کۆچ ،مەریوان،
دامەزراندنی
رێپیوانی گەورە
دەوڵەتی كوردی
کاک فوئاد ،کۆمەڵه
لە باشوور
》6-7
》3
ئێمپراتوری شیعری
》8
کوردی
سەروتار
dwaroj@komala.com
دوو هه‌فته‌نامه‌یه‌كی سیاسی گشتییه كۆمه‌ڵه‌ی زه‌حمه‌تکێشانی کوردستان ده‌ریده‌كات ژمار‌ه ( )٦٩ساڵی حەوتەم ١٤ - ٢٠١٤/8/5ی گەالوێژی ١٣٩٣ نرخ 500 :دینار
290هەزار كەس لە شەنگال ئاوارە بوون
کۆمەڵەو سەربەخۆیی ڕەزا کەعبی لە ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست کێشە ،ئاژاوە ،شەڕو ملمالنێ کۆتایی نایەت .لەسەد ساڵی ڕابردوو زیاتر لە هەر گوشەیەکی ئەم گوی زەویە، ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست مەیدانی ملمالنێ ،شەڕو دیپلوماسی ،ئاشتی‌و پێکەوەسازان‌و لێکدانی زلهێزەکان‌و هێزە ناوچەییەکان بوە .کوردستان‌و پرسی کوردو چارەنووسی گەلێکی گەورە لە یەکێک لە هەستیارترین ناوچەکانی ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست ،ئاجنداو مەوزوعی کێشەو ملمالنێکانی ئەم ناوچە بوە .حکومەتە دیکتاتورەکانی یەک لە دوای یەک لە چوار واڵتی ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست به پشتیوانی ئاشکارا و نهێنی زلهێزەکان ،بە سەرکوت‌و پاکتاوی ڕەگەزی‌و لەشکەرکشی بۆ سەر کوردستان دەستیان داوەتە حکومەت‌و پاراستنی دەسەاڵتی خۆیان .بزاڤە یەک لە دوایەکەکانی کوردستان لە هەرکام لە بەشەکانی ئەو چوار واڵتە ،دەنگی گەلێکی تێکۆشەرو مافخوازی بەرزکردوەتەوە .ئەگەر به قوربانیدانێکی زۆرو ی دەیان جارە ،بەاڵم ئازارو کوێرەوەری‌و مالوێران توانیویانە سوزو خۆشەویستی و پشتیوانی بەشێکی گەورە لە کۆمەڵگای مرۆڤایەتی بەالی خۆیاندا بکێشن .ئەگەر رۆژەاڵتی ناوەراست له دەیان ساڵی رابردو به ناوچەیەکی پت له کودتا و دیکتاتوری و جەنایەت و سەرهەڵدانی گروپ و دەستەی کۆنەپەرست بوە ،بزوتنەوە کوردستانیەکان توانیوایانە سیمای بزوتنەوەیەکی پێشکەوتوخۆاز ،دمکراتیک ،ئینسانی و به ستراتژی ئازادی گەڵیک جیاوازی له خۆ نیشان بدات و سەرئەنجام کۆمەڵگای جیهانی به سۆز و به ئیحترام لێیبروانێت. ئال‌وگۆڕەکانی ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست سیمای ئەم ناوچەیان بە تەواوی گوریوە .ئەگەر چی ڕژیم‌و دیکتاتورەکانی ناوچەکە کارتێک بون کە لەالیەن زلهێزەکانەوە کایەیان پێکراوە ،بەاڵم تا هاتوە هێزە مەیدانیەکان لە ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست حزورو کاریگەری زۆریان داناوە. گەلی کورد لەو چوار واڵتەی ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست ،بە ڕێگای پڕ لە هەورازی کوشتار، ئەنفال ،بومباران ،مالواێرانی‌و لەشکرکشی توانیویانە دەنگی گەلێکی ئازادیخواز بسلمێنن کە بۆ گەیشتن بە مافی ڕەوای دەیان ساڵە خەبات دەکات .بێدەنگی دەیان ساڵەی جیهانی لە بەرامبەر بزوتنەوە کوردستانیەکان ،جێگای خۆیی بە خۆشەویستی‌و سۆزی کۆمەڵگای جیهانی داوە. بزوتنەوەی ئازادیخوازی کوردستان لە هەر کام لە بەشەکانی بە هۆی ئازادیخوازبونی ،بە هۆی بەشداری بەرچاوی ژنان ،بە هۆی ناوەرۆکی دموکراتیکبونی ،بە هۆی بونی دەنگ‌و سیاسەتی جیاواز لە ناو بزوتنەوەکەدا ،بە هۆی ئەوە کە هیچ کات لە دژی هیچ نەتەوەو ئایین‌و ڕەگەزو نەتەوە جیاوازەکان دوژمنایەتی نەکردوە ،بەڵکوو زۆر بە ڕوونی و به کردەوە پێکەوە ژیانی نەتەوەکان‌و ئایینە جیاوازەکانی نیشان داوە و کوردستان النکەی هێمنی‌و ئارامی ئایین‌و ڕەگەزو نەتەوە جیاوازەکان بوە ،هەر بۆیە تا هاتوە بزوتنەوەی ئازادیخوازی کوردستان لە ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست سەرنجی کۆمەڵگای پێشکەوتوو ئازادیخوازو مرۆف دۆستی بۆ الی خۆیی ڕاکێشاوە .پاش ڕووداوەکانی دو مانگی ڕابردوو بە تایبەت لە عێراق‌و گرتنی موسل لەالیەن داعشەوە ،ئەم ڕاستیانە زۆرتر ئاشکرا بوە.
...بۆ ل 3
چەكدارانی «دەوڵەتی ئیسالمی» ناسراو بە داعش هێرشێكی بەرباڵودەكەنە سەر شارۆچكەكانی شەنگال‌و زومار لەپارێزگای نەینەوا ،بەاڵم روبەڕووی بەرگریی هیزی پێشمەرگەی كوردستان دەبنەوە. چەكدارانی داعش لە سەرەتای هێرشەكانیاندا رۆژی یەكشەممە 3ی ئاگۆست توانیان شارۆچكەی زومار‌و شەنگال كە زۆربەی دانیشتوانەكەی كوردی ئێزیدین داگیر بكەن ،بەاڵم پاش چەند كاتژمێر هێزێكی تایبەتی پێشمەرگە بە چەندین جۆری چەكی سوک و قورس هێرشی كردەسەریان‌و توانیان چەكدارانی داعش لە شەنگال دەرپەڕێنن .تا كاتی ئامادەكردنی ئەم هەواڵە شەڕ لەو ناوچانە بەسەختی بەردەوامە.
قارەمانانەشەوە كە لەنێو یەكەكانی یەكەم كاردانەوەی ئەمریكا وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا پێشمەرگەدان و خەریكی پاراستنی ئەو ئاشكرایدەكات لە هەوڵی چڕوپڕدایە ناوچانە بوون”. بۆ لێكنزیكردنەوەی هەولێر و بەغدا بۆ داوای دانیشتنی نائاسایی پەرلەمانی رووبەڕووبوونەوەی چەكدارانی داعش. كوردستان دەكرێت برێت مەكگۆرك ،یاریدەدەری وەزیری دەرەوەی ئەمریكا بۆ كاروباری ئێران ژمارەیەك پەرلەمانتاری هەرێمی و عێراق ،رایگەیاند“ :بەوردی چاودێری كوردستان بەنیازی پیشكەش كردنی و سەرپەرشتیی ئەو هەواڵنە دەكەین یاداشتێكن بۆ دەستەی سەرۆكایەتی كە بۆ وەاڵمدانەوەی دەستدرێژییەكانی پەرلەمان بە مەبەستی ئەنجامدانی داعش بۆ سەر خەڵكی سیڤیلی شنگال و دانیشتنێكی نائاسایی سەبارەت بە تەلەعفەر لە پارێزگای نەینەوا دەدرێن” .بارودۆخی ئەمنی و مرۆیی ناوچە یاریدەدەری وەزیری دەرەوەی ئەمریكا كوردستانییەكانی دەرەوەی ئیدارەی بۆ كاروباری ئێران و عێراق پەیامێكیشی هەرێمی كوردستان. 290هەزار كەس ئاوارە بوون بۆ هێزەكانی پێشمەرگەی كوردستان ناردووە و دەڵێت“ :ئەمریكا سەرەخۆشی دیندار زێباری ،یاریدەری بەرپرسی لەوانە دەكات كە لە پێكدادانەكانی فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوەی ئەمدواییەدا گیانیان لەدەستداوە ،بەو حكومەتی هەرێمی كوردستان راگەیاند
«ژمارەی ئاوارەكانی قەزای شنگال و زوممار بەهۆی شەڕو هێرشەكانی چەكدارانی داعش لە بەرزبوونەوەدایە، بە جۆرێك لە شنگال 200هەزار كەس و لە زومماریش 90هەزار كەس لە 48 كاژێری رابردوو ئاوارە بوون پەنایان بۆ پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان هێناوە». نیكۆاڵی مالدێنۆڤ ،نێردەی سكرتێری گشتیی نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ عێراق ،لە یەكەم كاردانەوەیدا دەربارەی رووداوەكانی دوێنێ شەو و ئەمڕۆی شنگال رایگەیاند« :تراژیدیایەكی مرۆیی لە شنگال بەڕێوەیە .پێویستە حكومەتی عێراق و حكومەتی هەرێمی كوردستان بەخێرایی هاریكارییە ئەمنییەكانیان پێكەوە دەستپێبكەنەوە بۆئەوەی بتوانن بەسەر ئەم قەیرانەدا زاڵبن».
فرمێسكی درۆینەی كۆماری ئیسالمی بۆ فەلەستین فەلەستین گەورەترین قوربانی بەرژەوەندییەكانی كۆماری ئیسالمی لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاست لەچەند هەفتەی رابردوودا ،ئیســرائیل بــە بیانــوی كوشــتنی ســێ الوی ئــەو واڵتــە ،هێرشــێكی هەمەالیەنــە‌و جینایەتكارانــەی كــردە ســەر غــەزە‌و بەشــێك لەخاكی فەلەستین ،كۆمەڵگای جیهانیــی كوشــتاری خەڵكی بێ تاوانی فەلەســتینی كە تەنانــەت لەپەناگاكانی نەتەوە یەكگرتوەكان بەكۆمەڵ كوژران. شــەڕی ئەم جارەی ئیســرائیل لە دژی خەڵكی فەلەســتین جارێكی تر هەلێكی بــۆ كۆمــاری ئیســامی رەخســاند بــۆ هەڵڕشتنی فرمێسكی درۆینەی بۆ گەلی فەلەستین. سیاسه‌تی درۆینه‌و ریاكارانه رژێمی ئیسالمی ئێران له ئاست مافه‌كانی خه‌ڵكی فه‌له‌ستین نه ته‌نیا نه‌یتوانیوه بچووكترین قازانج به خه‌ڵكی فه‌له‌ستین بیانوویه‌كی به‌ڵكوو بگه‌یه‌نێت، زۆر باشی داوه‌ته ده‌ست ده‌وڵه‌تی داگیركه‌ری ئیسرائیل بۆ ئه‌وه‌ی به خه‌یاڵی راحه‌ت خه‌ڵكی بێتاوانی ئه‌و ناوچه‌یه قه‌تڵی عام بكات.
...بۆ ل ٨
دوو كاسبكاری كورد بە گوللەی هێزەكانی رژیم گیانیان لەدەستدا لەسەرەتای ئەم هەفتەیەدا دوو كۆڵبەری كورد بە ناوەكانی «ساالر كاڵشی»و «حەسەن بانی هێڵە» لەناوچەی سەاڵسی باوەجانی بە هۆی تەقەی راستەوخۆی هێزی ئینتیزامی گیانیان لەدەستدا. بەپێی ئەو هەواڵەی بە دوارۆژ گەیشتووە ،رۆژی هەینی 10گەالوێژ، ساالر كاڵشی كۆڵبەری الو ،لەكاتێكدا بەسەر ماتۆرەوە بوو بە تەقەی راستەوخۆی هێزی ئینتیزامی ناوچەی سەالسی باوەجانی گیانی بەخت كرد.
رۆژی پێنجشەممە 9ی گەالوێژ «حسەین بانی هێڵە» خەڵكی ئاوایی قاڵیچە لە ناوچەی سەالسی باوەجانی بە تەقەی راستەوخۆی هێزی ئینتزامی رژیمی گیانی لەدەستدا. هەر لەم پەیوەندەدا كۆتایی هەفتەی رابردوو لەناوچەی سەالسی باوەجانی دوو كۆڵبەری دیكە كوژراون كە بەهۆی هەژاریی‌و بێكاریی وەك زۆرێكی دیكە لە خەڵكی ناوچە سنورییەكانی كوردستان بەكاری كۆڵبەری بژیوی ژیانی خۆیان‌و خێزانەكانیان دابین دەكەن.
ژمار‌ه ( )٦٩ساڵی حەوتەم٢٠١٤/٨/٥ ،
هەنوکە
کۆچ ،مەریوان ،رێپیوانی گەورە کاک فوئاد ،کۆمەڵه
پوشپەڕی ١٣٥٧هەتاوی جمهوري ئيسالمي به هاۆكاري مه كته ب قورعان»موفتي زادە»و خۆفروشانی ناۆچەكه دەست له دەست ئەرتەش‌و پاسدار دەستی دايه هێرشيكی داگيركەرانه بۆ سەر شاری مەريوان ،خەڵكی شاريش به نيشانەی نارەزایەتی بەو كردوه داگيركارانه له سەر پالنی كۆمەڵه‌و بەرابەری هاوری گيانبەختكردومان كاك فوئاد‌و به دورشمی ئيمه شەڕخواز نين‌و له سەر مافە مەدەنيەكانی خۆمان شێلگيرانه راوەستاوين ،شاريان چوڵ كردو له پازده كيلومتری شار‌و له نێو دارەستانەكانی نێزيك ئاوايی «كاني مير ان» سەر به ناوچەی خاۆميراوه جێگير بون .خه لكی كورستانيش له هەمو شارێكەوه دەستيان كرد به ناردنی ئازوقه‌و شت‌و مه كی پيداويست ،له وه گرينگتره له حەرەكەتيكی عەزيم‌و مەدەنيانه به هەزاران ئينسانی شۆرشگێر له شارەكانی تری كوردستانەوه به تايبەت سنه‌و سقز‌و بانە‌و بۆکان بۆ پاڵپشتی خەلك‌و ئەو بزوتنەوه مەدەنييه بەرەو مەريوان رێپيوانيكيان رێخست‌و ده نگی ئيعترازی خۆيان خسته پاڵ خۆاسته رەواكانی خەڵكی مەريوان. کورتە یادێک لە کۆچی مێژوویی مەریوان٣٠/ پووشپەر تا ١٤گەالوێژی سالی ١٣٥٨ ٣٠پووشپەر تا ١٤گەالوێژساڵی ١٣٥٨شاری مەریوان یەکێک لە بەڵگە مێژوویەکانی خۆیی نووسی .ئەم بەڵگە مێژوویە ئەگەر سەرکەوتن بوو ،یان سەرنەکەوتن ،ئەگەر دەسکەۆتی بوو یان نەیبوو ،جێگای باسەکەی من نیە ! هەروەها ئەۆرۆ چۆن ئەم دەسکەۆتانە ویان شکستەکان پێوانە ئەکرێ ،جێگای باسی من نیە .دیارە زۆرم پێ خۆشە کە ئەۆ کەسانەی کە بەشداری بووون بتوانن زۆر بە دڵ ئاواڵەییەوە ،نەک وەکوو الیەنگەرانی رێکخراوەیەک ،بەڵکوو وەک تاکێک باسی بکەن‌و دەسکەۆت‌و کەم‌و کۆریەکانی باس بکەن .لە بەر ئەوەی کە جیلی دوای ئێمە بە روونی بزانێ کە لەم ١٤رۆژە مێژوویەدا چی قۆماوو یەک شار چ بەسەرهاتێکی بە سەر هات‌و ئاخرەکەی چی بوو .دیارە ئەزانم زۆر شت لە سەر ئەم کۆچە نووسراوە .بە یەک کلیک لە سەر گووگڵ زۆر زانیاریت دەست ئەکەوێت .زۆر کەس لە سەر کۆچی مێژوویی مەریوان نووسیویانە .کات‌و سات‌و شێون‌و رێبەرەکانیشی تا ئەندازەیەک دیارە. لەوانەیە تەنانەت بووبێتیش بە دەسمایە‌و /کریدیت /بۆ زۆر رێکخراوە یش.و یان بە پێچەوانە رێگاو‌و پێگاو‌و جێ دەسی زۆر کەسیش زۆر بە داخەوە نادیاربێت ویان دوای ٣٥ساڵ بە سەرداچوون هێشتا بە وردی ،تەواوی بەشەکانی ئەم کۆچە بە روونی دیار نیە .هٶکار زۆرن بۆ ئەم نادیاریانە .لێرەدا من مەبەستم ئەمە نیە کە هۆکارەکانی باس بکەم .ئەتوانم بڵێم زۆربەی کاری نێۆ ئوردووگاکە بە دەس ژنانی تێکۆشەری شاری مەریوانەوە بووە .هەتا ئێستا من نەم دیوە‌و یان نەمخوێندوەتەۆە کە لە سەر جێگە‌و پێگەی ئەم ژنانە کە زۆربەی ئەرکی کاری کۆچەکە بە سەر شانیانەوە بووە لە شوێنێ بە وردی باس کرا بێ!! دیارە خەتاکە هەر تەنیا هەڵ ناگەرێتەوە بۆ ئەۆ کەسانە کە نووسراوەیان لە سەر ئەم کۆچە نووسیوە. رەنگە زۆربەی رەخنەکەم لە تەواوی ئەو ژنانەیش بێت /بە خۆمەوە /کە بەشداری
ئەم کۆچە بووین‌و کارمان بۆ کردووەو هەر هەموویان بە پێکەنینەوە سەیری برینی پێیان ئەکەن‌و بلۆقەکان‌و برینەکانی هیچمان لێ باس نەکردووە. ئەوەی کە ئەۆرۆ بە دوایی ئەم مێژووە ژێر پێیان ئەژمێرنن .کە واتە ئەوانیش دوورو درێژەدا سەرنجی من بۆ الی خۆیی وەکوو من بە رواڵەت برینەکان ئەبینن رائەکێشێ ئەمەیە کە هەر بەراستی لەم ١٤بەاڵم بە هەست ،هەستی پێناکەن .سەیرە رۆژەدا ژیان لە ناۆ ئوردووگاکە چۆن بوو؟ زۆر سەیرە. ....... خەڵکی ئەم شارە لە بەیانیەوە کە لە خەو هەڵئەستان هەتا شەۆ کە تاریک ئەبوو شەویی پێشووم لە بیرە .لە گەل چۆن ژیانیان بە سەر ئەبرد؟ منداڵەکان هاورێێ ئازیزم شەمسی بەشی پاسەوانی بە رۆژا چیان ئەکرد؟ یاریەکانیان چی لە خەڵکەکە بە سەر شانمانەوەیە. بوو؟ خەڵکەکە چۆن چێشت وو نانیان ئەۆرۆ دوای دابەشکردنی نان‌و هێلکە لە ساز ئەکرد؟ ئەندامانی رێکخراوی ژنانی ناۆخەڵکەکە ،لە کاتی کۆبوونەی دابەش شار چۆن کارەکانی رۆژانەی خۆیی وەکوو کردنی کاری رۆژانەمان ،خۆمان ،من‌و کاری خزمەت بە خەڵکەکە جێ بە جێ شەمسی ،بریارماندا کە ئەم بەشە بگرینە ئەستٶمانەوە .خەڵکی شارەکە ،بەشێ ئەکردوو گیر‌و گرفتەکان چ بوون ؟ لە ژێر کەپرو ئەوی دیکە بە بێ کەپر بیرەوەری تاکەکان‌و هەستەکانیان لە سەر جێگایان لە سەر عەرز راخستووە‌و ژن‌و پیاو‌و مناڵ‌و پیرو جەۆان هەر هەموو ئەم ئەنجامە چیە؟ گرنگی ئەم پرسیارانە‌و زۆر پرسیاری وەکوو بنەباڵەیەکی گەۆرە لە پەنای یەکا دیکە لە بەر ئەوەیە کە ،ئەگەر کاتێ لە ئوردووگای کانی میران نووستون .قەرار کەسێک بیهەوێ رۆمانێک ،فیلمێک‌و یان وایە ئێمە ،من‌و شەمسی پاسەۆانی لە کەپر تئاترێ لە سەر ئەم کۆچە بنووسێ‌و یان بە کەپرو شوێن بە شوێنی ئەم چەن هەزار دروستی بکات ،و بیهەوەێ زۆر بە وردی کەسە بکەین‌و ئاگامان لێیان بێت .چەکی ژیانی رۆژانەی خەڵکەکە ،نەک تەنیا دەسمان تەنیا چراقویە ! بە هەردووکمان بەشی سیاسیەکەی وخەباتی ئینسانە تەنیا یەک دانە چراقوەمان پێیە وهیچی تێکۆشەرەکان ،بەڵکوو زۆر بە وردی ژیانی تر .باتری چراەکەمان کزه‌و بە حاڵ بەردەم رۆژانەی خەڵکەکە ،بە هەموو پێداویستی‌و خۆمان ئەبینین .لە شوێنێ ،مناڵێکی گیر‌و گرفتەکانیانەوە بخاتە بەر چاۆ ،لە تەمەن ٣ساڵ ئەبینین کە لە پەنای دایک وباۆکی راکشاۆە‌و دەنگی گریانەکەی ئێمە کام کانگا ئەتوانێ کەڵک وەر بگرێت؟ بۆ الی ئەبات .مناڵەکە دڵی زۆر پرە‌و کورتە بیرەوەریەک لە سەر شەوێکی خۆم دیارە زۆر گریاوە .لێی نزیک ئەبینەوە‌و لە باوەشی ئەکەین‌و لێفەکە بە سەریا لە ئوردووگای کانی میران دەلێن سەرەکیتەرین شتێک کە بۆ ئەکێشین‌و دوای خوێندنی چەن گۆرانی ئەنجامدانی هەر چەشنە ئاڵو گورێک لە منااڵنە‌و دڵنەوایی کردنی یارمەتی ئەدەین هەر بوارێکدا کە هەر بەشەرێ بی هەوێ تا خەویی لێ ئەکەۆی .چراکەمان بە تەوای لە خۆیدا بیکات /ویستنە ./بەاڵم ئەگەر کۆژاوەتەوە‌و هیچ کار ناکات .رەشایی‌و ئەمە بۆ تاکێک دروستە ئەدی بۆ شارێک تاریکی بە سەرتەۆاۆی ئۆردووگاکەدا زاڵەو ئێمەیش هێچ شۆنێ نابینین .هەنگاۆ ئەنین چی؟ لە بەر دەروازەی شار راوەستاوم .کە برۆین بەاڵم هەر خەڵکە‌و نووستون ! لە بەرامبەرم الفاوێکی گەۆرەیی خەڵک ناچاری دوای چەن هەنگاۆ دێنەوە بۆ الی خەریکن بەرەۆ من‌و هاۆریانم دێن .لە مناڵکە‌و هەردووکمان بێدەنگ لە پەنای سەر بەردێک لە قەراخ جادەکە دائەنیشم‌و مناڵکە رائەکشێین‌و خۆمان مات ئەکەین. سەیری ئەم الفاۆە خەڵکە ئەکەم‌و بیر ئەکەمەوە ١٤ ......رۆژی رەبەقە لە لە بێدەنگی شوێنەکە تەنیا دەنگی مێشکی گەڵ خەڵکا ،لە سەربەردا،لە ژێر کەپرا خۆم ئەبیستم. لە گەرمای رۆژ‌و سەرمای شەوا لە سەر بیرەکان یەک‌و دوونین .ئاخۆ دایکم‌و باۆکم‌و دەشتا ،ژێرم عەرز‌و لێفم ئاسمان .....بە خۆشک‌و براکانم لە کام شۆێنن.....؟ بڵێی بێ هیچ‌و بە بێ هیچ ژیاوم .....بەاڵم برا چکۆلەکەی خۆیشم ئێستا ئاوا ترسابێ‌و سەیره زۆر سەیرە .....هێشتاچەندە بگریەت.......؟ تۆ بڵێ ئەمرۆ خۆاردنیان هەست بە بەختەوەری ئەکەم؟؟؟!!! بووبێت‌و سەرمایان نەبووبێت.....؟ کاک بۆ بەرەۆپیری ئەم الفاوە خەڵکەهەر عەتام چەن رۆژە نەدیوە .تەنیا لە دوورەوە هەموومان زۆر رێگا رۆیشتوین .خەڵکەکە لە کاتی کۆبوونەوەی ئێوارانی ئۆردووگاکە لە ئێمە زۆرتر رێگایان بریوە .دیارە ،زۆربە دیومە .روومەتێکی گرژ وماندوو‌و ئاڵۆزو جوانی دیارە چەندە ماندوون ....چەندە ریش هاتوو .دیارە کە چەن شەۆە ماندووین ،.....هەر هیچ نەبێت سەیری بێخەویی کێشاۆە .جامانەکەی لە دەۆر بلۆق‌و برینی ژێر القەکانمان بکەن ،ملی ئااڵوە‌و خەریکی قسەکردن لە گەل دیارە....زۆر بە جوانی دیارە.....بە چاۆ چەن کەس لە خەڵکەکەیە .لە دوورەوە ئەیانبینم برینەکانمان ،هی خۆم وهی دەسی بۆ هەڵ ئەهێنیم بەڵکوو بمبینێت، هاۆرێێانم ،بەاڵم ئەڵیێ هەر هەموومان /بەاڵم هۆشی لە الی من نیە‌و بە گەرمی هەست/مان نیە!!! ، .....برینەکان نادیار خەریکی قسەوباسە .بیر ئەکەمەوە کە نین بەاڵم بۆ بێ ئێشن؟!! سەیرە زۆر چەندە تاسەیم کردووە! تاسەی گوێ لێ سەیرە ئەدی بۆ هێشتا ئەوەندە هەست گرتنی بە قسەکانم‌و خەیاڵەکانم کردووه! چەن بەتاقەت گۆێی لێم ئەگرت وبە وردی بە بەختەوەری ئەکەم؟؟؟!!!! تۆ بڵێێ هاۆرێیەکانم ئەم هەستەیان پرسیاری لێم ئەکرد .زۆر جار ئەمزانی وەکوو من بێ؟ یان هەر منم؟ سەیریان خۆیی واڵمی پرسیارەکان ئەزانێ بەاڵم هەر ئەکەم .یەک بە یەک هەموو روومەتیان پرسیارەکانی ئەکرد .لۆمەو نەسیحەتی رەش داگرساوە لە بەر هەتاوی هاوینی نەئەکردم ،وەکوو گەۆرە بە پجوک سەیری ساڵی !١٣٥٨ئاخر ئەوانیش وەکوو من نەئەکردم ،قەدری قسەکانی ئەگرتم‌و باور ١٤رۆژی رەبەقە ژێریان عەرز‌و لێفیان بە خۆ بە هیزی پێ ئەدام. ئاسمانە........ یەک بە یەک ئەدەم سەرنجیان کە زیاتر ...بۆ ل ١٠
dwaroj@komala.com
سەروتار
3
...پاشماوە
ئێستا له سێ بەشی کوردستان ،خەباتی ڕزگاریخوازی توانیویەتی قۆناخێکی گرنگ تێپەر بکات‌و چەندین هەنگاو بەرەو پێش بچێت .لە باشوورو هەرێمی کوردستان گەیشتن بە سەربەخۆیی قسەی ڕۆژ و ئەگەرێکە ،تەنانەت دوژمنانی سوێندخواردوی گەلی کورد نەیان توانیوە ئاماژەی پێنەکەن .هەرێمی کوردستان بڕیاری ڕێفراندومی داوە .سەربەخۆیی کوردستانی باشوور وەها ئەگەرێکی حەتمی‌ومومکینە کە تەنانەت دەنگی دوژمنانی شونیسمی لە ئێران بەرزکردوەتەوە .لە ڕۆژئاوای کوردستان لە ناو شەڕو ئاژاوەو کوشتاری نامرۆڤانەو تاریکی داهاتووی واڵتی سوریە ،کوردستان توانیویەتی هەرێمێکی (کە بە شێوازی کانتون بەرێوە دەچێ) هێمن‌و سەربەخۆ دروست بکات‌و ڕۆژ لەگەل ڕۆژ زیاتر خۆیی قایم دەکات‌و گەرانەوە بۆ دواوە کوێر دەکاتەوە .لە کاتێکدا کە تەنها چەند ساڵ پێش تەنانەت سەدان هەزار کورد لە سوریە ناسنامەیان نەبو .لە باکوری کوردستان سەرەڕای ئەوەیکە ڕژیمی تورکیە پروسەی ئاشتی کردوەتە ئامرازێک بۆ بەالرێدابردنی بزوتنەوەی ئازادیخوازی کوردستان ،بەاڵم کەس ناتوانێ حاشا لەوە بکات کە «تورکە کێویەکان» ئێستا نەتەوەیەکی بەهێزن کە زیاتر لە هەمیشە توانیویەتی کۆمەڵگای تورک بەو قەناعەتە بگەێنێت کە نەتەوەیەکی گەورەی وەک کورد لە تورکیە چ مافێکی هەیەو تەنها ڕێگا ،بە ڕەسمیەت ناسینی ئەو مافانەیە. لە ڕۆژهەاڵتی کوردستان ئەگەرچی کۆماری ئیسالمی 35ساڵە سەرکوت دەکات ،بەاڵم بزوتنەوەی ئازادیخوازی کوردستان لەو بەشە گەشەی کردوە ،جوغرافیا سیاسیەکەی پان‌و بەرینتر بوەتەوە. ئەم ڕاستیانە نیشان دەدات کە سەردەمی حاشاکردن لە نەتەوەو پاکتاوی ڕەگەزی‌و کێشانی سنورەکان لە نێوان زلهێزەکان کۆتایی پێهاتوە .لە کاتێکدا لە 50ساڵی ڕابردوو ژمارەی واڵتانی جیهان چوار بەرابەر زیادی کردوەو پسپوران باس لەوە دەکەن کە لە کۆتایی هەزارەی سێهەم ژمارەی واڵتانی سەربەخۆیی دونیا لە هەزار واڵت تێدەپەڕێ. هەر بویە سەربەخۆیی واڵتان‌و بە تایبەت لێرەدا کە باسی کوردستانە ،لە هیواوو ئارەزویەکی دورەدەست بوەتە ئاجنداێکی ڕۆژانە. کۆمەڵە هەر لە سەرەتای دەسپێکی هەلسورانی ئاشکرای خۆیی ،حیزب‌و ڕەوتی خەباتکاری شیلگێری بزوتنەوەی ئازادیخوازی کوردستانی بوە بۆ گەیشتن بە مافی دیاریکردنی چارەی خۆنووسین .کۆمەڵە وەک ڕەوتی چەپ‌و سوسیالیستی ڕادیکالی کوردستان هەم توانی هێزو تین‌و ورەی تایبەت بدات بە بزوتنەوەی کوردستان ،هەم ئااڵهەلگری گەلێک بیرو دروشم‌و سیاسەتی نوێ لە بزوتنەوەی کوردستان بوە .جەماوەری‌تر کردنی بزوتنەوە ،بەشداری ڕاستەوخۆو خەباتی ب سیاسی ،بەشداری گەورەی ژنان لە بزوتنەوەی خۆڕاگری‌و بەرپرسایەتی سیاسی‌و سەربازی تایبەتمەندییەکانی حزوری کۆمەڵە لە ڕابریکردنی بزوتنەوەی ڕەوای خەڵکی کوردستان بوە. ئێستا کە گوڕانکاریەکانی جیهان‌و ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست‌و هەروەها مەقاومەت‌و بەرخودانی دەیان ساڵەی گەلی کورد ،ئێمەی چەندین هەنگاوی گەورە بە گەیشتن بە مافی دیاریکردنی چارەی خۆنوسین‌و سەربەخۆیی‌و ڕزگاربون لە چەوسانەوەو کوشتارو حاشالێکردن نزیککردوەتەوە پێویستە بە سیاسەتێکی ڕوون ،بە خەباتێکی جەماوەری، بە یەکگرتوویی حیزبە سیاسیەکان‌و بەبەشداری ڕاستەوخۆی خەڵک لە چارەنوسی دواڕۆژی خۆیان هەنگاوی ژیرانەو بیرمەندانەو هوشیارانە هەلگرین. کۆمەڵە لە مافی سەربەخۆیی گەلی کورد لە باشوری کوردستان پشتیوانی‌و دیفاع دەکات. بە بروای ئێمە هەموو هەل‌و مەرج بۆ سەربەخۆیی کوردستان هەموار بوەتەوە .گرنگترین الیەن لە باسی سەربەخۆیی باشوری کوردستان ،حزورو بەشداری ڕاستەوخۆیی خەڵکە لەم پروسەیە .له هەرێمی کوردستان پێویستە که سەرکردایەتێکی سیاسی به بەشداری هەمو حزبەکان و ئۆرگانەکانی هەرێم چاودێری پروسەی هەیشتن به سەربەخۆیی بکات. ئەم پروسە نابێ ببێتە گۆشار به سەر یەکتر .نە تەنها ڕێفراندوم دەبێ بکرێ بەڵکو جەماوەری کوردستان دەبێ بتوانن لە چارەنوسی پروسەکە بەشدار بن .دەیان‌و سەدان خۆپیشاندانی میلیونی و کۆبونەوەی گەورە پێویستە لە کوردستان کە بتوانن هەم کلتورسازی بکات ،هەم بڕیاری خەڵک ڕوون بکاتەوە و مژدەی کوردستانی سەربەخۆ به ناوەرۆکێکی پێشکەوتو و بەرابەریخوازو جەماوەری بدات .دەبێ گەالنی جیهان‌و بیروڕای گشتی‌و کۆمەڵگای جیهانی شاهیدی واڵتێکی سەربەخۆی نوێ بن کە تێیدا بە متمانەوە بااڵترین پێوانەکانی مرۆفایەتی‌و کۆمەڵگایەکی ئازاد ڕەچاو کراوە .بەرەکانی شەڕو مقاومەتی پێشمەرگانە تەنها بواری خەباتی سەربەخۆیی نییەو دەبێ هەر لە ئێستاوە لە ناو قوالیی کۆمەڵگای کوردستان هەنگاو بۆ کاری وشیارانە هەلبگریردڕێت بۆ بەرزکردنەوەی بەشداری خەڵک‌و پروسەکە بۆ هوشیاری نەتەوەیی. لە کوردستانی باکوورو ڕۆژئاواش ،کۆمەڵە لە دەیان ساڵی ڕابردوو بەرگری‌و پشتیوانی ڕوونی لە خەباتی ڕزگاریخوازی گەلی کورد کردوەو گەیشتنی ئەوان بە مافی دیاریکردنی چارەنووس بە مافی ڕەوای گەلی کورد لەم بەشانە دەزانێت .ئێستاکە لە باکوورو لە ڕۆژئاوای کوردستان هەل‌ومەرجی تایبەت لە ئارادایەو دەستکەوتی گەورە بە دەست هاتوە ،پێویستی بە هوشیاری‌و هاوخەباتی هەموو الیەنە سیاسیەکان هەیە .حزوری ڕاستەوخۆی خەڵک بە تایبەت لەم دو بەشەی کوردستان بۆ سەر خستنی پروسەکە پێویستە. بەرخودانی ژن‌و پیاووە گەورە بچوک‌و بەسااڵچوان لە کۆبانی نیشان دەدات کە خەڵک تا چ ڕادەیەک ئامادەن نە تەنها بەرگری لە خۆیان بکەن ،بەڵکوبە مافەکانیان بگەن. هاوکاری‌و هاوخەباتی حیزبەکان دروستکردنی سەرکردایەتێکی ڕەوای سیاسی‌و خەڵکی بۆ ڕابەریکردنی بزوتنەوە ،دوریگرتن لە کێشەی نێوان حیزبەکان ،سازکردنی کەش‌و هەوایەکی لەبار بۆ چاالکی‌و هەلسورانی حیزبەکان و کاری هاوبەش لە نێوانیاندا زامنی پێشکەوتنی گەورەتری بزوتنەوەی کورد لەم بەشانەی کوردستاندا. لە ڕۆژهەاڵتی کوردستان بزوتنەوەی ڕزگاریخوازی کوردستان سەرەڕای سەرکوتی 35 ساڵەی کۆماری ئیسالمی‌و دەیان ساڵ پێش ئەوەش سەرکوتی نەتەوەیی‌و زۆرەملێ لە بەرزترین ئاستی خۆی لە مێژووی ئەم کۆمەڵگایەدایە .تایبەتمەندی ڕۆژهەاڵت لە چاو بەشەکانی دیکەی کوردستان ئەوەیە کە خەباتی جەماوەری ،حزوری خەڵک و بەشداری ژنان لە ئاستێکی زۆر بەرزدایەو بزوتنەوە کۆمەاڵیەتیەکان‌و خەباتی سیاسی‌و جەماوەری بزوتنەوەی کوردستانی لە مەشروعیەت‌و ئیرادەو هێزێکی گەورەتر بەهرەمەند کردوە. کۆمەڵە لە ڕۆژهەاڵتی کوردستان بۆ گەیشتن بە مافی چارەی خۆنوسین خەبات دەکات .مافی گەلی کوردە کە چارەنوسی خۆیان تا جودایی دیاری بکەن .بە بونی چەند نەتەوەی دیکە لە ئێران هیچ لەم ڕاستییەو لەم مافە ناگۆڕێ .ئەوانەی کە خەمخۆری پاراستنی یەکپارچەیی خاکی ئێرانن ،ئەوان دەبێ خۆیان بۆڕن .دەبێ لە هەر دیکتاتورێک حالی بوبێت که دیکتاتوری سەد ساڵه و حاشاکردن لە نەتەوەو لەشکرکێشی بۆ سەرکوتکردنی ئاکامێکی نەبوە ،ئەوەی کە دیومانە گەشەی ڕزگاری نەتەوەیی‌و پێداگری لەسەر مافی چارەی خۆنوسین‌و بەشداری گەورەتری جەماوەرە لەم بزوتنەوە بوە ،هەر بۆیە ئەوە گەلی کورد یان هەر نەتەوەیەکی دیکە لە ئێران نییە کە دەبێ سویند بە یەکپارچەیی خاک بخوات ،بەڵکوو ئەوەشونیسم‌و ناسیونالیسمی بااڵدەستە کە دەبێ قەبوڵی ئەوە بکات کە نەتەوەکانی ناو ئێران چیدیی وەکوو پێشو ئامادە بە ژیان‌و مانەوە نین. کۆمەڵە لە قۆناغی نوێی بزوتنەوەی کوردستان و به پشت بستن به ئەزمونی دەوڵەمەندی کۆمەڵه و خەرمانەی رەوتی چەپ و سۆسیالیستی ،لە ڕۆژهەاڵتی کوردستان دەتوانێ‌و دەبێ ئااڵهەلگری ڕەوت‌و هێزو سیاسەت‌و ڕێبازی نوێ بێت .پشتبستن به هێزی جەماوەری خەڵک و هەولدان بۆ جەماوەریترکردنی بزوتنەوەی کوردستان‌و ڕاکێشانی زۆرتری کۆمەاڵنی خەڵک بە سیاسەت‌و خەباتی سیاسی و بەشداریکردنی راستەوخۆیان له چارەنوسی سیاسیان ،گرینگیدان به بزوتنەوە کۆمەاڵیەتیەکان ،بەشداری بەرفراوانتری ژنان لە هەموو بوارەکاندا ،هەولدان بۆ دروستکردنی ئورگانی سەرکردایەتی سیاسی بزوتنەوەی کوردستان کە بتوانێت خەباتی ئەم قۆناغە بە هەستیاری به پێی نەخشەی ڕێگاێکی گونجاو بەرەوپێش ببات.
