Literartura Andina

Page 1

PRODUCCIÓN DE TEXTO EN AYMARA - Creación, recreación y recopilación de la literatura andina

PRODUCCIÓN DE TEXTO EN AYMARA Creación, recreación y recopilación de la literatura andina (Documento en proceso de validación) Jr. Natalio Sánchez 220, piso 14, Jesús María Teléfono: (51-1) 6135050 / Fax: (51-1) 6135068 Lima 11 - Perú


Derechos Reservados: Asociación Solaris Perú Jr. Natalio Sánchez 220, Piso 14. Jesús María Lima 11 – Perú Teléfono: 613 5050 / Fax 613 5068 Email: educacion@solaris.org.pe Av. Panamericana Km 34.5 Ácora - Puno Teléfonos: 051- 832342 Equipo Educación Central Lima: Angela Reymer Morales Manuela Claudet Abanto Katiuska Naveda Flores Coordinador TERRAS PAP - Ácora Eric Enriquez Castelo Responsable sector Educación TERRAS Ácora Rogelio Oblitas Pinto Especialista Educación – Proyecto “Escuelas Andinas Interculturales Bilingües” Hugo Garce Cruz Choque Equipo Educación Sector Educación PAP Adolfo Mengoa Montes de Oca Grimalda Quispe Blanco Consultor: Roger Celso Jahuira Cruz Diseño y Diagramación: Daniel Bahamonde Rivera

Asociación Solaris Perú Jr. Natalio Sánchez 220, Piso 14. Jesús María Lima 11, Perú Teléfono: 6135050 / Fax 6135068 Email: educación@solaris.org.pe Producción: Sector Educación Primera edición: ---- 2007


QHANAÑCHAWI Presentación

Jichhur unakanxa, aymaranakaxa kunaymana ir naqawinaka tuqita wakichrantasktanxa; Kamisatixa, qhichwanakasa, muntaña jaqinakasa, markankirinakasa kunaymananaka amtasipki. Suma jakañata, yaputa, uywata, yatiqañata, arusata, Tatituta, achichilanakata, pachata, thakinakata, qullaña utata, yatiqaña utata, uka tuqinakatwa aruskipañanakawa utji. Yatinaka tuqitxa, jiwasana suma jakata, lurata, k'uchisita, thuquta, arusata, manq'ata, yaputa, uywata yatiqatanakasaxa janikiwa suma ch'ullqiñchatäxiti; yaqha tuqi jaqinakana yatitanakapa apanitanakakiwa yäqataxixa. Ukaxa, jiwasa ayamaranakatakixa jani khusaxiti. Jukhama sipanxa, jiwasankirinakaxa chhaqtxchispaxaya, kunraki wawanakasaru allchhinakasarusa jaytawsnaxa. Nayra jach'a mallkunakasaxa, uka yatisnxa walxaya phiñasirikchixa. Jiwasjama, kunaymana yaqha aruni jaqinakaxa, waljanakawa chhaqtxapxataynaxa, kamisatixa aka uru jaqinaka, lupaqa jaqinaka, pukina jaqinaka, Lima jak'ana uka kawkinakasa chhaqtaña munataxiwa siwa. Ukata jichhurunakanxa, ayamarjamaxa suma amuyt'añaspawa, jani yaqhanakjama chhaqañataki; ukatakixa kunaymananaka lurañaspaxa, wawanakasarusa aymara arusata parlayañaspawa, aymarata qillqañsa yatiqañaspawa, sarnaqawisa tuqitsa qillqañaspawa, uywirinakatsa amtasiñaspawa, jiwasaxa wiñaya wiñayasa suma aski ch'ullqiskañanakasataki; kamisatixa jilata Julían Apaza siritayna: “nayawa jiwtxa, nayjaruxa waranqa waranqa aymaranakawa sayt'asinini”, uka amuyt'anakaxa aski ch'amañcht'añaspawa. Pachparakiwa suma chuymampi wali yuspajarañaspawa, aka sata “Escuelas Andinas Interculturales Bilingües” – SOLARIS PERÚ, TERRAS ÁCORA, ukana yatichirinakaru, jupanakawa kuna imana qillqapxi, yatichawinaka ch'amañchañataki, aymaranakana arupa alaxaru waytañataki. Ma suma qhumantawi, sapamaynitaki


JAKAWINAKA Nuestras Vivencias


CHACHAMPI WARMIMPI

Uka qhipa urusti amuykipapxarakiwa panichasiñataki; siwilata, inglisata ukhamarusa tantachawinakata utatuqina katuqt'añataki. Kasarasirinakasti panincht'atawa jach'a parinunakampi, ara parinunakasa, awkinakasa, kumpañt'irinakasa marka tuqiru sarapxi. Qhiparuxa kasarasiña chiqa kankaña katuqasinxa, kunsijuta mistsunipxaraki, kasarasiwi uta tuqiru pinkilluta, wantani, thuqt'asisa ayinxapxi.

N

ayra pachanakaxa kasarasiñataki maya waynampi maya tawaqumpixa thaqhasïnawa, wali amuyt'asa suma jakasiñataki: qullqini, jach'a uraqini, walija uywani, ukhamwa uñtasipxirïnaxa suma k'uchi jakasiñtaki. Ukhamaraki wali yatiñani, suma irnaqiri kuna lurt'awinaksa phuqhiri. Ukhama amuyt'awinakampiwa, waynaxa sart'añaru uskusi, imillana amparapa mayiri, jani ukasti jamasata aptañaru yaqhipanakaxa uskusipxaraki. Ukatxa amtapxiwa, awkinaka irpaña tawaquna utaparu saraña, amparapa mayiñataki wali kumpañani phamillanakampi: t'inkhanaka, k'iñchunaka, kukanaka, apt'asita imillana awkinakaparu churañataki.

Kasarasiwi utansti, winu churasawa katuq'apxixa, misturanakampi jach'xatasisa qhumarasipxi, ukxaruxa kasarasirinakaxa ramara suma wakicht'ata, wiphalanakampi k'achacht'ata, uksa tuqiru purintpxaraki. Kasarasirina awkinakapaxa maya amtawiru purt'apxaraki: nayraqatauruxa waynana awkinapankarakiwa phista uruqt'ayixa, qhipüruxa tawaquna awkinakapawa uruqt'ayaraki. Taqi apt'awinakawa panichasirinakatakixa utjixa, k'uchi jakasipxañataki; aka thaya pata pata tuqinxa, jaqinakaxa suma jakañataki amuyt'apxi, taqiwa aka pacha tuqinxa parisa sartapxi, uywanakasa, quranakasa, alinakasa.

6>

7>

Uka pachparaki, charanku tukirinakani kumpañt'ata; ukhama ampara mayt'asinxa awkinakasti wali suma amuyt'awiruwa puripxi. Ukhamawa qhipüru qhantati uruxa; wali machantata, warurt'asa thuqt'asisa, charanku tukt'awinakampi kutinxapxaraki.

Julian Cotrado Cotrado IEP. 70322 de Chucaraya


LOPEZ AYLLUNA PANICHASIWITA Ukata, imilampi yuqallampixa jaxsart'asisa jaxsart'asisa uthapipxi, ukatwa awkinaka taynakaxa imilampi yuqallampiruxa jichhaxa chachawarmixapxtawa sasipkakiritaynawa, sumwa utjasipxata sasa. Ukxaruxa walwa wirst'apxi ukhamarusa thuqt'apxarki, niya wallpa art'kama.

N

ayrapachanakasti janiwa utjiritaynati qhana chiqa suma panicht'asiñaxa, imillampi yuqallampi jakthapiñaxa wali jaxsarañiritaynawa. Ukata, awki taykawa wawanaka jaqichasiñapa amuyupxiritayna, akhama: kamacht'añanisa yuqallaxa waynaxarakisä, jukhamawa sasa, chacha warmixa.

Khipa khiparuxa, aski suma aruskipt'asiwasna, pampacht'asiwasna, Pachamamarusa ch'allt'awasna, yuqallana awkipa taykapaxa imillxa apaxapxarakiwa. Uka urtxa yuqallana utapawa imillana machaqa utapaxixa. Nayra sarnaqawixa ukhamawa khaya Lupis aylluna pasiritayna.

Ukatwa awki taykaxa yuqapa warminiñapa amtapxixa, akhama sasa: khä suma imillaxa utjaskiwa, walispaxä, wali yänakanirakisa, awkipasa wali suma taqinsa yäqatarakisa, jisa askiwa ukaxa. Ukhamaxa arumaru sart'añaspawa, sasa awki taykaxa aruskipapxi. Warmi sart'añatakixa umañanka, maq'añanaka, muxsa achunaka pustuchapxixa. Uktxa, yuqallana awkipa taykapaxa maya arumawa warmi sart'irixa sarapxi. Imilla wawana utaparu purisinsti, yuqallana awkipasti, aski ch'allt'asisna, imillana awikipa taykaparuxa suma t'inkt'ayarikixa. Jukhamaraki yuqalla wawana taykapaxa imillana taykaparuxa kunaymana

8>

9>

chinjanaka luqt'ixa, iyawsakitalla iyawsakitalla sasa, ukhamaraki imillarusa. Walitjama iyawsayapxiwa imillana awki taykaparuxa, ukhamaraki imillarusa. Ukata, niya umakipt'ata awkinaka taykanaxa imilla yuqallaruxa suma utjañanakapatixa purata iwxt'awapxi.

