Os adeuses

Page 1

FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

ALBERTO MARTÍ

os ade u s e s

FOTOGRAFÍAS DE

os ade u s e s

Alberto Martí

FOTOGRAFÍA: JOSÉ CARUNCHO

CONSELLO DA CULTURA GALEGA

ARQUIVO DA EMIGRACIÓN GALEGA



os ade u s e s


os ade u s e s FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ


MARTÍ VILLARDEFRANCOS, Alberto Os adeuses / fotografías de Alberto Martí ; [coordinación, Begoña Combo Castro, Begoña Tajes Marcote ; textos José Caruncho, Pilar Cagiao Vila, Teresa García Domínguez]. — Santiago de Compostela : Consello da Cultura Galega ; A Coruña : Centro Galego de Artes da Imaxe, 2010. — 148 p. : il. ; 25 cm D.L C 2301-2010 — ISBN 978-84-92923-04-5 1. Galicia-Emigración-América. 2. Martí Villardefrancos, Alberto-Fotografías. I. Combo Castro, Begoña. II. Tajes Marcote, Begoña. III. Caruncho, José. IV. Cagiao Vila, Pilar. V. García Domínguez, Teresa. VI. Título

XUNTA DE GALICIA

CONSELLO DA CULTURA GALEGA

Alberto Núñez Feijóo Presidente da Xunta de Galicia

Ramón Villares Paz Presidente do Consello da Cultura Galega Marcelino Fernández Santiago Xerente do Consello da Cultura Galega

·

FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

11 • Presentación OS ADEUSES FOTOGRAFADOS Ramón Villares Presidente do Consello da Cultura Galega 15 • Presentación Alfonso Cabaleiro Durán Secretario xeral de Medios

EXPOSICIÓN COORDINACIÓN TÉCNICA, POSITIVADO E SELECCIÓN DAS FOTOGRAFÍAS

José Caruncho COORDINACIÓN

Alfonso Cabaleiro Durán Secretario xeral de Medios

ÍN D I C E

os ade u s e s

Ana Pena Penabad ENMARCACIÓN E MONTAXE

17 • INSTANTES PARA A LEMBRANZA Pilar Cagiao Vila Arquivo da Emigración Galega

Galiart CARTELAS

CENTRO GALEGO DE ARTES DA IMAXE

Lugami

Guillermo Escrigas Rodríguez Director do CGAI

CATÁLOGO

21 • AS POLÍTICAS MIGRATORIAS NO FRANQUISMO M.ª Teresa García Domínguez Arquivo da Emigración Galega

EDICIÓN

Consello da Cultura Galega Centro Galego de Artes da Imaxe COORDINACIÓN

Begoña Combo Castro Begoña Tajes Marcote TEXTOS

José Caruncho Pilar Cagiao Vila Teresa García Domínguez TRADUCIÓNS E REVISIÓN LINGÜÍSTICA

Begoña Combo Castro Silverio Cerradelo Gómez DESEÑO GRÁFICO

Imago Mundi FOTOMECÁNICA E IMPRESIÓN

Eurográficas Pichel S.L Fotografías © Alberto Martí Textos © os autores ISBN

29 • ALBERTO MARTÍ, O FOTÓGRAFO QUE SEGUE DEDICANDO A SÚA VIDA Á FOTOGRAFÍA José Caruncho Coordinador técnico, positivado e selección das fotografías CATÁLOGO 33 • A ida 75 • A volta 111 • O buque Santa María

978-84-92923-04-5

DEPÓSITO LEGAL

C 2301-2010

IMAXE DA CAPA

127 • TEXTOS EN CASTELÁN E EN INGLÉS

Os adeuses. Fot. Alberto Martí. A Coruña, 1957

7


Á memoria da miña muller, María, e da miña filla Paloma. Ás miñas fillas Ana María, Beatriz, Yolanda e Susana.


os ade u s e s

·

FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

PRESENTACIÓN

Os adeuses fotografados Ramón Villares Presidente do Consello da Cultura Galega

A

s despedidas deron orixe aos máis belos poemas e ás máis transidas cartas de amor, pero tamén á expresión da máis fonda tristura reflectida nun pano branco que ondea cando un barco ou un tren en que viaxa o ser querido comeza a andar e a se afastar. Non obstante, de tantos millóns de despedidas como no mundo ten habido, son ben poucas as que poden ser olladas ou reconstruídas por quen non as padeceu. Toda des-

pedida e todo adeus ten no seu nervio central un sentimento, algo que é difícil de transmitir a quen non é o seu protagonista. Por iso a fotografía ten a grandeza de nos deixar recordar e mesmo imaxinar canta emoción pode haber nunha saída ou nunha chegada. E un dos lugares en que inzaron chegadas e saídas foron os peiraos marítimos, onde atracaban os grandes paquebotes que carrexaron millóns de persoas a través dos mares océanos. En Galicia temos fartura de despedidas, pois é “terra de adeuses”, como en feliz ocasión a cualificara o patrucio de Trasalba, Ramón Otero Pedrayo. Foi unha das pérolas que ecoaron naquel discurso de inauguración do curso académico 1954-1955 pronunciado no paraninfo da Universidade de Santiago, dedicado a evocar as “vivencias” da emigración galega. Cando Otero estaba a pronunciar aquel discurso, os adeuses galegos estaban nun novo apoxeo, coa apertura das migracións cara a América, nomeadamente a países novos como Venezuela e Brasil, que alongaban o leque de destinos americanos, antes centrados nos países de Arxentina e de Cuba. Era a derradeira eclosión da navegación marítima de pasaxeiros, que o propio Otero ben sentira —e contara despois nun guapo libro— con ocasión da súa viaxe a Arxentina en 1947, a bordo do nomeado paquebote Cabo de Hornos.

FOTOGRAFÍA: XOSÉ CASTRO

10

11


os ade u s e s

·

os ade u s e s

FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

·

FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

Daqueles adeuses ficou memoria nalgún documento gráfico que virou célebre, despois da

Fundación Barrié de la Maza. Despois seguirán outras cidades e outros lugares que esperamos

súa publicación en libros como Galicia hoy (1966), a cargo de Luís Seoane e Isaac Díaz-Pardo.

que alberguen esta exposición. Unha das prácticas máis queridas do Consello da Cultura Ga-

Refírome ás famosas fotos de Manuel Ferrol sobre a emigración tomadas no porto da cidade

lega é a de traballar de parcería con outras institucións, sempre que for posible. Neste caso,

da Coruña. Son documentos singulares, mais escasos. Outros fotógrafos traballaron arreo

os parceiros foron atentos e xenerosos, actitude que só se pode remunerar co recoñecemento

naqueles mesmos lugares, tomaron milleiros de fotos daquelas chegadas e adeuses, pero

e gratitude. E así fica dito.

non eran coñecidas do público por non se teren difundido acaidamente. Porén non hai ben que se garde eternamente oculto. E o que resulta ser un testemuño de primeira orde sobre o trafego humano da Estación Marítima d’A Coruña pode ser agora coñecido e analizado grazas a esta exposición sobre Os adeuses. O gardador do tesouro foi o fotógrafo Alberto Martí, quen de forma sistemática e paciente foi enchendo a súa cámara fotográfica de figuras e de sentimentos, de esperanzas e de tristuras. Os seus protagonistas son xente anónima, pero fundamental para entender a historia colectiva da Galicia do século vinte. Unha parte mínima de toda esa fartura de comportamentos humanos está presente nesta exposición. Outras mostras terán que vir no futuro para ir poñendo rostro á que foi a grande epopea da emigración galega, que cobre case dous séculos da nosa historia máis recente. O que aquí se mostra, grazas a Martí, é unha etapa ben concreta da emigración americana, aquela que na década dos anos cincuenta estaba xa dando os últimos folgos. Foi un período especialmente interesante, porque a política migratoria española, a través de organismos oficiais (Instituto Español de Emigración) ou privados (Comisión Católica de Emigración), tentaba subsidiar ou “asistir” as saídas e as chegadas dos emigrantes, como observan varios contributos deste propio catálogo. Que esta exposición fose posible dependeu, como sucede adoito, da xenerosidade e do empeño dalgunhas persoas. En primeiro termo, do propio Alberto Martí, que puxo á nosa disposición este tesouro. Logo, de Guillermo Escrigas, que como responsable do Centro Galego de Artes da Imaxe coordinou o proxecto; e de José Caruncho, que foi eficaz mediador na consecución desta mostra fotográfica e desenvolveu o traballo de selección e revelado das fotografías. A primeira exposición pública destes adeuses fotografados vaise realizar na cidade coruñesa, moi pretiño da Estación Marítima onde tiveron lugar, grazas á acollida da

12

13


PRESENTACIÓN Alfonso Cabaleiro Durán Secretario xeral de Medios

A

exposición que hoxe presentamos, Os adeuses, é un documento en imaxes dun feito histórico relativamente recente: o éxodo galego cara a América entre os anos 1957 e 1963 desde os portos da Coruña e Vigo e o posterior regreso a Galicia. Porén esta mostra é moito máis que unha reportaxe gráfica.

Obedecendo á vocación fotográfico-artística e ao bo facer de Alberto Martí hoxe podemos gozar dunha faceta posiblemente menos coñecida do autor: a de retratista de historias humanas. Cada unha das fotografías que conforman esta exposición reborda emoción, sentimento, frescura e naturalidade. O sentir destes protagonistas anónimos traspasa as súas expresións e xestos. E o que narran as fotos ábrelle espazos á nosa receptividade e activa as referencias da nosa contorna. Para nós é unha satisfacción poder presentar esta mostra do fotógrafo coruñés Alberto Martí —froito da colaboración do CGAI co Consello da Cultura Galega—, que grazas á acollida da Fundación Pedro Barrié de la Maza inicia a que esperamos que sexa unha longa itinerancia.

15


os ade u s e s

·

FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

Instantes para a lembranza Pilar Cagiao Vila Arquivo da Emigración Galega

O

fenómeno da emigración representou un proceso repleto de luces e sombras que dificultan extraordinariamente a súa exacta valoración. Porén, non hai ningunha dúbida de que foi un dos aspectos fundamentais da nosa historia contemporánea porque afectou todas as facetas da vida económica, política e social do país. Indubidable resulta tamén que á primeira vista a emigración —e os termos masivos en que se produciu— durante décadas foi para moitos a única opción ante a imposibilidade de desenvolver un proxecto vital na súa terra de orixe. E é que para alén das grandes causas que provocaron a emigración, no nivel do estritamente particular houbo motivacións concretas que determinaron a decisión dos emigrantes de abandonar a súa terra. Emigrar foi a teórica solución para moitos problemas cotiáns, quer de índole económica, política, profesional ou de calquera clase. Mesmo serviu ás veces para saír do paso en situacións estritamente persoais. Así, o camiño de América foi tamén a saída para máis dun desengano amoroso ou para evadir o servizo militar. Da emigración derivaron consecuencias de gran magnitude como a perda dunha eventual man de obra industrial, o aumento do desequilibrio social, así como a inevitable desestruturación de numerosas familias. No entanto, tamén é xusto recoñecer que, unha vez producida a emigración, os desprazados, fose cal fose a súa procedencia, constituíron un elemento fundamental na formación e desenvolvemento das sociedades americanas de destino. Por outro lado, ademais destes efectos, a emigración e —cando o houbo— o retorno fixeron sentir o seu impacto noutro tipo de transformacións sociais, culturais e ata psicolóxicas das sociedades de orixe. A emigración a América estendeuse durante un longo período de tempo, que comprendeu pola súa vez dúas grandes fases. A primeira delas abrangueu desde a segunda metade do século XIX ata 1930. Durante esta, apareceron nos portos galegos os primeiros transatlánticos movidos por máquinas de vapor e a emigración atinxiu a dimensión e as características dun verdadeiro fenómeno masivo impulsado por factores demográficos, económicos e sociais vinculados á expansión