2
ژمار‌ه ( )٦٩ساڵی حەوتەم٢٠١٤/٨/٥ ،
هه‌واڵ‌و راپۆرت
dwaroj@komala.com
بەشداری کۆمەڵە لە کۆبوونەوەی شورای ئەنتێرناسیوناڵی سوسیالیست لە مێکزیک
یەکەمین کۆبوونەوەی ساڵی٢٠١٤ی شورای ئەنتێرناسیوناڵی سوسیالیست ڕۆژانی ٣٠ی مانگی ژووئەن و ١ی مانگی جوالی بە بەشداری حیزبە ئەندام و چاودئێرەکانی ئەنتێرناسیوناڵی سوسیالیست لە شاری میکزیکۆسیتی پێتەختی واڵتی میکزیک بەڕێوە چوو .كۆبوونەوەکە لە سەر میوانداریەتی دوو حیزبی ئەندامی شورای ئەنترناسیوناڵی سوسیالیست لە میکزیک، حیزبی دامەزراوەی شۆڕشگێڕ ( )PRIو حیزبی شۆڕشگێڕی دیموکرات ()PRD بەڕێوە چوو. ڕێبەران و نوێنەرانی شوراکە کۆمەڵێک
تەوەرە لەبابەت قسەوباسیان سەرەکییەکانی کۆبوونەوەکە پێشکەش بە بەشداربووانی کۆبوونەوەکە کرد. تەوەرە سەرەکییەکانی کۆبوونەوەکە بریتی بوون لە ئەولەویەتەکانی ئەنتێرناسیوناڵی سوسیالیست لە ئابووری جیهان، هەوڵەکانی ئەنتێرناسیوناڵی سوسیالیست بو دەستەبەرکردن و سەقامگیرکردنی ئاشتی ،گەشەپێدانی دیموکراسی و شی کردنەوەی مەنشووری پەنابران .SI لوویس ئایاال سکرتێری گشتی ڕێکخراوی لە سوسیالیست ئەنتێرناسیوناڵی دەستپێکی کۆبوونەوەکەدا قسەوباسێکی
لە بابەت مێژووی خەباتی چەوساوەکان لە میکزیک و دەوری دوو حیزبی میوانداری شوراکە لەو واڵتە لە خەبات و تێکۆشان بۆ ژیانێکی باشتر پێشکەش بە بەشداربووان کرد .ناوبراو گرینگی کۆبوونەوەکەی بەرز نرخاند و ئاماژەی بە پرسە سەرەکییەکانی بەجیهانی بوون لە ئابووری ،دیموکراسی، ئاشتی و پەرەسەندنی شەڕ و پێکدادان کرد. سێسار کامانچۆ سکرتێری حیزبی دامەزراوەی شۆڕشگێڕ ( )PRIلە قسەوباسێکدا بۆ بەشداربووان باسی سوسیال لەیەکچووەکانی بایەخە
راگەیاندنی كۆمەڵە بە بۆنەی گەڕانەوەی مام جەالل بۆ كوردستان
دیموکراسی و سیاسەتی حیزبەکەی بۆ داکۆکی لە چەوساوەکان و کۆمەڵگایەکی یەکسانتر ودادپەروەر لە میکزیک کرد. ناوبراو بایەخەکانی سوسیال دیموکراسی بۆ داکۆکی لە چەوساوەکان بەرز نرخاند. دواتر سکرتێری هەر دوو حیزبی میواندار حیزبی دامەزراوەی شۆڕشگێڕ ( )PRIو حیزبی شۆڕشگێڕی دیموکرات ()PRD قسە وباسیان لە بابەت دیموکراسی و بەجیهانی بوون کرد .جێوز زامبرانۆ سکرتێری ( )PRDلە قسەوباسەکەیدا باسی لە هەوڵدانی حیزبەکەی و چەپی کۆمەڵگای میکزیک بۆ سەقامگیری، دیموکراسی و کۆمەڵگایەکی یەکسانتر و بەدەستهێنانی مافی چەوساوەکان لەو واڵتە کرد. سەرۆکی ئەنتیرناسیوناڵی سوسیالیست جۆرج پاپاندرۆ سپاس و پێزانینی خۆی و شوراکەی بە هەر دوو حیزبی میواندار ڕاگەیاند .ناوبراو لە قسەوباسەکەیدا تیشکی خستەسەر پەرەسەندنی زیاتری نابەرابەری لە ئەنجامی بەجیهانیبوون و هەوڵە مێژووییەکانی ئەنتێرناسیوناڵی سوسیالیست بۆ کەمکردنەوەی جیاوازی لە نێوان چین‌وتوێژەکانی نێو کۆمەڵگا. پاپاندرۆ لە درێژەی قسەوباسەکەیدا جەختی لەسەر کاریگەری هەوڵدانی هەموو نەتەوەکانی جیهانی بە تێکڕا بۆ وەدیهاتنی مافەکانی خەڵکی هەژار و بێ ماف کرد بۆ گەیشتن بە کۆمەڵگایەکی دادپەروەر. ناوبراو ڕایگەیاند کومیتەیەکی نوێی ئەنتێرناسیوناڵی سوسیالیست لە پاییزی ئەمساڵدا دادەمەرزێ بۆ بەدواداچوون و هێنانە بەر باس و دیالۆگ لەمەڕ پرسە
سەرەکییەکان و ئەو ئاڵوگۆڕانەی بە هۆی بەجیهانیبوونەوە کاریگەرییان لەسەر ژیانی مرۆڤ لە هەموو جێگایەکی گۆی زەویدا هەیە. هەروەها لەبابەت شەڕوپێکدادان و تیرۆر و ناسەقامگیری لە چەندین واڵتدا چەند بەشداربوویەک قسەوباسیان پێشکەش کرد .لەوانە قسەکەرەکان باسی شەڕۆپیکدادان لە عێراق و هەڕەشەی گرووپە تیرۆریستەکان کە دژی مافی ژنان و دیموکراسین کرد و ڕۆڵی کوردیان لە ڕووبەڕووبوونەوەی گرووپە دواکەوتووە ئایینییەکان بەرز نرخاند .بەشداربووان لە قسەوباسەکانیاندا باسی ڕۆڵی بەرچاوی کوردەکان بە گشتی و یەکیەتی نیشتیمانی کوردستان بەتایبەتی وەکوو ئەندامی ئەنتێرناسیوناڵی سوسیالیست لە بنیاتنانی داهاتوویەکی گەشیان لە عێراقدا کرد کە دوور لە هەموو توندوتیژییەک و بە بێ بەشداری گرووپە توندڕەوەکان پێک بێ. جیگەی باسە هاوڕێیان ڕەزا کەعبی ئەندامی کومیتەی ناوەندی و بەرپرسی هەیئەتی ئیجرایی کۆمەڵە و سەعدی موحەممەدپوور ئەندامی کومیتەی ناوەندی و بەرپرسی پەیوەندییەکانی کۆمەڵە لە الیەن کۆمەڵەی زەحمەتکێشانی کوردستانەوە بەشدارییان لە کۆبوونەوەی شورای ئەنتێرناسیوناڵی سوسیالیست لە میکزیک کرد .کۆمەڵە لە چەند ساڵ لەمەوبەر وەکوو ئەندامی چاودێری شورای ئەنتێرناسیوناڵی سوسیالیست بەشداری کۆبوونەوەکانی ئەنتێرناسیوناڵی سوسیالیست دەکا.
بە تااڵن بردنی ئاسەوارە مێژووییەکان لە پارێزگاکانی کرماشان‌و ئیالم
لەالیەن خۆمان و هەموو ڕیزەکانی کۆمەڵەوە گەرانەوەی مام جەالل بۆ کوردستان لە ئێوە و هەموو سەرکردایەتی و ڕیزەکانی یەکێتی نیشتمانی پیرۆز دەکەین .ئاواتی تەندروستی هەردەم زۆرتر بۆ مام جەالل دەخوازین و دڵنیاین لەم خۆشی و شادیەدا دڵی هەموو کوردستان لەگەڵ دڵی ئێوەیە. گەرانەوەی مام جەالل بۆ کوردستان دەسکەوتێکی مێژوییە بۆ هەموو کوردستان و بۆ یەکێتی نیشتمانی کوردستان .هیوادارین بە هاتنەوەی مام جەالل دەوری هەستانەوە و هەڵکشانی یەکێتی کە بە هیمەتی ئێوە دەستی پێکردوە ،خیراتر بێ و ،بتوانن لەم هەلومەرجە هەستیارەدا پتەوی و یەکریزییەکی زۆرتر وەدی بێنن .ئەوە ئاواتی هەموو خەڵکی کوردستان و دۆستانی ئێوەیە. لەگەڵ رێزی دوبارە و ئاواتی سەرکەوتنتان زۆر بەڕێز هەڤااڵنی مەکتەبی سیاسی یەکێتی نیشتمانی کوردستان
کومیتەی ناوەندیی کۆمەڵەی زەحمەتکێشانی کوردستان ٢٠١٤ .٧ .٢٠
ئاگركەوتنەوە لە چەندین ناوچەی كوردستان زیانێكی زۆری بە سروشت‌و مەزرای خەڵكی ناوچەكە گەیاند رۆژی دووشەممە 6ی گەالوێژ كێوی 2700 میتری جاقل هەڵكەوتوو لە باکووری شاری سەقز ئاگری گرتووەو هەتا ئامادە بوونی هێزەكانی ئاگركوژێنەوەو خەڵكی ناوچەكە نزیك بە 75هێكتار لە لەوەڕگە و دارستانەكانی ئەو كێوە لە نێو کڵپەکانی ئاگردا سووتاوە. هەر لە ئەمساڵدا سێ حاڵەتی دیكەی ئاگركەوتنەوە لە ناوچە جیاجیاكانی شاری سەقز روویداوە كە لە ئەنجامدا 17هێكتار لەوەڕگەو 20هێكتار زەوینی كشتو كاڵی سووتاندووە. هەر سەبارەت بە سوتاندنی دارستان‌و سروشتی كوردستان‌و بەپێی ئەو كەوتنەوەو زیانەكانی نەكردووە .ئاگر تەشەنەی سەندووە بۆ چەند شوێنێكی زانیاریانەی بە دەستمان گەیشتوون ،كەوتنەوە لە ئاویەری شاری سنە پاش ئەوە دیكەو ئەمەش خەسارو زیانێكی زۆری بە كێوی ئاویەری شاری سنە چەند رۆژ لەوە دێت كە لە رۆژی چوارشەممە رێكەوتی دارستانەكانی ئەو ناوچەیە گەیاندووە. پێش ئاگری گرتووە و رووبەرێكی زۆری 1ی پووشپەڕەوە ئاگر لە دارستانەكانی سووتانی دارستانەكانی كوردستانی كەوتووەتەوەو رۆژهەاڵت مەترسییەكی گەورەیە بۆسەر مەریوان ئەو ناوچەیە بەهۆی ئەو ئاگرەوە زیانی پیرانشای بەركەوتووە. بەرپرسانی پەیوەندیداریش لەو ناوچەیە سروشتی كوردستان‌و تا ئێستاكە، لە الیەكی تریشەوە تا ئێستە هیچ هەوڵێكی ئەوتویان نەداوە بۆ كۆنتڕۆڵ دارستانەكانی مەریوان‌و سنەو كرماشان بەرپرسێك باسی هۆكاری ئەو ئاگر كردنی ئاگرەكەو بەم هۆیەوە ئاگرەكە زیاترین خەساریان بەركەوتووە.
لە چەند رۆژی رابردوودا نزیك بە ٦٠پارچە ئاسەواری كۆن‌و بە نرخ لە پارێزگاکانی ئیالم‌و كرماشان ئاڵوێر‌و بازرگانیان پێ‌كراوە. لە پارێزگای كرماشان ١٤پارچە ئاسەواری مێژوویی بە نرخ‌و لەوانە ،پەیكەر ،بازنە، لیوانی زەردو ئاڵتوونی ،قەندان‌و سەرە مانگایەكی ئاڵتوونی لەالیەن پۆلیسەوە دەستیان بەسەردا گیراوە. بە پێی هەواڵەکە ئەو پارچە ئاسەوارە «بازرگان‌و بەدەستی مێژووییانە هەلپەرستانەوە» بوون. پێشتر هاوواڵتییان‌و هەروەها سەرچاوەیەكی ئاگادار رایان گەیاندبوو ،بەرپرسانی حكوومەتی‌و ناوەندە دەسەاڵتدارەكان دەستیان لە هەڵدانەوەو بە تااڵنبردنی ئاسەوارە بە نرخەكانی كوردستاندا هەیە. پارێزگای كرماشان لە بواری ئاسەوارە مێژووییەكاندا زۆر دەوڵەمەندەو هەنووكە لە مۆزەخانەی ئەو پارێزگایە نزیك بە سێ‌هەزار پارچە ئاسەواری ژێر خاكی‌و مێژوویی بوونی هەیەو بەم دواییانەش چەندین بنكەو مۆزەخانەی «خەڵك ناسی» كراوەتەوە. ئاسەواری مێژوویی كەتیبەو بێستوون لە كرماشان لەریزی ئاسەوارە جیهانییەكاندا
تۆمار كراون‌و هەوڵەكان بە مەبەستی تۆمار كردنی بە فەرمی تاق وەسانیش لە ئارادایە. هەر لەو پێوەندییەدا لە پارێزگای ئیالمیش ٤٣پارچە ئاسەواری گرینگ‌و بە نرخ لەالیەن پۆلیسەوە دەستی بەسەردا گیراوەو دوو كەس لە خەڵكی شارستانی « سیراون»یش دەستبەسەر كراون. بە پێی ئەم هەواڵە ئەو دوو كەسە ویستوویانە ئەو ئاسەوارانە رەوانەی دەرەوەی واڵت بكەن. ماوەیەک لەمەوبەر رێکخراوی مافی مرۆڤی کوردستان لە بەیانییەیەکدا رایگەیاندبوو کە کۆمەڵێک نامە و سکااڵی بەدەست گەیشتووە ،کە باسیان لە کۆمەڵێک کەس‌و گرووپی سەر بە حکوومەت‌و دەسەاڵت کردووە ،کە لە ماوەی سێ دەیەی رابردوودا بە مەبەستی قاچاخ‌و فرۆشتنی عەتیقەجات ،سەدان تەپۆڵکەو شوێنەواری مێژوویی پارێزگا کوردنشینەکانی ئێرانیان هەڵداوەتەوە. ئەو رێکخراوەیە وێڕای بە نەشیاو زانینی هەڵدانەوە ،قاچاخ ،تااڵن کردن‌و شێواندن‌و لە ناو بردنی شوێنەوارە مێژووییەکان لە کوردستانی رۆژهەاڵت ،لەو پەیوەندەدا خوازیاری هەڵوێستی جیددی دەوڵەت‌و الیەنە پەیوەندیدارەکان ببوو.
ژمار‌ه ( )٦٩ساڵی حەوتەم٢٠١٤/٨/٥ ،
ژنان
dwaroj@komala.com
5
بردنەسەرەوەی رێژەی دانیشتوان یان ئایدیۆلۆژیای كۆنترۆڵی جەستە؟ تایبەتە بە یادی هاوڕێیانی گیانبەختکردوی کۆمەڵە
ئاواتی خامەنەیی بۆ زۆربوونی رێژەی دانیشتوان -توکا ئەیستانی و :گەشین سۆهرابزادە لە كۆبوونەوەی ٢٤ی خاكەلێوەی مەجلیسی شەورای ئیسالمی ١٣١ ،نوێنەر دەنگی ئەرێنیان بە گەاڵڵەی بەرز كردنەوەی رێژەی سكپڕی‌و پێشگرتن لە دابەزینی گەشەی دانیشتوان‌و هەروەها ٤٣نوێنەریش دەنگی «نا»یان بەم گەاڵڵەیە دا .بە پێی ئەم گەاڵڵەیە ئەو كەسانەی كە سەرپێچی لەم گەاڵڵەیە بكەن بە پێی مادەی ٦٢٤ی یاسای سزادانی ئیسالمیی سزا دەدرێن. مادەی ،٦٢٤سزای دوو تا پێنج ساڵ زیندانی دەبڕێتەوە بۆ ئەو كەسانەی كە بە شێوەی نایاسایی قسە لە سەر لە باربردنی كۆرپەلە یان دابین كردنی كەرەستەی پێویست بۆ لە بار بردنی منداڵ دەكەن. بە ورد بوونەوە لەم گەاڵڵەیە،دەتوانین بڵێین سزای زیندان بۆ كەسانێك كە مەبەستیان پێشگرتنی هەمیشەیی لە سكپڕییە (وازكتومی و توبكتۆمی) زیاتر وەكوو گاڵتە جاڕیێكە ،بەاڵم تەوەرەی سەرەكی رەخنەكان بەرەو مەجلیس لە سەر مەسەلەی مافی خاوەنداریەتی هەر كەسێكە لە سەر لەشی خۆی‌و بڕیاردان بۆ شەخسیترین مەسەلەكانی ژیانیە .ئەم هەڵوێستە نوێیە كە جووڵەیەكی دووبارەو نوێ خۆی بە پەسەند كردنی یاساكانی هاندەری منداڵ بوون وهاندانی ژنان بۆ سكپڕی‌و تەنانەت هاندانیان بۆ ماڵداری لە جیاتی سەیر كردنی كێبەركێیەكانی واڵیباڵە ،لە الیەن هەندێك لە نوێنەرانەوە، دەستی پێكردووەو وا دیارە كە دووبارە
زیندوو كردنەوەی ئایدیۆلۆژیكی_مەزهەبی دژ بە ژنان لە فۆرم‌و چوارچێوەیەكی نوێدایە كە بە خێرایی لە ئاستە جۆراوجۆرەكانی سیستەمی سیاسی واڵتدا، لە حاڵی رووداندایە .ئەم هەڵوێستە ئایدیۆلۆژیكە كە نیشانەو تایبەتمەندیەكەی هەڵسوكەوتی هێرشبەرو نامرۆڤانە بە مافە سەرەتاییەكانی ژنانی ئێرانە كە لە الیەن زۆرینەی ناوەندەكانی دەسەاڵتەوە پشتیوانی لێ دەكرێت ،بەم حاڵەوە هێزەكانی نیزامی_ئەمنیەتی‌و نوێنەرانی ئەوان لە ناوەندە جیاجیاكاندا وەكوو قەزایی ،رێبەری‌و رێنمایی ئەم پرۆژە نوێیە بە دەستیانەوەیە .ئەم پرۆژەیە لە ژێر ناوی بەرزكردنەوەی رێژەی دانیشتوان، لە راستیدا وەستاندنی هەرچی زیاتری هێزی ژنانە بۆ بە دەستەوە گرتنی مافی جەستەی خۆیان کە ئەمجارە لە ئاستێكی بەرفراوانتردا كردوویانەتە ئامانج. میشل فۆكۆ لە كتێبی «چاودێری‌و تەمێ» لە سەر ئەو باوەڕیە كە بە شێوەی گشتی بە سەقامگیر كردنی جۆرێك لە چاودێری‌و تەمێی بەردەوام‌و تەكنیكی پەروەردە كە زۆر گشتگیرە ،دەكرێت باس لە شكڵ گرتنی كۆمەڵگایەكی ئینزباتی بكەین كە لەوێدا كاریگەری دەسەاڵت دزە دەكاتە ناو دوورترین‌و ناسكترین الیەنەكانی ژیانی مرۆڤ .لە ئەنجامی دروست بوونی وەها كەلێنێك لە دەسەاڵت ،هەست بەو پێویستیە كرا كە جەستە زیاترو وردتر بناسرێت‌و بە دەركی زیاتر لە شێوەو كاركردنی ،باشتر كۆنترۆل دەكرێت. كاریگەری ئینزباتی‌و دزەی ناحەزانەی هێزەكانی سیاسی لە ناسكترین‌و
كۆنفرانسێك دژی هاوسەرگیری زۆرە ملێی ژنان لە بەریتانیا رێكخراوی مندااڵنی سندووقی نەتەوەیەكگرتووەكان(یۆنیسێف) باس لە هاوسەرگیری زۆرە ملێی زیاتر لە 700ملیۆن ژن لە جیهان دەكات. یۆنیسێف كە لە كۆتایی مانگی پووشپەڕی ئەمساڵ كۆنفرانسێكی سەبارەت بە بەرەوڕووبوونەوە لەگەڵ هاوسەرگیری زۆرەملێی ژنان لە لەندن بەڕێوە برد ،رایگەیاند كە زیاتر لە 700 ملیۆن ژن لە جیهان لە تەمەنی منداڵیدا هاوسەرگیریان كردووە .هەروەها هاتووە كە یەكەم كۆنفرانسی هاوسەرگیری زۆرەملی بە پشتیوانی دەیوید كامێرۆن سەرۆك وەزیرانی بریتانیا بەڕێوە چوو كە مەبەست لەم كۆنفرانسە كۆتایی هێنان بە هاوسەرگیری زۆرەملێی ژنان بووە .بە پێی ئامارەكانی رێكخراوی نەتەوەیەكگرتووەكان 700ملیۆن ژن قوربانی هاوسەرگیری زۆرەملین كە زیاتر لە یەك لە سێی ئەوان واتە 250 ملیۆن كەسیان كاتێك هاوسەرگیریان كردووە كە كەمتر لە 15ساڵ تەمەنیان بووە. شایانی باسە كە چەند مانگ پێشتر بریتانیا یاسایەكی دەركرد كە بە پێی ئەو یاسایە ئەو باوك‌و دایكانەی
كچەكانیان ناچار بە هاوسەرگیری دەكەن تاوانبار دێنە ئەژمارو سزای 7ساڵ زیندانی هەیە .بە پێی لێكۆڵینەوەكان لە بریتانیا ،ئەو كۆچبەرو پەنابەرە هێندی‌و پاكستان‌ی‌و ئەفغانستانیانەی کە لە بریتانیا دەژین كچەكانیان ناچار بە هاوسەرگیری دەكەن ،هەر بۆیە دەوڵەتی بریتانیا ئەم یاسایەی دەركرد .دەوڵەتی بریتانیا رایگەیاندووە كە مەبەست لە هاوسەرگیری زۆرەملێ، ئەو هاوسەرگیریانەیە كە یەكێك لەو دوو كەسە بە ویست‌و حەزی خۆی هاوسەرگیری ناكات‌و بە هۆی گوشاری دەروونی ،جەستەیی ،ماڵی ،جینسی‌و سۆزداری ناچار بە هاوسەرگیری دەبێت. هەروەها پێشتریش لە راپۆرتێكی رێكخراوی نەتەوەیەكگرتووەكان كە بە بۆنەی 8ی مارس باڵو كرایەوە هاتبوو كە زۆرێك لە كچانی خوار تەمەنی 18 ساڵ ناچار دەكرێن لەگەڵ پیاوانی بە تەمەن هاوسەرگیری بكەن‌و هەروها پێش بینی دەكرێت تا ساڵی 2020 هەموو ساڵێك 14ملیۆن كچی تازە پێگەیشتوو ناچار دەبن لەگەڵ پیاوانی بە تەمەن هاوسەرگیری بكەن.