Miguel Limach Durán IEP. Nº 70 712 de Lopez


JARAWINAKA Poesía


URAQ'IXA

KUKA K'INTU

Uraq'ixaxa wali sumawa, Ukanxa utjiwa Wali suma yatiqawinaka

Kuka k'intu, kuka k'intu Ch'uxña jisk'a qhüña laphi Jumakiwa yatista nayana jakawijxa Thayansa juyphinsa t'aqisitaja K'uchisiñansa llakisiñansa Jumawa nayampita sarnqawija uñjista.

12>

Sapa sartawinxa Maya siwsawiwa utji, Sapa jakawinxa Maya jarawiwa utji, Sapa markanxa maya warurt'awiwa utji. Aka uraq'ixa Awkijaspasa ukhamawa; Jilatajaspasa, kullakajaspasa Uka kikiparakiwa; Yatichirijaspasa, amuyt'irijaspasa Ukhamarakiwa; Ukhamarusa Aka uraq'ixa taykajawa. Edgar Maquera Ccallo IEP. 70 70 382 de Ancoamaya

Kuka k'intu, kuka k'intu Ch'uxña jach'a qhuña laphi Jak'akilla suma yatt'ayita Nayana sarnaqawinakajata Jumana uñanchawimarjama sartañataki. Kuka k'intu suma laphi Laka taypijana janch'ajasincha Nayana sarnaqawinakaja yatiyitata Jank'aki jank'aki yatt'yita. Musq'a akullt'asta sumañataki Willat'asna sumaraki yatt'ayita Chuymajasa kusisiwa, Suma chuxña qhuña laphi. Luis Pilco Flores IEP Nº 70 648 de Thocori Jarana

13>


PACHA MAMA

SAJWANA URUWA PURINI

15>

14>

¡Pacha mama, suma uywirija! Jumana suma munañamata Naya imilla wawa Aka jisk'a markana yuritaytha Ukatpï yupaychasmaxa. ¡Pacha mama, suma uywirija!, Yuqalla wawanakamaxa jakasipxarakiwa, wali chacha tujutuji imilla wawanakamaxa jakasipxarakiwa suma achaya panqara. ¡Pacha mama, süma uywirija! Juma suma muxalanaka Achuqayta manq'asiñajataki

Paya tunka pusini awti uruwa purini, Pampana utjasirinakana urupawa, Juyphimpi chhullunkhayampi q'iptasitawa purini, Ch'uqi ch'uñuru tuntaru chiqachañataki. Chhullunkhaya awayuni yatiqirinaka, Q'ixuq'ixumpi sarnaqasiri wawanaka, thayasa jallusa jumanakampi sarnaqasiri, chhijchhisa khunusa jumanakana jant'akuma. yatichawi utanakanaxa wiphalanakasa laphalirakiwa Yatichirinkasa wali k'uchi k'uchirakiwa Anuanuni, qinaririmpi qullunakasti Wali kuchirakiwa uñkanttasipxi Pampana utjasirinakana urupana.

Nayaxa yatiña utana Yatiqasthxa jumaru Nayraru irptañataki Pay pacha mama Julian Cotrado Cotrado IEP Nº 70 322 de Chucaraya

Eufemia Chura Condori IEP. 70325 DE Jachocco Huaracco


IWIJA QALLU

16>

NAYA YUQALLA WAWA

Jisk'a iwija qallu Wali suma munata Nayawa sumpini uywasma, Jumawa chuymaja lunthatista Arumasa urusa janiwa armasitati. Jïsa iwija qallu suma jiltataxtawa, Sumapuniwasarnaqt'asitamasa, Ajanumasa kayunakamasa ch'iyaraki. Aski jumatawa suma musq'a aycha. Jisk'a iwija llawirt'asmawa Jumana qhuña t'awrama. Sumapuniwa uyu patanakana P'uchukt'asta wali k'uchi ch'iki Manq'añasa jumataki, Pastunaka ch'ijinaka ch'uxñaki, Sarnaqt'asikma nayawa uywasma.

Flora Oswaldina Yana Laura IEP. 70 382 de Ocoña

Nayapi yuqalla wawa Qullunsa pampansa Iwijampi qawrampi Chiqt'ata sarnaqiri.

17>

Nayapi yuqalla wawa Thayampisa jallumpisa chiqt'iri, Pampana k'achaki utjasiri, Wali ch'uñjata sarnaqasiri. Pampa jilata qullaka, Jiwasana utjawisaxa Wali llaquisiñawa, Pachamamasana utjasiri. Pampa jitata qullaka Mayacht'asiñani, Ch'ullqicht'asiñani, Nayraruki sartasiñani. Mayaqi arsusiñani Nayraru satañataki Jilata qullaka janipuni Ch'ujtapjañaniti. Esteban Vidal Ccallo IEP. 70 648 de Thocori Jarani


18>

ISTANSAJANA JAWIRAPA

YATIQAÑA UTAJARU

Qaqa punku jawira istansajata Paya qullu taytpita saraqanta wali aski warurt'asisa Maya asiruru uñtata Q'iwini q'inq'uni saraqanta

¡Suma yatiqaña utaja! Ajanumaxa panqarapuniwa qhallallt'aski, P'iqimaxa Inti tatjamawa suma qhani, Ajayumaxa lunqhu laramampi samicht'ata, Chuymamaxa taqpachaniru wali munasiri, Kayumaxa jani lankha lankha sariri, Amtawimaxa nayrarupini ch'amañchasiri, Khuyapayasiñamaxa janipuni tukusiri, Punkumsti sapüru taqitaki jist'art'ata.

Qaqa punku jawira istansajana Jumipanwa yapujasa utji, Jumipanwa uywajasa utji, Suma k'uchi utjasiñajataki Qaqa punku jawira istansajana Jumaxa ch'ujtatarusa arsuyta, Jumaxa qalarusa ch'allarusa Pampachiritawa. Qaqa punku jawira Jani k'uchisiñaja apasimti, Llakinakaja apasma, Titi Qaqa mama qutaru Chhaqañamkama. Francisco Chino Ticona IEP. 70648 de Thocori Jarana

¡Suma yatiqaña utaja! Jumapï taqinirusa sapüru ch'iwxtapxista, Nayaxa jumata walipuniwa lup'istha Yatiqiri wawanakamaxa ukhamarakikiwa, Jumana yatichatawa jichhüra jaqipxtha. Jumïpana wali yatiñaninakaxa utjixa, Tata injiniru, awujaru, tukturasa, yatichirisa; Janikisalla jumatxa suma amtasipksma, Munata suma quri uta pampacht'apxakitalla. ¡Suma yatiqaña uta! Janipuniwa wiñayasa llaki apxarutati, Nayarakisa jumampi chikpachasktxa, Utjarakchituwa Lima markana p'iqinchirisa,

19>


Ilave markana walja unañchirinakasa, Pampa markana suma irpirinakasa, Kikpa awki taykanaka wali thurünchitu Wayna tawaqunaka jumana yatichata Yatiqiri wawanakawa katxaschitu.

THUQURI APU AYLLU

¡Suma yatiña utaja! Yuspini yuspajara nayawa uywasitamata, Juma taypita nayaxa jichhurunxa jakastha, Jumawa nayaru wali chuymachasiyista, Ukhamaraki nayaru aski manq'ayasista. Jumïpana nayaxa machaqa isi ist'astha Jumawa nayaru k'atampi yatichayasista Jumawa nayaru chiqapa thaknama irpasista ¡yatiña utaja kunampiki phuqkamama!

Aski thuquri jarani apu ayllu, Jumata amtasta ukaxa Chuymajasa phallaña munitu Ajayujasa t'ukuña munitu Mallq'ajasa wañkatituwa Waña jachakiwa puritu.

20>

Kawkikaraki kawalluni apu qullusasti, Jumapuniwa thayatsa juyphitsa jark'ista, Wali munañani kawalluni apu achachila, Jumana ch'amamampiwa wali ch'ullqi Aymara jaya mara jaqinakapxthwa Qullasuyu inti uraq'i, qullasuyu apumarka, Thuquri jarana apu qullana ayllunxa, Jumana ch'amamampiwa mayaki sartapxtha, Ispalla yapuchawimpi ch'uñu tunta irnaqt'asa, Walipuniwa nayraqataru irptapxista. ¡¡ Ay !! pachamama anchha munasiri tayka, ¡¡ ay !! Kawalluni apu sinti munasiri tata, änchha munasiñampiwa uywasipxista, ukatwa thuquri jarani utjasirinakaxa amtasipxsma. ¡jallalla thuquri jarani ayllu! ¡jallalla qullasuyu apu marka! ¡jallalla tawantinsuyu intimarka! Yolanda Aparicio Sauri IEP 70 322 de Chucaraya

Esteban Vidal Ccallo IEP. 70 648 de Thocori Jarani

21>


JAWARINAKA Cuentos


JAWIRAMPI PACHAMAMAMPITA

N

ayra pachanakaxa; jawira sariri umampi pachamama laq'ampiwa sapxiritaynawa. Nayawa khusätha sasawa umaxa arsutayna; qhiparuxa la'qasti nayawa sinti khusätxa sasarakiwa arustatarakitayna.

