doping gebruikt wordt binnen sport. Veel sporters zullen hun gebruik van verboden middelen niet graag delen met anderen. Als er onderzoek gedaan werd onder alle soorten sporters, dan gebruikten 0 tot 5% van de sporters volgens de gevonden cijfers doping. Als er onderzoek gedaan werd bij specifieke groepen sporters, dan werden er veel hogere cijfers gevonden (Bron: Boek Drugs in Sport (2022) https://doi.org/10.4324/9781003096160).

In maart 2023 publiceerde het Mulier Instituut de resultaten van een onderzoek over het gebruik van doping binnen krachten vechtsporten. Aan dit onderzoek deden ongeveer 2200 deelnemers mee. Het bleek dat ongeveer 25% van de regelmatige krachtsporters doping gebruikt. Bij de regelmatige vechtsporters was deze waarde nog veel hoger, namelijk ongeveer 47%(Bron:https://www.mulierinstituut.nl/publicaties/27360/dopinggebruik-in-de-kracht-en-vechtsport/). Het gebruik van doping is verboden binnen de topsport. In de recreatieve sport zijn deze middelen vaak niet verboden. Wel zijn deze middelen vaak schadelijk voor de gezondheid en kunnen ze het imago van een sport behoorlijk beschadigen.

211

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Omdat het gebruik van stoffen die door WADA verboden zijn, veel voorkomt in de krachten vechtsporten heet de Dopingautoriteit voor die specifiek groep sporters het voorlichtingsprogramma ’Eigen Kracht’ opgezet.

Graag rechten aanvragen dit te plaatsen. Bron: https://www.eigenkracht.nl/ (op de strip zit copyright, Dopingautoriteit is eigenaar)

Opdracht 3 Doping bij een bepaalde tak van sport

Zoek naar het aantal dopinggevallen binnen jouw tak van sport.

8.4 Informatie

Nederland heeft een eigen organisatie met als missie: ‘dopingvrije sport in Nederland’. Deze organisatie is de Dopingautoriteit. De Dopingautoriteit voert taken uit volgens de Wereld Anti-Doping Code van WADA. Het antidopingbeleid is ook vastgelegd in de Nederlandse wet met de Wuab, de Wet uitvoering antidopingbeleid.

Graag rechten aanvragen en namaken in de stijl van de flexibele pipeline S&B. Bron: https://jaarverslag.dopingautoriteit.nl/pdf/Dopingautoriteit-Jaarverslag-2022.pdf

Dopinginformatie.

212

Thema 8 Doping

De Dopingautoriteit zorgt voor alles wat te maken heeft met dopingcontroles. Daarnaast heeft de Dopingautoriteit ook taken in onderzoek en voorlichting over doping. Er is voorlichtingsmateriaal voor sporters, trainer-coaches, ouders, (para)medici en sportbestuurders en officials. Voor diverse groepen zijn er e-learnings op verschillende niveaus. Trainer-coaches

Ouders

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Sporters Brons (nationaal t/m 16)

Niveau 3

Basis

Zilver (internationaal t/m 23)

Niveau 4

Gevorderd

Goud (18+)

Niveau 5

Sinds 2014 is er een app met alle actuele informatie van de Dopingautoriteit. Met behulp van de Dopingwaaier App kan een sporter of begeleider altijd kijken of middelen op de dopinglijst staan. Ook kan je er diverse regels en procedures of kun je kijken welke wijzigingen er zijn geweest in de dopinglijst of welke wijzigingen er aan gaan komen.

Graag rechten aanvragen. Bron: https://www.dopingautoriteit.nl/nieuws/algemeen/item/7105/De+nieuwe+Dopingwaaier+is+een+App

Tramadol

In 2023 wordt aangegeven dat per 1 januari 2024 de pijnstiller Tramadol toegevoegd gaat worden aan categorie S7. Narcotica (Stoffen die binnen wedstrijdverband verboden zijn). Op deze manier hebben sporters, begeleiders, sportorganisaties en laboratoria, de tijd om zich hierop voor te bereiden.

Aan dit voorbeeld is ook te zien dat er elk jaar opnieuw gecontroleerd moet worden of middelen nog wel toegestaan zijn. Controle van de middelen is altijd de verantwoordelijkheid van de sporter. De sporter kan hierin ondersteund worden door bijvoorbeeld deskundigen uit het sportmedisch begeleidingsteam. Bekijk het filmpje 'Dopingregels: de basics'.

Opdracht 4 Dopingvrije sport?!

Deze opdracht kun je het beste in een groep maken. a. Discussieer met elkaar of het mogelijk is te streven naar een dopingvrije sport. b. Bekijk de onderstaande dopingwaaier en diep één aspect van de waaier uit. Probeer de verschillende onderwerpen over de groep te verdelen.

213

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S Graag rechten aanvragen. Bron: https://dopingwaaier.nl/

8.5 Overtredingen

Eerder werd aangegeven dat het begrip doping gebruikt kan worden voor alle stoffen en methoden die verboden zijn door WADA. Eigenlijk is deze omschrijving niet helemaal volledig. De complete definitie zou moeten zijn: “Een overtreding van een of meerdere bepalingen uit het dopingreglement”. Bekijk het filmpje 'Een Dopingvrije Sportcultuur - Waar leg jij de grens? - Ministerie VWS, Dopingautoriteit en NOC*NSF'.

Dopingovertredingen In het dopingreglement staan meerdere overtredingen beschreven. In het totaal zijn er op dit moment elf verschillende dopingovertredingen beschreven. • Aanwezigheid van verboden stof(fen) en/of verboden methode(n) • (Poging tot) het gebruik van verboden stof(fen) en/of verboden methode(n) • Gebrekkige medewerking, zoals het ontwijken van een test • Whereabouts-fouten, fouten gemaakt in het doorgeven van de locatie waar de sporter zich bevindt, of het missen van een controlemoment • (Poging tot) manipuleren, bijvoorbeeld het tegenwerken van het controleproces, maar ook het intimideren van personen, vervalsen van gegevens etc. • Bezit van doping

214

Thema 8 Doping

• • • •

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

•

(Poging tot) handel in doping, zowel fysiek als elektronisch of online (Poging tot) toedienen, leveren van doping Medeplichtigheid, hulp geven aan een (poging tot een) dopingovertreding Samenwerken met iemand die geschorst is vanwege een dopingovertreding (ook niet via een tussenpersoon) Het ontmoedigen van sporters en andere betrokkenen om een (mogelijke) overtreding te melden

Dopingcontrole Een dopingcontrole verloopt volgens een vast protocol. Een sporter heeft veel verantwoordelijkheden in een controle. Daarom is het van belang dat de sporter op de hoogte is hoe zo’n controle verloopt. Afbeeldingen invoegen van een dopingcontrole (diverse afbeeldingen en filmpjes op de site van de dopingautoriteit).

Doelgroepen Alle sporters moeten voldoende aan de geldende regels, ze hebben dezelfde rechten en plichten. De Dopingautoriteit behandelt alle sporters hetzelfde. Voor een aantal doelgroepen zijn er echter extra aandachtspunten genoteerd op de site van de Dopingautoriteit. Deze doelgroepen zijn: minderjarigen en transgender sporters. Minderjarige sporters: De Nederlandse Sportbonden behandelen minderjarige sporters hetzelfde als sporters die meerderjarig zijn. De dopingregels zijn voor minderjarigen niet anders. Er is op dit moment nog geen duidelijkheid of minderjarigen die de dopingregels overtreden op dezelfde manier gestraft zullen worden.

Elke sportbond heeft de verplichting om ouders te informeren over de verplichting van de minderjarige sporters op het gebied van dopingregels. Bij dopingcontroles tekent de minderjarige sporter zelf de formulieren. Het wordt aangeraden dat ouders aanwezig zijn bij de controle en dat ook de ouders de formulieren tekenen.

Transgendersporters: Voor deze sporters moeten er beslissingen gemaakt worden of ze deelnemen aan wedstrijden voor mannen of vrouwen. Deze beslissing ligt niet bij de Dopingautoriteit maar bij de sportbonden. Internationaal ligt de verantwoordelijkheid bij de internationale federatie of bij de organisatie van een groot toernooi. In het geval van bijvoorbeeld de Olympische Spelen zou de verantwoordelijkheid liggen bij het IOC (het Internationaal Olympisch Comité). Het NOCNSF heeft een richtlijn gender- en seksediverse personen. Wanneer een sporter in transitie gaat is het mogelijk dat de sporter medicijnen moet gebruiken die niet toegestaan zijn. De sporter moet op dat moment dispensatie aanvragen.

Lees de verdiepingsstof 'Website KNWU'.

215

Opdracht 5 Dopingcontrole De dopingcontrole gebeurt volgens een strak protocol. Zoek op de site van de Nederlandse Doping Autoriteit (https://www.dopingautoriteit.nl/dopingcontroles) hoe een urinecontrole verloopt.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Dit is om fouten en fraude te voorkomen. a. De urinecontrole verloopt in 11 stappen. Noteer vijf belangrijke stappen van het complete controleproces (https://www.dopingautoriteit.nl/dopingcontroles/urine). b. Gelden voor minderjarige sporters dezelfde regels bij een dopingcontrole als volwassenen?

Opdracht 6 Rechten en plichten tijdens een dopingcontrole

Een sporter heeft tijdens een dopingcontrole een aantal rechten en plichten. Zoek op de site van de Nederlandse Doping Autoriteit (dopingautoriteit.nl) welke rechten en plichten de sporter heeft. Lees de rechten en plichten en noteer welk recht en welke plicht je het meest opmerkelijk vindt en waarom. Ga hierover in gesprek met een medestudent.

8.6 Risicovolle momenten

De meeste sporters, misschien wel alle sporters willen graag op eigen kracht het hoogst haalbare bereiken. Waarom gaat het dan toch soms mis en grijpt de sporter naar verboden middelen? Soms is het gebrek aan kennis en het zich niet bewust zijn van de risico’s.

Een andere mogelijkheid is dat een sporter in een omgeving is waar gebruik van doping als normaal gezien wordt. Een sporter kan op zo’n moment druk vanuit de groep ervaren.

Vaak zijn het stressvolle momenten waar veel van afhangt en waar er veel belangen spelen. Hieronder zie je een opsomming van stressvolle momenten die sommige sporters meegespeeld hebben bij het overtreden van de regels. • Kwalificatiemoment • Overgang naar hoger niveau • Nieuwe trainingsomgeving • Aflopend contract • Blessure • Tegenvallende resultaten • Einde carrière.

Opdracht 7 Stressvolle momenten

Bedenk bij alle genoemde stressvolle momenten een concreet voorbeeld. Maak hierbij gebruik van actuele sportvoorbeelden die op dit moment spelen. a. Kwalificatiemoment b. Overgang naar hoger niveau c. Nieuwe trainingsomgeving d. Aflopend contract e. Blessure f. Tegenvallende resultaten g. Einde carrière

8.7 Verantwoordelijkheden De sporter is altijd zelf verantwoordelijk voor zijn acties. Toch kan de omgeving van de speler zoals familie (ouders), vrienden, vereniging/club, coaching staff en sportmedische begeleiders een belangrijke rol spelen bij het ondersteunen van de sporter. Het is belangrijk dat de omgeving van de sporter de moeilijke momenten

216

Thema 8 Doping

herkent en hier de sporter in kan ondersteunen. Soms is een gesprek met iemand uit de omgeving voldoende, soms zal er meer begeleiding nodig zijn. Je kan dan denken aan meer gesprekken met bijvoorbeeld een sportpsycholoog, mentale training, uitleg over schone sport, extra aandacht voor voeding.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

De sporter en zijn omgeving moeten de stressvolle momenten herkennen en weten wat deze momenten voor de sporter betekenen, wat de impact is. Hoe voelt de sporter zich bijvoorbeeld aan het eind van een contract? Welke vragen en onzekerheden brengt het aflopende contract met zich mee?

Het nemen van verantwoordelijkheid begint bij het doen van de e-learnings van de Dopingautoriteit. Dit geldt voor de sporter, maar zeker ook voor jou als trainer. Als trainer ben je zelf op de hoogte van de inhoud en kan je betrokkenen voorlichten en helpen bij de e-learnings die van toepassing zijn.

Opdracht 8 E-learning dopingautoriteit

a. Ga naar de site dopingautoriteit.nl. Ga vervolgens naar educatie en daarna naar Nationaal Educatieprogramma. Vervolgens kun je het kopje E-learning aanklikken en door naar het e-learningplatform. b. 1. Maak een account aan om de e-learnings te kunnen bekijken en maken. 2. Maak de e-learning trainer-coach niveau 4. Als je het lastig vind, kun je ervoor kiezen om eerst de e-learning te maken op niveau 3 om vervolgens die op niveau 4 te maken. 3. Bekijk welke e-learning je aan zou raden aan de sporters die jij als trainer-coach begeleidt (als je kinderen coacht bekijk dan ook de e-learning voor ouders).

Opdracht 9 Leerdoelen

Je kunt omschrijven wat doping in de sport betekent.

Je kunt sporters en betrokkenen (ouders) aangeven waar voor hen relevante informatie is te vinden.

Je kunt met een sporter een inhoudelijk gesprek aangaan over doping.

Je kunt de belangrijkste risicomomenten beschrijven.

Je kunt preventieve maatregelen beschrijven om risicomomenten te verminderen.

Je hebt minimaal certificaat Trainer-Coach 4 van de e-learningmodule van de Dopingautoriteit behaald.

8.8 Verdiepingsstof - Dopinglijst WADA Vertaling WADA dopinglijst Dopingautoriteit Geldig vanaf 1 januari 2024

Houd er rekening mee dat de onderstaande lijst met voorbeelden van medische aandoeningen niet volledig is. Stoffen en methoden die te allen tijde zijn verboden • S0 Niet erkende stoffen

217

•

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

•

S1 Anabole middelen Sommige van deze stoffen kunnen, onder andere, worden aangetroffen in medicijnen die worden gebruikt voor de behandeling van mannelijk hypogonadisme. S2 Peptidehormonen, groeifactoren, verwante stoffen en mimetica Sommige van deze stoffen kunnen, onder andere, worden aangetroffen in medicijnen die worden gebruikt voor de behandeling van bijvoorbeeld bloedarmoede, mannelijk hypogonadisme, groeihormoondeficiëntie. S3 Beta-2-agonisten Sommige van deze stoffen kunnen, onder andere, worden aangetroffen in medicijnen die worden gebruikt voor de behandeling van bijvoorbeeld astma en andere ademhalingsstoornissen. S4 Hormoon- en metabole modulatoren

•

Sommige van deze stoffen kunnen, onder andere, worden aangetroffen in medicijnen die worden gebruikt voor de behandeling van bijvoorbeeld borstkanker, diabetes, vrouwelijke onvruchtbaarheid, polycysteus ovariumsyndroom. • S5 Diuretica en maskerende middelen Sommige van deze stoffen kunnen, onder andere, worden aangetroffen in medicijnen die worden gebruikt voor de behandeling van bijvoorbeeld hartfalen, hypertensie. •

M1 - M2 - M3 Verboden methoden

Stoffen en methoden verboden binnen wedstrijdverband • S6 Stimulantia Sommige van deze stoffen kunnen, onder andere, worden aangetroffen in medicijnen die worden gebruikt voor de behandeling van bijvoorbeeld anafylaxie, aandachtstekortstoornissen met hyperactiviteit (ADHD), verkoudheid en griepverschijnselen. • S7 Narcotica Sommige van deze stoffen kunnen, onder andere, worden aangetroffen in medicijnen die worden gebruikt voor de behandeling van bijvoorbeeld pijn, onder andere als gevolg van spieren skeletblessures. • S8 Cannabinoïden • S9 Glucocorticoïden Sommige van deze stoffen kunnen, onder andere, worden aangetroffen in medicijnen die worden gebruikt voor de behandeling van bijvoorbeeld allergie, anafylaxie, astma, inflammatoire darmziekten. Stoffen die bij bepaalde sporten verboden zijn • P1 Bètablokkers Sommige van deze stoffen kunnen, onder andere, worden aangetroffen in medicijnen die worden gebruikt voor de behandeling van bijvoorbeeld hartfalen, hypertensie.

Bron: https://www.dopingautoriteit.nl/media/files/documenten/2024/Vertaling%20WADA%20dopinglijst%202024.pdf

8.9 Verdiepingsstof - Website KNWU

Bekijk op de website 'KNWU -Anti-doping: praktische info en handige links'.

218

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Thema 8 Doping

8.10 Begrippen

219

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

THEMA 9 SPORTMEDISCHE BEGELEIDING Inhoud thema • Sport, gezonde leefstijl en blessurepreventie • Sportmedische begeleiding breedtesport • Sportmedische begeleiding topsport • Specifieke begeleiding in het buitenland • Verdiepingsstof • Begrippen

Ongeveer 65% van de Nederlanders doet aan sport. Je voldoet hier aan als je ten minste 12 maal per jaar sport (RSO-norm) Als je uitgaat van bijna 18 miljoen inwoners, dan zijn er bijna 12 miljoen sportende mensen in Nederland. Het aantal wekelijkse sporters ligt in Nederland net iets boven de 50 procent. Cijfers over sportdeelname worden maandelijks bijgehouden en gepubliceerd door NOCNSF in de sportdeelname index.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Sporten is gezond. Om optimaal te presteren letten sporters vaak ook op een gezonde leefstijl buiten het sporten. Een keerzijde is dat je tijdens het sporten een blessure kan oplopen. In 2022 had 11% van de mensen die wekelijks sporten een blessure opgelopen. Mannen hadden iets vaker last van een blessure dan vrouwen. Per sport liepen de percentages erg uiteen. Zo waren de blessurecijfers voor hardlopen en voetbal veel hoger dan de cijfers voor fitness. De meeste blessures traden op in knie of enkel. Bekijk de websites 'NOS*NSF - Landelijke Sportdeelname Index' en 'Sport en bewegen in cijfers Sportblessures'.

Dit thema gaat in op het voorkomen van blessures. Daarnaast zal de organisatie van de begeleiding van sporters op het gebied van het voorkomen van blessures en het omgaan met een blessure aan de orde komen.

Relatie met werkproces Het thema ’Sportmedische begeleiding’ heeft een relatie met alle werkprocessen van het examen P5-K1. In alle fases van de begeleiding zal de trainer/coach oog moeten hebben voor de balans tussen belasting en belastbaarheid. De trainer/coach zal hier op moeten letten om blessures te voorkomen, maar ook in de situatie dat er al sprake is van een blessure.

Leerdoelen • • • • •

Je kunt de relatie tussen een gezonde leefstijl en blessurepreventie beschrijven. Je kunt de betekenis van primaire, secundaire en tertiaire preventie omschrijven. Je kunt de sportmedische begeleiding binnen de breedtesport omschrijven en toepassen. Je kunt de sportmedische begeleiding binnen de topsport beschrijven. Je kunt de specifieke begeleiding in het buitenland beschrijven en toepassen.

9.1 Casus

Opdracht 1 Casus

Eind 2019 was het groot in het nieuws: profvoetballer Memphis Depay had tijdens een wedstrijd zijn voorste kruisband afgescheurd. Eén verkeerde beweging, en als gevolg daarvan moest hij minimaal een halfjaar intensief revalideren – en kon hij niet voetballen. Door de grote hoeveelheid versnellende en remmende bewegingen, in combinatie met het vele draaien, is voetbal een intense sport voor de knieën. Profvoetballers trainen vaak hard in de gym om hun benen zo sterk mogelijk te krijgen. Uiteraard doen ze dat om hun prestaties te verbeteren, maar er is nog een reden. Wie goed getrainde benen heeft, heeft een lagere kans op knieblessures. Door hun benen te trainen, zijn de voetballers dus bezig met preventie: het voorkomen van een blessure. Wat zijn andere voorbeelden van preventie in de sport? En verschillen die vormen van preventie per vorm van sport? Welke begeleiding heeft een club doorgaans om sporters te ondersteunen bij een blessure? En op welke manier kan je sporters het beste begeleiden als ze in het buitenland te maken krijgen met hoge temperaturen of een jetlag?

Kennis

221

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

a. Dit thema gaat over sportmedische begeleiding. Wat valt er volgens jou onder sportmedische begeleiding? Noem minimaal drie onderdelen. b. Veel sporters doen naast hun gewone training ook aan blessurepreventie. Dit word ook wel 'prehab' genoemd. Noem minimaal twee manieren van blessurepreventie. c. Welke begeleiding heeft een sportclub doorgaans om sporters te ondersteunen bij een blessure? d. Heb je zelf wel eens een blessure gehad? Zo ja, welke sportmedische begeleiding heb je toen gekregen?

222

Thema 9 Sportmedische begeleiding

9.2 Sport, gezonde leefstijl en blessurepreventie

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Sporten is gezond, dat is algemeen bekend. Ook andere factoren, zoals gezond eten en een goede nachtrust, dragen bij aan een gezonde leefstijl. Sporten is echter niet altijd gezond: een atleet kan een blessure oplopen, of overtraind raken. Als trainer/coach is het belangrijk dat je weet welke componenten allemaal horen bij een gezonde leefstijl. Ook is het belangrijk dat je weet hoe je een blessure kunt voorkomen; dit heet preventie. Er zijn verschillende vormen van preventie, daarover leer je in deze paragraaf. Primaire preventie Om zo goed en gezond mogelijk te kunnen sporten, is het belangrijk dat een atleet blessurevrij is en blijft. Als trainer/coach is het daarom goed om je atleten in de gaten te houden, en geregeld te peilen hoe het met ze gaat. Voelen ze zich nog fit en gezond, hebben ze ergens pijn, hebben ze een kramp die vaak terugkeert? Dat zijn allemaal vragen die je aan een atleet kunt stellen, om zo een beeld te krijgen van hun welbevinden. Als je dit soort vragen stelt, ben je eigenlijk al bezig met primaire preventie. De definitie hiervan is: voorkomen van de primaire oorzaak van het ontstaan van een blessure, nog zonder dat er klachten zijn. Zoals het bekende gezegde immers luidt: voorkomen is beter dan genezen. Een gezonde leefstijl hebben is ook een vorm van primaire preventie. Wie bijvoorbeeld elke dag veel zit, heeft meer kans op lagerugklachten dan iemand die een actievere leefstijl leidt. Door na elk uur zitten 10 minuten te wandelen, verklein je de kans op lagerugklachten. Je doet dan aan primaire preventie.

BRAVO-factoren Een gezonde leefstijl is opgebouwd uit allerlei factoren. Deze factoren zijn overzichtelijk weergegeven in het model van de BRAVO-factoren. BRAVO is een afkorting van vijf factoren waar je rekening mee kunt houden als je een gezonde leefstijl wilt leiden. De factoren worden hieronder toegelicht. • B: bewegen. Voldoende beweging is belangrijk. De beweegrichtlijnen geven aan waaraan je moet voldoen om gezond te bewegen. • R: roken. Het wordt aanbevolen om niet te roken. • A: alcohol. De alcoholrichtlijn is om bij voorkeur niet te drinken. Mocht je wel alcohol gebruiken, dan geldt het maximum van 1 glas per dag. • V: voeding. Gezonde voeding is belangrijk. Hierover leer je meer in het thema (Voeding & topsport). Voor voeding gelden verschillende richtlijnen. De belangrijkste zijn de richtlijnen goede voeding van de Gezondheidsraad. De algemene richtlijn stelt dat je minimaal 200 gram groente per dag moet eten en 2 stuks fruit. • O: ontspanning/herstel. Voldoende slaap is belangrijk, want in je slaap herstel je van de activiteiten die je overdag hebt uitgevoerd. Gemiddeld wordt 7 tot 9 uur slaap per nacht aanbevolen.

223

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S Graag rechten aanvragen dit te plaatsen. Als het kan de naam van de organisatie rechtsonder eraf laten. Bron: https://defittemedewerker.nl/bravo-factoren/

De BRAVO-factoren.

Beweegrichtlijn volwassenen

De beweegrichtlijn voor volwassenen en ouderen luidt als volgt: • Bewegen is goed, meer bewegen is beter. • Doe minstens 150 minuten per week aan matig intensieve inspanning, zoals wandelen en fietsen, verspreid over diverse dagen. Langer, vaker en/of intensiever bewegen geeft extra gezondheidsvoordeel. • Doe minstens tweemaal per week spieren botversterkende activiteiten, voor ouderen gecombineerd met balansoefeningen. • En: voorkom veel stilzitten Bron: https://www.gezondheidsraad.nl/documenten/adviezen/2017/08/22/beweegrichtlijnen-2017

Positieve Gezondheid In de voorgaande tekst heb je geleerd wat primaire preventie is, en welke factoren verband hebben met een gezonde leefstijl. Om je écht goed en gezond te voelen, is het belangrijk dat je niet alleen lichamelijk, maar ook geestelijk goed in je vel zit. De BRAVO-factoren hebben ook deels invloed op je mentale gezondheid. Wie voldoende beweegt en genoeg slaap krijgt, heeft een grotere kans om zich gezond te voelen dan iemand die te weinig beweegt en slaapt. Hoe iemand zich over zijn/haar eigen gezondheid voelt, speelt ook een rol. Deze bredere kijk op gezondheid heet ‘Positieve Gezondheid’. Hierbij wordt niet alleen uitgegaan van lichamelijke gezondheid, maar van zogeheten ‘algeheel welbevinden’. Als het gaat over gezondheid, wordt vaak maar naar drie aspecten gekeken: fysiek, mentaal en sociaal. Bij de benadering van Positieve Gezondheid wordt uitgegaan van zes aspecten: • Lichaamsfuncties: voelt iemand zich gezond en fit? • Mentaal welbevinden: voelt iemand zich vrolijk, goed gestemd? • Zingeving: voelt iemand zich goed op zijn/haar plek in het leven? • Kwaliteit van leven: geniet iemand van het leven? • Meedoen: heeft iemand sociale contacten? • Dagelijks functioneren: kan iemand voor zichzelf zorgen?

224

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Thema 9 Sportmedische begeleiding

Positieve gezondheid.

Deze nieuwe kijk op gezondheid is geïntroduceerd als alternatief voor de definitie van de Wereldgezondheidsorganisatie. Deze definitie ging uit van “een volledig lichamelijk en geestelijk welbevinden”, en dat betekent bijvoorbeeld dat iemand die rolstoelgebonden is, zich niet volledig gezond kan voelen. De Positieve Gezondheid heeft een veel bredere en meer inclusieve benadering van gezondheid. Secundaire preventie Primaire preventie is dus het voorkomen van een blessure – hierbij is er dus nog geen sprake van overbelasting of een blessure. Indien een sporter wel een blessure heeft, is het belangrijk dat zo snel mogelijk een diagnose wordt gesteld en de blessure wordt behandeld. Dit heet secundaire preventie. Ook het voorkomen dat dezelfde blessure zich nogmaals voordoet, valt hieronder. Eerste Hulp bij Sport Ongevallen (EHBSO) valt ook onder secundaire preventie. Hierover leer je later in dit thema meer.

Tertiaire preventie De laatste vorm van preventie is tertiaire preventie. Hierbij gaat het om het revalideren van een blessure. Als trainer-coach/instructeur valt het niet binnen je takenpakket om een sporter te helpen revalideren. Wel kun je een sporter die geblesseerd is geweest en weer langzaamaan mee gaat trainen, wat extra oefeningen geven. Zo kan een voetballer na een voorstekruisbandoperatie lange tijd niet voetballen, maar bijvoorbeeld wel dribbelen op de plaats. Zo kan de sporter toch weer deelnemen aan de teamtraining.

Opdracht 2 Preventie

a. Beschrijf de drie soorten preventie, en wat ze inhouden. b. De factoren die belangrijk zijn voor een gezonde leefstijl, zijn samengevat onder de BRAVO-factoren. Waarvoor staat deze afkorting? c. Beschrijf per BRAVO-factor afzonderlijk kort wat deze inhoudt. d. Naast de BRAVO-factoren, is er ook de 'Positieve Gezondheid'. Wat is het belangrijkste verschil hiertussen?

225

9.3 Sportmedische begeleiding breedtesport

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

De sportwereld is grofweg te verdelen in breedtesport en topsport. Onder breedtesport vallen alle sportactiviteiten die in de vrije tijd, op niet-professioneel niveau gedaan worden. Deze sportactiviteiten worden gedaan door mensen van alle leeftijden. Mensen doen deze activiteiten vanwege uiteenlopende motieven bijvoorbeeld voor het plezier, de gezelligheid, of omdat ze gezond willen leven. De hoeveelheid sporters die onder breedtesport vallen is erg veel groter dan het aantal topsporters in ons land. Van alle Nederlandse sporters die lid zijn van een sportbond valt 99,9% onder breedtesport en 0,1% is topsporter.

Binnen de breedtesport is de diversiteit aan doelstellingen, niveau, beschikbare financiële middelen enorm. Het is niet mogelijk om eenduidig aan te geven hoe de sportmedische begeleiding in de breedtesport verloopt. Sporters, trainers, clubs en bonden hebben allemaal belang bij een zo gezond mogelijke sporter. De rol die ze hierin spelen is verschillend. Zo heeft NL Actief met name voor het werken met medisch kwetsbare groepen Preventiecentrum NL Actief opgericht. Heeft een centrum dit predicaat, dan ben je op de plek waar mensen met (een verhoogd risico op) een chronische aandoening zoals diabetes, niet aangeboren hersenletsel, reuma maar ook met overgewicht/obesitas, veilig en met plezier kunnen sporten. Het preventiecentrum werkt volgens een afgesproken protocol waarin metingen en persoonlijke programma’s vastgelegd zijn om jou als klant optimaal te begeleiden. Deze begeleiding wordt uitgevoerd door speciaal opgeleide instructeurs.

Intensiever samenwerking Sports Valley en de KNLTB gericht op duurzame inzetbaarheid en vitaliteit.

De samenwerking tussen Sports Valley en KNLTB op het gebied van sportmedische deskundigheid wordt geïntensiveerd. Door het bundelen van krachten kunnen Sports Valley en KNLTB betere tennisspecifieke ondersteuning, onderzoek en begeleiding bieden, gericht op de duurzame inzetbaarheid en vitaliteit van topspelers, leraren en recreatieve spelers. Vandaag is in Ede de overeenkomst voor deze samenwerking ondertekend.

Sports Valley is het sportmedisch expertisecentrum van Ziekenhuis Gelderse Vallei en biedt sportmedische zorg voor sporters van elk niveau. De KNLTB is zeer verheugd met het intensiveren en uitbreiden van de samenwerking. Naast onderzoek, begeleiding en behandeling van topsporters zal binnenkort een specifieke sportkeuring voor tennis- en padelleraren worden ontwikkeld. Sports Valley en KNLTB willen op termijn toegroeien naar een Tennis Expertise Centrum, ook in samenwerking met KNLTB-partners zoals Menzis en Fysio Holland.

Bron: https://www.knltb.nl/nieuws/2020/11/intensievere-samenwerking-sports-valley-en-knltb-gericht-op-duurzame-inzetbaarheid-en-vitaliteit/

De sporter Als sporter ben je zelf verantwoordelijk voor je eigen gezondheid. Het is belangrijk dat een sporter zich bewust is van de eigen verantwoordelijkheid voor gezond gedrag. De sporter kan gesteund en gestimuleerd worden om actief te werken aan gezond gedrag, door trainers/coaches en verenigingen.

De trainer-coach/instructeur In de breedtesport is een trainer-coach/instructeur soms een betaalde kracht, maar ook heel vaak een vrijwilliger. Het opleidingsniveau op sportgebied van de trainers/coaches in de breedtesport loopt heel erg uiteen. De verwachtingen die je mag hebben over de sportmedische begeleiding van de trainer/coach lopen dus ook erg uiteen. Er is geen standaard beschrijving waar een trainer/coach op dit vlak aan moet voldoen.

226

Thema 9 Sportmedische begeleiding

In de kwalificatiestructuur sport (KSS) wordt onder andere beschreven waar de trainer-coach en de instructeur op niveau 4 aan moeten voldoen. Opvallend wordt daar nauwelijks iets omschreven op het gebied van sportmedische begeleiding.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Een trainer-coach/instructeur wil dat zijn sporters plezier hebben in bewegen en optimaal presteren. Soms is optimaal presteren dat ze wekelijks blijven komen, in andere gevallen is optimaal presteren dat de sporter kampioen wordt op het niveau waarop wordt gesport. De trainer/coach heeft op gebied van leefstijl en gezond sportgedrag een voorbeeldfunctie voor de leden van de club. De trainer/coach moet zich bewust zijn van deze voorbeeldfunctie.

Een trainer is verantwoordelijk voor de invulling van het trainingsprogramma. Hij heeft met behulp van de FITT-factoren de mogelijkheid om belasting en belastbaarheid van de sporter op elkaar af te stemmen. Hij is op de hoogte van de trainingswetmatigheden. Ook weet de trainer-coach/instructeur hoe hij moet handelen in geval van een blessure bij een van de spelers. Als hij zelf niet in staat is om te handelen, dan weet hij in ieder geval wel de weg naar de juiste zorg. Hij weet welke afspraken er binnen de vereniging zijn op het gebied van zorg. De vereniging/club Het is per vereniging/club heel verschillend of en hoeveel aandacht er is voor gezondheid, gezonde leefstijl en gezond sportgedrag. Een vereniging kan bijvoorbeeld voorlichting geven, meedoen aan landelijke gezondheidscampagnes, of een gezonde sportkantine (Teamfit) promoten.

Als er acuut een blessure ontstaat, is er vaak een EHBO-er aanwezig die kan helpen. Is de blessure ernstiger, dan zal er hulp van een professional ingeschakeld moeten worden. Als er sprake is van een levensbedreigende situatie wordt 112 gebeld. Bij alle andere situaties wordt er eerst contact opgenomen met de huisarts. Is de huisarts niet bereikbaar, dan wordt er contact opgenomen met de huisartsenpost. Indien nodig wordt de sporter vanuit hier doorgestuurd naar de spoedeisende hulppost. Huisartsenzorg, dus ook de huisartsenpost, is altijd gratis. De spoedeisende hulppost is een onderdeel van het ziekenhuis, hiervoor wordt eerst een beroep gedaan op de eigen risico van je zorgverzekering.

Sportmedische begeleiding Gepubliceerd op: zondag 27 februari 2022

Fysio Bewust (Leon Kamphuis & Renee Struik) is het aanspreekpunt voor de sportmedische begeleiding binnen s.v. Rijssen. Ook voor alle jeugdspelers! Bij blessureleed, beginnende ongemakken, of voor vragen en/of advies kunt u terecht bij Fysio Bewust.

Bron: https://www.svrijssen.nl/de-club/sportmedisch-begeleiding#:~:text=Bij%20blessureleed%2C%20beginnende%20ongemakken%2C%20of,00%20uur%20bij%20Fysio%20Bewust.

Iedere sportvereniging die minimaal een medewerker in dienst heeft, valt onder de Arbowet. Het maakt niet uit wat de functie van de persoon is, een trainer, kantinemedewerker of een schoonmaker. Als een organisatie onder de Arbowet valt, moet er gezorgd worden voor voldoende BHV (bedrijfshulpverlening).

Naast de Arbowet, heeft een sportorganisatie ook een algemene zorgplicht. Deze algemene zorgplicht geldt ook voor de sportverenigingen zonder personeel. De zorgplicht houdt in dat de omstandigheden zo moeten zijn dat de veiligheid, de gezondheid en het welzijn van de leden en de vrijwilligers geregeld moet zijn. Hierbij kun je bijvoorbeeld denken aan voldoende voorlichting over onderwerpen die te maken hebben met veiligheid, maar ook aan de aanwezigheid van voldoende EHBO-ers op de vereniging en tijdens evenementen.

227

Sportbonden Sommige sportbonden hebben voor hun sport en branche specifieke richtlijnen opgesteld voor zorgplicht van de clubs/verenigingen. Voorbeelden hiervan zijn de KNVB (Koninklijke Nederlandse Voetbal Bond), maar ook de NGF (Koninklijke Nederlandse Golf Federatie). Bekijk de onderstaande link naar het document ‘Wegwijs in veiligheid en zorgplicht voor golfbanen’.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Bekijk de website 'NGF - Wegwijs in veiligheid en zorgplicht voor golfbanen'.

Grote bonden hebben de mogelijkheid voor extra services op gebied van sportmedische begeleiding. Zo heeft bijvoorbeeld de KNVB een eigen Voetbal Medisch Centrum. Dit sportmedisch centrum is niet alleen voor topsporters, ook amateurs kunnen hier gebruik van maken (betaling is afhankelijk van je verzekeringsvoorwaarden).

Voetbal Medisch Centrum

Het Voetbal Medisch Centrum (VMC) van de KNVB is hét centrum waar iedereen - amateurvoetballers, profvoetballers, scheidsrechters, jong en oud, man of vrouw - terecht kan voor een deskundig sportmedisch onderzoek, een behandeling of revalidatie van een sportblessure. Bekijk het filmpje 'Sport Medisch Centrum KNVB meet stabiliteit voetballers'.

Opdracht 3 Gezonde leefstijl bespreken

a. Brainstorm: Noem verschillende manieren/werkvormen waarop een trainer een gezonde leefstijl ter sprake kan brengen in het team. b. Noem een voorbeeld waarbij een trainer onvoldoende rekening houdt met de trainingswetmatigheid ‘supercompensatie’ waardoor er blessures kunnen ontstaan. c.

Bart (18 jaar) is trainer/coach van jongens onder 14, van de plaatselijke voetbalvereniging. De jongens uit het team vinden Bart een fijne trainer en ze kijken tegen hem op. Bart mag graag na de wedstrijd een biertje drinken in de kantine en net buiten het terrein van de vereniging staat hij wel eens te vapen met een aantal vrienden.

Ga met elkaar in discussie over de rol van Bart. Probeer je te verplaatsen in Bart, de jongens uit het team, de ouders van de jongens, en de club. d. Breng in kaart op welke manier preventief gewerkt wordt aan de gezondheid van de sporters bij jouw club. e. Is er sportmedische begeleiding bij jouw club? Welke personen zijn verantwoordelijk voor de coördinatie? Wie is verantwoordelijk voor BHV, EHBO, sportverzorging?

9.4 Sportmedische begeleiding topsport

Voor het begrip topsport bestaat er geen eenduidige definitie. Het NOC*NSF spreekt van topsport als de sporter op het internationaal hoogste seniorenniveau meedoet, binnen een erkend topsportonderdeel. Ongeveer 650 sporters in Nederland hebben een topsportstatus van het NOC*NSF. In werkelijkheid zijn veel meer sporters met topsport bezig. Om inzicht te krijgen in hoeveel sporters dat zijn, is er een lijst gemaakt waar de topsportrichtlijnen per sport benoemd staan. Met gebruik van deze richtlijnen heeft Nederland iets meer dan 4000 topsporters.

228

Thema 9 Sportmedische begeleiding

Sportmedische begeleiding NOC*NSF

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Als medische staf van TeamNL zijn we verantwoordelijk voor kwalitatief hoogwaardige medische begeleiding van alle topsporters en talenten in Nederland. Zo adviseren we sportbonden in het samenstellen van een passende (para)medisch begeleidingsteam. Daarnaast monitoren en evalueren we samen met deze bonden en prestatiemanagers de sportmedische begeleiding en doen we waar nodig onderzoek en ontwikkelen we passend beleid en richtlijnen. Bron: https://nocnsf.nl/topsport-oud/topcoaches/teamnl-experts/medisch

Graag rechten aanvragen. Bron: https://slideplayer.nl/slide/12617938/

Hoe de sportmedische begeleiding van een topsporter eruit ziet, is afhankelijk van de sport. De medische staf van TeamNL adviseert de sportbonden bij het samenstellen van een passend medisch begeleidingsteam. In een medisch begeleidingsteam zitten over het algemeen een sportarts en een (sport)fysiotherapeut, daarnaast kan het team aangevuld worden met diverse andere professionals. Hierbij kun je denken aan een diëtist, psycholoog, sportmasseur, verzorger.

Voorkomen is beter.. Om problemen te voorkomen stellen sommige sportbonden een sportmedische keuring verplicht. Soms geldt dit voor alle sportbeoefenaars, maar het kan ook gekoppeld zijn aan sporten op een bepaald (hoog) niveau.

