ΣΧ.ΕΤΟΣ: 2011-2012. ΤΕΤΡΑΜΗΝΟ: Β’ ΣΧΟΛΙΚΗ ΜΟΝΑΔΑ: 3ο ΓΕΛ ΝΕΑΣ ΦΙΛΑΔΕΛΦΕΙΑΣ «ΜΙΛΤΟΣ ΚΟΥΝΤΟΥΡΑΣ» ΤΙΤΛΟΣ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ : ΤΑ ΗΘΗ ΚΑΙ ΤΑ ΕΘΙΜΑ ΤΟΥ ΓΑΜΟΥ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΩΣ ΤΙΣ ΜΕΡΕΣ ΜΑΣ ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΔΙΝΟΥΣΗΣ ΟΝΟΜΑ ΟΜΑΔΑΣ : ΟΙ ΝΥΦΕΣ ΚΑΙ Ο ΓΑΜΠΡΟΣ. (ΚΑΛΑΪΤΖΗ ΚΑΤΕΡΙΝΑ, ΛΗΜΝΙΟΥ ΙΟΛΗ-ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ, ΠΑΓΑΝΗ ΔΕΣΠΟΙΝΑ, ΠΟΥΛΙΟΣ ΓΙΑΝΝΗΣ)
1
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Περιεχόμενα...............................................Σελ. 2 Εισαγωγή...................................................Σελ. 3 Ο Γάμος στην Αρχαία Ελλάδα.............................Σελ. 4 Ο Γάμος στο Βυζάντιο.....................................Σελ. 6 Ο Γάμος στην Τουρκοκρατία..............................Σελ. 9 Συμπεράσματα............................................Σελ. 11 Βιβλιογραφία..............................................Σελ. 12
2
ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η ομάδα μας ονομάζεται ‘’οι νύφες και ο γαμπρός’’ και συμμετέχουν ο Γιάννης Πούλιος, η Δέσποινα Παγάνη, η Κατερίνα Καλαϊτζή και η Ιόλη Λήμνιου. Το θέμα της ομάδας μας είναι η ιστορία του θεσμού του γάμου κατά
την
αρχαιότητα,
το
Βυζάντιο
και
την
Τουρκοκρατία.
Τις
πληροφορίες τις αντλήσαμε από το διαδίκτυο και από τις εγκυκλοπαίδειες του σχολείου μας. Αρχικά ξεκινήσαμε να δουλεύουμε με την Αρχαία Ελλάδα, συνεχίσαμε με το Βυζάντιο και τέλος με την Τουρκοκρατία, σύμφωνα με την Ιστορική εξέλιξη του θεσμού του γάμου στην Ελλάδα. Μετά την ολοκλήρωση του κειμένου ασχοληθήκαμε με το POWER POINT. Και αυτά μας βοήθησαν να ολοκληρώσουμε την εργασία μας.
3
Ο ΓΑΜΟΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ
Τα έθιμα και οι παραδόσεις του γάμου, μας ακολουθούν από την αρχαιότητα. Τα στέφανα του γάμου συναντώνται στην αρχαία Ελλάδα και η παράδοση αυτή συνεχίστηκε και στην ορθόδοξη εκκλησία. Κατά την τελετή του γάμου στην αρχαιότητα, στην πατρική ακόμη οικία, η νύφη ανέβαινε σε άμαξα, την κλινίδα, που την έσερναν γαϊδουράκια ή βόδια, και έπαιρνε θέση ανάμεσα στον νυμφίο (γαμπρός) και στον παράνυμφο, που ήταν κάποιος στενός συγγενής ή φίλος. Όλοι μαζί προχωρούσαν προς την οικία του γαμπρού. Η νύφη σ' αυτή την πομπική μετάβαση ήταν λαμπροστολισμένη και προπαντός φορούσε πάρα πολλά αρώματα, όπως εξάλλου και ο νυμφίος. Επίσης, το ζεύγος φορούσε στεφάνι (τα "στέφανα" που χρησιμοποιούμε και σήμερα) από διάφορα φυτά αφιερωμένα στην Αφροδίτη, όπως ελιά, κληματόφυλλα και λεμονανθοί. Στη Βοιωτία τα στέφανα ήταν φτιαγμένα από σπαράγγια, λόγω της συμβολικής τους σημασίας, ότι δηλαδή, όπως στα σπαράγγια από σκληρά αγκάθια αναδύονται γλυκύτατοι καρποί, έτσι και ο καθένας από τους δύο θα παρείχε ήμερη και γλυκιά συμβίωση στον άλλον. Όμοια στέφανα, ωστόσο, φορούσαν και όσοι τους συνόδευαν.Η συνολική εικόνα, βέβαια, του νυμφίου και της νύφης ήταν εορταστική.