24>

Ukatwa, maya uruxa tata jawira umampi pachamama laq'ampixa akhama parlapxatayna: • Jani nayiriktha ukaxa, jaqinakaxa umata pharjatawa jiwarapxaspa, sasawa tata jawira umaxa satayna. • Jani nayïristha ukaxa, janiwa jakañaxa utijkaspati. Nayawa jaqinakaruxa manq'ayta, chuymajata ch'uqisa, jiwrasa, kunasa jilti; sasawa pachamama laq'axa siritayna. U k h a m a , p a n i p a x a nuwasipxiritaynaxa. Ukhamaruwa yaqha jaqinakasa satayna: Panimawa suma jakäwitakixa munasi. Mama laq'ana chuymaparuwa jatha usktha, ukjaru umampirakiwa irptha. Jani laq'a utjaspa ukaxa, janiwa umänpikiti kunasa achuqkaspaxa. Sasawa sapxiritayna Jaqinakaxa sasipkakiritaynawa: ukhamaraki, jani uma utjaspa ukaxa, janiwa laq'ampikiti kunasa achuqkaspa, sasa. Ukatwa tata umaxa mama laq'ampi khuswa sarnaqasipxixa, jani ch'axwasisa, suma achunaksa achuqayapxi.

SUPAYAMPI LUNTHATANAKAMPI

M

aya arrumaxa, paya lunthatawa iwija lunthatasiri sarapxiritayna, iwija uyuru jak'achasinsti maya suma lankhu iwija uñtapjiritayna, uka iwijasti axakiwa katjayasiritayna mayninakasti uriptapxiritaynawa jani katjayasiñataki. Lunthatanakaxa jac'ha jathi q'ipiniwa sarxapxatayna, sinti qariratawa phaxsi arumanxa sart'asipkakiritaynawa; ukhamaruwa iwijasti arustatiritayna, lankhu aruta: phaxi, phaxi, phaxi sasina. Uka ist'asinsti lunthatanakaxa mulljasisnja lik'i iwisti mulljatawa jaytawapxatayna. Jaytata iwijasti wararitaynawa: apasxitaya, apasxitaya sasina, uka ist'asinsti anunakaxa amullitaynawa, asnunakasa qanchisipxataynawa, chhankanakasa arusipxataynawa, ukatwa lunthatanakasti t'ijta sasinxa mayawjanakwa takisipxiritayna, p'iqinakapatsa ninasa nakt'iritaynawa, sinti warakjatawa mä jach'a phujuruwa jalantapxatayna, inakiwa mistuña yanapxataynaxa. Lunthatata iwijasti, supaya t'uxu kuntinaraskiritaynawa, janiwa jach'a lik'i iwijakiritaynati, uka supayaxa phujuta apsusnxa, paqara arumawa lunthatanakaru t'aqisiyatayna, jinchunakapsa khariqiritaynawa, nasanakapsa muruqiritayna, amparanakraki khuchuqatayna, lunthatanakaxa, janipuniwa mayampsa, mayampsa lunthatasxapxati sasina wintitusipxiritaynaxa, ukatwa uka suma lik'i iwijaxa lunthatanakana janchinakapxa wasitata jiltayawiritayna jakañanakapataki.

Tomás Mamani Huanca IEP 70 382 de Ocoña

Bertha Vargas Condori 1 IEP. Nº 70325 Jachocco Huaracco 1

La profesora ocupó el 2º puesto en el concurso “Creacion y Recopilacion de la Literatura Andina” (Textos en Quechua – 2 005).

25>


ACHAKUMPI TAWAQUMPI

Anrisuxa satayna: Janiwa kullaka, jumawa niya luqhjamaxa arstaxa, nayaxa utajankaskthwa, akaxa akhama wali sumawa, iwija awatiri kullaka manq't'atacha.

K

haya nayra sarnaqawi urunakansti, achakusti wayniritaynawa. Akhamiritaynawa, mä suma k'uchi tawaqusti qala qala pampana uwija awatiskiritayna. Ukansti, mä qamañawa utjiritayna, qalata aski suma pirqhst'ata, uka suma tawaqusti Juwana satiritaynawa, jupasti utt'asna qapu qaptasisa uwija awatiritayna. Mä ukharjamasti wali qarjt'atawa uñjt'asiwxiritayna, ukatsti: Juwana tawaquxa saskanawa: ikikiwa purjt'itu, kunapini kamachjchitani, layqa ikïchi jani ukaxa suma ikïchi, arumaxa ikiskaraktwa, janisa ikirikta ukatsa puritaspa walirikchixalla, sasa. Ukhama sasawa, juwanasti qamañana utjana, ukhamarusti ma jaqirakiiwa uñasinina, ukatsti: Juwanaxa akhamarakiwa säna: ¿khaya waynasti khitirakixa?, uqi puñchunpacha jutixa aka chiqarjamakiwa, jani uñt'ata waynarakisa. ¿kuna chhaqaypacha?, jutaspaxa. Awira, kamschinixalla, jak'achaniwa. Sasa. Ukhmawa; uka qaqa punchuni jisk'a suma waynasti, Anrisu satarakinawa, ukatsti juwana tawaquru jaqxatänawa: Anrisu waynasti saskänawa: aski urukphana suma kullaka ¿uwijti awatiskta?. Nayaxa jichhakiwa purinirakta. 26>

Juwanaxa akhama siritayna: chhaqayasta?. Sasa. Ukatxa;

27>

Jumasti khitiraktaxa. ¿Kunaraki thaqhtasti? ¿kunsa

Anrisuxa siritayna: nayaxa utajaruwa puriniskta, khaya janqu jach'a utaru manq'a ch'amjasiriwa sarawtha, sasa. Ukata; Juwanaxa akhama siritayna: ¿kamsta? ¿utamaru purisiniskta?, ¿kawkiraki utamasti?, janipiniwa kuna utasa utjkiti, luqhiratatacha, janipiniwa jawkch'a walsa arustatktati. Ukhamawa anrisusti, sakillu q'ipinuqht'asina, puñchu apst'asirakïna, uka uñjasinsti juwanasti arsuskakiritayna. Juwanaxa akhama säna: Jani uñt'ata waynaraktasa, jiwaksa ukana sakillu jaquqasna puñchu apsustaxa, ¿kuna kamachañsa munista? Anrisusti, uqi kalsunanpacha uqi chamaranpacha ch'ujukiwa sayiritayna, ukatsti: Anrisuxa siritayna: ja,ja,ja,ja, jani kullaka thuthusimti, janiwa luqhïkti, janirakiwa k'ariskarakti, khaya janq'u jach'a utanakatxa akhama ch'amjt'aniwtxa; ukhamaraki, nayaxa awkijataki, taykajataki, maya jisk'a kullakajataki aka manq'a apasinisktxa, sasa. Anrisuxa kustalata q'ara rana, tiriwu, ch'uqi, jiwra, qañiwa, jawasa, jukpacha uraq'iru warsuritayna, ukhamarusti; Juwanaxa siritayna: Janiwa luqhikti sasktaxa, ¡luqhiraktasa! jichhasti kunatsa phayataxa uka ch'amjatanakamsti, ¿kawkirakixa utama?, ¿kawkirakixa awkima, taykama, kullakama?, wali k'ariraktasa. Ukatwa;

Ukatxa Anrisuxa, uraq'iru warsutata manq'a apt'asisna maq't'awxiritaynawa; uka uñjasinsti, Juwanaxa siritayna: aka jaqisti luqhiskapiniwa, kunjatsa ukhama ch'uqpachxa manq'aspaxa, nï anusa jani qhatitxa manq'kaspati, sarxakija sasa. Ukhamawa; Juwanasti uka uñjasinxa q'ipipa apthapisxiritayna, ukatxa Anrisusti sartawxiritaynawa, ukatpi: Anrisuxa sasa sarawxiritayna: Jani kullaka sarkamti, ukana utjasiskata, nayaxa mayampi saraja ch'amjasiri, khaya jach'a janq'u utansti wali lurañawa utji, jichhüruxa aruma chiqarukiwa kutinjaxa, uka manq'anaka ukaruki jayt'asiwaja; awkija, taykaja, kullakaja manq'asipkaniwa, aruma chiqaruxa munarakijawa, sasa; Ukhamawa Anrisuxa t'ijtiritayna, Juwanasti ch'ujukiwa uñch'ukiritayna, janiwa kamsasa arsuñsa amuyuritaynati, walpinwa musphariritayna. Anrisusti t'ijukamawa, Thuqtasa thuqtasa sarawxiritayna. Ukxaruxa;


JANQ'U AMAYANA UÑSTAWIPA

Juwanaxa wali musphart'asina akhama arsuritayna: khaya liq'i waynaxa, kawkirukisa sarani, walpini uñch'ukija, aka ch'uqi manq'anaka munaniwa sakiti jaytjawpacha, wali supayapiniwa saratapaxa, achakpachakiwa thuqtasa thuqtasa sarixa. Ukhamawa Juwana tawaquxa uka jani waynaru uñtata sarawipa uñch'ukïna. Anrisusti uka jach'a janq'u utarusti jak'achkatiritaynawa. Ukatxa; Juwanaxa akhama arsuskana: uka utaru jak'achiwa, anusti q'ala ch'iyanuqt'aspa, walpini lart'irikta, sasa. Anrisusti jani anuysasa jaqiysasa chiqakrakwa mantatayna; Juwanasti punku jist'arata uñjiritayna, ukatpi; Juwanaxa siritayna: Khä waynasti chiqakraksa utaruxa mantawixa, wisupuni nayaru majxaychitu, ¿kunatpinsa jaqina utaparuxa, jani kamsasisaxa, mantäwanixa? Khä supayaxa wali k'aritapawa, aka ch'uqi manq'anakxa awkipatxalla lunthatanchixa, jamasata markaru aljaniñatakixalla, sasa.