16

17


os ade u s e s

·

FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

e á crise do capitalismo mundial. A segunda fase, aberta a finais dos anos corenta após o tráxico exilio producido como consecuencia da Guerra Civil, culminou a fins da década dos sesenta e Europa converteuse no destino principal das migracións cara ao exterior. Nesta segunda etapa, cuxo inicio coincidiu cos anos posteriores á Segunda Guerra Mundial, cando a situación económica se tornaba insostible por causa dos efectos do conflito e da política intervencionista e autárquica do réxime franquista, as correntes migratorias cara a América rexistraron algunhas diferenzas a respecto da primeira. Esta nova emigración estivo relacionada en moitos casos coas redes establecidas durante o período anterior, que dalgunha maneira garantían hipotéticas seguridades do outro lado do Atlántico para quen se aventuraba a partir. Aínda que continuou sendo maioritariamente masculina, houbo unha participación feminina moito maior (superior ao 45%), ao mesmo tempo que, polo seu carácter máis familiar, comprometeu unha importante cantidade de nenos. Alén da persistencia de factores de atracción desde certos países americanos, algúns dos elementos que explican a retomada e o mantemento dos fluxos están relacionados coa aparición de mecanismos formais de asistencia emigratoria, reagrupación familiar, repatriación e tratados de emigración bilaterais, ademais da reposición en España da Lei de emigración (1946). O Comité Intergobernamental para as Migracións Europeas (CIME), creado en 1951, entre outras accións estableceu Plans de Reagrupamento Familiar, nos que España comezou a participar cinco anos máis tarde após a aparición en 1956 do Instituto Español de Emigración (IEE), que de alí a pouco abriu delegacións en moitas provincias españolas e evidentemente nas catro galegas. Na súa actividade, e propiciado polo concordato asinado entre o réxime franquista e a Santa Sé tres anos atrás, o IEE contou coa activa colaboración da coñecida como Comisión Católica Española de Migración (CCEM), que contribuíu durante un tempo ao mantemento da corrente ultramarina facilitando a localización dos emigrantes xa radicados en América, así como a tramitación das solicitudes a quen desexaba marchar, de modo particular nos casos de reunificación familiar. Algunhas veces, as ditas reclamacións incluían o envío da pasaxe, en tanto que outras respondían soamente ás solicitudes de chamada presentadas polos emigrantes previamente radicados perante o consulado respectivo e a Dirección Xeral de Inmigración do país de que se tratar. Ata que a opción americana non foi substituída pola europea e por outros destinos en determinadas zonas do Estado español, a emigración desta época continuou dirixíndose cara a algúns dos destinos tradicionais, como o Río da Prata, o Brasil ou os Estados Unidos. Xurdiron ademais destinos novos, como Venezuela, que, segundo as estatísticas da emigración publicadas polo Ministerio de Traballo, entre 1948 e 1961 —o pico máis alto rexistrouse en 1957— recibiu 216 107 españois, situándose á fronte dos destinos americanos. Nesta etapa (1946-1964) os emigrantes galegos supuxeron o 45% dos españois que saíron cara a América. Ademais, a emigración alén mar rexistrada polos portos galegos continuaba sendo a máis alta de todo o Estado. E é xustamente este proceso o que se mostra con extraordinaria fide-

18

os ade u s e s

·

FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

lidade na exposición fotográfica que acompaña este texto. A cámara de Alberto Martí, o infatigable fotógrafo coruñés, capta perfectamente moitos dos avatares que rodean a experiencia migratoria deses anos, ao retratar o inicio do periplo viaxeiro de tantos galegos e doutras procedencias —a partida— e o final deste —o regreso de América—. A magnífica selección elaborada por José Caruncho dos innumerables negativos do arquivo de Martí revela non só imaxes deste fotógrafo menos coñecidas polo público mais tamén instantes para a lembranza e a reconstrución do pasado daqueles que foron actores ou espectadores da emigración deses anos. A acertada epígrafe d’ Os adeuses que intitula a exposición e a expresiva imaxe da cuberta do seu catálogo simbolizan perfectamente o mundo dos sentimentos que acompañaron persoas, baúis, fardos e maletas, gravándoos para sempre na memoria colectiva. Todas as circunstancias que rodearon o proceso aparecen retratadas con perfección: desde a chegada ao porto, a terminal de pasaxeiros atestada, ata a espera da partida e a acomodación a bordo, pasando polo mundo dos trámites, os papeis e os funcionarios…, todas elas inseparables da decisión de emigrar. As multitudes arremuiñadas nos peiraos —vixiadas pola Policía Armada, como se lle chamaba daquela—, as mans e os panos mexéndose no aire —se non secando as lágrimas—, os saloucos compunxidos dos meniños, o ascenso incesante polas escadas dos navíos, as tomas para o NO-DO —o principal medio de difusión da España de entón—, a derradeira fotografía antes de partir…, entre as moitas escenas que aparecen nas imaxes, dan por outro lado fe de que xa non hai volta atrás, de que o camiño de América comezou. E que contar da presenza na mostra dalgúns dos barcos máis clásicos da viaxe americana deses anos… Aparecen en varias das imaxes do fotógrafo coruñés Martí os nomes máis míticos de certos navíos transatlánticos que sistematicamente afloran nos testemuños de tantos emigrantes cando lembran a súa experiencia: o Juan de Garay, antigo Orinoco, que nestes anos trasladaba os emigrantes ao Brasil e ao Río da Prata; o Cabo de Hornos, da navieira Ybarra; o Castel Verde, so bandeira italiana primeiro e despois rebautizado Begoña so pavillón español, que operou ata 1973, indefectiblemente ligado á emigración cara a Venezuela… Testemuña fundamental da época que se retrata foi a Igrexa, por causa da xa mencionada actividade da Comisión Católica Española de Migración nos portos galegos de partida. No da Coruña deixou pegada indeleble a personalidade de José Luis Blanco Manciñeira, un home cuxo compromiso excedía de abondo as funcións que lle foran encomendadas, quen, ademais da asistencia no porto, acompañou tantas veces os emigrantes nas propias viaxes transatlánticas. Nunha entrevista chea de anécdotas desta época, concedida en 1991 a quen daquela eran dous mozos estudantes de Historia, dicía con moito tino Blanco Manciñeira: “o gráfico sempre queda e a fotografía é unha pintura que queda para sempre, de tal modo que as cousas e os feitos parece que estean a resucitar”. E isto é xustamente o que nos ofrecen os testemuños imborrables de Alberto Martí.

19


os ade u s e s

·

FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

As políticas migratorias no franquismo M.ª Teresa García Domínguez Arquivo da Emigración Galega

H

istoriograficamente 1930 é considerado como o ano límite do período das saídas masivas da emigración española. Durante a II República, pero sobre todo coa Guerra Civil española, as cifras caen en picado. A comezos dos 40, a crise económica internacional, agravada pola II Guerra Mundial, que paraliza gran parte do transporte marítimo, e a política franquista provocan unha diminución moi importante no número de saídas dos emigrantes españois. Xa na posguerra, o Decreto do 1 de agosto de 1941 prohibe a emigración co argumento de que o Estado precisaba de todas as forzas físicas e intelectuais para reconstruír o país, priorizándose neste momento a repatriación dos españois instalados en ultramar, aínda que con ben pouco éxito. Non obstante, a política do franquismo dos primeiros anos, represora e dirixista en tantos ámbitos, non conseguiu impedir que milleiros de persoas emigrasen grazas en gran parte á reactivación das cadeas migratorias existentes nos tradicionais países de acollida: para poder obter un pasaporte e saír de España precisábase unha carta de chamada ou un contrato de traballo acordado con anticipación, documentos que en moitas ocasións os familiares e veciños, que xa estaban vivindo en América, enviaban aos interesados, o que facilitaba todos os trámites. Incapaz de impedir o desexo ou necesidade de emigrar de parte da poboación, o franquismo viuse obrigado en 1946 a derrogar esta prohibición, poñendo en vigor de novo as normativas da antiga Lei de emigración de 1924. Aínda que a importancia cuantitativa é moi inferior, en 1949 vólvese atinxir a cifra de 50 000 emigrantes anuais. Esta cantidade mantense nos seguintes anos a través das canles legais impostas polo réxime, polo que debemos supoñer que esta cifra foi bastante superior se temos en conta que os que marcharon polos seus propios medios non quedaron contabilizados nas estatísticas. En resumo, entre 1946 e 1970 emigraron a ultramar algo máis dun millón de españois (1 037 121) e o retorno foi moi inferior (556 361); isto comportou unha perda demográfica para España, que

20

21


os ade u s e s

·

os ade u s e s

FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

se pode avaliar en case medio millón de habitantes. O groso desta emigración produciuse —como diciamos— na década dos 50, década en que partiron cara a América máis de 600 000 españois. Destes, o 43% do total eran galegos, con máis de 380 000 paisanos que buscan de novo os países americanos como unha saída aos seus problemas nunha España ditatorial, totalmente illada e atrasada economicamente. Arxentina e Venezuela e, en menor medida, Brasil e Uruguai foron os principais destinos, debido tanto á súa expansión económica como á ampla demanda de traballadores nas súas incipientes economías industrializadas, sen esquecer as xa mencionadas cadeas migratorias, que desempeñaron un papel principal no proceso.

• • • • • • • •

México Panamá Perú Uruguai Venezuela Outros países Australia Total

1190 52 179 3355 12 156 50 063 0 183 366

·

4961 1276 1844 36 854 192 902 118 514 1374 611 384

FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

5313 1616 2999 12 820 86 648 4785 11 408 242 371

2971 386 1035 236 14 370 9463 4662 44 506

EMIGRACIÓN ESPAÑOLA E GALEGA A ULTRAMAR (1946-1980) FONTE: INSTITUTO ESPAÑOL DE EMIGRACIÓN

1946-50 135 487 66 788 49,3

• España • Galicia • Total %

1951-60 500 491 219 432 43,8

1961-70 240 627 94 519 38,3

1971-80 44 506 11 744 26,4

FONTE: ESTATÍSTICAS DO INSTITUTO ESPAÑOL DE EMIGRACIÓN

A finais dos 50, a vía transatlántica vai perdendo atractivo debido tanto ás políticas restritivas destes países a causa da crise económica que están a vivir como ao seu forte aumento demográfico, agravados estes factores pola inestabilidade política e o crecente militarismo dos seus gobernos. Así, ata mediados dos 70 as cifras da emigración cara a ultramar foron diminuíndo a un volume apenas significativo, protagonizado por traballadores especializados e técnicos cunha formación adecuada para traballar na industria ou na supervisión de obras de infraestrutura, sen esquecer o reagrupamento familiar. EMIGRACIÓN ESPAÑOLA A ULTRAMAR SEGUNDO O PAÍS DE DESTINO (1946-1980) PAÍS • Arxentina • Brasil • Canadá • Colombia • Cuba • Chile • EE UU

22

1946-50 96 891 6910 0 587 9627 613 1743

1951-60 140 406 93 056 323 4952 11 223 1303 2396

1961-70 63 523 32 163 6576 4889 134 2753 6744

1971-80 1947 1718 2628 942 18 580 3550

Por outro lado, os países de Europa occidental precisaban cada vez máis man de obra pouco capacitada, a proximidade xeográfica —que facilitaba e abarataba a viaxe— e os mellores salarios provocan o cambio de rumbo dos nosos emigrantes. Este proceso migratorio coincide co final do illamento do réxime e o ascenso ao poder dunha elite tecnocrática que pretendía modernizar e sanear a maltreita economía española. Aínda que se continúa considerando a emigración como un proceso negativo para o país, comeza a impoñerse a idea de instrumentalizala a favor do Estado. Coa afluencia de emigrantes cara a Europa, o réxime franquista tratou de converter esta corrente nun medio para facer evolucionar e modernizar España, intentando liberar o mercado laboral dun excedente de man de obra importante tras o fracaso do seu modelo económico baseado na autarquía. A emigración pasa, pois, a considerarse como unha válvula de escape, sobre todo pola chegada das divisas procedentes das remesas económicas. Ademais este fenómeno debía servir para propiciar a creación dun espazo de diálogo e de negociación cos países da Europa desenvolvida. No ano 1951, por iniciativa de Estados Unidos, foi creado en Bruxelas un organismo internacional coa finalidade de solucionar os problemas dos refuxiados e desprazados da II Guerra Mundial. Este organismo, denominado Comité Intergobernamental para as Migracións Europeas (CIME), tiña como obxectivo o traslado dos refuxiados cara aos países que lles ofrecían oportunidades de acollida definitiva; ademais de satisfacer as necesidades de man de obra dos países americanos, proporcionándolles inmigrantes europeos que contribuísen ao avance económico e social, mediante unha migración claramente selectiva, pensada como unha axuda vital para o seu desenvolvemento industrial. Varios organismos internacionais e sociedades benéficas cooperaban financeiramente nos seus programas de migración e reasentamento, actuando a través das oficinas e misións que crean nos países membros. O 4 de maio de 1956 España pasa a formar parte do CIME e pacta un primeiro