Zo bestaat de keuring bij de motorsport uit de volgende punten (Bron: https://sportgeneeskunderotterdam.nl/sportmedische-keuring/): • Meten lengte, gewicht en BMI • Bloeddrukmeting • Diverse visustesten • Vingerprik • Urineonderzoek • Algemeen orthopedisch onderzoek • Rust ECG (om het jaar)

229

• • •

Gesprek met en beoordeling door onze sportarts Digitale rapportage Medische verklaring.

Bovendien moet de sporten een legitimatiebewijs meenemen en een vragenlijst vooraf invullen.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Sportmedisch adviescentrum Nederland kent verschillende sportmedische adviescentra. Je kunt als trainer-coach/instructeur in overleg een sporter naar een SMA sturen. Dit kan zowel preventief (voorkomen van blessures) als curatief zijn. Zo kun je er terecht voor onder andere een sportmedisch onderzoek of een blessureconsult.

Sport Medisch Adviescentrum Utrecht (SMA Utrecht)

Heb je een blessure? Wil je weten hoe je conditie is? Of wil je begeleiding van een sportarts bij het verbeteren van je sportprestaties? Bij het Sport Medisch Adviescentrum Utrecht (SMA Utrecht) op Olympos kun je terecht voor sportkeuringen, sportmedische onderzoeken, trainingsbegeleiding bij prestatieverbetering en blessureconsulten. De sportartsen van SMA zijn specialisten in de zorg bij sport en bewegen. Je hebt een verwijzing van een huisarts of specialist nodig voor een blessureconsult (vergoeding via de basisverzekering met aanspraak op het eigen risico). Voor een sport medisch onderzoek is geen verwijzing nodig (vergoeding gaat via de aanvullende zorgverzekering.) Studenten met een geldige OlymPas of sportkaart krijgen 10% korting op een sport medisch onderzoek (behalve op de verplichte sportkeuringen). Bron: https://www.olympos.nl/nl-nl/ookopolympos/sportmedischadviescentrum.aspx

Lees de verdiepingsstof 'Blessures en gezondheid'.

Opdracht 4 Sportmedische keuring

a. Ga na of er voor jouw tak van sport een sportmedische keuring nodig is. b. Geef een voorbeeld waarbij het zinvol kan zijn om een van jouw sporters te verwijzen naar een sportmedisch adviescentrum.

9.5 Specifieke begeleiding in het buitenland

Sporters krijgen een hoop te verduren, maar vaak zijn ze wel wat gewend. Loodzware gewichten optillen voor sterkere armen, honderd keer eenzelfde beweging maken om een bepaalde techniek aan te leren. Er zijn tal van manieren waarop je als trainer-coach/instructeur een training kunt aanpassen om hem uitdagender te maken. Er zijn echter ook omgevingsfactoren die grote invloed kunnen hebben op de training en de sporter. Denk bijvoorbeeld aan de seizoenen: een hardloopwedstrijd op een hete zomerdag is een stuk zwaarder dan eentje op een frisse herfstdag. Ook is sporten met een slaapgebrek, bijvoorbeeld als gevolg van een jetlag, veel lastiger dan na een goede nachtrust. Tot slot functioneert het lichaam op (grote) hoogte anders dan bijvoorbeeld in Nederland, op zeeniveau. Al deze voorgenoemde situaties kunnen voorkomen als je als trainer-coach/instructeur met je sporters naar het buitenland gaat, voor bijvoorbeeld een wedstrijd of trainingsstage. Het is belangrijk dat je weet hoe het lichaam reageert op deze verschillende situaties, en hoe je een sporter hier het beste bij kunt begeleiden. Temperatuur Door het hele jaar heen vinden er in verschillende grote wereldsteden marathons plaats. Omdat de datum van zo’n hardloopwedstrijd al ver van tevoren wordt vastgelegd, kan de wedstrijd niet worden verplaatst als de weersomstandigheden tegenzitten. Het gebeurt daardoor geregeld dat duizenden renners hun marathon in de stromende regen moeten volbrengen. Vervelend, maar niet direct gevaarlijk. Wat veel

230

Thema 9 Sportmedische begeleiding

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

gevaarlijker is voor de gezondheid, is warmte. Als gevolg van hitte vinden er allerlei processen in het lichaam plaats, waardoor het zwaarder wordt om normaal te kunnen functioneren. Extreme hitte in combinatie met inspanning kan zelfs, ook bij goed getrainde sporters, fataal worden. Zo werd de Boston marathon, een van de bekendste ter wereld, gerend in een temperatuur van meer dan 30 graden Celcius. Het is niet bekend hoeveel mensen zijn overleden tijdens de marathon, maar velen moesten voor de finish afhaken vanwege de hitte. Sporten in de warmte kan dus allerlei gevolgen hebben voor het menselijk lichaam, waarvan sterfte gelukkig erg zeldzaam is. Op een trainingsstage of wedstrijd in het buitenland kan het weer flink anders zijn dan in Nederland. Als trainer-coach/instructeur is het belangrijk dat je weet wat warmte doet met het lichaam, en hoe je sporters hierover kunt adviseren. Niet goed opgewarmd Goed opwarmen is altijd belangrijk – als het goed is, is elke sporter zich daarvan bewust. Als het warm weer is, kan het echter best moeilijk zijn om goed op te warmen. Het is voor een sporter dan namelijk lastig om te voelen of zijn/haar spieren al goed opgewarmd zijn. Door de warmte van buitenaf, wordt het lichaam ook warm, en kan het voelen alsof de spieren al goed los zijn. Als trainer-coach/instructeur kan je een sporter daarom het beste adviseren om gewoon de reguliere warming-up te volgen. Warmtestuwing Warmte doet van alles met je lichaam. Je gaat ervan zweten, je krijgt het warm, je bent sneller buiten adem, krijgt dorst. Al die processen gebeuren automatisch in je lichaam, met hetzelfde doel: je lichaam afkoelen en voorkomen dat het oververhit raakt. Je krijgt zelf dagelijks te maken met de bekendste manier waarop het lichaam probeert af te koelen: zweten. Als je het warm hebt, gaat er een signaal van de huid naar de hersenen. De hersenen sturen vervolgens een signaal naar de zweetklieren, die zich over het hele lichaam in de huid bevinden. Dit signaal geeft aan dat het lichaam zweet moet produceren. Het zweet is afkomstig uit het bloed. Het verlaat het lichaam via de huid en verdampt daar, waardoor de lichaamstemperatuur daalt. Het proces waarbij het lichaam de lichaamstemperatuur op orde houdt, heet thermoregulatie. In sommige gevallen lukt het het lichaam echter onvoldoende om te zweten en zo de warmte kwijt te kunnen. Hierdoor stijgt de lichaamstemperatuur overmatig, en ontstaat zogeheten warmtestuwing. Een hoge luchtvochtigheid kan een rol spelen bij warmtestuwing. Als de luchtvochtigheid hoog is, kan het namelijk lichaam minder zweet afstaan aan de buitenlucht. Daardoor neemt de kans op warmtestuwing toe.

Het menselijk lichaam kan zelf drie dingen doen om warmtestuwing te voorkomen: 1. Vasodilatatie. Om de grote hoeveelheid warmte kwijt te kunnen, laat het lichaam meer bloed naar de huid stromen. Om dit te kunnen, moeten de bloedvaten verwijden. Dit heet vasodilatatie. Hierdoor kan er veel meer bloed door de huidvaten stromen dan wanneer het koud is: 700 ml bloed per minuut bij warmte, tegenover 300 ml bloed bij kou! 2. Toename zweetproductie. Omdat er meer bloed naar de huid stroomt, wordt de huid rood. Het bloed en de warm geworden huid komen in contact met de buitenwereld, waardoor er afkoeling plaatsvindt. Daarbij worden de zweetklieren gestimuleerd om zweet te produceren. 3. Vertraging stofwisseling. Als laatste gaat de stofwisseling omlaag. Hierdoor geven de organen minder afvalwarmte af aan de bloedbaan, waardoor het lichaam het minder warm krijgt.

Naast de processen die automatisch en onbewust in het lichaam gebeuren, kan je zelf ook invloed uitoefenen wanneer je het erg warm hebt. Minder bewegen, koud drinken en koele kleding dragen, helpen goed. Hoewel alle voorgenoemde maatregelen, bewust en onbewust, helpen tegen warmtestuwing, kan het toch voorkomen. Het lichaam raakt dan oververhit en is te veel vocht kwijtgeraakt door transpiratie, waardoor het uitdroogt. Zweet bevat veel mineralen, dus daaraan kan ook een tekort ontstaan. Warmtestuwing is levensgevaarlijk, dus het is belangrijk dat je als trainer-coach/instructeur weet hoe je een sporter in zo’n situatie kunt helpen. Het is allereerst goed om te weten op welke signalen je moet letten • Vermoeidheid • Spierkrampen

231

• • • •

Overmatig zweten Misselijkheid en braken Hoofdpijn Duizeligheid en slechte motoriek.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Bij bovenstaande symptomen moet er zo snel mogelijk afkoeling worden geboden, om te voorkomen dat de symptomen verergeren. Het is belangrijk dat de sporter dan naar een koele ruimte wordt vervoerd en koele, zoute drank krijgt. De symptomen kunnen namelijk veranderen naar: • Verwarring en desoriëntatie • Snelle, oppervlakkige ademhaling • Een toeval • Nierfalen, met als mogelijke gevolgen coma, hartfalen en sterfte. Indien deze symptomen optreden, is het belangrijk om zo snel mogelijk een ambulance te bellen.

Dehydratie Hoewel zweten een uitstekende methode is om af te koelen, kan overmatig zweten door warmte ernstige gevolgen hebben. Als je veel zweet, raak je veel vocht kwijt. Hierdoor kan een vochttekort in het lichaam ontstaan. Dit heet uitdroging of dehydratie. Het eerste en meest herkenbare symptoom van uitdroging is dorst. Andere symptomen van uitdroging zijn hoofdpijn, verwardheid, moeheid, duizeligheid, droge mond, lage bloeddruk en spierkramp. Uitdroging kan worden verdeeld in drie stadia: • Milde uitdroging: hierbij is het voldoende om wat extra water of sportdrank te drinken. • Matige uitdroging: hierbij moet via een infuus extra vocht worden toegediend. • Ernstige uitdroging: hierbij moet er direct een ambulance worden gebeld.

Voldoende drinken is de beste manier om uitdroging te voorkomen. Onder normale omstandigheden wordt het aangeraden om 500-800 ml water per uur te drinken. Met erg warm weer is het raadzaam om meer te drinken, maar overdrijf niet. Het lichaam kan namelijk niet meer water verwerken dan 1 liter per uur. Daarbij is het raadzaam om niet alleen water te drinken bij erg warm weer. Door het vele zweten raakt het lichaam namelijk ook zouten en mineralen kwijt, en die moeten weer worden aangevuld. Een (isotone) sportdrank is daarom aangeraden: deze bevat voldoende zouten en koolhydraten om het zouten mineraalgehalte in het lichaam op peil te houden. Grote hoogte Nederlanders zijn gewend om ‘laag’ te wonen: ongeveer gelijk met de zeespiegel. Het gebrek aan bergen maakt dat de meeste Nederlanders niet gewend zijn aan (grote) hoogten. Op flinke hoogte zijn, doet echter van alles met je lichaam, en veel topsporters maken graag gebruik van de voordelen van hoogte. In dit onderdeel leer je wat er met het lichaam gebeurt op hoogte, en welke voordelen daar aan zitten.

Soorten hoogtetraining Wanneer sporters speciaal naar een flinke hoogte (minimaal 1500 m) afreizen om daar te trainen, wordt dat hoogtestage of hoogtetraining genoemd. Hierbij wordt er op hoogte getraind, geleefd of een combinatie daarvan. Er zijn vier vormen van hoogtetraining: 1. Live High, Train High: hierbij wordt gedurende een periode van minimaal 3-4 weken op een hoogte van minimaal 2000 m getraind en geleefd. 2. Live High, Train Low: hierbij wordt er wel op hoogte geleefd, maar wordt er op een lager niveau getraind. Het idee hierachter is dat de training optimaler kan worden uitgevoerd, zonder de zuurstofbeperking die met de hoogte gepaard gaat. Het leven op hoogte zorgt wel voor de positieve effecten van op hoogte zijn. 3. Live Low, Train High: het omgekeerde van nummer 2, waarbij op hoogte wordt getraind en op normaal niveau wordt geleefd. 4. Intermitterend: hierbij wordt gedurende een training van 60 tot 90 minuten, iedere paar minuten hoogte en laagte afgewisseld.

232

Thema 9 Sportmedische begeleiding

Met name bij de laatste drie vormen van training wordt vaak gebruikgemaakt van een simulatieomgeving met hoogtetenten of hoogtekamers. Hier wordt de luchtsamenstelling met het lage zuurstofpercentage van de hoogte nagebootst.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Mechanisme van hoogtetraining Tijdens een hoogtestage wordt het lichaam, in voorbereiding op een sportprestatie, blootgesteld aan flinke hoogtes. Hierdoor kan er uiteindelijk op zeeniveau beter gepresteerd worden. Hoe dat kan? Hoe hoger je komt, hoe minder zuurstof de lucht bevat. De lucht is dan ‘ijler’, en dat kun je merken aan het feit dat je je kortademig kunt voelen. Door het lichaam hier (langdurig) aan bloot te stellen, moet het zich aanpassen aan dit ‘zuurstoftekort’. Het lichaam doet dit door meer rode bloedcellen aan te maken. Rode bloedcellen vervoeren immers het zuurstof in het bloed. Als het lichaam meer rode bloedcellen bevat, is er meer zuurstoftransport in het lichaam mogelijk. Wanneer de sporter na enige tijd op hoogte weer terugkeert naar zeeniveau, houden de verhoogde rode bloedcelwaarde en het verhoogde zuurstoftransport nog enige tijd aan. Door het verbeterde zuurstoftransport is er een betere energievoorziening, en daardoor mogelijk een verbeterde prestatie. Voordelen Het lichaam van de sporter past zich aan aan de hoogte; dit heet acclimatisatie. Afhankelijk van hoe lang de sporter zich reeds op hoogte bevindt, vinden er verschillende veranderingen in het lichaam plaats. De voorgenoemde toename van rode bloedcellen is namelijk niet de enige lichamelijke verandering: • Meteen na aankomst – Verhoging hartfrequentie – Verhoging longventilatie – Groter slagvolume • Na enkele dagen – Bij maximale inspanning: verminderde VO₂max en maximale kracht – Verhoging aantal rode bloedcellen • Op lange termijn – Toename aantal capillairen in spieren – Toename myoglobinegehalte – Toename aantal mitochondriën.

Nadelen Hoewel de voordelen van een hoogtestage duidelijk aanwezig zijn, zitten er ook risico’s aan voor langere tijd op hoogte blijven. Het voornaamste risico is het verlies van spiermassa. Dit kan door drie factoren worden veroorzaakt: een verminderde eetlust door de hoogte, een verhoogd metabolisme en een verhoogd activiteitenniveau. Hierdoor ontstaat een negatieve energiebalans, wat kan leiden tot afname van spiermassa – veel meer dan op zeeniveau. Dit verlies van spiermassa zou kunnen verklaren waarom een hoogtestage bij sommige sporters geen effect heeft.

Belangrijke punten Zoals beschreven kan een hoogtestage ook mogelijke negatieve effecten hebben. Daarom is het belangrijk dat je je als trainer-coach/instructeur bewust bent van de volgende punten wanneer je een sporter begeleidt bij een hoogtestage: • Op hoogte is er, vanwege verschillende redenen, een groter risico op uitdroging. Het belangrijkst is dat de sporter niet wacht tot hij of zij dorst heeft, maar zorgt voor voldoende vochtinname gedurende de dag. • Om het risico op spierafbraak te minimaliseren, is extra inname van eiwitten en koolhydraten belangrijk. Het is raadzaam om hiervoor een diëtist in te schakelen. • Er kunnen alleen extra rode bloedcellen worden aangemaakt, wanneer er genoeg ijzer in het lichaam aanwezig is. Voldoende inname van ijzerrijke voeding, zoals peulvruchten, vlees, granen en groente, is daarom belangrijk. Dit kan eventueel worden aangevuld met supplementen. • Let erop dat de hoogtetraining lang genoeg (minimaal 3-4 weken) en hoog genoeg (minimaal 1500 m) wordt uitgevoerd. Ga niet te hoog: vanaf ongeveer 3000 m hoogte is er een toegenomen kans op hoogteziekte. • Om te kijken hoe een sporter reageert op hoogtetraining, is een proefperiode aangeraden.

233

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

C Lees de verdiepingsstof 'De effecten van hoogtetraining'.

234

Thema 9 Sportmedische begeleiding

Opdracht 5 Sporten onder bijzondere omstandigheden

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

a. Sporten in flinke hitte kan vervelende gevolgen met zich meebrengen. Noem drie risico's van sporten in de warmte. b. Sommige sporters trainen speciaal op hoogte. Beschrijf het lichamelijke proces van hoogtetraining. c. Behalve voordelen, kent een verblijf op hoogte ook nadelen. Wat is het belangrijkste nadeel?

Opdracht 6 Leerdoelen

Je kunt de relatie tussen een gezonde leefstijl en blessurepreventie beschrijven.

Je kunt de betekenis van primaire, secundaire en tertiaire preventie omschrijven.

Je kunt de sportmedische begeleiding binnen de breedtesport omschrijven en toepassen.

Je kunt de sportmedische begeleiding binnen de topsport beschrijven.

Je kunt de specifieke begeleiding in het buitenland beschrijven en toepassen.

9.6 Verdiepingsstof - Blessures en gezondheid Als (beginnend) sporter stel je jezelf vast weleens de volgende vragen: • Is atletiek/hardlopen een geschikte sport voor mij? • Hoe kan ik met sporten een paar kilo afvallen? • Hoe kan ik mijn prestaties verbeteren? • Hoe kan ik blessures voorkomen? • Wanneer is het verantwoord om (weer) te trainen of met een wedstrijd mee te doen?

Antwoord op deze vragen krijg je bij het Sportmedisch Advies. Dit geeft je informatie over je gezondheid en fitheid. En je krijgt een persoonlijk advies over hoe jíj het beste kunt trainen.

SPORTMEDISCHE COMMISSIE SPRINT SPRINT heeft een eigen actieve Sportmedische Commissie (SMC), bestaande uit verschillende disciplines. De SMC wil de leden van SPRINT graag helpen bij sportmedische vragen die met atletiek te maken hebben.

SPORTMEDISCHE BEGELEIDING (SMB) Ben jij baanatleet en maak jij deel uit van het Beloftenteam ? Dan kun je gebruikmaken van de Sportmedische Begeleiding (SMB). Dit is een multidisciplinair team bestaande uit een clubarts, fysiotherapeut, sportmasseur, sportdiëtist en een sportpsycholoog. En deze expertises kunnen nog worden aangevuld met de kennis van een bewegingswetenschapper.

Het doel van deze begeleiding is: • Het bereiken van optimale lichamelijke condities voor het leveren van (top)sportprestaties. • Atleten kennis laten maken met sportmedische aspecten die van invloed zijn op (top)sportprestaties (het zogeheten ‘sportmedisch opvoeden’). • Een sportmedisch vangnet bieden voor atleten van nationaal niveau.

235

Bron: https://avsprint.nl/ledeninfo/blessures-en-gezondheid/

9.7 Verdiepingsstof - De effecten van hoogtetraining

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

De effecten van hoogtetraining De effecten van verblijf of training op hoogteverschillen onder andere door de gekozen hoogte, verschillende trainingsmethoden en de psychologisch bewustwording.

Sprintprestaties Binnen een Zweeds onderzoek werden 2 groepen met wielrenners gevormd waarbij 1 van de twee groepen 8 specifieke sprinttrainingen uitvoerde op hoogte, terwijl de tweede groep gelijke trainingen uitvoerde op zeeniveau. Het betrof 3 sets van 5 x 10 seconden maximaal sprinten met 20 seconden rust tussen de sprints. Voor en na deze 8 sprinttrainingen legden alle wielrenners een maximaaltest af waarbij zo vaak mogelijk 10 seconden gesprint werd. De test was afgelopen op het moment dat de wielrenners niet meer boven de 70 omwentelingen per minuut kwamen. Daarnaast is ook het gemiddelde wattage gemeten dat de wielrenners gedurende een periode van 3 minuten konden leveren. Na afloop van de 8 specifieke trainingen werd dezelfde maximale sprintcapaciteit gemeten. Beide groepen konden een hoger wattage, namelijk 6% meer sprintvermogen. Hier was geen verschil bij de groepen. Echter kon de groep die op hoogte heeft getraind dit 13 keer doen, terwijl de groep die trainde op zeeniveau dit 9 keer kon doen (gelijk aan de eerste test). Deze toename in aantal sprints is mogelijk te verklaren door de toegenomen doorbloeding als gevolg van de hoogtetraining. Het vermoeden is dat de hoogetraining een snellere afvoer van afvalstoffen mogelijk maakt. Duurprestaties Naast de sprintprestaties kan een hoogtetraining mogelijk ook gunstig zijn voor duurprestaties. Onderzoekers testten de invloed van hoogteverschil op duurprestaties bij 39 atleten bij een testloop van 5 km [3]. Deze proefloop werd gevolgd door 4 weken verblijf op hoogte. Waarbij 1 groep verbleef op hoogte (2500m) en trainde op lage hoogte (1150m), 1 groep verbleef en trainde op hoogte (2500m) en de laatste groep verbleef en trainde op zeeniveau. Na afloop van de 4 weken vertoonden beide groepen die op hoogte verbleven een verbetering van de VO₂max (5%) en een toename in de hoeveelheid rode bloedcellen (9%) waar de groep op zeeniveau geen veranderingen liet zien. Op de afsluitende 5km-test verbeterde enkel de groep die verbleef op hoogte en trainde op lagere hoogte (13,4 +/- 10s).

Deze verbetering is volgens het onderzoek te verklaren door aanpassing van het lichaam op het lagere volume zuurstof (toename rode bloedlichamen en VO₂max) op hoogte. En het trainen op lagere hoogten maakte hogere trainingssnelheden mogelijk omdat er optimaal geprofiteerd werd van het makkelijker opnemen van zuurstof. Eveneens wordt uit het onderzoek duidelijk dat voor het verbeteren van duurprestaties de hoogtetraining het beste tot zijn recht komt op het moment dat de sporter leeft op hoogte en traint op zeeniveau.

Bron: https://www.fit.nl/herstel/hoogtetraining-werkt-het-echt

236

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Thema 9 Sportmedische begeleiding

9.8 Begrippen

237

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

THEMA 10 COACHEN

Inhoud thema • Stappen in het coachtraject • Coachstijlen • Coachmiddelen • Coachmomenten • Verdiepingsstof • Begrippen

De trainer-coach/instructeur stapt samen met zijn sporter/team een traject in, dat moet leiden tot een optimale prestatie en/of tot een optimale beleving. Dit traject volgt de PDCA-cyclus van Plan, Do, Check en Act. Doelen worden dus regelmatig geëvalueerd en indien nodig bijgesteld.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Er bestaan verschillende manieren of stijlen van coachen. Een goede trainer-coach/instructeur kan deze afhankelijk van de situatie effectief inzetten. Het ene moment faciliteert, het andere moment is zijn rol meer sturend.

Behalve de verschillende manieren van coachen kan de trainer-coach/instructeur ook gebruikmaken van uiteenlopende coachmiddelen. Deze komen in paragraaf 3 aan de orde. Zo kan de trainer-coach/instructeur juist de motivatie van de sporter benutten of principes van gedragsverandering inzetten. Rondom een wedstrijd, activiteit of evenement zijn er bepaalde momenten die voor een trainer-coach/instructeur belangrijk zijn om invloed uit te oefenen. Deze momenten zijn: • tijdens de voorbereiding van een wedstrijd, activiteit of evenement. • Vlak voor de aanvang hiervan. • Tijdens de wedstrijd, activiteit of evenement (inclusief de pauze of time-out) • Na afloop (direct of enige tijd later) Relatie met werkproces Het thema 'Coachen' heeft raakvlakken met dit werkprocessen: 1. P5-K1-W4: Coacht bij wedstrijden of activiteiten 2. P5-K1-W5: Evalueert de ontwikkeling van sporter(s)/deelnemer(s)

Leerdoelen • • • •

Je kunt de stappen van een coachtraject omschrijven. Je kunt de belangrijkste coachstijlen omschrijven en toepassen in de praktijk. Je kunt de belangrijkste coachmiddelen omschrijven en toepassen in de praktijk. Je kunt de belangrijkste coachmomenten beschrijven en toepassen in de praktijk.

10.1 Casus

Opdracht 1 Casus

Coachen van een gemotiveerd, maar onervaren volleybalteam

Je bent aangesteld als trainer-coach van een volleyteam dat deelneemt aan een regionaal toernooi. Het team bestaat voornamelijk uit beginnende volleyballers die met veel enthousiasme volleyballen. Het team heeft nog weinig ervaring met het spelen van een competitie. Ze zijn enthousiast en willen graag leren, maar ze worden snel ontmoedigd door tegenslagen tijdens wedstrijden.

239

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S https://www.shutterstock.com/image-photo/volleyball-coach-talking-female-players-court-711558346

De aanvoerder van het team komt naar je toe en vertelt je dat sommige sporters last hebben van druk tijdens een wedstrijd. Ze hebben moeite hun zenuwen onder controle te houden en maken fouten die ze tijdens trainingen niet maken. Als trainer-coach/instructeur sta je voor de uitdaging om deze jonge sporters te begeleiden en te motiveren tijdens de komende wedstrijden.

Je hebt gemerkt dat het team zeker kwaliteiten heeft en dat ze behoefte hebben aan gerichte begeleiding en ondersteuning tijdens wedstrijden. Het is de taak van de trainer-coach om een omgeving te creëren waarin de spelers zich zelfverzekerd voelen en kunnen groeien als individu en als team.

Bespreek met een groepje van maximaal 5 studenten hoe zouden jullie bovenstaand team zouden coachen met deze vragen als uitgangspunt: 1. Hoe bereid jij als trainer-coach de spelers voor op de komende wedstrijden, rekening houdend met hun gebrek aan ervaring en de druk van het toernooi? 2. Welke strategieën gebruik je om het zelfvertrouwen van de spelers te vergroten en hen te helpen omgaan met de stress van competitie? 3. Tijdens de wedstrijden merk je dat sommige spelers terughoudend zijn en aarzelen om risico's te nemen. Hoe moedig je hen aan om uit hun comfortzone te stappen en te knallen tijdens de wedstrijd? 4. Na afloop van de wedstrijden heb je een constructieve nabespreking met het team. Wat bespreek je, welke leermomenten benadruk je om vooral met de ontwikkeling van je sporters rekening te houden? Deze casus biedt studenten de kans om na te denken over de rol van een coach tijdens wedstrijden. Hierbij kunnen ze kijken naar coachmanieren/coachmiddelen. Benader deze casus vooral op de praktische manier; Hoe zou ik dit in de praktijk toepassen?

240

Thema 10 Coachen

Na dit als groep te hebben besproken, kan dit in de hele groep worden nabesproken.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Definitie coachen

Het begrip coachen kan op verschillende manieren worden geïnterpreteerd. De volgende definitie vat al deze interpretaties goed samen: “Coachen is een effectieve manier om individuen, teams en organisaties met een uitdaging een stap in de goede richting te laten zetten.” Bron: https://www.dialoguetrainer.com/training-coachen-tips/#:~:text=Coachstijlen

Stijl van coachen Samengevat zou je kunnen zeggen dat een coach die de spelers betrekt bij beslissingen en keuzes en daarnaast inspeelt op de behoefte aan verbondenheid de sporter het meest motiveert. Motivatie van sporters is dus wel degelijk te beïnvloeden door de coach, zowel in positieve als in negatieve zin. Hoe mooi zou het zijn als je dit als coach specifiek kan inzetten? De relatie en interactie tussen coach en sporter staat centraal. Wil je jezelf ontwikkelen als coach op dit gebied dan begint dit met de vraag ‘hoe kom ik eigenlijk over als coach’? Dat is stap 1. Er zijn verschillende manieren om hier achter te komen. Dit kan je bijvoorbeeld doen door gebruik te maken van diverse vragenlijsten *. De tweede stap is het verkrijgen van een indruk van de andere belangrijke variabele, de kwaliteit van de motivatie van de sporters. Hierbij kan je eveneens gebruik maken van vragenlijsten als meetinstrument **. Nu je weet hoe je overkomt als coach en hoe het gesteld is met de motivatie van de sporter(s) kan je gaan kijken of en waarin er winst te behalen valt op het gebied van motivatie. Is het wenselijk om je coachstijl aan te passen of niet? Op naar stap 3: wat kan je doen?

Bron: https://www.sportknowhowxl.nl/achtergronden/archief/werkende-wetenschap/item/89001/motiveren--dat-doe-je-toch-gewoon-zelf---7c-invloed-van-coachgedrag-op-motivatie-van-sporters

Kennis a. Bespreek met elkaar wat je van de definitie van coachen vindt. b. Bespreek de volgende zin met elkaar: Samengevat zou je kunnen zeggen dat een coach die de spelers betrekt bij beslissingen en keuzes en daarnaast inspeelt op de behoefte aan verbondenheid de sporter het meest motiveert. c. Bespreek met elkaar over de vraag: ‘Hoe kom ik eigenlijk over als coach?’

241

10.2 Stappen in het coachtraject

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

De trainer-coach/instructeur stapt samen met zijn sporter/team een traject in dat moet leiden tot een mooie prestatie en/of een optimale beleving. De doelen worden meestal aan het begin van de samenwerking met elkaar afgesproken. Naar de tijd kun je verschillende trajecten onderscheiden. Zo'n coachtracject kan over een aantal wedstrijden lopen, een seizoen of over een nog langere periode. De belangrijkste stappen

1. Het coachcontract In het merendeel van de gevallen wordt op niveau 4 van de trainer-coach/instructeur bij aanvang een contract opgesteld. Hierin worden meestal de termijn en de te behalen doelen in vastgelegd. Je kunt dit zien als de eerste stap. Natuurlijk heeft de coach met de sporter of het team nog allerlei mogelijkheden, maar de grote lijnen liggen vast. 2. Het vaststellen van de doelen In het contract gaat het meestal om een globaal doen. Vervolgens worden zo SMART mogelijke doelen vastgesteld in overleg tussen de club (technische commissie), de coach en de spelers.

Robin van Galen

Ik houd bij het omschrijven van doelstellingen rekening met de SMART-theorie: S = specifiek M = meetbaar A = acceptabel R = realistisch T = tijdgebonden Verder maak ik onderscheid tussen: • Procesdoelen • Prestatiedoelen • Resultaatdoelen

Bron: https://www.knvb.nl/downloads/sites/bestand/knvb/12603/mijn-olympische-missie---robin-van-galen

3. Maken van een planning Deze planning maak je aan de hand van de geformuleerde doelen en heeft betrekking op verschillende aspecten. Zo maak je een trainingsplanning, maar ook bijvoorbeeld een planning van de coachingsgesprekken die je met je sporters en/of het team wil voeren. Voer je dergelijke gesprekken elke week of elke maand of alleen als daar een duidelijke aanleiding voor is? Ook is het belangrijk om het doel van een coachingsgesprek te bepalen.

Doel van het coachingsgesprek

Een coachingsgesprek heeft diverse waardevolle doelen. Een voorbeeld hiervan is het verbeteren van de prestaties van een medewerker binnen een specifieke taak, waarbij het coachingsgesprek zowel betrekking kan hebben op de concrete uitvoering als op de persoonlijke ervaring van de medewerker. Tijdens een coaching gesprek wordt de ander stap voor stap begeleid in de richting van volledige zelfstandigheid bij

242

Thema 10 Coachen

bijvoorbeeld een taak. Daarnaast heeft coaching het doel het zelflerend vermogen van de ander te ontwikkelen door te streven naar zelfsturing, en dit op een niveau te brengen waarop de persoon in kwestie ook in de toekomst zelf kan inspelen op veranderende omstandigheden.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Bron: https://www.xzellent.nl/gespreksmodellen/coachingsgesprek

4. Monitoren van de voortgang Hierbij gaat het om het nauwkeurig volgen van de resultaten. Zijn we goed op weg naar die optimale prestatie en/of beleving? Dit monitoren kun je doen met de club (bestuur, technische commissie, begeleidingsteam), met de individuele sporters en met het team.

5. Evaluatie en afsluiting Na het bereiken van de gestelde doelen of aan het einde van het contract, worden de resultaten geëvalueerd en vindt er een eventuele afsluiting of afronding plaats. 6. Follow-up In sommige gevallen volgt er na verloop van tijd nog een follow-up om bijvoorbeeld te bekijken of de resultaten een duurzaam karakter hadden of juist niet.

Opdracht 2 Stappen in het coachtraject

a. Een coachtraject omvat verschillende stappen om de sporter/het team effectief te begeleiden. Deze stappen spelen zich over een langere tijd af, bijvoorbeeld een/meerdere sportseizoenen. Daarnaast gebeurt dit ook op de kortere termijn, één of meerdere wedstrijden.

Maak een groepje van 3 of 4 studenten. Bespreek de stappen van het coachtraject. Geef per stap, wat jullie vinden dat deze stappen inhouden, waar de coach rekening mee moet houden tijdens deze stappen. b. Bespreek met elkaar welke stappen je in de praktijk herkent en welke stappen je het meest belangrijk vindt.

10.3 Coachstijlen

Een effectieve trainer-coach/instructeur heeft verschillende manieren van coachen tot zijn beschikking. Afhankelijk van de situatie wordt bepaald wat op dat moment de meest effectieve stijl is. Dit kan leiden tot uitersten in manieren van de coachen. Laat de coach het bijvoorbeeld vooral aan de sporter zelf over wat te doen, of is de coach juist zeer directief. Benadert de coach zijn sporter positief of juist negatief? Uiteraard gaat het steeds om het bereiken van de optimale prestatie en/of beleving.

Lees de verdiepingsstof 'Cruciale rol voor trainers en coaches'.

Verschillende indelingen in coachstijlen Er bestaan verschillende manieren om coachstijlen in te delen. Een indeling komt tot vier belangrijke stijlen.

1. Socratisch coachen Bij deze coachstijl richt je je vooral op het stellen van vragen. Door gericht vragen te stellen als “wat heb je zelf al gedaan om je doel te behalen?” laat je de ander nadenken over zijn gedrag. 2. Provocatief coachen Deze stijl zie je vaak terugkomen in de topsport. Soms is het van belang om stevige persoonlijke feedback te geven. Hierdoor ziet iemand direct in wat hij fout doet en wat er anders kan. Het is belangrijk om de feedback op een correcte manier te geven om iemand daadwerkelijk te coachen.

243

3. Oplossingsgericht coachen Het woord zegt het eigenlijk al een beetje. In deze stijl ben je vooral gericht op de oplossing. Het probleem ga je hier zoveel mogelijk vermijden. In het gesprek komen vragen naar voren als “Wat werkte wel?”, “Was er een moment dat het goed ging?”.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

4. Prestatiegericht coachen Deze stijl gebruik je als je teams binnen organisaties gaat coachen. Om de gestelde organisatiedoelen te behalen, is coaching van medewerkers nodig. Een andere indeling komt tot stand op grond van twee factoren: • De taakvolwassenheid of verantwoordelijkheid van iemand • De motivatie of het zelfvertrouwen van iemand Op grond hiervan kom je tot de volgende vier stijlen: • ondersteunen • overtuigen en confronteren • delegeren • instrueren

Een andere veelgebruikte indeling van coachstijlen onderscheidt de volgende min of meer tegengestelde stijlen: • Faciliterend of instruerend coachen De keuze voor een van deze twee stijlen is afhankelijk van de factoren autonomie en verantwoordelijkheid. Bij faciliterend coachen wordt de sporter aangemoedigd om autonoom te denken, beslissingen te nemen en verantwoordelijkheid te dragen voor eigen groei en ontwikkeling. De trainer-coach/instructeur heeft hier een ondersteunende rol en is voornamelijk gericht op het luisteren, vragen stellen en het bieden van ruimte voor reflectie. De sporter/het team is “zelf”sturend.

•

Bij instruerend coachen heeft de coach de leidende rol. De trainer-coach/instructeur is bij deze manier veel meer bepalend en de sporter heeft hier minder inbreng. Dit is vooral effectief voor beginners en voor het aanleren van nieuwe vaardigheden. Positief of negatief coachen Positief coachen, is een benadering van coachen gericht op het bevorderen van positieve veranderingen en groei bij sporters. De nadruk bij positief coachen ligt op sterkte punten van de sporter benadrukken. Je geeft de sporter opbouwende feedback geven en denkt in oplossingen. Het gaat om de leermomenten en niet om de fouten. Negatief coachen wordt niet veel gebruikt, maar kan in sommige gevallen effectief zijn. Hierbij wijst de coach de sporter vooral op zijn mindere punten, wat lukt er juist niet. Dit komt overeen met wat eerder provocatief coachen is genoemd. Soms is het van belang om stevige persoonlijke feedback te geven.

Joy Beune

Bekijk het artikel en het filmpje op de website 'Nos - Eerste wereldbekerserie eindigt met transponder-debacle: 'Waarom zeg je niks?''.

244

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Thema 10 Coachen

Graag rechten aanvragen. Bron: https://nos.nl/artikel/2501173-eerste-wereldbekerserie-eindigt-met-transponder-debacle-waarom-zeg-je-niks

Transponder vergeten!

Actief of passief coachen Het belangrijkste verschil tussen actief en passief coachen is de mate van betrokkenheid en sturing door de trainer-coach/instructeur. Deze manieren van coachen lijken op zelfsturend en sturend coachen. Bij actief coachen is de trainer-coach/instructeur tijdens een wedstrijd vrijwel constant hoorbaar of zichtbaar. De coach geeft de sporter actief instructie en feedback. Actief coachen is geschikt wanneer duidelijke instructies en sturing nodig zijn, bijvoorbeeld in situaties waarin snelle beslissingen en acties vereist zijn. Bij passief coachen is de coach juist terughoudend. De trainer-coach/instructeur is veel minder hoorbaar en zichtbaar tijdens de wedstrijd. Hij laat de sporter en/of het team vooral zelf bepalen wat te doen tijdens de wedstrijd. Passief coachen is geschikt voor situaties waarin de sporters en het teams zelfsturend zijn.

•

245

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S Graag rechten aanvragen. Bron: https://www.ed.nl/buitenlands-voetbal/atletico-coach-diego-simeone-test-positief-op-corona~a23c2ccd/?referrer=https%3A%2F%2Flens.google.com%2F

Simione.. Uitgesproken actief! •

Feed forward – “feed-at-the-moment”- feedback Deze manieren van coachen hebben vooral te maken met het moment waarop de trainer-coach/instructeur feedback geeft. Geeft de trainer-coach/instructeur informatie voordat de sporter bijvoorbeeld een wedstrijd gaat spelen spreek je van “feed-forward” (vooruitkijken). Tijdens een wedstrijd is het soms zinnig om direct wat tegen een het team te zeggen. Bijvoorbeeld tijdens een time-out. Dit is “feed-at-the-moment”. De wedstrijd evalueren, de nabespreking, de consequenties voor de volgende training en/of wedstrijd zijn voorbeelden van “feed-back”.

Elke manier van coachten heeft voor- en nadelen. De meest effectieve manier van coachen hangt af van meerdere factoren (motivatie, zelfstandigheid, prestatie of beleving centraal).

Coachen; wat maakt iemand tot een goede turncoach? Bekijk op de website 'Beter turnen - Coachen; wat maakt iemand tot een goede turncoach?'.

Lees de verdiepingsstof 'Topsporters over coaching en het belangrijkste van sporten'.

Opdracht 3 Coachstijlen

Dit is een opdracht die individueel, met een groep of met de hele groep gedaan kan worden. Elke manier van coachten heeft voor- en nadelen. Welke manier van coachen het meest bruikbaar is, is niet te zeggen.