N

ayrapachanxa, Janq'u Amaya sutixa janiwa utjirikataynati. Pataka pataka maranakawa saraqxiritayna, ukatwa jaqinakaxa uraq'inakaru sutiyiritayna. ¿Khitinakasa uraqinakaru suti apxatiritaynaxa?: markata marka sariri jaqinaka. Sinti nayra maranakaxa, achichilanakasaxa qawraru qhumt'atawa yaqha markanaka sarapxiritayna, qhipa maranakawa asnunaka kawallunaka Ispaña jaqinakawa apanixiritayna. Uka sarnaqawi thaki samart'awinakaru suti uchxatapxiritayna.

Ukhamawa jaypt'ixiritayna, intixa niyarakiwa jalantxiritayna, ukata; Juwanasti akhama saskakiritayna: janipiniwa punkutsa mistsunkiti, uka jayra waynaxa ikint'asiwxchixalla, arumakiwa jïchha lunthatatanaka apt'asita jutanixa, nayaxa uwija anakxaja, aka qalanakampi atikipt'awarapija, arumaru uka waynaxa aptasiskchinixalla.

28>

Ukhamawa Juwanaxa ch'uqi manq'anakuru qalampi atikipt'awasna, uwija anakxiritayna. Qhipürusti mayampi uka qalata pirqata qamañarusti juwanasti purxarakitayna, uwijasa anakt'asita, ukata achakusti tisiwa jiwata jaqusiskatayna, uka qawayaru puñchumpi kustalampi iqanuqt'ata, ukata; Juwanaxa akhama sasawa sarakina: Ay tata uywirinaka achakumpirakisa parlataytxa, ukatpunxalla khaya utata chiqa manq'añanakxa apanchixa, aka qala qamañana utjasirichinaxalla, janipi jichhuruta khuriruxa akaruxa jutäti, khaya jach'pacha paya achakuxalla awkipa taykapachixa, khaya p'uru achakuraki kullakapachixa, wali musphañapilla, sarxakija sarxakija sasa.

29>

Ukhamawa, uka Juwana tawaqusti wali muspht'atawa yaqha chiqaru uwija anakxarakina, jani mayampi uka qala qamañaru uwija anakxatirinawa.

Nayrapachaxa, uka samart'awi thaqixa Janq'u Janq'u sutinitaynawa. Ukatxa mara marawa saraqxatayna, ukatpi jaqinakaxa Janq'u Amaya sasa sutichxatayna. Pachpa jach'a tatamaykunakasa mathapiwina janq'u Amaya sasa sutiyxapxataynawa, uka taypita sutipaxa mistxataynawa, ukatwa jichhürkama jukhama sutinixatayna. Olga Ricardina Lupaca Lupaca IEP Nº 70 712 de Lopez

¿Kunsa janq'u amaya säña munpachaxa? : Janq'u - janq'u quntuyuru samiriwa; kunatixa,


ACHACHI CHHANKANA K'AWNAPA

laq'anakasa, qalanakasa qanq'uru samirinakawa, ukatwa janq'u satapachaxa. Ukatxa; Amaya.jaqi jiwata allintata ukawa sapxiwa achichilanakaxa. Ukatxa Janq'u Amaya sataspaxa janq'u janq'una jaqi jiwata allintata saña munaspaxa. Achachilanakaxa wali uka sutxa munapxatayna, kunatixa janq'u Amaya sutinixatayna ukatxa wali k'uchiwa sarnaqasipxataynaxa. Jichaxa, Janq'u Amayanxa utjiwa yatiña uta, qullaña uta, alkalti uta, ukhamaraki utjiwa pataka jila marcachirinakawa. Ukanxa, jaqinakapaxa sumwa yapu lurasipxi jukhamasa uywa uywasipxi.

K

unatixa chhankaxa achachiptxi ukapachaxa, wallpjamawa k'awniritaynaxa; Ukatxa, ch'ulla sapa k'awnakwa uchaspaxa, uka k'awnaxa niya ch'uxña ukhamarusa jisk'akiwa sasawa sapxi.

Ukata, nayra achachilanakaxa uka chhanka k'awna tuqitxa akhamwa parlapxiri: Chhanka k'awnatxa hamp'atuwa thuqsuri – sasa; uka jamp'atuxa phiru urunakanxa qullqiruwa tukuri siwa.

31>

30>

Silvia Mamani Chura IEP.Nº 70 353 de Ancoamaya

Ukanakxa maya waynawa ist'iritaynaxa. Ukatwa; uka waynaxa achachi chhanka k'awna wali thaqiritayna, thaqasna thaqasna maya jisk'a chuxña chanca k'awna jakiritayna, ukatxa maya uma jalsu lakaru allintiritatayna. Uka chhanka k'awna allintasinxa, phaxsita phaxsitwa uñjiri sariritayna, janiwa kunasa kamachkiritaynati.


AWATIRIMPI, MAMALAMPI SARNAQAWIPA Jaya phaxsinakawa saraqxiritayna, waynaxa mayampsa, mayampsa k'awna uñjiri saraskakiritaynawa, ukatwa maya kutixa uraqi alltatwa uñxatiritaynaxa, maya amstanxa ma suma janq'u hamp'atuwa qunjaskiritayna, siwa. Ukata uka waynaxa wali mulljatawa utaparu t'ijtawayxatayna, qhipapxa janq'u jamp'atuxa thuqtasa thuqtasawa arktiritayna, tuq tuq jumawa awki taykaxatawa, apasxita apasxita – sasa, utakamawa waynaru arktiritayna. Qhipa qhiparuxa, waynaxa janq'u jamp'aturuxa suma uywasiritayna, jukhamarusa walwa jamp'atxa mirantayiritayna. Maya uruxa, uka jamp'atunakaxa janq'u qullqinakaruwa tukuritayna. Waynaxa wali qullqiniwa utjasxiritayna.

N

ayrapachaxa maya jisk'a imillaxa sapa uruwa walja uywanaka awatiritayna, thayansa thayjata, lupinsa lupjata, chhijchinsa k'utjata. Inti jalsuta inti jalantkama. Maya uruxa, wali alwawa uywanaka anaksuwayatayna, ququsa q'ipt'ata, q'urawasa iqt'ata. Ukhamawa jisk'a imilla wawaxa utata awatiri mistsuwayxatayna, sapa urusa uywpini awatiritayna. Ukata, maya uruxa, jisk'a imillasti walja wawanakampiwa anat'xatayna, jani uywsa amuyt'asa. Inti jalantxipansti jank'akiwa uta uñtata uywanaka anakxatayna; utaru puriyasinxa, mamalapasti wali suyxatayna.

33>

32>

Utaru purxasisnti, imillana mamalapaxa jank'aki uywa anantma sataynawa. Utanstï, mamalaxa jisk'a imillaru jakhama jiskt'iritayna: ¿phayasiñataki phurunaka pallthapiniwtati?. Ukata, jisk'a imillasti sataynawa: janiwa mamala, armt'asinitaytwa, imillana mamapaxa wali phiñasitawa, niyapuni k'istuñampi sak'sutayna.

Cleto Jacobo Escobar Marca IEP.Nº 70 325 de Jachocco Huaracco

Mamalaxa tuqisisina, jisk'a imillaru jananakiwa uma waytiri khitiritayna. Ukatxa, tata Satukuxa jisk'a imillatxa arxatasiritaynawa. - Mama Marika: ¡jani wawa khitamti!, juma uma waytasinismaxä, wawaxa qarjataskiwa. Mama Marikasti, jani amuyt'asisa jisk'a imillaruxa khitaskakitayna; niyawa ch'amakt'xiritayna; jisk'a


PANQANAKANA LLAKISITAPA

wawasti jasq'art'asisawa phuju uñtata sarasqiritayna, yurusa wayt'ata, kunkarusa q'urawa jaquntata, niyawa phujuru purxiritayna. Utansti mamalaxa siritaynawa: uka imillasti kamachaskpachasa, niya purinxañapawa, ukanakana anatxarakchisa, ch'amakrantxaniwa, sasa. Mamalaxa walirakiwa llakthapxana. Ukata, tata Satukuxa mamalaru akhama jiskt'iritayna: ¿imillaxa purinxiti?, sasa. Mamalaxa llakitawa siritayna: ayyy wisupuniwa qhitaraktha, nayasa saraskirikäta, anunakasa p'atanchi, arumrantxarakisa kamachäsa, sasa. Ukatxa tata Satukuxa warmiparuxa walipuniwa k'ank'arxiritayna, tuqimpi tuqimpiwa mamalaruxa jank'akiwa phuju tuqiru alisxiritayna. Ch'amaka arumaxa, imillana auki taykapaxa panippachawa phuju uñtata tawupxiritayna, qhana micha apt'asita. Niya phujuru purisinxa, jisk'a imillaxa chhaqatiritaynawa. Ukatsti, mamalasti wali jachxiritayna, tata Satukusti michampi phujuru uñantiritayna, ukatxa yuruxa phuju manqhankaskanawa. Ukata, mamalampi Satukumpixa akhama jist'asipxiritayna: ¿kunasa kamachpacha?, sasa. Mamalaru tata Satukuxa sintipuniwa ipt'ayxana, jumaruwa uma waytasinma jismaxa, sasa.