23


os ade u s e s

·

FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

Plan de reagrupación familiar de emigrantes, que é renovado ao longo dos anos. Alén do labor asistencial de traslado dos refuxiados e do transporte de españois cara aos países de América Latina, o CIME colabora co Instituto Español de Emigración (IEE) en numerosos labores para canalizar as ofertas de emprego e para que a formación profesional dos emigrantes se adecúe ás necesidades dos países de acollida, sempre no ámbito da emigración transatlántica. Nunha intervención de Gaspar Gómez de la Serna, xefe en 1972 do CIME en España, especifica as ocupacións deste organismo: • proporcionar ao IEE as ofertas de traballo que se recibían de Iberoamérica e a súa difusión a través das súas oficinas; • colaborar co IEE no programa de bolseiros de cooperación social, financiando parte do seu transporte, servizos de recepción e seguro médico, ademais de axudar a axilizar todos os trámites burocráticos coas embaixadas e organismos competentes; • asesorar os candidatos sobre as condicións laborais e de vida nos países de recepción; • colaborar na planificación de cursos de formación profesional da Casa de América do IEE e proporcionar a maior parte dos postos de traballo aos emigrantes que van contratados a América Latina coa selección dos candidatos máis axeitados; • asistir os candidatos na tramitación da documentación necesaria para emigrar e colaborar co IEE na organización do transporte dos emigrantes, fornecendo tarifas reducidas e contribuíndo ao pago das pasaxes; • trasladar os familiares dos emigrantes xa asentados en colaboración coa Comisión Católica Española de Migración (CCEM) nos programas de reagrupamento familiar. O seu traballo en Iberoamérica centrábase na investigación dos sectores que máis precisaban persoal capacitado e na obtención e difusión das ofertas de traballo. O mesmo ano da incorporación de España neste organismo internacional, coa promulgación da Lei do 17 de xullo de 1956 foi creado o Instituto Español de Emigración, dependente directamente do ministro da Presidencia e home forte do réxime, Luis Carrero Blanco. O Goberno español pretendeu así centralizar e controlar todo o proceso migratorio a través dun organismo con amplas competencias, tales como dirixir todos os fluxos migratorios, coa creación dun rexistro central de emigración, para axustar as ofertas de emprego doutros países ás demandas dos candidatos españois para emigrar. Ademais vaise ocupar de incentivar e canalizar as remesas enviadas polos emigrantes e de facelas rendíbeis para o Estado. Era responsábel do contacto coas administracións dos países de destino, así como de asesorar o Goberno español en materia de emigración. Tamén tiña competencias asistenciais, tanto na organización da viaxe como na asistencia relixiosa ao emigrante.

24

os ade u s e s

·

FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

Para poñer en práctica os plans “desarrollistas” na súa vertente exterior, España asinou convenios bilaterais de contratación cos países de acollida, convenios que definiron o marco legal das relacións laborais (contratación, condicións do traballo, salarios, aloxamento, reagrupamento familiar, seguridade social…) dos traballadores españois no estranxeiro e que regularon os mecanismos de transferencias de divisas. Con eles basicamente pretendíase que os emigrantes contasen coa protección legal vixente en España. A realidade é que as oficinas españolas no estranxeiro apenas tiñan posibilidades de actuación e os abusos e situacións de desprotección imperaban sobre todo nos colectivos españois en países europeos, non tanto nos americanos. Coa posta en funcionamento do IEE hai unha viraxe na política migratoria española, coa aprobación de novas leis en 1960 e 1962, que debían adaptar o sistema á nova realidade da emigración —de carácter temporal e dependente das necesidades flutuantes dos mercados de traballo internacionais—, así como ás políticas migratorias dos países. A Lei de bases de ordenación da emigración, do 22 de decembro de 1960, considera a liberdade de emigración, aínda que dunha forma un tanto ambigua, pois só recoñece legalmente as saídas a través do IEE. Os movementos de persoas cara a América coa intervención do Instituto divídense en espontáneos e asistidos. Estes últimos realízanse na súa maior parte a través do CIME e do programa de reagrupamento familiar confiado á CCEM; ademais prevalece a emigración tradicional, é dicir, sen contrato laboral, pero con demanda para esas profesións no país de recepción, a través das relacións familiares ou profesionais, que permiten que un traballador poida ser contratado directamente por un empresario do país de acollida. No caso europeo existían dúas vías: • os emigrantes numéricos, a través da demanda dun determinado número de traballadores cuxas capacitacións profesionais e condicións laborais se especificaban claramente; estes traballadores solicitábanse ao IEE, que se encargaba de facer a selección e todos os trámites necesarios para a súa saída; • os emigrantes nominativos, cando un empresario reclamaba un traballador concreto, cuxo nome lle fora facilitado por outro traballador da súa empresa, un proceso moito máis áxil a nivel burocrático. Para levar a cabo as tramitacións das saídas, o IEE puxo en funcionamento unha ampla rede provincial de delegacións dirixidas por inspectores de traballo nas principais provincias migratorias, que en colaboración coas Oficinas Sindicales de Encuadramiento y Colocación elaboraban as listas dos aspirantes a emigrar, segundo a capacitación profesional e as preferencias xeográficas. Era a súa misión compensar oferta e demanda, seguindo as indicacións da Dirección General de Empleo. Localizada ou designada a zona de recrutamento, procedíase a realizar todos os trámites (convocatoria, información, preselección, selección, recoñecemento médico, tramitación da documenta-

25


os ade u s e s

·

FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

ción e organización da viaxe dos emigrantes). Todas estas operacións eran gratuítas pero moi pesadas no tempo, duraban entre catro e seis meses. En Galicia, unha das comunidades españolas con maior peso migratorio, existían catro delegacións, sitas na Coruña, Lugo, Ourense e Vigo. Xunto con estas funcións de asistencia laboral, o IEE desenvolveu unha ampla gama de políticas e accións asistenciais, colaborando en determinados ámbitos con outros organismos, de forma destacada coa Igrexa católica, na que delegou unha parte importante do seu labor asistencial a través da Comisión Católica e o Consejo Superior de Misiones. A CCEM ocupábase da asistencia relixiosa ao emigrante, dentro e fóra de España, cunha extensa e moi eficaz rede de delegados diocesanos e misioneiros de emigrantes, que realizaban un gran labor de contido social. Este labor podía orientarse cara ao país de destino con subvencións ás asociacións de emigrantes ou aos programas de reagrupamento familiar, ou ben estar orientada cara ao país de orixe, coa organización de cursos preparatorios para os emigrantes ou políticas de axuda aos retornados. O IEE colaboraba tamén co Ministerio de Educación no labor educativo de emigrantes e dos seus fillos, organizando cursos de formación como preparación previa á súa saída de España, que podían durar entre 15 e 45 días, onde se impartían clases sobre o país de destino, sobre as condicións de traballo alá, primeiras nocións do idioma e outras ensinanzas que se consideraban de interese. Ademais, como medio de difusión teñen varias publicacións, como Carta de España, creada en xaneiro de 1960, co obxectivo de servir de vínculo aos emigrantes españois coa “madre patria”. Hai outras institucións colaboradoras como Cáritas Española, que participou nos seus programas de axuda aos máis necesitados, ou a Delegación Nacional de Juventudes, coa fundación de colexios menores nos países de acollida, onde se impartía a docencia en español, levando os plans de estudo de aquí, ou organizando campamentos de verán para fillos de emigrantes, etc. Toda saída allea ao IEE foi catalogada para efectos legais de “clandestina”, aínda que na realidade tratábase dunha emigración irregular, cuxo volume supón algo máis do 50% da asistida durante os anos 60. Esta variedade, coñecida polas autoridades españolas desde finais dos anos 40, aumenta paulatinamente ata se converter en protagonista polo seu volume a partir de 1960. É un éxodo que flexibiliza os trámites burocráticos para saír, evitando os impedimentos legais nos dous extremos da cadea migratoria. Estas saídas foron facilitadas pola abundante oferta de traballo na economía somerxida e as posibilidades da regularización in situ no país de recepción; tamén pola difusión propagandística cada vez máis abundante, a pesar de estar prohibida por lei; e, nomeadamente, pola acción solidaria das cadeas migratorias, que ofrecían cobertura e seguridade ao demandante e en principio asegurábanlle maiores posibilidades de éxito. Isto explica a polarización espacial dos traballadores tanto nas áreas emisoras como nos lugares de residencia. Evidentemente a indefensión propia desta emigración non regularizada facíaa máis proclive a vivir situacións de risco por abuso e explotación, ademais de estar máis exposta ao fracaso nos primeiros momentos do proceso.

26

os ade u s e s

·

FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

Coa nova Lei de emigración de 1971 outorgábase unha especial importancia ás necesidades sociais dos emigrantes, primando o seu retorno xa como man de obra capacitada, aínda que a realidade era que nin sequera existía unha política de axudas para os que volvían. No caso europeo procurouse dificultar a integración dos emigrantes (xa de por si difícil pola diferente lingua, costumes e formación) mediante a creación de asociacións e centros para españois. O IEE, no marco do seu labor asistencial, esforzouse na creación de Casas de España, que estaban concibidas como centros sociais para axudar a fomentar a conservación da identidade española e a conexión co país de orixe; tamén como un modo de control para evitar infiltracións das ideas políticas consideradas perniciosas polo réxime. A lexislación prevía que fornecesen servizos relacionados coa recepción dos emigrantes, a realización de reunións para dar, por exemplo, informacións necesarias para asentárense no país, e en xeral todos aqueles servizos “que tiendan al desarrollo de una acción formativa y cultural”, con actividades sociais, deportivas e recreativas. O IEE, pois, fomentou un asociacionismo étnico que mantiña vivos os vínculos do emigrante con España, nutría a expectativa do retorno á patria e permitía exercer unha tutela e vixilancia política sobre as actividades da colonia emigrada. Coa chegada da democracia, o artigo 42 da Constitución de 1978 recolle a especial salvagarda dos dereitos económicos e sociais dos traballadores españois no estranxeiro, avogando pola realización dunha política orientada a facilitar o retorno dos nosos emigrantes. Desaparece así a discusión sobre o dereito a emigrar, sendo o novo enfoque facilitarlles aos españois emigrantes o acceso aos dereitos garantidos pola Constitución. Nos primeiros anos a política migratoria segue estando dirixida desde o IEE. A diminución da importancia cuantitativa e económica da emigración para España tamén fixo que o interese das administracións fose minguando. España xa se considera máis un país de inmigración que de emigración, aínda que non se pode esquecer a presenza de varios millóns de españois residindo fóra (2,7 millóns en 1977). En 1985 o IEE pasa a depender do Ministerio de Trabajo e en 1991 a institución foi transformada en Dirección General de Migraciones e desaparece de facto.