Geef bij de volgende coachstijlen aan hoe jij dat in zou vullen. Er staan telkens twee manieren van coachen min of meer tegenover elkaar. Geef aan welke van deze stijlen jij het meest bruikbaar vindt in welke situatie. • Faciliterend of instruerend coachen • Positief of negatief coachen

246

Thema 10 Coachen

• •

Actief of passief coachen Feefback, feed-at-the-moment en feedback

Ga eventueel met elkaar in discussie over de antwoorden.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Opdracht 4 Vier coachstijlen

Tot welke vier coachstijlen kom je op grond van de volgende twee factoren: 1. De taakvolwassenheid of verantwoordelijkheid van iemand 2. De motivatie of het zelfvertrouwen van iemand.

Opdracht 5 Filmpje Joy Beune en coach

Bekijk het artikel en het filmpje op de website 'Nos - Eerste wereldbekerserie eindigt met transponder-debacle: 'Waarom zeg je niks?''. Welke stijl zou jij in dit gesprek gebruikt hebben?

10.4 Coachmiddelen

Coachmiddelen zijn de verschillende instrumenten die de trainer-coach/instructeur in kan zetten om zijn sporters te begeleiden. Ook nu geldt weer dat afhankelijk van de situatie de trainer-coach/instructeur gericht gebruikmaakt van de diverse coachmiddelen. Bekijk het filmpje 'Best Speech Ever (WE STRIKE BACK)'.

Veel gebruikte coachmiddelen Motivatie van de sporter Op de eerste plaats is het belangrijk voor de trainer-coach/instructeur te weten wat de belangrijkste motieven van de sporters zijn. Het is belangrijk om hier op aan te sluiten. Dit kan enorm variëren van de absolute top willen bereiken tot het ervaren van een ultieme beleving. Dit laatste zie je bijvoorbeeld in de buitensport. Een belangrijk onderscheid is dat tussen intrinsieke en extrinsieke motivatie. De trainer-coach/instructeur kan op beide aspecten inspelen. Het voortdurend helder voor ogen laten houden van het einddoel kan hierbij belangrijk zijn. Zowel bij de waterpolosters (Robin van Galen) als bij de hockeysters (Marc Lammers) hing het ultieme doel van Olympisch goud permanent in het kleedlokaal. Meestal worden sporters beter gemotiveerd door het accent te leggen op hun sterke punten, dan schaven aan de minder sterke punten. Vooruitgang geeft vertrouwen en dat geeft weer motivatie om hard door te trainen. Een filmpje met legendarische sportmomenten, kan een team uitdagen, maar dit kan ook door een inspirerende toespraak.

Positieve bekrachtiging Het is belangrijk om het middel van positieve bekrachtiging regelmatig in te zetten. Dit betekent dat je gewenst gedrag beloont. Sporters presteren beter, ontwikkelen zich beter bij positieve feedback en erkenning. Op die manier wordt het zelfbeeld van de sporter positief beïnvloed en dat leidt weer tot een hogere resultaatverwachting en succes. Het gaat om bij te dragen aan een positieve mindset bij de sporter. Het gaat niet alleen om positieve bekrachtiging van de trainer-coach/instructeur, maar ook om die van andere betrokkenen.

Positieve bekrachtiging Als we positieve bekrachtiging gebruiken moeten we ook rekening houden met het volgende om effectief te zijn:

247

• •

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

•

We moeten precies aangeven welk gedrag we willen versterken. We moeten ook de onvoorziene omstandigheden (of andere bekrachtigingen) beheersen die mogelijk concurreren met ons. Tot slot moeten we voorkomen dat de persoon in kwestie zich gaat vervelen met de methoden. In die zin moeten we ervoor zorgen dat de duur van de bekrachtiging niet buitensporig is. We moeten ook een idee hebben van hoe lang deze zou moeten duren.

Bron: https://verkenjegeest.com/wat-is-positieve-bekrachtiging-en-hoe-gebruik-je-het/#google_vignette

Bevorderen van de groepsdynamiek Hierbij gaat het om het bevorderen van goede relaties en communicatie binnen een team. Zo kan de trainer-coach/instructeur onder andere werken aan teambuilding, het verminderen van conflicten en het verbeteren van de samenwerking. Een team dat voor elkaar wil gaan, presteert beter.

Graag rechten aanvragen. Bron: https://www.expertacademy.be/nl/teambuilding

Voordelen van teambuilding.

248

Thema 10 Coachen

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Het is belangrijk om hierbij aan te sluiten op de fasen van het groepsproces waarin het team verkeert. Binnen de verenigingssport heb je meestal gedurende een langere periode met hetzelfde team te maken en doorloop je meerdere fasen. Binnen bijvoorbeeld de buitensport kan het met name gaan om het bevorderen van de oriëntatie. Een groep doorloopt meestal de volgende fasen: 1. oriëntatie 2. opstand 3. eenheid 4. samenwerking 5. beëindiging.

Fasen van het groepsproces met enkele kenmerken.

Gedragsmodificatie Dit is een techniek waarbij ongewenst gedrag wordt verminderd of geëlimineerd, terwijl gewenst gedrag wordt versterkt. De eerder besproken positieve bekrachtiging maakt hier onderdeel van uit. In dit geval voeg je ook de beïnvloeding door uiteenlopende manieren van straffen toe. In het boek 'begeleiden van een les of training' wordt hier nader op ingegaan.

Visualisatie De trainer-coach/instructeur kan sporters vragen bepaalde situaties scherp voor de geest te halen. Hierbij probeer je alle zintuigen te betrekken. Visualiseren is het gebruikmaken van alle zintuigen om bewegingen en of situaties in de gedachten van een speler te construeren. Sommige coaches, waaronder Van Gaal noemt dit imagineren. Je kunt het voor verschillende doelen inzetten, bijvoorbeeld het verbeteren van de tacktiek, techniek of mentale vaardigheden. In het thema over sportpsychologie komt dit onderwerp terug. Literatuur, beeldmateriaal en bronnen De trainer-coach/instructeur kan gericht gebruikmaken van allerlei artikelen of beelden waardoor bijvoorbeeld de motivatie van de sporters toeneemt. Je kunt hierbij onder andere denken aan een team dat op het laatst een achterstand ombuigt in winst.

Technologische hulpmiddelen Het gebruik van technologische hulpmiddelen zoals video-analyse, hartslagmeters, prestatievolgsystemen en apps voor coaching en communicatie kan de efficiëntie en effectiviteit van coaching verbeteren.

TacticAI

Onderzoekers van DeepMind en Liverpool Football Club hebben een kunstmatig intelligentiemodel ontwikkeld, TacticAI, dat de uitkomst van hoekschoppen kan voorspellen en coaches kan helpen bij het ontwikkelen van effectieve tactieken.

Dit is wat we weten Als onderdeel van een drie jaar durende samenwerking hebben de wetenschappers TacticAI getraind op gegevens van 7.176 hoekschoppen uit het seizoen 2020/21 van de Premier League. Het model leerde om te bepalen welke speler als eerste de bal zou ontvangen na een voorzet, waarbij 78% van de tijd een van de drie kandidaten werd geraden.

249

Met TacticAI kunnen coaches aanvallende of verdedigende schema's ontwerpen die de kans dat een bepaalde speler de bal als eerste raakt maximaliseren of minimaliseren. Hiervoor analyseert de AI echte voorbeelden van hoekschoppen en stelt wijzigingen in de opstelling voor.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Bron: https://gagadget.com/nl/420549-deepmind-en-liverpool-creeren-een-ai-die-advies-geeft-over-voetbaltactieken/

Tot slot is er nog een aantal middelen dat met name ingezet kan worden om de mentale vaardigheden te vergroten. Je kunt hierbij denken aan stressmanagement, focussen en het stellen van doelen. Deze onderwerpen komen in het thema over sportpsychologie aan de orde. Het succes van de samenwerking tussen de trainer-coach/instructeur en de sporters, hangt af van het vermogen om de meest effectieve stijl van coachen met de juiste coachmiddelen te kiezen.

Opdracht 6 Praktische toepassing coachmiddelen

De studenten onderzoeken, selecteren en passen verschillend coachmiddelen toe bij een les/training voor een sport naar keuze. a. Maak groepen van 4/5 personen. b. Elke groep selecteert een sport naar keuze waarvoor ze coachmiddelen willen toepassen tijdens trainingssessies. Dit kan bijvoorbeeld voetbal, basketbal, volleybal, zwemmen, of een andere sport zijn. c. Elke groep onderzoekt verschillende technische coachmiddelen die zij kunnen gebruiken voor hun gekozen sport. De gebruikte coachmiddelen kunnen uiteraard ook de niet-technische hulpmiddelen zijn. Op basis van je onderzoek selecteert elke groep een aantal coachmiddelen die ze gaan gebruiken tijdens een les/training. d. De groepen organiseren en leiden een training/les waarbij ze de geselecteerde coachmiddelen toepassen. Ze beoordelen en evalueren de effectiviteit van de gebruikte coachmiddelen. e. Na afloop van de les/training presenteren de groepen hun bevindingen aan de groep, waarbij ze specifieke voorbeelden en ervaringen delen met het gebruik van de coachmiddelen tijdens de les/training. f. Na elke presentatie wordt er een discussie gevoerd waarin de groep de voor- en nadelen van de gebruikte coachmiddelen bespreekt, evenals hun potentiële impact op de ontwikkeling van atleten.

Opdracht 7 Bevorderen van de groepsdynamiek

a. Er bestaan verschillende coachmiddelen. Een ervan is het bevorderen van de groepsdynamiek. Beschrijf wat hier onder verstaan wordt. b. Zoek op internet naar voorbeelden van sportorganisaties die gericht gebruikmaken van teambuilding.

10.5 Coachmomenten

Momenten om te coachen Er is een aantal belangrijke momenten aan te wijzen waarop de coach invloed uit kan oefenen op de sporters en het team. Deze vier momenten zijn: • Tijdens de voorbereiding van een wedstrijd, activiteit of evenement. • Vlak voor de aanvang hiervan. • Tijdens de wedstrijd, activiteit of evenement. • Na afloop. Bekijk het filmpje 'KNVB - Hoe kun je het beste coachen voor, tijdens en na de wedstrijd?'.

250

Thema 10 Coachen

Coachen tijdens de voorbereiding van een wedstrijd, activiteit of evenement Een belangrijk moment is de tijd naar een wedstrijd of andere SB-activiteit toe. Tijdens de voorbereiding kun je de sporters en het team al op allerlei aspecten coachen. Je kunt hiervoor de eerder besproken middelen inzetten. Zo kun je aandacht besteden aan de teamspirit en aan een positieve mindset. Je kunt verschillende aspecten aan deze voorbereiding onderscheiden:

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Tactische en strategische voorbereiding • Analyseren van de tegenstander: De trainer-coach/instructeur bestudeert de speelstijl, sterke en zwakke punten van de tegenstander. Dit omvat het bekijken van eerdere wedstrijden (video-analyse), het analyseren van tactieken en het identificeren van sleutelspelers. Afhankelijk van de uitkomst van deze analyse, ontwikkelt de trainer-coach/instructeur een tactiek om zo goed mogelijk tegenspel te bieden. • Analyseren van het eigen team/de eigen sporter: De trainer-coach/instructeur analyseert het eigen team en de spelers op verschillende aspecten. Ook deze analyse speelt een rol bij de opstelling en de te volgen strategie. Het verzamelen van data en video-analyse wordt hierbij steeds belangrijker. In veel gevallen wordt er specifiek getraind op een aantal momenten, situaties die van belang kunnen zijn. • Teamstrategie: Op basis van deze analyses wordt meestal met het team en/of bepaalde individuele spelers de strategie bepaald.

Mentale voorbereiding • Mentale veerkracht en motivatie: De trainer-coach/instructeur besteedt in de aanloop naar de wedstrijd of het evenement ook aandacht aan mentale aspecten (omgaan met druk, visualiseren, focussen, individuele doelen stellen, zelfvertrouwen).

Fysieke voorbereiding • Het gaat hier om het coachen van het fysieke aspect tijdens de voorbereiding. Dit kan bijvoorbeeld betrekking hebben op onder andere het omgaan met vermoeidheid, uitdelen en incasseren van klappen of schoppen, last krijgen van ongemak. Aandacht voor de individuele sporter • Tijdens de aanloop besteed je aandacht aan de persoonlijke doelen van de sporters en motiveert hen deze te realiseren. Ook kan het gaan om het benadrukken van individuele sterke punten en hier nog extra aan werken. In sommige gevallen zijn ook tekortkomingen een onderwerp van gesprek. De trainer-coach/instructeur besteedt meestal ook aandacht aan de specifieke tactische opdracht voor elke speler. Groepsdynamiek Hierbij kan het gaan om het coachen op een bepaalde rol en verantwoordelijkheid die een speler op zich dient te nemen. Om rollen in een sportteam duidelijk te krijgen, wordt er regelmatig gewerkt met Action Type. Dit systeem is gebaseerd op de rollen van de MBTI.

Action Type (ATB)

Brengt het handelen van bijvoorbeeld de sporter op één lijn met wie hij als uniek persoon is en wat hij nodig heeft.

De ATB is een innovatief hulpmiddel gericht op het leveren van maatwerk bij de ontwikkeling van menselijk potentieel. Het ondersteunt zowel bij jouw eigen ontwikkeling als coach, trainer, leraar en begeleider als bij het beter worden van diegenen waar jij mee werkt of lesgeeft. De individuele voorkeuren en behoeften die van jongs af aan bij een ieder zo kenmerkerd verweven zijn in persoonlijkheid en motoriek. Een benadering waarbij de coach, leraar en begeleider zijn eigen ervaringen centraal stelt of iedereen over één kam scheert gaat niet werken. Bron: https://www.actiontype.nl/actiontype-benadering/

251

Daarnaast kan in de voorbereiding de trainer-coach/instructeur aandacht besteden aan een juiste sfeer in het team, aan teambuilding.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Coachen vlak voor de wedstrijd De bus rijdt het stadion binnen, de spanning is voelbaar. De sporters komen aan in het zwembad, je ruikt het chloor. De trainer-coach en zijn sporters zien het publiek binnenstromen; het is uitverkocht. Hoe reageren de sporter en het team hierop? Zijn er onverwachte omstandigheden? Of reageert een sporter “te makkelijk” op een wedstrijd? Hoe houdt de trainer-coach/instructeur een sporter gemotiveerd die niet staat opgesteld? Wat doet je om focus aan het begin van een wedstrijd te krijgen? Met dit soort aspecten heb je voor de wedstrijd of een SB-activiteit te maken. Een aantal belangrijke aspecten van het coachen vlak voor aanvang zijn:

Het geven van laatste tactische en technische instructies De trainer-coach/instructeur geeft de laatste technische en/of tactische instructies/aanwijzingen aan zijn sporter en het team. Ook is het mogelijk dat de met elkaar afgesproken tactiek nog een keer doorgenomen wordt. Indien de opstelling van de tegenstander duidelijk is, kan ook hier nog aandacht aan besteed worden. Mogelijk is er ook nog aandacht voor het in orde brengen van kleding, materiaal en belangrijke hulpmiddelen.

Mentale voorbereiding De trainer-coach/instructeur zorgt ervoor dat de sporters en het team klaar is voor de wedstrijd. Hierbij gaat het weer om eerder besproken zaken als omgaan met druk, visualiseren, focussen, individuele doelen stellen. Vaak hebben sporters hun eigen manier om zich voor te bereiden op een belangrijke wedstrijd of evenement. Sommige spelers luisteren naar muziek die hen motiveert en stimuleert voor de wedstrijd. Net voor aanvang geeft de coach of de aanvoerder nog even een kort maar krachtige peptalk.

https://www.shutterstock.com/nl/image-photo/coach-explaining-game-plan-basketball-players-643115494

Uitleg van het spelplan.

252

Thema 10 Coachen

Coachen tijdens de wedstrijd De toss is gedaan, de teams staan klaar, de scheidsrechter fluit. Alle sporters hebben hun trainingspak uitgedaan, staan klaar voor de startblokken. De starter vraagt ze plaats te nemen, het startschot klinkt. De BMX-ers staan klaar op de startheuvel, het bord valt. De wedstrijd is begonnen.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Er zijn meerdere factoren die het verloop van de wedstrijd beïnvloeden. De focus, concentratie en motivatie van de sporter gedurende de wedstrijd is belangrijk. Deze verandert voortdurend. Ook factoren als de tegenstander, het publiek, de arbitrage, weersomstandigheden, valpartijen en materiaalpech hebben invloed op de wedstrijd. De trainer-coach/instructeur probeert hierop te coachen. Tijdens de wedstrijd of SB-activiteit kan de trainer-coach/instructeur invloed uitoefen door gebruik te maken van onder andere de volgende handelingen:

Coachen op tactiek en techniek • De trainer-coach/instructeur stelt een techniekaanpassing voor, zoals bijvoorbeeld het exacte startpunt van de aanloop. • De trainer-coach/instructeur kan een tactische aanpassing of aanwijzing geven, bijvoorbeeld door van opstelling te wisselen, een speler een specifieke nieuwe taak te geven of even gas terug te nemen. Mentale coaching • De trainer-coach/instructeur geeft complimenten en motiveert de zijn sporter gedurende de wedstrijd. Je kunt dit verbaal en non-verbaal doen en je kunt het individueel en teamgericht doen.

Coachen op fair play • De trainer-coach/instructeur zorg ervoor dat hij kalm blijft, zelfs bij controversiële beslissingen van de scheidsrechter. Hij communiceert op een respectvolle manier met de scheidsrechter(s) om de belangen van zijn sporter/team te behartigen. In de praktijk gebeurt het regelmatig dat de coach duidelijk laat merken het met een bepaalde beslissing oneens te zijn. Dit gebeurt vaak bewust met de hoop dat de volgende beslissing wel goed voor het eigen team uitvalt. • Tijdens de wedstrijd is het coachen op sportiviteit, fair play belangrijk. Uiteindelijk is dit in het belang van de sporter en/of het team. Communicatie • De trainer-coach/instructeur gebruikt afgesproken codewoorden en -tekens die specifieke acties aangeven. Dit is nuttig om tactische veranderingen snel door te geven zonder dat de tegenstander het begrijpt. • De trainer-coach/instructeur vermijdt lange uitleg tijdens een snelle wedstrijdsituatie. Hij gebruikt een gestructureerd communicatieprotocol voor drukke momenten, waarbij belangrijke informatie snel en efficiënt wordt doorgegeven. Coaching tijdens een pauze of time-out De scheidsrechter fluit de eerste helft af. De eerste heat is gelopen, gefietst of gezwommen. De trainer-coach/instructeur en zijn sporter/team kunnen de kleedkamer opzoeken. Rust.

De trainer-coach/instructeur kan tijdens een time-out of in de kleedkamer een deel van de wedstrijd met de sporter en het team doornemen. Er kunnen eventuele aanpassingen gedaan worden en spelers en/of het team krijgen extra aanwijzingen of opdrachten. Ook geeft het de mogelijkheid om de spelers en het team op te peppen voor het volgende deel van de wedstrijd.

Coaching en tactische aanwijzingen De rust is ook bedoeld voor coaching en het eventueel doorvoeren van tactische wijzigingen.

253

De coach kan tijdens de rust gemakkelijker communiceren met de spelers dan tijdens de wedstrijd. De 15 minuten pauze is dan ook een belangrijk moment om spelers te coachen. Denk bijvoorbeeld aan het uitleggen van bepaalde looppatronen of wat te doen om de tegenstander te slim af te zijn.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

De coach kan ook tactische wijzigingen doorvoeren. Hij kan er bijvoorbeeld voor kiezen om spelers te wisselen of ze op een andere positie te zetten. Een ander voorbeeld van een tactische wijziging is bijvoorbeeld andere spelers aanwijzen voor corners en vrije trappen. Dit alles kan ervoor zorgen dat zwakheden, die tijdens de eerste helft worden blootgelegd, worden opgelost. Bron: https://www.bal-sporten.nl/wat-doen-voetballers-tijdens-de-rust-van-een-wedstrijd/

Onderwerpen die tijdens een pauze aan de orde kunnen komen zijn: • Sterke en zwakke punten van de tegenstander • Tactische aanpassingen, instructies, wijzigingen in het spelplan • Technische aanpassingen, instructies • Mentale instructies (motivatie, doel voor ogen houden, focussen) • Fysieke aspecten (vermoeidheid, pijntjes, blessures) • Afspraken, rollen en verantwoordelijkheden

https://www.shutterstock.com/nl/image-photo/female-sport-coach-clipboard-discussing-tactics-2256140457

De sporters krijgen aanwijzingen.

254

Thema 10 Coachen

De coach in de rust

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

In de rust: De coach: • laat de spelers indien nodig trainingspakken aantrekken • laat de spelers water/thee/sinaasappels pakken (denk ook aan de tegenpartij) • luistert naar de spelers, maar laat geen discussie toe • laat de spelers een ogenblik "uitrazen" en "uitblazen" en eist daarna de aandacht op - accentueert goede/sterke momenten • koppelt terug naar de gemaakte afspraken • geeft spelerswissels of plaatswissels aan en licht ze kort toe • geeft 1 à 2 accenten aan (nieuwe opdrachten of verandering van opdrachten) • bemoedigt de spelers en blijft positief Bron: https://www.hvbleiswijk.nl/files/library/docs/coachen.pdf

Coachen na de wedstrijd De wedstrijd is gespeeld. De race is gelopen. Je sporter heeft gewonnen of verloren. Doelen zijn behaald of (net) niet. Je sporter heeft een persoonlijk record gelopen of is geblesseerd uitgestapt.

Je kunt hierbij onderscheid maken tussen direct na de wedstrijd en enige tijd later. Direct na de wedstrijd gaat het om het delen van het verlies, de teleurstelling of het vieren van de winst, het succes. Kernachtig kan de coach eventueel aangeven wat er goed en minder goed ging.

Coachen van B en A junioren na afloop van de wedstrijd • • •

Voorkom emotionele spanningen en discussie na de wedstrijd, geef daarom kort jouw mening maar val spelers niet aan. Tijdens het nazitten moet de trainer persoonlijke meningen vragen, ga individueel met spelers in overleg en kom erachter wat er leeft in de spelersgroep. De wedstrijdbespreking vormt een wezenlijk onderdeel van de training. Laat spelers nadenken over het verloop van de wedstrijd en met mogelijke oplossingen komen.

Bron: https://jeugdplanvvdenham.jouwweb.nl/de-praktijk/coachen-van-jeugdvoetballers/het-coachen-van-de-wedstrijd

Enige tijd na de wedstrijd, bijvoorbeeld tijdens de volgende training kan de trainer-coach/instructeur aandacht besteden aan: • Het resultaat • De gevolgde tactiek, strategie, afspraken • De technische aspecten • Fysieke aspecten • De ervaringen en emoties van de spelers • De (nieuwe) doelen (tactische doelen, mentale doelen, fysieke doelen, persoonlijke doelen, teamdoelen) • De communicatie tijdens de wedstrijd (verbaal, non-verbaal). Bij dit coachmoment wordt steeds vaker gebruikgemaakt van videomateriaal. Op die manier kunnen situaties heel concreet aan de orde gesteld worden. Lees de verdiepingsstof 'Effectief coachen bij een voetbalclub als leider, trainer en ouder'.

255

Opdracht 8 Coachen tijdens de voorbereiding Aan welke vijf aspecten dient de trainer-coach/instructeur aandacht te besteden bij het coachen tijdens de voorbereiding?

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Opdracht 9 Coachen in de pauze Aan welke aspecten kan de trainer-coach/instructeur aandacht besteden tijdens de pauze?

Opdracht 10 Coachmomenten a. b. c. d.

Ontwikkel een gedetailleerd plan voor de voorbereiding van een sportteam op een belangrijke wedstrijd. Maak groepen van 4/5 man. Kies per groep een andere sportdiscipline en geef ook aan voor welk team jullie een plan maken. Ontwikkel met de groep een gedetailleerd plan voor de voorbereiding van een basketbalteam op de aanstaande wedstrijd. Beschrijf elk aspect van de voorbereiding en geef aan hoe je dit binnen het team wilt implementeren. e. In je plan houd je rekening met de volgende aspecten: • Fysieke voorbereiding: Trainingsschema's, blessurepreventie, rust en herstel. • Tactische voorbereiding: Analyse van de tegenstander, tactische trainingen, opstellingen en strategieën. • Mentale voorbereiding: Motivatie, zelfvertrouwen, concentratie, omgaan met stress en druk. • Teambuilding: Teamactiviteiten, vertrouwen opbouwen, samenwerking en communicatie verbeteren. • Communicatie: Duidelijke communicatie binnen het team, tussen coach en spelers, en tijdens wedstrijden.

Geef per aspect in jullie plan aan, hoe jullie de voortgang en effectiviteit van de voorbereiding bewaken. Daarnaast ook hoe je eventueel bijstuurt als dit noodzakelijk is.

Analyseer hoe deze bijdragen aan het succes van het team in de aanloop naar de wedstrijd. Per groep maken jullie een reflectie waarin jullie de gemaakte keuzes en beslissingen toelichten.

Opdracht 11 Observeren en analyseren van coachgedrag tijdens een wedstrijd

a. Zoek een sportwedstrijd naar keuze en woon deze bij. Dit kan een professionele wedstrijd of een amateurwedstrijd zijn. Tijdens de wedstrijd focus jij je op het gedrag van de coach. b. Tijdens de wedstrijd maak je aantekeningen over het gedrag van de coach in verschillende situaties. • Let op hoe de coach reageert op veranderingen in de wedstrijd, zoals doelpunten, blessures, tactische aanpassingen van de tegenstander, en andere onvoorziene omstandigheden. • Let ook op hoe de coach communiceert met de sporters en het team, hoe hij beslissingen neemt en de strategie aanpast om te proberen de wedstrijd te winnen. • Let er ook op hoe de coach omgaat met de scheidsrechters en beslissingen gedaan door het begeleidingsteam. c. Na de wedstrijd schrijf je een verslag waarin je het gedrag van de coach analyseert. Beschrijf specifieke voorbeelden van situaties waarin de coach zich moest aanpassen aan de wedstrijdsituatie en analyseer hoe effectief deze aanpassingen waren. d. Geef aan welke aspecten van het coachgedrag volgens jou het meest effectief waren en welke verbeteringen mogelijk zijn. e. Reflecteer op wat je hebt geleerd door deze observatie en analyse uit te voeren en bespreek hoe je dit kunt toepassen in je eigen manier van coachen.

Opdracht 12 Leerdoelen a. Kijk naar de leerdoelen van dit thema. Beschrijf kort of je de leerdoelen bereikt hebt. Indien je niet alle leerdoelen volledig bereikt hebt, geef dan aan op welke manier je dit alsnog kunt bereiken.

256

Thema 10 Coachen

b. Vul de beoordeling in.

Je kunt de stappen van een coachtraject omschrijven.

Je kunt de belangrijkste coachstijlen omschrijven en toepassen in de praktijk.

Je kunt de belangrijkste coachmiddelen omschrijven en toepassen in de praktijk.

Je kunt de belangrijkste coachmomenten beschrijven en toepassen in de praktijk.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

10.6 Verdiepingsstof - Cruciale rol voor trainers en coaches Sportplezier kun je maken (Willy Westerhof - Kenniscentrum Sport & Bewegen)

In Nederland zijn naar schatting tienduizend volwassenen die tijd en energie steken in het trainen en/of coachen van jonge sporters en dus bewust of onbewust een rol spelen in de opvoeding van kinderen. De manier waarop zij met hen omgaan, is cruciaal voor de sportieve en persoonlijke ontwikkeling van de jeugdige sporters. Maar hoe zorg je als coach of trainer voor een goede cultuur binnen je team?

Sport gaat vaak over winnen, wedstrijden spelen en technisch beter worden. Bereid kinderen daarom ook voor op tegenslag. Hoe doe je dit als trainer? Waar let je op? Hoe werkt gezag (er is hier een link te vinden naar een filmpje gemaakt door Steven Pont).

Vanuit VSK is een toegankelijk praktijkboekje voor trainers, coaches en teambegeleiders opgesteld: “4 inzichten over trainerschap”. Een verwijzing is hier te vinden.

Bron: htps/:sportplezeirn . l/content/2017/08/def_170818_-cruca i le-rol-voor-tran i ers-en-coaches#~:t:ext=4%20n i zcihten%20over%20tran i erschap&text=Zo%20weet%20eidereen%20wat%20erz,cih%20gezein%20en%20gewaardeerd%20voelt.

10.7 Verdiepingsstof - Topsporters over coaching en het belangrijkste van sporten National Alliance for Youth Sports sprak met enkele grote namen uit de Amerikaanse sportwereld. Wat hadden zij te zeggen over coaches, ouders en wat zij als het belangrijkste van sporten zien?

Zowel coaches als sporters geloven dat sport niet draait om winnen en verliezen, maar om de levenslessen die kinderen leren tijdens de trainingen en wedstrijden. Belangrijker dan de uitkomst van een wedstrijd zijn de vriendschappen, het harde werken, doelen stellen, het grote geheel zien en jezelf soms op de tweede plaats zetten.

Als coach en als ouder moet je een kind perspectief bieden: dat niet elke wedstrijd gewonnen kan worden, dat het slechts een spel is en dat er heel veel dingen belangrijker zijn dan hoe het die dag op het veld ging. Benadruk het plezier van de sport, dan blijft je kind sporten ook langer leuk vinden. Dit zijn een aantal interviews met Amerikaanse sporters. Fascinerend is om te lezen hoe deze grote niet Nederlandse sporters naar sporten en coaching kijken. Daarnaast geeft deze site een kijkje naar coachen van kinderen.

257

Bron: https://www.allesoversport.nl/thema/gezonde-leefstijl/topsporters-over-coaching-en-het-belangrijkste-van-sporten/

10.8 Verdiepingsstof - Effectief coachen bij een voetbalclub als leider, trainer en ouder

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

"Zelfregulatie gaat over de kennis en kunde die je hebt om je eigen leerproces zo effectief en efficiënt mogelijk in te richten. Het is niet zo dat het alleen gaat om focus op zelfreflectie en alles zelf doen. Een kenmerk van zelfregulatie is juist dat je ook heel goed weet aan te geven wanneer je een ander om hulp moeten vragen."

Hoe coach je (jeugd)spelers? Hoe hou je ze gemotiveerd? Wat moet je zeker niet doen? Deze zaken worden besproken door Jimmy Lucassen en Daan Verlijsdonk. Jimmy is momenteel jeugdtrainer bij profclub Borussia Mönchengladbach in Duitsland. Daan Verlijsdonk is werkzaam als HR specialist. Een leider of trainer wil dan vaak graag zijn of haar feedback geven. Geef geen commando's en stel vragen als je ze bij wilt sturen. Zorg voor oprechte interesse in het bijsturen en het leven van spelers. Dus ook thuissituatie. Geef spelers individuele aandacht. Als dat tijdens een training of wedstrijd niet lukt.

Een trainer is een van de belangrijkste mensen die invloed hebben op de ontwikkeling van een jeugdspeler. Een die meerdere rollen heeft in een team. Dit kan nog wel eens voor frustratie zorgen. Wat is jouw rol als coach Een interessant stuk over het coachen van (jeugd)spelers.

Bron: htps://www.rksv-wtienhorst.nl/neiuws/efecteif-coachen-b-jieen-voetbalclub-als-led i er-tran i er-en-ouder#:~:text=Afgelopen%20week%20was%20de%20workshop,avond%20beantwoord%20met%20leerzame%20voorbeelden.

258

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Thema 10 Coachen

10.9 Begrippen

259

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

THEMA 11 MENTALE BEGELEIDING EN SPORTPSYCHOLOGIE Inhoud thema • Introductie in sportpsychologie • Mentale aspecten van sport • Visualiseren • Individuele doelen stellen • Verdiepingsstof • Begrippen

De laatste jaren is er steeds meer aandacht voor de mentale aspecten van (top)sport. Presteren op de top van je kunnen kan gepaard gaan met enorme druk en verwachtingen. Verwachtingen vanuit de sporter zelf, van een trainer of coach, van familie, sponsors, de buitenwereld. Sportpsychologen kunnen een sporter ondersteunen bij alle mentale aspecten van de sport.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Voor veel mensen is sporten een uitlaatklep waar ze blij van worden. Als je sport, komen er gelukshormonen vrij die je een fijn gevoel geven. Sport kan echter ook een negatieve invloed hebben op je mentale gezondheid, bijvoorbeeld omdat je móet presteren, en er daardoor geen plezier meer aan beleeft. In dit hoofdstuk leer je alles over de mentale aspecten van (top)sport en de rol van sportpsychologen en trainers daarin. Ten eerste wordt ingegaan op de basistermen van sportpsychologie en de rol van sportpsychologen in de sport. Daarbij krijg je een antwoord op vragen zoals: wat is hun taak, en hoe kunnen zij een sporter helpen? Wanneer kan je als trainer een sporter aanraden om naar een sportpsycholoog te gaan? Daarna wordt dieper ingegaan op de mentale aspecten van sport. Een sporter kan op verschillende manieren met feedback omgaan, en dat hangt ook af van de manier waarop de trainer of coach de feedback geeft. Daarom leer je ook hoe je feedback kunt geven. Sommige sporters hebben van nature een positieve instelling, en gaan snel van het goede uit. Andere sporters zijn meer geneigd om iets negatief te benaderen. De instelling van een sporter wordt ook wel de mindset genoemd. Naast de mindset, leer je ook over de motivatie, en de verschillende soorten daarvan. Ook komen concentratie en het omgaan met emoties aan bod. In de paragraaf erna wordt dieper ingegaan op een belangrijk aspect van mentale training: visualiseren. Sporten kan een positieve, maar ook een negatieve invloed hebben op hoe je je voelt, oftewel je mentale gezondheid. Een blessure kan ervoor zorgen dat je een tijdje niet kunt sporten, en kan daardoor dus ook een rol spelen in je mentale gezondheid. Ook daarover leer je meer in dit hoofdstuk. Tot slot komen de mentale aspecten van scouten aan bod. Hierbij wordt bijvoorbeeld ingegaan op presteren onder druk.

Relatie met werkproces Het thema 'Mentale begeleiding/sportpsychologie' heeft vooral te maken met het werkproces P5-K1-W3: Verzorgt trainingen of instructies en P5-K1-W4: Coacht bij wedstrijden of activiteiten.

Leerdoelen 1. 2. 3. 4. 5. 6.

Je kunt beschrijven wat een sportpsycholoog doet en wat het belang is. Je kunt het verschil tussen individuele mentale aspecten en groepsaspecten beschrijven. Je kunt de begrippen intrinsieke en extrinsieke motivatie omschrijven. Je kunt omschrijven wat een statische mindset is, en wat een groeimindset is. Je kunt uitleggen wat visualiseren is, en je kunt een voorbeeld van een visualisatieoefening geven. Je kunt de SMART-methode omschrijven en aangeven wat het verschil is tussen een resultaatdoel en een procesdoel.

11.1 Casus

Opdracht 1 Casus

Lange tijd was ze onverslaanbaar. Wie het over turnen had, had het over haar: Simone Biles. De viervoudig Olympisch kampioene staat bekend als de beste Amerikaanse turner allertijden. Tijdens de Spelen van 2021 lagen de verwachtingen hoog, erg hoog. Niet alleen de verwachtingen die Biles van zichzelf had, maar ook de verwachtingen van de buitenwereld. Ze werd gezien als de grote kanshebber voor vele medailles op de Spelen. De verbazing was groot toen ze lastminute haar deelname aan bijna alle onderdelen van de

261

Olympische Spelen afzegde, behalve op de balk. Haar doel voor de Spelen in Tokio was om met zes gouden medailles naar huis te gaan. Ze keerde echter terug met één bronzen medaille, en een (tijdelijke) beëindiging van haar turncarrière.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

“Ik moet over mijn mentale en fysieke gezondheid waken, en niet alleen maar doen wat de buitenwereld van me verwacht”, gaf Biles in interviews aan. Ze gaf aan nerveuzer te zijn, minder zelfvertrouwen te hebben en bovenal minder plezier te beleven aan turnen. Ze wilde voor zichzelf turnen op de Spelen van Tokio, maar had enkel het gevoel dat voor anderen te doen. Ook gaf ze in interviews aan het gevoel te hebben het gewicht van de hele wereld op haar schouders te dragen. Op welke manier hebben gedachten invloed op sportprestaties? Waarom kan de ene sporter negatieve prestaties veel makkelijker van zich af laten glijden dan de andere sporter? En bij wie kunnen sporters terecht als ze mentale begeleiding nodig hebben?

Kennis a. Lees de casus over Simone Biles. Wat waren de redenen dat zij tijdelijk stopte met topsport? b. Sporters met een lichamelijke blessure kunnen naar een dokter of fysiotherapeut gaan. Naar wie kunnen sporters toe gaan die mentale problemen hebben? c. Heb je zelf wel eens te maken gehad met mentale factoren in de sport, zoals verwachtingen van anderen of vanuit jezelf? d. Bespreek met je medestudenten met welke mentale factoren in de sport jullie te maken hebben gehad, en hoe jullie daarmee om zijn gegaan.

262

Thema 11 Mentale begeleiding en sportpsychologie

11.2 Introductie in sportpsychologie

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Een goede sporter is niet alleen fysiek uiterst fit, maar ook mentaal. Mentaal betekent geestelijk of psychisch, oftewel: in je hoofd. Net als bijvoorbeeld je longinhoud en je spieren, kun je ook je brein trainen om fitter te worden. Dat kan zowel geïsoleerd, dus met speciale oefeningen, als tijdens het sporten. Mentale training en begeleiding kunnen worden omschreven als alle activiteiten die zijn gefocust op het verbeteren van mentale vaardigheden van een sporter. Het doel daarbij is om de mentale weerbaarheid van een sporter te verbeteren. Er kan een onderscheid worden gemaakt tussen mentale begeleiding en mentale training: • Mentale training: hierbij worden mentale vaardigheden aangeleerd en geoefend. Deze vaardigheden zijn bruikbaar voor de specifieke sport, zoals het vasthouden van motivatie, het focussen van de aandacht, het visualiseren van een prestatie en het omgaan met spanning. • Mentale begeleiding: hierbij focus je als trainer/coach op het inleven in, en motiveren van de sporter. Je ondersteunt de sporter bij problemen en de ontwikkeling. Een mentaal niet-fitte sporter is vergelijkbaar met een fysiek niet-fitte sporter. In beide gevallen kan een sporter geen optimale prestatie leveren. Als een sporter bijvoorbeeld niet zijn aandacht bij een oefening kan houden, onvoldoende gemotiveerd is, te veel druk ervaart of negatieve gedachten heeft, is de kans op een slechtere prestatie groot.

Top-5 veelgestelde hulpvragen m.b.t. mentale training 1. “Tijdens de training gaat het goed, maar in de wedstrijd komt het er niet uit?” 2. “Hoe blijf ik mijn zenuwen de baas?”

3. “Hoe beheers ik mijn emoties, bij tegenslag als verlies of blessure?” 4. “Wat kan ik het beste als sportouder zeggen en doen?”

5. “Hoe krijgt mijn kind wat meer zelfvertrouwen, op school én in de sport?” Bron: https://www.nlsportpsycholoog.nl/mentale-training-sport/

Onderscheid mentale trainer en sportpsycholoog Als trainer/coach begeleid je een sporter om optimaal fysiek te presteren. Een mentale trainer of sportpsycholoog helpt een sporter om mentaal zo goed mogelijk te presteren. Tussen deze twee begeleiders zitten een paar verschillen. • Een mentale trainer focust zich op het aanleren van en oefenen met mentale vaardigheden, om zo de prestaties te verbeteren. Dit kunnen bijvoorbeeld oefeningen zijn waardoor de sporter beter zijn concentratie kan vasthouden, of beter kan omgaan met spanning. • Een sportpsycholoog bestudeert het gedrag van sporters tijdens het sporten, en focust daarbij onder andere op het mentaal sterker worden van de sporter.