M

aya kutixa; yatiqiri Juwansuxa, yatiña utana qillqata panqanakampiwa samkasitayna; sankanxa, panqanakaxa q'ala ch'iyjata, willjata; ukhamasa wali llakitapxataynawa, siwa.

Sankanxa; ¡yatiqiri wawanaka jani ukhamapxamti, k'uchipxañajatakixa askicht'apxita, jallallapxita, isi ist'ayapxita, jani qhipinuqapxistati!; sasawa qillqata panqanakaxa mayisiritayna, siwa. Qillqata panqanakaxa, sankanxa wali jacht'asisawa yatiyasipxiritayna: sinti lupina lupjata, thayana

Sinti arumaxipanxa, chachawarmixa: ¿wawasti kawkirusa sarpacha?, sasawa uta uñkatata sarxapxana. Jaqinakarusa mayata mayaru jiskt'sisa, janiwa khitisa uñjiri utjkiritaynati, ukatxa awki taykaxa ikintxapxiritaynawa. Qhipa alwaxa ch'amaka ch'amakawa sartapxiritayna wawa mayampi thaqañataki, jukhamawa thaqxapxiritayna. 32>

Paya paxsiwa jani uñasxiritaynati, ukatxa taqi markpachawa thaqxäna. Ukatwa, kuka uñirimpi uñayapxäna, kuka uñirixa phuju manqhankiwa siritayna, ¿Kunjama?… sasa jinchu wali asnaqapxiritayna. Ukatwa, uñiristi chiküru phiru urunwa mistunispa, taqpacha mayacht'asisawa qamantapxäna; kuka, ch'allta uma, wiskhanaka pustucht'asipxma, sasawa siritayna. Uka urunxa, chiqapuniwa jisk'a imillaxa chika phiru uruxa mistuniritayna, wali qawranaka anakt'ata, ampararuxa q'urawa iqt'ata. Uka uñjasinsti, jaqinakaxa mayakiwa mulljasisna khakharapxiritayna; jisk'a imillasti phujuru wasitata t'ijuntaña munawxiritayna, jaqinakasti imillaruxa katthapipxiritaynawa, suma taqikunampi qullañataki. Ukatsti, kimsa paxsiwa saraqxana, qullatasti jisk'a imillaxa k'uchikiwa sarnaqxäna siwa. Imillasti mamalaparu siritaynawa: jumawa uka jayp'u jayp'u phujuru khitista, phujuruwa irpantapxitu, walja thuqurinakawa katuqapxitu, maq'añasa umañasa sintipuniwa utjäna, sasa. Qhiparuxa kimspacha k'uchikiwa utjasxapxäna.

Roger Luis Ramos Mamani IEP Nº 70325 de Jachocco Huaracco

35>


CHHAQIRI CHHIWCHITA

thayjata, jaqunukuta, laphinakajasa ch'iyanuqatawa uñjasipxtxa, janiwa nänakatxa khitisa arxatasipkituti, sasa. Juwansuxa uñatatasinxa panqanakata wali llakisiritayna, ukata khipa uruxa, yatiña utaparu sarasina, yatiqiri masinakaparuwa samkasitapa yatiyatayna. Yatiqiri wawanakaxa walli llakisisawa ch'iyanuqata, willjata, jaqtjata panqanakxa pallthapisna, askicht'apxiritayna, suma laphinakampi ist'ayapxiritayna, aski suma uñjxapxiritayna. Yatiqiri wawanakaxa yatiña uta manqhanxa qillqata panqanakxa sapüruwa suma ullaña qalltxapxiritayna. Ukatpacha, sapa uruwa wawanakaxa panqanakapa ullapxiritayna. Uka urutpachawa panqanakaxa wali k'uchi k'uchi jakasxapxatayna, wawanakasa aski suma yatiqapxatayna.

M

aya uruxa; maya wallpaxa suma chhiwinankapampi maq'anaka thaqiri sarapxiritayna; ukatxa maya chhiwi qalluwa chhaqiritayna, ukata mama wallpaxa wali jacht'asisawa, chhiwi qalluparu qulluna pampana thaqiritayna, janipuniwa kunasa utjkirityanati.

Ukatxa; maya usli patuxa: waq, waq, sasa sarnaqaskiritayna, ¿mama wallpa kunjamastktasa?, ¿kunatsa jachaskta?, sasawa tayka wallparu jakxatiritayna. Ukata; mama wallpaxa siritaynawa: maya chhiwchi qallujawa chhaqaqitu, ¡ay! ¡ay! ¡kawkinkpachasa!, jumacha uka ukana uñjt'aniwista, sasa.

37>

28>

Usli patuxa mama wallparu mayampi jiskt'iritayna, jakhama: ¿chhiwchi qallumaxa kunjamasa? sasa. Mama wallpaxa siritaynawa: chhiwchi qallujaxa ch'umpi q'ara kunkaninawa. Ukatxa usli patuxa: ¡ahhh...! uka chhiwchi qalluxa jawirana uma umaskana, kunkasa q'arpacha, sasa. Mama wallpasti siritaynawa: walikiwa usli patu inacha jakiña yanapt'itasma. Mama wallpaxa, mayni chhiwchi qallunakapampi, thuqtasa thuqtasawa chhaqata chhiwchhi thaqiri sarapxana. Ukatsti, chhaqiri chhiwchi qalluxa, maya jawira qura patxana, chhiw, chhiw, chhiw, sasa jachaskiritayna. Ukatxa qhiparuxa mama wallpaxa chhiwchhi qallunakapampixa wali k'uchi k'uchiwa apasxapxiritayna suma utjasiñataki.

Elsa Fuentes Nina IEP. Nº 70 325 de Jachocco Huaracco

Liduvina Chura Caljaro IEP. 70325 de Jachocco Huaracco


JUQHUÑANA KASARASIRI

jayri arumanakawa warmi sart'axa sarnaqapxi, ukatsti niya qhantatiwa tawaquruxa irpsupxi, utaparu aski suma warurt'asisa apasiñataki. Ukatwa, läsinakaxa amtapxiwa, payrinunaka thaqaña, wawanakaru kasarañataki. Payrinunakaxa kasarasirinakatakixa wakicharakiwa: ch'uspanaka, punchu, tirnu, awayunaka, pulliranaka, sumrirunaka; ukhamaraki anillu, qullqi Karina, janq'u qullqinaka ayjarunaka suma kasarasiñapatakixa. Auki taykanakaxa manqañatakixa amtapxiwa alaña: wallpa chichinaka, uwija aycha, tunta, ch'uñu, ch'uqi, arusa, phiriyusa, ukhamarusa yaqhanakampi. Kasarasiñatakixa tawaqumpi waynampixa Kunsijuruwa sarapxi, awki tayka, jach'a payrinu, jisk'a payrinu, walpacha arkirinaka irpt'ata. Jach'a mayku wiraxuchaxa kasarasirinakaruxa jisikt'iwa: ¿jumaxa aka warmi muntati?, Sasa; ukhamaraki warmiruxa jiskt'arakiwa: ¿juma aka chacharuxa muntati?, sasa. Jisa muntwa, sawa tawaqusa waynasa arsupxi; ukhamaxa kasarataxaptawa, ukxarusti luk'anaruxa suma anillu uchantasipxi, kunapachatixa tukuyxi ukaxa, taqiniwa qhumantiri sarapxi, aski urüpanaya sasa, ukhamawa q'alpacha anqa tuqiru mistunxapxi, wali suma isinkama, ukatxa, utaruwa sarxapxi, chika thakinxa kawallunakawa suyi, kawallxatwa utaru purinuqtapxi, ukansti walja jaqinakawa suyarapxi, wantanakasa utji, chaqallunakasa phust'apxi, jayp'urusti macharatawa uñjasipxi larinakampi chiktata suma thuqt'apxi. 39>

J

uqhuña ayllunxa aimaranakaxa junt'u phaxsina kasarasiritayna. Yuqalla wawana awkipa taykapaxa mä suma tawaqu thaqixa, wali utjirini, uraqini, q'apa, yapu luriri, suma uywa uywiri, wakaru suma lik'iyiri, ukaruwa yuxch'atakixa uñtasixa.