27


Alberto Martí, o fotógrafo que segue dedicando a súa vida á fotografía José Caruncho Coordinador técnico, positivado e selección das fotografías

A

lberto Martí Villardefrancos naceu na Coruña o 14 de marzo de 1922 e, aos seus 88 anos, aínda segue en activo ordenando e clasificando os miles de negativos do seu arquivo, que talvez cheguen a un millón. A súa memoria é envexable e o seu estado físico, aínda que un pouco minguado por causa dun accidente de automóbil que tivo hai 20 anos, tamén. Alberto leva traballando no mundo da fotografía desde os 12 anos. Comezou de empregado de Foto Blanco e máis tarde fíxose empresario dese establecemento, cuxo traspaso lle cedeu o Sr. Blanco no ano 1953. Con ese negocio chegou a ter trinta empregados e nove tendas en diferentes sitios da Coruña. Así recorda os seus inicios: “Estabamos tres mozas e eu, o neno, que daquela tiña 12 anos, de empregados do laboratorio. As fins de semana pasabámolas revelando. O noso cliente principal era Foto Montalbo, que nos enviaba desde Ferrol os negativos que viñan da fronte, que eran de formatos 35 mm, 6x6 cm e 9x12 cm”. O Sr. Blanco era un home xusto e vira en Alberto o fillo que nunca tivera e que, pola súa gran capacidade de traballo, demostrada sobradamente en tantos anos, era a persoa ideal para continuar co seu negocio. Por iso traspasoullo a Alberto, co absoluto convencemento de que nas súas mans o negocio iría a máis, pois naquel tempo Alberto era un fotógrafo capacitado para facer calquera tipo de fotografía, tanto a relacionada con sucesos como con eventos deportivos, actos sociais, etc. Porén foi o seu espírito de reporteiro o que lle fixo compaxinar o traballo no negocio coa colaboración en La Voz de Galicia, que por certo foi moi duradeira, algo máis de 50 anos. É curioso, pero leva máis de 20 anos xubilado e aínda seguen saíndo as súas fotos nun apartado dese xornal que se titula “Tal como éramos”, un recordo en imaxes da Coruña da primeira metade do século pasado. Por algunhas desas fotografías recibiu unha chea de premios nacionais e internacionais. No entanto en Alberto había tamén unha inquedanza fotográfica que ía alén da foto para cubrir unha noticia, da reportaxe de vodas, da reportaxe social…

FOTOGRAFÍA: JOSÉ CARUNCHO

29


os ade u s e s

·

FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

Entre eses traballos destaca a súa serie sobre a emigración. Un traballo esquecido porque Alberto non o publicou no seu momento. Coñécese desta impresionante reportaxe unha ducia de fotografías das máis de 200 que tomou nos peiraos da Coruña e tamén en Vigo, após o secuestro do Santa María polo DRIL. Cando se fala de fotografías da emigración, sempre pensamos nun fotógrafo: Manuel Ferrol. Se hai unha fotografía en toda a historia fotográfica de Galicia que se poida considerar unha icona fotográfica, esa é a do pai e o fillo que Manuel fixo no porto da Coruña. É a fotografía que calquera fotógrafo querería facer, pero Alberto Martí non desmerece en nada. Coas 73 imaxes seleccionadas agora, intentouse contar unha historia do que significou a emigración para miles de galegos, desde a ida ata, en moitos casos, o retorno á casa. Para algúns o regreso foi tráxico, como o dunha moza que non puido superar a travesía de volta. Mais como non todo foron penas, tamén fotografou o feliz nacemento dunha nena nun dos barcos de regreso, con bautizo a bordo e co capitán e a súa muller como padriños. Nesta reportaxe hai algunhas fotos gloriosas e conmovedoras, como a da rapaza que está coidando dos seus irmáns mentres os pais se ocupan da facturación da equipaxe; a da rapaza sentada enriba das maletas; a dos nenos, posiblemente irmáns, que perderon o barco; a da monxa saudando desde o camarote do barco; a fotografía utilizada para a cuberta deste catálogo, onde un grupo de persoas saúda cos panos da man, malia que non se lles ven as caras e debamos intuír as súas expresións; é como o retrato que o gran fotógrafo armenio-canadense Yosuf Karsh lle fixo ao violonchelista Pau Casals de costas, unha gran conquista dentro da fotografía de retratos, onde ao retratado non se lle ve o rostro, nin falta que fai. En definitiva, a reportaxe de Alberto é dunha grande inocencia —incluso me atrevería a dicir “ignorancia”, no sentido de que el non coñecía as tendencias fotográficas do momento—, o cal fai que o traballo sexa moito máis interesante, máis fresco, natural e directo, chegando ao corazón con tal forza que é difícil reprimir as bágoas. Hai un referente importante na historia da fotografía dos que retrataron a emigración (ou mellor dito a inmigración): os fotógrafos da FSA (Farm Security Administration). Estes fotógrafos contratounos o goberno americano para loitar contra a depresión económica que nos anos 30 empuxou os traballadores rurais fóra das súas terras, en moitos casos ao aparecer a agricultura mecanizada e noutros por causa das secas e das tormentas de area que tiveron lugar nos estados centrais. Entre estes fotógrafos —creo lembrar que eran once— estaban Walker Evans, Dorothea Lange, Russell Lee e Arthur Rothstein. O director do proxecto fotográfico era un economista chamado Roy E. Stryker, que estimulou a imaxinación e a curiosidade dos seus fotógrafos con frases como “O documental é un enfoque e non unha técnica; é unha afirmación e non unha negación…” ou “Falar, con tanta elocuencia como for posible, daquilo que se debe dicir na linguaxe das imaxes”. Algúns destes fotógrafos chegaron a facer fotografías que hoxe son ben coñecidas,

30

os ade u s e s

·

FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

como os retratos e interiores de casas de Walker Evans, a tormenta de area de Rothstein ou a —quizais máis coñecida— que fixo Dorothea Lange: unha nai que aparece rodeada dos seus fillos nunha tenda de campaña. Chegados a este punto atopamos a afirmación de Stryker ao repararmos na fotografía de Alberto Martí da rapaza agarrando os seus irmáns, ou na de Manuel Ferrol do pai e o fillo chorando, posto que en moi poucas ocasións se falou con tanta elocuencia por medio da linguaxe das imaxes. Nestas fotografías non hai moitas diferenzas apreciables coa de Dorothea Lange en canto á emotividade. Por iso, se esas dúas reportaxes (a de Alberto Martí e a de Manuel Ferrol) se desen a coñecer na súa totalidade nos anos 50, estariamos a falar da mellor reportaxe deses anos e non soamente en Galicia ou en España. Si, se Newhall, Gernsheim ou Pollock, eminentes historiadores, coñecesen estas fotografías, non me cabe a menor dúbida de que as incluirían nas súas respectivas historias da fotografía. Ao encargárenme o traballo de selección e copiado dos negativos (e tamén a organización da exposición), presentóuseme como primeiro problema que título lle pór a este grupo de excelentes fotografías. Despois de falar con Alberto de varios posibles, suxerinlle Os adeuses, como unha das sonatas para piano de Beethoven, concretamente a n.º 26, op. 81a. O motivo desta composición veu dado pola marcha de Viena —e o seu regreso posterior— do arquiduque Rodolfo ante a chegada das tropas napoleónicas. Beethoven púxolle a cada un dos movementos un subtítulo: Adagio-Allegro: os adeuses; Andante espressivo: a ausencia; Vivacissimamente: o regreso. Teño que ser xusto e dicir que a miña idea orixinal era o título Os adeuses da emigración. Foi o escritor Luís Rei, acosado pola miña insistencia de que escoitase máis aínda a música de Beethoven, quen me apuntou a idea de deixalo soamente n’ Os adeuses. Un acerto, de verdade, pois non creo que ningún outro título fose posible.

31


os ade u s e s A

I D A


os ade u s e s

·

FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

Emigrantes agardando a que abran a porta de aduanas. A Coruña, s/d

34

35


os ade u s e s

Chegada de emigrantes ao porto da Coruña. A Coruña, 1967

36

·

FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

Emigrantes agardando para subir a bordo do barco. A Coruña, 1967

37


os ade u s e s

·

FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

os ade u s e s

·

FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

Facturación da equipaxe. A Coruña, 1958

38

39


os ade u s e s

·

FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

Familiares agardando a saída do barco. A Coruña, 1958 Dereita: emigrantes e familiares agardando para subir a bordo do barco. A Coruña, 1967

40

41


os ade u s e s

·

FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

Control de pasaportes. A Coruña, 1958

42

Control de pasaportes. A Coruña, 1963

43


os ade u s e s

·

FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

O capitán quixo facer unha foto coas avoas. A Coruña, 1962 Esquerda: subindo a bordo co seu obxecto máis prezado: un tallo. A Coruña, 1962

44

45


os ade u s e s

·

FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

os ade u s e s

·

FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

O sacerdote dálles a bicar a uns emigrantes a figuriña do Neno Xesús. A Coruña, 1963

46

47


os ade u s e s

·

FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

Subindo a bordo. A Coruña, 1957 Esquerda: subindo a bordo cos seus cans de caza. A Coruña, 1957

48

49


os ade u s e s

·

FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

Subindo a equipaxe a bordo. A Coruña, s/d Dereita: buscando a súa maleta. A Coruña, 1963

50

51


os ade u s e s

·

FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

os ade u s e s

·

FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

Facendo de nai cos seus irmáns pequenos. A Coruña, 1963

52

53


os ade u s e s

·

FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

Agardando pola súa nai sentada nas maletas. A Coruña, 1963

54

55


os ade u s e s

·

FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

Despedida de familiares. A Coruña, 1962

56

os ade u s e s

·

FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

Momento moi emotivo ao baixaren os familiares do barco. A Coruña, 1962

57


os ade u s e s

·

FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

Pensando e adurmiñando. A Coruña, 1963 Dereita: despedida de familiares no porto. A Coruña, 1957

58

59


os ade u s e s

·

FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

Familia ao completo. A Coruña, 1962

60

61


os ade u s e s

·

FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

Última despedida de familiares. A Coruña, 1960 Esquerda: cantores despedindo os emigrantes. A Coruña, 1963

63


os ade u s e s

·

FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

Saída do barco Juan de Garay. A Coruña, 1957

64

65


os ade u s e s

·

FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

Familiares amoreados no porto. A Coruña, 1957 Dereita: os últimos en marchar: os carabineiros e o sacerdote. A Coruña, 1961

66

67


O Bego単a ao seu paso polo Castelo de Santo Ant坦n. A Coru単a, 1960 Dereita: os adeuses. A Coru単a, 1957 68

69


os ade u s e s

·

FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

Barco cargado de emigrantes ao seu paso por Punta Herminia. A Coruña, 1959

70


os ade u s e s

·

FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

Nenos que perderon o barco. Máis tarde embarcaron no porto de Vigo. A Coruña, 1960

72

73


os ade u s e s

·

FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

os ade u s e s A

VO L T A

75


os ade u s e s

·

FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

Barco que chega ao porto da Coruña cargado de emigrantes. A Coruña, 1961

76


os ade u s e s

·

FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

Agardando a que atraque o barco. A Coruña, 1961

78


Familiares amoreados no porto agardando a que atraque o barco. A Coru単a, 1961

80

Remolcador axudando a atracar o barco. A Coru単a, s/d

81


os ade u s e s

·

FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

Desembarco de maletas. A Coruña, s/d

82

83


os ade u s e s

·

FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

Fotógrafo do minuto fotografando os pasaxeiros. A Coruña, 1958 Esquerda: grupo de relixiosas que chegan de Cuba. A Coruña, 1961

84

85


os ade u s e s

·

FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

Emigrante cos seus dous fillos. A Coruña, 1961

86


Emigrante cun símbolo relixioso traído de Cuba. A Coruña, 1961

88

Emigrantes posando con boneca e símbolo relixioso. A Coruña, 1961

89


os ade u s e s

·

FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

Emigrantes agardando a desembarcar con símbolo relixioso. A Coruña, 1961

90


os ade u s e s

·

FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

Evacuación de relixiosa enferma. A Coruña, 1961

92

os ade u s e s

·

FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

Grupo de familiares agardando a que atraque o barco. A Coruña, 1961

93


os ade u s e s

·

FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

Relixiosa saudando desde o camarote á súa chegada ao porto da Coruña. A Coruña, 1961

94


os ade u s e s

·

FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

Evacuación do féretro dunha moza que morreu na travesía de volta. A Coruña, 1959 Dereita: introdución do féretro no coche fúnebre baixo a atenta mirada dos gardas civís. A Coruña, 1959

96


os ade u s e s

·

FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

Enterro en Mera. Mera (A Coruña), 1959

98

os ade u s e s

·

FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

Enterro en Mera da moza falecida na viaxe de volta. Mera (A Coruña), 1959 99


Nacemento dunha nena na travesía de volta. A Coruña, s/d

100

Bautizo da nena co capitán e a súa muller como padriños. A Coruña, s/d

101


os ade u s e s

·

FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

os ade u s e s

·

FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

Festa de recadación dos emigrantes para a Cociña Económica. A Coruña, s/d

102

103


Relixiosos que ve単en de Cuba. A Coru単a, 1961 Esquerda: relixiosos aplaudindo a chegada dos seus compa単eiros. A Coru単a, 1961

104

105


os ade u s e s

·

FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

Familiares saudando emocionados a chegada dos seus seres queridos. A Coruña, 1961 Dereita: relixiosas que veñen de Cuba. A Coruña, 1961