Een sportpsycholoog is er niet alleen voor sporters, maar ook voor trainers. Trainingen aan sporters hebben betrekking op het perfectioneren van mentale vaardigheden, om zo nog beter te presteren. Trainingen aan coaches richten zich onder andere op het geven van de juiste aanwijzingen aan sporters, of het creëren van een goede teamsfeer. Rollen van een sportpsycholoog In de afgelopen jaren heeft de sportpsychologie zich sterk ontwikkeld. Het geloof is toegenomen dat sportpsychologie en mentale training en begeleiding een toevoeging zijn aan de sport. Ook komt er in sportopleidingen, zoals de opleiding tot trainer/coach, meer aandacht voor sportpsychologie. Een

263

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

sportpsycholoog kan op allerlei manieren worden ingezet in de sport. Dat kan als onderdeel van een vereniging, of bijvoorbeeld ter begeleiding van een individuele sporter of diens ouders. Hieronder worden de verschillende rollen kort toegelicht. • Ter begeleiding van een individuele sporter. Een sporter of ouder kan zelf een sportpsycholoog inschakelen voor begeleiding op mentaal vlak. Hierbij wordt ingegaan op een bepaald mentaal aspect in de sport, zoals het vergroten van het zelfvertrouwen van de sporter. • Als onderdeel van een vereniging. Steeds meer verenigingen werken samen met een sportpsycholoog. Zo kan ervoor worden gezorgd dat sporters plezier behouden in de sport en zich persoonlijk kunnen ontwikkelen. De sportpsycholoog helpt hierbij bij de ontwikkeling van het beleid en de uitvoering daarvan op mentaal vlak. • Als onderdeel van de technische staf bij een topsporter of professioneel team. Een sportpsycholoog is tegenwoordig vast onderdeel van de begeleiding van een topsporter of professioneel team. De sportpsycholoog heeft contact met zowel de spelers als de trainers/coaches. Hij of zij kan de spelers individueel begeleiden en/of in teamverband, en de trainers en coaches ondersteunen. Lees de verdiepingsstof 'Action Type'.

Opdracht 2 Introductie in sportpsychologie

a. Beschrijf een overeenkomst en een verschil tussen mentale begeleiding en mentale training. b. Beschrijf een verschil tussen een mentale trainer en een sportpsycholoog.

11.3 Mentale aspecten van sport

Mentale aspecten op team- en individueel niveau Zowel sporters als trainers krijgen in de sport te maken met veel mentale aspecten, zoals prestatiedruk, visualiseren, het ontwikkelen van zelfvertrouwen. Dit geldt op individueel niveau, bijvoorbeeld voor gewichtheffers en marathonlopers, maar ook op teamniveau, bijvoorbeeld bij voetballers.

Individueel niveau Op individueel niveau moet een sporter kunnen omgaan met allerlei mentale aspecten aan de sport. Zo moeten sporters tijdens het presteren hun focus kunnen behouden, en niet afgeleid raken door gedachten of de omgeving. Daarbij kan er soms veel druk komen kijken bij een sport, bijvoorbeeld in een wedstrijd of tijdens een prestatiemoment. Het is belangrijk dat een sporter zich niet laat leiden door die prestatiedruk of negatieve gedachtes, maar rustig en gefocust blijft. Ook een trainer/coach moet kalm blijven tijdens bijvoorbeeld een wedstrijd. Het is belangrijk om als trainer/coach je emoties onder controle te houden, bijvoorbeeld als je merkt dat een sporter een slechte dag heeft. Het is tevens belangrijk om als trainer/coach te blijven geloven in de vaardigheden van de sporters. Als je als trainer/coach niet in je sporter gelooft, is de kans groot dat de sporter dat opmerkt, en zelf ook het zelfvertrouwen verliest.

Teamniveau In teamsporten, zoals voetbal, is het belangrijk dat alle sporters individueel mentaal fit zijn, maar ook als team. Daarvoor is een goede samenwerking uiterst belangrijk. Alle individuele spelers in een team moeten samenwerken om tot een goed resultaat te komen. Dit kan lastig zijn wanneer er binnen een team sprake is van onderlinge concurrentie, bijvoorbeeld wanneer een deel van een team als reserve dient. Een goede teamcultuur, waarbij alle spelers optimaal met elkaar samenwerken en de sfeer goed is, is belangrijk. Wanneer er geen goede teamcultuur is, en een team bijvoorbeeld een tegengoal krijgt, neemt de kans op goede prestaties af. Als trainer/coach is het belangrijk om te letten op de sfeer in het team en de onderlinge relaties. Daarbij moeten alle spelers gelijk behandeld worden, en gemotiveerd blijven. Teambuilding, waarbij de teamcultuur wordt verbeterd, kan de voorgaande processen positief beïnvloeden. Hierdoor ontstaat er in een team een klimaat waarin iedere speler optimaal kan presteren.

264

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Thema 11 Mentale begeleiding en sportpsychologie

https://www.shutterstock.com/nl/image-photo/happy-female-soccer-team-ball-against-175401326

Een goede teamcultuur is belangrijk.

Motivatie De meeste mensen sporten simpelweg omdat ze dat leuk vinden. ‘Plezier hebben’ is dus hun motivatie. Naarmate iemand serieuzer met een sport bezig is, kan de motivatie veranderen. Zo kan iemand gemotiveerd zijn om de allerbeste hardloper te worden, of om een wedstrijd te winnen en prijzengeld te verdienen. De motivatie is de reden waarom iemand een sport uitoefent, en als trainer/coach is het belangrijk om de motivatie van je sporter te weten. Komt die motivatie vanuit de sporter zelf, of heeft de omgeving daar een grote invloed op? Eerst wordt uitgelegd wat motivatie precies is, en daarna wordt ingegaan op de verschillende vormen van motivatie. Wat is motivatie? De motivatie is de reden dat een sporter een bepaalde prestatie wil leveren. Daarmee is de motivatie dus een van de belangrijkste factoren voor een sporter om succes te hebben. Zonder die motivatie is de kans groot dat een sporter afhaakt op het moment dat het wat minder gaat. De soort en mate van motivatie verschilt van persoon tot persoon. De ene sporter is van nature gemotiveerd om de beste te zijn, terwijl de ander enkel plezier wil hebben, en niet zoveel waarde hecht aan presteren. Als trainer/coach is het goed om je bewust te zijn van de verschillen tussen je sporters, dus ook de verschillen in motivatie. Ook is het belangrijk om te weten op welke manier je een sporter kan motiveren, zodat die zijn talent kan benutten en goed kan presteren. De ene speler wordt gemotiveerd van positieve woorden, de andere speler juist van een beloning, of het vooruitzicht op de winst. Motivatie kan worden opgedeeld in twee soorten: intrinsieke motivatie en extrinsieke motivatie.

Intrinsieke en extrinsieke motivatie Zoals eerder beschreven kan de motivatie van een sporter afkomstig zijn vanuit de sporter zelf, of vanuit de omgeving. Een sporter die vanuit zichzelf gemotiveerd is, heeft intrinsieke motivatie. Hij zal zich constant inzetten om beter te worden in de sport, ook als bijvoorbeeld de trainer er niet bij is. Omdat deze vorm van motivatie niet afhankelijk is van factoren van buitenaf, is de intrinsieke motivatie zeer waardevol voor de lange termijn. Een intern gemotiveerde sporter haalt er persoonlijk voldoening uit om hard te trainen en goed te presteren.

265

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Tegenover intern gemotiveerde sporters staan extern gemotiveerde sporters. Sporters met externe motivatie worden niet vanuit zichzelf, maar door factoren vanuit de omgeving gestimuleerd. Voor deze sporters zijn aandacht en complimenten belangrijk, en zij halen hun motivatie uit de omgeving. Een voorbeeld van een externe motivator is prijzengeld bij een wedstrijd. Als een sporter minder goed presteert, kan de externe motivatie achterblijven. Deze vorm van motivatie is dus wel afhankelijk van factoren van buitenaf, en is daarom minder duurzaam voor de lange termijn.

Graag rechten aanvragen en namaken in de stijl van de flexibele pipeline S&B. Bron: https://www.imkopleidingen.nl/nieuws/tips-motiveren-medewerkers/

Intrinsieke vs. extrinsieke motivatie.

Mindset: een positieve of negatieve instelling In de vorige paragraaf heb je geleerd dat de motivatie van een sporter, dus de reden dat iemand sport, per persoon kan verschillen. De manier waarop een sporter denkt over zijn eigen prestaties en ontwikkeling, verschilt ook per persoon. Dit heet de mindset. De mindset heeft invloed op het gedrag en de houding van een sporter, en bestaat uit verschillende aspecten. Het doorzettingsvermogen, de omgang met feedback en de doelen die een sporter wil bereiken, zijn allemaal onderdeel van de mindset van de sporter. Een sporter kan nog zoveel talent hebben, maar met de verkeerder mindset zal die sporter zich waarschijnlijk niet ontwikkelen tot topsporter. Evenals de motivatie, kan ook de mindset worden verdeeld in twee soorten: de groeimindset en de statische mindset. Deze twee vormen worden hieronder toegelicht. Groeimindset Iemand met een groeimindset (ook wel growth mindset) gelooft dat zijn talenten en vaardigheden met de tijd kunnen ontwikkelen en verbeteren. Dit kan worden gedaan door veel te trainen en te leren, en te reflecteren op de eigen prestaties. Sporters met een groeimindset willen graag leren, feedback ontvangen, nieuwe uitdagingen aangaan en ze durven fouten te maken. De focus van een sporter met een groeimindset ligt op zelfontwikkeling, en deze speler vergelijkt zichzelf niet zoveel met anderen.

Statische mindset Iemand met een statische mindset (ook wel fixed mindset) gelooft dat talent en vaardigheden zijn aangeboren, en dus vast staan. Een sporter met een statische mindset wil daarom vooral zijn talent laten zien, en is bang voor nieuwe uitdagingen. Ook staat een sporter en een statische mindset minder open voor feedback en nieuwe uitdagingen. Deze sporter gelooft dat als hij iets niet kan, hij dat ook niet kan aanleren, en het dus nooit zal kunnen.

266

Thema 11 Mentale begeleiding en sportpsychologie

Elke sporter heeft van nature een bepaalde mindset, maar die kan veranderen met de tijd, en zelfs gedurende een training. Als trainer/coach is het belangrijk om te weten dat een groeimindset de kans op ontwikkeling en prestatie vergroot. Het is belangrijk om als trainer/coach de mindset van je sporters te herkennen. Hieronder volgen een paar voorbeelden van de verschillen tussen een statische mindset en een groeimindset. Groeimindset

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Statische mindset De sporter ziet kritiek als een persoonlijke aanval

De sporter staat open voor kritiek en probeert ervan te leren

De sporter vergelijkt zichzelf graag met minder goede sporters

De sporter laat zich inspireren door betere sporters

De sporter is geneigd om op te geven als het tegenzit, bijvoorbeeld na een mindere prestatie

De sporter probeert na een tegenslag om door te zetten en het een volgende keer anders te doen

Om als sporter maximaal te presteren, is een groeimindset dus van belang. Als trainer/coach kan je je focussen op het stimuleren van de groeimindset van een sporter. Dit kan op verschillende manieren, zoals: • Wees je bewust van je eigen manier van coachen en training geven. Waar richt jij je met name op? • Vraag je sporters om bij zichzelf na te gaan wat voor soort mindset zet hebben, en stimuleer sporters met een statische mindset om een groeimindset aan te nemen. • Benoem bij de verbeterpunten dat een sporter ergens nog niet goed in is, maar zich hierin wel kan ontwikkelen. • Leer je sporters dat fouten maken geen falen is, maar een mogelijkheid om iets te leren en te groeien. • Moedig je sporters aan om na een wedstrijd bij zichzelf na te gaan wat er goed ging, en wat er beter kan. Zelfreflectie is een belangrijk onderdeel van een groeimindset. • Zeg tegen je sporters ‘je deed het goed’ in plaats van ‘je bent goed’. Het is een subtiel verschil, maar het maakt duidelijk dat het niveau niet vast staat, en er dus altijd mogelijkheid voor groei is.

Concentratie Concentratie is misschien wel het belangrijkste mentale aspect aan sporten tijdens een belangrijke prestatie. Een speler kan nog zo hard hebben getraind, maar als die tijdens een wedstrijd niet geconcentreerd is, zal er van de prestatie weinig terechtkomen. Een sporter kan alleen optimaal presteren wanneer die zijn aandacht erbij heeft en zich focust. Per sport verschilt datgene waarop de sporter zich moet concentreren. Zo moet een 100 meter sprinter zich eerst concentreren op een correcte start, en daarna op een zo snel mogelijke sprint. Een voetballer daarentegen moet zich constant op de bal concentreren. Daarbij moet hij wel steeds de aandacht verleggen van het veld naar een detail, zoals de tegenstander, en andersom. Tijdens een wedstrijd kunnen sporters door allerlei factoren worden afgeleid, zoals negatieve gedachten of het publiek. Eerst leer je wat concentratie precies is en hoe een sporter zich optimaal kan concentreren, en daarna leer je wat afleiders voor concentratie kunnen zijn. Uiteraard leer je hoe je als trainer/coach een sporter kunt helpen om zich te concentreren.

Concentratie Concentratie is een ‘toestand’ waarin je kunt komen door je goed te focussen. Door je ergens hard op te concentreren, kan het voelen alsof je in een andere wereld bent. Zo zal iemand die bijvoorbeeld heel aandachtig een boek leest, je misschien niet horen als je een vraag stelt. Door te focussen (in het voorbeeld dus op een boek) kan je kiezen op welke aspecten je je aandacht richt. Concentreren is daarmee een voortdurend actief proces, waarbij een sporter zoveel mogelijk de aandacht richt op relevante aspecten in de omgeving. Er zijn immers ook veel niet-belangrijke zaken in de omgeving: geluiden, medespelers, gedachten. Het focussen op een selectie van zaken die wél belangrijk zijn, heet selectieve aandacht. Deze selectieve aandacht kan op twee manieren worden toegepast. De aandacht kan worden gericht op één enkele informatiebron, of worden verdeeld over meerdere relevante informatiebronnen. Een sporter moet constant kunnen wisselen tussen deze twee vormen van selectieve aandacht.

267

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Net als het uithoudingsvermogen, kan ook het concentratievermogen van een sporter worden getraind. Het concentratievermogen is echter niet onuitputtelijk, en na een tijd focussen is dit op, waardoor een sporter zich niet meer goed kan concentreren. Hierdoor kunnen de prestaties negatief worden beïnvloed. Er zijn tal van methodes, boeken en theorieën over concentratie en hoe dit kan worden getraind. Hoewel dit een taak van de sportpsycholoog is, is het als trainer-coach/instructeur goed om hier de basis van te weten. Mindfulness, waarbij wordt gefocust op het hier en nu, is een van de bekendste methoden om te oefenen met concentreren. Mindfulness is een aandachttraining waarmee de aandacht en alertheid worden getraind. Aandacht en concentratie zijn nauw aan elkaar verwant, en daarom kan mindfulness ook worden gebruikt om de concentratie te trainen.

https://www.shutterstock.com/nl/image-vector/relaxed-women-meditating-lotus-yoga-pose-2420033381

Mindfulness kan helpen om te concentreren en te ontspannen.

Bewust ademhalen

Als trainer-coach/instructeur is het interessant om zo nu en dan mindfulness oefeningen met je sporters te doen. Deze oefeningen verhogen de aandacht en concentratie, waardoor de sporters nog meer uit de training kunnen halen, of nog beter kunnen presteren tijdens een wedstrijd. Een voorbeeld van zo’n mindfulness oefening is de bodyscan. Zorg ervoor dat alle sporters rustig op de grond zitten of liggen met gesloten ogen, bijvoorbeeld in de sportzaal. Laat ze met hun aandacht naar hun voeten gaan. Laat ze opmerken hoe hun voeten voelen, hoe ze op de vloer liggen, of er ergens spanning zit. Sta even stil bij die gevoelens en laat het vervolgens kort de voeten aanspannen en weer ontspannen. Ga daarna door met de kuiten, de voorkant van de bovenbenen, de achterkant, enzovoorts. De nek, hals en het gezicht volgen als laatst.

268

Thema 11 Mentale begeleiding en sportpsychologie

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Tot slot kan een sporter voortdurend worden afgeleid: door het publiek, door gedachten, of door jou als trainer/coach. Deze afleiders kunnen intern zijn (in de sporter zelf), of extern (de omgeving). Het verschilt per sporter en per situatie waardoor de sporter wordt afgeleid. Daarbij kunnen de afleiders een verband hebben met de sport, of er juist los van staan. Afleiders die niets met de sport te maken hebben, maar toch een negatieve invloed hebben, zijn bijvoorbeeld gedachten aan problemen op school of werk. Sport-gerelateerde afleiders zijn bijvoorbeeld een achterstand in een wedstrijd, conflicten in het team of een prestatiemoment eerder op de dag. De sport-gerelateerde afleiders kunnen in zes categorieën, ofwel cirkels, worden verdeeld: de cirkels van Ebersprächer. De binnenste cirkel is de sporter en diens taak. De sporter kan het beste focussen als hij zich volledig concentreert op zichzelf en zijn taak. Hij is dan gefocust op het moment, het heden, en de specifieke taak die hij moet uitvoeren. Een goede omschrijving van die taak maakt het eenvoudiger om de aandacht in deze cirkel te krijgen en te houden. De andere cirkels zijn als volgt: • Cirkel 2: directe afleidingen. Dit zijn externe factoren, zoals het publiek, het weer, de teamgenoten en de trainer. • Cirkel 3: vanaf deze cirkel tot aan de laatste cirkel gaat het om gedachten en gevoelens, ofwel interne afleiders. In cirkel 3 is de afleider dat de situatie anders is dan verwacht, bijvoorbeeld dat een hardloper wordt ingehaald door een concurrent. • Cirkel 4: slagen of falen. Hierbij is de sporter teveel bezig met de uitkomst, waardoor de aandacht voor het huidige spel afneemt. • Cirkel 5: de gevolgen van slagen of falen. In deze cirkel is de sporter bezig met de gevolgen van de uitkomst. Deze gevolgen kunnen de meningen van anderen zijn, zoals de trainer of ouders. Andere gevolgen kunnen financiële consequenties zijn, het missen van een kampioenschap, of een degradatie. De speler is dus bezig met de toekomst, in plaats van met het heden. • Cirkel 6: zinsvragen. In deze cirkel stelt de sporter zichzelf vragen als: waarom doe ik dit, wil ik dit wel, heeft dit nog zin? Sporters die zich in deze cirkel bevinden, zijn het meest afgeleid van hun taak en zullen dus het minst presteren.

Graag rechten aanvragen en namaken in de stijl van de flexibele pipeline S&B. Bron: https://www.entennis.nl/artikel/23

De zes cirkels van Ebersprächer. Lees de verdiepingsstof 'Mentaal voorbereiden om wedstrijdspanning tegen te gaan'.

269

Opdracht 3 Mentale aspecten van sport

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

a. Mentale aspecten aan de sport kunnen zich voordoen op zowel individueel als teamniveau. Noem een verschil tussen beide. b. Noem een voorbeeld van een intrinsieke motivatie en van een extrinsieke motivatie. c. Beschrijf twee verschillen tussen een groeimindset en een statische mindset

11.4 Visualiseren

Zoals je in de vorige paragrafen hebt geleerd, moet een sporter niet alleen fysiek fit zijn, maar ook mentaal. En net als de fysieke fitheid, bestaat ook de mentale fitheid uit verschillende onderdelen die kunnen worden getraind. Een van de manieren om zowel de fysieke als de mentale capaciteiten te trainen, is door middel van visualisatie. Bij visualisatie wordt een gedachte omgezet in een beeld, dat je levendig probeert om voor je te zien. Als je bijvoorbeeld hard je best doet om een rode aardbei voor je te zien, maak je gebruik van visualisatie om die aardbei te kunnen zien. Bijna alle mensen denken in beelden, en maken dus eigenlijk dagelijks gebruik van visualisatie. Je kunt visualisatie inzetten om bewust een bepaald beeld te zien. Je kunt je bijvoorbeeld inbeelden hoe het eruitziet als je een wedstrijd wint, of een doelpunt scoort. Bij visualisatie oefen je bewust een bepaalde vaardigheid of prestatie in je hoofd, zodat je je lichaam voorbereidt op succes. Uiteraard is alleen visualisatie niet voldoende; fysieke training is ook van belang. Tijdens fysieke trainingen kan een atleet veel verschillende situaties oefenen. Sommige situaties, zoals strijden tegen een bepaalde tegenstander, zijn echter niet eenvoudig te oefenen in een training. In zo’n geval kan visualisatie uitkomst bieden. Door de situatie in te beelden, inclusief gedachten, gevoelens, geluiden en geuren, kan een atleet een situatie ‘voorbeleven’. Hierdoor wordt de ingebeelde situatie vertrouwd, en kan deze in werkelijkheid makkelijker worden uitgevoerd.

Graag rechten aanvragen. Bron: https://www.fourfourtwo.com/performance/training/top-5-tips-football-visualisation

Visualisatie in voetbal.

Het oefenen van visualiseren Als trainer-coach/instructeur kan je ervan uitgaan dat veel van je sporters geen of weinig ervaring hebben met visualiseren. Je kunt daarom het beste proberen om visualiseren langzaamaan te introduceren in de trainingen. Om je spelers zo goed mogelijk te laten oefenen met visualiseren, worden hier de basistechnieken van visualiseren uitgelegd.

270

Thema 11 Mentale begeleiding en sportpsychologie

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Om goed te kunnen visualiseren, zijn drie kenmerken belangrijk. Dit zijn duidelijkheid, controleerbaarheid en perspectief van kijken. • Duidelijkheid: hoe duidelijker een sporter een bepaalde beweging of situatie voor zich kan zien, hoe beter het effect in de werkelijkheid is. Het is daarvoor belangrijk om alle zintuigen in te schakelen. Zo kan een sporter een bepaalde situatie in gedachten zien, en de situatie voelen, horen en ruiken. Zo wordt de situatie zo levensecht mogelijk gevisualiseerd, waardoor het leereffect ook zo groot mogelijk is. • Controleerbaarheid: sommige sporters blijven constant dezelfde fout maken, bijvoorbeeld een verkeerde voetlanding in het hardlopen. Wanneer een sporter een situatie visualiseert, kan die een beweging echter controleren en wel correct uitvoeren. Het succesvol uitvoeren van een beweging in gedachten, is de eerste stap naar het succesvol uitvoeren in werkelijkheid. • Perspectief van kijken: tot slot is het perspectief van waaruit de sporter zich de situatie inbeeldt, ook van belang. Er zijn twee vormen van perspectief: – Het interne perspectief: hierbij sluit de sporter de ogen en voert de bewegingshandeling stap voor stap uit. Belangrijk hierbij is dat de sporter de verschillende zintuigen ervaart die een rol spelen bij de beweging. Als voorbeeld voor dit perspectief kan het aantrekken van een shirt worden genomen: ik loop naar het shirt (zien), ik pak het shirt vast (voelen), ik ruik dat het shirt naar gras ruikt (ruiken) en ik trek het shirt aan (voelen). – Het externe perspectief: bij dit perspectief ziet een sporter zichzelf vanaf een afstand, alsof die naar een film kijkt. Zo kan een voetballer zichzelf een penalty zien nemen, alsof hij zelf in het publiek zit. Hierdoor kan objectief naar de situatie worden gekeken. Verschillende onderzoeken hebben uitgewezen dat er wat betreft het effect weinig verschil zit tussen beide perspectieven. Tot slot zijn er, voordat wordt ingegaan op de techniek van visualiseren, nog een aantal voorwaarden van belang: • Om goed te kunnen visualiseren, is het belangrijk dat de sporter ontspannen is. Daarbij is het goed om het visualiseren op een rustige plek te doen. • De sporter moet niet te veel bewegingen tegelijk willen visualiseren. Begin met een paar beelden van specifieke handelingen. • Visualisatie vergt veel concentratie, zeker voor mensen met weinig ervaring. Als je als trainer-coach/instructeur je sporters laat oefenen met visualiseren, doe dit dan niet meer dan 5 tot 10 minuten achter elkaar. • Visualiseer in de tegenwoordige tijd. De sporter moet zich voorstellen dat hij of zij daadwerkelijk de bewegingshandeling uitvoert, en bijvoorbeeld echt in een wedstrijd zit. • Ga uit van het positieve. De visualisatie moet gericht zijn op positieve uitkomsten, bijvoorbeeld het winnen van een wedstrijd of het zetten van een nieuw PR. Net als met het aanleren van een nieuwe beweging, bijvoorbeeld de borstcrawl, kost ook het aanleren van een visualisatietechniek veel tijd. Hieronder zijn de verschillende stappen van visualisatie beschreven.

Hoe visualiseren werkt Sommige sporters hebben al ervaring met visualiseren, voor anderen is het volledig nieuw. Afhankelijk van het niveau van visualisatie van een sporter, kan worden begonnen met een eenvoudige of meer complexe visualisatie oefening. Stap 1: zorg voor ontspanning Zoals eerder aangegeven, zijn ontspanning en een rustige omgeving belangrijke voorwaarden voor visualisatie. Dat maakt het voor een sporter makkelijker om zich een situatie in te beelden. Visualisatie wordt doorgaans met de ogen dicht gedaan. Het is daarom verstandig om eerst met een ontspanningsoefening te beginnen, zoals een mindfulnessoefening die is beschreven in de paragraaf 'Mentale aspecten aan sport'. Net als het lichaam voorafgaand aan sporten, moet namelijk ook het brein worden opgewarmd voorafgaand aan visualisatie.

271

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Stap 2: verschillende oefeningen Voor een sporter die voor het eerst oefent met visualisatie, is het verstandig om te beginnen met een simpele en duidelijke visualisatie, zonder doel. Een complexe situatie, zoals het nemen van een hockeypenalty, kan namelijk stress met zich meebrengen. Deze stress kan leiden tot verlies van focus op de situatie. Als de sporter meer ervaring heeft opgedaan met visualiseren, kunnen de situaties moeilijker en sportspecifieker worden gemaakt. Hieronder volgen voorbeelden van algemene oefeningen en sportspecifieke oefeningen. Algemene oefening Laat de sporter zich een televisie inbeelden, met het scherm uit. Vraag de sporter om zich de televisie zo levendig mogelijk voor te stellen, inclusief de grootte, kleur en details. Vraag nu aan de sporter om de televisie in zijn of haar hoofd twee keer zo groot te maken, en daarna twee keer zo klein.

Sportspecifieke oefening De beweging of situatie die een sporter zich inbeeldt, verschilt per sport en per persoon. Hierbij volgen een aantal voorbeelden van situaties die een sporter zich tijdens het visualiseren zo levendig mogelijk kan voorstellen: • Het ruiken van het grasveld bij voetbal. • Het horen van de stick die tegen de hockeybal slaat. • Het voelen van de stang in de handen bij een deadlift.

Wanneer eenvoudige verbeeldingsoefeningen zoals die hierboven beschreven zijn, goed gaan, kan de sporter gaan oefenen met specifieke situaties. Hierbij kan bijvoorbeeld worden geoefend met het inbeelden van een gewonnen hardloopwedstrijd. Laat de sporter zich daarbij focussen op een bepaald moment in de wedstrijd, bijvoorbeeld de laatste twee minuten en het behalen van de finishlijn. Als ook hiermee is geoefend, kan over worden gegaan naar handelingen die de sporter nog niet goed kan, maar waar die beter in wil worden. Dit kan bijvoorbeeld het nemen van een penalty zijn. Het is belangrijk dat de sporter zich de situatie zo duidelijk mogelijk verbeeldt, en daarbij gebruikmaakt van zoveel mogelijk zintuigen.

Opdracht 4 Visualiseren

a. Wat houdt visualisatie in? b. Om goed te kunnen visualiseren, zijn drie kenmerken belangrijk. Dit zijn duidelijkheid, controleerbaarheid en perspectief van kijken. Beschrijf van elk kenmerk kort wat dit betekent.

11.5 Individuele doelen stellen

Ze zijn voor veel sporters een belangrijk en noodzakelijk middel om gemotiveerd te blijven: doelen. Van wereldkampioen worden tot een goal scoren op een wedstrijd of een nieuw PR zetten, vrijwel elke sporter heeft wel een of meerdere doelen. Die doelen verschillen per persoon en zijn afhankelijk van tal van factoren. Het niveau van een sporter is uiteraard van grote invloed op zijn of haar doelen. Ook de mate van zelfvertrouwen en geloof in het eigen kunnen spelen een rol. Een sporter met weinig zelfvertrouwen, zal waarschijnlijk lagere doelen voor zichzelf stellen dan een zelfverzekerde sporter.

De invloed van doelen op de prestaties Om goed te presteren én te blijven presteren als sporter, is motivatie belangrijk. Dat onderwerp is al eerder aan bod gekomen. Het stellen van doelen kan de motivatie van een sporter aanzienlijk vergroten. Daarnaast hebben doelen ook een positieve invloed op andere aspecten van de sport. Denk daarbij aan de concentratie, het zelfvertrouwen en het doorzettingsvermogen. Wie een duidelijk doel voor ogen heeft, zal waarschijnlijk nét iets harder trainen en bijvoorbeeld een extra herhaling van een oefening doen. Het stellen van doelen heeft echter niet alleen een positieve invloed op de prestaties van sporters; het kan ook negatief uitpakken. Ambitieuze doelen kunnen een sporter gemotiveerd houden, maar onhaalbare doelen kunnen juist leiden tot een motivatiedip. Het stellen van doelen moet nauwkeurig worden gedaan, zodat een doel in de 'optimale zone' zit. Daarbij zit het doel op de 'piek' van onderstaande curve; het toppunt, als het ware. Een doel in de optimale zone is realistisch, en daardoor blijft de sporter doelgericht en gemotiveerd. Als een doel te makkelijk is, bevindt

272

Thema 11 Mentale begeleiding en sportpsychologie

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

het zich links van de curve. De sporter zal zich dan ongemotiveerd en doelloos voelen. Is het doel juist te moeilijk, en bevindt het zich rechts van de curve, dan kan de sporter te fanatiek en competitief worden. De sporter wil dan te veel, te snel, en zal waarschijnlijk het doel niet halen.

Graag namaken in de stijl van de flexibele pipeline S&B. Invulling figuur kleur van pipeline (zonder kleurverschil en verticale strepen). https://www.shutterstock.com/nl/image-vector/gaus-chart-different-height-columns-normal-2231432041

De curve van doelen stellen.

Waar moet een doel aan voldoen? Zoals uit de vorige tekst duidelijk is geworden, moet een doel niet te makkelijk zijn, maar ook niet te hoog gegrepen. Er zijn verschillende methodes om een zo optimaal mogelijk doel op te stellen, waarvan de SMART-methode de bekendste is. Deze methode beschrijft vijf eigenschappen die een rol spelen bij het opstellen van een doel: • Specifiek: een doel moet zo specifiek mogelijk zijn. Wat wil de sporter bereiken? Een doel als 'ik wil beter worden in hardlopen' is bijvoorbeeld niet specifiek genoeg. • Meetbaar: het doel moet meetbaar zijn, zodat kan worden gemeten of het doel is behaald. • Acceptabel: het doel moet acceptabel zijn voor de sporter. Het is daarom belangrijk dat het doel vanuit de sporter zelf komt, en niet wordt opgedragen door een trainer. • Realistisch: het doel dient realistisch te zijn, maar wel uitdagend. Voor iemand die nooit hardloopt, is een doel als 'ik wil in 4 weken 10km kunnen rennen' waarschijnlijk niet realistisch. • Tijdsgeboden: het doel moet gespecificeerd worden binnen een bepaalde tijdseenheid. Zo kan een sporter bijvoorbeeld een bepaald doel willen behalen in 6 weken.

De SMART-methode. Een voorbeeld van een SMART-doel is: ik kan nu 75kg deadliften en ik wil binnen 2 maanden 90kg kunnen deadliften door 3x per week 1,5 uur krachttraining te doen. Het doel is specifiek, want het doel is duidelijk beschreven. Tevens is het doel meetbaar: 90kg. Het doel is acceptabel en realistisch: 15kg vooruitgang in 2 maanden is mogelijk. Tot slot is het doel tijdsgebonden: de sporter wil het doel in 2 maanden behalen.

273

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Soorten doelen Er zijn twee verschillende soorten doelen, ieder met een ander focuspunt: • Resultaatdoel: hierbij richt een sporter zich op het eindresultaat, ofwel datgene wat hij of zij wil bereiken. Een voorbeeld van een resultaatgericht mentaal doel kan zijn: 'Ik wil binnen een jaar mijn mentale weerbaarheid vergroten met behulp van mentale traininig, gericht op het verbeteren van mijn motivatie en zelfvertrouwen.' Een sportspecifiek resultaatdoel is: 'Ik wil over 4 maanden 10 km kunnen rennen binnen 40 minuten.' • Procesdoel: dit doel is gericht op het proces dat nodig is om het eindresultaat te bereiken. Als we uitgaan van het sportspecifieke doel uit het vorige punt, kan een bijbehoren procesdoel zijn: 'Ik wil 3x per week hardlopen.'

Aangezien een resultaatdoel erg gefocust is op het resultaat, en dus op één moment, kan het voor een sporter lastig zijn om gemotiveerd te blijven voor dat doel. Het doel kan nog erg ver weg lijken, en een tegenslag kan ertoe leiden dat het doel nog meer onhaalbaar lijkt. Procesdoelen gaan over de weg naar het uiteindelijke doel. Procesdoelen zijn als het ware de kleine stappen die moeten worden gezet om het resultaatdoel te bereiken. Omdat procesdoelen vaak behapbaarder zijn dan resultaatdoelen, is het voor een sporter makkelijker om hiervoor gemotiveerd te blijven.

Naast het focuspunt van het doel, kan ook de termijn van het doel verschillen. Sommige doelen zijn gericht op de korte termijn, bijvoorbeeld 6 weken, andere doelen kunnen gericht zijn op meerdere jaren. Op basis van de termijn van het doel kunnen er vijf soorten doelen worden onderscheiden: • Droomdoel: dit is de droom van de sporter, en dit doel beslaat vaak een jarenlange periode. Bijvoorbeeld: deelnemen aan het wereldkampioenschap. • Langetermijndoel: dit doel heeft betrekking op wat de sporter de komende jaren wil bereiken. Dat kan bijvoorbeeld zijn dat de sporter zich zodanig wil ontwikkelen, dat hij of zij kan deelnemen aan het Nederlands kampioenschap. • Middellangetermijndoel: dit doel beslaat doorgaans een periode van 3 maanden tot 1 jaar. • Kortetermijndoel: een kortetermijndoel wordt gesteld voor een periode van 3 tot 4 maanden. • Doel voor de komende training of wedstrijd: hierbij focust de sporter zich op wat hij of zij wil bereiken tijdens de training of wedstrijd. Basistechnieken voor het stellen van doelen Je hebt tot nu toe geleerd aan welke voorwaarden een doel moet voldoen, en wat voor soort doelen er zijn. Tot slot is het als trainer-coach/instructeur belangrijk dat je weet op welke manier een doel moet worden opgesteld, zodat je de sporter daar goed bij kunt begeleiden. Stap 1: het bepalen van resultaatdoelen Als eerste kunnen concrete resultaatdoelen worden opgesteld. Hierbij kan de sporter gebruikmaken van de SMART-methode, om zeker te weten dat het doel zo optimaal mogelijk is.

Stap 2: het bepalen van procesdoelen Zoals je hebt geleerd, zijn procesdoelen de stappen die moeten worden gezet om het resultaatdoel te behalen. Per resultaatdoel dienen één of meerdere procesdoelen te worden opgesteld. Hiermee krijgt de sporter ook inzicht in zijn of haar ambities en huidige niveau.

274

Thema 11 Mentale begeleiding en sportpsychologie

Opdracht 5 Doelen stellen

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

a. Een doel moet optimaal zijn, en dus niet te moeilijk of te makkelijk. Wat is een risico van een te makkelijk doel, en wat is een risico van een te moeilijk doel? b. Een goed opgesteld doel voldoet aan de SMART-methode. Waar staan de letters SMART voor? c. Er zijn twee soorten doelen. Welke zijn dit, en wat zijn de verschillen ertussen?

Opdracht 6 Leerdoelen

Je kunt beschrijven wat een sportpsycholoog doet en wat het belang is.

Je kunt het verschil tussen individuele mentale aspecten en groepsaspecten beschrijven.

Je kunt de begrippen intrinsieke en extrinsieke motivatie omschrijven.

Je kunt omschrijven wat een statische mindset is, en wat een groeimindset is.

Je kunt uitleggen wat visualiseren is, en je kunt een voorbeeld van een visualisatieoefening geven.

Je kunt de SMART-methode omschrijven en aangeven wat het verschil is tussen een resultaatdoel en een procesdoel.

11.6 Verdiepingsstof - Action Type WAT IS DE ACTIONTYPES BENADERING (ATB)?

Brengt het handelen van bijv. de sporter op één lijn met wie hij als uniek persoon is en wat hij nodig heeft.

De ATB is een innovatief hulpmiddel gericht op het leveren van maatwerk bij de ontwikkeling van menselijk potentieel. Het ondersteunt zowel bij jouw eigen ontwikkeling als coach, trainer, leraar en begeleider als bij het beter worden van diegenen waar jij mee werkt of lesgeeft. De individuele voorkeuren en behoeften die van jongs af aan bij een ieder zo kenmerkerd verweven zijn in persoonlijkheid en motoriek. Een benadering waarbij de coach, leraar en begeleider zijn eigen ervaringen centraal stelt of iedereen over één kam scheert gaat niet werken. Vaak zien we het wel, maar weten we niet waar het vandaan komt. Omdat de ATB inzichten geeft in kenmerkende verschillen tussen mensen en deze vervolgens respecteert en benut.

Een totaalbenadering. Binnen de ATB wordt voor ieder individu de verbinding tussen het cognitieve emotionele/mentale en het motorische inzichtelijk. Het is een totaalbenadering.

Vier paren van tegenstellingen. De ATB vindt zijn oorsprong in het werk van de Zwitserse psychiater Carl Gustav Jung en bevindingen die moeder Katherine Cook Briggs en dochter Isabel Myers Briggs daaraan toevoegden.

De vier paren van tegenstellingen zijn: • hoe jij jouw aandacht richt en gestimuleerd raakt: meer extravert (Extraversion = E) of meer Introvert (Introversion = I);

275

• •

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

•

hoe jij informatie opneemt en dingen beleeft: meer zintuiglijk (Sensing = S) of meer intuïtief (iNtuition = N); hoe jij beslissingen neemt: meer op basis van rationeel denken (Thinking = T) of meer op basis van gevoel (Feeling = F) hoe jouw leefstijl is: meer oordelend en afrondend (Judging = J) of meer waarnemend en afwachtend (Perceiving = P)

Bron: https://www.actiontype.nl/actiontype-benadering/

11.7 Verdiepingsstof - Mentaal voorbereiden om wedstrijdspanning tegen te gaan

Veel sporten kennen een paar belangrijke krachtmetingen in het jaar: wedstrijden waar je als individu jezelf laat zien en waar je prestatie belangrijke gevolgen kan hebben voor je verdere sportcarrière. Nagenoeg alle individuele sporten (zwemmen, atletiek, schaatsen etc.) kennen dit, maar ook veel teamsporten (roeien, wielrennen) meten individuele prestaties voor selecties. Deze wedstrijden, waar je jouw niveau moet laten zien, kunnen heel spannend zijn. Misschien kan het aanleiding zijn om gekozen te worden voor de selectieploeg of moet je bewijzen dat je in de selectie moet blijven. Dit zorgt vaak voor veel prestatiedruk bij een sporter. En die druk om te presteren heeft allerlei gevolgen. Wat zijn die gevolgen en wat kun je doen om deze gevolgen te voorkomen / te verminderen? Negatieve gedachten en 'jelly legs' Sommige sporters krijgen een extra boost om te presteren; ze voelen een ‘rush’ als ze op moeten en putten daar extra energie uit. Maar voor veel sporters is prestatiedruk juist een belemmering en ervaren ze wedstrijdspanning. Veel voorkomende gevolgen zijn: • afgeleid zijn, • teveel focussen op kleine dingen, • negatieve gedachten, • een gevoel van spanning in je hoofd en in je lichaam, • een zwaar gevoel in je ledematen; jelly legs, • hoge ademhaling en hartslag, • zweethanden (niet handig als je bijvoorbeeld de handel van een roeimachine moet vasthouden). Meestal ervaart een sporter één of twee van deze gevolgen, maar helaas hebben sommige sporters ze allemaal en ervaren ze een 'choke' tijdens de wedstrijd. Je lichaam en je hoofd voelen gewoon niet zoals ze moeten en hier kun je niet goed mee presteren.