Imilla wawana awkipa taykapaxa, ukhamarakiwa uñtixa, mä suma wayna, wali q'apa irnaqt'iri, ukhamarusa wali yapu luriri, quta sariri, uywa uywiri, jani machiri, uraqini qullqini, jukhama. Ukatxa, tawaqu waynaxa qhatunakana, phistanakana, awatiñanakana, sarnaqawinakana, kasarasiñxata amtapxi. Tawaqumpi waynampixa munasisinxa q'iwisiñampi, anatañampi, jukhmarusa, t'irisiña, yawri, t'isnu aparasiñampi suma iyawsasipxixa. Uka anatañanxa waynaxa imillaruxa k'inchu churi. Waynaxa llijullijumpiwa tawaquru qhant'ayi, ukatxa tawaquxa wali lart'i, uksaru aksaru muyt'i. Waynana awki taykapaxa amtapxiwa phuchaniru sart'aña, tawaqu apsuñataki. Ukatakixa alanipxiwa t'ant'a, kuka, muxsa, alkula, p'asanqalla; utpachawa machaqa yuxch'a apsuri sarapxi;

Vicente Ticona Calle IEP. Nº 70 382 de Ocoña


ALLQAMARINA SARNAQAWIPA

mä wayaqata siwara rana manq'askiri uñjiritayna, waynasti jak'akiwa allqamariru mä awayumpi janxatiritayna, ukhamatwa allqamariru jiwayañataki katjiritayna. Utani jaqinakaxa yaputa purinuqtanipxiritaynawa; marka waynasti jiwata allqamari utaninakaru uñachayiritayna, utani jaqinakaxa walwa allqamaritjama jachapxiritayna. Uka luratatxa, janiwa uywanakapasa suma mirxiritaynati, uraq'inakapasa suma achuqxiritaynati, ukhamakiwa jani kunani uñjasipxiritayna. Ukata achachilanakaxa sart'iriruxa sumawa uñjaña sapxiriwa.

41>

36> 28>

M

ä kutixa, allqamarixa mä utaruwa sart'iritayna, ukatsti utani jaqinakaxa wali suma k'uchiwa allqamariru qatuqapxiritayna, uka suma allqamarixa sapa kutiwa uka utaru puriritayna. Uhatxa utani jaqinakasti allqamariruxa manqa liwt'apxiritayna; allqamarixa sapüruwa sart'aña yat'xiritayna. Utjiri jaqinakanxa uywanakasa wali suma mirantiritayna, yapunakapasa waljawa achuqiritayna, ukatxa uka jaqinakaxa wali k'uchi k'uchiwa utjapxiritayna, yaqha jaqinakasa wali musphapxiritaynawa. Mä uruxa mä jach'a tansa waynawa jaya markata puriniritayna, uka uruxa utaninakaxa yapuruwa sarapxiritayna, uka waynaxa utanxa ikt'xiritaynawa, ukhamaruwa allqamarixa puriniritayna manqa pallasiri. Marka waynaxa, uñatatasna wali mulljasiritayna, ukatwa utata anqaru mistusina, allqamariruxa

Carmen Vilca Velasquez IEP. Nº 70161 de Suquinapi


ACHAKUMPI QAMAQIMPITA

manq'surirakiwa sart'atayna. Uka qamirina utapanxa, qamaqisti achakumpiwa jakintasitayna, ukata qamaqixa jiskt'ataynawa akhama sasa: ¿suma jisk'a achaku kunsa akana luraskta?. Jisk'a jinchu q'ara achakusti walja mulljatawa qamaqiru uñkatatayna, achakuxa wali k'uchi arumpiwa tiwularu kutt'ayatayna, akhama sasa: Tata qamaqi janikilla phiñasimti, nayaxa aka qamirina utapa mantañatakiwa p'iyantasktja. Qamaqixa achakuruxa akhama sataynaxa: ¿Kunasa uka manqhana utjixa?. Achakitusti sataynawa: Qamiri utapansti walja manq'añanakaxaya utjchisti; ukhamarusa, walja aychanaka, kisunakasa sixiru uchatachixaya, sasa. Qamaqixa achakuruxa siritaynawa: K'ataki p'iyijma nayampiwa mantañani, sasa. Achakusti q'ara jinchusa iqt'atawa wali p'iyt'iritayna, ukatwa qamaqiru ch'amawa p'iyañaxa, yanapt'itaya siritaynawa. Ukhamawa, tata qamakimpi jinchu q'ara achakumpixa, qamirina utaparuxa wali p'iyantapxatayna, jump'isa wali ch'aqt'asisa. Ukatxa jisk'a achakuxa manqharuwa chhaqantjatayna, tata qamaqirakiwa anqana inakiwa t'ijnaqxatayna, jisk'a p'iynamxa janiwa mantxiritaynati, ukatxa anunakasti qamaqiruxa qulluruwa alispayxapxatayna; uka qamaqixa jichhurukamawa jani qamirina utapa kutiriwa.

¿Es posible morir de ojeo? Explicar la creencia.

43>

38>

M

aya kutixa jach'a qamiriwa utjäna sapxiwa, wali manqañanakani, manq'anakaxa inakiwa qurwartxiritayna, qamiri jaqixa sinti mich'änawa, jani wawani, janiwa kunapsa yanäsirinati

Maya phaxsi arrumaxa, mä achakuwa qamirina utapa walja p'iyanuqatayna, maq'anakapsa manq'suñataki, isinakapsa t'urunuqañataki. Ukhamarakiwa, tata tiwulasti qamirina utaparu wallpa

Blas Quispe Quispe IEP. Nº 70353 de Chucaraya


QAMAQIMPI ACHAKUMPI

katjayasiñataki. Jaya urunakawa saraqxana, achakuxa janiwa kunasa uñasxiritaynati, qamaqirusti uka p'iya maqhanxa wali manq'ata awtjanaxa. Ukatwa qamaqixa wali mullakiwa mistsuña punkuwjitaru achakuru ist'añataki makatäna, kayupa k'achata anqaru aysuna ; ukatsti, phari laq'axa wali qamaqina kayuparu qhatiratayna. Ukatxa, ipi qamaqixa ¡achakaw! ¡achakaw! chiqapunirakisa ninaxa naqhaskixa, sasina säna. Ukatwa, qamaqixa mayampi p'iya manqharu kutintawayxana. Kimsa uruwa saraqxana, qamaqiruxa sintipuniwa manq'ata awtxana ; ukatwa, qamaqixa uka p'iya jach'aptayäna, anqa mistuñataki; qamaqixa sänawa chiqapuniti qalanakasa, ch'apinakasa jalljama puriskpacha, ukata anqa mistusinxa janiwa kuna uraq'i tukusiwisa utjkanati. Ukhamawa qamaqixa wali phiñatawa sarxiritayna. Jaya urunakawa saraqxiritayna, ukatwa, maya jayp'uxa qamaqimpi achakumpixa wasitata jakisirakina, achakusti quta uñch'ukiskana. Ukata qamaqixa achakuru jakxatasna akhama satayna: jumapi p'iya manqharu imantaniwistaxa, jichhakuchapï manq'antamamaxa, janiwa mayampsa k'arxayxitatati, sasinwa qamaqixa achakuru säna.

28>

M

aya uruxa, achakuxa machaqa uta utachasitayna, ukata maya qamaqiwa wali khuyt'asisa jaqxatatayna, qamakisti achakuruxa akhama jiskt'atayna: ¿achaku kunsa lurtaxa? Ukatwa, achakuxa siritayna: nayaxa mä p'iya imantasiñataki lurasisktxa, ¿janiti jumaxa yatktaxa? uraqina jakawipawa tukusini, jani walt'awiruwa puriñani, qalanakasa jalljamawa purintanini, ukhamarusa ninawa nakhantani, sasawa achakuxa qamaqiru säna.

Achakuxa qamaqiru uñjasnxa siritaynawa: suyt'ita, nayaxa jisk'a manq'akitwa, khaya quta manqha uñtma, wali jach'a nuxñu tikawa utji, ukakuchapi manq'ata awtitxa q'ala apjtayatamxa. Achakuxa qamaqiruxa saskakinawa: quta uma q'ala tuksuñkama umantma, uka ñuxñu tika maq'atañamataki. Ukata, qamaqisti yawa sasa quta uma laqhuña qalltatayna, quta uma laqhuntasnxa chhuxuririrakiwa t'ijuna, ukhamwa walja kuti luräna ; qhiparusti, qamaqixa janiwa sayt'añsa puyrxanati, kunati purakapasti wali uma ch'itintatawa phallirjamäna. Ukata, qamaqixa sart'asisasti k'achata sänawa: ch'apinaka ch'apinaka janiwa purakaxa p'it'apxitatati, qalanaka, qalanaka janiwa wakt'apxitatati ; ukatsti, maya phara ch'apiwa qamaqi phatanka p'itjiritayna, ipi t'ant'ali qamaqixa p'utxtiritaynawa, phallasnxa waranqa waranqa jisk'a qalanakjamawa tutukjtawxanaxa uksaru aksaru.