106

107


os ade u s e s

·

FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

Relixiosas recibindo as súas compañeiras. A Coruña, 1958

108


os ade u s e s O BUQUE SANTA M A R Í A


os ade u s e s

·

FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

Cámara do NO-DO rodando o barco Santa María secuestrado polo DRIL. Vigo, 1961

112


os ade u s e s

Emigrantes intentando localizar os seus familiares entre o público pendente do desenvolvemento do secuestro. Vigo, 1961 Dereita: familiares no porto de Vigo pendentes do desenvolvemento do secuestro. Vigo, 1961

114

·

FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ


os ade u s e s

·

FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

Emigrantes recollendo a súa equipaxe. Vigo, 1961 116

os ade u s e s

·

FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

Traslado das maletas á aduana. Vigo, 1961 117


os ade u s e s

·

FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

Nena que desembarca cos seus xoguetes. Vigo, 1961

118

os ade u s e s

·

FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

Emigrante que se reencontra coa súa muller e a súa filla. Vigo, 1961

119


os ade u s e s

·

FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

Familiares no porto de Vigo pendentes do desenvolvemento do secuestro. Vigo, 1961 120

os ade u s e s

·

FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

Apertas dos familiares despois das horas de angustia producida polo secuestro. Vigo, 1961 121


os ade u s e s

·

FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

os ade u s e s

·

FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

Apertas dos familiares despois das horas de angustia producida polo secuestro. Vigo, 1961 122

123


os ade u s e s

·

FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

Fotografía familiar no porto de Vigo. Vigo, 1961

124


os ade u s e s

·

FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

os ade u s e s TEXTOS EN CASTELÁN E EN INGLÉS

127


os ade u s e s

·

FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

Presentación LOS ADIOSES FOTOGRAFIADOS Ramón Villares

Presentation FAREWELLS IN PHOTOGRAPHS Ramón Villares

Las despedidas han dado origen a los más bellos poemas y a las más transidas cartas de amor, pero también a la expresión de la más honda tristeza reflejada en un pañuelo blanco que ondea cuando un barco o un tren en el que viaja el ser querido empieza a andar y a alejarse. No obstante, de tantos millones de despedidas como ha habido en el mundo, son muy pocas las que pueden ser vistas o reconstruidas por quienes no las padecieron. Toda despedida y todo adiós tiene en su nervio central un sentimiento, algo que es difícil de transmitir a quien no es su protagonista. Por eso la fotografía tiene la grandeza de permitirnos recordar e incluso imaginar cuánta emoción puede haber en una salida o una llegada. Y uno de los lugares donde se repitieron llegadas y salidas fueron los muelles marítimos, en los que atracaban los grandes paquebotes que transportaron millones de personas a través de los mares océanos. En Galicia tenemos hartazón de despedidas, pues es “tierra de adioses”, como en feliz ocasión la calificó el patriarca de Trasalba, Ramón Otero Pedrayo. Fue una de las perlas que resonaron en aquel discurso de inauguración del curso académico 1954-1955 pronunciado en el paraninfo de la Universidade de Santiago, dedicado a evocar las “vivencias” de la emigración gallega. Cuando Otero estaba pronunciando aquel discurso, los adioses gallegos estaban en un nuevo apogeo, con la apertura de las migraciones hacia América, sobre todo a países nuevos como Venezuela y Brasil, que ampliaban el abanico de destinos americanos, antes centrados en los países de Argentina y de Cuba. Era la última eclosión de la navegación marítima de pasajeros, que el propio Otero había sentido bien –y había contado después en un hermoso libro– con ocasión de su viaje a Argentina en 1947, a bordo del renombrado Cabo de Hornos. De aquellos adioses quedó memoria en algún documento gráfico que se hizo célebre, después de su publicación en libros como Galicia hoy (1966), a cargo de Luís Seoane e Isaac Díaz-Pardo. Me refiero a las famosas fotos de Manuel Ferrol sobre la emigración tomadas en el puerto de la ciudad de A Coruña. Son documentos singulares, pero escasos. Otros fotógrafos trabajaron sin descanso en aquellos mismos lugares, tomaron miles de fotos de aquellas llegadas y adioses, pero

Farewells have given rise to the most beautiful poems and agonising love letters, and to the most sorrowful expression reflected in a white handkerchief waving in the air when a ship or train sets off and disappears into the distance with a loved one on board. Even so, of all the millions of farewells that have taken place in the world, only a few can be seen or reconstructed by those who did not suffer them. At the nerve centre of all farewells and goodbyes is a feeling, something difficult to transmit to another person who is not involved. The greatness of photography enables us to recall and even imagine the deep emotion in a departure or an arrival, and one of the places where there have been most arrivals and departures are docks, where great packet boats moored and ferried millions of people over the oceans. We are used to farewells in Galicia, in fact it is the “land of goodbyes”, in the words of the patrician from Trasalba, Ramón Otero Pedrayo. This was one of the pearls that echoed in the opening lecture for the academic year 1954-1955, presented in the University of Santiago assembly hall, and dedicated to evoking the“experiences” of Galician emigration. When Otero was making this speech, Galician goodbyes were at a new high with the emigrations to America, more specifically to new countries like Venezuela and Brazil, broadening the possibilities of American destinations, previously centred on Argentina and Cuba. This was the last blooming of passenger sailing, which Otero felt in his own skin - and recalled later in an interesting book - when he travelled to Argentina in 1947, on board the packet boat Cabo de Hornos. Some of the photographs of these goodbyes became famous after they were published in books like Galicia hoy (1966), by Luís Seoane and Isaac Díaz-Pardo; I am referring, of course, to the famous emigration pictures of Manuel Ferrol taken in the port of A Coruña. They are unique documents, but rare too. Other photographers worked in the same places, taking thousands of pictures of those arrivals and departures, but they never became known in general as they were not published. No treasure remains

129


os ade u s e s

·

no eran conocidas del público por no haber sido difundidas adecuadamente. Sin embargo no hay bien que se guarde eternamente oculto. Y lo que resulta ser un testimonio de primer orden sobre el trasiego humano de la Estación Marítima de A Coruña puede ser ahora conocido y analizado gracias a esta exposición sobre Los adioses. El guardador del tesoro fue el fotógrafo Alberto Martí, quien de forma sistemática y paciente fue llenando su cámara fotográfica de figuras y de sentimientos, de esperanzas y de tristezas. Sus protagonistas son gente anónima, pero fundamental para entender la historia colectiva de la Galicia del siglo veinte. Una parte mínima de todo ese hartazgo de comportamientos humanos está presente en esta exposición. Otras muestras tendrán que venir en el futuro para ir poniendo cara a la que fue la gran epopeya de la emigración gallega, que cubre casi dos siglos de nuestra historia más reciente. Lo que aquí se muestra, gracias a Martí, es una etapa muy concreta de la emigración americana, aquella que en la década de los años cincuenta estaba ya dando los últimos coletazos. Fue un período especialmente interesante, porque la política migratoria española, a través de organismos oficiales (Instituto Español de Emigración) o privados (Comisión Católica de Emigración), intentaba subsidiar o “asistir” las salidas y llegadas de los emigrantes, como observan varias aportaciones de este propio catálogo. Que esta exposición fuese posible dependió, como sucede a menudo, de la generosidad y del empeño de algunas personas. En primer término, del propio Alberto Martí, que puso a nuestra disposición este tesoro. Luego, de Guillermo Escrigas, que como responsable del Centro Galego de Artes da Imaxe coordinó el proyecto; y de José Caruncho, que fue eficaz mediador en la consecución de esta muestra fotográfica y desarrolló el trabajo de selección y revelado de las fotografías. La primera exposición pública de estos adioses fotografiados se va a realizar en la ciudad coruñesa, muy cerca de la Estación Marítima donde tuvieron lugar, gracias a la acogida de la Fundación Barrié de la Maza. Después seguirán otras ciudades y otros lugares que esperamos que alberguen esta exposición. Una de las prácticas más queridas del Consello da Cultura Galega es la de trabajar en colaboración con otras instituciones, siempre que sea posible. En este caso, los copartícipes fueron atentos y generosos, actitud que sólo se puede remunerar con reconocimiento y gratitud. Y así queda dicho.

130

os ade u s e s

FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

hidden forever though, and a first class witness to the human traffic at the port of A Coruña can now be seen and analysed thanks to this exhibition entitled The farewells. The man who kept the treasure was photographer Alberto Martí, who systematically and patiently filled his camera with people and feelings, hopes and sorrow. His subjects are anonymous people, and yet they are fundamental for understanding the collective history of twentieth-century Galicia. Only a small part of all this human behaviour is present in this exhibition. There will have to be more in the future so we can put faces to what was the great adventure of Galician emigration, which fills almost two centuries of our recent history. What is on show here, thanks to Martí, is a specific stage of American emigration, which was already dying out in the 1950’s. It was an especially interesting period, because Spanish migration policy, through official (the Spanish Emigration Institute) and private (the Catholic Emigration Commission) entities attempted to subsidise or “help” emigrants’ departures and arrivals, as is evident in various contributions to this catalogue. As so often happens, this exhibition was only made possible thanks to the generosity and efforts of certain people. First of all, Alberto Martí himself, who let us use this treasure, Guillermo Escrigas, manager of the Centro Galego de Artes da Imaxe, who coordinated the project, and José Caruncho, who was an efficient mediator in getting this exhibition and chose and developed the photographs as well. The first public exhibition of these farewells in photographs is being held in the city of A Coruña, very close to the port where they took place, thanks to the Barrié de la Maza Foundation. They will then travel to other cities and other places where we hope the exhibition will be held. One of the Galician Culture Council’s most beloved practices is working together with other institutions, whenever possible. In this case, the others were kind and generous, and all we can do in return is thank them - which is exactly what I would like to do here.

·

FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

Presentación Alfonso Cabaleiro Durán

Presentation Alfonso Cabaleiro Durán

La exposición que hoy presentamos, Los adioses, es un documento en imágenes de un hecho histórico relativamente reciente: el éxodo gallego hacia América entre los años 1957 y 1963 desde los puertos de A Coruña y Vigo y el posterior regreso a Galicia. Pero esta muestra es mucho más que un reportaje gráfico. Obedeciendo a la vocación fotográfico-artística y al buen hacer de Alberto Martí hoy podemos disfrutar de una faceta posiblemente menos conocida del autor: la de retratista de historias humanas. Cada una de las fotografías que conforman esta exposición rebosa emoción, sentimiento, frescura y naturalidad. El sentir de estos protagonistas anónimos traspasa sus expresiones y gestos. Y lo que narran las fotos abre espacios a nuestra receptividad y activa las referencias de nuestro entorno. Para nosotros es una satisfacción poder presentar esta muestra del fotógrafo coruñés Alberto Martí –fruto de la colaboración del CGAI con el Consello da Cultura Galega–, que gracias a la acogida de la Fundación Pedro Barrié de la Maza inicia la que esperamos sea una larga itinerancia.

The exhibition we are presenting today, The farewells, is a document in images of a relatively recent historical fact: the Galician exodus to America between 1957 and 1963 from the ports of A Coruña and Vigo and the subsequent return to Galicia. But this exhibition is much more than a graphic report. Arising from the photographic and artistic vocation and the good work of Alberto Martí today we can enjoy a possibly less familiar side of the artist, as photographer of human stories. Each of the photographs comprised in this exhibition exudes emotion, feeling, freshness and naturalness. The feeling of these anonymous people goes beyond their expressions and gestures. And what the pictures tell opens up space for our receptivity and stimulates the references of our milieu. It is a pleasure for us to present this exhibition on the photographer Alberto Martí born in A Coruña - as a result of the collaboration of the CGAI and the Consello da Cultura Galega - opened thanks to the hospitality of the Fundación Pedro Barrié de la Maza and we hope it will be the first of many venues.