Choking terugkomend probleem Voor sporters die choking hebben ervaren tijdens een wedstrijd is dat vaak het begin van een steeds terugkomend probleem. Ze zijn bang dat het weer gebeurt, dus ervaren ze meer spanning voor de wedstrijd en het simpele recept voor een nieuwe choke is compleet. Omdat zo’n ervaring op zijn zachtst gezegd niet leuk is, vermijden sporters vaak het denken aan een wedstrijd. Ze zeggen dan bijvoorbeeld: “Ik moet er gewoon blind in gaan”. Maar dit is juist niet handig! Je brein onthoudt namelijk de vorige ervaring. Wanneer je je later in een vergelijkbare situatie bevindt, wordt die herinnering weer opgeroepen en deze beïnvloedt je gedachten, gevoelens en gedrag.

Bron: https://www.sportzorg.nl/gezonde-geest/sportpsychologie/mentaal-voorbereiden-om-wedstrijdspanning-tegen-te-gaan

276

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Thema 11 Mentale begeleiding en sportpsychologie

11.8 Begrippen

277

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

THEMA 12 FUNCTIONEREN IN EEN BEGELEIDINGSTEAM Inhoud thema • Wat is een begeleidingsteam? • Sporttechnisch beleid • Samenwerken • Communicatieve vaardigheden • Verdiepingsstof • Begrippen

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Als trainer-coach/instructeur werk je vrijwel altijd in een team. Binnen de verenigingssport is dat meestal een begeleidingsteam. Bij fitness of buitensport heeft het meer het karakter van een team bestaande uit diverse instructeurs met mogelijk hun eigen specialisme. Je kunt hierbij denken aan een team met instructeurs, personal trainers, fysiotherapeut, diëtist en leefstijlcoach. In een dergelijk team moet je kunnen functioneren en bepaalde taken uit kunnen voeren. Zo wordt er van je verwacht dat je het (sporttechnisch) beleid van de organisatie kunt ondersteunen. Vandaar dat hier aandacht aan besteedt wordt. Er wordt onder andere ingegaan op wat (sporttechnisch) beleid is en hoe je een beleidsplan opstelt. Ook moet je kunnen goed kunnen samenwerken met de leden van een dergelijk team. Dat vraagt onder andere om bepaalde communicatieve vaardigheden. Dit is het onderwerp van de twee laatste paragrafen van dit thema. Relatie met werkproces Het thema 'Functioneren in een begeleidingsteam' heeft vooral te maken met de werkprocessen P5-K1-W3: Verzorgt trainingen of instructies en P5-K1-W4: Coacht bij wedstrijden of activiteiten.

Leerdoelen • • • • • •

Je kunt omschrijven wat er onder een begeleidingsteam verstaan wordt. Je kunt beschrijven wat beleid en wat sporttechnisch beleid is. Je kunt een (sporttechnisch)beleidsplan opstellen. Je kunt beschrijven wat er verstaan wordt onder goede samenwerking. Je kunt conflictbeheersingsmethoden toepassen. Je kunt feedbackvaardigheden toepassen.

12.1 Casus

Opdracht 1 Casus

Sporttechnisch beleid

Het sporttechnisch beleid vormt het hart van de jeugdopleiding. De kwaliteit van wie het uitvoert, de goed gedeelde en onderbouwde visie die erachter zit en de uitvoering daarvan, zorgt voor voorspelbare kwaliteit in het opleiden van ieder kind. Sporttechnisch beleidsplan De sporttechnische zaken worden duidelijk in het beleid beschreven. Deze hebben betrekking op het sportaanbod van de gehele vereniging. Dit beleid is geschreven voor alle leden en/of belanghebbenden binnen de vereniging.

“Denk hierbij aan zaken als het spelen van een herkenbaar tactisch concept: zit hier door de hele vereniging eenzelfde lijn in of bepaalt elke trainer-coach dit zelf? Hetzelfde geldt voor het herkennen en ontwikkelen van talenten. Een trainer-coach 4 heeft hier vaak een duidelijke visie over en kan een serieuze adviseur zijn voor de technische commissie en/of bestuur van de sportorganisatie. Niet alleen roepen: ‘het moet anders’, maar ook aangeven hoe dat kan!”. Bron: NOC*NSF (2021).

Kennis a. Wat versta je onder beleid? b. Wat valt er onder sporttechnisch beleid?

279

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Deze vragen kun je het beste met een groepje beantwoorden. c. Discussieer met elkaar over de vraag of je binnen alle branches (buitensport, fitness, recreatie) kunt spreken over sporttechnisch beleid. d. Discussieer met elkaar over: Het sporttechnisch beleid vormt het hart van de jeugdopleiding.

280

Thema 12 Functioneren in een begeleidingsteam

12.2 Wat is een begeleidingsteam?

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Het belang van een begeleidingsteam Als trainer-coach/instructeur werk je niet alleen met individuele sporters of met een sportteam. Meestal functioneer je in een team. Binnen de buitensport kan dat een team van instructeurs zijn met bepaalde specialismen. Indien je als buitensportorganisatie een breed aanbod aan activiteiten hebt, vraagt dat zeker om samenwerking. De klant wil een product waar je met het hele team invulling aan geeft. Binnen de fitness komen sporters vanuit verschillende motieven en met uiteenlopende doelstellingen. In veel gevallen gaat het om een gezonde(re) leefstijl. Afvallen kan daar onderdeel vanuit maken. Dat doel haal jij als instructeur meestal niet alleen met je cliënt, maar is er een team met verschillende specialismen nodig om dit te realiseren.

Dit geldt ook binnen de verenigingssport. De trainer-coach/instructeur is de spin in het web. Hij of zij heeft een intensieve relatie met de sporters en/of het team. Op niveau wordt er vaak twee of drie keer in de week getraind en zijn er nog wedstrijden. Je bent niet alleen de trainer of coach, maar ook adviseur, vraagbaak en iemand dien hen indien nodig steun biedt bij meer algemene zaken. Daarmee heb je een grote verantwoordelijkheid, niet alleen in relatie tot de sportprestaties, maar ook tot het welbevinden en welzijn van de sporters. In de topsport is doorgaans een heel team verantwoordelijk voor de training en de begeleiding van sporter. In een goed functionerend team vullen de verschillende leden elkaar aan om tot optimale prestatie en welbevinden te komen.

De samenstelling van een begeleidingsteam De samenstelling is min of meer afhankelijk van de branche en de tak van sport. Binnen de fitness kan een team bestaan uit instructeurs vanuit verschillende disciplines (krachtraining, bodybuilding, mindfulness, bootcamp, dans), een leefstijlcoach, een diëtist of gewichtsconsulent, een voedingsdeskundige en een fysiotherapeut. Bij verenigingssporten zie ja, afhankelijk van het niveau en de tak van sport dat de volgende personen deel uit maken van een begeleidingsteam: • trainer-coach/instructeur • teambegeleider, teammanager • sportmasseur, verzorger • fysiotherapeut • sportarts • sportdiëtist of sportvoedingsdeskundige • sportpsycholoog, mentaal begeleider, prestatiecoach • inspanningsfysioloog, fysiek trainer Om het team optimaal te laten functioneren is het belangrijk om duidelijkheid te scheppen of iedereen zijn of haar verantwoordelijkheid, taken en bevoegdheden. Zo is het belangrijk om vast te leggen wie welke rol heeft bij een blessure, een gewichtsprobleem of een mentaal probleem bij een sporter.

Behalve dat iedereen een rol heeft vanuit deskundigheid, brengt elk lid ook nog een teamrol als persoon in. Het is belangrijk voor de trainer-coach/instructeur om hier zicht op te hebben. Voor de diverse rollen die je in een team kunt hebben wordt verwezen naar thema 'Samenwerken en ondersteunen tijdens een project' uit het boek Sport- en bewegingsprojecten coördineren. In dat thema wordt onder andere ingegaan op de rollen van Remmerswaal, de teamrollen van Belbin en de rollen die je in een groep kunt onderscheiden op grond van de MBTI.

Vorm samen een excellent begeleidingsteam 1.

Bepaal samen jullie gezamenlijke doel. Het sportteam heeft misschien tot doel zich te handhaven in een bepaalde divisie, de play-offs te halen of kampioen te worden. Dit wetende, wat is dan het doel van jullie als begeleidingsteam? Beschrijf dit zo concreet mogelijk. Dus niet: “Ons doel is het team optimaal te trainen en coachen, zodat ze kampioen kunnen worden.” Maar bijvoorbeeld: “Ons doel

281

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

is dat het team dit seizoen fysiek zo fit wordt, dat de spelers nog kunnen doorgaan wanneer de tegenstanders moe worden, dat iedere speler van zijn/haar kwaliteit een wapen maakt, dat iedere speler rustig en gefocust leert te blijven onder druk en dat teamleden elkaar positief altijd coachen, ook in moeilijke wedstrijden. Om dat doel te behalen, heb je een plan nodig. Bepaal gezamenlijk eventuele tussendoelen, alsook de verschillende acties die nodig zijn om deze doelen te behalen. Bijvoorbeeld: Om spelers te leren rustig te blijven in spannende wedstrijden nodigen we vier keer een sportpsycholoog uit om het team relevante mentale vaardigheden aan te leren. Hiernaast simuleren we wekelijks in de training hoge wedstrijddruk om het geleerde in praktijk te brengen. Tenslotte is het belangrijk helderheid te scheppen in ieders rol. Dit doe je door met de hele staf over en weer verwachtingen uit te spreken. Zorg er gezamenlijk voor dat iedereen van zichzelf én van elkaar weet wat er van hem/haar wordt verwacht.

Wanneer je doelen, rollen en verwachtingen helder uitspreekt en vastlegt binnen je begeleidingsteam, ontstaat er minder ruis. Tijd en energie gaan niet verloren aan onzekerheid, onduidelijkheid, taken die niet worden opgepakt en taken die juist dubbel worden opgepakt. Bron: In drie stappen bouwen aan een excellent begeleidingsteam | NLcoach

Teamrollen en leiding geven aan een begeleidingsteam Behalve dat iedereen een rol heeft vanuit deskundigheid, brengt elk lid ook nog een teamrol als persoon in. Het is belangrijk voor de trainer-coach/instructeur om hier zicht op te hebben. Voor de diverse rollen die je in een team kunt hebben wordt verwezen naar thema 'Samenwerken en ondersteunen tijdens een project' uit het boek Sport- en bewegingsprojecten coördineren. In dat thema wordt onder andere ingegaan op de rollen van Remmerswaal, de teamrollen van Belbin en de rollen die je in een groep kunt onderscheiden op grond van de MBTI.

De acht teamrollen van Belbin

282

Type

Typische kenmerken

Positieve kwaliteiten

Toelaatbare zwakheden

Bedrijfsman

Behoudend, plichtsgetrouw, voorspelbaar, stabiel, beheerst

Organisatietalent, gezond verstand, praktisch, harde werker, systematisch werken, zelfdiscipline

Gebrek aan flexibiliteit, niet ontvankelijk voor ideeën die hun waarde nog niet bewezen hebben, te snel aan de slag

Voorzitter

Kalm, beheerst, veel zelfvertrouwen

Beoordeelt iedereen die een bijdrage kan leveren zonder vooroordelen op zijn merites en handelt daarnaar, zoekt consensus

Redelijk intelligent, niet bijzonder creatief, benadrukt tempo in besluitvorming, star (vasthouden aan eenmaal genomen besluit)

Vormer

Veel energie, extravert, dynamisch, dominant, onrustig

Gedreven en gemotiveerd om iets te doen aan traagheid en ondoelmatigheid, geeft richting aan het team, wil doelen halen

Ongeduldig, snel geïrriteerd, geneigd tot drammen/platwalsen, impulsief, maakt ruzie maar is het zo weer vergeten

Thema 12 Functioneren in een begeleidingsteam

Typische kenmerken

Positieve kwaliteiten

Toelaatbare zwakheden

Plant

Individualistisch, serieus, Genialiteit, fantasie, onorthodox intellect, kennis, komt met ideeën en suggesties, verbeeldingskracht, gevoelig voor waardering en kritiek

In ivoren toren, geneigd praktische details en (standaard)procedures te veronachtzamen, terugtrekken bij kritiek

Brononderzoeker

Extravert, enthousiast, nieuwsgierig, communicatief, gezellig, joviaal

Verliest snel interesse wanneer het eerste enthousiasme over is, maakt niet altijd af waar hij aan begint, verslapt als werkdruk afneemt

Monitor (waarschuwer)

Nuchter, weinig emoties, Goed beoordelingsvoorzichtig, introvert, vermogen, kundig, zakelijk, slim kritisch, ernstig, zoekt naar overzicht

Mist inspiratie en het vermogen anderen te inspireren, vertraagt besluitvorming door steeds beren op de weg te zien

Groepswerker

Sociaal gericht, mild, gevoelig, extravert

Besluiteloos in tijden van crisis, vermijdt confrontaties/ conflicten, soms te weinig zakelijk

Zorgdrager

Nauwgezet, ordelijk, Kan dingen goed afmaken, gewetensvol, bezorgd, perfectionist, houdt zich zorgzaam naar anderen, stipt aan schema’s rustig, introvert

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Type

Goed in het leggen van contacten en het exploreren van nieuwe ontwikkelingen, reageert goed op uitdagingen

Reageert positief op mensen en situaties, bevordert de teamgeest, loyaal aan teamleden, luistert goed

Heeft de neiging zich te veel zorgen te maken over kleine dingen, kan dingen niet loslaten, intolerant ten opzichte van leden die de kantjes ervan aflopen

Voor wat betreft het leiding geven aan een begeleidingsteam wordt verwezen naar hetzelfde boek en dan naar het thema over de projectleider. Binnen de sport is het resultaat in veel gevallen een rol. Toch mag het belang van een prettig klimaat, prettige sfeer (denk aan een veilig, positief sportklimaat) niet onderschat worden. Aangezien er bij de leden van een begeleidingsteam sprake is van een groot verantwoordelijkheidsgevoel en zelfstandigheid, zal er in het merendeel van de gevallen sprake zijn van participeren en delegeren als leiderschapsstijl. Een andere indeling die je kunt maken om het geven van leiding duidelijk te maken, is de mate waarin de leider gebruikmaakt van controle of van vertrouwen. 1. Door te sturen: plannen, organiseren en controleren (sturend leidinggeven). Controle is hier min of meer het uitgangspunt. 2. Door te ondersteunen: luisteren, coachen, advies geven en ondersteunen (coachend leidinggeven). Vertrouwen vormt de basis van deze vorm van leidinggeven.

Het is belangrijk om bewust een positie op deze schaal te kiezen. Gezien de professionaliteit van de leden van een begeleidingsteam, zal dit waarschijnlijk meer in de richting van vertrouwen gaan.

283

Hersey en Blanchard.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Opdragen Opdragen betekent dat de trainer-coach/instructeur het resultaat erg belangrijk vindt. Er wordt overwegend met gesloten opdrachten gewerkt en verwacht dat de teamleden deze braaf uitvoeren. De trainer-coach/instructeur besteedt nauwelijks zorg aan het contact met de teamleden.

Verkopen Ook bij verkopen vindt de trainer-coach/instructeur het resultaat erg belangrijk. Men hanteert vaak gesloten werkvormen en legt uit waarom het zo gedaan moet worden. Er is daarbij ook oog voor het contact met de teamleden en er wordt moeite gedaan om het contact goed te laten verlopen. Ook worden de onderlinge contacten gestimuleerd.

Participeren Bij participeren vindt de trainer-coach/instructeur het resultaat minder belangrijk. Het gaat vooral om een goed contact met de teamleden en om goede onderlinge contacten. Plezier en samenwerking zijn belangrijk. Deze trainer-coach/instructeur geeft overwegend open opdrachten en zal altijd klaarstaan om de teamleden te helpen. Delegeren Bij de stijl delegeren vindt de trainer-coach/instructeur het resultaat en de manier waarop de teamleden met elkaar omgaan niet zijn eigen verantwoordelijkheid. De trainer-coach/instructeur delegeert dit aan de teamleden. Een goede band met de teamleden heeft geen hoge prioriteit. De trainer-coach/instructeur blijft op de achtergrond en acht de teamleden in staat om op basis van open opdrachten de begeleiding goed vorm te geven.

Opdracht 2 Begeleidingsteam

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken van studenten vanuit min of meer dezelfde tak van sport of branche. a. Bespreek met elkaar wie er met een begeleidingsteam werkt en uit welke personen (disciplines) dit team bestaat. b. Bespreek met elkaar welke rol jij als trainer-coach/instructeur in een begeleidingsteam hebt.

Opdracht 3 Leidinggeven aan een begeleidingsteam Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a.

Jouw stijl van leidinggeven kun je uitzetten op een as die gaat van het accent op controle naar het accent op vertrouwen. Bespreek met elkaar op welke manier jullie leiding (zouden) geven aan een begeleidingsteam. b. Bespreek met elkaar wat je moeilijk vindt van het leidinggeven aan een begeleidingsteam. Zoek met elkaar naar mogelijke oplossingen.

12.3 Sporttechnisch beleid

Wat is beleid? Er bestaan verschillende omschrijvingen van beleid. Onder beleid wordt onder andere verstaan: • Het geheel aan opvattingen over te realiseren doelstellingen, tezamen met de in de tijd uitgezette acties en de daarvoor benodigde middelen om deze doelstellingen te bereiken.

284

Thema 12 Functioneren in een begeleidingsteam

•

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

• •

De maatregelen die een gemeente zich heeft voorgenomen om binnen een afgesproken periode een bepaald doel te bereiken door middel van een afgesproken (oftewel gebudgetteerde) hoeveelheid geld, bijvoorbeeld het vervangen van het wegdek van een straat, of het verbeteren van de kennis van de medewerkers van de belastingdienst door middel van een cursus. Het leiden van een organisatie vanuit de algemeen aanvaarde visie en missie. Beleid verklaart de keuze van doelstellingen die de organisatie via een strategie invoert en evalueert de resultaten.

Als je de voorgaande beschrijvingen leest, blijken er binnen de definitie van beleid steeds drie elementen aanwezig te zijn: 1. formuleren van doelen of ambities 2. beschrijven van de middelen, acties of strategie waarmee de doelen bereikt kunnen worden 3. het tijdpad waarin de middelen worden ingezet.

Een kernachtige typering van beleid is dan ook: het stellen van doelen, middelen en het tijdpad in onderlinge samenhang. Beleid is de wijze waarop en het tijdspad waarin de doelen van een organisatie bereikt worden. De trainer-coach/instructeur heeft met name te maken met het sporttechnisch beleid van een organisatie. Sporttechnisch beleid Een belangrijk onderdeel van het beleid van een sportorganisatie is het sporttechnisch beleid. Het sporttechnisch beleid bevat onderwerpen als: • het aanbod aan sporten bewegingsactiviteiten • kwaliteit, opleiden van kader • indeling in teams • wijze van selecteren • doorstroom naar andere teams/niveaus • scouting • talentherkenning en talentontwikkeling • visie op leren van een sport/spel/vaardigheid (technisch en tactisch) • visie op begeleiden, coachen • visie op de sportieve ontwikkeling van kinderen

Technisch beleid

Het technische beleid van de club is de basis van waaruit de technische commissie opereert. Toch heeft niet iedere club een technisch beleidsplan. Dat maakt het werk van de TC vaak lastiger dan nodig.

Tijdens de beginnerscursus TC leggen je TC-leden de basis voor het technisch beleidsplan van jullie vereniging. In dit artikel lees je wat je dat kan opleveren. Iets voor jouw club? Je kunt de cursus aanvragen bij één van onze opleiders.Hieronder vind je verschillende componenten die onderdeel zouden kunnen uitmaken van jullie technische beleidsplan; ondersteunende middelen voor de TC, maar ook voor de trainers en coaches van je vereniging. Lees en bepaal wat jouw club op technisch gebied verder zou kunnen helpen!

Bron: Nevobo | Technisch beleid

285

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S Kan deze (oude) illustratie opnieuw worden gemaakt? Graag waarin de losse onderdelen van het technische beleid worden getoond, zonder onderstaande extra zwarte tekst

Onderdelen van technisch beleid.

Beleid binnen anders georganiseerde sport Onder anders georganiseerde sport wordt verstaan de sport die buiten een sportvereniging om wordt aangeboden. Daarnaast bestaat er nog ongeorganiseerde sport. Bij anders georganiseerde sport moet je voor wat betreft de trainer-coach/instructeur onder andere denken aan het aanbod van de buitensport, fitness, zwembaden, ijsbanen en recreatie. Bij deze organisaties wordt meestal niet gesproken over sporttechnisch beleid. Uiteraard is er wel sprake van beleid. Dit richt zich onder andere op de betekenis die de organisatie wil hebben in de regio, op mogelijke samenwerkingspartners, op doelgroepen en op het sporten beweegaanbod. Zo kan een fitnesscentrum in samenwerking met bijvoorbeeld een zorginstelling zich richten op de doelgroep ouderen, op bedrijfsfitness of op een gezonde(re) leefstijl.

Body Support

De beste combinatie om verantwoord aan je vitaliteit te werken is door sport te combineren met gezonde voeding. Wij combineren onze kennis en ervaring met het voedingsprogramma van Body Support. Met dit voedingsprogramma ben je slimmer bezig en je doet het niet alleen, maar samen met jouw eigen coach!

Of je nu wilt afvallen, op gewicht blijven of het maximale uit je training wilt halen. Door een slim eetpatroon verbrand je meer, krijg je meer energie en blijf je beter in balans. Body Support is geen dieet het is een manier van opnieuw leren met voeding om te gaan. Bron: Voedingsbegeleiding - Live Longer, Happier & Healthier (fitland.nl)

286

Thema 12 Functioneren in een begeleidingsteam

De buitensportorganisatie streeft naar inclusie en probeert met een aantrekkelijk aanbod nieuwe doelgroepen aan zich te binden. Van de de trainer-coach/instructeur wordt verwacht dat hij of zij ook aan deze beleidsvraagstukken een bijdrage aan kan leveren.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Opstellen van een beleidsplan Een beleidsplan wordt vaak volgens dezelfde stappen opgesteld. Het maakt in principe niet uit of het gaat om een beleidsplan voor de gezondheid, ruimtelijke ordening of sport. Steeds volgt men dezelfde stappen of doorloopt men dezelfde fasen om tot een goed beleidsplan te komen. In feite volgt men de PDCA-cyclus: Plan, Do, Check en Act.

Stappen beleidsplan 1. beleidsanalyse beeldvorming, huidige situatie 2. beleidsvoorbereiding, formuleren van doelstellingen 3. beleidsuitvoering 4. beleidsevaluatie, evalueren beleid

Beleidsanalyse Beleid ontstaat niet zomaar. Er zijn voortdurend aanleidingen om (opnieuw) na te denken over het (sporttechnisch)beleid van een sportorganisatie. Meestal gebeurt dit om de drie á vijf jaar.

Een beleidsplan start meestal met het inventariseren van wat er allemaal speelt op het gebied van sport en bewegen. Je probeert tot een zo goed mogelijk beeld van de situatie te komen. Voor wat betreft het sporttechnisch beleid kan dit betrekking hebben op de populariteit van nieuw aanbod. Je kunt hierbij denken aan padel. Daarnaast zijn er ontwikkelingen op het gebied van begeleiden en coachen. Zo is er momenteel veel aandacht voor positief coachen en de vier inzichten van de trainer. Ook de visie op motorisch leren is niet van alle tijden, maar verandert in de loop der jaren. Binnen de fitness kun je denken aan de aandacht voor een gezonde(re) leefstijl. Dit heeft er onder andere toegeleid dat NL Actief een nieuwe

287

opleiding ontwikkeld heeft. Deze aspecten breng je in kaart om de volgende stap te kunnen zetten in het opstellen van (sporttechnisch) beleid.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

In veel gevallen wordt er een SWOT-analyse gemaakt die zowel de interne situatie (sterkten en zwakten) als de externe situatie (kansen en bedreigingen) in kaart brengt.

SPORTTECHNISCH BELEIDSPLAN “ZWEMMEN BIJ DWK” 2020 - 2023

Deze presentatie is de weergave van het sporttechnisch beleidsplan voor de zwemafdeling van DWK. Als basis is de SWOT analyse gebruikt die door ca. 50 actieve en minder actieve leden is ingevuld. We hopen met deze structuur weer een stap te maken in de ontwikkeling van DWK als ‘sterke vereniging’. Trainers & Zwemcommissie

Bron: Sporttechnisch beleidsplan 'zwemmen bij DWK' 2020-2023.

Lees de verdiepingsstof 'DESTEP'.

2. Beleidsvoorbereiding De fase of de stap van de beleidsvoorbereiding kent twee belangrijke onderdelen, namelijk het formuleren van doelstellingen en het opstellen van een plan. Op de eerste plaats is het belangrijk om doelstellingen te formuleren. Er zijn al wat onderwerpen genoemd die onder het sporttechnisch beleid kunnen vallen. Meestal heb je niet de mogelijkheid om aan alle punten tegelijkertijd te werken en moet je prioriteiten stellen. Zo heeft de KNWU een sporttechnisch beleidsplan ontwikkeld gericht op het kader. Een doelstelling op de lange termijn kan dan zijn: Over 5 jaar willen we per trainingsgroep minimaal 2 gediplomeerde trainers hebben. Een ander voorbeeld van een doelstelling kan zijn: Over 3 jaar werken alle trainers volgens dezelfde visie met de jeugdteams. Het formuleren van doelstellingen is meestal niet al te ingewikkeld. Het meest complex is het antwoord op de vraag hoe een sportorganisatie de beoogde doelen kan bereiken. In veel gevallen is er sprake van een beperkt budget. Je zult het met een bepaalde hoeveelheid geld moeten doen en dus keuzes moeten maken. In deze fase worden de plannen meestal per doelstelling uitgewerkt. In een dergelijk deelplan wordt aangegeven wat de belangrijkste acties zullen zijn. Deze acties worden ook wel actieplannen of uitvoeringsprogramma’s genoemd.

DKW

Doelstelling: Binnen 3 jaar is DWK de spil in de wedstrijdzwemsport in de omgeving en heeft een nauwe samenwerking met onderwijs, gemeente, exploitant, KNZB en andere (zwem)verenigingen.

Activiteiten & planning •Minimaal halfjaarlijks overleg met exploitant over ontwikkelingen (bestuursniveau) •3x per seizoen organiseert DWK sessies om trainers van andere verenigingen te betrekken bij de ontwikkeling van de zwemsport in de directe omgeving

288

Thema 12 Functioneren in een begeleidingsteam

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

•Zwemcommissie en/of bestuur sluit halfjaarlijks aan bij (regionale) activiteiten van de KNZB •DWK toont betrokkenheid bij de uitvoering van het lokale Sportakkoord en heeft hierover met regelmaat contact met de gemeente en andere partijen. •2020 | verkennende gesprekken •2021 en verder | actieve invulling Bron: Sporttechnisch beleidsplan 'zwemmen bij DWK' 2020-2023.

3. Beleidsuitvoering In deze fase worden de plannen uitgevoerd. Mogelijk dat de trainer-coach/instructeur een coördinerende rol heeft tijdens de uitvoering. Je kunt het dan zien als een soort van project. Over hoe je een project coördineert, vind je informatie in het boek 'Sport- en bewegingsprojecten coördineren'.

4. Beleidsevaluatie Een evaluatie vindt niet alleen aan het einde plaats, maar wordt ook regelmatig tussentijds gedaan. Tijdens de beleidsuitvoering zijn er vooraf evaluatiemomenten ingepland om te kijken of de programma’s en acties wel volgens plan en met voldoende resultaat lopen. Het volgen van de vooruitgang wordt monitoring genoemd. Zo worden de plannen soms tussentijds al bijgesteld. In deze fase is het niet alleen belangrijk om te kijken naar de resultaten, maar is het ook belangrijk om oog te hebben voor de verankering of het behoud van de resultaten. In sommige modellen wordt deze verankering van het beleid als aparte fase gezien. Lees de verdiepingsstof 'Beleidswijzer Sport en Bewegen'.

Adviseren Een van de kerntaken die de trainer-coach/instructeur op niveau 4 volgens de Kwalificatiestructuur Sport 2022 (Documenten kwalificatiestructuur sport 2022 - NOCNSF) moet beheersen is het ondersteunen van sporttechnisch beleid. Daarbij hoort ook het adviseren over (doelstellingen voor) het sporttechnisch beleid.

Je moet dus een adviesgesprek kunnen voeren met bijvoorbeeld het bestuur of de technische commissie. Voor de inhoud hiervan wordt verwezen naar thema 9.4 Adviesgesprek uit het boek 'Begeleiden van een les of training'.

Opdracht 4 (Sporttechnisch) beleid

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken met studenten uit min of meer dezelfde tak van sport/branche. a. Bespreek met elkaar welke onderwerpen deel uit maken van het sporttechnisch beleid (sportverenigingen) of het beleid (anders georganiseerde sport) van de organisatie waar je bij betrokken bent. b. Bespreek met elkaar bij welke onderwerpen jullie als trainer-coach/instructeur betrokken zijn en wat die betrokkenheid dan inhoudt.

Opdracht 5 Beleidsplan op internet

Zoek op internet naar een (sporttechnisch) beleidsplan van een SB-organisatie, sportbond of sportvereniging. Geef hier een korte samenvatting van.

Opdracht 6 Opstellen beleidsplan a. In welke vier stappen stel je een beleidsplan op?

289

b. Ga uit van de sportorganisatie waar jij bij betrokken bent. Kies één onderwerp uit die jij belangrijk vindt voor deze organisatie (bijvoorbeeld kaderontwikkeling, doelgroepenbeleid, talentontwikkeling) en werk de vier stappen globaal uit.

12.4 Samenwerken

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Samenwerken met het begeleidingsteam De Kwalificatiestructuur Sport is al eerder aangehaald. Daarin kun je lezen wat een trainer-coach/instructeur op bijvoorbeeld niveau 4 allemaal moet kennen en kunnen. Zo moet de trainer-coach/instructeur kunnen samenwerken met het begeleidingsteam en deskundigen. Dit moet zodanig gebeuren dat er sprake is van een effectief en goed functionerend begeleidingsnetwerk rond een getalenteerde sporter en/of selectieteam. Dat vraagt dus om een goede samenwerking met het team en de leden van het begeleidingsteam. Bekijk het filmpje 'Jan van Halst | Het gedrag binnen een team'.

Voorwaarden voor goede samenwerking Samenwerken gaat niet vanzelf. Er zijn allerlei voorwaarden verbonden aan goed samenwerken. Enkele belangrijke voorwaarden zijn: 1. Iedereen streeft hetzelfde doel na. 2. Stem de werkzaamheden goed op elkaar af. 3. Maak duidelijke afspraken. 4. Deel informatie. 5. Creëer een prettige sfeer. 6. Benut de sterke kanten van een team. 7. Geef elkaar feedback en stel vragen aan elkaar. 8. Vier successen.

1. Iedereen streeft hetzelfde doel na Voor een goede samenwerking is het belangrijk dat iedereen hetzelfde doel nastreeft. Het is dan ook belangrijk om dat doel (of doelen) te bespreken en te achterhalen of iedereen er wel hetzelfde beeld bij heeft. Soms helpt het visualiseren van een doel. Zorg ervoor dat je met elkaar dus heldere doelen stelt en dat iedereen de doelen accepteert. Individuele belangen worden daardoor een belang van het hele team. Pas dan wijzen de neuzen dezelfde kant op en kan er efficiënt en effectief samengewerkt worden. 2. Stem de werkzaamheden goed op elkaar af Als je samen met een team of individuele sporter werkt, kan het niet anders dan dat de werkzaamheden van de een die van de ander beïnvloeden. Het is dus belangrijk om de werkzaamheden op elkaar af te stemmen. Hiervoor is het belangrijk om de werkzaamheden op een rijtje te zetten en goed vast te leggen wie wat doet en wie waar voor verantwoordelijk is. Een functiebeschrijving kan verduidelijken wat iemand moet doen en wat aan anderen toebehoort.

Manager

De belangrijkste managementfunctie in de vereniging op het gebied van technische zaken is die van Technisch Directeur, Technisch Manager of Technisch Coördinator. Deze functie, die we in dit artikel ‘Manager’ noemen, valt binnen het technisch kader. Als voorzitter van de technische commissie is de Manager verantwoordelijk voor het initiëren, ontwikkelen en implementeren van het hockeytechnisch beleid, evenals voor de uitvoering hiervan. Hij legt rechtstreeks verantwoording af aan het bestuur. Hierdoor zit de Manager midden in het krachtencentrum van de club. Naar het bestuur toe is hij bezig met het ondersteunen of ontwikkelen van beleid. Naar de leden toe is hij bezig het beleid vorm te geven.

290

Thema 12 Functioneren in een begeleidingsteam

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

De vereniging heeft gezien de eerder genoemde ontwikkelingen behoefte aan iemand die – samen met de huidige professionals en vrijwilligers – invulling en uitvoering geeft aan de hockeytechnische beleidsontwikkeling. Iemand die zich binnen zowel de jeugd- als seniorenafdeling gemakkelijk kan bewegen en de verbinding tussen beide afdelingen weet te leggen. Kortom, de vereniging heeft behoefte aan een centrale persoon tussen professionals en vrijwilligers. Een rol die de Manager prima kan vervullen. Een belangrijk onderdeel van het technisch beleid is het leggen en onderhouden van contacten met andere verenigingen en organisaties. Belangrijke voorbeelden hiervan zijn het leren van andere verenigingen, een doorstroom van talent naar district en landelijk niveau, stages van jeugdige trainers bij grote clubs, samenwerking met opleidingsinstituten en het bespreken van (club)wensen en ideeën met de KNHB. Bron: De rol van de Technisch Manager ontleed (knhb.nl)

3. Maak duidelijke afspraken Goede afspraken maken is belangrijk bij samenwerken. Een afspraak is een ‘overeenkomst tussen mensen’. Dat klinkt misschien nogal zwaar, maar zeker als je in een team werkt, moet je hiervan uitgaan en ernaar handelen. Om teamleden goed te laten samenwerken, is het raadzaam om in een van de eerste vergaderingen heldere teamafspraken te maken. Enkele voorbeelden van teamafspraken zijn: • Iedereen is verantwoordelijk voor het resultaat. • We zorgen er gezamenlijk voor dat iedereen ruimte krijgt voor inbreng. • We respecteren elkaars mening. • We geven elkaar open feedback. • We houden ons aan gemaakte afspraken. • De procedure van besluitvorming wordt vooraf vastgesteld. • De trainer-coach/instructeur heeft de rol van voorzitter. • Er wordt bij toerbeurt genotuleerd. • De notulen worden binnen vier dagen verspreid. • Tijdens de vergaderingen zijn de mobieltjes uit.

Lees de verdiepingsstof 'Niveaus van samenwerken'.

4. Deel informatie Voor een goede samenwerking is het belangrijk dat elk lid van het begeleidingsteam over de juiste informatie kan beschikken. Tegenwoordig zijn er prima digitale hulpmiddelen om dit efficiënt te kunnen doen. Zo is SharePoint een platform van Microsoft dat dient als een raamwerk voor het opzetten van een website voor informatie-uitwisseling en online samenwerking binnen een groep of organisatie. Een andere mogelijkheid is het werken met OneDrive. Met OneDrive kun je bestanden opslaan in de cloud, om ze dan op verschillende apparaten te kunnen gebruiken. Naast opslaan is delen en bewerken ook mogelijk met OneDrive. Samen met anderen aan een document werken, kan dus ook. Tot slot kun je ook met Microsoft Teams gemakkelijk bestanden delen. 5. Creëer een prettige sfeer Een prettige sfeer leidt tot betere prestatie en ook tot betere teamprestaties. In een prettige sfeer hebben teamleden meer voor elkaar over. Daar horen goede omgangsvormen bij, die onder andere uitgaan van openheid, respect, waardering en invoelend vermogen. Goed samenwerken is een kwestie van geven en nemen. Een prettige sfeer en goede omgangsvormen vergroten ook de bereidheid en de motivatie om samen te werken.

291

6. Benut de sterke kanten van een team Iedereen heeft sterke en minder sterke kanten. Het is belangrijk om alle sterke kanten, talenten van de teamleden te benutten. Dat doe je ook bij het maken van een opstelling voor bijvoorbeeld een handbalteam. In een begeleidingsteam moeten de leden juist over verschillende kwaliteiten beschikken.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

7. Geef elkaar feedback Deze voorwaarde sluit nauw aan bij de vorige. In een prettige sfeer mag je fouten maken en het leidt tot betere resultaten als deze bespreekbaar gemaakt worden. Dit heeft te maken met het geven van feedback. Als dit op de juiste manier gebeurt, kan de ander er wat mee. Het gaat zeker niet alleen om min of meer negatieve feedback. Het is juist ook heel belangrijk dat je iemand vertelt dat hij iets juist heel goed heeft gedaan. In het verlengde hiervan ligt het stellen van vragen aan elkaar. Een ander heeft soms een andere kijk op dingen dan jij, dat betekent niet dat die kijk niet goed is. Stel vragen in plaats van te oordelen. 8. Vier successen Het is belangrijk om stil te staan bij successen of vorderingen die je als team maakt. Dit werkt weer bevorderlijk voor de sfeer in de groep en het laat zien dat je weer iets dichter bij het gezamenlijk doel bent gekomen.

Opdracht 7 Voorwaarden voor goede samenwerking

a. Noteer een aantal belangrijke voorwaarden voor een goede samenwerking met met name het begeleidingsteam. b. Beschrijf aan welke voorwaarden al dan niet voldaan is bij het (begeleidings)team waar jij bij betrokken bent

Opdracht 8 Goede samenwerking

Bekijk het filmpje 'Goede samenwerking TopSupport en RKSV Nuenen'.

Bekijk het filmpje en geef je mening over deze vorm van samenwerking.

12.5 Communicatieve vaardigheden

Vaardigheden van de trainer-coach/instructeur De vaardigheden waarover de trainer-coach/instructeur moet beschikken staan beschreven in het kwalificatiedosssier Sport en Bewegen 2023. Daar worden twee communicatieve vaardigheden genoemd, namelijk: • kan feedbackvaardigheden toepassen • kan conflictbeheersingsmethoden toepassen. Aan beide vaardigheden wordt in deze paragraaf aandacht besteed.

Feedback Er kan van alles misgaan in de communicatie. De goedbedoelde boodschap komt niet altijd duidelijk over. Daarom is het belangrijk dat de ontvanger informatie geeft over hoe de boodschap is overgekomen. Dit noem je feedback. Feedback betekent letterlijk ‘terugkoppeling’.

Vormen van feedback Met feedback wordt ongeveer hetzelfde bedoeld als met commentaar of kritiek. Het woord kritiek moet je dan zowel in positieve als in negatieve zin opvatten. Je kunt feedback geven én ontvangen. Je kunt commentaar geven op de boodschap van de ander óf commentaar ontvangen op je eigen boodschap. Feedback kun je op verschillende manieren geven. Je kunt het heel bewust doen, maar ook onbewust. Je kunt het verbaal, maar ook non-verbaal doen. Zo kun je vragen of iemand wil verduidelijken wat hij tegen je vertelde óf je kunt verbaasd kijken om aan te geven dat je de boodschap niet helemaal begrepen hebt. De student die tijdens de les in slaap valt, geeft onbewust, non-verbaal, feedback op de informatie van de docent.

