Şirketler
Dikran’ı Marsilya’ya göndererek, onların üretim sırlarına hakim olmasını sağlar. 1888’de, Türk hükümeti Krikor Fabrikatöryan’a belirli ayrıcalıklar tanır; üretimi gümrükten muaf tutulur, devlete ait gemilerle malları bedava ulaşım olanağından yararlanıp, taşınır, Konstantinopolis’in Beşiktaş mahallesinde de ona ürettiği kumaşları satması amacıyla karşılıksız olarak bir bina tahsis edilir. Aynı tarihte, Krikor Fabrikatöryan evlâtlarıyla birlikte Konstantinopolis’e gelerek, «Osmaniye» adlı 3.üncü derece devlet nişanıyla ödüllendirilir ve oradan tekrar Fransa’ya giderek, birçok fabrikayı ziyaret eder ve beraberinde buharla çalışan makineler getirir. Krikor Fabrikatöryan’ın üretim alanındaki başarısı, doğa vergisi yetenekleriyle, kendi kendini eğitmiş olması ve hep kendini geliştirme istek ve azmiyle birlikte, efsanevi çalışkanlığıyla açıklanabilir. O, 1903’te, 75 yaşındayken vefat etti. Evlâtlarından Aharon, gerekli hammaddelerin satın alınmasıyla, üretimin satış işleri dalını üstlenmişti. Dikran, makinelerin uzmanıydı ve tüm aletlerin sorunsuz çalışmasıyla ilgileniyordu. Garabet Dikran’a yardım ediyordu. Samuel, dokuma kumaşların boyanması ve renklendirilmesi uzmanıydı. 1915’e kadar varlığını sürdüren Fabrikatöryan’ların tekstil fabrikası, Osmanlı İmparatorluğu’nda benzeri bulunmayan, istisna-i bir müesseseydi. 42] 149-156
«İBRANOSYAN KARDEŞLER» TİCARET EVİ Yeprem ve Maruke İbranosyan’ların şirketi, Batı Ermenilerinin XIX. yüzyıl yarılarından XX. yüzyılın ilk onyıllarına kadar en büyük ticari ve üretim kuruluşuydu. Kardeşler Amasya’da doğmuş ve ilk öğrenimlerini de orada edinmişlerdi. Babaları Garabet Ağa, ya da yerli halkın isimlendirmesiyle,
Maruke İbranosyan (1902 yılı)
İbranos Hacı Ağa Bey, Amasya’nın en saygın tüccarlarından olup, Kırım’la ticari ilişkiler içerisinde bulunuyor ve Romanya’nın Braşov şehrinden de bez ithal ediyordu. Evlâtlarından her birine miras olarak bıraktığı 400’er Osmanlı altını, daha sonra kurulacak ticaret-imparatorluğunun başlangıcı için kullanılan kapital oldu. Yeprem İbranosyan hakkındaki veriler pek azdır, belli olan sadece 1890’lı yıllarda ailece Konstantinopolis’e yerleşerek orada ticari bir ofis ve kumaş deposu kurduğudur. Ticareti kuran, geliştiren asıl hareket gücü Maruke İbranosyan olmuştur. O, Amasya’da pamuklu, ipek kumaşlarla, büyük ipek filatür fabrikaları kurmuştur. 1896 sonrasında ailece Konstantinopolis’e yerleşerek, büyük ve istisna-i bir organizasyon yeteneği ve akıl almaz çalışkanlığı sayesinde, Anadolu’da yaklaşık 50 şube ve bu şubelere bağlı olarak çalışan alt şubeler kurmuştur. 5 binden fazla Ermeni aile, onun
Amasya’da İbranosyan kardeşlerin terzihanesi
75
iş hizmetinde çalışmaktaydı. Babasının vefatından (1865) sonra, tüccar Hagop Boranyan’ın da katılımıyla Amasya’daki kutsal Surp Hagop Ermeni Kilisesi’ne ait olan alanda bir okul kurmuştu, ancak bu eğitim merkezi sadece 3 yıllık bir yaşama sahip olabildi. Belirli bir zaman sonra, kutsal Surp Nigoğos Kilisesi’ne ait başka bir alanda bulunan ulusal okulun ilk katında kızlara eğitim veren, ikinci katında ise İbranosyan Ticaret Okulu’nu açmıştır. Ticaret Okulu’ndan mezun olan herkes, kurala uygun olarak, şirketin değişik şubelerinde işe başlamışlar ve çalışmışlardır. 1915’e kadar İbranosyan kardeşlerin toplam kapitali 500 bin Osmanlı altınıydı. 1915’te, Maruke İbranosyan’a karşı, sahte suçlamalarla ceza mahkemesinde dava açılmış ve New-York’ta bulunan Ermeni tüccarı zorla getirterek, Gesaria’da hapsetmişlerdir. Ölüme mahküm edilmesi ve asılmaktan kurtulmak için mecburen müslümanlığı kabul ederek, İbranos zade Süleyman Sırrı Bey adını almıştır. Şirketinin tüm şubeleri kapatılmıştır. 1918 ekim ayında, ateşkesin ilânından hemen sonra Ermeni Havariler Kilisesi’nde yeniden kendi dinine dönen ve elinden alınanları kısmen de olsa kurtarabilmek amacıyla ticarete tekrar başlayan Maruke İbranosyan, 6 ay gibi kısa bir zaman zarfında 4 milyon İngiliz Fund Sterlini’ne eşdeğer olan 16 milyon Türk lirası kazanmıştır. 1920 yılında İtalya, Fransa ve İngiltere’ye giderek, tekstil üreten şirketlerle iş kontratları imzalamıştır. Maruke İbranosyan, üç ay sonra, Paris’ten Konstantinopolis’e dönüşünde, içinde bulunduğu trenin feci bir kazaya uğraması sonucu hayatını kaybetmiştir. Ondan sonra, İbranosyan kardeşlere ait olan şirketin tüm mal ve mülk varlığı, hükümet tarafından açık arttırmayla satılmıştır. Maruke İbranosyan, Şişli Ermeni Mezarlığı’nda gömülüdür. 43] 503-513