131


os ade u s e s

·

os ade u s e s

FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

INSTANTES PARA EL RECUERDO Pilar Cagiao Vila

MOMENTS TO REMEMBER Pilar Cagiao Vila

El fenómeno de la emigración constituyó un proceso repleto de luces y sombras que dificultan extraordinariamente una exacta valoración de este. Pero de lo que no cabe ninguna duda es de que constituyó uno de los aspectos fundamentales de nuestra historia contemporánea por haber afectado a todas las facetas de la vida económica, política y social del país. Indudable resulta también que a primera vista la emigración –y los términos masivos en que se produjo– durante décadas fue para muchos la única opción ante la imposibilidad de desenvolver un proyecto vital en su tierra de origen. Y es que además de las grandes causas que provocaron la emigración, en el nivel de lo estrictamente particular hubo motivaciones concretas que determinaron la decisión de los emigrantes de abandonar su tierra. Emigrar fue la teórica solución para muchos problemas cotidianos, ya fuesen de índole económica, política, profesional o de cualquier clase. Incluso sirvió en ocasiones para salir del paso en situaciones estrictamente personales. No en vano, el camino de América fue también la salida para más de un desengaño amoroso o para evadir el servicio militar. De la emigración se derivaron consecuencias de gran magnitud como la pérdida de una eventual mano de obra industrial, el aumento del desequilibrio social, así como la inevitable desestructuración de numerosas familias. Sin embargo, también es justo reconocer que, producida la emigración, los desplazados, cualquiera que fuese su procedencia, constituyeron un elemento fundamental en la formación y desarrollo de las sociedades americanas de destino. Por otro lado, además de este tipo de efectos, la emigración y –cuando lo hubo– el retorno hicieron sentir su impacto en otro tipo de transformaciones sociales, culturales y hasta psicológicas de las sociedades de origen. La emigración a América se extendió durante un largo período de tiempo, que comprendió a su vez dos grandes fases. La primera de ellas abarcó desde la segunda mitad del siglo XIX hasta 1930. Durante esta, aparecieron en los puertos gallegos los primeros trasatlánticos movidos por máquinas de vapor y la emigración alcanzó la dimensión y las caracterís-

Emigration was a process made up of light and shade, which makes it extraordinarily difficult to reach conclusions thereof. There is no doubt, however, that it was one of the fundamental aspects in our contemporary history, as it affected all facets of the country’s economic, political and social life. Neither can there be any doubt that at first sight massive emigration over various decades was for many people the only option to escape from the impossibility of earning a life in their homeland. Apart from the main causes that led to emigration, in the purely private sphere there were specific reasons that led to people deciding to abandon their land. Emigrating was the theoretical solution for many daily problems, whether economic, political, professional or of any other kind. At times it was even used to get out of strictly personal problems. Not in vain was America also the way out of unhappy love affairs and a way of avoiding military service. Some of the most significant consequences of emigration were the loss of a possible labour force, an increase in social imbalance and the inevitable destructuring of numerous families. However, it is also fair to admit that once emigration had taken place, emigrants, regardless of where they came from, made up a fundamental element in the training and development of the American societies where they lived. Moreover, apart from these effects, emigration, and the return home if there was one, had an impact on other kinds of social, cultural and even psychological transformations in the sending societies. Emigration to America covered a lengthy period of time, divided up in turn into two main phases. The first went from the second half of the nineteenth century to 1930. During this time the first steamships were seen in Galician ports and emigration grew to become a true mass phenomenon driven by demographic, economic and social factors linked to the expansion and crisis of world capitalism. The second phase, from the late 1940’s after the tragic exile that was a result of the Civil War, came to an end in the late 1960’s when Europe took over as the main destination for foreign

132

ticas de un verdadero fenómeno masivo impulsado por factores demográficos, económicos y sociales vinculados a la expansión y crisis del capitalismo mundial. La segunda fase, abierta a finales de los años cuarenta tras el trágico exilio producido como consecuencia de la Guerra Civil, culminó a fines de la década de los sesenta tomando Europa el relevo como destino principal de las migraciones hacia el exterior. En esta segunda etapa, cuyo inicio coincidió con los años posteriores a la Segunda Guerra Mundial, cuando la situación económica se hacía insostenible por los efectos del conflicto y de la política intervencionista y autárquica del régimen franquista, las corrientes migratorias hacia América registraron algunas diferencias respecto a la primera. Esta nueva emigración estuvo relacionada en muchos casos con las redes establecidas durante el período anterior, que de alguna manera garantizaban hipotéticas seguridades al otro lado del Atlántico para quienes se aventuraban a partir. Aunque continuó siendo mayoritariamente masculina, hubo una participación femenina mucho mayor (superior al 45%), al tiempo que, por su carácter más familiar, involucró a una importante cantidad de niños. Además de la persistencia de factores de atracción desde ciertos países americanos, algunos de los elementos que explican la reanudación y el mantenimiento de los flujos están relacionados con la aparición de mecanismos formales de asistencia emigratoria, reagrupación familiar, repatriación y tratados de emigración bilaterales, además de la reposición en España de la Ley de Emigración (1946). El Comité Intergubernamental para las Migraciones Europeas (CIME), creado en 1951, entre otras acciones estableció Planes de Reagrupación Familiar, en los que España comenzó a participar cinco años más tarde tras la aparición en 1956 del Instituto Español de Emigración (IEE), que al poco tiempo abrió delegaciones en muchas provincias españolas y desde luego en las cuatro gallegas. En su actividad, y propiciado por el concordato firmado entre el régimen franquista y la Santa Sede tres años antes, el IEE contó con la activa colaboración de la conocida como Comisión Católica Española de Migración (CCEM), que contribuyó durante un tiempo al mantenimiento de la corriente ultramarina facilitando la localización de los emigrantes ya radicados en América, así como la tra-

·

FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

emigration. In this second phase, which started after the Second World War, when the economic situation was unbearable due to the effects of the conflict and the interventionist policy of autarchy under General Franco, there were certain differences in the migrational currents to America compared to the first period. In this new emigration, related in many cases to networks set up during the previous period, which in a way guaranteed hypothetical security on the other side of the Atlantic for those who ventured to leave, and even though it was still mainly a masculine phenomenon, there was a much greater feminine participation (over 45%). At the same time, thanks to its more family-based nature, it involved a significant number of children. Apart from the persistence of attraction to certain American countries, some of the elements that explain the resumption and the upholding of the flows are related to the appearance of the formal mechanisms of aid in emigration, family reunification, repatriation and bilateral emigration treaties, as well as the revival of the Emigration Law in Spain (1946). The Intergovernmental Committee for European Migration (ICEM), set up in 1951, among other things brought in Family Reunification Plans. Spain did not take part in these until five years later, when the Spanish Emigration Institute (IEE in Spanish) was born in 1956, and shortly afterwards opened branch offices many provinces, naturally including the four provinces in Galicia. In its activity, and under the auspices of the concordat signed by the Franco regime and the Holy See three years later, the IEE was actively helped by the Catholic Migration Commission of Spain (CCEM in Spanish), which contributed for a time to maintaining the overseas current by helping find emigrants already in America, and doing the paperwork for those who wished to leave, especially in cases of family reunification. At times, these claims included the cost of the crossing, while at others they were merely requests for calls by previous emigrants to the respective consular office and the General Directorate for Immigration in the country in question. Up till the time when the American option was replaced by Europe and other areas in Spain, emigration still headed for the traditional destinations, such as River Plate, Brazil and the United States. New destinations also came into play, such

133


os ade u s e s

·

mitación de las solicitudes a quienes deseaban marchar, muy especialmente en los casos de reunificación familiar. En ocasiones, dichas reclamaciones incluían el envío del pasaje, mientras que en otras respondían solamente a solicitudes de llamada presentadas por los emigrantes previamente radicados ante el consulado respectivo y la Dirección General de Inmigración del país del que se tratase. Hasta que la opción americana fue relevada por la europea y por otros destinos en determinadas zonas del Estado español, la emigración de esta época continuó dirigiéndose a algunos de los destinos tradicionales, como el Río de la Plata, Brasil o los Estados Unidos. Surgieron además destinos nuevos, como Venezuela, que, según las estadísticas de emigración publicadas por el Ministerio de Trabajo, entre 1948 y 1961 –el pico más alto se registró en 1957– recibió 216 107 españoles, situándose a la cabeza de los destinos americanos. En esta etapa (1946-1964) los emigrantes gallegos equivalieron al 45% de los españoles que salieron hacia América. Además, la emigración ultramarina registrada por los puertos gallegos continuaba siendo la más alta de todo el Estado. Y es justo este proceso el que se muestra con extraordinaria fidelidad en la exposición fotográfica que acompaña a este texto. La cámara de Alberto Martí, el infatigable fotógrafo coruñés, capta perfectamente muchos de los avatares que rodean a la experiencia migratoria de esos años, al retratar el inicio del periplo viajero de tantos gallegos y de otras procedencias –la partida– y el final de este –el regreso de América–. La magnífica selección elaborada por José Caruncho de entre los innumerables negativos del archivo de Martí revela no sólo imágenes de este fotógrafo menos conocidas por el público sino también instantes para el recuerdo y la reconstrucción del pasado de quienes fueron actores o espectadores de la emigración de esos años. El acertado epígrafe de Los adioses que titula la exposición y la expresiva imagen de la cubierta de su catálogo simbolizan perfectamente el mundo de sentimientos que acompañaron a personas, baúles, fardos y maletas, grabándolos para siempre en la memoria colectiva. Todas las circunstancias que rodearon al proceso aparecen retratadas a la perfección: desde la llegada al puerto, la ter-

134

os ade u s e s

FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

as Venezuela, which according to emigration statistics published by the Ministry for Employment, from 1948 to 1961 - the peak was in 1957 - received 216,107 Spaniards, the first among American destinations. During this stage (1946-1964) Galician emigrants accounted for 45% of all Spaniards who left for America. Moreover, overseas emigration from Galician ports was still the highest in all Spain. And it is precisely this process that the photographs accompanying this text show so faithfully. The camera of Alberto Martí, the indefatigable photographer from A Coruña, perfectly captures many of the details surrounding the experience of emigration in those years, by portraying the start of the long journey for so many people from Galicia and other places - the departure - and the return from America. The magnificent selection made by José Caruncho from among the countless negatives in Martí’s archive also brought to light pictures by other less well-known photographers and snapshots for the memory and the reconstruction of the past of those who took part in or watched emigration from afar. The excellent title of the exhibition, The farewells - whose expressive image is on the cover of the catalogue - perfectly symbolises the feelings that accompanied people, trunks, bundles and suitcases, etching them forever into the collective memory. All the circumstances surrounding the process are portrayed to perfection: from the arrival in the port, the crowded passenger terminal, to the wait for departure and getting comfortable on board, via the world of paperwork, civil servants … all an integral part of the decision to emigrate. The multitudes milling round the docks - under the supervision of the Armed Police, as they were called at the time - hands and handkerchiefs waving in the air, or drying tears, children’s sorrowful pouting, the never-ending gangways, NO-DO news and documentary cameras (the main media in Spain at the time), the last photograph before leaving are all to be found among the many scenes in the pictures, proof that there was now no way back, the voyage to America was well and truly underway. And what could we say about the presence of some of the classic ships on the voyage to America in those years … some

minal de pasajeros atestada, a la espera de la partida y el acomodo a bordo, pasando por el mundo de los trámites, los papeles y los funcionarios…, todas ellas inseparables de la decisión de emigrar. Las multitudes arremolinadas en los muelles –vigiladas por la Policía Armada, como se le decía entonces–, las manos y los pañuelos agitándose en el aire –cuando no secando las lágrimas–, los pucheros compungidos de los niños, el ascenso incesante por las escalerillas de los buques, las tomas para el NO-DO –el principal medio de difusión de la España de entonces–, la última fotografía antes de partir…, entre las muchas escenas que aparecen en las imágenes, dan por otro lado fe de que ya no hay marcha atrás, que el camino de América ha comenzado. Y qué decir de la presencia en la muestra de algunos de los barcos más clásicos del viaje americano de esos años… Aparecen en varias de las imágenes del fotógrafo coruñés Martí algunos de los nombres más míticos de ciertos buques trasatlánticos que sistemáticamente afloran en los testimonios de tantos emigrantes cuando recuerdan su experiencia: el Juan de Garay, antiguo Orinoco, que en estos años trasladaba a los emigrantes a Brasil y al Río de la Plata; el Cabo de Hornos, de la naviera Ybarra; el Castel Verde, bajo bandera italiana primero y luego rebautizado Begoña bajo pabellón español, que operó hasta 1973, indefectiblemente unido a la emigración a Venezuela… Testigo fundamental de la época que se retrata fue la Iglesia, por la ya mencionada actividad de la Comisión Católica Española de Migración en los puertos gallegos de partida. En el de A Coruña ha dejado huella imborrable la personalidad de José Luis Blanco Manciñeira, un hombre cuyo compromiso excedía con mucho las funciones que le habían sido encomendadas, quien, además de la asistencia en puerto, acompañó en tantas ocasiones a los emigrantes en los propios viajes trasatlánticos. En una entrevista repleta de anécdotas de esta época, concedida en 1991 a quienes entonces eran dos jóvenes estudiantes de Historia, decía con sumo acierto Blanco Manciñeira: “lo gráfico siempre queda y la fotografía es una pintura que queda para siempre, de tal manera que las cosas y los hechos parece que están resucitando”. Y esto es justamente lo que nos ofrecen los testimonios imborrables de Alberto Martí.