292

Thema 12 Functioneren in een begeleidingsteam

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Als trainer-coach/instructeur geef je regelmatig feedback de sporters en mogelijk ook aan leden van het begeleidingsteam. Waarschijnlijk geven ze ook jou regelmatig feedback. Daarom is het belangrijk om goed te feedback te kunnen geven en te kunnen ontvangen.

https://www.shutterstock.com/image-photo/female-sport-coach-clipboard-discussing-tactics-2256140457

Feedback geven.

Feedback op inhouds- en betrekkingsniveau Feedback geven op de letterlijke inhoud van de boodschap is meestal niet zo moeilijk. Het is heel gebruikelijk dat mensen die communiceren elkaar feedback geven over de inhoud. Dit kan door er vragen over te stellen of opmerkingen over te maken.

Feedback op inhoudsniveau geeft meestal weinig problemen. Er wordt namelijk alleen om verduidelijking gevraagd. De zender zal meestal bereid zijn het nog een keer uit te leggen. Zelfs een meningsverschil tussen zender en ontvanger hoeft niet storend te zijn. Meningsverschillen worden meestal pas problematisch als er iets schort aan de relatie of de betrekking tussen de personen. Feedback op betrekkingsniveau ligt veel gevoeliger. Het gaat dan niet om de feitelijke inhoud, maar om de manier waarop de boodschap overgebracht wordt.

Bekijk het filmpje 'Foppe de Haan over het belang van Feedback | SportsSpeakers'

Regels voor feedback Je hoopt dat feedback invloed heeft op het functioneren. Dit effect bereik je alleen als er aan bepaalde voorwaarden én regels voor het geven van feedback is voldaan.

De belangrijkste voorwaarden zijn: 1. Er moet een sfeer van vertrouwen en veiligheid zijn tussen degene die feedback krijgt en degene die feedback geeft. 2. Beiden moeten het gevoel hebben dat feedback een belangrijk hulpmiddel is om de communicatie te verbeteren en beiden moeten de bereidheid hebben om van elkaar te leren.

293

Niet alleen de persoon die feedback geeft, moet zich aan bepaalde regels houden. Er gelden ook regels voor degene die de feedback ontvangt. Feedback is pas effectief als beide gesprekspartners zich aan die regels houden. Bekijk het filmpje 'De 4 regels van Feedback'.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

De regels voor het geven feedback 1. Gebruik de ik-vorm (start met een ik-boodschap). Jij geeft commentaar op hoe de boodschap of het gedrag op jou is overgekomen. Het gaat om jouw mening. Gebruik daarom de ik-vorm. Begin niet met: ‘We vinden je allemaal zo brutaal.’ Of met: ‘Jij komt zo brutaal over.’ Beter is: ‘Ik vind het vervelend als je me een zeikerd noemt en het komt niet respectvol op mij over.’ 2. Beschrijf concreet gedrag. Probeer zo concreet mogelijk te zijn. Maak gebruik van recente en concrete voorbeelden en probeer deze kort en duidelijk te beschrijven. Geef geen oordeel of interpretatie, maar een concrete beschrijving van de feiten. Dus niet: ‘Jij bent altijd zo lang van stof en zo saai, dat ik je hele uitleg niet kan volgen.’ Maar: ‘Ik vond je uitleg over de spelregels te lang duren. Ik miste een paar voorbeelden en begreep aan het eind niet wat nu precies de bedoeling was.’ 3. Doe het op het juiste moment. Feedback is effectiever naarmate de tijd tussen de betreffende gebeurtenis en de informatie erover korter is. Je moet hierbij wel rekening houden met de omstandigheden. Soms is het beter iets langer te wachten en bijvoorbeeld na een wedstrijd of training pas feedback te geven. Waarschijnlijk is er dan iets meer rust en kun je er even de tijd voor nemen. De kans dat de feedback op die manier goed overkomt bij de ander, is groter.

294

Thema 12 Functioneren in een begeleidingsteam

Geef bruikbare feedback. Geef feedback waar de ander iets mee kan. Je kunt wel vertellen dat iemand heel dominant is en dat hij dat eens moet veranderen, maar waarschijnlijk kan de desbetreffende persoon hier weinig mee. Probeer je feedback specifiek te maken en eindig met een tip waar de ander iets mee kan. Bijvoorbeeld: ‘Ik vind dat je in de vergadering over de nieuwe trainer slecht luisterde naar de mening van Steven en Patrick. Naar mijn mening liet je hen niet uitpraten en je kwam tot drie keer toe terug op je eigen mening. Probeer de volgende keer iedereen uit te laten praten en laat merken dat je hen begrepen hebt.’ Bruikbaar heeft ook te maken met de hoeveelheid feedback. Vind je dat je gesprekspartner heel veel fout doet, pik er dan een of twee punten uit die je het belangrijkst vindt. Voor een orkaan aan commentaar sluit vrijwel iedereen de oren. Beschrijf je gevoel, beschrijf het effect op jou. Probeer het gevoel te verwoorden dat je hebt bij de boodschap of het gedrag van de zender: ‘Ik word heel erg zenuwachtig, als je me op die manier aanwijzingen geeft.’ Vraag of het klopt. Vraag aan het einde van je feedback naar een reactie van de ander. ‘Klopt het wat ik heb waargenomen tijdens de wedstrijd bij Steven en Patrick, of heb ik me vergist?’ De feedback moet zo gebracht worden dat de ander de ruimte krijgt om erop te reageren.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Leer je sporters om feedback te geven en te ontvangen

Los van het gegeven of de feedback positief of negatief is, het geven en ontvangen van feedback is niet iets dat iedereen van nature goed kan. Op internet zijn allerlei lijstjes te vinden met aandachtspunten die belangrijk zijn met betrekking tot het geven en ontvangen van feedback, ik beperk me hier tot drie van die aspecten. • Het moet gaan over waarneembaar gedrag, niet om de beoordeling of interpretatie ervan. Goede feedback geeft dus een feitelijke beschrijving van de handeling of situatie, bij voorkeur dingen die zichtbaar of hoorbaar zijn. • Formuleer je observatie in de ik-vorm. • Geef de ander de mogelijkheid om te reageren.

Een voorbeeld. Een trainer kan denken dat een bepaalde jeugdsporter verlegen is, wanneer oogcontact vermeden wordt. Maar dat is een interpretatie van de situatie. De feedback naar de sporter zou dan kunnen zijn: “Ik zie dat je iedere keer wegkijkt als ik oogcontact met je probeer te maken.” De reactie van de sporter zal je dan meer informatie geven over de manier waarop je dat gedrag kan interpreteren.

Als trainer kun je er ook baat bij hebben als je sporters dit onderling goed kunnen. Immers, als je als trainer je sporters zo wilt opleiden dat ze zo onafhankelijk mogelijk van jou kunnen functioneren tijdens een wedstrijd, dan zullen jouw sporters elkaar feedback moeten kunnen en durven geven. Bron: Leer je sporters om feedback te geven en te ontvangen | NLcoach

Bekijk het filmpje 'Feedback geven in sport deel 1'.

295

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S https://www.shutterstock.com/nl/image-photo/coach-explaining-game-plan-basketball-players-643115404

Feedback van de coach

Regels voor het ontvangen van feedback 1. Zorg voor een actieve luisterhouding. Het is belangrijk de ander te laten merken dat je echt openstaat voor wat hij of zij jou te vertellen heeft.

296

Thema 12 Functioneren in een begeleidingsteam

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Stel je lerend op. De meest gemaakte fout is direct in de verdediging gaan en de feedbackgever niet eens uit laten praten. Veel mensen hebben last van het ‘ja, maar’-syndroom. Het is belangrijk niet direct in de verdediging te gaan en met tegenargumenten te komen. Probeer je open te stellen voor de feedback en vraag je af wat je ervan kunt leren. Neem de informatie serieus. Vraag als dat nodig is om verduidelijking. Als je iets niet helemaal begrijpt, vraag dan om verduidelijking. Vraag om een voorbeeld, zodat het voor jezelf zo helder mogelijk wordt en je er echt iets mee kunt. Bovendien geeft een vraag ter verduidelijking de ander het gevoel dat je hem of haar serieus neemt.

Motiverende feedback: hoe jij als trainer/coach je spelers efficiënt kunt motiveren Bovenstaande samengevat in vier gouden regels voor een trainer/coach:

1. Mijn feedback is een aanvulling op wat de speler zelf kan ervaren in het spel of de training. 2. Mijn feedback is gericht op de inzet van een speler in plaats van op het talent of het resultaat.3. Mijn feedback is plezierig om te ontvangen (op het juiste moment, met de juiste toon). 4. Mijn feedback gaat gepaard met keuzes, tips of een vraag aan de speler.

Dus ongeveer zo: ‘Kom op Jens, probeer sneller de bal goed te leggen na het stoppen. In één beweging door, of door al te kijken naar je afspeelmogelijkheden voordat je hem stopt.’

Of: ‘Wat deden we goed, mannen? Juist! Toen we met 1-0 achter stonden, zijn we elkaar blijven coachen, bleven we duels winnen en zijn we blijven vasthouden aan de afspraken bij het uitverdedigen. Dat is waar wij hard voor getraind hebben.’ Bron: Motiverende feedback: hoe jij als trainer/coach je spelers efficiënt kunt motiveren (knhb.nl)

Het effect van feedback Het geregeld en op de juiste manier geven en ontvangen van feedback heeft een positieve werking. De belangrijkste positieve effecten van feedback zijn: • Het ondersteunt en bevordert positief gedrag, omdat dit gedrag bevestigd wordt. Bijvoorbeeld: ‘Door jouw heldere analyse van de wedstrijd heb je ons geholpen naar het kampioenschap.’ • Het corrigeert het gedrag dat de betreffende persoon en de groep niet verder helpt of zelfs belemmert. Bijvoorbeeld: ‘Ik zou er meer aan gehad hebben, als je jouw mening met ons gedeeld had en niet voor jezelf had gehouden.’ • Het verduidelijkt de relaties tussen personen en helpt om de ander beter te begrijpen. Bijvoorbeeld: ‘Frits, ik dacht dat we niet konden samenspelen, maar nu zie ik dat we elkaar goed aanvoelen.’

Het positieve effect van feedback is ook duidelijk te maken aan de hand van het zogenaamde ‘Johari-venster’. Dit model, genoemd naar de twee schrijvers Joseph Luft en Harry Ingham, maakt duidelijk wat het effect is van feedbackprocessen binnen een groep.

297

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S Johari-venster.

De vrije of open ruimte is het gebied dat bekend is bij jezelf en bij de anderen. In dat gebied kun jij je lekker vrij bewegen. Het privégedeelte is het deel van je gedrag dat tot nu toe voor anderen onzichtbaar is gebleven en waarvan je zelf weet dat je dat gedrag kunt vertonen. Dit wordt ook wel het verborgen gebied genoemd. Zo weet je van jezelf dat je egoïstisch kunt zijn, maar daar heb je tot nu toe nog niets van laten zien. De blinde vlek is het gedrag dat voor anderen zichtbaar en herkenbaar is, maar waarvan jij je niet bewust bent. Zo kunnen anderen weten dat je slecht tegen je verlies kunt, terwijl jij dat zelf niet beseft. Vak D is het onbekende deel. Dit gedeelte van je gedrag is onbekend voor jezelf en voor anderen. Het effect van het geven en ontvangen van feedback is dat de vakken B en C kleiner worden en vak A groter. Het gebied waarin je kunt zijn wie je bent, de vrije ruimte, wordt dus groter. Bekijk het filmpje 'Johari-venster'. Conflicthantering

Wat is een conflict? Een goede definitie van een conflict is lastig te geven. Als je het over een conflict hebt, bedoel je meestal dat er sprake is van tegenstellingen, van tegenstrijdige belangen of meningen tussen twee groepen of individuen. Maar is elke tegenstelling een conflict? Spreek je bij twee kleuters die ruzie hebben van een conflict? Als je beste vriend er met je vriendin vandoor gaat, is er dan sprake van een conflict? En spreek je van een conflict als de trainer je passeert en op de bank zet?

Een eenduidige formulering is moeilijk, maar een conflict heeft wel een aantal veelvoorkomende kenmerken: • Er is sprake van een belangenbotsing. • Het leidt tot heftige emoties. • Er is sprake van een aanleiding of een bepaalde oorzaak. • Het heeft een procesmatig karakter. • Het beïnvloedt de relatie. • Er is sprake van een communicatiestoring. Bij een conflict is vaak sprake van een belangenbotsing tussen individuen of groepen. Conflicten kunnen gepaard gaan met heftige emoties. Een conflict heeft een bepaalde oorzaak of aanleiding. In sommige gevallen is het zo’n slepende kwestie geworden, dat men de oorspronkelijke aanleiding uit het oog is verloren.

298

Thema 12 Functioneren in een begeleidingsteam

Vrijwel elk conflict kent een bepaald proces. Het heeft een begin of een bepaalde voorgeschiedenis. Soms begint het als iets redelijk onbelangrijks, maar wordt het van kwaad tot erger. Gelukkig kennen de meeste conflicten ook een einde in de vorm van een oplossing. Conflicten hebben meestal invloed op de relatie tussen de partijen. Dit effect kan blijvend of tijdelijk zijn. Een conflict heeft alles te maken met hoe mensen met elkaar communiceren. Vaak is een storing in de communicatie de oorzaak.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Een conflict heeft niet alleen negatieve kanten. Soms is het goed om het tot een conflict te laten komen. Het wordt dan duidelijk waar de grenzen liggen bij individuen of groepen. Het is een duidelijk signaal van ‘zover kun je met mij gaan, maar zeker niet verder.’

Bovendien kan een conflict ervoor zorgen dat de standpunten en/of emoties van de betrokkenen helder worden. Daardoor kan een conflict het positieve gevolg hebben dat de partijen weer precies weten wat ze aan elkaar hebben. In het thema over groepsdynamica komt naar voren dat een groep een conflict nodig heeft om tot echte samenwerking te komen. Conflicthanteringsstijlen

Hoe ga ik het conflict aan?

Je bent op vakantie in Nederland en in een supermarkt krijg je tien euro te weinig terug van de caissière. Je vertelt beleefd dat ze zich vergist en dat je een biljet gaf van twintig euro en niet van tien euro. De caissière ontkent dit, terwijl je duidelijk het biljet van twintig euro nog ziet liggen. Je wordt boos en komt op voor je belang. Je wijst haar op het biljet en waarschuwt haar dat je de chef erbij haalt als ze niet onmiddellijk het bedrag terugbetaalt. Na enige aarzeling geeft ze je de tien euro die je nog tegoed had. Terug op de camping ligt je vriendin lekker in de zon. Ze draagt een foeilelijk badpak. Je maakt haar duidelijk dat je het badpak helemaal niets vindt en vraagt haar of ze niet iets anders kan aantrekken. Je vriendin wordt boos en roept dat ze zelf bepaalt wat ze aantrekt. Je besluit het niet op de spits te drijven en zegt haar dat het eigenlijk ook wel meevalt.

Zorg voor de relatie en voor het resultaat Uit dit voorbeeld blijkt dat iemand die in een conflictsituatie verzeild raakt, op verschillende manieren kan reageren. Als je goed kijkt naar hoe mensen reageren tijdens een conflict, zie je dat twee factoren een belangrijke rol spelen: • aandacht voor het standpunt van de ander: zorg voor de relatie • aandacht voor zijn eigen standpunt: zorg voor het resultaat. De zorg voor de relatie heeft te maken met het belang dat je hecht aan de relatie, aan het contact met degene met wie je een conflict hebt. In het voorbeeld is de relatie in de eerste situatie niet zo belangrijk. Het is niet echt prettig als de caissière je een vervelende vent vindt, maar een ramp is het ook niet. In het conflict met je vriendin, wil je waarschijnlijk de relatie niet op het spel zetten vanwege dat badpak en probeer je de relatie goed te houden. Dit is een van de redenen waarom je in de twee conflicten anders reageerde.

De andere reden heeft te maken met hoe belangrijk je de zaak vindt waarover het gaat. Je zou je in beide gevallen kunnen afvragen hoe belangrijk het resultaat is. Afhankelijk van de financiële situatie kan de tien euro belangrijk voor je zijn. Waarschijnlijk vind je het resultaat ook belangrijk om een principiële reden. Je wenst gewoon niet ‘afgezet’ te worden. In het tweede conflict is het lelijke badpak niet zo belangrijk om daar nu eens flink ruzie over te gaan maken. Conflictrooster Door een combinatie van de twee factoren ontstaan er vijf manieren waarop je met een conflict kunt omgaan. Deze manieren worden ook wel conflicthanteringsstijlen genoemd.

299

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Conflicthanteringsstijlen: • ontlopen • toegeven • doordrukken • probleemoplossend handelen • de gulden middenweg. Het is niet zo dat een van deze vijf stijlen de beste is. Wat de beste stijl is, is afhankelijk van de situatie. Tijdens een conflict zou je je moeten afvragen wat het belang is van de relatie en wat het belang is van de zaak of het resultaat. Op grond hiervan kies je dan de juiste stijl. Hoe je dit doet, laten we zien door de vijf stijlen te bespreken.

Graag namaken in de stijl van de flexibele pipeline S&B.

Het conflictrooster.

Ontlopen of vermijden Iemand die de stijl ‘ontlopen’ gebruikt, gaat het conflict niet aan. Hij ontloopt of vermijdt het conflict. Er is weinig zorg voor de ander. Dit kan terecht zijn, zoals in het voorbeeld van de caissière, maar kan ook voortkomen uit angst of onzekerheid. Je durft de confrontatie met de ander niet aan of bent bang om afgewezen te worden. Bij de stijl ‘ontlopen’ is er ook geen of weinig zorg voor het resultaat. Je komt niet op voor je eigen belang. Dit kan bewust zijn, omdat de zaak het niet waard is om je druk over te maken. Het is echter ook mogelijk dat je niet assertief genoeg bent om voor je eigen belang op te komen. Je bent te verlegen om er iets van te zeggen en ontloopt het conflict.

300

Thema 12 Functioneren in een begeleidingsteam

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Toegeven of toedekken Toedekken is een juiste strategie wanneer je de relatie belangrijk vindt, maar het onderwerp waarover het gaat niet. Denk aan het voorbeeld van het badpak. Het gaat je om het goed houden van de relatie. Het gebeurt echter ook dat mensen de stijl van toedekken gebruiken, terwijl het onderwerp eigenlijk best belangrijk is. Het eigen belang wordt dan aan de kant geschoven om de relatie goed te houden. Dit zie je bij mensen met weinig zelfvertrouwen, die bang zijn om door anderen onaardig gevonden te worden. Ook kan het zijn dat iemand denkt dat de relatie geen meningsverschil kan verdragen. In een goede relatie kun je best een keer lekker ruziemaken over een lelijk badpak. Doordrukken of forceren Doordrukken of forceren is een zeer assertieve manier van optreden, met weinig zorg voor de relatie met de ander. Het eigenbelang is groot. Je wilt je doel bereiken, desnoods ten koste van de ander(en). Je ziet het conflict als een kwestie van winnen of verliezen. Je kunt op verschillende manieren forceren of doordrukken. Je kunt machtsmiddelen gebruiken, dreigen, schreeuwen, maar ook zielig gaan doen, huilen en op het gevoel van anderen inspelen.

Probleemoplossend handelen of confronteren Probleemoplossend handelen, ook wel confronteren genoemd, is een juiste stijl wanneer zowel de relatie als het resultaat belangrijk zijn. Je wilt het onderste uit de kan halen, zowel voor de relatie als voor het resultaat. Bij deze conflicthanteringsstijl neem je de tijd om de tegenstelling in het conflict zo goed mogelijk te onderzoeken. Je kiest daarom voor een open en directe communicatie. Bovendien kies je voor een oplossing waar beide partijen achter kunnen staan. Het geheel is een kwestie van geven en nemen. Je draait niet om de hete brij heen, maar confronteert de andere partij met de tegenstelling. Vandaar dat de stijl ook wel confronteren wordt genoemd.

Sommige mensen vinden deze term wat negatief klinken. Zij spreken liever van probleemoplossend handelen. In sommige overzichten van de verschillende conflicthanteringsstijlen wordt deze strategie ook wel samenwerken genoemd.

Graag namaken in de stijl van de flexibele pipeline S&B.

Conflicthanteringsstijlen.

301

De gulden middenweg of compromis sluiten Zowel de relatie als het onderwerp is hierbij enigszins belangrijk. Door allebei snel water bij de wijn te doen, kom je tot een oplossing van het conflict. Je sluit een compromis dat voor beide partijen acceptabel is. Meestal gaat het niet om het vinden van de beste oplossing, maar om het vinden van de snelste oplossing.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Voorkeurstijl Eigenlijk moet je in staat zijn om afhankelijk van de situatie alle vijf de stijlen te gebruiken. Maar dit is voor de meesten niet weggelegd. Meestal heb je een of twee voorkeurstijlen, die je ongeacht het conflict gebruikt. Het is belangrijk je bewust te zijn van je voorkeurstijl(en).

De vergadering

Je bent voorzitter van een vergadering. Je bent niet zo lekker op dreef. Je bent wat moe en afwezig. Op de agenda staan drie punten die besproken moeten worden. Over de punten twee en drie moet die middag een beslissing genomen worden. Over het eerste punt bestaan grote meningsverschillen tussen jou en je collega. Het punt is belangrijker voor hem dan voor jou. Wanneer het eerste punt een tijdje aan de orde is, begint je collega een emotioneel betoog. Welke strategie ga je volgen?

De juiste conflicthanteringsstijl kiezen Ondanks dat elke situatie anders is, is het mogelijk om een aantal algemene tips te geven om tot de juiste conflicthanteringsstijl te komen: • Kies voor ontlopen als: – het onderwerp onbelangrijk is en ook het contact geen belangrijke rol speelt – je toch geen kans ziet je doel te bereiken – je er bewust voor kiest om voor een tijdelijke afkoeling te zorgen. • Kies voor toegeven als: – je weet dat je eigenlijk ongelijk hebt – de relatie belangrijker is dan het onderwerp – je krediet bij de ander wilt opbouwen – het aangaan van het conflict de zaak verergert en niets oplost. • Kies voor doordrukken als: – een snelle beslissing vereist is – het om belangrijke onderwerpen gaat – je voldoende macht hebt om het op deze manier op te lossen – je jezelf wilt beschermen tegen misbruik. • Kies voor probleemoplossend handelen als: – beide partijen oog hebben voor het belang van de relatie – het onderwerp belangrijk genoeg is – er voldoende tijd en energie is om het conflict op deze manier op te lossen. • Kies voor de gulden middenweg als: – zowel de relatie als het onderwerp enigszins belangrijk zijn – de situatie om een snelle oplossing vraagt.

Doe een van de conflictstijltesten.

302

Thema 12 Functioneren in een begeleidingsteam

Opdracht 9 Regels voor het geven van feedback a. Noteer de belangrijkste regels voor het geven van feedback. Bekijk het filmpje 'Feedback geven in sport deel 1'.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

b. Geef je mening over de bruikbaarheid van de filmpje voor jou als trainer-coach/instructeur.

Opdracht 10 Conflicthanteringsstijlen a. Noteer de vijf conflicthanteringsstijlen.

Doe een van de conflictstijltesten.

b. Bepaal wat jij voorkeursstijl is. Geef een reactie op het resultaat van de test.

Opdracht 11 Leerdoelen

Je kunt omschrijven wat er onder een begeleidingsteam verstaan wordt.

Je kunt beschrijven wat beleid en wat sporttechnisch beleid is.

Je kunt een (sporttechnisch)beleidsplan opstellen.

Je kunt beschrijven wat er verstaan wordt onder goede samenwerking.

Je kunt conflictbeheersingsmethoden toepassen.

Je kunt feedbackvaardigheden toepassen.

12.6 Verdiepingsstof - DESTEP

DESTEP is een afkorting voor demografische, economische, sociaal-culturele, technologische, ecologische en politieke factoren. Het is een middel waarmee een beeld verkregen kan worden van de externe omgeving waarin een organisatie actief is. Inzicht in de externe omgeving van een organisatie is van belang om effectief gebruik te maken van de kansen en bedreigingen. De acties, programma’s en strategie kunnen op deze analyse afgestemd worden. D = demografische gegevens en ontwikkelingen (bevolkingsgroei of -krimp, vergrijzing, ontgroening, verkleuring, mate van urbanisatie)

E = economische gegevens en ontwikkelingen (groeiende of krimpende economie, werkgelegenheid, werkloosheid, koopkracht)

S = sociaalmaatschappelijke gegevens en ontwikkelingen (veranderingen in motieven deelname sport en bewegen, inzet van sport en bewegen als middel ter bevordering van de gezondheid T = technologische gegevens en ontwikkelingen (mogelijkheden Facebook, Twitter, toepassing van apps om sporten beweeggedrag te stimuleren) E = ecologische gegevens en ontwikkelingen (klimaat, duurzaamheid, natuur)

303

P = politieke ontwikkelingen (weten regelgeving, aandacht van de politiek voor de sport, speerpunten van het lokale gezondheidsbeleid).

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Bij de DESTEP probeer je voor alle factoren zowel de huidige als de toekomstige situatie te beschrijven. Het is niet altijd gemakkelijk om te achterhalen waar je het beste deze informatie vandaan kunt halen. Alles zelf onderzoeken, is meestal geen reële optie.

12.7 Verdiepingsstof - Beleidswijzer Sport en Bewegen

De Beleidswijzer Sport en Bewegen is geschreven als handreiking en inspiratiebron voor gemeentelijke beleidsambtenaren. Voor iedereen uit de sectoren sport, welzijn, gezondheid, onderwijs en ruimtelijke ordening die verantwoordelijk is voor het ontwikkelen en coördineren van het sporten beweegbeleid.

Aan de slag met de Beleidswijzer Sport en Bewegen Sport- en beweegbeleid schrijven, waar begin je? Het herzien van bestaand sporten beweegbeleid, wat blijft overeind en wat niet? Hoe doen andere gemeenten dat? Ga je het wiel opnieuw uitvinden? Hoe creëer je draagvlak en betrek je partijen? De vernieuwde Beleidswijzer Sport en Bewegen is een handig hulpmiddel om beleidsadviseurs van gemeenten te helpen bij het beantwoorden van deze vragen. Laat je inspireren of ga direct aan de slag om nieuw sporten beweegbeleid te formuleren of het huidige beleid te vernieuwen. Dat kan een zelfstandige nota zijn, maar ook een onderdeel van het gezondheidsbeleid of een Wmo-beleidsnota. Voor wie is deze Beleidswijzer?

We hebben deze Beleidswijzer geschreven voor gemeentelijke beleidsambtenaren uit de sectoren sport, welzijn, gezondheid, onderwijs en ruimtelijke ordening die verantwoordelijk zijn voor het ontwikkelen en coördineren van het sporten beweegbeleid. Ook andere geïnteresseerden kunnen de Beleidswijzer gebruiken als inspiratiebron en handreiking.

Hoe werkt de Beleidswijzer Sport en Bewegen? De vernieuwde Beleidswijzer Sport en Bewegen is een praktisch hulpmiddel om sporten beweegbeleid te formuleren of het huidige beleid te vernieuwen. Het is tot stand gekomen met medewerking van diverse gemeenten. Wat nieuw is, zijn onder andere de overwegingen om wel of geen zelfstandig sporten beweegbeleid te schrijven. Het is niet altijd nodig om een aparte nota of visie op te stellen. Sport en bewegen kan ook integraal deel uitmaken van gezondheidsbeleid. Sport- en beweegbeleid hoeft bovendien geen dik pak papier te zijn. Het kan ook bestaan uit een schematische weergave van doelen en resultaten.

De acht stappen van de Beleidswijzer Sport en Bewegen: 1. Aanleiding 2. Proces architectuur 3. Analyse 4. Visie, doelen en doelgroep 5. Beleidskeuzes en thema’s 6. Uitvoering 7. Monitoring en evaluatie 8. Verankering

Het stappenplan geeft inzicht in elementen van beleidsvorming, aangevuld met handige tips en praktijkvoorbeelden. Beleidsvorming is niet per definitie een tijdelijk proces. Elementen of stappen kunnen naast elkaar bestaan en elkaar beïnvloeden. Afhankelijk van de fase waarin jouw gemeente zich bevindt, kun je delen van het stappenplan volgen en uitwerken. Bron: Beleidswijzer - Kenniscentrum Sport en Bewegen

304

Thema 12 Functioneren in een begeleidingsteam

12.8 Verdiepingsstof - Niveaus van samenwerken In hoeverre bij jij een teamplayer? Maakt in korte tijd aanpassingen in de strategie van het bedrijf, de afdeling, het project en dergelijke, als reactie op de behoeften in een gegeven situatie.

Waardeert input en expertise van anderen, is bereid om te leren van medewerkers of collega’s, vraagt om ideeën en opinies voor beslissingen.

Heeft het in positieve zin over teamleden, toont respect voor input van anderen, stelt het groepsbelang boven het eigen belang.

Houdt mensen geïnformeerd over het groepsproces, deelt alle relevante informatie, werkt aan het eigen belang én aan het groepsbelang.

Is bereid te participeren, ondersteunt groepsbeslissingen, is een normaal teamlid en doet zijn deel van het werk, zodat doelen bereikt worden.

Heeft een onverschillige houding, participeert niet, werkt liever alleen, heeft voornamelijk oog voor het eigen belang.

Werkt ontwrichtend en veroorzaakt soms problemen in het team, uit zich soms negatief over teamleden.

Kan en wil totaal niet samenwerken.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

305

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

C 12.9 Begrippen

306

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Thema 12 Functioneren in een begeleidingsteam

307

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

THEMA 13 VEILIG SPORTKLIMAAT Inhoud thema • Sociaal en fysiek veilig sportklimaat • Gedragscode trainer-coach/instructeur • Integriteit • Inclusief sporten • Verdiepingsstof • Begrippen

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Iedereen moet zowel sociaal als fysiek veilig kunnen sporten. Dat is een belangrijk speerpunt van zowel het landelijk als het lokale sportbeleid. Ook alle bonden, met NOC*NSF voorop streven hiernaar. Helaas is het nog geen vanzelfsprekendheid. Veel sporters voelen zich gediscrimineerd of onveilig door uiteenlopende vormen van intimidatie. Ook is er sprake van een flink percentage blessures door sportbeoefening. De sport kan en moet veiliger. In dit thema komt aan de orde wat een veilig sportklimaat voor de trainer-coach/instructeur betekent. iedereen dient zijn of haar bijdrage te leveren. Voor de trainer-coach/instructeur betekent dit onder andere dat men zich houdt aan de gedragscode. Deze komt in paragraaf twee aan de orde en bovendien worden voorbeelden gegeven vanuit een aantal takken van sport. Een belangrijk aspect van de gedragscode is integriteit. In paragraaf drie wordt daar apart aandacht aan besteed. Hierbij komen verschillende vormen van grensoverschrijdend gedrag en discriminatie aan de orde. Tot slot wordt ingegaan op een ander speerpunt van het sportbeleid, namelijk inclusief sporten. Sport is iets voor iedereen, ongeacht seksuele geaardheid, culturele achtergrond of religieuze voorkeur. Relatie met werkproces Het thema ‘Veilig sportklimaat’ heeft vooral te maken met werkproces P5-K1-W3: Verzorgt trainingen of instructies en met werkproces P5-K1-W4: Coacht bij wedstrijden of activiteiten.

Leerdoelen • • • • • •

Je kunt omschrijven wat er verstaan wordt onder een veilig (pedagogisch) sportklimaat. Je kunt omschrijven wat een fysiek veilig sportklimaat betekent. Je kunt de gedragscode van de trainer-coach/instructeur beschrijven, onderbouwen en naleven. Je kunt het belang van integriteit binnen de sport beschrijven. Je kunt verschillende vormen van grensoverschrijdend gedrag en discriminatie binnen de sport signaleren en er adequaat mee omgaan. Je kunt een bijdrage leveren aan inclusief sporten.

13.1 Casus

Opdracht 1 Casus

'Hij keek door m'n kleding heen'

Ongewenste opmerkingen, langdurig staren en zelfs achtervolgen. Het is iets waar voornamelijk vrouwen mee te maken krijgen in fitnesscentra. Sportscholen werken daarom nu aan een centraal meldpunt voor ongewenst gedrag. "Op lokaal niveau zijn er vertrouwenspersonen, maar we brengen nu ook de mogelijkheden voor een centraal punt in kaart", zegt Ronald Wouters, directeur van NL Actief. Volgens Wouters zitten fitnessclubs in de "gelukkige positie" dat er nog geen grote misstanden naar voren zijn gekomen in de sector, zoals bijvoorbeeld wel het geval is bij de turnsport. "Maar we realiseren ons dat er een meldpunt moet zijn."

Fitness is al ruim twintig jaar de meest beoefende sport onder Nederlanders van 12 jaar en ouder. En fitness wint nog steeds aan populariteit, blijkt uit de leefstijlmonitor van het CBS. Ondanks die populariteit ervaren veel jongeren ongemak in de sportschool, zo delen ze in een online vragenlijst van NOS Stories. Van de 900 jongeren die aangeven naar de sportschool te gaan, zegt ruim de helft zich daar weleens ongemakkelijk te voelen. Zo'n 300 jongeren vertellen dat ze helemaal niet naar de sportschool gaan vanwege dat ongemak.

309

De meest voorkomende klacht? Glurende mannen.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Jonge vrouwen ervaren overlast Yentl van Breugel (21) maakte een video over een vervelende ervaring in de sportschool en plaatste die op het platform. Ze vertelt over een man die haar aanstaart, haar van apparaat naar apparaat volgt en dicht langs haar loopt. "Ik ben het zat dat wij vrouwen hiermee moeten dealen op een dagelijkse basis", zegt ze geëmotioneerd. "Ik wil gewoon in rust m'n work-out doen, zonder dat smerige mannen me intimideren." Haar video is inmiddels 1,8 miljoen keer bekeken.

Ook Manon Hoogendoorn (22) plaatste een video op TikTok. "Op nog geen meter afstand keek een man me van top tot teen aan, echt door mijn kleding heen. Zo van, wat zit daaronder?", zegt ze tegen NOS Stories. Nadat Manon de man op zijn gedrag had aangesproken, bleef hij van een afstand naar haar staren. Ze brak haar training vroegtijdig af, omdat ze zich zo ongemakkelijk voelde. "Het voelt heel vies, heel naar." Bekijk het filmpje 'Billen kijken in de Gym. De waarheid over angst voor de sportschool'. Bron: Mike Megens en Danny Simons (NOS Stories)

Kennis a. Welke vormen van ongewenst gedrag kom jijzelf tegen binnen de sport? b. Wat is een centraal meldpunt voor ongewenst gedrag? c. Wat is de functie van een vertrouwenspersoon in de sport? Binnen de sport wordt dit ook wel een vertrouwenscontactpersoon vereniging (VCP) genoemd. d. Hoe denk jij dat je de problemen die bijvoorbeeld door Yentl en Manon beschreven worden het beste aangepakt kunnen worden? e. Denk je dat deze problemen specifiek zijn voor fitness? Wat maakt op dit punt fitness bijzonder?

310

Thema 13 Veilig sportklimaat

13.2 Sociaal en fysiek veilig sportklimaat

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Sociaal veilig sportklimaat Ondere andere vindt NOC*NSF dat iedereen een leven lang moet kunnen genieten van sport. Dat kan alleen in een veilig sportklimaat. Een veilig sportklimaat omvat een geheel van afspraken, richtlijnen en waarden die er samen voor zorgen dat leden van de sportclub zich binnen de club op hun gemak voelen en hun mentale en fysieke gezondheid gewaarborgd is. Een veilig sportklimaat heeft dus twee aspecten: sociaal en fysiek. Er wordt eerst aandacht besteedt aan een sociaal veilig sportklimaat.

Wat is een sociaal veilig sportklimaat? Als je hiervan een omschrijving tegenkomt, gaat het vooral om wat er niet moet zijn: Er moet geen sprake zijn van discriminatie, (seksuele) intimidatie en misbruik, matchfixing, (aanzet tot) dopinggebruik, pesten en machtsmisbruik. In feite gaat het om een sportvereniging waarin de sporter zich op zijn of haar gemak voelt. Er is sprake van respect en waardering. Iemand mag zijn wie hij is, ongeacht welk achtergrond kenmerk dan ook. Als het om kinderen gaat wordt er gesproken over een pedagogisch sportklimaat. Daarin wordt het kind volop in de gelegenheid gebracht om zich te ontwikkelen, te ontplooien.

SC Cambuur

SC Cambuur staat voor goede omgangsvormen en een prettige werkomgeving. Respect voor elkaar, gelijkwaardigheid integriteit, eerlijkheid en veiligheid vormen hierbij centrale begrippen. Deze vormen de basis voor de gedragscode, die binnen onze organisatie wordt gehanteerd. De gedragscode bestaat uit twee delen: de omschrijving van seksueel grensoverschrijdend gedrag, agressie en discriminatie die het uitgangspunt zijn van het tucht- en sanctiebeleid dat door de organisatie wordt gevoerd en de regels die bijdragen aan een open, transparante en veilige omgeving voor volwassen, kinderen en vrijwilligers. Wanneer je bij ons komt voetballen of werken, als vrijwilliger, stagiair(e) of als betaalde kracht, verklaar je dat je de gedragscode kent en volgens de gedragscode zult handelen. Deze code beschermt ook de mensen die slachtoffer zijn geworden van ongewenst gedrag, agressie en/of die discriminatie ondervinden. Wanneer dit gebeurt bestaat de mogelijkheid tot het indienen van een melding of klacht. Bron: FileNewTemplate (cambuur.nl)

Een pedagogisch sportklimaat De laatste jaren is het accent verschoven van het terugdringen van ongewenst gedrag naar het creëren van een plezierig, ontwikkelingsgericht sportklimaat. Dit wordt ook wel een pedagogisch sportklimaat genoemd. Pedagogisch handelen is gericht op het ontwikkelen van het vermogen van jeugdigen om zelfstandig keuzes te leren maken. Binnen de sport betekent dit dat alle betrokkenen de jeugdigen ondersteuning geven in hun persoonlijke en sociale ontwikkeling, gericht op autonomie en zelfsturing. In een pedagogisch sportklimaat staat het kind of de jeugdige centraal. Een dergelijk klimaat kent vier belangrijke steunpilaren: 1. Ontwikkelingsgericht klimaat Centraal staat de ondersteuning van de persoonlijke en sociale ontwikkeling van jeugdigen. ‘Kind/jeugdige op de eerste plaats, sport op de tweede plaats’. Zo moet er een balans gevonden worden tussen ‘willen winnen’ aan de ene kant en persoonlijke ontwikkeling aan de andere kant. Dit is een belangrijke boodschap voor de sporten bewegingsleider: eerst het kind/de jeugdige, dan de prestatie! 2. Zorgzaam klimaat Deze pilaar heeft betrekking op de relatie tussen de trainer (opvoeder) en jeugdige. De trainer moet aansluiten bij de wensen en behoeften van jeugdigen. Communicatie en interactie staan centraal. Het gaat niet alleen om de trainer, maar om dat wat de hele club uitstraalt. Het gaat dus om welke omgangsvormen en gedragsregels gelden tijdens de training, bij de club. Voor de sportleider is het dus belangrijk om inzicht te hebben in de motieven van sportdeelname van de kinderen en jeugdigen en hierop aan te sluiten.

311

Motiverend klimaat Hierbij gaat het vooral om plezier! Plezier is de belangrijkste reden om aan sport te blijven doen en niet vroegtijdig af te haken. Plezier ontstaat onder andere door succes, door te merken dat je dingen kunt, dat dingen lukken. Dit geeft ook weer motivatie om te blijven sporten. Sociale steun (aanmoediging, te horen krijgen dat je het best wel kunt) is hierbij ook belangrijk. Voor de sportleider is het dan ook belangrijk om deze steun te bieden: moedig kinderen aan en laat ze weten dat ze best wel wat kunnen, dat ze de moeite waard zijn. Sociaal veilig sportklimaat De sportclub moet ervoor zorgen dat er geen ongewenst gedrag binnen de vereniging voorkomt, bijvoorbeeld door preventie. Vanuit een veilig sportklimaat moeten gericht eisen aan jeugdtrainers gesteld worden, zoals een vog en/of deelname aan bijvoorbeeld een cursus positief coachen. Een dergelijk klimaat bevordert ook nog het leren: hersenen leren optimaler in de ‘positief-emotionele staat’. Op wat we precies verstaan onder positief coachen, gaan we later in dit thema in.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Bekijk het filmpje 'Veilig sportklimaat'.