4
Δεν φορούσαν ποικιλόχρωμα ή κόκκινα, αλλά ολόλευκα ρούχα, για να συμβολίζουν την απουσία φθοράς όχι τόσο στο σώμα τους όσο στη μεταξύ τους σχέση. Αργότερα, στα χριστιανικά χρόνια, σε έναν ελληνικό ορθόδοξο γάμο τα παραδοσιακά στέφανα για τη νύφη και τον γαμπρό ήταν φτιαγμένα από λεμονανθούς και συνδυάζονταν με το κομψό κέντημα του νυφικού φορέματος. Τα άνθη συμβόλιζαν την παρθενία και την αγνότητα, επειδή είναι άσπρα και εύθραυστα και εκπέμπουν μια γλυκιά, απαλή μυρωδιά. Από την αρχαία Ελλάδα έχουν διατηρηθεί τα παρακάτω ήθη και έθιμα. •
Η νύφη δεν φορούσε ποικιλόχρωμα ρούχα αλλά ολόλευκα για να συμβολίζει την απουσία φθοράς όχι τόσο στα σώματά τους όσο στην μεταξύ τους σχέση με τον γαμπρό.
5
Ο ΓΑΜΟΣ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ Την παραμονή του γάμου κρεμούσαν στους τοίχους του δωματίου του ζευγαριού παραπετάσματα και κοσμήματα – κειμήλια, τοποθετούσαν έπιπλα και έλεγαν τραγούδια. Την ημέρα του γάμου ερχόντουσαν ντυμένοι στα άσπρα. Ο γαμπρός ερχόταν με συνοδεία οργανοπαιχτών. Η νύφη ερχόταν ντυμένη με χρυσοΰφαντο φόρεμα και λεπτοκαμωμένη μπλούζα. Το πρόσωπό της ήταν σκεπασμένο με πέπλο. Το σήκωνε μόνο όταν ο γαμπρός πήγαινε κοντά της. Μαζί ξεκινούσαν για την εκκλησία, με συγγενείς,
φίλους,
τραγουδιστών
οικογενείας. Στο δρόμο, από τα
και
με
άλλους
γνωστούς
της
μπαλκόνια, έπεφταν βιολέτες και
ροδοπέταλα. Τότε, όπως και σήμερα, οι κουμπάροι κρατούσαν τα στέφανα πάνω από τα κεφάλια των νεόνυμφων. Κατά τους βυζαντινούς χρόνους, πριν από την τέλεση του γάμου πραγματοποιούνταν ο στολισμός του νυφικού θαλάμου που όπως κατά την αρχαιότητα, ονομάζεται παστός.
Συγγενείς και φίλοι έραιναν τον παστό με λουλούδια και έψαλλαν τραγούδια επαινετικά προς τον γαμπρό και τη νύφη. Απαράβατος όρος για την πραγματοποίηση του γαμήλιου μυστηρίου θεωρούνταν, τα δύο άτομα να είναι ομόθρησκα ή ομόδοξα. Η επισύναψη γάμου με απίστους, αιρετικούς και εθνικούς - ιδίως Ιουδαίους – αρχικά αντιμετωπιζόταν με αποστροφή και αργότερα κηρύχτηκε άθεσμη. Οι απαγορεύσεις αυτές αναιρούνταν μόνο σε βασιλικά συνοικέσια. Καθ’ όλα άψογος ήταν μόνο ο πρώτος γάμος, ιερός και απαραβίαστος στα μάτια της εκκλησίας, τον 6
οποίο ο άνθρωπος απαγορευόταν να διασπάσει. Ο δεύτερος αντιμετώπιζε περιορισμούς και θεωρούνταν ως ευπρεπής μοιχεία ο τρίτος θεωρούνταν ως
πολυγαμία.
Απαγορευμένος
ήταν
και
ο
γάμος
μεταξύ
ατόμων
προερχομένων από διαφορετικές τάξεις. Επί Ιουστινιανού όμως λόγω της Θεοδώρας εμφανίστηκε μία χαλάρωση των αυστηρών αυτών κανόνων.