·

FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

of the mythical names of the Transatlantic liners can be seen in several of Martí’s pictures, names that systematically crop up in the testimonies of so many emigrants when they recall their experiences: the Juan de Garay, the old Orinoco, which at the time took emigrants to Brazil and River Plate, the Cabo de Hornos, owned by the Ybarra shipping company, the Castel Verde, sailing first under an Italian flag and then rechristened under the name Begoña and a Spanish flag - it sailed right up to 1973, inseparably linked to emigration to Venezuela … One of the fundamental witnesses of the times under portrayal was the Church, through the above-mentioned Catholic Migration Commission of Spain in Galician ports of departure. In A Coruña the personality of José Luis Blanco Manciñeira left an indelible mark, a man whose commitment went far beyond the task entrusted to him. Apart from helping in the port, on several occasions he accompanied emigrants on their transatlantic voyage. He was interviewed by two young history students in 1991, and among the many anecdotes he quite rightly said that “images are eternal and photographs are paintings that last forever, in such a way that things and deeds seem to come back to life”. And this is exactly what Alberto Martí’s indelible testimony gives us.

135


os ade u s e s

·

os ade u s e s

FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

LAS POLÍTICAS MIGRATORIAS EN EL FRANQUISMO M.ª Teresa García Domínguez

MIGRATION POLICIES UNDER GENERAL FRANCO M.ª Teresa García Domínguez

Historiográficamente 1930 está considerado como el año límite del período de las salidas masivas de la emigración española. Durante la II República, pero sobre todo con la Guerra Civil española, las cifras caen en picado. A principios de los 40, la crisis económica internacional, agravada por la II Guerra Mundial, que paraliza gran parte del transporte marítimo, y la política franquista provocan una disminución muy importante del número de salidas de los emigrantes españoles. Ya en la posguerra, el Decreto de 1 de agosto de 1941 prohíbe la emigración con el argumento de que el Estado necesitaba todas las fuerzas físicas e intelectuales para reconstruir el país, priorizándose en este momento la repatriación de los españoles instalados en ultramar, aunque con escaso éxito. No obstante, la política del franquismo de los primeros años, represora y dirigista en tantos ámbitos, no logró impedir que miles de personas emigraran gracias en gran parte a la reactivación de las cadenas migratorias existentes en los tradicionales países de acogida: para poder obtener un pasaporte y salir de España se necesitaba una carta de llamada o un contrato de trabajo acordado con anticipación, documentos que en muchas ocasiones los familiares y vecinos, que ya estaban viviendo en América, enviaban a los interesados, lo que facilitaba todos los trámites. Incapaz de impedir el deseo o la necesidad de emigrar de parte de la población, el franquismo se vio obligado en 1946 a derogar esta prohibición, poniendo en vigor de nuevo las normativas de la antigua Ley de Emigración de 1924. Aunque la importancia cuantitativa es muy inferior, en 1949 se vuelve a alcanzar la cifra de 50 000 emigrantes anuales. Esta cantidad se mantiene en los siguientes años a través de los canales legales impuestos por el régimen, por lo que debemos suponer que esta cifra fue bastante superior si tenemos en cuenta que los que marcharon por sus propios medios no quedaron contabilizados en las estadísticas. En resumen, entre 1946 y 1970 emigraron a ultramar algo más de un millón de españoles (1 037 121) y el retorno fue muy inferior (556 361); esto comportó una pérdida demográfica

From a historical point of view 1930 is considered the limit of mass Spanish emigration. Under the Second Republic, and above all during the Spanish Civil War, the figures fell drastically. In the early 1940’s, the international economic recession, made worse by the Second World War, which paralysed the majority of maritime transport, and politics under Franco led to a significant fall in the number of Spanish emigrants. In the post-war period, a Decree dated 1 August 1941 banned emigration under the argument that the State needed all the physical and academic forces possible to rebuild the country. The priority at that time was to bring back home Spaniards residing abroad, although the policy enjoyed little success. However, the policies of the early years under General Franco, repressive and overwhelming in all fields, could not avoid thousands of people emigrating thanks in part to the reactivation of migratory chains in the traditional receiving countries: to get a passport and leave Spain people needed a call letter or a work contract in advance, documents which on many occasions were sent by families and friends who were already living in America, thereby helping the paperwork through. Incapable of repressing the desire and need to emigrate among part of the population, the Franco regime was forced to abandon the decree in 1946, bringing back into force the regulations under the old emigration law of 1924. Even though quantitively emigration was much lower, in 1949 a figure of 50,000 emigrants per year was reached again. This was steady over the next few years through the legal channels imposed by the regime, although we should suppose that the actual figure was much higher as those who left by their own means were not accounted for in the statistics. In short, from 1946 to 1970 over one million Spaniards emigrated overseas (1,037,121) and only 556,361 came back; this led to a population loss in Spain of almost half a million people. Most of this emigration took place, as we said, in the 1950’s, when over 600,000 Spaniards left for America. Of these, 43% were from Galicia; over 380,000

136

para España, que se puede evaluar en casi medio millón de habitantes. El grueso de esta emigración se produjo –como decíamos– en la década de los 50, década en la que partieron hacia América más de 600 000 españoles. De estos, el 43% del total eran gallegos, con más de 380 000 paisanos que buscan de nuevo los países americanos como una salida a sus problemas en una España dictatorial, totalmente aislada y atrasada económicamente. Argentina y Venezuela y, en menor medida, Brasil y Uruguay fueron los principales destinos, debido tanto a su expansión económica como a la gran demanda de trabajadores en sus incipientes economías industrializadas, sin olvidar las ya mencionadas cadenas migratorias, que desempeñaron un papel principal en el proceso. EMIGRACIÓN ESPAÑOLA 1946-50 • España 135 487 • Galicia 66 788 • Total % 49,3

(1946-1980) 1961-70 1971-80 240 627 44 506 94 519 11 744 38,3 26,4

Y GALLEGA A ULTRAMAR

1951-60 500 491 219 432 43,8

FUENTE: ESTADÍSTICAS DEL INSTITUTO ESPAÑOL DE EMIGRACIÓN

A finales de los 50, la vía transatlántica va perdiendo atractivo debido tanto a las políticas restrictivas de estos países a causa de la crisis económica que están viviendo como a su fuerte aumento demográfico, agravados estos factores por la inestabilidad política y el creciente militarismo de sus gobiernos. Así, hasta mediados de los 70 las cifras de la emigración hacia ultramar fueron disminuyendo a un volumen apenas significativo, protagonizado por trabajadores especializados y técnicos con una formación adecuada para trabajar en la industria o en la supervisión de obras de infraestructura, sin olvidar el reagrupamiento familiar. EMIGRACIÓN

ESPAÑOLA A ULTRAMAR SEGÚN EL PAÍS DE DESTINO

País 1946-50 • Argentina 96 891 • Brasil 6910 • Canadá 0 • Colombia 587 • Cuba 9627

(1946-1980) 1951-60 1961-70 140 406 63 523 93 056 32 163 323 6576 4952 4889 11 223 134

1971-80 1947 1718 2628 942 18

·

FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

people searching to escape from their problems under the dictatorship by going to America from a country that was isolated and economically backward. Argentina and Venezuela, and to a lesser extent Brazil and Uruguay, were the main destinations, due to both their economic growth and the broad demand for workers in their incipient industrialised economies; neither should we forget the above-mentioned migratory chains, which played a major role in the process. SPANISH

GALICIAN OVERSEAS EMIGRATION (1946-1980) 1946-50 1951-60 1961-70 1971-80 135 487 500 491 240 627 44 506 66 788 219 432 94 519 11 744 49.3 43.8 38.3 26.4

AND

• Spain • Galicia • Total %

Source: Statistics from the Spanish Emigration Institute

At the end of the 1950’s, the transatlantic route lost its attraction due to restrictive policies in American countries, suffering an economic crisis and undergoing a heavy population growth, made worse by political instability and the growing militarism of their governments. Overseas emigration up to the mid-1970’s fell to an insignificant rate, consisting of specialised workers and technicians with suitable training to work in industry or supervising infrastructure sites, and of course, family reunification. SPANISH

OVERSEAS EMIGRATION PER DESTINATION COUNTRY

Country 1946-50 • Argentina 96 891 • Brazil 6910 • Canada 0 • Columbia 587 • Cuba 9627 • Chile 613 • USA 1743 • Mexico 1190 • Panama 52 • Peru 179 • Uruguay 3355

(1946-1980) 1951-60 1961-70 140 406 63 523 93 056 32 163 323 6576 4952 4889 11 223 134 1303 2753 2396 6744 4961 5313 1276 1616 1844 2999 36 854 12 820

137

1971-80 1947 1718 2628 942 18 580 3550 2971 386 1035 236


os ade u s e s

• Chile 613 • EE UU 1743 • México 1190 • Panamá 52 • Perú 179 • Uruguay 3355 • Venezuela 12 156 • Otros países 50 063 • Australia 0 • Total 183 366

1303 2396 4961 1276 1844 36 854 192 902 118 514 1374 611 384

·

2753 6744 5313 1616 2999 12 820 86 648 4785 11 408 242 371

580 3550 2971 386 1035 236 14 370 9463 4662 44 506

FUENTE: INSTITUTO ESPAÑOL DE EMIGRACIÓN

Por otro lado, los países de Europa occidental necesitaban cada vez más mano de obra poco capacitada, la proximidad geográfica –que facilitaba y abarataba el viaje– y los mejores salarios provocan el cambio de rumbo de nuestros emigrantes. Este proceso migratorio coincide con el final del aislamiento del régimen y el ascenso al poder de una élite tecnocrática que pretendía modernizar y sanear la maltrecha economía española. Aunque se continúa considerando la emigración como un proceso negativo para el país, comienza a imponerse la idea de instrumentalizarla a favor del Estado. Con la afluencia de emigrantes hacia Europa, el régimen franquista trató de convertir esta corriente en un medio para hacer evolucionar y modernizar España, intentando liberar el mercado laboral de un excedente de mano de obra importante tras el fracaso de su modelo económico basado en la autarquía. La emigración pasa, pues, a considerarse como una válvula de escape, sobre todo por la llegada de las divisas procedentes de las remesas económicas. Además este fenómeno debía servir para propiciar la creación de un espacio de diálogo y de negociación con los países de la Europa desarrollada. En el año 1951, por iniciativa de Estados Unidos, fue creado en Bruselas un organismo internacional con la finalidad de solucionar los problemas de los refugiados y desplazados de la II Guerra Mundial. Este organismo, denominado Comité Intergubernamental para las Migraciones Europeas (CIME), tenía como objetivo el traslado de los refugiados hacia los países que les ofrecían oportunidades de acogida definitiva; además de satisfacer las necesidades de mano de