بچووكترین‌و شەخسیترین مەسەلەكانی ژیانی شارۆمەندانی ئێراندا بە ئاسانی دەبینرێت ،كە ئەڵبەتە بە پەسەند كردنی ئەم گەاڵڵەیە دۆخێكی نوێ دەگرێتە خۆی‌و كۆمەڵگا لە كۆمەڵگایەكی ئازادەوە دەكات بە كۆمەڵگایەك كە لەشی شارۆمەندان راستەوخۆ دەخرێتە بوارو حەوزە هاوكێشەكانی سیاسەت‌و دەسەاڵتەوە. بەاڵم ئەمە تەنیا نیشاندەری كێشەی گەاڵڵەی بەرز كردنەوەی رێژەی دانیشتوان نییە بەڵكوو مەسەلە ماڵ‌و بنەماڵەو مەسەلەیەكی تایبەت‌و شەخسی وەكوو منداڵ بوونیش بە حەز وهەڵسوكەوتی ئایدیۆلۆژیكی ناوەندەكانی كاربەدەست پەیوەندیان دەبێت .ئەگەر تۆزێك وردترو باشتر سەرنجی ئەم گەاڵڵەیەو پێداگری زۆری ناوەندەكانی كاربەدەستی دەوڵەت بۆ منداڵ بوون‌و سكپڕی بدەین دەتوانین بڵێین كە كردنی جەستە بە جەنجاڵ‌و هەرایەکی سیاسی ئێستاكە تەنیا بە ژنانەوە نابەسرێتەوە بەڵكوو هەموو كۆمەڵگای كردووەتە ئامانج بۆ ئەوەی كە بتوانن ئاسانترو زووتر بە ئامانجە ئایدیۆلۆژیكەكانیان بگەن .بەم حاڵەشەوە دەتوانین ئەوە بڵێین ئەگەر ئەم گەاڵڵەیە پەسەند بكرێت چەندین ناتەبایی روونی تێیدا دەبینین كە ناوەندەكانی دەوڵەت ئەمەیان لە بەرچاو نەگرتبوو: -1رۆحانی دوای گەیشتن بە دەسەاڵت ، ناوی لە وەردەكاریەكانی گەاڵڵەی مافی شارۆمەندی بردو لەگەڵ دژكردەوەی جۆاروجۆردا بەرووڕوو ببووەوە .وا دیار بوو كە قسەكانی رۆحانی بە دڵی زۆربەی پاوانخوازان نەبوو ،بەاڵم ئەم گەاڵڵە نوێیە
بە مانای سزادانە بۆ پێشگرتنی هەمیشەیی‌و ئەمە دژ بەو مافە شارۆمەندیەیە كە رۆحانی باسی لێدەكرد. -2بە پێی ئاماری وەزارەتی بێهداشت لە شەش مانگی یەكەمی ساڵی ٩٢لە چاو هەمان كات لە ساڵی ٩١دا كەمتر لە یەك‌و نیو لە سەدی ئەو كەسانەی كە كەرەستەی پێویست بۆ وازكتۆمیان بە كار هێناوە بە حەزی خۆیان بووە. -3وا دیارە گرنگی نەدانی نوێنەرانی مەجلس ،وایكردووە تەنانەت نوێنەرە ژنەكان لە ئاست ئەم مەسەلە هاوڕا نەبن‌و لە بەر مەسەلەی تەندروستی دایك‌و منداڵ بۆ بە كردەوە دەرهێنانی ئەم ئایدیۆلۆژیكە كەمترین رۆڵ دەگێڕن .پرسیارەكە ئەمەیە كە ئەگەر مەبەست هاندانە بۆ منداڵبوون‌و بەرز بوونەوەی رێژەی دانیشتوانە ،بۆچی رۆڵی دایكان‌و مەسەلەی ئەمنیەت‌و كارو تەندروستی جەستەیی‌و دەرونی ئەوان لە بەر چاو ناگیردرێت؟ بێ گومان رەخنەكان‌و كێشەكان لە سەر ئەم مەسەلەیەو توند بوونەوەی سزا بۆ پێشگرتن لە سكپڕی زۆر زیاتر لەم سێ خاڵەیە ،بەاڵم ئەمانە بەسە بۆ ئەوەیكە بۆمان دەركەوێت كە لە پەسەند كردنی ئەم گەاڵڵەیە هیچ بیرۆكەیەكی كارناسانە نەبووەو كاربەدەستانی مەجلیس بۆ ئەوەی كە بتوانن هەر چی زیاتر دەست تێوەردان لە ژیانی خەڵك بكەن‌و مافی شارۆمەندان پێشێل بكەن .ئەم گەاڵڵە ئایدیۆلۆژیك‌و دواكەوتووانە بۆ گەشەی دانیشتوان لە كۆمەڵگایەك دارێژراوە كە گیرۆدەی خراپترین‌و نالەبارترین كێشەكانی ئابووری، بێكاری بەرباڵو ،ئاوسان‌و زۆر شتی‌ترە.
ئێران گەورەترین زیندانی جیهان بۆ ژنانی راگەیاندنكار بە پێی راپۆرتی هەواڵنێرانی بێ سنوور، ئێران بە 10ژنی رۆژنامەنووس‌و وێب نووسی زیندانی ،گەورەترین زیندانی جیهانە بۆ ژنانی چاالك لە بواری راگەیاندندا .رێكخراوی هەواڵنێرانی بێسنوور راپۆرتێكی لە ساڵرۆژی بە دەسەاڵت گەیشتنی رۆحانی باڵو كردەوە كە لەوێدا ئاماژە بە دوایین وەزعی رۆژنامەنووسان‌و وێبنووسانی زیندانی لە ئێران كراوە .ئەم رێكخراوە دەنووسێت كە دەستبەسەر كردنی سێ رۆژنامەنووسی ئەمریكی‌و ئێرانی لە 30ی پووشپەر رێژەی رۆژنامەنووسان‌و وێب نووسانی زیندانی لە ئێرانی بەرز كردەوە بۆ 65كەس كە لە نێویاندا 10ژن هەیە كە سێ كەسیان شارۆمەندی بیانین. ئەم رێكخراوە هەروەها نیگەرانی خۆی لە شەپۆلی بانگ كردن‌و دەستبەسەر كردنی رۆژنامەنووسان‌و وێب نووسانی ژن لە ئێران دەربڕی .هەنووكە 10رۆژنامەنووس‌و وێبنووسی ژن لە زیندانەكانی ئێران بە سەر دەبەن كە تەنیا 7كەس لەوان بە سزای 6 مانگ تا 20ساڵ زیندان مەحكووم كراون. بە پێی راپۆرتی رێكخراوی هەواڵنێرانی بێ سنوور لە ماوەی یەك ساڵی رابردووی دەسەاڵتی رۆحانیدا 65رۆژنامەنووس‌و
وێب نووس دەستبەسەرو زیندانی كراون‌و لە ماوەی ئەم یەك ساڵەدا 14رۆژنامەو گۆڤار داخراوە. لەم راپۆرتەدا باس لە دەستبەسەر كردن‌و بەڕێوە چوونی سزای شەالق‌و زیندان بۆ رۆژنامەنووسانی ژن وەك سەبا ئازەرپەیك ،سەراج میردامادی ،مەهناز محەمەدی ،نەرگس محەمەدی ،ساجیدە عەرەب سورخی ،مەرزیە رەسوڵی، رەیحانە تەباتەبایی ،یەگانە ساڵحی ،رۆئیا سابری نژادنیكبەخت ،فەریدە شاگوڵی‌و نەغمە شاهی سوندی شیرازی لە ماوەی یەك ساڵی رابردوو دەكرێت .لە كۆتایی ئەم راپۆرتەدا هاتووە كە ئێران یەكێك لە گەورەترین واڵتانی سەركوتگەری جیهانە لە بواری ئازادی چاپەمەنی .بە پێی راپۆرتی ساڵی 2014ی رێكخراوی هەواڵنێرانی بێ سنوور ،ئێران لە پێرستی جیهانیی ئازادی چاپەمەنی لە نێو 180 واڵتدا ،پلەی 173ی بە دەست هێناوە. فەنالند بۆ چوارمین جار لە ساڵی 2014 پلەی یەكەمی بە دەست هێناوە .هۆلەندو نۆروێژ لە پلەی دووهەم‌و سێهەمدان‌و توركەمەنستان ،كۆرەی باكوورو ئێریترە خراپترین دۆخیان بۆ ئازادی چاپەمەنی هەیە.
بەڕێز بێ یادی هاوڕێ مەعسوومە سەرهەنگی ئەزموون ویاد ،بە وشە نەخشاندن‌و زیندوو ڕاگرتنی یادو بیرەوەری مرۆڤە شۆڕشگێڕو گیان لە سەر دەستەكان لە بزاوتی خەڵكی كوردستان ،بێ گومان ئەركێكی پیرۆزەو بۆ نەوەی داهاتوویش باشترین ئەزموونە .كەم نین ئەو كچ‌و ژنانەی كوردستان كە لە یەكەم هێرشی دڕندانەی رژێمی كۆماری ئیسالمیەوە كەوتنە بەر شااڵوی ئیعدام‌و زیندان‌و لە ناوبردن. ژنی كورد لە یەكەم قوربانیانی دەسەاڵتی دژە ژن‌و كۆنەپارێزی كۆماری ئیسالمیەو هەر لە یەكەم ساڵەكانی بە دەسەاڵت گەیشتنیەوە دەیان ژنی كورد لە كوردستان لە سێدارە دران ،كە زۆربەیان لە تەمەنی الوێتی‌و تازە پێگەیشتندا بوون. هاوڕێ مەعسوومە سەرهەنگی لەو كچە تازە پێگەیشتووانە بوو كە بە دڵێكی پڕ لە هیوا بە ژیان‌و لە كاتی زاڵبوونی كەشوهەوای شۆڕشگێرانە لە كوردستان ،ئەویش وەك زۆرێك لە كچانی هاوتەمەنی خولیای شۆڕش‌و خەبات بوو ،بەاڵم زۆری نەخایاند كە بە دەستی جەالدانی كۆماری سێدارەی ئیسالمی گول‌لە باران كرا. هاوڕێ مەعسوومە سەرهەنگی ساڵی 1345ی هەتاوی لە بنەماڵەیەكی سیاسی لە شاری مەهاباد لە دایك بوو .مەعسوومە بە هۆی ئەوەی كە سێ برای پێشمەرگەی كۆمەڵە بوون سۆزو هۆگرییەکی زۆری بۆ كۆمەڵە هەبوو ،بەاڵم بە هۆی تەمەنی كەمەوە راستەوخۆ كاری تەشكیالتی نەدەكرد ،بەڵكوو لە گەڵ كچانی هاوتەمەنی خۆی زۆر بە نهێنیەوە لە هەوڵی فێربوونی كاری سیاسی‌و یارمەتیدانی خەڵك بوو. هەم بە هۆی بنەماڵەكەیەوە كە سیاسی بوون‌و هەم بۆ خۆشی کە خولیای سیاسەت بوو ،لە الیەن مەئموورانی كۆماری ئیسالمییەوە لە تەمەنی 15ساڵیدا بە بێ هیچ تاوانێك گیراو لە زیندان خرایە ژێر سەختترین ئەشكەنجەو ئازارو تەنانەت جەستەیان بە جگەرەو ئۆتوو سووتاند ،بەاڵم خۆڕاگری مەعسوومە ئەوانی شەرمەزار كردو هەر بۆیە بۆ تۆڵە سەندنەوە پاش ساڵێك زیندان‌و لە تەمەنی 16 ساڵیدا لە زیندانی ورمێ گوللەباران كرا .هەر ماوەیەك دوای ئیعدامەكەی حوكمی ئازادیەكەی لە ناوەندەوە هاتەوە كە ئەمەش بۆ بنەماڵەكەی یەكجار سەخت‌و دڵتەزێن بوو. یادی بێت بەڕێز بەرزو مەعسوومە سەرهەنگی‌و سەرجەم رێگای گیان‌بەختکردووانی ئازادی‌و سوسیالیزم‌و بزووتنەوەی رزگاریخوازانەی گەلی کورد.
4
ژمار‌ه ( )٦٩ساڵی حەوتەم٢٠١٤/٨/٥ ،
کوردستان
dwaroj@komala.com
رۆژهه‌اڵت‌و کۆبانێ سه‌رمایه‌داریدا ده‌بینێت‌و دوو فاکته‌ری گرنگی ئیسالمی سیاسی‌و خه‌ونی ئومه‌ی عه‌ره‌بی له به‌رچاو ناگرێت].
کاوه که‌ریمی ماوه‌ی دوو ساڵه شاری کۆبانێ له ناوقه‌دی رۆژئاوای کوردستان‌و له سه‌ر سنووری باکوور ،له ژێر گه‌مارۆیه‌کی چه‌ندالیه‌نه‌دایه‌و گروپه ئیسالمییه‌کان به تایبه‌ت داعش هه‌موو هێزیان به‌کار هێناوه تا ده‌ست به سه‌ر ئه‌و شاره‌و ده‌وروبه‌ریدا بگرێت .به‌اڵم له ماوه‌ی ئه‌و دوو ساڵه‌دا، نه هاوه‌نباران کردن‌و نه رفاندنی 170 خوێندکاری مێرمنداڵ له الیه‌ن داعش له باشووری ئه‌و شاره‌و نه‌ده‌یان رووداوی نه‌خوازراوی تری ته‌ندروستی ،به‌هۆی گه‌مارۆی ناوچه‌کانی خواروویه‌وه نه‌یتوانی نیمچه نیگایه‌کی میدیا جیهانییه‌کان‌و زوومی زۆربه‌ی راگه‌یاندنه کوردییه‌کانیش به الی خۆیدا رابکێشێت! ئه‌کرێ بڵێم دوو هۆکار ده‌وری فاکته‌ری سه‌ره‌کییان بینیوه له دروستبوونی شه‌پۆلی پشتیوانی کردن له خۆڕاگریی کۆبانێ ،به تایبه‌تیش له رۆژهه‌اڵت: یه‌ک هم‌و گرنگترین فاکته‌ر هه‌ڵگیرسانه‌وه‌ی ‹شه‌ڕی نێوان حه‌ماس‌و ئیسراییل›ه‌و فاکته‌ری دووه‌م ده‌ستپێکردنی شه‌ڕی یه‌کالکه‌ره‌وه له الیه‌ن داعش بۆ گرتنی کۆبانێ ،پشت به‌و چه‌ک‌وچۆڵه‌ی له موسڵ ده‌ستیان که‌وتبوو گواستبویانه‌وه بۆ خوار کۆبانێ‌وه. به شێوه‌یه‌کی لۆژیکی‌و وه‌ک هه‌موو رووداوه سیاسییه‌کانی کوردستان‌و دروستبوونی شه‌پۆله جه‌ماوه‌رییه‌کاندا، له‌م نموونه‌یه‌شدا بینیمان پشتیوانی‌و هاتنه سه‌ر خه‌تی شه‌قامی کوردی له چوارپارچه‌ی کوردستان‌و هه‌موو جیهان
بیلبۆردی سه‌دام‌و عه‌ره‌فات له غه‌زه بۆ پشتیوانی کردن له کۆبانێ ،دوای پشتیوانی کردنی موسڵمانه‌کان له غهزهو به‌تایبه‌ی کۆماری ئیسالمی هات؛ له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا له به‌ر ئه‌وه‌ی ماوه‌یه‌ک پێشتر ئیسراییل یه‌ک هم‌و ته‌نیا واڵتی جیهان بوو به ئاشکرا پشتیوانیی له جیابوونه‌وه‌ی باشووری کوردستان له عێراق کرد، ئه‌وه‌ش یارمه‌تیده‌ر بوو بۆ ئه‌وه‌ی پشتیوانانی کۆبانێ‌و غه‌زه به شێوه‌ی عاتفی بکه‌ونه به‌رامبه‌ر یه‌که‌وه‌و ئه‌و ریزبه‌ندییه گه‌یشته ئاستی میدیاکانیش‌و ئێستا ئیتر که‌م ته‌له‌فزیۆن‌و رادیۆو رۆژنامه هه‌یه هاوکات‌و وه‌ک یه‌ک ،به بێ سانسۆرو وه‌ک خۆی رووداوه‌کانی غهزهو کۆبانێ باڵو بکاته‌وه ،به‌ڵکه زه، هه‌ردوو رووداوو به‌تایبه‌ت غه ئه‌وه‌نده‌ی نان به خوێنی مندااڵنی کوژراویه‌وه ده‌خورێت ،قه‌ت نیوهێنده‌ش فاکته‌ره راسته‌قینه‌و به‌دوور له عاتفه‌ی دروستبوون‌و درێژه‌کێشانی شه‌ڕ تێیدا کاریگه‌ر نییه.
ئااڵی فه‌له‌ستین له ناوه‌ڕاستی ئارمی حزبی به‌عسی عه‌ره‌بی ئێران له غه‌زه _ چوارپارچه‌ی کوردستان له کۆبانێ که‌س نییه گومانی لهوه بێت که رۆڵی کۆماری ئیسالمی له هه‌ر واڵت‌و ناوچه‌یه‌ک که جێی خۆی تێدا کردبێته‌وه به‌دووره له پشتیوانی‌و هاوکاری ،به‌ڵکه له سیاسیترین حاڵه‌تیدا برێتییه له هه‌وڵی به‌رینکردنی ده‌سه‌اڵتی به شێوه‌یه‌کی دوور له پره‌نسیپی دیپلۆماتیک‌و کامڵ کردنی هیاللی شێعه، که ئێسته به په‌یدابوونی داعش تاراده‌یه‌ک ره‌ویوه‌ته‌وه. ئه‌م ده‌سه‌اڵت ه ره‌هایه‌ی کۆماری ئیسالمی له ده‌ره‌وه‌ی سنووره‌کانی که قاسم سولێمانی وه‌ک به‌رپرسی سپای قودسی به‌ڕێوه‌ی ئه‌بات ،ده‌روی سه‌ره‌کیی هه‌یه له غهزهداو درێژه‌کێشانی ئه‌و شه‌ڕه. لێدوانه‌کانی دوایین هه‌ینیی ره‌مه‌زا ن (که کۆماری ئیسالمی ناوی ناوه رۆژی قودس)، له زاری خامنه‌یی‌و به‌رپرسانی سپاو به‌سی جه‌وه هه‌ڕه‌شه‌ی راسته‌وخۆ بوو بۆ مان‌و بوونی ئیسراییل‌و له بن هێنانی ،وه‌ک
دروشم‌و روئیای چه‌ند ساڵه‌یان .خامنه‌یی ته‌نانه‌ت به پشتیوانیی بێ ئه‌مالوالی غهزهو دنه‌دانیان بۆ درێژه‌پێدانی شه‌ڕیشه‌وه نه‌وه‌ستاوه‌و داوای کردووه که‌ناری رۆژئاوای چه‌می ئوردون‌یش پڕچه‌ک بکرێت‌و له‌وێشه‌وه په‌الماری ئیسراییل بدرێت. زاڵبوونی ئه‌م ئه‌ده‌بیات‌و دیپلۆاسییه نزمه به سه‌ر مه‌سه‌له‌ی فه‌له‌ستین‌و غهزهداو بوونه ساحێب ماڵی کۆماری ئیسالمیی ئێران له‌وێ وایکردووه زۆربه‌ی شه‌قامی کوردیو هێزه کوردییه‌کانی رۆژهه‌اڵت‌و پشتیوانانی کۆبانێ ناچار بن نوێنه‌رایه‌تی ستراتێژیی ‹دوژمنی دوژمنه‌که‌م ،دۆسمه› بکه‌ن‌و هه‌م ئیسراییل ناراسته‌وخۆ ببێته داکۆکیکارێکی مافی کورد ،بێ ئه‌وه‌ی خۆی ویستبێتی‌و هه‌میش دۆستی دوژمنه‌که‌مان، ئۆتۆماتیکی بووه‌ته دوژمنمان[ .ئه‌م بۆچوون ه هه‌ر ئه‌وه‌نده ناواقیعییه که دیدێکی سۆسیالیستی ،به خوێندنه‌وه‌ی کالسیک رووداوه‌کانی ئێستای غه‌زه به‌ته‌نیا له ئاکامی گێچه‌ڵه‌کانی دنیای
کۆبانی له تۆڕه کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کاندا له ماوه‌یه‌کی که‌متر له حه‌فته‌یه‌ک ،کۆبانێ بووه(وه) به ناسنامه‌ی سه‌رجه‌م کورده‌کان له دنیای مه‌جازی‌و به چه‌پ‌و راسته‌وه ملوێنان هاواڵتیی کوردی له ده‌وری یه‌ک کۆکرده‌وه .به‌کاربه‌رانی فه‌یسبوک به نووسینی دێڕی کورتی ‹کۆبانێ ته‌نیا نییه›و ‹هه‌موومان کۆبانێ‌ین›و چه‌ند دێڕی هاوشێو‌ه له زۆربه‌ی واڵتانی جیهان‌و شاره‌کانی چوارپارچه‌ی کوردستان پشتیوانیی مه‌عنه‌ویی خۆیان بۆ خۆڕاگریی ئه‌و شاره دووپات کرده‌وه. خۆڕاگریی کۆبانێ یه‌که‌م رووداوه که به‌وشێو‌ه به‌رباڵو ببێته هۆکاری کۆکردنه‌وه‌ی کورد له ناو فه‌زای مه‌جازی‌و شۆڕشێکی نه‌رم له هه‌ر چوارپارچه‌ی کوردستان به تایبه‌ت رۆژهه‌اڵت که ئێستا له فازی بێده‌نگیی‌و سه‌رده‌می ئه‌نفالی نهێنیدا به‌سه‌ر ده‌بات. گۆڕانکارییه سیاسییه‌کانی رۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست‌و ئێران‌و کوردستانی گهوره، ئاماژه‌یه به وه‌رچه‌رخانێکی گهوره که ئه‌ویش خولقانی گۆڕانه له هه‌ناوی راستی‌و ویسته مێژوییه‌کانی گه‌النی ئه‌م ناچه‌دا، به پێچه‌وانه‌ی ئه‌و سنوورانه‌ی له ئاکامی په‌یمانی سایکس_پیکۆ واڵتی کوردانی کرد به چواربه‌شی سه‌ره‌کییه‌وه؛ وه‌رچه‌رخانێک که به روونی له فه‌زای مه‌جازی‌و گرووپه‌کانی ‹آزادی یواشکی›و ‹کۆبانێ ته‌نیا نییه›دا دیاره‌و پشتیوانیی مه‌عنه‌ویی خه‌ڵکی رۆژهه‌اڵت له کۆبانێ سه‌لمێنه‌ری راستی‌و دروستییه‌تی.
كوردستان مەدینەی مونەوەرە نییە فیروز مامۆیی بەدرێژایی مێژوو شەڕو كێشەو ئاڵۆزییەكانی نێوان مرۆڤ لە سەر خۆسەپاندن‌و داگیركردنی ئاوو خاك‌و زەوت كردنی سەروەت‌و سامان‌و زاڵ بوون بەسەر ئیرادەی یەكترو قەتیس كردنی ئازادی‌و سەربەخۆییە هاوتەریبەكانی خۆیان بەردەوام بووەو بۆ پشت راستكردنەوەی ئەم راستیانە ،سەردانی هەر الپەڕەیەك لە مێژوو دەكەی ،لێوان لێوە لە هانا بردنە بەر چەمكی نزم‌و نەزۆك‌و دەرکردنی گوتارو رێگاگەلێكی جۆراوجۆر بۆ كۆیلە كردنی مرۆڤەكان‌و ئایدیۆلۆژییە جۆراوجۆرەكانیش بە چڕوپڕی خەڵك هەڵدەخڕێنن‌و هانیان دەدەن بۆ ئەوەیكە مۆركی بیرۆكەكانی خۆیان بەسەر كۆمەڵگادا بچەسپێنن‌و بۆ ئەم مەبەستەش لە هیچ كردارێكی نامرۆڤانەش خۆناپارێزن. یەكێك لەو چەمكە نیگەتیڤانەی هەمیشە مرۆڤەكانی تووشی سەرلێشێواوی كردووەو لە نێوانیاندا گێرەو كێشەی ساز كردووە مەزهەب‌و ئایینەو لە لووتكەی ئایینەكانیشدا فەندەمێنتالیزمی ئیسالمی دەورێكی زۆری لەم بارەوە گێڕاوە. پەنا بردنە بەر وەهم‌و خەیاڵ‌و ئەو دەستەواژەیە كە لە سیاسەتدا بە یوتوپیا پێناسە دەكرێ ،بێ گومان دەسكردی خودی مرۆڤەكانەو وەكوو دوا كارتی هەڵخەڵەتاندنی هەستی پاك و بێ گەردی شارۆمەندانی پێكهێنەری گۆی زەوی بەكار دەهێنرێت‌و زۆر چەمك‌و زاراوەی دیكەش لەوانە سیستمی چەوسێنەرانی سەرمایەدارییش بۆ مانەوەو درێژەپێدانی ئەم رەوتە نیگەتیڤ و ئەم دیاردە دواكەوتوانەو كۆنەپەرستانەیە لە هیچ جۆرە پشتیوانییەك خۆیان بەدوور ناگرن‌و لە راستیشدا مانەوەی خۆیان بە مانەوەی جەهالەت و دواكەوتووییەوە گرێ دەدەن. كوردستان یەكێك لەو ناوچانەیە كە دێرتر لە هەموو ناوچەكانی دیكەی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست‌و بەگشتی دەتوانین بڵێین
هەموو جیهان ،دین لە قامەت‌و قەبارەی ئەمڕۆیدا توانی خۆی تێدا جێگیر بكات‌و بتوانێ بیرو زەین و ژیانی شارۆمەندان بباتە ژێر سەیتەرەی خۆیەوە .بەاڵم بەداخەوە كاتێك كوردەكان چوونە ژێر ركێفی ئایینەوە بە ئاستێكی بەرین لە نێو كۆمەاڵنی خەڵكدا بیری ئایینی‌و فەلسەفەی ئیدئالیستی باڵو كرایەوەو بۆ جێخستنی ئەم مەبەستەش رەوتە بناژۆخوازەكان لەبەر ئەوەیكە بتوانن هێزو هزری جەماوەر بۆ الی خۆیان رابكێشن ،بەرنامەو پڕۆگرام‌و پراكتیكی خۆیان لەگەڵ دین رێكخستووەو تەنانەت هەندێ لەو الیەنە دیموكراتخوازانەش كە بڕوایەكی ئایینیان نییە ،راستەوخۆو ناڕاستەوخۆ بۆ ئەوەیكە لە قافڵەی بەجەماوەری بوون دوا نەكەون خۆیان دەدەنە دەستی لێشاوو الفاوی دینەوە. ئەو رەوتانەی كە پێیان وایە بە خۆدانە دەستەوەی دین‌و مەزهەب‌و بە خۆش خزمەتی بەو چەمكە دواكەوتووانە دەتوانن ئامانجەكانیان بەرنە پێشەوەو وێڕای ئەوەیكە زۆربەی سەركردایەتیەكەشیان بڕوایان بەو بیركردنەوەیەش نەبێ ،بەاڵم بە پاساوی ئەوەیكە ئێمە رێز لە بیروڕای خەڵك دەگرین ،زات ناكەن لەهەمبەر مەترسییەكانی ئایین‌و بەتایبەت دینی تێكەڵ بە سیاسەت كە بە چڕوپڕی تێكەڵ بە ژیان‌و كۆمەڵگای مرۆڤەكان‌و بڕیاردەری شێوازی ژیانی شارۆمەندان دەبێت بەربەركانێ بكەن ،كارێكی گونجاو نییەو ئەوەیكە هەڵگرتنی بەردی قورسی رووناكبیری كۆمااڵیەتی‌و وەخەبەر هێنانەوەی جەماوەر لە مەترسییەكانی دینی پێگەی جەماوەرییان الواز دەكات، ملكەچی بڕیارە جەهالەتبارەكان دەبن‌و راگەیاندن‌و دامودەزگا دەخەنە خزمەتی دین‌و تەنانەت مافی ئەو كەسانەش كە بڕوای ئایینیان نییە یان بیركردنەوەیان لە سەر دین جیاوازە پێشێل دەكەن‌و هەر ئەمەش خۆی سەلمێنەری پێشێلكردنی دیموكراسیەو لە راستیشدا یەكێك لە رەخنە گەورەكان كە زۆرجار دێتەوە
سەر دیموكراسی ئەوەیە كە هەمیشە زۆرینە ئەگەر ناحەقیش بن مافی كەمینەی راستبێژ سەركوت دەكەن. بێ گومان كاتێك كە باس لە ئازادیی بێ پێشمەرج دەكرێت ،چیتر ناکرێ بە زۆر خەڵك لە سەر بیرو بڕواكانیان پاشگەز بكرێنەوە یان بە زۆر بكرێن بە پێڕەوی بیروڕای زۆرینەیەك كە پیشەی بووەتە خواردنی مافی كەمینە. بەاڵم ئەوەیكە الیەنە بناژۆخوازەكان‌و رادیكاڵە ئایینیەكان لە كوردستان هەوڵ دەدەن كۆمەڵگا بەرەو ئاقاری مەزهەبی بوون ببەن‌و هەموو دەستوور و یاساكان بە پێی راسپاردە دینیەكان داڕێژن‌و دین‌و ئایینێك كە زۆربەی هەرە زۆری خەڵك لە زمان‌و زاراوەو ماناكەشی تێناگەن ،هاندەدەن‌و الیەنە میانەڕەو و لیبراڵەكانیش زۆر جار لە سەر ئەو خوانە نان دەخۆن‌و بەهێزی دەكەن‌و لە بەرانبەریشدا ئەو الیەنانەی كە خوازیاری گۆڕینی كۆمەڵگا بەرەو سێكۆالریزم‌و جیایی دین لە دەوڵەت‌و لە نیهایەتیشدا بردنی دین‌و ئایین‌و بیروبڕواكان بۆ سووچ‌و شوێنە تایبەتەكان ،نابێ لە بڵیندگۆ و مینبەری مزگەوت‌و كلیسە، یان هەر شوێنێكی تایبەت بە وتاردانی ئایینی و لە راگەیاندنی ئەو الیەنانەوە هێرشی بكرێتە سەر .چونکە لە راستیدا ئەمە خنكاندنی بیروڕای ئازادەو لە هەمان كاتیشدا بردنی كۆمەڵگایە بەرەو سیستێمێکی دواکەوتووانەو پاشکەوتنخواز ،کۆمەڵگایەک کە لە مێژساڵە پێناو دەستەبەر بوونی ئازادی‌و دادپەروەریدا قوربانی دەدات. هەمیشە كەسایەتییە ئایینیەكان‌و ئەو الیەنانەی كە بڕوایان بە ئایین‌و مەزهەبێكی تایبەت هەیە ،بەردەوام بە قسە و پاڕانەوەو پشتیوانی‌و دەربڕینی هەست‌و سۆزی خۆیان ،هێرش دەكەنە سەر رەوتە پێشكەوتنخوازەكان‌و لە هەمان كاتدا هەوڵ دەدەن كۆمەڵگا لە دواكەوتوویی‌و كۆنەپارێزیدا رابگرن. كوردستانیش لەم مەسەلەیە بێبەری نییەو الیەنە ئیسالمیەكان‌و تەنانەت هەندێ لە الیەنە بەناو عیلمانیەكانیش
تێدەكۆشن كوردستان وەكوو مەدینەی منەوەرەو قودس‌و ئەو شوێنە ئایینیانە پێناسە بكەن كە هیچ كەسێ بۆی نییە خەڵكی كوردستان رێگای ئازاد ژیان بگرێتە پێشو بوونەتە النكەی چەوساندنەوەی مرۆڤ‌و چەوساندنەوەیلە ساڵەهایە لە الیەن دەوڵەتە سەرەوەی هەموویانەوە ژنان كە نیوەی بگرە زیاتر لە نیوەی كۆمەڵگایش پێكدەهێنن‌و هەموو ئاپارتایدە ئایینیەكانەوە مافەكانیان لە ژێر سێبەری عابای مەزهەبیەكاندا زەوت‌و پێشێل كراوە. سەرجەم دەچەوسێتەوەو دوژمنان بۆ نموونە لە مانگی رەمەزاندا مافەكان‌و هەموو خزمەتگوزارییەكان دەكەوێتە خزمەت ئایین‌و كەس بۆی بە پشت بەستن بە نییە لە نێو شەقام و كووچەو كۆاڵن‌و شوێنە گشتیەكاندا هیچ شتێك بخوات كەرەسەگەلێك وەكوو: یان بە شێوەی ئازادانە جل‌و بەرگ لە بەر بكات‌و ئەگەر ئەو رێنوێنیە ئایینیانە ئەنفال‌و بەردەباران‌و ئێعدام‌و لەبەرچاو نەگرێت بە شێوەیەكی نەشیاو بەرەوڕووی توندوتیژی الیەنگران‌و پارێزەرانی ئایین دەبێتەوە كە خۆیان چەندەها جۆر ئەشكەنجەو بە نوێنەرو جێبەجێكاری بڕیارو راسپاردەكانی دەكەن.خودا لە سەر گۆی زەوی سزای قورس ئەم خەڵكەیان پێناسە ئەمەش دەرخەری ئەو راستییە الیەنە چەوساندوەتەوە كە حاشاهەڵنەگرەیە كۆنەپارێزەكان‌و موحافزەكارو لیبراڵەكان لە هەوڵی ئەوەدان كە كوردستان لە دواكەوتوویی و جەهاڵەتدا رابگرن‌و بەرەو سەردەمی جەهالەت‌و دواكەوتوویی نەهێڵن ئەم گەلە لە ئامرازو ئایدیاو دەبێ پێشی پێ بگیرێت. ئەندێشە ئەمڕۆیی‌و نوێیەكان كەڵك خەڵكی كوردستان ساڵەهایە لە الیەن وەربگرن‌و هەر چەشنە رەوشنگەرییەك دەوڵەتە ئاپارتایدە ئایینیەكانەوە لە پێناو وەخەبەر هێنانەوەی خەڵك‌و دەچەوسێتەوەو دوژمنان بە پشت ئاگادارکردنەوەیان لە پێشێلكارییە بەستن بە كەرەسەگەلێك وەكوو: مەزهەبیەكان بە هەڵخڕاندنی هەست‌و ئەنفال‌و بەردەباران‌و ئیعدام‌و چەندەها سۆزی جەماوەرو بە كەڵك وەرگرتن لە جۆر ئەشكەنجەو سزای قورس ئەم خەڵكەیان چەوساندووەتەوە. ئامرازە ئایینیەكان سەركوت دەكرێت. لەم سەردەمەدا كە مرۆڤ دەستی بەاڵم ئەو الیەنانە دەبێ باش بزانن ئامرازەكانی پێشكەوتووترین كە كوردستان مەدینەی مونەوەرە ،بە مەكەی موكەڕەمەو قودسی پیرۆز خزمەتگوزاریی گەیشتووەو شارەزایی نییە ،كوردستان شوێنی ئازاد ژیانەو هەیە لە ئاست هەموو ماف‌و ئازادییەكانی ساڵەهایە بزووتنەوەی شۆڕشگێڕانەی خۆی‌و هەوڵ بۆ دەستەبەر كردنیان كوردستان لە پێناو دەستەبەر كردنی دەدات ،چیتر نابێ لە ژێر بیری ئایینی‌و ئازادی‌و ئارامی‌و ئەمنیەتی گەلی كورددا مەزهەبیدا ئەو ئازادیانە قۆرخ‌و قەتیس تێدەكۆشێت‌و هەوڵدان بۆ راكێشانی بكرێن‌و مافەكانی مرۆڤ لە ژێر سێبەری كۆمەڵگا بەرەو هەزاران ساڵ لەوەپێش‌و ئاییندا پێشێل بكرێن.