Έτσι ακριβώς, ως «μυστήριο» δηλ., βλέπει το γάμο η Εκκλησία και τον ευλογεί με ειδική κατά περίπτωση Ακολουθία, της οποίας η ιερολογία, όπως είδαμε, χαρακτηρίζεται από πολλή σοφία και ρεαλισμό. Επειδή πρόκειται για μυστήριο, την ευλογία του γάμου συνοδεύει ο αγιασμός και ἡ Χάρη του Θεού πού έρχεται αρωγός και ενισχύει τούς νεόνυμφους στον αγώνα τους και στην ειλικρινή τους προσπάθεια όχι μόνο για την εξασφάλιση της αρμονικής συμβίωσής τους και την από κοινού αντιμετώπιση των δυσκολιών και αντιξοοτήτων της ζωής με πίστη και ελπίδα, αλλά κυρίως στον αγώνα τους για πνευματική αλληλοβοήθεια και αλληλοσυμπλήρωση τους με πνεύμα αμοιβαίας κατανόησης και αγάπης. Επομένως ὁ θρησκευτικός γάμος δεν είναι απλός ένα «συμβόλαιο» ή μία συμφωνία ή μία «ληξιαρχική πράξη» πού συντάσσεται και υπογράφεται ενώπιων τρίτων με την παρουσία μαρτύρων. Ο θρησκευτικός γάμος προχωρεί πιο πέρα από αυτά και έχει πολύ σπουδαιότερη και ευρύτερη σημασία για τούς νεόνυμφους. Εντάσσεται στα πλαίσια της αγωνιστικής πορείας τού ανθρώπου προς πνευματική τελείωση και σωτηρία. Και Η «παλαίστρα», το «στάδιο» του εγγάμου βίου προσφέρεται με πολλές μορφές και ποικίλους τρόπους για έναν τέτοιο αγώνα· είναι το καμίνι μέσα στο οποίο θα δοκιμαστούν οι νεόνυμφοι. Για να αναδειχθούν νικητές σε αυτόν τον αγώνα και να στεφανωθούν με τα στεφάνια της νίκης, με τον τελικό «της δικαιοσύνης στέφανο», θα πρέπει όχι απλά να σέβονται και να ανέχονται ο ένας τον άλλο. Ο αμοιβαίος σεβασμός της προσωπικότητας του άλλου, Η αμοιβαία μακροθυμία και ανοχή στις αδυναμίες και τις ατέλειες του άλλου πρέπει να περνούν, όπως είδαμε, μέσα από το φίλτρο της αμοιβαίας, της γνήσιας και ειλικρινούς, της χριστιανικής αγάπης· αγάπης πού έχει ως 7
βασική προϋπόθεση την απάρνηση και τη θυσία του εγώ του καθενός από τούς συζύγους. Χαρακτηριστικά γνωρίσματα του θρησκευτικού γάμου είναι ακόμη η συζυγική πίστη, Η οποία εξασφαλίζει τη σύμπνοια και την ισόβια ενότητα του ανδρόγυνου, και το αδιάλυτο του γάμου. Η τεκνογονία τέλος παρουσιάζεται στο θρησκευτικό γάμο ως υποχρέωση των συζύγων. Με τη γέννηση τέκνων, με τη σωστή ανατροφή και την κατάλληλη διαπαιδαγώγησή τους εμφανίζονται οι σύζυγοι ως αποδέκτες τόσο του θελήματος όσο και της δωρεάς του Θεού για συνέχιση του δημιουργικού Του έργου Από το Βυζάντιο έχουν διατηρηθεί τα παρακάτω ήθη και έθιμα. • •
Ο Γαμπρός πήγαινε με συνοδεία οργανοπαιχτών Οι κουμπάροι κρατούσαν τα στέφανα πάνω από τα κεφάλια των νεόνυμφων
•
Στόλιζαν το δωμάτιο της νύφης(νυφικός θάλαμος)
•
Τραγουδούσαν για τον γαμπρό και την νύφη πριν το γάμο.
8
Ο ΓΑΜΟΣ ΣΤΗΝ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ Το κεντρικά
παιδομάζωμα οργανωμένης,
ήταν
οθωμανική
που είχε γενικά
πρακτική
στρατολόγησης,
ως σκοπό τη στελέχωση
υπηρεσιών του σουλτάνου. Εμπνευστής του υπήρξε ο Καρά Χαλίλ Πασάς, μεγάλος
βεζίρης
Στρατολογούνταν
επί νεαρά
σουλτάνου αγόρια
Μουράτ από
Α΄
(βασ.
χριστιανικές
1359-1389).
οικογένειες
του
οθωμανικού κράτους, τα οποία αργότερα ασπάζονταν το Ισλάμ και εκπαιδεύονταν ώστε να στελεχώσουν διάφορες κρατικές υπηρεσίες. Τα όρια ηλικίας των αγοριών, όπως καταγράφονται σε διαφορετικές πηγές, εμφανίζουν σημαντικές αποκλίσεις, ενώ αναφέρεται ως κατώτατη ηλικία αυτή των οκτώ ετών και ως ανώτατη των είκοσι. Μεταγενέστερα οθωμανικά έγγραφα, του 17ου αιώνα, συγκεκριμενοποιούν τα όρια μεταξύ 15-20
ετών. Για
ν’
αποφύγουν
λοιπόν
πολλοί
γονείς,
Έλληνες,
Βούλγαροι, κτλ., τον τρομερό αυτό φόρο, φρόντιζαν ν’ αρραβωνιάζουν και να παντρεύουν τα παιδιά τους νεότατα, σε ηλικία 8,9 και 10 ετών, παραβαίνοντας τούς νόμους της Εκκλησίας για την ανηβότητα. Η συνήθεια αυτή ήταν κιόλας πολύ διαδομένη πριν από την Άλωση εξ αιτίας του φόβου των «επικρατησάντων» (=κατακτητών). Πάντως στην περιοχή Κωνσταντινουπόλεως δεν είχαν σημειωθεί ως τα 1463 τέτοιοι γάμοι, γιατί
εξαιρούνταν
από
το
παιδομάζωμα.