Qamaqixa achakuru ist'asinxa wali mullxasisritayna, ukatwa siritayna: tata achaku uka p'iya luratama nayaru mayt'ita, jumaxa yaqha p'iya jak'akiwa lursusitaxa, nayasti wali jariwa luraskiriktja, ¡mira suma! ¡mira suma!, sasinwa qamaqixa achakt'asina. Achakusti qamaqiruxa walikiwa sasawa sänaxa, ukatxa yanapt'iritaynawa qamaqiru p'iya manqharu mantaña. Ukhamatwa achakuxa p'iya anqata walja laq'anakampi qalanakampi qamaqiruxa allintiritayna. Ukhamawa pachaxa walja sarantaskana, qamaqixa p'iya manqhana wali mulljatawa achakuru suyaskana. Achakuxa anqa patjanwa wali wararina, kunaymana phiru lurawinakwa lurana. Ukhamawa achakuxa qamaqiru pantjayawasna yaqha chikaruwa sarxana, jani qamaqimpi

Edgar Maquera Ccallo EP.Nº 70 353 de Ancoamaya

45>


KHULLUMPI JAMP'ATUMPI MUNASIWITA

Ukhamaxa, maya uruxa yuxch'a sapaki utaru jaytawapxiritayna, ukatxa awkixa akhama sataynawa: yuxch'ala maya awayu sawkata, sasa. Ukata, tawaquxa utanxa awayu sawkawiriruwa iktxiritayna, ukhamaruwa warmi suyrapaxa purinitayna, ukhama yujch'a ikjata uñjasinxa, k'achañata sarxatasina maya p'iqita t'axllitatatayna. Tawaquxa t'axllitatatasti mayaki qhulluru tukusinxa “p'isx p'isx p'isx” sasa thuqtawayxiritayna. Jaya mara saraqatatxa jamp'aturakiwa uka pachpa waynampi jaqichasiña munarakitayna, jamp'atuxa maya lik'i lankhu tawaquru tukuritayna. Ukata, waynaxa uka uñjasnnxa wali suma aruntatayna, mä suma aski urukiphanay kullaka sasina. Uka lik'i tawaqusti mä suma chuymampirakiwa jayst'atayna: waliki, ¿kawkitsa jilata uñasinta? Sasa. Waynaxa ukata siritaynawa: nayaruxa sapüruwa awkijaxa yapu luriri khitanitu, jumsti janirakisa uñjirismatixa, jichhakiti jutta, sakiwa jamp'atu tawaquru jiskt'atayna. Tawaqusti sataynawa: nayana awkijaxa sapuruwa khitaniskituxa yapunaka khawirixa; jichhasti, jilata jichhuruta uksaruxa uñt'asiñanipi, nayaxa sapakiwa akakana payinaqasisktxa, sasawa waynaru siritayna. Waynaxa uka sataxa siritaynawa: nayasa sapakiwa ch'uqi yapu thumisiskta, jichhaxa juma uñjasaxa chuymajaxa qhanartituwa, sasinwa waynaxa tawaquru amparata q'apirt'atayna. Tawaquxa ukhama q'apthapt'ataxa sataynawa: awki taykaxa wali qhuruwa, inasa niya thaqchitu, yaqha uru jakisiñani, sasawa tawaquxa sarawayxatayna. Ukhamawa, tawaqumpi waynampixa yapuyapuna sapüruwa jakisipxiritayna, panipaxa jaqichasiña amtapxiritaynaxa. Waynaxa ukhamawa kawkharakpacha utapaxa siritayna, awkiparu jaqichasiñxata arxayanirikta, sasawa waynaxa arumanakaxa lup'itayna.

40>

N

ayra pachanxa akhamiritaynawa. Thuquri ayllu uraq'inxa sapxiwa: taqi kuna uywanakasa jaqiru tukusna sarnaqapxiritayna. Jamach'inakasa, laq'unakasa parlapxiriwa sapxiwa. Nayra pachanakantixa warminakaxa suma ch'iki, q'apa sarnaqapxasapanaxa taqi kuna luraña yatipxaspanaxa, warminakaxa ukatwa jichhaxa khullxama wali ch'ikinaka q'apanakaxa; jani ukaxa lat'u jamp'atjamaspawa sasawa sapxi. Maya khulluwa, waynampi jaqichasiña muniritayna, uka khullusti suma uñanaqt'ani, q'apa suma tawaquruwa tukuritayna, jupasti suma phayt'asiri, taqi kunsa k'atakiwa lurt'asiritayna, sinti phisnakiwa uksa aksa jalnaqt'iritayna. Waynasti uka tawaqumpixa uywa awatinwa uñt'asipxiritayna, sapüruwa jakisipxiritayna, ukatwa khullu tawaquxa waynaru siritayna: niyakixaya warmimataki munchistaxa, mäpitalla taykamaru awkimaru uñstañani, sasa. Ukhama satasti waynaxa, khullu tawaquruxa sarakiritaynawa: nayana utajaru sarañxa jaxsarasnawa, jukhamaxa mäpitalla utajaru sarañani, sasawa tawaquruxa irpxiritayna. Ukhamawa, maya qhawqa pachaxa wali suma utjapkiritayna, uka tawaqusti waynana awkipa taykapatakixa sinti munatänawa, kunatixa wali suma phisna q'apanawa. Awayu, phullu, kuna sawuñanaksa wali khusa q'ara sawt'irinawa, sawuña mayxa k'atakipuniwa sawsurixa.

Maya uruxa, waynaxa utajaru sarxañani sasawa tawaquru irpxatayna, waynana awkipasti tawaquruxa wali suma chuymampiwa qatuqatayna, uka yuxch'asti jani kuna lurañsa yatkarakitaynati, sapxiwa. Uka tawaquxa kuna lurt'ma sataxa yäna jani yänakwa kunsa luriritayna, jiwa mulljata jump'inikiwa jiwrxa ch'usa ch'apaqaki qhunaqiritayna, kuna manq'anaksa janiwa suma phayt'iritaynati, allpinaksa ina ch'usa ch'apaqakwa aqallpu khasakwa phayasiritayna. Waynana taykapaxa ukhama luratapatxa sapuruwa yuxch'apxa sinti tuqiritayna. Tawaquxa tuqitaxa janiwa ch'ijtirinati; ukatxa maya kutixa, ukhama jayra jathitapatxa, waynana taykapaxa tawaquruxa p'iqita maya lawampi jawq'atatatayna, p'iqxa ch'iyjataynawa, wilasti wali chhixtatayna. Tawaqusti jawq'antataxa janiwa t'ijtañsa kamachañsa yaniritaynati, kikiparukiwa qunxiritayna, janiwa jamp'atuptkiritaynati sapxiwa. Ukhamawa, uka jamp'atu tawaquxa waynana warmipaxiritaynawa, ukata jichhurukamaxa warminakaxa ch'usa jathikixa.

Octavio Edgar Hualpa Callata IEP Nº 70 648 de Thocori Jarani

47>


TATA INTINA UÑASITAPA Ukhamawa, maya jayp'uxa phaxsixa jalantaskäna; ukatwa Illampu qullutuqita nina ñik'utanakaxa uñstaniwxatayna, ukata k'atampi uñasinisinsti anchha junt'utatanitayna; jaqinakasti walwa mulljasipxatayna, q'asapxatayna, imantasipxatayna; yaqhipasti jiwarapxataynawa. Chhiqani jamach'inakasti phaxsi jalanta tuqiruwa qhispirakitayna. Phaxsi jalsu uñtata utanaka, pukullunaka, putukunaka lurasisrinakaxa, uka tuqi uñtata tiyiru imantasirinakasa tata intina nakhantatawa jiwaratayna. Khititi utachaskäna phaxsi jalanta tuqiru ukanakakiwa intina tatana nakhawipata qhispitayna. Ukhamawa, qhispiri jaqixa sapüru tata inti jalsuniriru yatinuqtatayna; ukata, jaqinakaxa sapüruwa uywa kharita, uraqina achuyata manqanaka luqtatayna. Ukatpï aymara jaqinakaxa jichhakamasa sapxixa,-Aymaraxa uka nayra tunu achachilanakana wawanakapätanwa sasaxa, jupanakana luratawa uka pukullunaka, pukaranaka, putukunaka, putinaka, utanaka, wak'a qalanaka ukanakasti jichhakamasa taqinsa musphkaña.

49>

28>

N

ayraxa, intixa janiwa utjiritaynati sapxiwa, jaqisti paxsi qhananpikiwa utjasipxiritayna; ukata, jaqija siritayna: maya achachilawa uñstanini, jach'a sunkhani, jukch'anaka ñiqutapasa ninakamaki, mama phaxsitsa k'atampi khana; ukasti uywanaksa, mallkinaksa, jaqinaksa nakhantaniwa, uka ist'asinxa aymara jaqinakaxa anchha llakitawa jachariritayna. Ukatxa, amtapxataynawa chinkana luraña, pukullunaka pirqaña. Janirakiwa achachilaxa kawksatsa jutani ukxa yatipkänati; ukhamawa, jaqixa pukullunakapa utanakapa phaxsi jalanta tuqiru punkuni luratayna, yaqhanaksti phaxsi jalsuru uñtata lurapxatayna.

¿De dónde sale esta aseversación? Justificar, profundizar en esta idea.