وتووێژ
ژمار‌ه ( )٦٩ساڵی حەوتەم٢٠١٤/٨/٥ ، dwaroj@komala.com
شووری كوردستان و كاریگەرییەكانی ئەمەش لەسەر ئەرزی واقیع مانای دابەشبوونی ئەم دەوڵەتە ،كە رەنگە دەرفەتی هەرە گەورەی ئێمە لێرەدا بێت. بەهەرحاڵ ،وەك وتم هەموو ئەمانە نامگەیەننە ئەو قەناعەتەی كە ئیدی تەواو ،دەرفەتەكە تەواو لەبارە بۆ دامەزراندنی دەوڵەتی كوردستان ،بەاڵم گومانیشم لەوە نییە كە ئەم هەلومەرجە كراوەیە بۆ هەموو ئەگەرێك‌و دەبێ ئامادەبین بۆ هەر پێشهاتێك .واتە نابێ هیچ یەكێك لە ئەگەرەكان بەدوور بزانین‌و لەسەر هەموویان كاربكەین. پالنمان هەبێ بۆ كاتی دابەشبوونی عێراق ،لەهەمان كاتیشدا پالنمان هەبێ بۆ ئەگەری زیندووبوونەوەی ئەم دەوڵەتە شكستخواردووە. سادق زەندی:چەند فاكتۆر گرینگە بۆ دامەرزاندنی دەولەت لەوانە بواری ئابوری و سیاسی و چەند فاكتۆریتر. كوردستانی باشور خاوەنی سەرچاوەی گەورەی وزەیە .لە ناوچەكە لە باری سیاسیەوە پێگەیكی قایمی هەیە و سنوری دیاری كراویشی لە گەل عەربدا هەیە كە هەر ئێستا بەدەستیوەیە و پاریزگاری لی ئەكات .ئەمانە ئەتوانن ئەو فاكتۆرانە بن بو ڕاگەیاندنی دەوڵەتی كوردی .بەاڵم هێشتا گرفتی زۆرە چ لە باری ئیداری هەریمەوە چ لە باری دامەرزاندنی ژێرخانی ئابوری وەكوو بەرهەمهێنان و بازرگانی و.... بەاڵم هیچكامیان ناتوانێ بیانوو بە دەستی داگێركەران و واڵتانی دیكە بێ كە سەربەخۆیی كوردستان لە باشور بە ڕەسمی نەناسرێت. بەاڵم لە هەمووی گرینگتر ئەویە كە راپرسی و ریفراندۆم لە ناو خەڵك بكرێت و ئەگەر خەڵك ویستیان لە عێراق جیا ببنەوە ئەمە گەورەترین فاكتۆرە بو جیابونەوە لە عێراق و دامەزراندنی دەوڵەتی كوردی لە باشور. قادر وریا :بۆ راگەیاندنی سەربەخۆیی لە باشووری كوردستان ،هەم بوار و بەستێنی لە بار هەیە ،هەم كۆسپ و هەرەشە و گرفتی جیددییش .دەتوانم بڵێم هەلومەرجێك هاتوەتە پێش كە لە مێژووی هاوچەرخی كورد دا ،كەم وێنە و تەنانەت بێوێنەیە .ئەگەر هەر وا بە شێوەیەكی سەرپێیی ،ئاماژەی پی بكەم دەتوانم ئەم خااڵنە وەك بەڵگەی لەبار‌و بە هیز بۆ ڕاگەیاندنی سەربەخۆیی ناوبەرم .بوونی حكوومەت‌و پارڵمان‌و سەرۆكایەتییەك كە ئەزموونی دوو دەیە بەڕیوەبردنی هەرێمێكی گرنگ لەو ناوچە ئاڵۆزەی دا هەیە ،ئەویش بە شێوەیەكی مەدەنیانە و دیموكراتیك .داننانێكی ناوچەیی و جیهانی هەیە بە بوونی ئەو هەریمەدا‌و بە شیوەیەكی دیفاكتۆ، ئەم هەرێمە و دەسەالتدارەتییەكەی و خۆبەڕیوەبردنەكەی قبووڵ كراوەو لە زۆر بۆنە‌و كاتیش دا وەك دەوڵەتێكی سەربەخۆ لە الیەن والتانی دیكەوە تەعامولی لە گەڵ كراوە .بونیەیەكی ئابووریی باشی هەیە.خاوەنی نەوت و گازە و توانای هەناردەكردنیانی هەیە ،لە باری كشتوكاڵ و ئاژەڵدارییەوە دەتوانێ زۆر لە پیداویستییەكانی خۆی دابین بكا. لە گەڵ والتانی دراوسێ ،پیوەندییەكی ئابووری و بازرگانیی باشی هەیە. ئەگەر سەربەخۆیی هەبێ و خاوەنی دەولەتی سەربەخۆ بێت ،نابێت بە مەترسی بۆ ئاشتی و ئاسایشی ناوچەیی و بە پێچەوانە یارمەتیدەر دەبێت بۆ جیگیركردنی ئاشتی و ڕێوشوێنە نیودەولەتییەكان .وێڕای ئەمانە ،توركیا كە جاران لە نەیارە سەرسەختەكانی سەربەخۆیی كورد لە هەر پارچەیەك بوو ،ئێستا ملدانی بۆ سەربەخۆیی كورد لە باشووری كوردستان ،لەبەرژەوەندی ئەو دایە نەك بە زیانی بێت .عێراق ئەو دەولەتە ناوەندییە بە هێزو ئەوسوپایەی جارانی نیە ،شانسی پێكەوەمانەوەی پێكهاتەكانیشی هەتا دێت الوازتر دەبێت .ڕۆژاوا‌و زۆر لە والتانی جیهان، بۆیان دەركەوتوە دەركەوتنی كورد
قادر وریا: ئاسۆس هەردی: هەر لەبنەڕەتدا قبوڵكردنی راگەیاندنی سەربەخۆیی كێشەو كۆسپ و گرفتی دەوڵەتێك بۆ بەشێكی جیددیشی لە بەر دەمدا كوردستان لەالیەن كۆمەڵگەی نێودەوڵەتییەوە ،هەن .بۆ نموونە ڕێژیمێكی وەك كۆماری ئیسالمی، بۆخۆی هەنگاوێكە بەرەو هەوڵی خۆی دەدا بە قبوڵكردنی بەشەكانی هەموو شێوەیەك دژایەتیی تریش .لەوانەش گرنگتر، بكا،هەم بەرهەڵستكاری دەوڵەتێك لەباشووری نێوخۆیی بۆ دروست بكا، كوردستان ،درەنگ یا زوو ،دەبێتە پشتیوان‌و هەم لە سنوورەكانەوە پاڵپشتێك بۆ بەشەكانی هەرەشەی جۆراوجۆری لێ تری كوردستان بكا و گەمارۆی بخاتە سەر بڕیارە قورسە بچن؟ تا كوێ دەتوانن تەحەممولی گیروگرفتە سیاسی و ئابوورییەكانی سەرچاوەگرتوو لە ڕاگەیاندنی سەربەخۆیی ،بكەن؟ لە بیرمان بێت مێژوو دەبێ دروستی بكەی ئەگینا هیچ كاتێك هەموو فاكتەرەكان لە سەتاسەت بە ویستی ئێمە‌و بە دڵی نابن .ئیسرائیل لە بەرچاوی ئێمە‌و هەر لەم 70-60ساڵەی دواییدا خۆی كرد بە ئەمری واقیع‌و وەك والت و دەوڵەتێك هاتە سەرنەخشەی جیهان. لە گەڵ ئەوەی گەورەترین پشتوانیشی لە ئاستی جیهان دا هەبووە و هەیە، ئەوە نییە تا ئیستاش بێ كێشە و شەڕ نییە؟! هەر كات كورد لە هەر پارچەیەكی نیشتمانەكەی بە نیازی راگەیاندنی سەربەخۆیی بێت ،كێشەو گرفت‌و هەرەشەی هەر بەرەوڕوو دەبیتەوە ،بەالم من بۆ خۆم پێم وایە دەرفەتێكی مێژوویی ئەگەر هەڵ كەوت، كورد نابێ لە كیس خۆی بدا ،جا با تێچوو و سەرئێشەشی بە دواوە بێت.
وەك ئەكتەرێك لە ناوچەكە -هەر وەك حكوومەتی هەرێم لە ماوەی دوو سێ دەیە ی رابردوو نیشانی داوە -لە جیاتی سەقامگرتوویی ناوچەكە تێك بدا، بە هێزی دەكا‌و دەوڵەتی كوردی لە باشووری كوردستان دەتوانێ تەرەفیكی باش بێ بۆ كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی. دیارە هەر وەك باسم كرد راگەیاندنی سەربەخۆیی لە باشووری كوردستان، كێشەو كۆسپ و گرفتی جیددیشی لە بەر دەم دا هەن .بۆ نموونە ڕێژیمێكی وەك كۆماری ئیسالمی ،هەوڵی خۆی دەدا بە هەموو شێوەیەك دژایەتیی بكا،هەم بەرهەڵستكاری نێوخۆیی بۆ دروست بكا ،هەم لە سنوورەكانەوە هەرەشەی جۆراوجۆری لێ بكا و گەمارۆی بخاتە سەر .ژمارەیەك لە دەوڵەتان‌و واڵتانی عەرەبی وا بە هاسانی جیابوونەوەی كوردستان لە عێراقیان بۆ هەزم نابێت و هەوڵ دەدەن لە كۆڕو كۆمەڵە ناوچەیی و جیهانییەكان دا دژایەتیی بكەن. ئەمریكا و والتانی ڕۆژاواش كە حەق وایە لە ئەگەری ڕاگەیاندنی سەربەخۆیی لەم بەشەی كوردستان ،پشتیوانیی لێ -3دامەزراندنی دەوڵەتی سەربەخۆی بكەن ،بەالم وای بۆ دەچم ماوەیەك كورد لە باشوور چ كاریگەریەكی لە خۆیان بێدەنگ بكەن و چاوەڕوان سەر بەشەكانی دیكەی كوردستان و بە بمێننەوە بزانن عەزمی كورد و سازوكاری تایبەت بزاڤی رزگاریخوازی لە رۆژهەاڵتی كورد بۆ سەربەخۆبوونیان چەندە كوردستان دەبێت؟ پتەو‌و جیددییە .لە هەمووی ئەمانەش هیزەسیاسییەكان‌و قادر وریا :دەوڵەتێكی سەربەخۆی گرنگتر،خودی خەڵكی باشووری كوردستانن .ئایا تازەپێكهاتوو ئەگەر پێك بێ،ناچارە سەر بۆ هەڕەشەیەك تا چەند ئامادەن ناكۆكییەكانیان لە وەك نەجووڵێتەوە.هەربۆیە پێناو وەدیهێنانی ئەم ئامانجە گەورە و دراوسێكانی دێرینە دا وەال بنێن و بە یەكگرتووی و هیچ هیزێكی كوردی‌و هیچ تاكێك یەكدڵی و یەكهەلویستییەوە بەرەو ئەم نابێ ئەو چاوەڕوانییەی هەبێ،دەوڵەتی
سەربەخۆی باشووری كوردستان،بە تایبەتی لە سەرەتای كاردا ،كارێكی ئەوتۆی لە پشتیوانیی بزووتنەوەی كورد لە بەشەكانی دیكە دا لە دەست بێت. بە پێچەوانەوە دەبێ كوردی بەشەكانی دیكە ،زۆرهاوكار‌و یارمەتیدەری ئەو دەوڵەتە كوردییە بن بۆ ئەوەی سەقامگیر بێت‌و هەر لە دەسپیكەوە كێشەی دیكەی بۆ دروست نەبێت‌و بتوانێ بە سەر كەندوكۆسپەكانی سەرەتای كار دا سەركەوتوو بێت .بەاڵم لە درێژخایەن‌دا بوونی دەوڵەتێكی كوردی ،لە باری مەعنەوی‌و سیاسیییەوە ،لە ئاستی ناوچە‌و جیهانی دا ،دەتوانێ بۆ پرسی كورد و نەتەوەی كورد زۆر بە سوود بێت .ئەگەر دەوڵەتێكی كوردی لە دراوسێیەتی ئێران‌و توركیا‌و سوریا دا بتوانێ بوونی خۆی بسەلمێنێت‌و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دان بە بوونی دابنێت ،ئەگەر ئەم دەولەتانەش ،چاو بە سیاسەتی خۆیان لە پێوەندی لە گەڵ كورد لە واڵتەكانی خۆیان دا بخشێننەوە ،كورد لەو والتانە ،ئەم بندەستی و بیبەشییەی ئیستا چی دیكە قبووڵ ناكا .من لەو بڕوایە دام بە بوونی دەوڵەتێكی سەربەخۆی كوردی لە باشووری كوردستان،پرسی كورد لە ناوچە‌و جیهان دەچێتە ئاستێكی بەرزتر‌و پێشكەوتووتر‌و ،هاندەر‌و ڕێخۆشكەر دەبێت بۆ چارەسەری پرسی كورد لە والتانی ناوچە. كەریم پەرویزی :دەوڵەتی سەربەخۆی كورد ،وەكو هەر دیاردەیەكی سیاسیی دیكە هەم كاریگەریی ئەرێنی لەسەر بەشەكانی دیكەی كوردستان دەبێ و هەم كاریگەریی نەرێنی .گەر باسەكە لە سەر كوردستانی رۆهەاڵت چڕ بكەینەوە و ئاماژە بە كاریگەریە ئەرێنیەكان بدەین ،لە وەها دۆخێكدا : دەوڵەتی سەربەخۆی كوردی هەستینەتەوەیی لە نێو كورد لە كوردستانی رۆژهەاڵت بەرزتر دەكاتەوە. ئاستی ویست و داخوازیەكانی كورد لەكوردستانی رۆژهەاڵت بەرزتر دەكاتەوە. رژیمی حاكم لە ئێران بە بوونیدەوڵەتێكی كوردی لە پەنا دەستیدا گوشار زۆرتری بۆ دێ و هەر بۆیەشە كە لە راگەیاندنی دەوڵەتی سەربەخۆی كورد زەندەقی چووە و بە توندی هەڕشە دەكا. ورەی مافخوازان لە كوردستانیرۆژهەاڵت بەرزتر دەبێتەوە و هیوایان بە گەیشتن بە ئامانج زۆرتر دەبێ. لە كاریگەریە نەرێنیەكانیش دەتوانین ئاماژە بەمانە بكەین: چوونكە دەوڵەتی سەربەخۆیكوردستان لە چاو حكومەتی ئێران، الوازتر و چووكتر دەبێ ،بەناچاری لە پێوەندیەكاندا دەبێ ئیمتیازی زۆرتر بە كۆماری ئیسالمی بدا. دەوڵەتی سەربەخۆی كورد بەهۆیالواز بوون و لەباری جوغرافیاییەوە داخراوبوون ،بەناچار رەنگە هەندێك ئیمتیاز لەسەر حیسابی بزووتنەوەی نەتەوەیی لە كوردستانی رۆژهەاڵت بە رژیمی ئێران بدا. دامەزرانی دەوڵەتی سەربەخۆیكورد ،رەنگە وەكوو بیانووێك لەالیەن رژیمی كۆماری ئیسالمی و هەروەها شۆڤێنیستەكانی ئێران بەكار ببرێ تاكوو بزووتنەوەی نەتەوەیی كورد لە كوردستانی ئێران بە مەترسی چاو لێ بكەن و پڕوپاگەندەی چەواشەكارانەی زیاتر بەدژی ئەو خەبات و بزووتنەوەیە وەڕێ بخەن. بەاڵم سەرەڕای هەموو ئەوانە، راگەیاندنی دەوڵەتی سەربەخۆی كورد لە كوردستانی باشوور ،قازانج و بەرژەوەندی و كاریگەریە ئەرێنیەكانی بۆ كوردستانی رۆژهەاڵت زیاتر لە زەرەر و كاریگەریە نەرێنیەكانی دەبێ. سادق زەندی :پیشتر دوڵەتانی دونیا لە بەر بەرژەوەندی بازرگانی و ئابوری كە تەك ئەو والتانە كە كوردیان تێیدایە، حاشایان لە بوونی كورد وەك نەتەوە
7
ئەكرد .بەالم ئیستا ئەوە گۆراوە و والتە زلهێزەكانی دونیا دانیان بە بوونی كورد و مافەكانیان ناوە و ئەمە دەرفەتێكی گەورەیە بۆ كورد. هەروەك چون لە سەد ساڵی رابردوو خەباتی هەر كام لە بەشەكانی كوردستان ،شكست و هەرەسهێنانی تا سەركەوتنی كاریگەری راستەوخۆیی لە سەر بەشەكانیتری كوردستان دادەنا، دامەزراندنی دەوڵەتی كوردی كاریگەری بەرچاوی لە سەر بەشەكانیتری كوردستان ئەبیت .بە تایبەت كە لە كوردستانی توركیە پرۆسەی ئاشتی لە نێوان كوردو دەوڵەت لە گەشەدایە و لە كوردستانی سوریە هەرێمێكیتر دروست بووە و..... كوردستانی ئێران بزووتنەویەكی بە هێزی تێدایە كە تەنیا بە هۆی سەركوت و گوشاری لە رادە بەدەری كۆماری ئیسالمی رێگای هێنانە پێشی داخۆازیەكانی لێ زەوت كراوە .بەاڵم سەرەرای سەركوتی ٣٥ساڵەی كۆماری ئیسالمی ،بزاڤی رزگاری نەتەوەیی لە كوردستانی رۆژهەاڵت تا هاتووە پان و بەرینتر بۆەتەوە .جوغرافیای سیاسی و جوغرافیای بزووتنەوەی رزگاریخوازی كورد لەم بەشە تا هاتوە گەورەتر بووە .لە ئێران تەنیا لە كوردستان ئێعدامی سیاسی ماوە و زیاتر لە سی تێكۆشەری كوردستان لە ژێر حوكمی لە سێدارەداندان ،بە قسەی زۆرێك لەو دادستانانەی وا لە كوردستان كار دەكەن تەنانەت یاساكانی كۆماری ئیسالمی لە كوردستان باوی نیە و هەر كات ویستیان یاسای دەورانی شەر بەرێوە دەبەن. كوردستان بە تەواوی میلیتاریزەیە و كراوەتە پادگانێكی گەورەی سەربازی. لە شوێنە گرینگە دەوڵەتیەكان كوردبون رێگرە بۆ ئەوەی ئەو پۆستە بە دەستەوە بگری .ژمارەیەكی زۆر لە دەرەوەی كوردستان هێنراون بۆ ئەوەی ئەو پۆستانە پربكەنەوە .تەنیا چەن رۆژ لەوەپێش بو كە لە ورمێ بڕیاریان داوە كە هەر شوێنێك لە بازار ،ناوی كوردی لە سەرە پاك بكرێتەوە و بە تەواوی قەدەغە كراوە .لە ناو گۆڤار و رۆژنامەی ئێران هێنانی ناوی كوردستان خەتی سورە .هەواڵەكانی كوردستان بایكۆت دەكرێ .لە بۆاری ئابوری ،كۆماری ئیسالمی كوردستان وەك واڵتێك كە دەستی بە سەردا گرتوە تااڵن دەكات. كانی زێر و بەرد و نەوت و ئاسن و ....دەستی بە سەر گیراوە و هەر لە سەرچاوەكەوە راستەوخۆ بۆ دەرەوەی كوردستان هەناردە دەكرێ .كوردستان وەك وەاڵتێكی داگیر لە الیەن كۆماری ئیسالمیەوە بەرێوە دەچێ و یاسای سەرزەوینێكی داگیركراو بە سەریدا زاڵە. ڕاگەیاندنی دەوڵەتی كوردی ئەتوانیت هیوا و هومێدیكیتر دروست بكات و یارمەتی بدات بۆ زووتر بە سەركەوتن گەیاندنی .كۆماری ئیسالمی ئیرانیش لە هەموان باشتر هەست بە مەترسی دەكات بۆیە گوشارەكانی زیاد كردوە بو رێگرتن لە ڕاگەیاندنی دەوڵەتی كوردی. ئەگەر كە توركیە و عێراق و سوریە دوو نەتەوەن ،ئێران شەش نەتەوەی تیدایە كە ئەوانیش داواكاری مافی خۆیانن و ئەمە مەترسیكی گەورەیە بو حكومەتی ئیران. ئاسۆس هەردی :هیچ گومانێك لەوەدا نییە كە هەموو پێشكەوتن‌و بەشێكی لە گەشەسەندنێك كوردستان ،كاریگەریی راستەوخۆی لەسەر بەشەكانی تر دەبێت .هەموو سەركەوتنێك هیوایەكی نوێ دەبەخشێ‌و ئاسۆیەكی رووناكتر دەخاتە بەردەم بەشەكانی تر .ئەمە جگە لەوەی هەر لەبنەڕەتدا قبوڵكردنی دەوڵەتێك بۆ بەشێكی كوردستان لەالیەن كۆمەڵگەی نێودەوڵەتییەوە ،بۆخۆی هەنگاوێكە بەرەو قبوڵكردنی بەشەكانی تریش. لەوانەش گرنگتر ،دەوڵەتێك لەباشووری كوردستان ،درەنگ یا زوو ،دەبێتە پشتیوان‌و پاڵپشتێك بۆ بەشەكانی تری كوردستان.
6
ژمار‌ه ( )٦٩ساڵی حەوتەم٢٠١٤/٨/٥ ، dwaroj@komala.com
ئەمرۆ لە نێو زۆربەی كورد چ لە ناوخۆی كوردستان و چ لە دەرەوە باسی سەربەخۆیی زۆر گەرم و گوڕە و یەكێك لە مەسەلە هەر گرنگ و چارەنووس سازەكانە بۆ گەلی كورد لە رۆژهەاڵتی ناوەراست .تەوەرەی ئەمجارەی دوارۆژمان تەرەخان كردووە بۆ قسە كردن لە سەر پرسی سەربەخۆیی و دامەزراندنی دەوڵەتی كوردی لە باشووری كوردستان و بە گشتی كاریگەری لە سەر بەشەكانی دیكەی كوردستان. میوانانی ئەم تەوەرە :بەرێزان :قادر وریا ئەندامی دەفتەری سیاسی حزبی دیمۆكراتی كوردستان ،سادق زەندی ئەندامی هیاتی ئیجرایی كۆمەڵەی زەحمەتكێشانی كوردستان ،كەریم پەرویزی ئەندامی دەفتەری سیاسی حزبی دیمۆكراتی كوردستانی ئێران و ئاسۆس هەردی نووسەر و رۆشنبیر. ئا :فەریبا محەمەدی -1لەم رۆژانە پرسی سەربەخۆیی باشووری كوردستان یەكێك لە مەسەلە گرنگەكانە كە بەشێكی زۆر لە كورد پێشوازی لێكردووە ،تا چەند باوەرتان بە سەربەخۆیی نەتەوەیی هەیە؟ ئایا هەر نەتەوەیەك مافی ئەوەی هەیە بریاری دەوڵەتی سەربەخۆ بدات؟
وتووێژ
دامەزراندنی دەوڵەتی كوردی لە باش قادر وریا :باوەڕهەبوون بە مافێك شتێكە‌و ،ئایا دەتوانی ئەم مافە بستێنی یا نا ،شتێكی دیكە .كورد وەك نەتەوەیەكی گەورەی ڕۆژهەاڵتی نێوەراست ،نەك هەر لە باشووری نیشتمانەكەی ،بەڵكوو لە هەموو بەشەكانی كوردستان ،مافی بێئەمالوئەوالی خۆیەتی بەو جۆرەی پێی خۆشە لە سەر مافی دیاریكردنی چارەنووسی خۆی بڕیار بدا .بۆ وێنە بڕیار بدا لە چوارچێوەی ئەو والتانەی ئێستا هەن‌و كوردستانیان بە سەردا دابەشكراوە ،بە شیوەی فیدراڵی، كۆنفیدراڵی یا لەمانەش بچووكتر ،بە هەبوونی ئۆتۆنۆمی ،بمێنێتەوە ،یا جیا بێتەوە‌و سەربەخۆیی ڕابگەیەنێ‌و دەولەتی سەربەخۆ پێك بێنێ. وەختایەك كوردی هەر پارچەیەك یا هەر بەشێك لە نەتەوەیەكی بندەست لە هەر جییەكی دنیا،بە پێی پەسندكراوە جیهانی‌و نیودەوڵەتییەكان ئەو مافەی هەیە بۆ خۆی لە سەر چارەنووسی خۆی بڕیار بدات -ئەگەر بڕیارەكەی جیابوونەوە راگەیاندنی سەربەخۆییش بێت -سروشتییە ئەگەر نەتەوەی كورد بە گشتی بڕیار بدا هەموو بەشەكانی كوردستان بكەونەوە سەر یەك و وەك نەتەوەیەك سەربەخۆیی ڕابگەیەنێ و دەولەتی سەربەخۆی هەبێت ،مافی رەوا و بێئەمالوئەوالی خۆیەتی .بە دڵنییایەوە كورد مافی ئەوەی هەیە والتی سەربەخۆ و دەولەتی سەربەخۆی هەبێ .ئەم هەمووە نەتەوە بچووكە‌و ئەم هەمووە والتە بچووكە هەن كە سەربەخۆیی‌و دەولەتی سەربەخۆیان هەیە ،نەتەوەی كوردو نیشتمان‌و سەرزەویی كوردستان چەن یا چەندین بەرامبەری زۆرێك لەوان دەبن‌و زمان، مێژوو‌و شارستانییەتیكی دەوڵەمەنتر و زۆر بنەمای بە هیزتر لەوانی بۆ سەربەخۆبوون و بەدەولەتبوون ،هەیە، بۆ چی دەبێ تەنیا ئەو ،ئەو مافەی نەبێ ،ئەویش لە دوای هەموانیان؟!