Οι
δύο
οικογένειες
των
συμπεθέρων και οι πιο φτωχές έφθαναν με τον γάμο των παιδιών τους στο απόγειο του πατροπαράδοτου φιλότιμου, της γενναιοδωρίας και της επιδείξεως. Το ζευγάρι των νεόνυμφων αποτελούσε την ήμερα εκείνη τα δύο «βασιλεύοντα πρόσωπα της κοινότητας».
Ο Sonnini αναφέρει για την ήμερα του γάμου όσα παρακολούθησε το 1777 σε ένα νησί του Αιγαίου. «Η πομπή προς την εκκλησία γίνεται με αργό ρυθμό και επισημότητα. Την ζωντανεύουν χοροί και τραγούδια. 9
Συχνά προπορεύονται λαμπάδες, σύμβολα του Υμεναίου…Στα κεφάλια των νεόνυμφων ρίχνουν μπαμπακόσπορο (καταχύσματα).Το ίδιο κάνουν και στην
εκκλησία
στη
διάρκεια
της
τελετής
(στο
«Ησαΐα
χόρευε»)
ανακατεύοντας με τον μπαμπακόσπορο, σταφίδες ενώ οι πλούσιοι ρίχνουν και χρυσά τσεκίνια… Ο παπάς περνά πρώτα τα δαχτυλίδια, χρυσό στο γαμπρό ασημένιο στην νύφη κ’ ύστερα ευλογεί τα δύο στέφανα που είναι από κλαδιά (αμπελιού) μια αρχαία ελληνική καταδίωξη για την κάθε παρουσία μας μπροστά στο Θεό, στολισμένα με κορδέλες και δαντέλλες. Αλλάζει αδιάκοπα (τρεις φορές) δαχτυλίδια και στέφανα και αυτό το συνεχίζουν ο κουμπάρος, η κουμπάρα και οι συγγενείς. Το βράδυ του γάμου η κουμπάρα οδηγεί την νύφη στον νυφικό θάλαμο και ο κουμπάρος τον γαμπρό. Τους αφήνουν μόνους αλλά περιμένουν στην διπλανή κάμαρα ώσπου να βεβαιωθούν ότι όλα πήγαν καλά. Προσφέρουν τότε ένα δυναμωτικό ζουμί στο γαμπρό που του δίνεται στο κρεβάτι μπροστά στην εύθυμη συντροφιά. Τελικά αποχωρούν όλοι. Σε μερικές περιοχές η νεόνυμφη είναι υποχρεωμένη να κρεμάσει στο χαγιάτι του σπιτιού το πουκάμισο με τα «σημάδια της αγνοίας» για να το δουν οι περαστικοί. Από την τουρκοκρατία έχουν διατηρηθεί τα παρακάτω ήθη και έθιμα •
Η πομπή προς την εκκλησία γίνεται με αργό ρυθμό και επισημότητα.
•
Στα κεφάλια των νεόνυμφων ρίχνουν μπαμπακόσπορο. Με διαφορά σήμερα ρίχνουν ρύζι.
10
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ: Η ομάδα μας κατά τη συγγραφή της εργασίας μας κατέληξε στα εξής συμπεράσματα: 1. Πολλά ήθη και έθιμα έχουν διατηρηθεί ακόμα και στις μέρες μας. 2. Μετά τον Χριστιανισμό άλλαξε ριζικά το περιεχόμενο του μυστηρίου του γάμου. 3. Στην ελληνική κοινωνία τότε ο γάμος έπαιζε σημαντικό ρόλο ενώ σήμερα η σημασία του έχει αποκτήσει κοσμικό χαρακτήρα και βασίζετε μόνο στο φαίνεσθαι.
11
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: 1. Αναστασία Δ. Βακαλούδη, «Καλλιστεία και Γάμος στο Βυζάντιο», εκδ. Αδελφών Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1998 2. «Ο γάμος στο Βυζάντιο», Εφημ.«Δημοκράτης», Μυτιλήνη, Τρίτη 22 Μαρτίου 2011 3. www.i-do.gr 4. «Ιστορία του Ελληνικού έθνους», τ.ΙΑ, Ο Ελληνισμός υπό ξένη κυριαρχία (1669-1821) Τουρκοκρατία Λατινοκρατία
12