De rol van de trainer-coach/instructeur Of een er sprake is van een pedagogisch sportklimaat heeft niet zoveel te maken met om welke tak van sport het gaat of om welke bewegingsvormen aangeboden worden. Het is vooral de manier waarop de trainer-coach/instructeur de oefenstof aanbiedt. Daarom is het belangrijk dat je positief coacht. Dat betekent dat je de vier inzichten van de trainer hanteert. Het gaat hierbij om: • structureren • stimuleren • individuele aandacht geven • regie overdragen Bekijk het filmpje 'Vier inzichten trainerschap'.

Daarnaast is het belangrijk dat je invulling geeft aan de vier steunpilaren. Van een trainer-coach/instructeur op niveau 4 mag nog meer verwacht worden. Zo is het belangrijk dat je betrokken bent bij acties van de organisatie om daadwerkelijk vorm te geven aan een veilig sportklimaat. Zo kun je een bijdrage leveren aan: 1. Het analyseren van de veiligheid van de organisatie. 2. Het begeleiden van trainers/instructeurs of het opleiden van hen tot trainersbegeleider. 3. Het geven van scholing omtrent dit onderwerp.

Indien je naast het geven van lessen, trainingen ook nog bestuurlijke taken hebt, kun je een bijdrage leveren aan het invoeren van de zogenaamde ‘Toolkit High 5! Op naar een veilige sportcultuur’. In deze toolkit vind je informatie over preventief beleid; wat kun je doen om te zorgen voor een omgeving waarin sporters zich veilig en geborgen voelen en met plezier kunnen sporten.

High 5! Stappenplan sportclubs

Deze online tool is bedoeld voor sportbestuurders en vrijwilligers van sportverenigingen en helpt om op een eenvoudige manier inzicht te geven in wat een vereniging kan doen om grensoverschrijdend gedrag te voorkomen. Het stappenplan zit vol met praktische documenten voor beleid, gedragsregels en tips voor het positioneren van de vertrouwenscontactpersoon. Doorloop de 5 stappen en optimaliseer het sportklimaat binnen je vereniging.

312

Thema 13 Veilig sportklimaat

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Stap 1: Hoe maken we een vereniging veilig? Stap 2: Wat kan beter? (inclusief checklist grensoverschrijdend gedrag) Stap 3: Wie doet er mee? Stap 4: Wat spreken we af? Stap 5: Hoe houden we elkaar scherp? (inclusief checklist beleid en communicatie)

Graag rechten aanvragen. Bron: https://clubbase.sport.nl/nieuws/2019/05/stappenplan-voor-verenigingen-ter-voorkoming-van-grensoverschrijdend-gedrag

High 5! Op naar een veilige sportcultuur

Bron: Stappenplan sportclubs bij seksuele intimidatie en misbruik- Centrum Veilige Sport Nederland

Bekijk voor meer informatie en tools 'Website - KNHB'.

Fysiek veilig sportklimaat Op de website van de KNWU wordt de volgende omschrijving van een veilig sportklimaat gegeven: “‘Veiligheid’ is een ruim begrip, waarmee ook binnen de sport veel verschillende aspecten aan bod komen. Zo is niet alleen sociale veiligheid van belang, maar ook fysieke veiligheid. Het gaat hierbij om het voorkomen van blessures, het in acht nemen van de hygiëne en het juist optreden in bijzondere situaties. Je kunt hierbij denken aan een calamiteitenplan, een ontruimingsplan en ongevallenregistratie.”

313

In dit kader moet je ook duidelijk maken hoe binnen de club de EHBO geregeld is en waar eventueel een AED hangt. Bij een fysiek veilig sportklimaat hoort ook het regelmatig controleren van materialen, de accommodatie, de verlichting en de betegeling bij de douches.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Trainingskundige aspecten komen hier eveneens om de hoek kijken. Denk aan een juiste trainingsopbouw (voorkomen van overbelasting), een goede warming-up en cooling-down. Tot slot kunnen verenigingen sportspecifieke maatregelen nemen, zoals het verplicht dragen van een helm, scheenbeschermers, bodyprotector, beschermhoesjes en een gebitsbeschermer.

Stukje blote enkel kost ploegenachtervolgsters wereldtitel: 'Sokje kroop omhoog'

Tranen bij ploegenachtervolgsters na diskwalificatie: wereldtitel naar Canada. Glunderend zaten de Nederlandse vrouwen op het middenterrein van Thialf. Ze waren in de overtuiging de wereldtitel veroverd te hebben op de ploegenachtervolging. Die vreugde duurde echter niet langer dan enkele minuten.

Toen werden Joy Beune, Irene Schouten en Marijke Groenewoud ingelicht over hun diskwalificatie. Bij Beune was een stukje van haar enkel zichtbaar en dat is niet toegestaan tijdens de race. "Ik heb ze gewoon in mijn schoen gedaan", was de verontwaardigde reactie van Beune, doelend op de beschermingshoesjes die om haar schaats zaten om haar enkels te beschermen. Bron: Stukje blote enkel kost ploegenachtervolgsters wereldtitel: 'Sokje kroop omhoog' (nos.nl)

Blessurepreventie Blessurepreventie zou vanzelfsprekend moeten zijn. We hebben allemaal meer plezier in hockey als je weet dat de kans op blessures klein is. Ook in onze sport geldt ‘een goed begin is het halve werk’. Naast de fysieke voorbereiding is het voor spelers ook van belang dat ze deugdelijke hockeymaterialen, zoals goede schoenen, scheenbeschermers, mondbeschermer et cetera dragen. Je vindt de informatie in de downloads. De weersomstandigheden kunnen ook van invloed zijn, bijvoorbeeld hoe te handelen bij extreme warmte of kou. Bron: www.knhb.nl/kenniscentrum/verenigingsondersteuning/veilige-sportomgeving. Lees de verdiepingsstof ‘De fysieke veiligheid’.

Fysieke veiligheid en takken van sport De fysieke veiligheid speelt bij alle takken van sport een rol. Toch kun je constateren dat bij bepaalde sporten het wel een heel belangrijke rol speelt. Je kunt hierbij denken aan allerlei watersportactiviteiten, waaronder zwemmen en op de verschillende buitensportactiviteiten. Naast de algemene risicofactoren, spelen bij deze takken van sport ook verdrinking, vallen, oververhitting, onderkoeling, bevriezing en uitdroging (dehydratie) een rol. Voor zwemmen is er een nationale raad zwemveiligheid (NL zwemveilig) en zijn er uitgebreide protocollen met betrekking tot de weten regelgeving bij het toezichthouden bij zwemmen. Meer informatie vind je op de website NL Zwemveilig - Nationale Raad Zwemveiligheid (nrz-nl.nl).

Ook de buitensportbranche besteedt uiteraard veel aandacht aan de veiligheid.

314

Thema 13 Veilig sportklimaat

VeBON en veiligheid

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Veiligheid speelt een grote rol bij buitensportondernemingen wegens de kans op ongevallen bij de activiteiten die zij organiseren. VeBON (Vereniging van Buitensportondernemingen in Nederland) heeft in samenwerking met TÜV NORD daarom een norm opgesteld welke eisen specificeert met betrekking tot veiligheid bij het organiseren van buitensportactiviteiten, welke de veiligheid verhogen en de kans op ongevallen drastisch terugdringt. De eisen in de norm hebben betrekking op 4 te onderscheiden hoofdprocessen: • Managementproces (Beleid, vaststellen wettelijke eisen) • Verbeterproces (Beheersmaatregelen aan de hand van risicoinventarisatie) • Uitvoeren van activiteiten (voorbereiding, intake deelnemers, instructies, begeleiding en evaluatie) • Ondersteunende processen (Inkoop, onderhoud, uitbesteding, taken, verantwoordelijkheden en bevoegdheden) Bron: VeBON certificaat: Aantoonbaar veilige buitensport (tuv.nl)

Tot slot speelt ook binnen de fitness de fysieke veiligheid een belangrijke rol. Op de website van NL Actief vind je hier meer informatie over.

Het NL Actief keurmerk

Alle bij NL Actief aangesloten centra worden gekeurd door stichting LERF, fysiek en/of op afstand. Hiermee borgen we gezamenlijk de kwaliteit in de fitnessbranche.

Veilig en verantwoord sporten Nederland kent steeds meer deelnemers aan ‘fitness’, inmiddels zo’n 3 miljoen. Redenen om aan fitness te doen zijn er in overvloed, bijvoorbeeld om af te vallen, ter voorkoming van blessures, om te revalideren, om sterker te worden, of gewoon voor het plezier. Wat het doel ook is: het is van het grootste belang om te sporten op een plek waar dit veilig en verantwoord kan. Alleen dan kunnen ieders doelen worden behaald. De branche is verantwoordelijk voor de kwaliteit van het aanbod. Behouden en ontwikkelen van kwaliteit is dan ook kerntaak van NL Actief. Om de consument te helpen een goede keuze te maken, hanteert de branche in Nederland een keurmerk: het NL Actief keurmerk. Om dit keurmerk te behalen heeft het fitnesscentrum voldaan aan strenge kwaliteitseisen die zijn getoetst door een onafhankelijk keuringsinstituut. Het keurmerk laat zien dat het fitnesscentrum de bedrijfsvoering goed op orde heeft, zodat de consument er vertrouwd kan sporten. Dit biedt het comfort dat sporten bij een NL Actief erkend fitnesscentrum verantwoord (keuring) en plezierig is en het laat tevens zien welk nabijgelegen centrum het best aansluit bij de persoonlijke behoefte (positionering). Bron: NL Actief Keurmerk - NL Actief

Opdracht 2 Hoe veilig is jouw sportorganisatie?

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Bespreek met elkaar hoe sociaal veilig de sportorganisatie is waar jullie bij aangesloten zijn (of ooit aangesloten zijn geweest). b. Besteden deze sportorganisaties aandacht aan het creëren van een sociaal veilig sportklimaat?

315

Opdracht 3 High 5! Stappenplan sportclubs Doorloop zoveel mogelijk stappen en optimaliseer het sportklimaat binnen je vereniging/organisatie.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Stap 1: Hoe maken we een vereniging/organisatie veilig? Stap 2: Wat kan beter? (inclusief checklist grensoverschrijdend gedrag) Stap 3: Wie doet er mee? Stap 4: Wat spreken we af? Stap 5: Hoe houden we elkaar scherp? (inclusief checklist beleid en communicatie)

Opdracht 4 Fysieke veiligheid

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken van studenten die in dezelfde branche, tak van sport actief zijn. Bestudeer de website van de tak van sport, branche en/of organisatie en bekijk wat voor maatregelen er op dit gebied genomen worden. Bespreek met elkaar hoe je de fysieke veiligheid nog verder kunt verbeteren.

13.3 Gedragscode trainer-coach/instructeur

Het voorkomen van allerlei vormen van grensoverschrijdend gedrag is een zaak van de sporter, de trainer-coach, de sportbestuurder, de vereniging, de sportbond en koepelorganisaties als NOC*NSF en NL Actief. Op alle niveaus zijn er maatregelen genomen om hieraan bij te dragen. Zo is er voor sportbestuurders een Code Goed Bestuur en voor sporters is er een gedragscode. Een gedragscode is een beschrijving van het gewenste gedrag binnen een organisatie of een branche, zoals de sport. In een gedragscode leg je vast hoe je verwacht dat medewerkers omgaan met collega’s, klanten en eigendommen van de organisatie. Lees de verdiepingsstof ‘Gedragscode sporters’.

Bekijk het filmpje 'Gedragscode Sport: sporters'.

Voor de trainer-coach/instructeur is de gedragscode voor de trainers, coaches en begeleiders het belangrijkst. Bekijk op de website 'Gedragscodes'.

Ben jij je er als trainer-coach/instructeur van bewust dat je een belangrijke factor bent in de cultuur binnen de vereniging? Je hebt de verantwoordelijkheid om voor je sporters en je team een zo veilig mogelijke omgeving te creëren, waar iedereen zichzelf mag zijn, op zijn of haar eigen niveau. Geef daarom het goede voorbeeld en pas de volgende gedragsregels toe: Een trainer, coach, instructeur of begeleider: • zorgt voor een veilige omgeving Schep een omgeving en sfeer waarin sociale veiligheid gewaarborgd is en ook zo wordt ervaren. Houd je aan de veiligheidsnormen en -eisen. • kent en handelt naar de regels en richtlijnen Zorg dat je op de hoogte bent van de regels en richtlijnen en pas ze ook toe. Stel ook je sporters in staat om er meer over te weten te komen. Neem ze bijvoorbeeld mee naar voorlichtingsbijeenkomsten over doping, matchfixing of seksuele intimidatie. Meng je niet oneigenlijk in dopingcontroleprocedures of -onderzoeken. • is zorgvuldig en oprecht bij het vermelden van ervaring en functies Vermeld alle relevante feiten bij je aanstelling als trainer, coach of begeleider. Je kunt bovendien een verklaring omtrent gedrag (vog) overleggen. • is zich bewust van machtsongelijkheid en (soms ook) afhankelijkheid, en misbruikt zijn positie niet Gebruik je positie niet om op onredelijke of ongepaste wijze macht uit te oefenen. Onthoud je van elke vorm van (machts)misbruik, emotioneel misbruik, fysiek grensoverschrijdend gedrag, waaronder

316

Thema 13 Veilig sportklimaat

•

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

•

seksueel getinte opmerkingen, aanrakingen en/of seksueel misbruik. Geen enkele seksuele handeling, contact en/of relatie met minderjarigen is geoorloofd. Je hebt een meldplicht over seksuele intimidatie en misbruik. respecteert het privéleven van de sporter Dring niet verder binnen in het privéleven van sporters dan noodzakelijk. Ga met respect om met de sporter en met de ruimtes waarin de sporters zich bevinden, zoals kleedkamers, douches of hotelkamers. tast niemand in zijn waarde aan Onthoud je van discriminerende, kleinerende of intimiderende opmerkingen en gedrag. Maak geen onderscheid naar godsdienst, levensovertuiging, politieke gezindheid, ras, geslacht, seksuele gerichtheid, culturele achtergrond, leeftijd of andere kenmerken. Sluit niemand buiten en wees tolerant. is een voorbeeld voor anderen en onthoudt zich van gedragingen en uitlatingen waardoor de sport in diskrediet wordt gebracht Gedraag je hoffelijk en respectvol, onthoud je van grievende en/of beledigende opmerkingen. neemt geen gunsten, geschenken, diensten of vergoedingen aan om iets te doen of na te laten dat in strijd is met de integriteit van de sport Krijg je iets aangeboden om iets te doen of na te laten, meld dit dan aan het bestuur. ziet toe op naleving van regels en normen Zorg dat iedereen de reglementen, huisregels en gedragscode naleeft. is open en alert op waarschuwingssignalen Wees waakzaam en alert op signalen en aarzel niet om die door te geven aan het bestuur of de vertrouwens(contact)persoon en/of contact op te nemen met het Centrum Veilige Sport Nederland. is voorzichtig Stel nooit informatie beschikbaar die nog niet openbaar is gemaakt en kan worden gebruikt voor het plaatsen van weddenschappen. Wed niet op de sport waar jij bij betrokken bent. Drink tijdens het coachen geen alcohol en spreek met jeugdteams af dat er geen alcohol wordt gedronken.

•

• •

•

Bekijk het filmpje 'Gedragscode Sport: trainers, coaches en begeleiders'.

Gedragscode en sportorganisaties Verschillende sportorganisaties en/of takken van sport hebben naast de algemene gedragscode ook nog een eigen code. Dat geldt bijvoorbeeld voor de zwembaden die 'De Gedragscode Zwembranche' ontwikkeld hebben. Daarin staan richtlijnen voor de omgang tussen zwembadmedewerkers, bezoekers en zwemleerlingen. Binnen het zwemmen is het van extra belang om de grens tussen geoorloofd en ongewenst gedrag te beschrijven. Deelnemers zijn schaars gekleed en lichamelijk contact is soms nodig. Denk hierbijaan instructie, correctie of hulp. Het doel van de code is om alle betrokken personen te beschermen en het publieke vertrouwen in de zwembranche te bevorderen. Voor meer informatie: De Gedragscode Zwembranche - Sociale veiligheid zwembranche. Ook verschillende bonden, buitensportorganisaties en Fitnessbedrijven kennen een eigen gedragscode.

Gedragscode fitness- & wellnessclubs

Fitnessbegeleiders en Personal Trainers (op basis van de Code of Ethics van IDEA Health & Fitness Association). Als fitnessbegeleider en personal trainer zal ik me steeds laten leiden door het belang van de klanten rekening houdend met mijn opleiding en kennis. Ik zal mij blijven bijscholen en mijn ervaring optimaliseren om mijn klanten naar behoren te kunnen begeleiden. Ik zal me steeds positief en opbouwend gedragen. Ik zal bij al mijn professionele beslissingen en relaties steeds eerlijkheid, correctheid en integriteit vooropstellen. Bron: GEDRAGSCODE FITNESS- & WELLNESSCLUBS

317

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S Graag rechten aanvragen. Bron: https://mtbsportholten.nl/opleidingen/wegkapitein-worden/gedragscode-racefiets/

Gedragscode wielrenners

Verklaring omtrent gedrag (vog) Een aantal keer is al naar voren gekomen dat je als trainer-coach/instructeur in het bezit moet zijn van een verklaring omtrent gedrag, meestal afgekort met vog. Het in bezit zijn van een vog is ook opgenomen als een van de beroepsvereisten in de Kwalificatiestructuur Sport en Bewegen.

Een vog is een verklaring van het Ministerie van Veiligheid en Justitie waaruit blijkt dat het gedrag van een persoon in het verleden geen bezwaar oplevert voor het gevraagde doel, zoals het verkrijgen van een nieuwe baan of het werken met minderjarigen bij een sportvereniging. Een vog staat ook wel bekend als een bewijs van goed gedrag. Om mee te doen aan de Regeling Gratis VOG moet de vereniging aantonen dat zij gedragsregels heeft opgesteld en dat er een aannamebeleid is voor vrijwilligers.

Bekijk het filmpje 'Regeling gratis VOG - Maak jouw vereniging veiliger'.

Opdracht 5 Gedragscode Bekijk het filmpje 'Gedragscode Sport: sporters'.

a. Geef een omschrijving van wat er onder een gedragscode verstaan wordt. b. Welke regels uit de gedragscode vind jij het meest belangrijk? Motiveer je antwoord.

Opdracht 6 Gedragscode eigen organisatie

Ga op zoek naar een eigen gedragscode van de organisatie waar jij bij betrokken bent. Mocht de organisatie zelf geen gedragscode hebben, dan kun je ook kijken op de website van de de bond of branche waartoe de organisatie behoort. Geef een korte samenvatting van deze gedragscode.

318

Thema 13 Veilig sportklimaat

Opdracht 7 Jouw organisatie en vog Ga na hoe jouw organisatie omgaat met de verklaring omtrent gedrag.

13.4 Integriteit

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Wat is integriteit? Integriteit wordt hier als algemeen begrip gebruikt waarbij het gaat om het hanteren van duidelijke normen en waarden binnen de sport. Onder integriteit wordt verstaan het open, eerlijk en transparant uitvoeren van je sport. Dat betekent dus dat de sporten bewegingsleider zich aan bepaalde gedragsregels houdt. Het geheel aan dergelijke regels wordt een gedragscode genoemd. Dit onderwerp komt in de volgende paragraaf aan de orde. Integer handelen betekent ook dat je een aantal zaken niet doet. Hierbij kun je denken aan vormen van grensoverschrijdend gedrag, zoals discriminatie, machtsmisbruik en seksuele intimidatie. Deze drie onderwerpen komen hier kort aan de orde. Voor meer informatie wordt verwezen naar het thema 'Veilig sportklimaat' uit 'Begeleiden van een les of training'.

Integriteit

"Wij (NOC*NSF) zijn er inmiddels van overtuigd dat de integriteit van de sport alleen geborgd is als we dat met elkaar op een professionele, integrale en (toekomst)bestendige manier vorm gaan geven en borgen" Anneke van Zanen - voorzitter NOC*NSF. Bron: Integriteit in de sport | Sport&Strategie (sportenstrategie.nl)

Discriminatie Discrimineren betekent letterlijk: onderscheid maken. Op zich is daar niets op tegen. Als de trainer Kai vaker opstelt, omdat hij duidelijk beter is dan Nordin, dan is dat geen discriminatie. Als deze spelers gelijkwaardig zijn en de trainer maakt op basis van culturele achtergrond zijn keuze, dan is er wel sprake van discriminatie.

Discriminatie is het ongelijk behandelen en achterstellen van mensen op basis van kenmerken die er niet toe doen. In de Nederlandse wet worden elf discriminatiegronden beschreven: leeftijd, seksuele gerichtheid, godsdienst en levensovertuiging, etniciteit, geslacht (gender), nationaliteit, handicap of chronische ziekte, politieke overtuiging, burgerlijke staat, soort contract en arbeidsduur. Manieren en vormen van discrimineren Discriminatie is een veelkoppig monster. Soms is discriminatie overduidelijk, zoals de oerwoudgeluiden op een voetbaltribune. Er bestaan echter ook minder opvallende vormen, waarbij iemand bijvoorbeeld buitengesloten wordt. Een voorbeeld hiervan is als een kind niet bij de club mag sporten, omdat zijn ouders geen vrijwilligerstaken uitvoeren bij de club.

Wat is discriminatie binnen de sport?

Discriminatie in de sport heeft vele gezichten. Denk aan discriminerende scheldpartijen op het sportveld, aan antisemitische en racistische spreekkoren vanaf de voetbaltribune of aan iemand die een lidmaatschap geweigerd wordt vanwege zijn afkomst. Lesbische vrouwen, homoseksuele mannen, biseksuele mensen of transgender personen lopen op het sportveld of in bijvoorbeeld de sportschool nog regelmatig tegen een gebrek aan acceptatie aan. Maar behalve dat discriminatie en sport op die manier met elkaar verbonden zijn, is er ook een andere kant: sport wordt ook gezien als een middel tegen sociale misstanden zoals discriminatie en uitsluiting.

319

Bron: Factsheet-discriminatie-en-sport-februari-2021-1.pdf

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Dat jongeren met een migratieachtergrond moeilijker een stageplaats kunnen vinden, is een voorbeeld van achterstelling en mogelijk zelfs van uitsluiting. Vormen van discriminatie zijn: • direct en indirect • bewust en onbewust • negatief en positief.

Bij directe discriminatie is het duidelijk dat iemand op een van de discriminatiegronden achtergesteld wordt. Een voorbeeld van directe discriminatie op grond van geslacht: u doet hetzelfde werk als een collega, maar u krijgt minder geld omdat u een vrouw bent. Indirect discriminatie is meer een verkapte vorm van discriminatie. Stel dat je voor een bepaalde functie correct Nederlands vereist, maar dat dit niet een duidelijke relatie heeft met de functie; dan sluit je bepaalde mensen uit.

Bewuste discriminatie gebeurt opzettelijk. Bij onbewuste discriminatie worden bijvoorbeeld (scheld)woorden gebruikt, die voor de betreffende een duidelijk negatieve betekenis heeft, terwijl de zender zich daar niet zo bewust van is.

De voorbeelden die gegeven zijn, gaan over negatieve discriminatie. Iemand wordt achtergesteld of ongelijk behandeld. Positieve discriminatie is het opzettelijk bevoordelen van bepaalde bevolkingsgroepen, zoals vrouwen, mensen met een migratieachtergrond of mensen met een beperking, bij de toelating tot opleidingen of arbeidsplaatsen als er sprake is van gelijke geschiktheid. Het doel is meestal om het aandeel van deze bevolkingsgroepen te verhogen, waardoor de ongelijkheid wordt verminderd. Discriminatie binnen de sport Ook binnen de sport komt discriminatie voor. Uit onderzoek (Mulier Instituut, 2021) blijkt dat 37% van de sporters met migratieachtergrond weleens te maken heeft met negatieve uitingen. Deze negatieve uitingen lopen uiteen van pestgedrag, onbegrip, uitschelden, uitsluiting tot fysiek geweld. 15% van de bestuurders van sportverenigingen geeft aan dat er binnen de vereniging weleens ‘grappen’ en opmerkingen worden gemaakt vanwege iemands huidskleur en/of herkomst. En 10% geeft aan dat dit wordt gedaan vanwege iemands religieuze achtergrond of overtuiging. Vier op de tien profvoetballers stellen dat discriminatie/racisme regelmatig voorkomt in het betaald voetbal. Daarnaast heeft een kwart van de spelers met een migratieachtergrond hier zelf mee te maken gehad. Een voorbeeld hiervan is Sifan Hassan.

Ingezonden brief

Er is veel ophef ontstaan over een ingezonden brief die in de maandageditie van Trouw is verschenen. Ene Wim Schotanus uit Zwolle schreef daar dat Sifan Hassan, de atlete die tijdens de Olympische Spelen de harten stal van het publiek, nu haar energie beter kan richten op haar uitspraak van de Nederlandse taal. Het wekt veel woede en verbazing onder twitteraars. Niet alleen de schrijver, maar ook de krant ligt onder vuur. ‘Welke ...krant plaatst dit?’ Bron: Twitter spuwt gal over brief over Sifan Hassan: ‘Sla 'm op zijn bek’ (metronieuws.nl)

Bekijk het filmpje 'Racisme en discriminatie in de sport: blijf je stil of praat je erover?'.

320

Thema 13 Veilig sportklimaat

Groepen die binnen de sport vooral gediscrimineerd worden zijn: • mensen met een migratieachtergrond • mensen met een andere seksuele geaardheid (lhbtiq+) • vrouwen • mensen met een beperking.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Behalve mensen met een migratieachtergrond zijn ook mensen met een andere seksuele geaardheid vaak het slachtoffer van discriminatie. In sommige populaire sportprogramma’s wordt nog steeds hartelijk gelachen om mensen die vallen onder lhbtiq+ en ook tijdens sportwedstrijden zijn ze nogal eens mikpunt van scheldpartijen.

Platform voor LHBTIQ+ in de sport

Stichting Pride and Sports is het nationale platform voor LHBTIQ+ in de sport. Pride and Sports zet zich in voor een veilig sportklimaat voor alle sporters, ongeacht hun seksuele oriëntatie, genderidentiteit, genderexpressie of geslachtskenmerken. Sport helpt bij onze persoonlijkheidsvorming en biedt een krachtig instrument voor verbinding in de maatschappij. Om te kunnen participeren in de samenleving en jezelf optimaal te kunnen ontwikkelen, is het van groot belang dat je overal en altijd jezelf kunt zijn. Door te werken aan een veilig en positief sportklimaat voor iedereen levert Pride and Sports hieraan een concrete bijdrage.

Graag rechten aanvragen. Bron: https://prideandsports.nl/

Pride and Sports

Bron: Pride and Sports | platform for lhbtiq+ in sport

Enkele gegevens over deze groep zijn: • 90% van de verenigingssporters vindt het geen probleem als een medesporter aangeeft homoseksueel te zijn. Onder mannelijke teamsporters is dat 84%. • Mannelijke teamsporters geven bijna twee keer zo vaak (18%) als andere sporters aan, dat in hun sportgroep regelmatig grappen of negatieve opmerkingen worden gemaakt over homoseksualiteit.

321

•

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

•

70% van de Nederlanders vindt dat scheidsrechters moeten ingrijpen als sporters ‘homo’ of ‘mietje’ als scheldwoord gebruiken in de sport. Onder mannelijke teamsporters onderschrijft minder dan 50% de noodzaak tot sanctionering. Bij 12% van de verenigingssporters was in het afgelopen jaar positieve aandacht voor de acceptatie van homoseksualiteit binnen hun sportvereniging. Onder mannelijke voetballers was dat 18%. Vooral voetbalverenigingen hebben expliciet beleid gericht op het tegengaan van discriminatie, inclusief discriminatie naar seksuele voorkeur. Dit geldt voor twee op de drie voetbalclubs tegenover een op de vijf overige verenigingen. Zo’n 66% van de bevolking vindt het bestaan van speciale lhbtiq+-sportverenigingen onzin. Meer dan 25% van alle verenigingssporters en een op de tien mannelijke teamsporters is voorstander van sekseneutrale toiletten en kleedruimtes in sportaccommodaties. Clubbestuurders oordelen positiever over homo-acceptatie in hun vereniging/sport dan sporters.

• • •

lhbtiq+

Waar staan de letters lhbtiq+ voor? l = lesbisch, h = homoseksueel, b = biseksueel, t = transgender, i = intersekse, q = queer en de + staat voor al die andere mogelijke manieren waarop mensen zichzelf, dus hun gender of seksualiteit, kunnen benoemen. Je kunt denken aan panseksueel (je voelt je aangetrokken tot allerlei mensen) of aseksueel (je voelt je niet of vrijwel tot niemand seksueel aangetrokken) of non-binair (je ziet jouw gender niet als man of vrouw, maar vindt dat het meer fluïde is). Mensen kunnen zichzelf op heel veel verschillende manieren zien, vandaar dat er zo veel verschillende termen zijn. Hoe iemand zich identificeert is ook geen vaststaand gegeven en kan in de loop van de tijd veranderen. Bron: https://centrumseksueelgeweld.nl/lhbtiq-voor-professionals/.

De discriminatie van vrouwen binnen de sport heeft vooral te maken met de functies die blijkbaar (niet) voor ze weggelegd zijn. Het aandeel vrouwen in landelijke besturen van sportbonden is slechts 18% en er werkt maar 11% als topcoach. Op clubniveau is het percentage vrouwelijke bestuurders (29%) en trainers (26%) hoger, maar vrouwen vervullen op de sportvereniging vaker een functie als secretaris of jeugdtrainer dan voorzitter of hoofdtrainer. De hoofdtrainer bij een vereniging is bijna altijd een man (86%).

Positie vrouw binnen de sport.

Ten slotte worden ook mensen met een beperking gediscrimineerd binnen de sport. Soms worden ze letterlijk uitgesloten of zijn ze slachtoffer van negatief gedrag, zoals schelden of pesten. Wat de uitsluiting betreft kan het ook op een indirecte manier plaatsvinden. Je bent wel welkom in je rolstoel, maar de accommodatie is niet rolstoeltoegankelijk.

Discriminatie als belemmering om te sporten Er zijn nogal wat redenen waarom mensen niet of minder deelnemen aan sport die te maken hebben met discriminatie:

322

Thema 13 Veilig sportklimaat

• • •

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

• •

Voor mensen met een lichamelijke beperking zijn gezondheidsaspecten of praktische belemmeringen vaak een reden om niet te sporten. Het ontbreken van kennis over een gezonde leefstijl speelt een rol, bijvoorbeeld bij mensen met een lage sociaal-economische status. Er worden randvoorwaardelijke belemmeringen ervaren, zoals minder geld te besteden en geen passend aanbod in de buurt. Ouderen zijn opgegroeid in een tijd waarin sport in de vrije tijd minder gewoon was dan tegenwoordig. Mensen voelen zich niet altijd thuis bij een sporten beweegaanbieder (bijvoorbeeld vrouwen, lhbtiq’s of mensen met een migratieachtergrond). Sport- en beweegaanbieders ervaren belemmeringen om passend aanbod te bieden, zoals een tekort aan deskundige trainer-coaches en begeleiders die goed kunnen sturen op sportplezier. Mensen zijn onvoldoende bekend met de mogelijkheden van sportaanbod bij hun in de buurt en/of vinden het spannend om de stap te zetten om kennis te maken en mee te gaan doen.

• •

Discriminatie en de trainer-coach/instructeur Discriminatie verdient voortdurend aandacht, ook binnen de sport. Er ligt voor de trainer-coach/instructeur een belangrijke taakom een bijdrage te leveren aan het terugdringen van elke vorm van discriminatie: • Geef als trainer-coach/instructeur het goede voorbeeld en onthoud je van elke vorm van discriminatie. • Creëer een sfeer van verdraagzaamheid en openheid. • Maak niet meteen bij elke opmerking of handeling die ook maar enigszins in de buurt van discriminatie komt een hoop ophef. Reageer wél wanneer het vaker gebeurt of wanneer het om een eenmalige opmerking of handeling gaat die echt niet door de beugel kan. De antidiscriminatiecode kan een goede leidraad zijn. • Wees attent op de reactie van de persoon waarvoor de opmerking of handeling bedoeld is. Ook al lijkt de opmerking onschuldig, dan nog kan de reactie van de betreffende persoon aanleiding zijn om het bespreekbaar te maken. Sporters die door bepaalde uitlatingen of gedragingen geraakt worden, neem je in bescherming. Dit voorkomt het afhaken van bepaalde spelers. Echter ook het omgekeerde kan het geval zijn. De opmerking of handeling kan echt onbehoorlijk zijn, terwijl de betreffende persoon het laconiek opvat. Bespreekbaar maken is dan toch op zijn plaats. Maak sporters ervan bewust dat ook onbewuste en onbedoelde discriminatie pijnlijk kan zijn. Onderscheid maken tussen sporters op grond van (etnische, religieuze) achtergrond of seksuele geaardheid is helemaal uit den boze. • Neem maatregelen als een gesprek niet helpt. Straffen zijn hierbij denkbaar, maar probeer na een straf wel in contact en in gesprek te blijven met je sporters. Alleen ‘botte’ maatregelen helpen meestal niet. • Vraag je af wat de beste strategie is wanneer iemand van de tegenpartij een van je spelers (met een migratieachtergrond) met discriminerende opmerkingen probeert te intimideren. Je kunt overwegen je te richten tot de scheidsrechter, de trainer van de tegenpartij, de speler die discrimineert of je eigen speler. Je eigen speler een hart onder de riem steken kan natuurlijk nooit kwaad. • Vraag je af hoe je het beste kunt handelen in geval van discriminatie door toeschouwers van de eigen partij en van de tegenstander. Spreek je hier zelf mensen op aan, maak je het bestuur hierop attent? • Stimuleer het bestuur dat de bestuursleden een representatieve vertegenwoordiging vormen van de leden. Een club met diversiteit moet ook een bestuur met diversiteit hebben. Machtsmisbruik Macht is het vermogen om anderen te sturen in hun gedrag. Soms is dat noodzakelijk, bijvoorbeeld bij het optreden van politie, brandweer en hulpverleners. Soms wordt er echter misbruik van macht gemaakt. Vaak om er zelf beter van te worden. Je laat dan anderen dingen doen die ze liever niet doen. Onder machtsmisbruik wordt verstaan: • opzettelijk gebruik van macht op een verkeerde/slechte manier. Een bijzondere vorm van machtsmisbruik is intimidatie. Intimidatie is iemands gedrag beïnvloeden door diegene angst aan te jagen. Intimidatie vindt meestal plaats van iemand in een hogere positie ten opzichte van iemand die lager ‘in rang’ is. Denk hierbij aan een trainer die bepaalt of een speler wel of niet wordt opgesteld. Of een bestuurslid richting een trainer-coach, waarbij het bestuur bepaalt of het contract van de trainer-coach wordt verlengd.

323

Kortom, machtsmisbruik en intimidatie komen voor wanneer er machtsongelijkheid is. Deze ongelijkheid is vaak aanwezig in de sport, maar hoeft geen probleem te zijn.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Het lastige met deze begrippen is dat het ook heel persoonlijk is. Wat de een als intimidatie opvat, hoeft de ander niet op delfde manier te ervaren. Ook heeft degene die intimideert niet altijd deze bedoeling, terwijl het wel zo op de ander tegen wie het gericht is overkomt. Bekijk het filmpje 'Machtsmisbruik en grensoverschrijdend gedrag in de sport: blijf je stil of praat je erover?'. De rol van de trainer-coach/instructeur Door je te houden aan de gedragscode voor de trainer-coach/instructeur kun je machtsmisbruik en intimidatie voorkomen. Het is belangrijk dat jij je realiseert dat je in jouw rol een bepaalde macht hebt ten opzichte van de sporters. Jij bepaalt de opstelling. Jij bepaalt (mede) wie een strafbal of strafcorner mag nemen. Daarom is het belangrijk om na te denken over jouw rol binnen de sport en hoe jouw gedrag anderen kan beïnvloeden. En nog belangrijker: maak het onderwerp bespreekbaar binnen jouw sportteam en vereniging. Van de trainer-coach/instructeur op niveau 4 mag echter meer verwacht worden dan het goede voorbeeld zijn. Maak het onderwerp bespreekbaar binnen jouw groep of team én binnen jouw sportorganisatie. Seksuele intimidatie Seksuele intimidatie komt in onze samenleving veel voor. In 2020 zijn naar schatting ruim 95.000 meisjes (37,8%) en ongeveer 34.500 (13,4%) jongens in de leeftijd van 16 of 17 jaar slachtoffer geweest van ten minste één van vorm van seksueel geweld of seksuele intimidatie. Seksueel geweld lijkt vooral in deze leeftijdsgroep veel voor te komen. Dit geldt helaas ook voor de sport. Vanwege onder andere sporten die met lichamelijk contact te maken hebben, met schaarse kleding (zwemmen), met aan- en uitkleden en met douchen zijn sporters extra kwetsbaar. De afhankelijkheid van de trainer-coach speelt hierbij ook een belangrijke rol. Mede daarom is het een belangrijk onderwerp voor de sportleider.

Helft jonge vrouwen ervaart ongewenst seksueel gedrag tijdens sport (2024).

Een op de drie vrouwen kreeg het afgelopen jaar tijdens het sporten te maken met seksuele intimidatie. Van de jongere vrouwen (16-34 jaar) geeft zelfs ruim de helft aan het afgelopen jaar slachtoffer te zijn geweest van ongewenst seksueel gedrag. Aan- of nastaren en nafluiten of -roepen zijn de meest voorkomende vormen. Dat blijkt uit onderzoek van het Mulier Instituut.

De aandacht voor (seksueel) ongewenst gedrag is de afgelopen jaren toegenomen, ook in de sport. Vooral vrouwen zijn slachtoffer van seksueel grensoverschrijdend gedrag. Daarom onderzochten wij hun ervaringen met diverse vormen van (ongewenst) seksueel gedrag in de sport.

Slachtoffers voelen zich minder vaak veilig in de sport Vrouwen die ongewenst seksueel gedrag meemaakten, voelen zich minder vaak veilig in hun sportomgeving. 63 procent van hen voelt zich nog veilig, tegenover 84 procent van degenen zonder deze ervaringen. Staren, roepen, opmerkingen en berichten komen het meest voor De meest voorkomende vormen van ongewenst seksueel gedrag waren aan- of nagestaard worden op een seksuele manier (54%) en nagefloten of -geroepen worden (44%). Ook hadden relatief veel vrouwen te maken met (seksuele) opmerkingen over hun uiterlijk, grapjes over vrouwen en online seksueel getinte berichten of afbeeldingen. Vrouwen ervaren niet alle meegemaakte seksuele gedragingen in de sport als ongewenst. Een op de drie benoemde (ook) seksueel gedrag dat ze niet als grensoverschrijdend ervoeren. Opmerkingen over het uiterlijk noemden vrouwen het vaakst als niet-ongewenst seksueel gedrag. https://www.kennisbanksportenbewegen.nl/?file=11632&m=1709739558&action=file.download

324

Thema 13 Veilig sportklimaat

Ongewenste intimiteit Wanneer de intimiteit niet meer gewenst is, is er sprake van ongewenste intimiteit. Onder ongewenste intimiteit wordt verstaan: gedrag waarmee het persoonlijke levensgebied van een persoon betreden wordt en dat door die persoon als ongewenst, vervelend, hinderlijk of bedreigend wordt ervaren.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

In de sport gaat het niet alleen om lichamelijk contact, maar ook om de hele lichamelijke verschijning. Bij sommige sporten zijn de deelnemers wat schaarser gekleed (zwemmen) en dat maakt ze kwetsbaarder, niet alleen voor aanrakingen, maar ook voor de blik van anderen. Bij een aantal sporten is lichamelijkheid en gezien worden belangrijk. Denk aan fitness en aerobics. Ook al is iemand in jouw ogen uitdagend gekleed, dan wil dat niet zeggen dat je daar zomaar opmerkingen over kunt maken. Aan het begin van dit thema is deze problematiek binnen de fitness al aan de orde gesteld. Ook (trainings)kampen, zoals binnen de water- en buitensport, kunnen extra risico's met zich meebrengen. Denk hierbij aan de bijzondere sfeer en het feit van overnachten. Het is belangrijk om hier vooraf duidelijk afspraken over te maken en als trainer-coach/instructeur alert te zijn op signalen.