سادق زەندی :سەربەخۆیی مافی بێ ئەمالوئەوالی هەمو نەتەوێكە و هەمیشە حكومەتە دەسەاڵتدارەكان ئەم مافەیان پێشێل و بە درەندانەترین كوشتار و جەنایەتی دەوڵەتی سەركوتیان كردووە و پیداگریان لە سەر یەك پارچەیی والت كردوە و دروشمی یك دوڵەت یەك نەتەوەیان داوە .ئەمە لە هەموو كەس روون و ئاشكرایە كە حاشاكردن لەم مافە و خۆڵقاندنی جەنایەتی گەورە لە دژی داوای ڕەوای مافی نەتەوایەتی لە كەریم پەرویزی :مافی دیاریكردنی پێناو دەسەاڵت و حكومەت كردن بە چارەنووس مافێكی سەرەتایی و سەرەكیی هەر نەتەوەیەك و تەنانەت سەر سەرزەوینێكی گەورەترە. ئەگەر نەتەویك بریار لە سەرچارەنووسی هەر تاكێكی ئینسانیە و ئەوەی كە خۆی بدات و بیهەوێت لە دەوڵەتی نەتەوەیەك مافی ئەوەیان هەبێ كە ناوەندی جیابێتەوە و واڵت و سیستەمێكی داهاتوو و دواڕۆژی خۆیان دیاری بكەن، سیاسی جیاواز بۆ خۆیی هەڵبژێریت ئەوە نە خێر پێكردنەو نە بەزەیی ئەوە مافی خویە و ئەبیت بە ڕەسمی پێداهاتنە .بەڵكوو وەكوو چۆن هەر بۆی بناسرێت .بەالم بەپێچەوانە نەك مرۆڤێك مافی سروشتیی خۆیەتی كە هەر بەڕەسمی بۆی ناناسرێت بەڵكو لە بژیت و هەناسە هەاڵمژمێ ،بەهەمان گەڵ شااڵوی تەبلیغاتی ژەهراوی قورسی شێوەش مافی ئەوەی هەیە كە دەسەاڵتی ناوەندی روبەرو ئەبیتەوە و چارەنووس و داهاتووی خۆی دیاری بكا بە وابستە و بەكرێگیراوی فالنە وفیسارە و دایبڕێژێ. حكومەتیان لە قەلم ئەدەن و بە ناو یەكێك لە شێوازەكانی دیاریكردنی ئەوەی كە دەستی دەرەكی لە پشتە چارەنووسی نەتەوەیەك ،پێكهێنانی لەشكەركێشی ئەكەنە سەریان و ئەو دەوڵەتی سەربەخۆ و دامەزراندنی كوشتار و جەنایەتانە دەخوڵقێنن كە كیانی سیاسیی خۆماڵی‌و سەربەخۆیە. بە درێژای سەدان ساڵی رابردو لە دژی وەكوو هەموو ئەو نەتەوانەی دونیا كە گەلی كورد لە رۆژهەاڵتی ناوەراست دەوڵەتی خۆیان هەیەو لە چوارچێوەی هەموان شاهیدی بوین .حاشایان لە جوغرافیای سیاسیی واڵتی خۆیاندا بوونی نەتەوەێكی گەورەی وەكو كوردیان دەسەاڵت و سەروەریی خۆیان هەیە، كردووە .لە توركیە بە كوردیان وتووە كوردیش مافی بیئەمالو ئەوالی خۆیەتی «توركی كێوی» ،لە سوریە بەشی كە دەوڵەتی سەربەخۆی هەبێ و ئەمە گەورەی كورد پێناسەیان نیە .لە عێراق نەك زیادخوازی نیە ،بەڵكوو مافێكی بە ئەنفال و دڕەندەیی ویستان كورد و سرووشتیە كە بەپێی رەوتی ستەمكارانە پرسی كورد بە تەواوی پاك بكەنەوە و پیالنگێڕانەی مێژوویی زلهێزەكان و و لە ئێران لە سەد ساڵی رابردوو دەسەاڵتە ناوچەییەكان لێی زەوت كراوە. حكومەتە یەك لە دوای یەكەكان بوونی نەتەوەی جیاوازیان حاشا لێكردووە و ئاسۆس هەردی :پێم وایە وەاڵمی ئەوە بە سەرورەی رەزاخانی یەكەم ئەم پرسیارە زۆر روون‌و ئاشكرایە. دادەنن كە چون بزووتنەوە ملیەكانی هیچ گومانێك لەوەدا نییە كە هەموو لە كوردستان و خوزستان و بلوچستان نەتەوەیەك مافی تەواوی بڕیاردانی لەسەر چارەنووسی خۆی هەیەو و .....سەركوت كردووە. لە دوای كۆتایی شەری یەكەم ئەم مافە ،دامەزراندنی دەوڵەتی كوردستان بە سەر چوار واڵتدا دابەش سەربەخۆش دەگرێتەوە .ئەوەندەی كرا و لەوكاتەوە گەلی كورد جیا لەوەی من ئاگاداربم ،نەك هەر كۆمەڵگەی چەوساوەتەوە حاشا لە زمان و كەلتور نێودەوڵەتی ،بەڵكو زۆربەی قوتابخانە و ناسنامەی كراوە و وەك نەتەوەی ژێر فكرییە هاوچەرخەكان ،جەختیان لەم دەست و شارۆمەندی پلە ٢و ٣چاوی مافە كردۆتەوە .كوردیش وەكو هەموو لێكراوە .گەلی كوردیش دەیان سالە بو نەتەوەیەكی تری ئەم سەرزەمینە ،مافی مافی چارەنوس و مافە ئینسانیەكانیتر رەوای خۆیەتی دەوڵەتی سەربەخۆی خەبات دەكات و لە پێناو گەیشتن خۆی هەبێت. بەومافانە قوربانی ئەدات. -2ئایا ئێوە پێتان وایە بوار و بەستێنی لە
سادق زەندی: كەریم پەرویزی: پێشتر دوڵەتانی دونیا لە دەوڵەتی سەربەخۆی بەر بەرژەوەندی بازرگانی كورد ،وەكو هەر دیاردەیەكی سیاسیی دیكە و ئابوری كە تەك ئەو واڵتانە كە كوردیان تێدایە، هەم كاریگەریی ئەرێنی حاشایان لە بوونی كورد لەسەر بەشەكانی دیكەی وەك نەتەوە ئەكرد. كوردستان دەبێ و هەم بەاڵم ئیستا ئەوە گۆراوە كاریگەریی نەرێنی. و واڵتە زلهێزەكانی دونیا ورەی مافخوازان لە دانیان بە بوونی كورد و كوردستانی رۆژهەاڵت بەرزتر دەبێتەوە و هیوایان مافەكانیان ناوە و ئەمە بە گەیشتن بە ئامانج زۆرتر دەرفەتێكی گەورەیە بۆ كورد دەبێ بار بۆ راگەیاندنی دەوڵەتی سەربەخۆی كوردی لە باشووری كوردستان هەیە؟ كەریم پەرویزی :بوارو بەستێنی لەبار بۆ راگەیاندنی دەوڵەتی سەربەخۆی كوردی ،هەندێكی دەكرێ بە پێی لێكدانەوەو شیكردنەوەی سیاسی و خوێندنەوەی فاكت و پێوانەكان هەاڵ بسەنگێندرێن و ئاكامی ئەوەی لێ بگیرێ كە كامە بوار و بەستێن ئامادەیە و كامە بوار و بەستێن بەرەو ئامادەبوون دەچێ و كامەیان ئامادە نین؟ هەندێك لە پێوەرەكانیش پێوەندیی بە زانیاریی نهێنی و حكوومەتی و لە راستیدا دیپلۆماسیی شاراوە هەیە كە ئەو بەشەی تەنیا بەرپرسانی سەرەوەی حكوومەتی هەرێم دەتوانن بڕیاری ئامادە بوون یان ئامادەنەبوونی لەسەر بدەن. ئەوەندەی كە پێوەندیی بە شتە سیاسی و دیارەكانەوە هەیە ،درێژەكێشانی كێشە و گرفتەكانی نێوان هەرێم و بەغدا یەكێك لەو بوارانەیە كە ئیستداللی نەمانی دەرەتانی مانەوە لە نێو یك دەوڵەتی هاوبەش لەگەڵ بەغدا بە كورد دەدا .بە مانایەكیتر كورد دەتوانێ بڵێ سالهایە لەگەڵ حكومەتی بەغدا تەحەمولمان كرد ،بەاڵم كێشەكانیان هەر چارەسەر نەكرد. بواری دیكە ئەو گەمارۆ ئابووریەیە كە دەوڵەتی مالیكیی سەربە كۆماری ئیسالمی بە سەر كوردیدا سەپاندوە و ئەمە بیانوویەكی باش بە كورد دەدا كە هەنگاو بۆ سەربەخۆیی هەاڵ بگرێ و بەتایبەت كە لەم قەیرانە داسەپاوە ئابووریەدا هەرێمی كوردستان بەچۆكدا نەهاتوە و حكوممەتی هەرێم بە هەر
شێوازێك بووبێ ئیدارەی قەیرانەكەی كردوە و ئەزموونی سەركەوتووی نیشان داوە. بواری دیكە ،ئەزموونی سەركەوتووی حكوممەت كردن لە هەرێمی كوردستاندایە كە هەم قەیرانە ئابووریەكانی كونترۆڵ كردوە و هەم ئاسایشی دابین كردوە و هەم بۆتە پەناگای ئاوارەكانی شوێنەكانی دیكە. بواری دیكە بێهێزبوونی دەوڵەتی سەربە كۆماری ئیسالمی لە بەغدا و لە كونترۆڵی بەغدا دەرچوونی بەشێكی بەرباڵوی عێراق بە شێوەی عەمەلی و قەتیس مانەوەی دەسەاڵتی حكوممەتی بەغدا لە خوارووی عێراقەوەیە. بواری دیكە كونترۆڵكردنی ناوچەكانی دەرەوە هەرێمی كوردستان ،دوای رووخانی سوپای عێراق و چۆڵكردنی ئەو ناوچانە لەالیەن سوپای عێراقەوەیە و ئێستا بەشێوەیەكی رێژەیی هەموو خاكی كوردستانی عێراق لە ژێر دەستی حكوومەتی هەرێمی كوردستانە. یەكێك لە بوارەكان كە رەنگە هێشتا ئامادە نەبی ،نەبوونی رێگایەكی دڵنیا و سەربەخۆ بۆ پێوەندی و بازرگانی و پێوەندیی ئابووری لە نێوان كوردستان و واڵتانی دیكەیە كە ئەو بەشەی بەستراوەتەوە بە پشتیوانیی بەكردەیی هەندێك لە دراوسێكان ،لە كاتی راگەیاندنی سەربەخۆیی دایە. یەكێك لە بوارەكانی دیكە كە رەنگە هێشتا ئامادە نەكرابێ و كاری تۆكمەی بۆ نەكرابێ ،ئامادەكردنی رای گشتیی خەڵكی كوردستانی عێراقە كە دەبێ ئەو ئامادەییەیان تێدا هەبێ كە بۆ گەیشتن
بە سەربەخۆیی و دواڕۆژی گەش و گەشەسەندوو ،دەبێ ماوەیەكی كورت سەختی و دژواری تەحەمول بكەن و ئامادەی دانی هەزینەكەی بن. بەاڵم شتێكی گرینگ لە لێكدانەوەكاندا دەبێ بەرچاو بگیرێ ئەوەیە كە بۆ هیچ كارێك و بەتایبەت ئەركێكی گرینگ و مێژوویی وەكوو دامەزراندنی دەوڵەتی سەربەخۆی كوردستان ،دروستە كە بە وشیاری و هەڵسەنگاندنی هەمەالیەن ئەو كارە بكرێ ،بەاڵم هیچ كاتێك و لە هیچ شوێنێكی دونیادا هەموو بوارو بەستێنەكان ئامادە نەبوون و نابن، بەڵكوو هەندێك شت و هەندێك لە ئەركە گرنگەكان لە قۆناخی دواتردا دەكرێ كاری لەسەر بكرێ. هیچ نەتەوەیەكی دونیا لە پێشدا هەموو شتی بۆ ئامادە نەبووەو دوایی دەوڵەتی دامەزراندبێ ،بەڵكوو بەشێكی زۆرتری گرفتەكان دوای دامەزرانی دەوڵەت كاریان لەسەر كراوە و وردە وردە چارسەر كراون. رەنگە گەر لەم قۆناخەی ئێستادا كار بۆ دامەزراندنی دەوڵەتی سەربەخۆی كوردستان نەكرێ ،هەتا دەیان ساڵی دیكە ،هەلومەرجەكە وەكوو ئەم قۆناخە ئامادە نەبێتەوە. ئاسۆس هەردی :ئەگەرچی بڕیاردان لەسەر سەربەخۆیی ،مافێكی «خودی_ زاتی»یە‌و پەیوەستە بە ئیرادەی ئازادی نەتەوەوە ،بەاڵم النیكەم لەهەلومەرجی ئەمڕۆی جیهاندا ،دامەزراندنی دەوڵەت لەسەر ئەرزی واقیع ،تەنها بە بڕیاری نەتەوەی پەیوەندیدار مەیسەر نابێت. بۆ ئەوەی نەتەوەیەك ببێتە خاوەنی دەوڵەتێك كە توانای ژیان‌و بەردەوامی هەبێت ،پێویستی بەوەیە لەالیەن كۆمەڵگەی نێودەوڵەتییەوە وەك ئەندامێكی خاوەن سەروەری قبووڵ بكرێت .كاتێكیش دەڵێین قبووڵكردنی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی ،لەراستیدا باسی مەنتیق‌و بەها ئەخالقییەكان ناكەین .چونكە ئەگەرچی یاساو رێسا نێودەوڵەتییەكان وەك دەق، وا دەردەكەون كە بەپێی پرنسیپە ئەخالقییەكان نووسرابن ،بەاڵم هەمیشە میكانیزمی جێبەجێكردنیان بەشێوەیەك بەرژەوەندییەكان كە داڕێژراوە دەپارێزێت ،نەك بەها ئەخالقییەكان. بۆیە بە لەبەرچاوگرتنی تۆڕی ئەو پەیوەندی‌و بەرژەوەندییانەی دەوڵەتە داگیركەرەكانی كوردستان بە واڵتانی زلهێزەكانەوە بەتایبەت جیهان‌و دەبەستێتەوە ،دامەزراندنی دەوڵەتی سەربەخۆی كوردستان كارێكی ئاسان نییە .ناوچەكەی ئێمە (خۆرهەاڵتی ناوەڕاست) ناوەندی تێك ئاڵۆزان‌و بەریەك كەوتنی بەرژەوەندییە ناوچەیی‌و نێودەوڵەتییەكانە. لێرەدا جێگەی ئەوە نابێتەوە بە درێژی باسی ئەم بابەتە بكەین، بەاڵم دەتوانین بڵێین بە بەراورد بە سەدەی بیست‌و سااڵنی رابردوو ،وا دەردەكەوێ كە ئاستەنگەكانی بەردەم دەوڵەتی كوردستانی كەمترن ،ئەگەر چی ئەمە بەو مانایە نییە كە ئیدی كارەكە ئاسانە .ئەوەندە هەیە ،سووریا وەك دەوڵەتێك لەئارادا نەماوە .ئێران دەوڵەتێكە كە لەالیەن كۆمەڵگەی نێودەوڵەتییەوە خۆشەویست نییە، توركیا كە بەدرێژایی سەدەی بیست‌و سااڵنی رابردوو گەورەترین ئاستەنگی بەردەممان بوو ،ئێستا تۆڕێكی گرنگی بەرژەوەندی ئابووری‌و سیاسی‌و ئەمنی دەیبەستێتەوە بە كوردستانەوە. هەندێ واڵتەكەشدا، لەناوخۆی گەشەسەندن بە ئاڕاستەی كرانەوە بە رووی كوردو مافەكانیدا لەئارادایە .دەبێ ئەوەش بڵێم كە من بۆخۆم پێم وانییە هەموو ئەمانە مانای ئەوە بگەیەنێت كە توركیا ئامادەیە دەوڵەتی كوردی قبوڵ بكات. بەاڵم لەهەموو ئەو هۆكارانە گرنگتر دۆخی دەوڵەتی عێراقە ،كە هەنگاو بە هەنگاو بەرەو ئەوە دەچێت ببێت بە دەوڵەتێكی شكستخواردوو (فاشیل).
ئەندێشە
ژمار‌ه ( )٦٩ساڵی حەوتەم٢٠١٤/٨/٥ ، dwaroj@komala.com
9
رۆژهەاڵتی ناوەڕاست و کێشەی ئەو سنوورانەی کە بە خەتکێش (راستە) کێشراون ئا :محەمەد فەرهادزادە رێککەوتن‌نامەی سایکس – پیکۆ چی بوو؟ ڕێککەوتن‌نامەی سایکس پیکۆ ڕێککەوتنێکی نهێنی نێوان بریتانیاو فەڕانسە بوو کە لە مانگی مەی ١٩١٦لە کاتی شەڕی یەکەمی جیهانی‌و لەسەر رەزامەندیی رووسیە بۆ دابەشکردنی ئێمپراتۆریی عوسمانی پێک هات. ئەو ڕێککەوتنە بووە هۆی دابەش بوونی سووریە ،عێراق ،لوبنان‌و فەلەستین لە نێوان فەڕانسەو بریتانیا،ئەو ناوچانە بەر لەوە لەژێر دەسەاڵتی تورک دابوون‌و ئەو رێککەوتنە ناوی خۆی لە سەر (مارک سایکس)ی بریتانی‌و ( ژۆرژ پیکۆ) ی فەرانسەوی وەرگرتووە. ئەو خەریتەیە کە لە دەیەی دووهەمی سەدەی بیست بە پێنووس دیاری کرا ،پیالن گێڕیی ١٠٠ساڵ لەمەو بەری بەریتانیاو فەرانسە نیشان دەدا کە یەکێک لە هۆکارەکانی دروست بوونی رۆژهەاڵتی ناوەڕاستە. بە هێڵێکی راست ،دەکرێ سنوورێک بە بێ الرو لەوێری دروست بکرێ ،هەر بۆیە ئەگەری ئەوە هەیە کە هەر لەبەر ئەو هۆکارە بووبێ کە مارک سایکس ( نوێنەری بریتانیا ) و فرانسوا ژۆرژ پیکۆ ( نوێنەری فەرانسە ) لە ساڵی ١٩١٦لەسەر خەریتەیەک بەهێڵی راست رێککەوتنیان کردبێ. سایکس‌و پیکۆ هەر دووکیان لە سیاسەتوانانی سەردەمی ئێمپراتۆری بوون ،هەر دووکیان لە بنەماڵەی ئەشرافی بوون‌و پەروەردەی دامودەزگای دەسەاڵتی زلهێزە ئەورووپیەکان بوون‌و لە هەمووی گرینگتر ئەوە بوو کەلەسەر ئەو باوەڕە بوون کە خەڵک‌و ناوچەکانی ژێر دەسەاڵتی زلهێزەکانی ئەورووپی ژیانێکی باشتریان دەبێ‌و هەر دووکیان رۆژهەاڵتی ناوەڕاستیان لە نزیکەوە بە باشی دەناسی‌و ئەو دوو کەسە لەکاتی ئاڵۆزیەکانی شەڕی یەکەمی جیهانی لەسەر دابەش بوونی ئەو ناوچانە گەیشتنە ڕێککەوتن کە لەو نێوەندەدا پەلەی زۆری پێوە دیار بوو ،بەاڵم بناغەی ئەو ڕێککەوتنە تا ئەمڕۆ کاریگەری جۆراوجۆری بەسەر ناوچەکەوە بووە کە ئەم کاریگەریانە لەسەر خەڵکانی ناوچەکەو نەتەوەکانی ئەم ناوچەیە زۆر جیاواز بوو. خەریتەی سایکس پیکۆ ئەو ناوچانەی کە
لە سەرەتاکانی سەدەی شازدەهەم لەژێر دەسەاڵتی ئیمپراتۆری عوسمانیدا بوو، لەنێوان ٢واڵتدا دابەش کرد و ئەو ٢روانگە سیاسیەی ،بەسەر ٢ناوچەی ژێر دەسەاڵتی‌تر بچووکتر کردەوە: -١عێڕاق ،رۆژهەاڵتی ئۆردۆن‌و فەلەستین لەژێر دەسەاڵتی بریتانیا -٢سووریەو لوبنانی ژێر دەسەاڵتی فەڕانسە کێشانەوەی سنوورەکانی واڵتانی عەرەبی باکووری ئەفریقا لەدەستووری کاری سایکس پیکۆدا نەبوو ،بەاڵم ئەو ناوچانەش بەسەر ٢حەوزەی جیاوازدا دابەش ببوو ،میسر لەژێر دەسەاڵتی بریتانیاو مەغریب( تۆنێس –ئەلجەزایرو مەراکێش) لە ژێر دەسەاڵتی فەرانسەدا بوو. ڕێککەوتنی نهێنی وەزعی ژئۆ پۆلێتیکی پێکهاتوو لە ڕێککەوتنی سایکس پیکۆ ٣بەربەستی پێک هێنا کە بریتی بوون لە : ئەو ڕێککەوتن‌نامەیە بەنهێنی‌و بە بێ ئاگاداری عەرەبەکان دروست ببوو و بەڵێنەکانی بریتانیا کە لە ساڵی ١٩١٥بە عەرەبەکانی دابوو لەبەر چاو نەدەگیرا ،ئەو بەڵێنانە کە بە عەرەبەکان درابوو ئەوە بوو کە ئەگەر عەرەب بەرامبەر عوسمانییەکان شۆڕش بەرپا بکەن ،بە لەناوچوونی دەوڵەتی عوسمانی بریتانیا پشتیوانیان لێ دەکا کە سەربەخۆ بن. بەڵێنی سەربەخۆیی دوای شەڕی یەکەمی جیهانی نەگەیشتە ئەنجام‌و زلهێزەکانی ئورووپا لە دەیەکانی ( ١٩٤٠ -١٩٣٠ -١٩٢٠ ) دەستیان زیاتر بەسەر واڵتانی عەرەبیدا گرت‌و میحوەری سیاسەت لە واڵتانی عەرەبی کە پێک هاتبوو لە ( باکووری ئەفریقاو رۆژهەاڵتی دەریای مەدیتەرانە) بەرە بەرەو بە هێمنی لە پێک هێنانی حکوومەتی مەشرووتەی فیدراڵی وەک ( میسرو سووریەو عێڕاق کە پێشتر لە دەیەی یەکەمی سەدەی بیستەم دیبوویان‌و تاقی کرابۆوە ) بەرەو نەتەوە خوازی بێ ئەمالو ئەوال ڕێگای خۆیان گۆڕی. ئامانجی ئەو نەتەوە خوازیە وەدەرنانی داگیرکەران‌و لەناو بردنی دەسەاڵتەکانی ژێر فەرمانی داگیرکەران بوو ،کە ئەوەش خۆی یەکێک لە هۆکارەکانی بەکار بردنی دەسەاڵتی سەربازی بوو کە لە دەیەی ١٩٥٠ هەتا سەر هەڵدانەکانی ٢٠١١لە الیەن حکوومەتەکانەوە درێژەی هەبوو.
هێڵی فیرقەیی و ئایینی سایکس و پیکۆ دەیانویست ناوچەی شام بە پێی تێبینیە فیرقەیی‌و ئایینیەکان دابەش بکەن: -١لوبنان لەسەرەتاوە بەڵێن بوو کە ببێتە ناوچەیەکی ئەمن‌و ئارام بۆ مەسیحیەکان‌و بەتایبەت بۆ مارۆنیەکان. -٢فەلەستین ببێتە ناوچەیەک کە بە ڕێژەیەکی بەرچاو یەهوودی لە خۆ بگرێ. -٣دەربەندی بیقاع لەسەر سنووری نێوان لوبنان‌و فەلەستین بدرێ بە موسوڵمانانی شیعە. -٤سووریەش زۆرترین رێژەی سوننەکانی ناوچەکە لە خۆ بگرێت. جوغرافیای ناوچەکەش فریایان کەوت، لەکاتی تەواو بوونی شەڕی خاچەوە تا کرانەوەی جێی پێی زلهێزەکانی ئورووپا لە سەدەی نۆزدەهەم ،بە بوونی کلتوورو پێشینەی ئابووری‌و بازرگانی‌و زیندوویی ئەو ناوچانە ،الیەنە جیاوازە عەشیرەییەکان جیا لەیەک دەژیان ،بەاڵم فکریەتی پشتی ڕێککەوتنی سایکس پیکۆ سەری نەگرت‌و ئەو سنوورە تازانە لەگەڵ جیاوازی فیرقەیی‌وعەشیرەیی‌و قەومی کە لە ناوچەکە بوو نەدەهاتەوە ،ئەو جیاوازیانە سەرەتا لەالی عەرەبەکان بوو بە بیرۆکەیەک بۆ وەدەرنانی زلهێزە ئەورووپیەکان کە دواتر شەپۆلی بەهێزی نەتەوە خوازی عەرەبیی ئەو زلهێزانەی خستە پەڕاوێزەوە. جینایەت و بێڕەحمی لە کۆتاییەکانی دەیەی ١٩٥٠تا کۆتایی دەیەی ١٩٧٠بەتایبەتی دوای سەرهەڵدانی جەمال عەبدولناسر لە میسر ( لە کۆتایی گرژیەکانی سۆئێز لە ساڵی ١٩٥٦تا کۆتایی )١٩٦٠نەتەوە خوازی عەرەبیی بووە هۆکاری بەهێز بوونی ئەو بیرۆکەیە کە کۆدەنگی دنیای عەرەب دەتوانێ جیاوازی‌و کێشەی کۆمەاڵیەتی لە نێوان خەڵکی ئەو ناوچانە وەال بنێ ،لە دەیەی ١٩٨٠ و ١٩٩٠دەسەاڵتدارە بە هێزەکانی دنیای عەرەب وەک حافز ئەسەدو سەدام حسێن لە شام‌و مەعەمەر قەزافی لە باکووری ئەفریقا ئەو ناکۆکیانەیان کۆنترۆڵ دەکردو ئەو کۆنترۆڵ کردنانە بە بێڕەحمی‌و توندو تیژانەو جینایەتی زۆرەوە دەکرا ،بەاڵم توندو تیژی نەیتوانی ئەو داخوازیانە لە ئاست جیاوازیەکان لە ناو ببات یا داخوازیەکان کەمڕەنگ بکات.
بە کۆتایی هاتنی کاری دەسەاڵتە ئەورووپیەکان زۆربەی واڵتانی عەرەبی بوون بە دەسەاڵتێکی بنەماڵەیی دەستاو دەست‌و لەژێر کۆنترۆڵی گرووپێکی بچووک بوون کە لەسەر بنەمای بەرژەوەندیی ئابووری ئەو واڵتە دامەزرابوون. راپەڕین‌و سەرهەڵدانەکانی ساڵی ٢٠١١ ( بەهاری عەرەبی ) «کە من پێموا نییە بەهاری عەرەبەکان بووبێ «توانی بەشێک لەو دەسەاڵتانە لەناو ببات‌و ئەو هۆکارانە بوون بەوەی کە کەلێنێک لەو واڵتانەدا دروست بێ‌و کێشەو ناکۆکییە کۆنەکان‌و هیوای ئەو چەند دەیەیە کە سەرکوت کرابوو سەر هەڵبداتەوە. گەڕان بەدوای شوناس گرفتی سێهەم ئەوە بوو کە نیزامێکی حکوومەتی کە دوای شەڕی یەکەمی جیهانی دروست ببوو،الوازی عەرەبەکانی دەخستە سەر دوو ڕێیانێک لە بەرەو پێش چوونی دەورەیەکی گرینگ کە ئەوان لە ١٥٠ساڵی ڕابردوو گیرۆدەی بوون ،تووشی بەربەستی زیاتر دەکرد،گەڕان بەدوای شوناس‌و نەتەوەخوازی‌و سێکۆالریزم لەالیەک‌و لەالیەکی ترەوە ئیسالمگەرایی‌و جارو بار بیرۆکەی بونیاد گەرایی مەسیحی . دامەزرێنەرانی دەورەی لیبراڵی دنیای عەرەب ( کۆتاییەکانی سەدەی نۆزدەهەم تا دەیەی) ١٩٤٠دەزگا و دامەزراوەیەکی حکوومەتیان دروست کرد بۆ نموونە ( قانوونی ئەساسی تونێس لە ساڵی ١٨٦١ و دەسپێکی لیبراڵ دیمۆکراسی لە میسر لە نێوان ٢شەڕی جیهانی ) و بیرۆکەو دیالۆگێکیان پەرە پێدا کە لە الیەن زۆربەی رێکخراوە کۆمەاڵیەتییەکان‌و بەتایبەت چینی مام‌ناوەندی کۆمەڵگا پشتیوانی لێوە دەکرا ،بەاڵم لەسەر پێوەندیدانی بیری موحافیزەکاری‌و چوارچێوەی ئایینی ئەو کۆمەڵگایانە لەگەڵ بەرنامەکانی مۆدێڕنی کۆمەاڵیەتی کە دەیانویست نەیان توانی دەسکەوت بەدەست بهێنن. سەرەڕای بەرەو پێش چوونی بەرچاوی ئەو واڵتانە لە بواری پیشەسازی،ناعەداڵەتی زۆر لە الیەن چینی بااڵ دەست لەگەڵ مام‌ناوەندو زۆرینەی خەڵک درێژەی هەبوو ،سیما ناسراو و بەهێزەکانی رەوتی نەتەوەخوازی بە پشتیوانیەکی زۆر لە گوتارێکی جیاواز بەرگرییان دەکرد( گوتاری سۆسیالیستی و زۆرجارمیلیتاریستی ) ،بەاڵم ئەو بەرگرییە
بووە هۆی لەناو چوونی ئازادی سیاسی‌و مەدەنی .دنیای عەرەب لە چوار دەیەی رابردوودا هیچ جۆرە پرۆژەیەکی نەتەوەیی نەبوو ،یا النیکەم هیچ جۆرە هەوڵێکی نەدابوو بۆ بەرەوڕوو بوونەوە لەگەڵ ئەو جیاوازیانەی لە ناو کۆمەڵگاکەیاندا هەبوو. نەوەی نوێ پێکهاتەو رواڵەتی حکوومەت ئامادەی هەڵچوون‌و لێکترازان‌و دابڕان بوو ،رێژەی حەشیمەتی ئەم ناوچەیە سەرەتای ئەو سەرهەڵدانە بوو ،لە چوار دەیەی ڕابردوو حەشیمەتی دنیای عەرەب ٢قات زیادی کردبوو واتە ببوو بە ٣٣٠ملیۆن کەس‌و ٢ لەسەر ٣ی ئەو حەشیمەتە تەمەنیان لە خوار ... ٣٥ساڵدا بوو .ئەو نەوەیە کێشەی کۆمەاڵیەتی‌و ئابووری‌و سیاسی زۆری لەالیەن باوک‌و باپیرانەوە بە میرات پێ گەیشتبوو و سەرەڕای ئەوەی کە هیچ دەورو ڕۆڵێکی لە خولقانی ئەو کێشانەدا نەبوو بەاڵم بەناچاری دەبێ لەگەڵ کێشەی پەروەردەو بار هێنان- ئیش و کاری پڕۆژەی داهاتووی ئابووری و هیوا بەداهاتوو ژیان بکات .شەپۆلی شۆڕش‌و سەرهەڵدانەکانی عەرەبیی لە ساڵی ٢٠١١لە هەناوی خۆیدا هەوڵ‌و تێکۆشانی ئەو نەوەیە بوو بۆ گۆڕانی ئەو حکوومەتانە وا لەدوای شەڕی یەکەمی جیهانیەوە دروست ببون. ئەو گۆڕانکاریانەی ئێستا مژدە هێنەری گەیشتنی ئەو نەوەیەیە کە داهاتوویەکی گەشی دەوێ ،بەاڵم لەهەمانکاتیشدا مەترسی پەرەسەندنی شەپۆلێکی ناکۆکی‌و گرژی‌و ئاڵۆزی هەیە ،کە دەتوانێ ناوچەکە بۆ ساڵەها لە نێو خۆیدا نوقم بکات .هەر وەک ئێستا دەیبینین کە شەپۆلی ناڕەزایەتی لە حکوومەتی عێڕاق بۆتە هۆی ئەوە کە ئەم واڵتە بکەوێتە مەترسیەوە بە هۆی کەم تەرخەمی دەسەاڵت‌و هەروەها شەڕی مەزهەبی نێوان شیعەو سوننە کە خەریکە ناوچەکە بە ئاقارێکی خراپدا ببات ،بەاڵم لە روویەکی ترەوە کورد توانیویەتی ببێت بە بەشێک لەو نەوە نوێیە کە داهاتوویەکی گەشی دەوێت‌و بە سەربەخۆیی دەتوانێ بە بەشێکی زۆر لە خواستەکانی بگات. سەرچاوە: -١دنیای عەرەب -٢دروست بوونی دنیای عەرەبی مۆدێڕن -٣نووسراوەکانی تارق عوسمان -٤چەند مەقالەیەک لەسەر جەمال عەبدولناسر بە بێ ناوی نووسەر
کوردو ئەزموونێک لە مێژوو نەوید عەالیی حسەینی کاتێ باس لە مێژوو دەکرێت بە مانای رووداو گەلێکە کە مرۆڤ بە تێپەڕ بوونی زەمان بە کردەوە بە سەریدا هاتووەو خاوەنی دەسکەوتە بۆی چە باش‌و چە خراپ‌و لە ژیاندا وەک ئەزموونێک پێناسەی دەکات .جوان لەبیرمە دوای کۆتایی شەڕو رووخانی رژێمی سەدام حسەین‌و کۆتایی هاتنی ئەو دیکتاتۆریە ،لە هەواڵنێریەکان ئەگەر هەڵەم نەکردبێت بۆ یەکەمجار بوو کە بە رەسمی بەرپرسێکی کورد لەگەڵ بەرپرسانی ئەمریکا دانشتنیان کرد ،لەو دانیشتنەدا کە مام جەالل وەک نوێنەری کوردو خانمی رایس وەزیری دەرەوی ئەو کاتی ئەمریکا نوێنەرایەتیان دەکرد ،دوای کۆتایی هاتنی ئەو دانیشتنە مام جەالل هەڵسایە پێ‌و هەر دووک الی خانمی رایسی ماچ کرد ،هەر چەند کە ماچ کردن لە ژیان‌و دونیای سیاسەتی ئەم سەردەمە زۆر شتێکی ئاساییە ،بەاڵم کاتێ چاوم بەو رووداوە کەوت بۆ یەک ئان بەرەو مێژوو سەفەرم کرد ،لە سەردەمی پاشایەتی شێخ مەحموود بەهۆی کاریگەری زۆری دینی ئیسالم‌و پاشماوەی عوسمانیەکان لە تورکیە ،لە سەر دەسەاڵتی ئەو کاتی کورد ،شێخ مەحموو کاتێ لەگەڵ نوێنەری ئینگلیزیەکان دیداری کرد ،وەک کافرو گاڵو معاملەی لەگەڵ کردن‌و بە درێژەدان بەم سیاسەتە کورد چووە ناو شەڕێکی لە پێش دۆڕاو و ئەو نەختە دەسکەوتەشی لە دەس چوو. کاتێ چاوم بەو کارەی مام جەالل کەوت هەستم کرد کە کورد گۆڕانێکی زۆری بە سەردا هاتووەو چی تر دین‌و مەزهەب
ناتوانێت لە سەر شۆڕشی کورد کاریگەری خراپی بێت ،وەک شەڕی چاڵدران‌و شکستی راپەڕینی شێخ سەعیدو ئارارات‌و دواتریش شێخ مەحموود ،ئەم جار هەستم کرد کورد بە عەقڵیەتێکی سەردەمیانە هاتووەتە مەیدان‌و (بۆنی ئەزموون وەرگرتن لە مێژووی لێ دیت ).بیر کردنەوەکم تا دەهات روو لە راستی دەچوو ،هێزە توند رەوەکانی کورد سەرکوت کران‌و ئیجازەی مەیدانداریان پێ‌نەدراو دیمکراسی تا دەهات سەقامگیرتر دەبوو ،تا جێگایەک کە کوردستان وەک نموونەی دیموکراسی لەم ناوچەیە توانی خۆی پێناسە کات ،بە رووداوەکانی ئەم چەن مانگە چیتر دڵنیا بووم کە قەت کورد هەڵەی وا دووپات ناکاتەوە و ئیسالم لە شۆڕشی باشووری کوردستان دەوری سیاسی نەماوە .ئەمە لە کاتێکا راستی خۆی نیشان دەدات کە بۆ جارێکی‌تر دوای سەردەمی عوسمانیەکان‌و سەفەویەکان ،شەڕی مەزهەبی تادێت پەرە دەستێنێت‌و شیعەو سونە بەرەو شەڕێکی ماڵ وێرانکەر دەچن ،بەاڵم کورد بە ئەزموون وەرگرتن لە مێژوو ،بە گرتنی هەڵوێستێکی نەتەوەیی‌و دیموکراسیانە لەم سەردەمەدا بە جێگایی شەڕی مەزهەب ،بە هەستێکی نەتەوەییەوە هاتووەتە مەیدان‌و بێ ئەوەی تۆمەت بار بێت بە تێکدانی یەک پارچەیی عێراق ،بەرگری لە تەواویی بەرژەوندیەکانی کوردستان دەکات ،هێندێک لە رۆشنبیرو چاالکانی کورد لە سەر بەشداری کورد لە دروست کردنی دەوڵەتی نوێی عێراق رخنەیان گرتووە کە گوایە کورد نابێ بەشداریی ئەم پرۆسەی کردایەو دەبوا هەنگاوەکانی بەرەو سەربەخۆیی کوردستان هەڵێنابا کە لە روانگەی منەوە ئەم بیر کردنەوە هەڵەیەو کاری زیاتری پێویستە!