Simon Quilli Jilaja IEP Nº 70 161 de Suquinapi


CHUCARAYA MARKANA YURITAPA

wakiyxapxataynati, wali ch'amanwa amtawinakapxa phuqasiniwapxatayna, utanakaparuxa mä wali khumukama purintayapxatayna, warmisa wawanakasa chalunxa wali kusisisawa manq'antapxatayna, yuspuna yuspajara sasawa awkinakaparuxa qumantapxatayna. Pachanakaxa saraskana, ch'arkixa pist'irjamaxanawa, ukata chachanakaxa maya amuyawxataynaxa, warqa uywanaka jakaskiri t'aqaqasna akaru anakiniñaspawa ukata jisk'ata jisk'ata wayurt'asisksnaxa, jilt'irinakxa aljasiraksnawa; uka auyt'awiruxa taqiniwa askiwa sapxana ukhamarusa jaqinakaxa yapxatasipxataynawa. Jupanakaxa amuyt'aspkakinawa, jichhaxa uka chukaru uywanakxa kawkiruraki anakrantjsnaxa sasawa sapxana, maynirixa janiwa qhiparksnati sapjanawa, janiti mä jach'a uyu uyuchksnaxa ukaru chucaru uywanaka ikiyañani, taqpachani jaqinakawa askiwa amuyt'awimaxa sapxanawa, wali kusisipxana ¡jallalla aymara marka! Sasawa thuqtapxatayna. Uyuchanxa qallantapxataynawa suma kusisisa wali lart'asisa, uka lurawixa aru taypita mistsutaynawa chukaru uywataki sasinwa CHUCARU UYU, jupanakaxa mä phaxsita uyuchaña tukuyxapxataynaxa. Paya saraqawinxa amtapxataynawa chukaru uyuru warqa uywanaka anakt'aniña, jupanakaxa janiwa asnunaka apxapxataynati ququ khumurikwa jikhasxapxataynaxa, warqa uywanakaxa utjanawa wakanaka, qawranaka, warinaka, ukhamarusa wanakunaka, uka mä kutixa qawra uywanakwa thaqtanipxataynaxa taqi tuqita jarkt'apisawa anakiniwxapxiritayna, jani samart'asawa jani ikisa ikini. Warqa uywanakaxa wali qariratawa purintaniritayna, ukatxa phisnakwa chukaruyuruxa anakrantapxiritayna, ukhamaxa purintayasinxa wali phunchawinaka lurapxiritayna parasunaksa luqtapxiritayna, manqa manqapxiritayna taqinipuniwa mathapisipxiritaynaxa.

44>

Chukaru uywanakxa mä chikatxa ch'arksupxiritaynawa, mä qutraki aljapxiritayna qullqiru, má qutxa awatisipxiritaynawa, ukhama jupanakasti suma kankaña jakxatasipxiritayna aka suma pachasanxa.

N

ayrapacha maranakanxa, jaqinakaxa jisk'anikipxiritaynawa, utjasipxiritaynawa qamilla jawira lakanwa. Uka pachanakanxa wali machiritaynawa, uka mä qhawqa jaqinakaxa wali pisipisipxiritaynawa ukata chachanakkirixa yatipxiritaynawa kunxatixa qullunakanxa sallqa uywanakawa utjaski sasa. Janiwa khiti unañcht'irisa utjiritaynati, jupanakaxa wali ch'ama pisipxiritaynawa, ukata mä waynchapirixa arsuritayna, janiti jiwasasti uka warqa uywanakthaya sarapsnaxa, katuqasi chalunasinsa manqañasataki.

Warminakapasa, wawanakapasa suma manqt'atana, ukhamarakiwa jisk'a qullqisitsa jakxatasipxiritaynawa. Ukhampi warqa qawranakxa chukaruyuruxa anakrantapxiritaynaxa. Mä kutinxa sarapxiritaynaxa chukaru wakanaka thaqsurirakiwa, ukhamasina qamillaka jawira sutini jaqinakaxa sumakiwa, sumakiwa qullqinikiwa jakasipxiritaynaxa sasawa achachilanakaxa katt'ayasiwapxiritayna. Janiwa ukakti warqa uywanaka thaqsurixa sarapkataynati, walja walja kutinakawa lurapxiritayna, uka jach'a uyuna sutipaxa CHUKARU UYU sutiniwa, taqi tuqi ayllunakana uñt'atawa, ukhamatpï aka aylluna qamillaka jawira jaqukipt'ataynaxa CHUKARAYA sutiruxa.

Jaqinakaxa juparuwa yanapt'irixa, janiwa utjkanati, walinikiwa mathapisipsxatayna pusi jaqiru, jupanakana amtañapaxa khaya pachparu sarasna uywanaka katurasna khariraniwsna, chalunasa apaniña manqañataki, uka mtawxa wali suma qhatsuyapxana. Maya uruxa ququcht'asiwasna amruysunakasa anakt'ata utatx saraqawapataynawa,l puripxatayna pusuruta qapaso liwini ukawjaru, janiwa warqa uywanaka katuraña

Estheer Calizaya Maldonado IEP. 70 322 de Chucaraya

51>


WARURT'ANAKA

Canciones


P'IQINXA UTJIWA

JAKAWISA (kasarasiri samiri)

55>

48>

P'iqinxa utjiwa: Nayra, nasa, laka; (kuti) p'iqinxa utjiwa: ñik'uta, para, jinchu; (kuti) la, la, la, la, la. Jaqinakaxa awustu phaxsinxa Laq'achaña qalltapxi´; (kuti) Ukhamaraki ütanaksa Utachapxarakiwa; (kuti) Khitisa kawkisa Särakisma utachapxarakiwa. (kuti)

Nayraxa uñjiwa, nasaza mukt'iwa, (kuti) lakaxa mallt'iwa, jinchuxa ist'iwa, (kuti) la, la, la, la, la. P'iqixa waliwa Yatiqañataki, (kuti) p'iqixa walija amuyt'añataki, (kuti) wa, wa, wa, wa, wa.

Waynuchunaka tawaqunaka Kasarasipxiwa, (kuti) Panipa chikpacha suma jakaña Qallantañataki; (kuti) Khitisa kawkisa särakisma Kasarasipxiwa. (kuti) Edgar Maquera Ccallo IEP 70 353 de Ancoamaya

Sitimri paxsinxa qalltapxi Jiwra phawantaña, (kuti)


YATIQAÑA UTA WAWA

Ukhamaraki jawasanksa Satantapxaraki, (kuti) Khitisa kawkisa särakispa Satantapxarakiwa. (kuti) Uktuwri paxsinxa qallantapxi Ch'uqi satantaña, (kuti) Ukhamaraki isañunaksa Satantapxaraki, (kuti) Khitisa kawkisa särakisma Satantapxarakiwa. (kuti) Nuwimri paxsinxa la la la la Risañawa purini, (kuti) Almatakiwa täqinisa Ququchapxañani, (kuti) Khitisa kawkisa särakisma Risantapxañani. (Kuti)

50>

Disimri phaxsinxa la la la la Jisusawa yurini, (kuti) Taqinisa jisusaru Yupaychapxañani, (kuti) Khitisa kawkisa särakisma Yupaychapxañani. (kuti)

57>

Jilata wali kusisiña Kullaka wali kusisiña (kuti) Nayapi yatiña uta wawatxa Nayapi yatiqiri wawatxa Khitisa awatiriwa sistama (kuti) Yatiña utajasti Chukarayawa Yatiña utajasti Chukarayawa Larama samimpi samicht'atawa (kuti) Sapurusa wali k'uchiki Sapurusa wali ch'ikiki Yatichirijampi chikpacha. (kuti) Pampankiri yuqallanaka Pampankiri imillanaka Yatiña utaru sarapxañani Yatinaka yatiqt'iri (kuti) Julian Cotrado Cotrado IEP 70 322 de Chucaraya

Julian Cotrado Cotrado IEP. 70322 Chucaraya


SAJWANA URU (Música Pandillera)

53>

Sajwana uru, sajwana uru awti paxsi, awti paxsi anu anunita, saraqanta qinarirata saraqanta. Anu anuni achichila qinarirani awichita juyphi awayuta , awayuni chhullunkhayata punchituni Janq'u imilla, ch'iyara imilla jach'uqu pamparu, saraqapxma janq'u ch'uñuru tukuñataki ch'iyara ch'uñuru tukuñataki Sajwana uru, sajwana uru awti paxi , awti paxi sarañamampiwa qallasista chhaqañamampiwa aminasista.

Eufemia Chura Condori IEP. 70 325 Jachocco Huaracco

59>


ÍNDICE

I. JAKAWINAKA (Nuestras Vivencias) CHACHAMPI WARMIMPI (------------------)............................................... LOPEZ AYLLUNA PANICHASIWITA (--------------------)...............................

Pág. 6 Pág. 8

II. JARAWINAKA (Poesía) URAQ'IXA (--------------------------)............................................................ KUKA K'INTU (--------------------------)....................................................... PACHA MAMA (--------------------------).................................................... SAJWANA URUWA PURINI (--------------------------)................................ IWIJA QALLU (--------------------------)..................................................... NAYA YUQALLA WAWA (--------------------------)...................................... ISTANSAJANA JAWIRAPA (--------------------------).................................. YATIQAÑA UTAJARU (--------------------------).......................................... THUQURI APU AYLLU (--------------------------)........................................

Pág. 12 Pág. 13 Pág. 14 Pág. 15 Pág. 16 Pág. 17 Pág. 18 Pág. 19 Pág. 13

III. WILLAKUYKUNA (Cuentos) SANTOSA MACHAQWAYPIWAN (Santosa y La Culebra)............................ NAKAQMANTA (Del Pistaco Andino).......................................................... SIPASMANTA AQCHIMANTAWAN (Águila y La Joven)................................ PEDROCHAMANTA WILLAKUY (Cuento del Niño Pedro)............................. UKUCHA ATUWAN (El Ratón y El Zorro)..................................................... PANCHOCHALLAY (Ahí, Mi Panchito)........................................................ WIKURUN WIKUPIN (Rodar al Abismo).....................................................

Pág. 20 Pág. 23 Pág. 25 Pág. 28 Pág. 30 Pág. 34 Pág. 37

IV. TAKIKUNA (Canciones) MAMAYPA PICHANAN (La Escoba de mi Madre).......................................

Pág. 42


Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.