Opmerkingen over het uiterlijk van iemand zijn vaak als grap bedoeld, maar kunnen erg hard bij de desbetreffende persoon aankomen. Dit geldt vooral voor pubers en adolescenten. Deze jongeren worstelen zelf behoorlijk met hun uiterlijk. Een ongepaste opmerking van een trainer-coach/instructeur is bij hen helemaal uit den boze. Zeker in deze rol moet je rekening houden met de lichaamsbeleving van deze jongeren. Seksuele intimidatie Onder seksuele intimidatie wordt verstaan: opmerkingen, gebaren en handelingen die een seksueel karakter hebben en die het slachtoffer als ongewenst ervaart. Denk aan seksueel getinte opmerkingen of berichten, iemand vastpakken, aanranding en verkrachting. In de praktijk kan dit allerlei vormen aannemen, zoals de kus van de Spaanse voetbalvoorzitter op de mond van een van de speelsters. Als groep kun je over deze actie discussiëren. Is hier sprake van seksuele intimidatie? Vind je het terecht dat hij af moet treden? Wat vind je van de vervolging door de Spaanse justitie voor aanranding?

De kus van de voorzitter

Zondagavond stapte Rubiales op als frontman van de voetbalbond. Hij kwam in het middelpunt van wereldwijde ophef toen hij Jennifer Hermoso na de door de Spaanse vrouwenploeg gewonnen WK-finale een kus op de mond gaf. De wereldkampioene was daar echter niet van gediend, bleek later. Een stortvloed aan kritiek volgde. Als verweer gaf hij onder andere aan dat het voor hem hetzelfde gevoel had als een kus op de mond van zijn dochter.

De Spaanse jusititie wil hem nu vervolgen voor aanranding

325

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S https://www.anpfoto.nl/search.pp?pictureid=476401195&page=22&pos=658

Bron: Ⓒ ANP/HH

Seksuele intimidatie

Seksuele intimidatie is een vorm van ongewenst gedrag op seksueel gebied. Ongewenste intimiteiten in de sport komen in allerlei vormen voor. Zo kan het om verbaal geweld gaan, bijvoorbeeld seksistische opmerkingen of intieme vragen over het privéleven, maar ook om lichamelijk gedrag, zoals het ongewenst opzettelijk aanraken van iemand. Leidend is vooral dat het gedrag een grens bij iemand overschrijdt en het gedrag daarmee als vijandig, vernederend of intimiderend wordt beschouwd. Dit gedrag kan van een persoon afkomstig zijn, maar ook van een groep. Bron: Seksuele intimidatie : ISR

Bijna 40% van de volwassenen in Nederland heeft in de jeugdjaren minstens één keer te maken gehad met psychisch grensoverschrijdend gedrag in de sport en 11% met fysiek grensoverschrijdend gedrag. Met seksueel grensoverschrijdend gedrag (seksuele intimidatie) heeft 14% te maken gehad. Uit onderzoek blijkt dat in 44% van de gevallen de seksuele intimidatie werd gepleegd door een of meer medesporters. In 39% van de gevallen waren de plegers bekende volwassenen in de vereniging en in 21% van de gevallen betrof het de coach en/of trainer. In 22% van de gevallen was de pleger een onbekende, zoals een supporter, een omstander of een voorbijganger.

Meer meldingen onveiligheid in de sport

Het aantal meldingen van grensoverschrijdend gedrag in de sport nam afgelopen jaar fors toe, volgens het Centrum Veilige Sport Nederland. Door de brede maatschappelijke aandacht voor het onderwerp wordt ook in de sport een taboe doorbroken.

326

Thema 13 Veilig sportklimaat

In 2022 werden 1400 meldingen gedaan; een jaar eerder ging het om 873 gevallen. Het CVSN ziet dit als een positief signaal.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Leden van de zwemclulb in Twello moeten hun telefoon opbergen voor ze de kleedkamer ingaan.

Bron: de Volkskrant (2023).

327

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Preventie van seksuele intimidatie Houd je als trainer-coach/instructeur aan de regels ten aanzien van de preventie van seksuele intimidatie: • Zorg voor een omgeving en sfeer waarbinnen de sporter zich veilig voelt (te bewegen). • Onthoud je ervan de sporter te bejegenen op een manier die de sporter in zijn waardigheid aantast, én verder in het privéleven van de sporter door te dringen dan nodig is voor het gezamenlijk gestelde doel. • Onthoud je van elke vorm van seksueel (machts)misbruik of seksuele intimidatie tegenover de sporter. • Seksuele handelingen en seksuele relaties tussen jou en de jeugdige sporter tot 16 jaar zijn onder geen beding geoorloofd en worden beschouwd als seksueel misbruik. • Raak de sporter niet zodanig aan dat de sporter en/of jijzelf deze aanraking naar redelijke verwachting als seksueel of erotisch van aard zal ervaren, zoals doorgaans het geval zal zijn bij het doelbewust (doen) aanraken van geslachtsdelen, billen en borsten. • Onthoud je van seksueel getinte verbale intimiteiten. • Ga tijdens training(sstages), wedstrijden en reizen gereserveerd en met respect om met de sporter en de ruimten waarin de sporter zich bevindt, zoals de kleed- of hotelkamer. • Bescherm de sporter tegen schade en (machts)misbruik als gevolg van seksuele intimidatie. Daar waar bekend of geregeld is wie de belangen van de (jeugdige) sporter behartigt, ben je verplicht met deze personen of instanties samen te werken, opdat zij hun werk goed kunnen uitoefenen. • Geef de sporter geen (im)materiële vergoedingen met de kennelijke bedoeling tegenprestaties te vragen. Aanvaard ook geen financiële beloning of geschenken van de sporter die in onevenredige verhouding tot de gebruikelijke, dan wel afgesproken honorering, staan. • Zie er actief op toe dat de regels worden nageleefd door iedereen die bij de sporter is betrokken. Als je gedrag signaleert dat niet in overeenstemming is met deze regels, spreek dan de betreffende persoon daarop aan. • In die gevallen waarin de gedragsregels niet (direct) voorzien, ligt het binnen jouw verantwoordelijkheid in de geest hiervan te handelen. Omgaan met (vermoedens) van seksuele intimidatie Ondanks preventieve maatregelen kan seksuele intimidatie of misbruik voorkomen. Hanteer als trainer-coach/instructeur de volgende richtlijnen: • Stimuleer melden. • De schade die slachtoffers oplopen is ernstig. Zwijgen over vermoedens of signalen kan tot gevolg hebben dat de situatie voortduurt of dat ook anderen het slachtoffer worden. Maak daarom bij vermoedens melding bij het bestuur. Een melding staat niet gelijk aan een beschuldiging! • Neem alles serieus. • Neem niet alleen concrete klachten, maar ook vermoedens en geruchten serieus. Heb niet alleen oog voor ernstige vormen als aanranding en verkrachting, maar treed ook op bij kleinere grensoverschrijdingen. Ernstige vormen worden bijna altijd voorafgegaan door lichtere vergrijpen. Signaleer dus tijdig. • Wijs slachtoffer(s) op mogelijkheden van begeleiding of hulpverlening. • Wijs op de mogelijkheden die NOC*NSF biedt, maar ook op reguliere instanties in de regio. • Bij een melding of vermoeden kun je beter niet zelf gaan ‘dokteren’. De problematiek is daarvoor te complex en gevoelig. Neem daarom contact op met NOC*NSF Meldpunt Seksuele intimidatie in de sport of met het meldpunt van het Centrum Veilige Sport Nederland.

Melden seksuele intimidatie Wie kan melden?

328

Thema 13 Veilig sportklimaat

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Iedereen kan een melder zijn: sporters, ouders, omstanders, bestuursleden, trainers, coaches, begeleiders, barmedewerkers, artsen, schoonmakers, enzovoort. Iedereen die iets waarneemt of ergens wetenschap van heeft, kan dat melden. Een melder is dus niet per se het slachtoffer of de beschuldigde. Voor sporten, verenigingen en sportbonden die bij NOC*NSF als koepelorganisatie zijn aangesloten, is melden georganiseerd. Mijn sport is niet aangesloten bij NOC*NSF, wat nu?

Het CVSN is niet alleen een meldpunt voor alle sporten die onder NOC*NSF vallen. Ook een aantal andere sport gerelateerde organisaties, zoals ENVOZ zwemdiploma’s, Nationale Raad Zwemveiligheid NRZNABV Airsoft en de Krajicek Foundation kunnen bij ons terecht. Overkomt jou iets, of signaleer jij iets bij een sport die onder deze organisaties valt, dan mag je dus ook altijd contact met ons opnemen. Bron: https://centrumveiligesport.nl/een-melding-maken/waar-kan-ik-terecht.

Lees de verdiepingsstof ‘Onderzoeksrapport seksuele intimidatie en misbruik in de sport'.

Opdracht 8 Discriminatie in de sport

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Bespreek met elkaar welke vormen van discriminatie jullie tegenkomen binnen de sport. b. Bespreek met elkaar wat je als trainer-coach/instructeur kunt doen om een bijdrage te leveren aan het terugdringen van discriminatie binnen de sport.

Opdracht 9 Billen knijpen

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken.

Bekijk het filmpje 'Billen kijken in de Gym. De waarheid over angst voor de sportschool'.

a. Wat verstaan jullie onder gym anxiety? Bespreek met elkaar de voorbeelden die gegeven worden. b. Discussieer over de stelling: Door het dragen van strakke kleding lok je het staren uit.

Opdracht 10 Seksuele intimidatie a. Geef een omschrijving van seksuele intimidatie

Bekijk het filmpje 'Hufterproef: smerige trainer BETAST vrouw in sportschool'.

b. Geef je mening over wat hier gebeurd. Welke vormen van seksuele intimidatie komen in dit filmpje voor?

13.5 Inclusief sporten

Inclusieve sport In Nederland wordt gestreefd naar een inclusieve sport. Dat betekent dat iedereen mag meedoen en welkom is, ongeacht (culturele) achtergrond of (seksuele) geaardheid. Diversiteit maakt de sport juist mooi.

329

Vereniging voor Diversiteit en Leiderschap in de Sport

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

De VDSL is een maatschappelijke beweging (ondergebracht in een vereniging) die met haar activiteiten bijdraagt aan de ontwikkeling van diversiteit en leiderschap in en via de sport. Voorheen de LNVS (alleen gericht op vrouwen) groeien we in 2022 uit tot een vereniging met oog voor élke vorm van diversiteit. Bron: https://sportendiversiteit.nl/.

In het eerste nationale Sportakkoord (2018) komt dit thema aan de orde en wordt gesproken over een positieve sportcultuur. In het meeste recente Sportakkoord II (2022) heeft het nog steeds aandacht en heet het tham inclusie en diversiteit.

Positieve sportcultuur

De ambitie is dat iedere Nederlander een leven lang plezier kan beleven aan sporten en bewegen. Inclusief sporten en bewegen is vanzelfsprekend. Belemmeringen vanwege leeftijd, fysieke of mentale gezondheid, etnische achtergrond, seksuele geaardheid of sociale positie nemen we weg.

Lees de verdiepingsstof ‘Positieve sportcultuur’. NOC*NSF heeft het over sport voor iedereen.

Sport voor iedereen

NOC*NSF wil dat écht iedereen mee kan doen aan sport. Sport brengt Nederland samen en geeft de kracht om eenheid te brengen in verscheidenheid. Wie regelmatig beweegt en sport voelt zich gelukkiger en geniet meer van het leven.

Sport haalt mensen uit hun isolement en verbindt grote groepen. Sport bevordert een actieve gezonde leefstijl voor mensen mét en zonder beperking of chronische ziekte. Sport moet een plek zijn waar ook bijvoorbeeld ouderen, mensen met een laag inkomen, de lhbtiq+ community én mensen met verschillende culturele achtergronden zich thuis kunnen voelen. Iedereen moet kunnen meedoen en iedereen hoort erbij.

Samen sporten draagt bij aan langer, blijvend sporten en aan onderlinge ontmoeting. De sportclub is daarbij een van de steeds zeldzamere plekken waar mensen met verschillende achtergronden elkaar ontmoeten en naar elkaar omzien. Die infrastructuur van clubs is uniek in de wereld.

NOC*NSF zet zich in om sport in Nederland inclusief te maken. Zodat iedere Nederlander, ook voor wie deelnemen aan sport niet vanzelfsprekend is, kan sporten bij een club die bij hem of haar past. Bij een inclusieve sportomgeving hoort: • Behoefte van persoon staat centraal, • Meedoen in de samenleving, • Welkom zijn, • Erbij horen, • Geaccepteerd worden, • Niet uitgesloten worden, • Waardering krijgen, • Een goed leven hebben,

330

Thema 13 Veilig sportklimaat

• • •

Sociale rollen vervullen, Iets nuttigs doen, Eigen keuzes kunnen maken.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Bron: https://nocnsf.nl/inclusieve-sport.

https://www.shutterstock.com/nl/image-photo/diversity-people-exercise-class-relax-concept-521970286

Iedereen is welkom.

Gelijke kansen op sportdeelname Het thema Inclusie en diversiteit gaat over een toegankelijke en laagdrempelige sector, waarin iedereen die mee wil doen daadwerkelijk mee kan doen en waarin sprake is van kansengelijkheid in en door sporten beweegdeelname.

Helaas heeft niet iedereen een gelijke kans op sportdeelname. Verschillende groepen ervaringen nogal wat belemmeringen om te sporten of te bewegen.

De belangrijkste belemmeringen zijn (Inclusieve Sport: sport voor iedereen - NOCNSF): • Voor mensen met een lichamelijke beperking zijn gezondheidsaspecten of praktische belemmeringen vaak een reden om niet te sporten; • Het ontbreken van kennis over een gezonde leefstijl speelt een rol, bijvoorbeeld bij mensen met een lage sociaaleconomische status; • Er worden randvoorwaardelijke belemmeringen ervaren zoals minder geld te besteden en geen passend aanbod in de buurt; • Ouderen zijn opgegroeid in een tijd waarin sport in de vrije tijd minder gewoon was dan tegenwoordig; • Mensen voelen zich niet altijd thuis bij een sport en beweegaanbieder (bijvoorbeeld vrouwen, LHBTI+’s of mensen met een allochtone etnische achtergrond);

331

•

Sport- en beweegaanbieders ervaren belemmeringen om passend aanbod te bieden, onder andere het beschikken over voldoende deskundige trainers-coaches en begeleiders die goed kunnen sturen op sportplezier is een uitdaging; Mensen zijn onvoldoende bekend met de mogelijkheden van sportaanbod bij hun in de buurt en/of vinden het spannend om de stap te zetten om kennis te maken en mee te gaan doen.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Welke groepen hebben een achterstand? Uit de opsomming van belemmeringen, blijkt al om welke groepen het gaat. De groepen met een achterstand op deelname aan sporten beweegactiviteiten zijn: • mensen met een beperking • ouderen • mensen met lage inkomens • mensen met een chronische aandoening • LHBTI • mensen met psychische stoornissen • laaggeletterden • mensen met een migratieachtergrond Als voorbeeld gaan we in op mensen met een laag inkomen. Deze groep sport aanzienlijk vaker niet dan mensen met een hoger huishoudinkomen. Als lage inkomensgroepen sporten, dan doen ze dat meestal minder vaak dan hogere inkomensgroepen. Binnen de sporttakken zijn verschillen in participatie zichtbaar tussen de verschillende inkomensgroepen. Golf voert de lijst aan en wordt voornamelijk door mensen met een hoog huishoudinkomen beoefend, gevolgd door diverse wintersporten, mountainbike en buitenfitness. Sporten die een grotere kans hebben om door mensen met een laag inkomen te worden gedaan zijn darts, midgetgolf en schaken.

Er zijn verschillende hulpmiddelen (tools) ontwikkeld om deze groep meer aan het sporten te krijgen. Zo zijn er tipkaarten ontwikkeld, gericht op het promoten van sport en bewegen voor jeugdigen uit een gezin die het niet zo breed hebben (Tipkaarten jeugd armoede sport - Kenniscentrum Sport en Bewegen). Daarnaast is er onder andere het jeugdfonds sport en cultuur en het volwassenfonds sport en cultuur.

Graag rechten aanvragen en namaken in de stijl van de flexibele pipeline S&B. Bron: https://www.kennisbanksportenbewegen.nl/?file=9551&m=1562076480&action=file.download

Sportdeelname naar huishoudinkomen.

332

Thema 13 Veilig sportklimaat

Hoe inclusief is jouw sportorganisatie? Het is belangrijk om te weten hoe inclusief de sportorganisatie is waar jij mee te maken hebt. Dat kan om de organisatie gaan waar je momenteel actief bent, of waar je mogelijk later een baan vindt. Van een trainer-coach/instructeur mag verwacht worden dat hij of zij hier een actieve bijdrage aan levert.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Om te achterhalen hoe inclusief jouw sportorganisatie is kun je de inclusiecheck doen. Deze check maakt onderdeel uit van de campagne 'ik heb het in me, zie jij het ook'. Deze campagne daagt sportaanbieders uit om het gesprek op gaan te brengen over de waarde van een inclusieve en gastvrije sportaanomgeving.

Op de website https://www.weeswelkomindesport.nl/ vul je 10 stellingen in en op die manier krijg je zicht op hoe jouw sportorganisatie er voor staat.

Graag toestemming vragen dit te plaatsen en namaken in de stijl van de flexibele pipeline S&B. Bron: https://www.weeswelkomindesport.nl/

Vraag 2 uit de inclusiecheck

Hoe kun je inclusie en diversiteit vergroten?

Interventies en scholingen Dit kan bijvoorbeeld door gebruik te maken van een of meerdere maatregelen, interventies of scholingen. Onbekend maakt vaak onbemind. Vandaar dat er een (e-learning) opleiding is opgezet gericht op mensen met een beperking. Het helpt je voor hen een passend sport- of beweegaanbod te creëren of hen door te

333

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

verwijzen. Voor de doelgroep ouderen is er onder andere door de erkende interventie 'Oldstars' te introduceren bij jouw sportaanbieder. Oldstars biedt passend sportaanbod voor ouderen. Je kunt hierbij denken aan Walking voetbal, walking hockey, tennis, walking handball en walking basketball.

Graag rechten aanvragen. Bron": https://www.nelsonhockey.org.nz/walking-hockey-programme-starting-upcoming-tuesday-october-30th-tuesday-december-4th/

Walking hockey

Ben je als trainer-coach/instructeur actief bij een vereniging dan biedt mogelijk het project 'Samenwerking 50plus Sport' houvast. Hierbij worden verenigingen ondersteund om 50plussport succesvol aan te pakken door het aangaan van samenwerking. Het organiseren van sportactiviteiten die aansluiten bij de wensen van en het bereiken van 50-plussers vraagt om verbindingen met terreinen zoals welzijn, zorg en ouderenorganisaties. Het programma 'All together challenge' daagt sporters en vereniging uit om in actie te komen en de regenboogband te dragen of de challenge te doen. Je kunt je ook aansluiten bij de al eerder genoemde campagne 'Welkom in de sport’.

Bekijk het filmpje 'Traject Sport en Diversiteit - Ladymove' Lees de verdiepingsstof 'Spurd'.

De bijdrage van de trainer-coach/instructeur Van de trainer-coach/instructeur mag verwacht worden dat je een bijdrage levert aan het verbeteren van de inclusie en diversiteit binnen de sportorganisatie waarbij je betrokken bent. Je kunt dit het beste planmatig aanpakken en de volgende stappen doorlopen: 1. Beeldvorming: Wat is de stand van zaken binnen de sportorganisatie op het gebied van inclusie en diversiteit? 2. Doelstellingen: Wat wil de sportorganisatie bereiken? Wat is de gewenste situatie? 3. Plan van aanpak: Welke acties moeten door wie ondernomen worden om de doelen te bereiken? 4. Uitvoeren van het plan van aanpak.

334

Thema 13 Veilig sportklimaat

Evalueren .

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

1. De Beeldvorming Hierbij kun je onder andere gebruikmaken van de inclusiecheck. Bovendien kun je het ledenbestand analyseren en bekijken welke doelgroepen met name ondervertegenwoordigd zijn. Mogelijk kun je belangrijke belemmeringen in kaart brengen. Bij de beeldvorming hoort ook hoe het bestuur en de leden staan ten opzichte dit thema. Hoe groot is het draagvlak voor verbeteringen op dit punt? 2. Doelstellingen Afhankelijk van de beeldvorming, kun je tot verschillende doelstellingen komen. Je kunt een of meerdere doelstellingen formuleren voor wat betreft bepaalde groepen met een achterstand op het gebied van de deelname aan sport en bewegen. Je kunt ook doelstellingen formuleren die meer gericht zijn op de cultuur van de sportorganisatie of op de kwaliteiten en/of attitude van het kader/medewerkers.

3. Plan van aanpak Hierbij maak je een overzicht van wanneer wie welke acties onderneemt. Uiteraard is de invulling afhankelijk van de doelstellingen. Je hoeft het wiel niet opnieuw uit te vinden en kunt prima gebruikmaken van bestaande scholingen en interventies (Inclusief sporten en bewegen - Sportakkoord). 4. Uitvoering Vervolgens vindt de uitvoering van het plan van aanpak plaats en volg je de vorderingen.

5. Evaluatie Zowel gedurende de uitvoering van het plan als aan het einde evalueer je en stel je eventueel je doelen bij.

335

Opdracht 11 Inclusieve sport a. Wat wordt er verstaan onder inclusieve sport? b. Bekijk de onderstaande lijst van onderwerpen die bij een inclusieve sportomgeving horen.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Bij een inclusieve sportomgeving hoort: 1. Behoefte van persoon staat centraal, 2. Meedoen in de samenleving, 3. Welkom zijn, 4. Erbij horen, 5. Geaccepteerd worden, 6. Niet uitgesloten worden, 7. Waardering krijgen, 8. Een goed leven hebben, 9. Sociale rollen vervullen, 10. Iets nuttigs doen, 11. Eigen keuzes kunnen maken.

Welke van deze 11 onderwerpen vind jij het belangrijkste?

Opdracht 12 Groepen die minder deelnemen aan sport en bewegen a. Welke groepen hebben een achterstand op het gebied van deelname aan sport en bewegen? b. Breng voor één doelgroep die voor jouw sportorganisatie belangrijk is de sportdeelname en belemmeringen in kaart.

Opdracht 13 Opstellen plan van aanpak inclusie en diversiteit

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken van studenten die betrokken zijn bij een vergelijkbare sportorganisatie Maak een keuze voor een sportorganisatie en doorloop met elkaar de volgende stappen: 1. Beeldvorming: Wat is de stand van zaken binnen de sportorganisatie op het gebied van inclusie en diversiteit? 2. Doelstellingen: Wat wil de sportorganisatie bereiken? Wat is de gewenste situatie? 3. Plan van aanpak: Welke acties moeten door wie ondernomen worden om de doelen te bereiken? 4. Uitvoeren van het plan van aanpak. 5. Evalueren .

Opdracht 14 Leerdoelen

336

Je kunt omschrijven wat er verstaan wordt onder een veilig (pedagogisch) sportklimaat.

Je kunt omschrijven wat een fysiek veilig sportklimaat betekent.

Je kunt de gedragscode van de trainer-coach/instructeur beschrijven, onderbouwen en naleven.

Thema 13 Veilig sportklimaat

Je kunt het belang van integriteit binnen de sport beschrijven.

Je kunt verschillende vormen van grensoverschrijdend gedrag en discriminatie binnen de sport signaleren en er adequaat mee omgaan.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Je kunt een bijdrage leveren aan inclusief sporten.

13.6 Verdiepingsstof - De fysieke veiligheid

Om veilig te kunnen sporten vindt VVA het belangrijk dat er deugdelijke materialen gebruikt worden tijdens het sporten. Wanneer materialen beschadigd of kapot zijn zal VVA deze (laten) repareren c.q. vervangen of de eigenaren van de materialen verzoeken dit te doen.Voor de veiligheid is het belangrijk dat er gevolleybald wordt op (zaal)schoenen. Het is niet toegestaan om op blote voeten te volleyballen en ook schoenen met zwarte zolen zijn niet toegestaan.Om blessures te voorkomen is het belangrijk om voor een training/wedstrijd te starten met een warming-up en na afloop een cooling-down te doen.VVA huurt de sporthallen van DMO en heeft daarom geen invloed op de hygiëne in de betreffende sporthal. Wel verzoekt VVA al haar leden om na afloop van de training meegebrachte etensresten, flesjes, tape e.d. mee te nemen uit de zaal.Bron: https://vvamsterdam.nl/overvva/vsk-vcp/vsk.html.

13.7 Verdiepingsstof - Gedragscode sporters

De sporter: is open Als je wordt gevraagd om iets te doen dat tegen je eigen gevoel, normen en waarden ingaat: meld dit, bijvoorbeeld bij het bestuur. Voor vragen en meldingen kun je ook terecht bij het Centrum Veilige Sport Nederland. Ook wanneer je wordt gevraagd om vals te spelen, meld dit.

respecteert anderen Je hebt respect voor iedereen. Voor de tegenstander(s), je teamgenoten, de scheidsrechter, je trainers, de toeschouwers en ieder ander. Let op je taalgebruik en hoe je je aan anderen presenteert. Geef iedereen het gevoel dat hij of zij zich vrij kan bewegen. respecteert afspraken Kom op tijd, meld je (tijdig) af, luister naar instructies en houd je aan de regels.

gaat netjes om met de omgeving Maak niets stuk, respecteer ieders eigendommen. Laat de kleedkamer netjes achter. Ruim de materialen op. Gooi afval in de afvalbakken. blijft van anderen af Raak (buiten de normale sportbeoefening) niemand tegen zijn of haar wil aan.

houdt zich aan de regels Lees de reglementen, de huisregels, deze gedragscode en alle andere afspraken, en houd je daar ook aan. tast niemand aan in zijn of haar waarde Onthoud je van discriminerende, kleinerende of intimiderende opmerkingen en gedrag. Sluit niemand buiten en wees tolerant.

discrimineert niet Maak geen onderscheid naar godsdienst, levensovertuiging, politieke gezindheid, ras, geslacht, seksuele gerichtheid, culturele achtergrond, leeftijd of andere kenmerken.

337

is eerlijk en sportief Speel niet vals, gebruik geen verbaal of fysiek geweld, gebruik geen doping. Doe niet mee aan het fixen van een wedstrijd, competitie of record. Fix ook geen sportmoment, zoals de eerste uitgooi. Wed niet op eigen wedstrijden.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

vecht op de mat of in de ring, maar niet daarbuiten Gebruik wat je bij een vechtsport hebt geleerd alleen ter verdediging.

meldt overtredingen van deze gedragscode Meld overtredingen van deze code bij het bestuur en/of de vertrouwenscontactpersoon van de sportvereniging of je sportbond. Voor vragen en meldingen kun je ook terecht bij het Centrum Veilige Sport Nederland. NB: Heeft iemand iets vertrouwelijk met je gedeeld, bel dan bijvoorbeeld met het Centrum Veilige Sport Nederland. We bespreken dan wat je kunt doen. Drinkt na het sporten met mate alcohol en drinkt niet als hij of zij nog moet deelnemen aan het verkeer.

Bron: https://centrumveiligesport.nl/media/1280/gedragscodes-4.pdf

338

Thema 13 Veilig sportklimaat

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

13.8 Verdiepingsstof - Onderzoeksrapport seksuele intimidatie en misbruik in de sport

Frequentie van seksueel grensoverschrijdend gedrag in de sport (N = 1.999). Onderzoeksrapport Seksuele intimidatie en misbruik in de sport.

13.9 Verdiepingsstof - Positieve sportcultuur

Deelakkoord 4: positieve sportcultuur Het Sportakkoord zet tot 2021 in op zes doelen die moeten helpen het potentieel van sport en bewegen beter te benutten. In dit artikel zoomen we in op deelakkoord 4: positieve sportcultuur.

Sporten moet leuk zijn, veilig, eerlijk en zorgeloos. Daar zorgen we met elkaar voor. Plezier in sport is het fundament voor een leven lang sporten. Winnen en verliezen horen bij de sport en dat kan leiden tot spanningen. Dit mag echter nooit ten koste gaan van het plezier van de sporter. De afgelopen jaren heeft bijna 60 procent van alle sportverenigingen gewerkt aan een plezierig en veilig sportklimaat. We willen

339

ervoor zorgen dat alle sportclubs aandacht hebben voor een positieve sportcultuur. Dat trainers, leraren en instructeurs het welzijn van het kind belangrijker vinden dan winnen en dat ouders en verzorgers langs de lijn positieve supporters zijn.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Wat is de stand van zaken nu? In de afgelopen jaren is veel geïnvesteerd in het creëren en borgen van een veilig en plezierig sportklimaat. Het aantal sportverenigingen dat actief bezig is met het creëren van een veilig sportklimaat, stijgt. Verenigingsbestuurders zien een steeds grotere noodzaak om hier aandacht aan te besteden en veel clubs hebben regelingen op dit vlak. Dit geldt ook voor de bevolking. Het actieplan ‘Naar een veiliger sportklimaat’ heeft geleid tot belangrijke lessen over wat wel en niet van invloed is op een positieve sportcultuur. Een proactieve en stimulerende aanpak werkt het beste, met een focus op de sleutelfiguren die op lokaal niveau de cultuur bepalen. Wat gaat er gebeuren? • Sportbestuurders kunnen gebruikmaken van coaching om een positieve sportcultuur op hun club te realiseren. • Scheidsrechters bij jeugdwedstrijden scholen we om tot spelbegeleiders. Ook gaan we investeren in het verbeteren van pedagogische kennis van trainers en begeleiders van jeugdige sporters. • Sportverenigingen kunnen ondersteuning krijgen voor het opzetten van integriteitbeleid. Het gaat om het voorkomen van ongewenst gedrag op en rond de club. De verklaring omtrent gedrag blijft gratis beschikbaar voor vrijwilligers in de sport.

Gemaakte afspraken zijn: Sportclubs Alle betrokkenen vinden het van groot belang dat alle sportclubs actief aandacht hebben voor een positieve sportcultuur, en onderkennen dat bestuurders bepalend zijn. Het creëren van een positief en plezierig sportklimaat vraagt consequent tijd en aandacht. Daarom wordt de komende jaren geïnvesteerd in maatregelen zoals invoeren van bestuurscoaching, moderniseren van de Code Goed Sportbestuur en praktijkgerichte cursussen. Trainer/Coaches Ook worden trainers en leraren ondersteund in het vormen van een pedagogisch sportklimaat. Daarbij ligt de focus van het sportakkoord op de grote groep (90 procent) van (veelal vrijwillige) jeugdtrainers zonder opleiding. Door hen direct te ondersteunen en te begeleiden bij het geven van trainingen, wordt het leuker om trainer te zijn en wordt de positieve sportcultuur versterkt. Spelregels Eenvoudige aanpassingen in de (spel)regels kunnen tot heel ander – meer gewenst – gedrag leiden. Het gaat daarbij zowel om het aanpassen van bestaande spelregels, als om het toevoegen van nieuwe regels. Ook krijgt de positie van de scheidsrechters de komende jaren aandacht.

Ouders/verzorgers Ouders/verzorger zijn van onschatbare waarde voor de sportvereniging. Zij doen vrijwilligerstaken, rijden naar wedstrijden en moedigen hun kinderen langs de lijn aan. Zonder de inzet van ouders zouden veel kinderen niet kunnen sporten. Voor deze groepen komen er onder andere ouderavonden op de club, een communicatiecampagne en doorontwikkeling van het bestaande platform “de sportouder”.

Bewaken van de ondergrens De basisfilosofie van deze aanpak is gestoeld op positiviteit. Tegelijkertijd sluiten partijen hun ogen niet voor misstanden. Klein in aantal, maar groot in impact. Daarom zetten de partijen expliciet in op het bewaken van de ondergrens door onder meer het uitvoeren van de aanbevelingen van de commissie Klaas De Vries over het tegengaan van seksuele intimidatie en misbruik in de sport. En het voortzetten van de integriteitprogramma’s op gebied van dopinggebruik, matchfixing en corruptie.

340

Thema 13 Veilig sportklimaat

Monitoring Om in 2021 te kunnen meten in hoeverre de afspraken uit dit deelakkoord zijn gerealiseerd, hebben de partners ook afgesproken wat ze gaan meten. Denk aan het percentage kinderen dat zich fijn voelt op de sportclub of -organisatie, het aantal verenigingen met een eigen Code Goed Bestuur en het aantal trainers dat on-the-job-coaching heeft gekregen.

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Bron: www.allesoversport.nl/thema/beleid/deelakkoord-4-positieve-sportcultuur/.

13.10 Verdiepingsstof - Spurd Bekijk de website 'Spurd - Inclusief sporten'.

Sporten en bewegen is belangrijk voor iedereen. Wij willen iedereen naar een passende sport- of beweegactiviteit begeleiden en helpen met advies op maat. De inzet is dat iedereen met plezier kan deelnemen aan een passende sport- of beweegactiviteit en zich welkom en geaccepteerd voelt! Bekijk onderstaand het overzicht van onze activiteiten.

Spurd voor: 1. Een beweegadvies op maat, voor mensen met of zonder beperking. Het advies is afgestemd op voorkeur en mogelijkheden. 2. Informatie over (aangepaste) sporten beweegactiviteiten. 3. Begeleiding bij het starten van een passende sport- of beweegactiviteit. 4. Ondersteuning professionals bij het opzetten van aangepast sportaanbod en ondersteuning bij lesgeven op maat.

341

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

C 13.11 Begrippen

342

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

C LITERATUURLIJST

<<bronvermelding o.b.v. APA-notatie>>

343

INDEX Excentrische contractie ...................................... 38 Expliciet ............................................................. 159 Externe focus .................................................... 161 Externe motivatie ............................................. 266

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

A Acclimatisatie ................................................... 233 Actief herstellen .................................................. 92 Agonist ................................................................ 37 Amylase ............................................................. 184 Anabole proces ................................................... 84 Anaerobe drempel .............................................. 89 Analogie ............................................................ 160 Antagonist ........................................................... 37 Artrose ................................................................. 33 Atrofie .................................................................. 67

B Beenweefsel ........................................................ 33 Beginsituatie ..................................................... 106 Belastbaarheid ................................................. 105 Belasting ........................................................... 105 Beleid ................................................................ 284 Betrekkingsniveau ............................................ 293 Betrouwbaarheid .............................................. 113 Biarticulaire spieren ........................................... 37 Bindweefsel ........................................................ 66 Blocked practice ............................................... 162 Blokperiodisering ............................................. 153 BMI ..................................................................... 107 BVO ...................................................................... 14

C Cal ...................................................................... 186 Caloriebehoefte ................................................ 193 Calorieën ........................................................... 186 Centraal zenuwstelsel ........................................ 70 Cholesterol ........................................................ 188 CLUKS ................................................................ 106 Concentrische contractie ................................... 38 Constraints ........................................................ 169 Contractie ........................................................... 65 CZS ...................................................................... 70

D Dehydratie ........................................................ 232 Delegeren .......................................................... 284 Diabetes type 1 ................................................. 185 Diastolische druk ................................................ 80 Differentieel ...................................................... 160 Discriminatie ..................................................... 311 Doping ............................................................... 210 E Energiebehoefte ............................................... 186 EPO .................................................................... 210

344

F Faciliterend ....................................................... 244 Fast twitch-vezels ............................................... 36 Feed-forward .................................................... 246 G Gedragscode ..................................................... 316 Gedragsmodificatie .......................................... 249 Gewrichtskapsel ................................................. 33 Glycogeenopslag ................................................ 68 Glycogeenvoorraad .......................................... 197 Groepsdynamiek .............................................. 248

H Hartfrequentie .................................................... 75 Herstelhartslag ................................................... 76 HF ........................................................................ 75 HFmax ................................................................. 76 Hoogtestage ...................................................... 232 Hoogtetraining ................................................. 232 Houdingsspieren ................................................ 47 HRR ...................................................................... 76 Hypertensie ......................................................... 80 Hypertrofie .......................................................... 67 Hypotensie .......................................................... 80

I Impliciet ............................................................ 159 Inclusieve sport ................................................. 329 Indicatoren .......................................................... 75 Inspanningsfysiologie ...................................... 105 Integriteit .......................................................... 319 Intimidatie ........................................................ 311 Intrinsieke motivatie ........................................ 265 J JO19 .................................................................... 12

L LHBTIQ+ ............................................................ 321 Ligamenten ......................................................... 33 Lineaire periodisering ...................................... 153 Longitudinale assen ........................................... 39 M Machtsmisbruik ................................................ 311

Sportpsycholoog .............................................. 281 Statische contractie ........................................... 38 Sugarrush .......................................................... 187 Supercompensatie ............................................. 90 SWOT-analyse ................................................... 288 Synergisten ......................................................... 37 Systolische druk ................................................. 80

O PY ZO R N IGH D ER T BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E S

Macrocyclus ...................................................... 137 Macronutriënten ............................................... 187 Matchfixing ....................................................... 311 Mentaal ............................................................. 263 Mesocycli ........................................................... 137 Microcyclus ....................................................... 137 Micronutriënten ................................................ 190 Mindfulness ....................................................... 268 Mindset .............................................................. 266 Mitochondriën .................................................... 84 Monitoren .......................................................... 243 Monoarticulaire spieren ..................................... 37 Motivatie ........................................................... 265 Myofibrillen ......................................................... 66

N NBB ...................................................................... 17 NLActief ............................................................... 18 NLcoach .............................................................. 19

O Overload .............................................................. 93

P Participeren ...................................................... 284 Passief herstellen ............................................... 92 PDCA .................................................................. 239 PDCA-cyclus ........................................................ 21 Perifeer zenuwstelsel ......................................... 70 Periodiseren ...................................................... 137 Polyarticulaire spieren ....................................... 37 Positieve bekrachtiging .................................... 247 Preventie ........................................................... 223 Primaire preventie ............................................ 223 Proteïnen .......................................................... 189 PZS ...................................................................... 70

T TC ....................................................................... 285 Tertiaire preventie ............................................ 225 Testbatterij ....................................................... 110 Thermoregulatie ............................................... 231 Trainingspiramide ............................................ 137 Transfereffect ................................................... 168 Transversale assen ............................................. 39 ‘tapering-off’ periode ....................................... 138 V Validiteit ............................................................ 112 Vasodilatatie ..................................................... 231 VeBON ................................................................. 19 Vertrouwenscontactpersoon ........................... 312 Visualisatie ........................................................ 270 Visualiseren ....................................................... 249 VO2max ............................................................... 79 Vog ..................................................................... 318

W WADA ................................................................. 209 Warmtestuwing ................................................ 231 Whereabouts ..................................................... 214 Witte spiervezels ................................................. 36 Wuab ................................................................. 212

R Random practice .............................................. 162 Rode spiervezels ................................................. 36 RTC ...................................................................... 16 Ruggenmerg ....................................................... 72

S Sagittale assen .................................................... 39 Secundaire preventie ....................................... 225 Seksuele intimidatie ......................................... 324 Selectieve aandacht ......................................... 267 Sensomotoriek ................................................... 71 Slow twitch-vezels .............................................. 36 Spierbuik ............................................................. 36 Spiercontractie ................................................... 37 Spierpezen .......................................................... 33 Spijsvertering .................................................... 183 Spoorelementen ............................................... 191 Sportdiëtist ....................................................... 281

345