بە هۆی چەند هۆکارێکەوە ,کە بە چەن دانەیان ئاماژە دەکەم. _١لە سەرەتادا باسم لێ کرد کە کورد لە مێژوودا بە هۆی کاریگەریی مەزهەب چەندین جار هەڵەی کردووەو بووەتە هۆی شکست هێنانی ،راستە کە کورد زۆر بە باشی توانی نەقشی مەزهەب لە دیاری کردنی چارەنووسی خۆی البات ،بەاڵم هێشتاکە دەوڵەتی تورکیە بە درێژەدان بە سیاسەتی ئەو کاتی عوسمانیەکان خەریکی کایە کردنەو بە پشتگیری کردن لە کورد بە تەماحی (نەوت ),کورد بەرەو سەربەخۆیی هان دەدات‌و وای دەبینێت کە تا بۆی بکرێت بۆ گەیشتن بە ئاواتی مێژوویی خۆی یانی نەمانی واڵتێک بە هێز وەک عێراق لە دراوسیەتی خۆیدا هەوڵ بدات ،جا بە هەر شێوەیەک بۆی کرا ،بە هاندانی کورد یان بە هێز کردنی الیەنە شەڕ کەرەکانی عێراق، ئەگەر ئەم سیاسەتە کە تورکیە دەیکات سەرکەوتوو بێت ،شەڕێکی درێژماوە بە سەر عێراقدا زاڵ دەبێت‌و هەرگیز کوردستان ناتوانێت واڵتێکی سەقامگیر بێت لەم ناوچەیەداو ئەوە بە نەفعی تورکەکانە _٢بە چوونە بەرەوی سیاسەتی ئاڵۆز کردنی عێراق لە الیەن کوردەوە ،شەڕی شیعەو سونە لە خۆی نزیک دەکاتەوەو جیا لەوەی کە ئێستا لە گەڵ هێزە توندڕەوەکانی سونە شەڕ دەکات ،شیعەکانیش کە پاڵپشتێکی بە هێزیان وەک ئێران هەیەو هێشتاکە بە تەواوەتی دانیان بە مادەی ١٤٠ نەهێناوە ،بەرەو شەڕ کردن لەگەڵ کورد رادەکێشێت ،کە ئەم شەڕە زۆر پڕخەرجە بۆ کوردو ناتوانێت سەرکەوتوو بێت تێیدا _٣بە درێژەدان بەم سیاسەتە یەک الیەنە پەیوەندییە نێودەوڵەتیەکانی کورد کە سااڵنێکە کاری بۆ دەکات‌و تا رادەیەکی
بەرچاو بەرەو پێش چووە روو لە خراپی دەکات‌و ئاڵۆز دەبێ ،چون زۆرێک لە واڵتانی دونیا بە هۆی سەرمایەگوزاری ئابووری هەم لە عێراق‌و هەم لە کوردستان بەرژەوندییەکانیان لە مەترسیدایەو دەبێ کورد زۆر وریای ئەم بابەتە بێت کە متمانەی ئەو واڵتانە بە کورد نەڕووشێ _٤نابێ لە یادی کەین کە کورد لە مێژوودا بە هۆی نەوبونی نەقشی سەرەکی لە سیاسەتی ناوچەیی‌و نەبوونی نوێنەر لە موعاداڵت‌و گۆڕانکارییەکاندا زۆر زەربەی خواردووەو ئەو پەیمانانەی وا دژ بە کورد لە الیەن داگیرکەرانەوە کراوە ئەگەر کورد لەو دانیشتنانەدا بەشدار بوایە قەت پیالنەکەیان سەرکەوتوو نەدەبوو ،ئێستە کە کورد توانیویەتی بە تێکۆشانی خۆی وەک سەرۆک کۆماری واڵتێکی عەرەبی کە زۆربەیان لەگەڵ کورد کێشەیان هەیەو کورد چووەتە ئاستێک کە لە گۆڕانکارییەکانی ناوچەکە راستەوخۆ ئاگادارو بەشدارە، بۆچی ئەبێ ئەم هەلە تا سەربەخۆیی کوردستان لە خۆی درێغ کات ،بەاڵم باسی سەرەکی ئەوەیە کە لە روانگەی منەوە سیاسەتی کورد زۆر جوان‌و بە تەدبیر بەرەو پێش دەچێت ،بە چوونە ناو پرۆسەی دیاری کردنی سەرۆک کۆماری ،کورد جاریکی‌تر نەتەنیا وەک نەتەویەکی ئاشتی‌خواز خۆی پێناسە کرد ،بەڵکوو سەلماندی کە کورد خوازیاری شەڕو ناکۆکی لەناو عێراقدا نییەو تا ئەو جێگایەی ئیمکانی بێت هەوڵ دەدا کە یەکپارچەیی عێراق بەر دەوام بێت‌و شان بە شانی الیەنە سیاسیەکانی عێراق هەوڵی بۆ دەدات ،چون باش دەزانێت کە زۆر نابات هەموو کەسایەتی‌و الیەنەکانی عێراق بە جیا بوونەوە قەناعەت دەکەن‌و ئەو کاتە کورد نە تاوانبارە لە لەت بوونی عێراق‌و
نە دوژمنی بۆ خۆی دروست کردووە .چۆن کورد باش دەزانێت دوای لەت بوونی عێراق دەبێت وەک دراوسێک لەگەڵیان ژیان کات، کورد بە لەبەر چاو گرتنی بەرنامەیەکی درێژ ماوەو کەڵک وەرگرتن لە زانستی دیموکراسیانەی سەردەم بە سیاسەتی دوو گانە بەرەو پێش دەچیت: _١بە لە بەرچاو گرتنی هەستی نەتەوایەتییەک کە بە سەر کۆمەڵگای کورددا زاڵەو کەڵک وەرگرتن لە خاڵێکی گرنگ لە جاڕی جیهانیی مافی مرۆڤ کە هەر نەتەویەک مافی دیاری کردنی چارەنووسی خۆی هەیە زۆر زانستیانە وەک چارەسەری کێشەکانی خۆی لە ئەگەری چارەسەر نەبوونی کێشەکانی لە چوارچێوەی عێراق ،پرۆژەی سەربەخۆیی کوردستان وەک خواستێکی جەمعی گەلی کورد بە دونیای دەرەوە رادەگەیەنێت. _٢بە چوونە ناو پرۆسەی دروست کردنی دەوڵەتی نوێ لە عێراق ،هەم ئەو چەند خاڵەی کە لە سەرەوە ئاماژم پێکرد ئەپارێزێت‌و هەم بە گرنگی دان بە خواستو روانگەی زلهێزەکانی دونیا ،ئەو دیپلۆماسیە رادەگرێت‌و کێشەی ناوچە دابڕاواەکان کە ئێستە دەستی بە سەردا گرتووەتەوە یەک الیی دەکاتەوەو لە ئەگەری سەربەخۆیی کوردستان ،ئەو ناوچانەش دەخرێنەوە سەر کوردستان‌و ئەم کێشەیە بە چارەسەر نەکراوی نامێنێتەوە ،بۆیە دڵنیام ئەم رێگایەی کە ئێستە کورد پێدا دەڕوات زۆر ژیرانەو ئاسۆ روونترەو ئەمە هەم جێگای شانازییەو هەم تا دێت خەونی کوردستانێکی ئازاد دێنێتە دی و دەتوانم بە جورئەتەوە بڵێم سیاسەتی کورد لە چەند دەیەی رابردوودا سەرکەوتووترین سیاست بووە لەم ناوچەیە.
8
ژمار‌ه ( )٦٩ساڵی حەوتەم٢٠١٤/٨/٥ ، dwaroj@komala.com
ئەندێشە
فه‌له‌ستین قوربانیی ئه‌جندای هێزه ناو‌چه‌یی‌و جیهانییه‌كان جوامێر مارابی سیمای رۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاستی ئه‌مڕۆ، سیمای ناوچه‌یه‌كی پڕ له شه‌ڕ و ئاژاوه‌و كێشه‌و ناكۆكییه .كێشه‌كانی رۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست بارگاوییه به كێشه‌ی ئایینی‌و مه‌زهه‌بی‌و تایفی‌و نه‌ته‌وه‌یی .بوونی سامانی به‌رفراوانی ژێر زه‌وی‌و سروشتی پڕ پیت‌و به‌ره‌كه‌تی ئه‌م ناوچه‌یه هۆكاریكی دیكه‌ی كێشه‌كانه .ئه‌میش به‌و مانا كه بۆته جێی ملمالنێی‌و ناكۆكی زلهێزه‌كانی دنیا .ئه‌وان بۆ ئه‌وه‌ی بتوانن سه‌همێكی زیاتر له‌م ناوچه بۆ خۆیان ده‌سته‌به‌ر بكه‌ن ،زۆرجار ئه‌م مه‌به‌سته راسته‌قینه له ژێر كاریگه‌ری بانگه‌شه‌ی جۆراجۆردا ون ده‌بێت .رۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست له مێژووی خۆیدا چه‌ند جار له‌شكركێشی زلهێزه‌كانی دنیای ب ه خۆیه‌وه بینیوه .له الیه‌كی دیكه‌وه زۆرجار هه‌واڵ‌و رووداوه‌كانی ئه‌م ناوچه پڕ كیشه مانێشێت‌و الپه‌ڕه‌ی گرنگی رۆژنامه‌كان‌و ده‌زگا هه‌واڵنێرییه‌كانی دنیای بۆی خۆی ته‌رخان ده‌كات. تازه‌ترینیان هێرشی كوت‌و پڕی ده‌وڵه‌تی ئیسالمی عێراق و شام (داعش) و داگیركردنی شاری مووسڵ بوو له الیه‌ن ئه‌م گرووپه تیرۆریستییه‌وه. ئه‌م رووداوه شۆكێكی له ناكاو بوو كه دنیای راچڵه‌كاند .له پاڵ‌و له نه‌تیجه‌ی ئه‌م رووداوه‌دا ئه‌رته‌شی عێراق هه‌ره‌سی هێناو هێزی پێشمه‌رگه‌ی كوردستانیش بۆ پاراستنی ناوچه به زۆر دابڕێندراوه‌كانی كوردستان ،ئه‌و ناوچانه‌یان خسته ژێر كۆنترۆڵی خۆیان‌و به‌م كاره ماده‌ی 140ی دەستووری عێراق له ماوه‌ی 3 رۆژدا جێبه‌جێ كرا .هه‌ر له درێژه‌ی ئه‌م رووداوه پرسی ریفراندۆم بۆ سه‌ربه‌خۆیی كوردستان ده‌بێته پرسێكی گرنگ‌و گه‌رمو گوڕو سەرنجی دنیای ناوه‌و ده‌ره‌وه‌ی بۆ الی خۆی راده‌كێشێت. له كاتێكدا ئه‌م رووداوانه دنیای به خۆیه‌وه سه‌رقاڵ كردووه‌و راگه‌یاندنه‌كان زوومیان له سه‌ری كردووه ،كوژرانی سێ گه‌نجی ئیسرائیلی‌و هه‌روه‌ها گه‌نجێكی فه‌له‌ستینی ئاگری بن خۆڵه‌مێشی په‌یوه‌ندیی نێوان ئیسرائیل‌و فه‌له‌ستین گه‌ش ده‌كاته‌وه‌و بۆ جارێكی دیكه شه‌ڕی نێوان حه‌ماس‌و ئیسرائیل به تۆپباران كردنه‌كانی حه‌ماس‌و مووشكه‌بارانی ته‌یاره‌كانی ئیسرائیل به خه‌ستی ده‌ست پێده‌كاته‌وه .رێژه‌ی قوربانییه‌كانی ئه‌م شه‌ڕه ماڵوێرانكه‌ره تا دێ زیاد ده‌كات‌و هیچ ئاماژه‌یه‌ك بۆ ئاگربڕی ئه‌م شه‌ڕه به دی ناكرێت .شایانی وتنه كه رێژەی قوربانیانی الیه‌نی فه‌له‌ستینی زۆر زیاتره كه به‌داخه‌وه خه‌ڵكی سڤیلی زۆرو له‌وانه منداڵی زۆریشیان تێدایه. ئه‌م رووداوانه توانی بۆ جارێكی دیكه كێشه‌ی رۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست‌و ئاشتی رۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست كه به كێشه‌ی نێوان ئیسرائیل‌و فه‌له‌ستین ناسراوه ،بكاته سه‌ردێڕی هه‌واڵنێرییه‌كانی دنیا .ئه‌گه‌رچی هه‌ندێ چاودێری سیاسی‌و الیه‌ن ،هۆكاری سه‌ره‌كی سه‌رهه‌ڵدانی شه‌ڕی ئه‌مجاره، سازانی دوو الیه‌نی فه‌تح‌و حه‌ماس بۆ پێكهێنانی ده‌وڵه‌تی ئیعتالفی ده‌زانن‌و پێیان وایه ده‌وڵه‌تی ئیسرائیل له‌م سازانه نیگه‌رانە ،به‌اڵم له راستیدا كێشه‌ی نێوان فه‌له‌ستین‌و ئیسرائیل مێژوویه‌كی دوورو درێژی هه‌یه‌و بچووكترین رووداو یان باشتر وایه بڵێین بیانوو ده‌توانێ به ئاسانی ئاگری ئه‌م شه‌ڕه گه‌ش بكاته‌وه .مێژووی ئه‌م كێشه‌یه قوناغ‌و شێوازی جۆراجۆری به خۆیه‌وه بینیوه .سه‌ره‌تای دروستبوونی ئه‌م كێشه ده‌گه‌ڕیته‌وه بۆ ئه‌و كاته‌ی كه جووله‌كه‌كانی ئه‌ورووپاو سه‌راسه‌ری دنیا بڕیاریاندا له سوچێكی ئه‌م دنیا واڵتی ئیسرائیل بونیاد بنێن .دوای راوێژو تاوتوێ كردنی زۆری ئه‌م پرسه ،ئه‌و ناوچه‌یه به گونجاوترین شوێن وه‌سف كراو له‌و پێناوه‌شدا ده‌ستیان كرد به كڕینی خاك .به گه‌ڕانه‌وەی جووله‌كه‌كان بۆ ئه‌و ناوچه‌یه و هه‌موو ئاماده‌كارییه‌كان‌و له نه‌تیجه‌دا كار گه‌یشته ئه‌وه‌ی كه %54 خاكی فه‌له‌ستین بۆ ئه‌وان بێت‌و %45 دیكه‌شی بۆ فه‌له‌ستینه‌كان‌و دوو ده‌وڵه‌تی فه‌له‌ستین‌و ئیسرائیل دابمه‌زرێت .كه‌چی له شه‌ڕی ساڵی 1967دا ئه‌و %45ی
بۆردومانی غەزە خاكەی فه‌له‌ستین كه‌می كرد بۆ %22 و دروستبوونی دوو ده‌وڵه‌تی ئیسرائیل‌و فه‌له‌ستینیش هه‌تا ئێستاو به هۆكارو بیانووی جۆراجۆر نه‌گه‌یشتۆته ئه‌نجام. هه‌روه‌ك باسم كرد ئه‌م كێشه‌یە مێژوویه‌كی دوورو درێژی هه‌یه‌و هه‌ر له‌م پێناوه‌شدا به هه‌زاران مرۆڤ بوونه‌ته قوربانی .چه‌ندین شه‌ڕی ماڵوێرانكه‌ر روویانداوه .له نه‌تیجه‌ی ئه‌م رووداوانه‌دا په‌یوه‌ندیی سیاسی‌و دیلپۆماسی زۆربه‌ی واڵتانی دنیا گۆڕانیان به سه‌ر هاتووه‌و ریزبه‌ندییه‌كان گۆڕان. به هاتن ه سه‌ركاری كۆماری ئیسالمییش كێشه‌ی فه‌له‌ستین‌و ئاشتی رۆژهه‌التی ناوه‌ڕاست گۆڕانی جیدی به سه‌ر هات. ئێستا كێشه‌ی نێوان فه‌له‌ستین‌و ئیسرائیل له حاڵه‌تی ئاسایی خۆی ده‌رچووه‌و زۆرێك له ده‌وڵه‌تانی ناوچه‌كه له رێگه‌ی ده‌ست‌و پێوه‌ندو گرووپ‌و تاقمه‌كانی سه‌ر به خۆیانه‌وه ده‌یانه‌وێ ئه‌جندای خۆیان به‌سه‌ر ئه‌و شوێنه‌دا به‌سه‌پێنن. دڵسۆزی درۆینه‌ی ئێران بیانوویه‌ك باش به ده‌ستی ئیسرائیله‌وه سیاسه‌تی درۆینه‌و ریاكارانه رژێمی ئیسالمی ئێران له ئاست مافه‌كانی خه‌ڵكی فه‌له‌ستین نه ته‌نیا نه‌یتوانیوه بچووكترین قازانج به خه‌ڵكی فه‌له‌ستین بگه‌یه‌نێت، به‌ڵكوو بیانوویه‌كی زۆر باشی داوه‌ته ده‌ست ده‌وڵه‌تی داگیركه‌ری ئیسرائیل بۆ ئه‌وه‌ی به خه‌یاڵی راحه‌ت خه‌ڵكی بێتاوانی ئه‌و ناوچه‌یه قه‌تڵی عام بكات .سیاسه‌تی كۆماری ئیسالمی له به‌رامبه‌ر ئیسرائیلدا سیاسه‌تیكی به ته‌واوی دوژمنكارانه‌یه‌و به ئاشكرا بانگه‌شه‌ی سڕینه‌وه‌ی ئیسرائیل له سه‌ر زه‌وی ده‌كات (وته‌یه‌كی ناسراوی خۆمه‌ینی هه‌یه كه ده‌ڵێ :ئه‌گه‌ر ته‌واوی موسوڵمانه‌كان هه‌ر كامیان یه‌ك سه‌تڵ ئاو بڕێژن ئیسرائیل ئاو ده‌یبات!!) .له الیه‌كی دیكه‌وه ئێران باسێكی ناپێویستی هێنایه گۆڕێ‌و له رێگه‌ی ئه‌حمه‌دی نەژاده‌وه ئه‌وپه‌ڕی هه‌وڵی خۆی خسته گه‌ڕ كه رووداوی هۆلۆكاست به شتێكی درۆینه نیشان بدات!! (ئه‌وه‌شمان له بیر نه‌چێت كه هه‌ر كات به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی خۆی خواستبێتی زۆر به راحه‌تی ئوسووڵه‌كانی خۆشی پێشێل کردووە، بۆ نموونه له كاتی شه‌ڕی نێوان ئێران‌و عێراق‌و له‌و كاته‌دا كه ئێران دروشمی «رێگای قودس لە كەربەالوە تێدەپەڕێ) به‌رز ده‌كرده‌وه ،هاوكات تایه‌ی ته‌یاره‌كانی خۆی له ئیسرائیل ده‌كڕی) .كۆماری ئیسالمی له ماوه‌ی ده‌سه‌اڵتداری خۆیدا هه‌وڵی داوه ئه‌م جۆره بیركردنه‌وه‌یه بكاته باوه‌ڕو بیسه‌پێنێت به سه‌ر گرووپه ئیسالمییه‌كانی سه‌ر به خۆی ،وه‌ك حزب الله‌و حه‌ماس‌و جیهادی ئیسالمی و ....ئێستا ده‌بینین كه حه‌ماس به ئاشكرا بانگه‌شه‌ی لەناوچوونی ئیسرائیل ده‌كات‌و حازر نییه به هیچ جۆرێك بوونی ده‌وڵه‌تێك به ناوی ئیسرائیل قبووڵ بكات. ئه‌مجۆره بیركردنه‌وه گه‌وره‌ترین زه‌ره‌ری
دروستكردن‌و ته‌یاركردنی گرووپه ئیسالمییه توندئاژوه‌كانی وه‌كوو حه‌ماس‌و حیزب الله‌و جیهادی ئیسالمی‌و پشتگیریكردنی رژێمی ئیسنان‌كوژی ئه‌سه‌د له الیه‌ن ئێرانه‌وه ،تهنیاو ته‌نیا بۆ پاراستنی ده‌سه‌اڵتی خۆیانه
له یوتیوبدا چه‌ندین دیمه‌ن ده‌رئه‌كه‌ون كه حه‌ماس ئیجازه به خه‌ڵك نادات له‌و ناوچانه‌ی شه‌ڕیان تێدایه دوور بكه‌نه‌وه. ده‌رده‌كه‌وێت كه چه‌ك ده‌ده‌نه ده‌ستی مندااڵن‌و له رێگه‌ی ئه‌وانه‌وه ته‌قه له هێزه‌كانی ئیسرائیل ده‌كه‌ن!! به بیانووی ترس له حه‌ماس‌و سیاسه‌ته‌كانی، ئیسرائیل دروستكردنی شارۆچكه جووله‌كه نیشینه‌كان درێژه پێ ئه‌دات .بیانوو ده‌گرن كه ئه‌وان به‌شێك له‌و ناوچانه‌یان چۆڵ كردووه كه‌چی حه‌ماس هاتووه و له‌وێ جێگیر بووه و هه‌ر له‌وێوه ده‌ستیان كردووه به تۆپبارانی خه‌ڵكی ئیسرائیل. ئەنجامی ئه‌مجۆره سیاسه‌ت‌و هه‌ڵوێستانه كه ده‌قاوده‌ق پیاده‌كردنی ئه‌جندای ئێرانه، نه‌ته‌نیا نه‌یتوانی بچووكترین یارمه‌تی به خه‌ڵكی فه‌له‌ستین و چاره‌سه‌ركردنی كیشه‌كه‌یان بگه‌یه‌نێت ،به‌ڵكوو خۆی بۆته یه‌كێك له هۆكاره‌كانی كوشتاری خه‌ڵكی بێتاوانی فه‌له‌ستین له الیه‌ن ئێسرائیله‌وه‌و چاره‌سه‌رنه‌كردنی كێشه‌ی فه‌له‌ستین .دروستكردن‌و ته‌یاركردنی گرووپه ئیسالمییه توندئاژوه‌كانی وه‌كوو حه‌ماس‌و حیزب الله‌و جیهادی ئیسالمی‌و پشتگیریكردنی رژێمی ئیسنان‌كوژی ئه‌سه‌د له الیه‌ن ئێرانه‌وه ،تهنیاو ته‌نیا بۆ پاراستنی ده‌سه‌اڵتی خۆیانه .كۆماری ئیسالمی باش لهوه تێگه‌یشتووه كه به نه‌مانی رژێمی به‌شار ئه‌سه‌د شاده‌ماری گه‌یشتنی یارمه‌تییه‌كانی به‌و گرووپه تیرۆریستیانه ده‌بڕدڕیت‌و بڕینی ئه‌و شاده‌مارانه‌ش به مانای چه‌ند هه‌نگاوی نزیكبونه‌وه‌یه زیاتر لە فەوتان‌و مه‌رگی خۆیە .له چه‌ند ساڵی رابردوودا كۆماری ئیسالمی هه‌وڵی داوه كه شه‌ڕی خۆی له‌گه‌ڵ نه‌یاره‌كانی له ده‌ره‌وه‌ی سنووره‌كانی خۆی بكات .نموونه‌یه‌كی دیكه‌ی ئه‌مجۆره سیاسه‌تانه شه‌ڕ له‌گه‌ڵ ئه‌مریكا بوو له ناو خاكی عێراق‌و چه‌ندین نموونه‌ی دیكه. به كورتی سیاسه‌تی كۆماری ئیسالمی له به‌رامبه‌ر پرسی فه‌له‌ستین به زه‌ره‌ری خه‌ڵكی فه‌له‌ستین شكاوه‌ته‌وه.
له به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی خه‌ڵكی فه‌له‌ستین داوه .حه‌ماس به ئیعتالف له‌گه‌ڵ فه‌تح‌و ئێستاش حازر نییه دان به ده‌وڵه‌تی ئیسرائیلدا بنێت. كاتێك ئیسرائیل به‌رزاییه‌كانی گواڵن چۆڵ ده‌كات ،حزب الله ئه‌و ناوچه‌یه ده‌خاته ژێر ركێفی خۆی .بۆ هه‌مووانیش ئاشكرایه كه حزب الله له‌و رێكخراوانه‌یه كه ئه‌جندای رژێمی ئێران په‌یڕه‌و ده‌كات. واته ئیسرائیل هه‌ست ده‌كات به‌م كاره شه‌ڕی هێناوه‌ته به‌ر ده‌ركه‌ی ماڵه‌كه‌ی خۆی!! كاتێك كه ئیسرائیل له به‌شێك له خاكی غه‌زه پاشه‌كشێ ده‌كات ،حه‌ماس له‌و ناوچه جێگیر ده‌بێت .له‌و كاته‌وه هه‌تا ئێستا حه‌ماس ده‌ستی كردووه به دروست كردنی تونێل بۆ ئه‌وه‌ی بتوانێ دزە بکاتە خاكی ئیسرائیل .ده‌یان‌و سه‌دان بنكه‌و ناوه‌ندی تیرۆریستی دروست كردووه كه ئاواتیان لەناوبردنی ئیسرائیله .ئێرانیش به پێی ده‌رفه‌ت‌و ئیمكان هه‌موو رێگایه‌ك تاقی ده‌كاته‌وه بۆ ئه‌وه‌ی بتوانێ چه‌ك‌و چۆڵ بگه‌یه‌نێته ده‌ستی حه‌ماس بۆ لێدانی ئیسرائیل .تا ئێستا چه‌ندین جار له الیه‌ن ئه‌مریكاو پرسی كێشه‌و ئاشتی ئیسرائیله‌وه ده‌ستگیراوه به‌سه‌ر كه‌شتی‌و رۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست یارمه‌تییه سه‌ربازی‌و چه‌ك‌و چۆڵه‌كانی ئێران كه به‌ڕێوه بوون بۆ ئه‌وه‌ی بگه‌نه بۆیه لێره به تایبه‌تی ناوی ئه‌مریكا ده‌ستی حه‌ماس .له ئاكامی وه‌ها هاتووه ،چونكه ئه‌م واڵته ئێستا بۆته سیاسه‌تێك ئیسرائیلیش هه‌ر بەو بیانووه ده‌مڕاستی بانگه‌شه‌ی دیمۆكراسی‌و مافی گه‌مارۆی خستۆته سه‌ر غهزهو ئه‌مه‌ش مرۆڤ له دنیا!! شەورای مافی مرۆڤی سه‌د چه‌ندان گرفتی خه‌ڵكی ناوچه‌ی رێكخراوەی نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كان له هه‌فته‌كانی رابردوو و له دانیشتی غه‌زه‌ی زیاد كردووه. حه‌ماس‌و دنیای ده‌ره‌وه ره‌خنه‌ی ئه‌وه له نائاسایی خۆیدا ده‌نگی به‌وه دا كه ئیسرائیل ئه‌گرن كه خه‌ڵكی سڤیل‌و بێ لێكۆڵینه‌وه بكرێت له ئەگەری پێشێل تاوان‌و له‌وانه‌ش خراپتر مندااڵن ده‌كوژێت .كردنی مافی مرۆڤ له الیه‌ن ئیسرائیله‌وه ئیسرائیل له وه‌اڵمدا ده‌ڵێت :حه‌ماس له ناوچه‌ی غه‌زه. چه‌ك و جبه‌خانه‌كانی له ناوچه‌ی جێی له‌م دانیشته‌دا و له ناو 47واڵتی نیشته‌جێ بوونی خه‌ڵكدا جێگیر كردووه .به‌شداردا ،ئه‌مریكا ده‌نگی «نا»ی به‌م ده‌ركه‌وتووه كه حه‌ماس له ناو قوتابخانه‌و بڕیار دا .له كاتێكدا كه ئه‌مریكا به مزگه‌وته‌كاندا مووشه‌ك‌و خومپاره‌ی ئاشكراو له به‌رچاوی دنیاوه چاوپۆشی شاردۆته‌وه‌و له‌وێوه ره‌وانه‌ی ئیسرائیلی له جینایه‌تی ئیسرائیل ده‌كات ،كه ده‌كات .له تۆڕه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان و له‌وانه هه‌رجاره به بیانوویه‌ك له‌شكركێشی
ده‌كات بۆ ناوچه‌یەكی دنیا .له‌شكركێشی بۆ رۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست به بیانووی داگیركردنی كوەیت‌و رزگاركردنی ئه‌فغانستان‌و عێراق‌و سه‌دان نموونه‌ی دیكه له‌مجۆره له‌شكركێشییه .له سه‌رده‌می جۆراجۆرداو بۆ پاساو هێنانه‌وه بۆ له‌شكركێشییه‌كانی په‌نا ده‌باته به‌ر كۆمه‌ڵیك پاساوی فریوكارانه كه ئیتر كه‌سیشی پێ فریو نادرێت .جارێك به بیانووی بوونی خه‌ته‌ری كۆمۆنیزم‌و جارێك به بیانووی شه‌ڕ دژی تیرۆرو له جێگایه‌كیش به‌ناو پاراستن‌و به‌رگری له «مافه‌كانی مرۆڤ» و ... پشتگیری ئه‌مریكا له ئیسرائیل‌و چاوپۆشی كردن له جینایه‌ته‌كانی ئیسرائیل له پاڵ هۆكاری به‌رژه‌وه‌ندخوازییه‌كانی ئه‌مریكا، هۆكارێكی سه‌ره‌كی دیكه‌ی هه‌یه ،مێژووی ئه‌م پشتگیرییه بێ قه‌یدو شه‌رتەش ده‌گەڕێته‌وه بۆ مێژووی دروستبوونی ئیسرائیل .به‌ر له دروستبوونی ئیسرائیل‌و دوای ئه‌وه‌ش جووله‌کەكان‌و سه‌هیونیسته‌كان له ئه‌مریكا خاوه‌ن البییه‌كی زۆر به‌هێز بوون‌و هه‌ن .ئه‌م البییه نه ته‌نیا ده‌سه‌اڵتی سه‌ره‌كیی ئابووریی ئه‌و واڵته‌یان به ده‌سته ،له ئه‌مریكاو له سه‌راسه‌ری دنیاش خاوه‌ن هه‌زاران ناوه‌ندی فه‌رهه‌نگی‌و كۆمه‌اڵیه‌تی‌و سیاسین .له پاڵ هه‌موو ئه‌و ده‌رفه‌تانه كه له به‌رده‌ستیاندایه ،ئه‌گه‌ر چاوێك به‌سه‌ر ناوه‌ندە هه‌واڵنێرییه‌كانی دنیادا بگێڕین ،ئه‌وانه كه ده‌توانن رای گشتی دنیا بگۆڕن ،له ژێر هێژمۆنی خه‌ڵكانی جووله‌كه‌دایه كه به هه‌موو جۆرێك پشتیوانی له ده‌وڵه‌تی ئیسرائیل ده‌كه‌ن. له ئه‌مریكا كێ ده‌یه‌وێت ببێته سه‌رۆك كۆمار ناچاره رزایه‌تی جوولەکە‌كانی ئه‌و واڵته به‌ده‌ست بێنێت .به بێ پشتیوانی ئه‌وان ئه‌و كه‌سه ناتوانێ ده‌ستی به‌و پۆسته رابگات. به له به‌رچاوگرتنی ئه‌و راستیانه‌ی له سه‌ره‌وه باس كران ،نه فرمێسكه درۆینه‌كانی كۆماری ئیسالمی بۆ فه‌له‌ستین‌و نه دیاریكردنی رۆژی جیهانی قودس قازانجیكی تێدایه بۆ ئه‌وان‌و نه الف لێدانی درۆینه‌ی ئه‌مریكاو بانگه‌شه‌كردنی درۆینه بۆ پارێزگاریكردنی مافه‌كانی مرۆڤ ،توانیویه به‌ر به كوشتاری خه‌ڵكی بێ تاوان فه‌له‌ستین بگرێت .مافه‌كانی خه‌ڵكی فه‌له‌ستین بۆته قوربانی به‌رژه‌وه‌ندیی ئابووریی زڵهیزه‌كانی دنیاو له سه‌روویانه‌وه ئه‌مریكاو هه‌روه‌ها ئه‌جندای تیرۆریستی كۆماری ئیسالمی .هه‌تا ئه‌و كاته‌ی له روانگەی كۆماری ئیسالمی‌و حه‌ماس‌و حزب الله‌و جیهادی ئیسالمی‌و هه‌روه‌ها له چوارچێوه‌ی به‌رژه‌وه‌ندییه ئابوورییه‌كانی ئه‌مریكاو سه‌رمایه‌داری جیهانییه‌وه بڕوانینە فه‌له‌ستین‌و مافه‌كانی ،نابێ چاوه‌ڕوانی هیچ گۆڕانیك به قازانجی خه‌ڵكی بێ تاوانی فه‌له‌ستین بكه‌ین .بۆ چاره‌سه‌ركردنی ئه‌م كێشه‌یه تهنیاو ته‌نیا ده‌بێ فه‌له‌ستین‌و مافه‌كانیان بكرێته پێوانه .له الیه‌كی دیكه‌شه‌وه دروشمی نابوودی ئیسرائیل نه ته‌نیا ناتوانێ زه‌ڕه‌یه‌ك قازانج به‌م پرسه بگه‌یه‌نێت، به‌ڵكوو رێك ئه‌و شته‌یه كه ئیسرائیل ده‌یه‌وێت .فه‌له‌ستین‌و خه‌ڵكی فه‌له‌ستین ده‌بێ ئه‌وه بزانن كه ناتوانن بگه‌ڕێنه‌وه بۆ مێژووی دروستبوونی ئیسرائیل‌و له سه‌ر بنه‌مای دژایه‌تیكردنی مه‌بده‌عی له‌گه‌ڵ بوونی ئیسرائیل كێشه‌كان چاره‌سه‌ر بكه‌ن .ده‌بێ له‌گه‌ڵ ئه‌مری واقیعدا بجووڵێنه‌وه .ئه‌مری واقعیش به مانای قبووڵكردنی %22خاك نییه .مه‌به‌ستمه بڵێم كه ناتوانن به دروشمی نابوودی ئیسرائیل بێنه پای مێزی دانووستان. له الیه‌كی دیكه‌شه‌وه ئه‌گه‌ر ده‌وڵه‌تی ئیسرائیلیش پێی وایه به كوشتنی كات ده‌توانێ مافی ره‌وای گه‌لی فه‌له‌ستین له بیر نه‌وه‌كانی داهاتوو بباته‌وه ،تووشی هه‌ڵه‌یه‌كی گهوره ده‌بێت .تهنیاو ته‌نیا كاتێك ئه‌م كێشه چاره‌سه‌ر ده‌بێت كه ماف بگه‌ڕێته‌وه بۆ خاوه‌ن ماف .دوو كه‌س یان دوو الیه‌ن یان دوو واڵت یان دوو نه‌ته‌وه ته‌نیا كاتێك ده‌توانن به ئارامی‌و ئاشتی له په‌نای یه‌كتردا بژین كه هیچ الیه‌نێكیان هه‌ست به غه‌در نه‌كات. هه‌ست نه‌كات كه مافێكی لێ زه‌وت كراوه. كلیلی چاره‌سه‌ری ئه‌م كێشه ئه‌مه‌یه.
ئه‌ده‌ب
ژمار‌ه ( )٦٩ساڵی حەوتەم٢٠١٤/٨/٥ ، dwaroj@komala.com
ئێمپراتووری شیعری کوردیی ئا :بێهرووز مەلەکشا کۆچی دوایی شێرکۆ بێکەس خواوەندی شیعرو ئەدەبی کوردیو دەنگی پڕ ژیکانی گەل‌و نیشتمانی فەرهەنگ‌و مێژووی کوردستان ،لە مانگی گەالوێژی ساڵی ٢٠١٣ی زایینی شۆکێکی نەتەوەیی بوو کە هێشتاکەش لە نێو توێژە جۆراوجۆرە فکری‌و سیاسییەکانی کۆمەڵگای کوردستاندا بەدی دەکرێت. شێرکۆی مەزن لەدایک بووی ١٩٤٠ی زایینی شاری سلێمانی باشووری کوردستانە .خوێندنی لە زانکۆی بەغداو بەشی پیشەیی کۆتایی هێنا ،بەاڵم وەکوو باوکی رووی کردۆتە دونیای شیعرو ئەدەب .هەوڵ‌و تێکۆشانی بێوچان‌و شیلگیرانەی ئەم شاعیرە لە ماوەی ٥٠ ساڵ کار لە حەوزەی فەرهنگ‌و ئەدەب‌و شیعری کوردی ،کەسایەتییەکی هەرە کۆمەڵەکانی کوردستان‌و لەوانە کۆڕەوە بە نوستالوژییەکانی دوو فەرهەنگی کۆن‌و مەزن‌و یاخی‌و ئەشقیای پێ بەخشیوە ،کۆمەڵەکان ،شەڕە نابەرابەرەکان ،کوشتارە لەمێژینەو لێک‌تێگەیشتنی پڕ بایەخی ئەم تا رادەیەک کە هۆگران‌و چاوەدێرانی شیمیاییەکەی هەڵەبجەو ئاوارەییە دڵتەزێنە دوو شاعیرە بلیمەتە ،کاریگەری بەرچاوی ی بە ئیمپراتووری شیعری دونیا ملوێنییەکان ،وێنەیەکی نیشتمانی ،لەسەر هەردووکیان داناوەو تەنانەت ئەم ئەدەبی ناوی لێ دەبەن‌و بە ئەندامێکی ئاڵقەی کاریگەرو پڕ لە خۆشەویستی‌و ئەویندارانە کاریگەرییە بە ڕادەیەک بووە کە شاملوو لێک ئااڵوی زنجیرەی خواوەندانی مێژووی دەخولقێنێت‌و لەم سۆنگەوە بە یەکێک لە کۆمەڵێک لە شیعرەکانی شێرکۆ بە زمانی ئەدەبیی دونیای دەزانن ،خوداوەندانێک دیارترین کەسایەتییە خاون رەوتەکانی فارسی‌و بە دەنگی خۆی تۆمار دەکات. وەکوو لۆرکا ،مەحموود دەروێش ،نرۆدا ،ئەدەبی کوردی لە چەند دەیەی رابردوو شیعرەکانی شێرکۆ بە هۆی جەماوەری ریتسۆس ،داستایۆسکی ،شاملوو ،جوبران بە ئەژمار دێت‌و بێگومان زمان‌و رەوتی بوون‌و ئازاد ئەندێشییەوە توانی لە ماوەی ئەدەبیو شیعری بێکەس کاریگەرییەکی ٥دەیە هەوڵ‌و تێکۆشانی شاعیرانە خەلیل جوبران‌و.... شێرکۆ بێکەس لە ریزی شاعیرانی پێشڕەوی قووڵی لە سەر رەوتی ئەدەبیو بە سنوورەکان‌و جوگرافیای کوردستان نەوەی دووهەمی پرۆسەی شیعری کوردی تایبەت شیعرو ئەدەبی بەرەنگاریی لە تێپەڕێنێت‌و وەرگێڕانی بەرهەمەکانی بە لە کوردستانی باشوور دادەنرێت‌و یەکێک کوردستان داناوەو ئەم کاریگەرییە لە زمانەکانی ئینگلیسی ،فەرانسا ،ئیتالی، لە کەسایەتییە هەرە گرنگ‌و بەرچاوەکانی شیعرو نووسینەکانی شاعیرانی نەوەکانی ئەڵمانی ،ئیسپانی ،سوێدی ،نۆروێژی، عەرەبی ،تورکی‌و فارسی ،نە تەنیا شوێن‌و شیعری نوێی کوردیو ئەدەبی بەرەنگارییە ،سێهەم‌و ....زەق‌و بەرچاوە. بێکەس کە لە دەیەی یەکەمی شاعیریدا ،ئیمپراتووری شیعری کوردی لە کاتی پێگەی وەکوو کەسایەتییەکی ناسراوی رەخنە دەگرێت لە نابەرابەری کۆمەاڵیەتی ،ئاوارەیی‌و چەند ساڵ نیشتەجێ بوونی گۆڕەپانی شیعری نەتەوەیی‌و جەماوەری نەبوونی ئازادی ،نا ئەمنی بەردەوام ،بەناچاری لە ئێران ،چەندین جار لەگەڵ مسۆگەر کرد ،تەنانەت کاریگەرییەکی هەستە زامدارەکان‌و دڵەراوکێی بەردەوامی خواوەندو شاعیری مەزنی ئەدەبی فارسی هەرە بەرچاوی هەبووە لە هۆگری‌و راکشانی ئینسان لە رژێمی دیکتاتۆری عیراقدا ،لە ئەحمەد شاملوو دیدارو دانیشتنیان بیرو رای جیهانیی لە ئاست شوناس‌و دەیەکانی دواتری تێکۆشانی ئەدەبی خۆیدا هەبووەو وێچوون‌و خاڵە هاوبەشەکانی ئەم فەرهەنگ‌و شیعری کوردیو دەکرێ بوترێ بە خستنە بەرچاوی قەیرانە مەزن‌و بە دوو گیانە گەورەو پڕ ئازارەو پەیوەندییە کە بێکەس باڵوێزی فەرهەنگ‌و ئاشتی بۆ
شاملوو ،شاعیری ئازادیی ئا :بێهرووز .م ساڵەکانی دوای مردنی شاملوو ،پڕن لە دەربڕینی ڕاو بۆچوونی جۆراوجۆرو جیاواز سەبارەت بەم کەسایەتییە ،کە بڕێ جار سەرسووڕ هێنەرو بەدوور لە ڕاستین .ئامانجە گشتییەکانی ئەم راڤەو راڤەکاریانە ،لە ئەنجامدا ئەبن بە هۆی سڕینەوەی هەوێنە کۆمەاڵیەتی‌و سوسیالیستیەکانی بەرهەمەکانی شاملوو. لەم پێناوەشدا بەردەوام هەوڵیان داوە تا ناوی « شاعیری ئازادی» لێ بنێن. تاکوو ئەم بەشە کێشەیەک لە ئارادا نییە ،لە بەر ئەوەی کە شاملوو بەڕاستی شاعیری ئازادی بوو ،بەاڵم کامە ئازادی؟ لە بەرهەمەکانی شاملوودا گەلێک چەمکی دیکە هەن کە تەواوکەری چەمکی ئازادین‌و لە راستیدا سنوورەکانی نێوان ئازادی راستەقینەو لێکدانەوەی لیبڕاالنە لە ئازادی دیاری دەکەن .سەبارەت بە شاملوو هەروەها دەگوترێت کە گوایا شاملوو چەپ نەبووەو پەیوەندیی شاملوو لەگەڵ بزووتنەوەی چەپدا پەیوەندییەکی ئایدیۆلۆژیانە نەبووە .بە دەڕبڕێنێکی دیکە وەک رووناکبیرێکی ئەدەبی پێناسەی دەکەن‌و ناوی لێ دەبەن‌و الیەنە کۆمەاڵیەتییەکەی لە بەرچاو ناگیرێت! دەوری راگەیاندنەکانیش لەم نێوەدا چەواشە کردن‌و لەبار بردنی چەمک‌و ناوەرۆکی ئەندێشەکانیە. کەسانێک کە بە هیچ شێوەیەک بیرو بۆچوونەکانی شاملوویان پێ تەحمول نەدەکراو وەک سانسۆرچی حکومەت، بەرداشی ئاشی خەفەقان‌و سەرکوتیان دەسووڕاندو بەردەوام نووکی تیژی رمی شیعرەکانی شاملوو دەیکردنە ئامانج ،لەم رۆژگارەدا کە ئیتر شاملوو زیندوو نییە تاکوو واڵمێکی گونجاویان پێ بداتەوە، دەستیان داوەتە داگیر کردن‌و گۆڕان‌و چەواشە کردنی بیرو بۆچوونەکانی شاملوو. شاملوو لە کاتی خۆیدا سەبارەت بەم کەسانە وتوویە:
زەوین ئاماژە دەکا بە هێماگەلێک کە دەبوا قسەی من لە دەردی ئەمانە نەبوو، مرۆڤ بە تێگەیشتن لە برووسکەکانیان بۆ خۆی لە دەردێک بوو ،کە ئەمانەن. رێگای بناسیبا .بیری دەخاتەوە کە سەر شاملوویان رووی زەوین جێگای بژیوی ئینسانە ،نە شیعرەکانی ئەوانەی خوێندبێتەوەو لێیان تێگەیشتبێتن ،گۆڕەپانێک بۆ کوشتن‌و لەناو بردنی هاو دەزانن کە شیعرەکانی پڕن لە چەمکە چەشنەکانی. کۆمەاڵیەتییەکان .فەلسەفەی شاملوو ماتریالیزمی دیالکتیکە .بە گشتیی شاملوو فێرم کردی کەسایەتییەکی بزووتنەوەی چەپ بووە ،نە لە بۆ دۆزینەوەی بەردی ئاسن‌و زینگ کەسێکی چاوەدێری ئەم بزاڤە .تێگەیشتن سینگی عاشقم هەڵدڕی لە چەمک‌و ناوەرۆکی شیعرەکانی شاملوو ،ئەمەش هەموو رامان‌و روانینێکی قووڵی دەوێ ،چونکە بۆ ئەوە بوو ،کەرەسەیەکم کردبێت دەربڕین‌و روانگە شیعرییەکانی زۆر ناسکن .بۆ الواندنەوەیەکی توندو تیژ لە بڕێ لە شیعرەکانیدا کاتێک ناو ئەبا کە چاوەڕیم لە دەستەکانی تۆ دەکرد. لە هەندێک لە کەسایەتیەکانی بزووتنەوەی بەاڵم تۆ رووت لێ وەرگێڕام چەپ‌و لەوانە ،مورتەزا کەیوان ،دکتۆر لە بەر ئەوەی ،ئاسن‌و مس ئەرانی ،خەسرەو گوڵسورخی ،وارتان لە الت کوشندەتر بوون لەو، ساالخانیان‌و ،...سەرەڕای بەرزو بەڕیز لەتە بەردەی هابیلی لە خویندا گەوزاند. کردنی یادو حەماسەکانیان ،تیشک ئەخاتە وە خاکت پڕ کرد لە قوربانیەکانی سەر ئەو رەوتە بەهێزو شێلگیرانەی کە ئەو خراپەکاریەکانی خۆت. کەسانە بەشێکن لەو رەتە .ئەم چەشنە ئای زەوینی بەتەنیا ماو! شیعرە ناخرێتە خانەی پێداهەڵگوتن ،زەوینی وێڵ کر او بە تەنیاییەکانیەوە! چونکە ئەوەی دیارە شاملوو راشکاوانە نەفرەتی دەربڕیوە لە ئاست شیعرێک کە لە بەشێکی‌تردا بە جوانی ئاماژە دەکات بە بە مەبەستی پێدا هەڵگوتن هۆنرا بێت‌و بە نامۆ بوونی مرۆڤ لەگەڵ کارو تێکۆشانی دروست‌کەرانەو هەڵوێستی هەڵە لەم شیعری نەزانیوە. نامۆ بوون لە خۆ کە یەکێک لە بنەما بوارەدا: سەرەکیەکانی ئەندێشەی مارکسە ،کە لە شیعرەکانی شاملوودا گرنییەکی تایبەت‌و ئەو کات چاوانت دادەخاو بەرچاوی پێ دراوەو لەوانە لە شیعری ( شمشێرێکت دەداتە دەست ئەو کات زەوین ) ئەم بابەتە بە شێوەی هەر لەو ئاسنەی ،من پێم دابووی وت‌و وێژ لە نێوان مرۆڤ‌و زەویندا خۆ تاکوو بە گاسنی بکەی! دەنوێنێ. لەم شیعرەدا زەوی ئەو سروشتەیە کە شاملوو ئەگەر _ بێجگە ماوەیەکی کورت دەبێ کارو تێکۆشانی بەرهەم هێنەرانەی لە تاڤی الویدا _ ئەندامی هیچ حیزبێکی لەسەر بکرێت ،بەاڵم مرۆڤ لە بیری سیاسی نەبووە ،بەاڵم بەردەوام شاعیرو کردووەو کارەکانی تێکدەرانە بووە .لەم نووسەرێکی چەپ بووەو بەردەوام شیعرەدا زەوی رەخنە لە مرۆڤ دەگرێت‌و کاریگەری لەم بزاڤە وەرگرتووەو بە شیعرەکانی پەرەی بە ئەدەبیاتی چەپ دەڵێ: داوەو دەوڵەمەندتری کردووەتەوەو مەخابن، کردەوەی شۆڕشگێڕانە لە سەرجەم دەڵێی هەموو تاوانی من ئەوە بوو شیعرەکانیدا دیارەو شەپۆل ئەدات. کە لە ژێری پای تۆدا بووم...
دەرەوەی سنوورەکانی کوردستان‌و پەیام هێنەری تەغەزوڵ بۆ نەتەوەکەی بوو. جیهانی بوونی کەسایەتی‌و شیعری شێرکۆ بوونەتە هۆکار بۆ هەڵبژاردنی کۆمەڵێک لە شیعرەکانی لە الیەن چەند واڵتێکی جیهان‌و گوتنەوەیان بە وانە لە قوتابخانەکانی ئەو واڵتانە. شێرکۆ یەکەمین شیعری خۆی لە تەمەنی ١٧ساڵیدا باڵو کردووەتەوەو ساڵی ١٩٦٨ یەکەمین پەرتووکی شیعری خۆی بە ناوی «تریفەی ھەڵبەست» لە بەغدا لە چاپ دا. ساڵی ١٩٧٠لەگەڵ کۆمەڵێک لە شاعیرانی بەناوبانگی ئەو سەردەمە بانگەوازێکیان بۆ گۆڕانکاری لە شیعری کوردیو بە تایبەت چوون بە الی شیعری نوێی کوردیی باڵو کردەوە. ساڵی ١٩٨٧لە سوێد «خەاڵتی تۆخۆڵسکی» لە الیەن سەرۆک وەزیرانی ئەو دە‌می سوێد ئیگڤار کالرسۆنە‌و‌ە پێشکەش دە‌کرێت‌و نازناوی هاوواڵتی لە الیەن گەورەترین ئەنجومەنی مەدەنیی فلۆرانسی ئیتالیاوە پێ دەبەخشرێ .لەساڵی ١٩٩٢دەبێتە وەزیری ڕۆشنبیری لەیەکەم کابینەی حکوومەتی ھەرێمی کوردستان .لە ساڵی ١٩٩٨ەوە ھەتا کۆتایی ژیان ،ئەندامی ئەنتەلۆژیای خوێندنی پۆلەکانی ئەمریکاو کانادا بووە .لە ھەمان ساڵدا بە یارمەتی کۆمەڵێ کەس‌و ھاوڕێ «دەزگای چاپ‌و پەخشی سەردەم»ی دامەزراندووە .ساڵی ٢٠٠١ناوەندی چاپ‌و راگەیاندنی «خاک» خەاڵتی پیرەمێردی شاعیری پێ بەخشیوە‌و ساڵی ٢٠٠٩تەواوی بەرھەمەکانی لە ھەشت ھەزار پەڕە لە چاپ دراوە. بەرهەمی هەوڵ‌و تێکۆشانی بێوچان‌و ماندوونەناسانەی ئەم کەڵە شاعیرو بلیمەتەی گۆڕەپانی ئەدەبی کوردیو جیهانییە لە ماوەی ژیانی پڕ بایەخیدا، بیست کۆمەڵە شیعر ،لەگەڵ چەند شانۆنامەو دەیان وەرگێڕانەو خۆشەویستی گەل‌و نیشتمان‌و عەشق بە ئینسان‌و بەهاو
11
بایەخە مرۆییەکان بردوویەتە ریزی نەمران‌و خوداوەندانی شیعرو ئەدەبی جیهان‌و سەرەڕای مردنی بە جەستە ،بە گیان‌و هەست هەتاهەتایی بووەوە. وەسیەتنامە من نامەوێت لە ھیچ کام لە گرد و گردۆڵەکەکاندا بنێژرێم کە دیارن و ناویان ئەبرێ ،یەکەم لەبەرئەوەی پڕبونەتەوە و دوەم لەبەرئەوەی من حەز بە قەرەباڵغی زۆر ناکەم ،من ئەمەوێ ئەگەر سەرۆکی شارەوانی و ئەنجومەنی شارەوانی شارەکەم رێگەم پێبدا و ئەوەم پێ رەوا ببینن کە لە پارکی ئازادیدا و بە تەنیشت مۆنۆمێنتەکەی شەھیدانی ()١٩٦٣ی سلێمانیەوە بمنێژن ،ئەوێ خۆشترە و تەنگەنەفەس نابم ،من حەز ئەکەم بە مردویش نزیکی ئەو خەڵکە‌و ژن‌و پیاو‌ی شارەکە م و دەنگی مۆسیقا ێ و یانە جوانەکانی و گۆرانی‌و ھەڵپەڕک ئەو پارکە بم .با کتێبخانەکەم‌و دیوانەکانم و وێنەکانم ببرێن بۆ شوێن مەزارەکەم، ک و باخچەیەکی بچکۆالنە با کافتریایە لەو شوێنەدا ھەبێت بۆئەوەی شاعیرا ن و نو‌سەرا ن و کچ‌و کوڕی دڵدار ببنە میوانم، من ئەمەوێ لە ئێستەوە بەچاوی خەیاڵ تەماشای ئەو پارکە بکە م و دوای مردنی خۆم ببینم ،ئەمەوێ بەدەم چریکەی دیالن‌و ئەڵاڵ وەیسیەکەی مەردان‌و سرودی (خوایە وەتەن ئاواکەی)ـەوە ئااڵی کوردستانم تێوە پێچرابێ‌و بنێژرێم، من ئەمەوێ لە پرسەکەمدا مۆسیقا لێبدرێت ،لەناو مەزارەکەمدا تابلۆی جوانی ھونەرمەندانی شارەکەم ھەڵبواسن ،من ئەمەوێ دوای خۆ م و بەناوی (بێکەس) ەوە خەاڵتێکی سااڵنە تەرخان بکرێ و بدرێت بە جوانترین دیوانە شیعری ھەڵبژێردراوی ئەو ساڵە‌و خەرجی ئەم خەاڵتەیش لەو میراتە بدرێ کە جێیدەھێڵم.
10
ژمار‌ه ( )٦٩ساڵی حەوتەم٢٠١٤/٨/٥ ، dwaroj@komala.com
ئابوریی
داخرانی 14هەزار یەكەی پیشەیی لە ئێران ئا :دوارۆژ 14هەزار یەكەی پیشەیی چكۆلەو ناوەندیی لە ئێران داخراون .یەكێك لە چاالكانی كرێكاریی لەمبارەوە رایگەیاندووە كە ئێران جێگایەكە كە لەوێ دامەزراوەیەکی ماڵی بە قازانجێكی لەسەدا 40درامایەكی تەلەفیزیۆنی دروست دەكات سەبارەت بەوەی‌كە خواردنی سووی لەسەدا 7 كردەوەیەكی گوناحە. بە وتەی محەممەد رەزا نیعمەت زادە وەزیری پیشەسازی‌و بازرگانیی رژێمی ئێران 14 ،هەزار یەكەی پیشەسازیی چكۆلەو ناوەندیی لە ماوەی سااڵنی رابردوودا بە هۆی كێشەی جۆراوجۆرەوە داخراون. هەواڵنێرییە حكوومەتییەكانی ناو ئێرانیش لە زاری كاربەدەستانی بااڵی رژێمەوە باڵوی دەكەنەوە كە لەسەدا 70ی یەكە بەرهەمهێنەرەكان لە شارۆچكە پیشەسازییەكانی ئێران لە ماوەی سااڵنی 84تا 91ی هەتاوی داخراون. هەروەها لە راپۆرتێكی دیكەدا محەمەد
الهووتی جێگری سەرۆكی فێدراسیۆنی هەناردەكردن رایگەیاندووە كە :ئەگەر رێژەی یەكە بەرهەمهێنەرەكان كە بەرەوڕووی داخران بوونەتەوە ،زۆرتر لەوە نەبێ كە وەزیری پیشەسازیی رایگەیاندووە ،بێگومان كەمتر نییە .ئەگەر سەردانێكی شارۆچكە پیشەسازییەكان بكەین بە ئاشكرا بۆمان دەردەكەوێت كە ئەم بارودۆخە شایانی تێڕامان‌و لەسەر راوەستان‌و ئاوڕدانەوەی جیددیە. بەو چەشنەی كە ناوبراو رایگەیاندووە، هەاڵوسانێكی بێ سنوور ،كەمیی پارەی گەڕۆك ،نەبوونی مەجالی رەكەبەرایەتی لەگەڵ كەلوپەلە دەرەكیەكان ،ناڕاست بوونی نرخی پارەی سەرف كراو بۆ قاچاخی كەلوپەل، هاوردەكردنی كەلوپەل بە سەرنجدان بە نرخی پارە، كێشەی سیاسی و ئابڵۆقە بانكیەكان لە ماوەی 5ساڵی رابردوودا سەرەكیترین هۆكارەكانی داخرانی ئەم رێژەیە لە یەكە بەرهەمهێنەرەكان لە ئێران پێكدەهێنن. لە الیەكی دیكەشەوە ئەو كاربەدەستەی رژێم رایگەیاندووە كە ئابووریی ئێران گەشەیەكی مەنفی بووەو بەهۆی لەسەدا
2و 2دەیەم گەشەی مەنفی ئێستاكە بەراوەرد دەكرێ كە لەسەدا 50ی یەكە پیشەسازییەكانی ئێران داخرابێتن یان لەگەڵ دابەزین‌و الوازبوونێكی بەرچاودا بەرەوڕووبن. هەر لەم پەیوەندەدا چاالكێكی كەرتی پیشەسازیی رایگەیاندووە كە شارۆچكە بوونەتە ئێران پیشەسازییەكانی گۆڕستانی پیشەسازیی‌و هیچ هیوایەكی بووژانەوەیان تێدا بەدی ناكرێت .بە وتەی ئەو چاالكەی بواری پیشەسازیی ،زۆرێك لە یاساكان لە ئێراندا لەوانە :یاسای كارو سیستمی بانكی ،دژی بەرهەمهێنان‌و گەشە كردنن. ئەو ئاماژەیەكی داوەتە بەخشنامەیەك كە لە الیەن دەوڵەتی ئەحمەدی نژادەوە دەركرابوو و وتوویەتی :بۆ نموونە لە دەوڵەتی ئێستادا بە پێی بەخشنامەی بانكی ناوەندیی بۆ بەربەرەكانێ لەگەڵ گەندەڵی‌و بەرتیل وەرگرتن ،دیاری كراوە كە ئەگەر كەسێك بە بێ بارمتە یا بە بەڵگەیەكی هەڵە لە بانك وام وەربگرێ، ئەو كەسەی كە وامەكە وەردەگرێ بانكەكە كارمەندەكانی خەتابارەو
كە وامەكەیان پەسەند كردووە هیچ تاوانێكیان نییەو لێیان خۆش دەبن. داخرانی كارگا ئێرانیەكان لەحاڵێكدایە كە توانای كڕینی كرێكارانی ئێران لە سااڵنی دواییدا بە خێراییەكی سەرسووڕهێنەر بەرز بووەتەوە .بۆ نموونە تەنیا لە ساڵی 91دا رۆژنامەی بەهار لە راپۆرتێكی خۆیدا ئاماژەی بە دابەزینی لەسەدا 75ی النیكەمی حەقدەستەكان‌و توانای كڕینی هێزی كار لە ساڵەكانی دواییدا‌و بەتایبەت لە یەك ساڵی رابردوودا كردبوو. سەرسووڕهێنەری چوونەسەرەوەی نرخەكان لە ماوەی سااڵنی رابردوودا لە ئێران ،بووەتە كێشەیەكی گەورە لە سەر شانی بژیوی بەشێكی بەرین لە كۆمەڵگاو لەوانە بنەماڵە كرێكارییەكان .ئەمەش لەحاڵێكدایە كە النیكەمی حەقدەستی كرێكاران چەند مانگ لەوەپێش 724 هەزار تمەن راگەیەندرابوو .بەم پێیەو لەسەر بنەمای یاسای كاری رژێمی ئێران، ئەو كارگە چكۆالنەی كە كەمتر لە 10 كرێكاری تێدایە یاسای كار نایانگرێتەوەو النیكەمی حەقدەستەكانیش لە زۆرێكیاندا لەبەرچاو ناگیردرێت.
یەک لە سەر چواری پارەی گەڕۆكی ئێران لە چنگی 600كەسدایە
دابەزینی كەم وێنەی بازرگانی لە نێوان ئێران‌و هەرێمی كوردستان
بە پێی دوایین راپۆرتەكان ،ئاستی بازرگانی كردنی نێوان ئێران‌و هەرێمی كوردستان لە یەك مانگ پێشەوە گەیشتووەتە لەسەدا .80كارناسان گرنگترین هۆكاری ئەم دابەزینەیان پێشڕەوییەكانی هێزەكانی داعش راگەیاندووە. ئەحمەد عەلی كەالری ئەندامی شەورای بازرگانی‌و پیشەسازیی سلێمانی رۆژی پێنجشەممە 24ی مانگی گەالوێژ رایگەیاند، ترانزیتی كەلوپەل لە سنووری پەرویزخان لە نێوان هەرێمی كوردستان‌و ئێران دابەزینێكی بەرچاوی بەخۆیەوە بینیوە. ناوبراو هەروەها وتیشی :هەموو رۆژێك نزیك بە 180كامیۆن كەلوپەل هاوردەی هەرێمی كوردستان دەكەن‌و ئەم رێژەیەش تەنیا بۆ مەسرەفی ناوخۆیی هەرێمی كوردستانەو بەرەو بەشەکانی ناوەندو باشووری عێراق نابرێت .ئەمە لەحاڵێكدایە كە پێشتر رۆژانە 900كامیۆن كەلوپەل لە ئێرانەوە هاوردەی هەرێمی كوردستان دەكرا.
کۆچ ،مەریوان .. پاشماوە
ئا :دوارۆژ ئەندامێكی ستادی خەبات دژی گەندەڵیی دارایی لە رژێمی كۆماری ئیسالمی ئێران رایگەیاندووە كە یەك لە سەر چواری نەقدینگی كە بە پارەی گەڕۆكی نێو بازاڕ دەوترێ ،تەنیا لە چنگی 600كەسدایە. عێزەتۆڵاڵ یوسفیان مەال ،لەو ئیدعایەی خۆیدا باسی لەوە كردووە كە 400 هەزار میلیارد تمەن پارەی گەڕۆك لە ئێراندا هەیە كە نزیك بە 100هەزار میلیارد تمەنی لە قەبارەی تەسهیالتداو بە شێوەگەلێكی جۆراوجۆر لە خزمەت 600كەسدایە .ئەمەش لەحاڵێكدایە كە ئاستی قەرزە دواخراوە بانكیەكانی ئێران 82هەزار میلیارد تمەن راگەیەندراوە كە لەو پەیوەندەدا ناوی 575كەس لە گەورە قەرزدارە بانكیەكان ،لە پێڕستێكدا رادەستی دەزگای قەزایی رژێم كراوە. بانكی ناوەندیی لەم سااڵنەی دواییدا هەوڵی داوە رێگا چارەیەك بۆ دانی ئەو قەرزانە بدۆزێتەوە ،بەاڵم لێدوانی كاربەدەستانی بانكی باس لەوە دەكات كە ئەو رێگا چارانە كاریگەریەكی نەبووە .لە هەمان حاڵیشدا وتەبێژی دەزگای قەزایی رایگەیاندووە كە بە پێی ئامارەكان ،رێژەی ئەو كەسانەی كە زیاتر لە 10میلیارد تمەن قەرزی بانكیان لە بانكە دەوڵەتیەكان وەرگرتووە ،لە بەراوەرد لەگەڵ ساڵی رابردوو لەسەدا 25بەرزبوونەوەی هەبووە. بانكی ناوەندیی رژێمی ئێران لە دژكردەوەیەكدا ئیدیعای تەرخان كردنی 650میلیۆن یۆرۆ لە دەرەوەی یاساو رێساكان بۆ یەكێك لە هاوردەكارانی كەلوپەل كە لە الیەن ئەحمەد تەوەكۆلی نوێنەری شاری تارانەوە باس كرابوو، رەت كردووەتەوەو بە چەواشەكاری ناوی لێبردووە .تەوەكۆلی لە ئیدیعاكەی خۆیدا
رایگەیاندووە كە راپۆتی كۆمیسیۆنە ئابوورییەكان‌و ئەسڵی 90ی مەجلسیش لە رۆژانی داهاتوودا لەم بارەوە راپۆرتێك باڵو دەكاتەوە كە تەنانەت سەرۆكی كۆمیسیۆنەكانیش ئەم بەرتیل خۆریە پشت راست دەكەنەوە. لە الیەكی دیكەشەوە بانكی میللی رژێم بە شێوەی نووسراو ،هوشداری داوەتە قەرزدارە گەورەو میلیاردیەكان كە لە ماوەی 2هەفتەی داهاتوودا سەردانی بانك بكەن‌و شێوەی دانەوەی قەرزەكانیان دیاری بكەن‌و لە ئەگەری جێبەجێ نەكردنی ئەو بڕیارەدا ،بانكی میللی لە ئامرازە یاساییەكانی خۆی بۆ وەرگرتنەوەی ئەو قەرزانە كەڵك وەردەگرێت .بەاڵم تا ئێستاو بە وتەی خودی «بانكی میللی»ش ئەو شیركەتە قەرزدارانە بۆ گەڕانەوەی پارەكە بە مەبەستی گەڕۆك بوونی لە ئابووریی واڵتدا خۆیان بواردووەو هوشدارەكەیان لەپێش چاو نەگرتووە. رێژەی راستەقینەی قەرزی بانكی میللی نادیارە ،بەاڵم هەندێ لە راپۆرتەكان باس لەوە دەكەن كە پێدەچێ ئەو بڕە پارەیە 13هەزار میلیارد تمەن بێت .كارناسانی ئابووریش لەسەر ئەو قەناعەتەن كە دابەزینی ئابووریی‌و كەم بوونەوەی بەرهەمهێنان بووەتە هۆی ئەوەیكە ئەو كەسانەی كە وام وەردەگرن نەتوانن قستی وامەكانی خۆیان بدەنەوە. دەوترێ كەسێك كە وام وەردەگرێ دەبێ بە بڕی وامەكەی بارمتەیەك لە الی بانك دابنێت تا لە ئەگەری نەبوونی توانای دانەوەی وامەكە ،دەست بەسەر بارمتەکەدا بگیردرێت‌و ببێتە بەشێك لە سەرمایەی بانكەكان .بڕی وامی نەدراوە بە بانكەكان لە ساڵی 1384ی هەتاوی 12هەزار میلیارد تمەن بوو ،كە ئێستاكە گەیشتووەتە 80هەزار میلیاردو تەنانەت هەندێ كەسیش باس لەوە دەكەن كە ئەو
پارەیە 100هەزار میلیارد تمەنە. مەحموود ئەحمەدی نژاد سەرۆك كۆماری پێشووی رژێم ،لە سەرەتای بەدەسەاڵت گەیشتنی خۆی بە رەخنە گرتن لەوەی‌كە بەشێكی بەرین لە وامە میلیاردیەكان دراوەتە كەسانێكی تایبەت ،رایگەیاندبوو: ئەم كەسانە ئامادەی دانەوەی وامەكان نین‌و دەبێ ئەم رەوتە هەڵەیە رابگیردرێت. هەر لەم پەیوەندەدا وەزیری كشتوكاڵ لە مەجلس رایگەیاندبوو كە وامە نەدراوەكان 80هەزار میلیارد تمەنە كە تەنیا لەسەدا 15تا 20ی ئەو بڕە پارەیە بۆ كەرتی بەرهەمهێنان تەرخان كراوەو لە هەمان كاتیشدا زیادی كردووە كە لە ماوەی 2 ساڵی رابردوو 900كارخانە بە هۆی قەرزدار بوون بە بانك ،لە الیەن بانكەكانەوە دەستیان بەسەردا گیراوە كە تەنیا 190 یەكەی بە شێوەی نیوەداخراو كار دەكەن‌و باقیەكەیان بەتەواوەتی داخراون. وەزارەتی نەوتی كۆماری ئیسالمیش لە راپۆرتێكی نوێی خۆیدا باسی لەوە كردووە كە لە سەردەمی 8ساڵەی سەرۆك كۆماریی ئەحمەدی نژاد یەك هەزارو 750میلیارد تمەن لە سەرچاوە ئابوورییەكانی ئەو وەزارەتخانەیە لە سەفەرەكانی دەوڵەت بۆ پارێزگاكانی ئێران سەرف كراوەو ئەو پارەیە خراوەتە خزمەت باقی وەزارەتخانەو دامەزراوە دەوڵەتیەكانی دیكەوە .لەو پەیوەندەدا بەڕێوبەری گەاڵیەتی یارمەتی بۆ ئاوەدانی ناوچە نەوتیەكانی ئێران رایگەیاندووە كە بەربەستە توندوتۆڵەكانی سەرچاوە ماڵیەكان بووەتە هۆی ئەوەیكە پیشەی نەوت لەجیاتی ئەوەیكە ئەركە سەرەكی‌و لەوانە: خۆی ئەساسنامەییەكانی دۆزینەوە ،دەرهێنان‌و كەڵك وەرگرتن لە سەرچاوە نەوتی‌و گازییەكان ،بە كردەوە سەرقاڵی چاالكی الوەكی بووەو لەجیاتی پێڕاگەیشتن بە ئۆرگان‌و دامودەزگاكانی
پەیوەندیدار ،وەاڵمدەرەوەی خواستو داواكارییەكانی خەڵك بووەو بەم چەشنە رەخنەیەكی توندی لەو شێوە كار كردنەی دەوڵەتی ئەحمەدی نژاد گرتووەو زیادیشی كردووە كە ئەحمەدی نژاد لە ماوەی 2خول سەرۆك كۆمارییدا 110 سەفەری بۆ پارێزگاكان بە مەبەستی ئەوەیكە كاربەدەستانی بااڵی دەوڵەت لە ناوچە جیاجیاكان ئامادە بن‌و بەو چەشنە پەیوەندیی نێوان خەڵك‌و كاربەدەستان زۆرتر ببێتەوە ،كە ئەمەش تەنیاو تەنیا دەبووە هۆی بەفیڕۆ دانی سەروەت‌و سامانی گشتیی واڵت. كاتێ كە حەسەن رۆحانی سەرۆك كۆماری ئێستای رژێمی ئێران هاتە سەر دەسەاڵت‌و یەكەمین راپۆرتی خۆی پاش 100رۆژ لە دەست بەكار بوونی باڵو كردەوە ،باسی لەوە كرد كە لە ماوەی 8 ساڵ دەسەاڵتی دەوڵەتی ئەحمەدی نژاد لە سەفەرەكانی ناوبراو بۆ پارێزگاكان ،بە نرخی 211هەزار میلیارد تمەن بەڵێنی كاری ئاوەدانكردنەوە دەركراوە ،كە لەو رێژەیە تەنیا لەسەدا 32ی چووەتە قۆناغی جێبەجێ كردن‌و لەسەدا 68یشی بۆ دەوڵەتی رۆحانی ماوەتەوە .هەروەها وتبووی كە بۆ جێبەجێ كردنی ئەم بەڵێنانە 16ساڵ كات پێویستە. ئەم هەموو پارە سەرف كردن‌و ونبوونی پارەو دانی قەرزی زل‌و زەبەنی جۆراوجۆر بە كەسانێكی تایبەت ،هەمووی باس لە گەندەڵییەكی دارایی‌و ئابووریی گەورە لە نێو دامو دەزگاكانی رژێم دەكات‌و تا دێت ژێرخانی ئابووریی واڵت بەرەو الواز بوون‌و داڕمانی زۆرتر دەڕوات ،پانتایی ئەو گەندەڵیانە زۆرتر خۆیان دەردەخەن‌و هەر ئەمەش بووەتە هۆی ئەوەیكە كاربەدەستانی بااڵی رژێم بەردەوام تۆمەتی ئەم گەنە كاریانە بخەنە ئۆباڵی یەكتر.
فێری ئەکردم لە دەریای زەبەالحی ژیانا چۆن مەلە کەم !......چٶن خۆم لە سەر شەپٶلەکان راگرم‌و نووقم نەبم!....... ئەیوت گرنگ نیە چەندە برۆیی ،دەبێ برۆیی !.....رانەوەستی !......کە راوەستای نووقم ئەبی !.....ئەۆرۆ باۆکیشم لە ناوەراستی ئوردووگاکە دیت کە خەریکی قسەکردن لە گەڵ کاک فواد بوو .بە پەنایانا رۆێشتم‌و هیچم نەوت .ئەوانیش منیان نەدیت.. تۆ بڵێی ئەم خەلکە تا ئاخر بێن....؟ چەن رۆژ لەمەۆ پێش چەن مەالوئەرتەشی بۆ وتووێژ هاتون.زیلی ئەرتەشییان هێناوە کە خەڵکەکە ی پێ ببنەوە بۆ ناۆ شار .زۆرخەریک بوون کە خەڵکەکە رازی بکەن بە گەرانەوە .بەاڵم خەڵکی شار رازی نەبوون .حاجی تەاڵ گەاڵی دارەکەی گرت‌و وتی /ئێمە گەاڵی دارەکان ئەخۆین‌و ناگەرێنەوە /تۆ بڵێی وا بێ؟ تۆ بڵێی هەر بەراستی مەجبوور بین گەاڵی دارەکان بخۆین؟ ئەی ئەگەر نەمانتوانی تا ئاخر برۆین چی؟ ئەگەر خەڵکەکە ماندوو بن‌و برۆنەوە بۆ ناو شار ....؟ قەرار وایە خەڵکانی سنەو سەقز‌و بانە‌و باقی شارەکانی کوردستان کە بۆ یارمەتی‌و هاۆکاری خەڵکی مەریوان چەن رۆژ لەمەۆ پێش بە رێپێوان‌و بە پێ رێکەۆتون ،بگەنە الیی ئێمە .هەست بە خۆشییەکی زۆر قوڵ ئەکەم .خۆشە لە کاتی پێویستدا تەنیا نەبیت ویارمەتیت بێت.. پرسیارەکان‌و بیرەکان زۆرن لە مێشکمدا. بێدەنگی‌و تاریکایی نێۆ ئوردووگاکە یارمەتی ئەدەن کە پرسیارەکان زیاتر مێشکم داگیر بکەن‌و زیاتر بە خەبەر بم .بۆ پرسیارەکانی خۆم جوابم نیە. نازانم سبەی چی روئەدا .بە خۆم ئەڵێم گرنگ نیە! گرنگ ئەوەیە کە لە شەوێکی ساردی هاوینی ١٣٥٨لە دەشتی کانی میران ،ژێرم عەرزی رەق‌و لێفم ئاسمانی شین ،لە پەنای هاورێی ئازیزم شەمسی‌و مناڵێکی ٣ساڵە پنام گرتوە‌و هەست بە ئارامی‌و بەختەوەریەکی سەیر ئەکەم.... ئەم نوسراوە له الپەرەی فەیسبوکی بەرێز دەلیلە رۆستەمی وەرگیراوە.
dwaroj.komala@gmail.com
سه‌رنوسه‌ر:
رەزا کەعبی بۆ خوێندنه‌وه‌ی دواڕۆژ له‌سه‌ر تۆڕی ئینتێرنێت سه‌ردانی www.komala.comبک ه ن
بەهۆی كچ بوونیانەوەوە قوتابیانی شیناوێ نیوەی بیمە وەردەگرن مامۆستایانی پیشەیی یەكێتی كوردستانی ئێران ،بەیاننامەیەك سەبارەت بە لێنەپرسینەوە لە بارودۆخی كچانی قوتابی ئاوایی شیناوێ باڵودەكەنەوە. لەبەیاننامەكەدا هاتووە :لەكاتێكدا تا ئێستا هیچ هەوڵێك بۆ چارەسەری كێشەی قوتابیانی ئەم قوتابخانەیە نەكراوە كە سێ ساڵ لەوەپێش توشی ئاگركەوتنەوە بوو« ،بیمە»ش رایگەیاندوە بەهۆی ئەوەی ئەم قوتابیانە كچن ،تەنها نیوەی حەقی بیمەیان پێدەدرێت. دەقی بەیاننامەی یەكێتی پیشەیی مامۆستانی كوردستان :هەروا كە ئاگادارن پانزەی سەرماوەزی ساڵی 91بەهۆی ئاگركەوتنەوە لە پۆلی چوارەمی قوتابخانەی گوندی شیناوێ، 28كەس لە كچانی ئەم ئاواییەی سەر بەشاری پیرانشار توشی سوتان بوون‌و دوو كەسیان بە ناوەكانی «سەیران یەگانە»و «سارینا رەسوڵ زادە» كچانی قوتابی ئاوایی شیناوێ گیانیان لەدەستدا. بەداخەوە لەوكاتەوە تا ئێستا نەك تەنها هیچ هەوڵێكی پێویست لەالیەن خێزانەكانیان لەبەرچاو نەگیراوە كە لەواڵتێك كە هێشتا مرۆڤ بە ئاسانكاری بۆ نەشتەرگەری لەسەر بەرپرسانی كۆماری ئیسالمی‌و دەزگای بەگشتی لە چینی هەژاری كۆمەڵگان ،رەگەزەكەی دەناسرێتەوە‌و نرخ‌و بەها سیما‌و جەستەیان لەهەر واڵتێك كە پەروەردەو راهێنان بۆ قوتابیانی جارێكی دیكە ئەم مندااڵنە سەرەڕای راستییەكەی ،نەك مرۆڤ بوون بەڵكو پێویست بكات ،چونكە داهاتووی ئەم شیناوێی پیرانشار نەكراوە ،بەڵكو ئەو بیرەوەرییە ترسناكە كە جاروبار ژن یا پیاوبوونی دیاریدەكات‌و تەواوی كچانە ،ئەویش لەواڵتێك كە ئەم جۆرە سەرجەم رەخنە‌و سكااڵكان لەالیەن خەوی نیوەشەویان دەشڵەژێنت‌و پرسەكان نەك لەرووی مرۆڤ بوون ،سیستم‌و ئایدیۆلۆژییە بەسەریدا زاڵە، كەسایەتی‌و نوێنەران‌و رێكخراوەكان لەسەر دەرگا‌و دیواری قوتابخانەیەك بەڵكو لەدیدی ئابوری‌و لەرونگەی دژە لەگەڵ مەترسی لەناوچوون دەست‌و گاڵتەپێكردن بەجۆرێك وەاڵم كە بۆئەوانە تەنها مانای مەرگی مرۆڤانە لێی دەڕوانرێت ،چیدی گیانی پەنجە نەرم دەكات ،بەتایبەتی لەدەستدانی مرۆڤەكان چ بەهایەكی دەتوانێت خێزانەكانیان توانای مادی پێویستان دراوەتەوە كە ئەمەش نیگەرانی‌و هەیەو ،لەخەمی توڕەیی زیاتر لە جاران لەنێو هاوڕێكانیان ،جارێكی دیكە بەهیوای ببێت ،ئایا لەجۆرە سیستمە دەكرێت لەمبارەوە نیە. كۆمەڵگای كوردی‌و رێكخراوەكانی دوارۆژێكی باشتر بەرەو قوتابخانە چاوەڕوانی گۆڕان‌و ئاڵوگۆڕ‌و ریفۆرم یەكێتی مامۆستایانی كوردستان مافی مرۆڤ دروست كردوە. سەرەڕای راگەیاندنی ناڕەزایی خۆی لەم دەرۆن‌و بە خۆشی‌و هیوایەكی زیاتر بین؟ لەتەواوی ئەم ماوەدا كە ئێستا نزیكەی لەجاران كە میراتی باوباپیرانیانە‌و جێگەی خۆیەتی كە تەواوی هەوڵە دژە مرۆییە ،خوازیاری پێدانی مرۆڤ‌و تەواوی مافەكانی ئەم مندااڵنەیە‌و مافی سێ ساڵ لەو كارەساتە تێپەڕدەبێت ،كورد هەرجارە‌و پاش هەر خەمێك رێكخراوەكانی كۆبوونەوە‌و سكااڵ‌و داواكاری ئەم جارێكی دیكە بانگەوازی شادی‌و هیوا یەكێتییەكانی مامۆستایان ،سەبارەت لەتەواوی مرۆڤ دۆستان‌و مامۆستایان‌و قوتابیانە لەگەڵ كەمتەرخەمی دەكاتەوە‌و بەم شێوەیە لەگەڵ مەرگ‌و بەم ستەمە ناڕەوایە ناڕەزایی دەرببڕن‌و یەكێتییەكانی مامۆستایان لەئێران‌و رووبەڕوو بەرپرسان دەبێتەوە ترس لەشەڕێكی ئازایانەدا بووە ،مەحكومی بكەن ،چونكە ئەم رووداوە هەروەها توێژە جیاجیاكانی كۆمەڵگا زۆرجاریش لەگەڵ توندوتیژی‌و تۆمەتی الپەڕەیەكی نوێ لە دەفتەری ژیانی بەهۆی كەمتەرخەمی حكومەت‌و كەم داوا دكات بە راگەیاندنی رق‌و بێزاری سیاسی بەرەوڕوو دەبێتەوە. كارییەكان لەناوچە بەشخوراوەكان‌و خۆیان لەم جۆرە كردەوە ناشیرینە، خۆیان دەكەنەوە. سەرەڕای تەواوی ئەم هەوااڵنە‌و بەاڵم ئەوەی جێگەی سەرەنجە كە لەوانە لەكوردستان‌و خوزستان ...لە هەموو رێگایەكی پێویست هەوڵ بۆ رووە كارەساتبارەكانی‌و تێكچوونی كتوپڕ لە هەواڵەكاندا بینیمان كە هتد‌و ،بەپێچەوانەی مەیل‌و ئارەزوی دەستبەركردنی تەواوی مافەكانی ئەم بەردەوامی سیما‌و دۆخی ژیانی ئەم پارێزەری ئەم مندااڵنە رایدەگەیەنێت مندااڵن روویداوە‌و دەبێت حكومەت قوتابیە بێ تاوانانە هەوڵ بدەن. مندااڵنە‌و بنەماڵەكانیان ،سەرەڕای كە بەهۆی كچ بوونیانەوە ،بیمە تەنها قەرەبووی سەد لەسەدی ئەم قوتابیانە ئەوەی تا ئێستا هیچ قەرەبوویەكی نیوەی حەقی بیمەی ئەم مندااڵنە بكردایەتەوە‌و سەرەڕای دڵنەوایی یەكێتی مامۆستایانی كوردستان ئەوان‌و ناردنیان بۆ واڵتانی دەرەوە‌و هەشتی گەالوێژی 1393 مادی‌و مەعنەوی بۆ ئەم مندااڵنە‌و دەدات.
شاره‌وانی ورمێ کۆاڵن‌و شه‌قامی شار تورکیزه ده‌کات
به هۆی بڕیارێکی شاره‌وانی شاری ورمێ ،بڕیاره به تازه‌یی ده‌ست بکرێت به لێکردنه‌وه‌و گۆڕینی ناوه کوردییه‌کانی کۆاڵن‌و شه‌قام‌و شوێنه گشتییه‌کانی ناو شاره‌که‌و ئه‌وه‌ش ناڕه‌زایه‌تیی چاالکانی کوردی ئه‌و شاره‌ی لێ که‌وتووه‌ته‌وه .بەپێی ئەو بڕیارە هیچ کاسبکارێکی ناوبازاڕ بۆی نییه ناوی کوردی له دووکانه‌که‌ی بنێت .له ماوه‌ی رابردوودا ناوی
چه‌ند شوێنی سه‌ره‌کی وه‌ک مه‌یدانی ئه‌یال هت‌و پارکی دانشجو گۆڕدراون بۆ ناوی ئازه‌ری‌و چاالکانی کوردی ورمێ کاردانه‌وه‌یان به‌و گۆڕانکاریه نائاساییه هه‌بووه به‌اڵم شاره‌وانی به بێ گوێدانه ناڕه‌زایه‌تییه‌کان سووره له سه‌ر ناوگۆڕانه‌کان‌و چاالکانیش ئه‌و پرۆژه‌یه به تورکیزه کردنی ورمێ‌و هه‌وڵی سڕینه‌وه‌ی ناسنامه‌ی کوردیی شاره‌که ده‌زانن.
7بەندكراوی كورد لە دۆخێكی مەترسیداردا بەسەر دەبەن
سەرچاوەكانی مافی مرۆڤ ئەمرۆ چوارشەممە هەواڵی مەترسیداربوونی بارودۆخی تەندروستی 7بەندكراوی كورد لە زیندانی ورمێ باڵوكردەوە. بەپێی ئەو هەواڵە هەریەك لە عەلی ئەحمەد سلێمان ،مستەفا عەلی ئەحمەد ،هێمن حەسەن زادە، عەلی ئەفشاری ،كەیوان ئیسماعیلی مامەدی‌و بەهرۆز ئەلخانی ،حەوت بەندكراوی كوردن كە لە بارودۆخێكی
مەترسیدار لە زیندانی ورمێ بەسەر دەبەن‌و هەموویان پێویستی خێرایان بە نەخۆشانە‌و چارەسەری پزیشكی هەیە. بە پێی زانیارییەكان بەرپرسانی رژیم رێگە نادەن ئەم بەندكراوانە چارەسەری پزیشكییان بۆ بكرێت‌و لەئێستاشدا ئەو بەندكراوانە لە باردۆخێكی مەترسیداری جەستەیی‌و تەندروستیدا بەسەر دەبەن.
راپۆرتی سااڵنه‌ی ئازادیی مەزهەب باڵوکرایەوە ئەمریکا ڕاپۆرتی سااڵنه‌ی ئازادیی ئایینی باڵو کرده‌وه‌و تێیدا ئێران له ڕیزی واڵته مه‌ترسیداره‌کاندایه بۆ سه‌ر ئازادیی ئایینه‌کان. وه‌زاره‌تی ده‌ره‌وه‌ی ئەمریكا ڕاپۆرتی سااڵنه‌ی ئازادیی ئایین له سه‌رتاسه‌ری جیهانی باڵوكرده‌وه‌و تێیدا واڵتانی ئێران ،میانمار ،چین، ئێریترێ ،کۆره‌ی باكوور ،سوودان ،عه‌ره‌بستان، خستووه‌ته ئوزبه‌کستانی تورکمه‌نستان‌و لیستێکه‌وه به ناوی CPCکه لیستی سه‌ركوتكردنی ئازادیی مەزهه‌به‌کانه .ڕاپورتەکە دەڵێت :له سه‌رتاسه‌ری جیهان ،ملیۆنان موسڵمان‌و مه‌سیحی‌‌و هیندۆس‌و باوه‌ڕداری ئایینه‌كانی‌‌تر له‌ترس‌و دڵه‌ڕاوكێدا ده‌ژین‌و ناچار به به‌جێهێشتنی زێدی خۆیان كراون .ده‌ستبه‌سه‌ر کردن‌و دادگایی کردنی به کۆم هڵ‌و ناداوه‌رانه‌ی چاالکانی ئایینه جیاوازه‌کان له ئێران به‌شێک له‌و ڕاپۆرته‌‌یه که 44الپه‌ڕه‌ی گرتووەتەوە.
کۆماری ئیسالمی بەربەستی زیاتر دەخاتە سەر ئینترنت وەزیری کولتوورو رێنوێنیی کۆماری ئیسالمی ئێران دەڵێت :چوار تا پێنج ملیۆن کەس لە ئێران کەڵک لە تۆڕە کۆمەاڵیەتییەکان وەردەگرن‌و دەبێ بە وردبینییەکی زیاترەوە سەبارەت بە فیلترکردن یاخود نەکردنی تۆڕە کۆمەاڵیەتییەکان بڕیار بدەین .ئەو وەزیرە ڕاشیگەیاندووە کە ئاییننامەیەکی نوێ بۆ لێژنەی تاوانەکانی ئینترنێت دەرچووە‌و بڕیارە بە پەسەندکردنی ئەو ئاییننامەیە فیلتر یان البردنی فیلتری هەر پێگە یان ماڵپەڕێکی ئینتەرنێتی بە ڕای زۆرینەی ئەندامانی ئەو لیژنەیە جێبەجێ بکرێت.
شاخه‌وانێکی کورد به سه‌ر دووهه‌مین شاخی به‌رزی دنیادا سه‌رکه‌وت یه‌کشه‌مه‌ی رابردوو ره‌زا شه‌هالیی شاخه‌وانی کرماشانی توانی سه‌رکه‌وتن به سه‌ر چیای ،K2 دووهه‌مین شاخی به‌رزی جیهان‌و دژوارترین شاخ بۆ شاخه‌وانی ،بۆ خۆی تۆمار بکات. به گوێره‌ی هه‌واڵه وه‌رزشییه‌کان ،رۆژی یه‌کشه‌مه‌ی رابردوو چیای K2له باکووری پاکستان سه‌رکه‌وتنی شاخه‌وانێکی کوردی خه‌ڵکی کرماشانی به ناو ره‌زا شه‌هالیی به خۆوه بینی .ئه‌و چیایه 8611مەتر به‌رزه‌و له رووی سه‌رکه‌وتنیشه‌وه له ئێڤرێست دژوارتره بۆ سه‌رکه‌وتن. ده‌وترێت سه‌ختی ئه‌و چیایه به راده‌یه‌‌که که 4/1ی ئه‌و که‌سانه‌ی ویستوویانه سه‌رکه‌ون پێیدا ،له نیوه‌ی رێ گیانیان له ده‌ستداوه. شایانی باسه ئه‌و شاخه‌وانه کورده پێشتر سه‌رکه‌وتنی به سه‌ر چیای 8848مه‌تری ئێڤرێست‌و 8586مەتری کانچێن جوگای تۆمار کردووه.