138

os ade u s e s

FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

• Venezuela 12 156 • Other Countries50 063 • Australia 0 • Total 183 366

192 902 118 514 1374 611 384

86 648 4785 11 408 242 371

14 370 9463 4662 44 506

SOURCE: SPANISH EMIGRATION INSTITUTE

Western European countries needed more and more unqualified labour, and as these countries were closer - which made the trip cheaper - and the salaries were better, our emigrants changed their destination. This migratory process coincided with the end of the regime’s isolation and the coming to power of a technocratic elite who aimed to modernise and recover the damaged Spanish economy. Even though emigration was still considered a negative process for the country, the idea of using it for the benefit of the state gradually took over. Franco’s regime tried to convert the emigration flows to Europe into a way of developing and modernising Spain, in an attempt to free the labour market of excess workers after the failed financial autarchy project. Emigration was now considered as an escape valve, thanks in particular to the arrival of foreign currency with money that emigrants sent home. The phenomenon also helped set up a space for dialogue and negotiation with countries in developed Europe. In 1951, under the initiative of the United States, an international entity was set up in Brussels to solve the problem of refugees after the Second World War. This purpose of this entity, known as the International Committee for European Migration (ICEM), was to take refugees to countries where there were possibilities of definitive reception; apart from meeting labour needs in American countries, helping European immigrants to contribute to social and economic advance through a clearly selective migration, thought of as vital aid for their industrial development. Various different international entities and charities cooperated financially in the migration and resettlement programmes, through offices and missions set up in member countries. On 4 May 1956 Spain joined the ICEM and signed the first family reunification plan for emigrants; it was renewed over the years. Beyond helping refugees to travel

obra de los países americanos, proporcionándoles inmigrantes europeos que contribuyeran al avance económico y social, mediante una migración claramente selectiva, pensada como una ayuda vital para su desarrollo industrial. Varios organismos internacionales y sociedades benéficas cooperaban financieramente en sus programas de migración y reasentamiento, actuando a través de las oficinas y misiones que crean en los países miembros. El 4 de mayo de 1956 España pasa a formar parte del CIME y pacta un primer Plan de reagrupación familiar de emigrantes, que se renueva a lo largo de los anos. Más allá de la labor asistencial de traslado de los refugiados y del transporte de españoles hacia los países de América Latina, el CIME colabora con el Instituto Español de Emigración (IEE) en numerosas labores para canalizar las ofertas de empleo y para que la formación profesional de los emigrantes se adecue a las necesidades de los países de acogida, siempre en el ámbito de la emigración transatlántica. En una intervención de Gaspar Gómez de la Serna, jefe en 1972 del CIME en España, especifica las ocupaciones de este organismo: • proporcionar al IEE las ofertas de trabajo que se recibían de Iberoamérica y su difusión a través de sus oficinas; • colaborar con el IEE en el programa de becarios de cooperación social, financiando parte de su transporte, servicios de recepción y seguro médico, además de ayudar a agilizar todos los trámites burocráticos con las embajadas y organismos competentes; • asesorar a los candidatos sobre las condiciones laborales y de vida en los países de recepción; • colaborar en la planificación de cursos de formación profesional de la Casa de América del IEE y proporcionar la mayor parte de los puestos de trabajo a los emigrantes que van contratados a América Latina con la selección de los candidatos más adecuados; • asistir a los candidatos en la tramitación de la documentación necesaria para emigrar y colaborar con el IEE en la organización del transporte de los emigrantes, proporcionando tarifas reducidas y contribuyendo al pago de los pasajes; • trasladar a los familiares de los emigrantes ya asentados en colaboración con la Comisión Católica Española de

·

FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

and taking Spaniards to Latin America, the ICEM collaborated with the Spanish Emigration Institute (IEE in Spanish) in numerous tasks to channel job offers and emigrants´ professional training to meet the needs of receiving countries, always in the field of transatlantic emigration. A speech by Gaspar Gómez de la Serna, head of the ICEM in Spain in 1972, specified the entity’s concerns: • to provide the IEE with job offers in Latin America and to publish them at their offices; • to collaborate with the IEE in social cooperation grants, financing part of the transport, reception services and medical insurance, as well as helping with paperwork at embassies and the competent authorities; • to advise candidates on working and living conditions in receiving countries; • to collaborate in planning professional training courses at the IEE’s America House and match the majority of jobs for emigrants in Latin America with the most suitable candidates; • to help candidates with the necessary paperwork for emigrating and to collaborate with the IEE in organising transport for emigrants, providing reduced fares and paying part of the crossing; • to reunite relatives with settled emigrants in collaboration with the Spanish Catholic Migration Commission (CCEM in Spanish) under family reunification programmes. Their work in Latin America was focused on researching the sectors which needed most qualified workers and on obtaining and publishing job offers. The same year that Spain joined this international entity, under the Law dated 17 July 1956 the Spanish Emigration Institute was born, reporting directly to the Ministry of the Presidency and the regime’s strong man, Luis Carrero Blanco. The Spanish government wished to centralise and control the whole emigration process through en entity with a broad range of competences, such as directing migratory flows by setting up a central emigration registry to match job offers from other countries with Spanish candidates’ demands. It also took care of incentivising and channelling

139


os ade u s e s

·

Migración (CCEM) en los programas de reagrupamiento familiar. Su trabajo en Iberoamérica se centraba en la investigación de los sectores que más necesitaban personal capacitado y en la obtención y difusión de las ofertas de trabajo. El mismo año de la incorporación de España en este organismo internacional, con la promulgación de la Ley de 17 de julio de 1956 fue creado el Instituto Español de Emigración, dependiente directamente del ministro de la Presidencia y hombre fuerte del régimen, Luis Carrero Blanco. El Gobierno español pretendió así centralizar y controlar todo el proceso migratorio a través de un organismo con amplias competencias, tales como dirigir todos los flujos migratorios, con la creación de un registro central de emigración, para ajustar las ofertas de empleo de otros países a las demandas de los candidatos españoles para emigrar. Además se va a ocupar de incentivar y canalizar las remesas enviadas por los emigrantes y de hacerlas rentables para el Estado. Era responsable del contacto con las administraciones de los países de destino, así como de asesorar al Gobierno español en materia de emigración. También tenía competencias asistenciales, tanto en la organización del viaje como en la asistencia religiosa al emigrante. Para poner en práctica los planes “desarrollistas” en su vertiente exterior, España firmó convenios bilaterales de contratación con los países de acogida, convenios que definieron el marco legal de las relaciones laborales (contratación, condiciones del trabajo, salarios, alojamiento, reagrupamiento familiar, seguridad social…) de los trabajadores españoles en el extranjero y que regularon los mecanismos de transferencias de divisas. Con ellos básicamente se pretendía que los emigrantes contaran con la protección legal vigente en España. La realidad es que las oficinas españolas en el extranjero apenas tenían posibilidades de actuación y los abusos y situaciones de desprotección imperaban sobre todo en los colectivos españoles en países europeos, no tanto en los americanos. Con la puesta en marcha del IEE hay un giro en la política migratoria española, con la aprobación de nuevas leyes en 1960 y 1962, que debían adaptar el sistema a la nueva reali-

140

os ade u s e s

FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

money sent back home by emigrants to make it profitable for the state. It was responsible for contacting with the authorities in the receiving countries, and for advising the Spanish government on the subject of emigration. It also had competences in the field of aid, in both organising the journey and religious comfort for emigrants. In order to put the external aspect of the “developmentalist” plans into practice, Spain signed bilateral agreements with receiving countries. These agreements defined the legal framework of labour relations (hiring, working conditions, salaries, accommodation, family reunification, social security …) for Spanish workers abroad and also regulated the mechanisms for transferring foreign currencies. The basic idea behind the plans was for emigrants to enjoy the legal protection in force in Spain. The truth was that Spanish offices abroad hardly had room to act while abuse and a lack of protection held sway over Spaniards, much more in European countries than in America. When the IEE started working there was a shift in Spanish migration policy, with the approval of new laws in 1960 and 1962, which had to adapt the system to the new reality of emigration - temporary and dependent on the fluctuating needs of international labour markets - as well as the migration policies of other countries. The Emigration Law dated 22 December 1960 accepts the freedom to emigrate, albeit in a somewhat ambiguous way, as it only recognises the legality of departures through the IEE. The movements of people to America with the assistance of the Institute were divided into spontaneous and assisted emigration. The latter was carried out mostly through the ICEM and the family reunification programme entrusted to the SCCM; traditional emigration still prevailed, i.e. with no employment contract, but with demand for these professions in the receiving country, through family or professional relationships that meant a worker could be directly hired by an entrepreneur in the receiving country. In the case of Europe, there were two ways: • numerical emigrants, through the demand for a specific number of workers whose professional training and working conditions were clearly specified; such workers

dad de la emigración –de carácter temporal y dependiente de las necesidades fluctuantes de los mercados de trabajo internacionales–, así como a las políticas migratorias de los países. La Ley de Bases de Ordenación de la Emigración, de 22 de diciembre de 1960, considera la libertad de emigración, aunque de una forma un tanto ambigua, pues sólo reconoce legalmente las salidas a través del IEE. Los movimientos de personas hacia América con la intervención del Instituto se dividen en espontáneos y asistidos. Estos últimos se realizan en su mayor parte a través del CIME y del programa de reagrupamiento familiar confiado a la CCEM; además prevalece la emigración tradicional, es decir, sin contrato laboral, pero con demanda para esas profesiones en el país de recepción, a través de las relaciones familiares o profesionales, que permiten que un trabajador pueda ser contratado directamente por un empresario del país de acogida. En el caso europeo existían dos vías: • los emigrantes numéricos, a través de la demanda de un determinado número de trabajadores cuyas capacitaciones profesionales y condiciones laborales se especificaban claramente; estos trabajadores se solicitaban al IEE, que se encargaba de hacer la selección y todos los trámites necesarios para su salida; • los emigrantes nominativos, cuando un empresario reclamaba a un trabajador concreto, cuyo nombre le había sido facilitado por otro trabajador de su empresa, un proceso mucho más ágil a nivel burocrático. Para llevar a cabo las tramitaciones de las salidas, el IEE puso en marcha una amplia red provincial de delegaciones dirigidas por inspectores de trabajo en las principales provincias migratorias, que en colaboración con las Oficinas Sindicales de Encuadramiento y Colocación elaboraban las listas de los aspirantes a emigrar, de acuerdo con la capacitación profesional y las preferencias geográficas. Era su misión compensar oferta y demanda, siguiendo las indicaciones de la Dirección General de Empleo. Localizada o designada la zona de reclutamiento, se procedía a realizar todos los trámites (convocatoria, información, preselección, selección, reconocimiento médico, tramitación de la documentación y

·

FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

were requested from the IEE, which made the selection and took care of all the necessary paperwork for the workers to leave; • nominal emigrants, when a businessman requested a specific worker, whose name had been supplied by another employee in his company; this process was much faster on a bureaucratic level. To carry out the procedures for departures, the IEE put into operation a large provincial network of offices headed by labour inspectors in the main migration provinces, which in collaboration with the Union Offices for Training and Employment drew up lists of candidates to emigrate, according to professional capability and geographical preferences. Their mission was to offset supply and demand, following the indications of the General Directorate for Employment. Once the area of recruitment had been located or designated, all procedures were carried out (call, information, preselection, selection, medical check-up, documentation processing and travel arrangements for emigrants). All these operations were free but took a long time - they lasted from four to six months. In Galicia, one of the Spanish communities with the most emigration, there were four delegations, located in A Coruña, Lugo, Ourense and Vigo. Together with these functions of professional assistance, the IEE had a wide range of policies for assistance, collaborating in certain fields with other entities, especially with the Catholic Church. It delegated a significant part of its assistance onto the Church through the Catholic Commission and the Higher Missions Council. The CCEM took care of the religious assistance for emigrants, both inside and outside Spain, with a very broad and effective network of diocesan delegates and missionaries for emigrants - they performed a significant task with great social content. This work could be orientated to the destination country with subsidies for emigrant associations and for family reunification programmes. It could also be directed towards the country of origin, by organising preparatory courses for emigrants and aid policies for returnees.

141


os ade u s e s

·

organización del viaje de los emigrantes). Todas estas operaciones eran gratuitas pero muy pesadas en el tiempo, duraban entre cuatro y seis meses. En Galicia, una de las comunidades españolas con mayor peso migratorio, existían cuatro delegaciones, sitas en A Coruña, Lugo, Ourense y Vigo. Junto con estas funciones de asistencia laboral, el IEE desarrolló una amplia gama de políticas y acciones asistenciales, colaborando en determinados ámbitos con otros organismos, de forma destacada con la Iglesia católica, en la que delegó una parte importante de su labor asistencial a través de la Comisión Católica y el Consejo Superior de Misiones. La CCEM se ocupaba de la asistencia religiosa al emigrante, dentro y fuera de España, con una extensa y muy eficaz red de delegados diocesanos y misioneros de emigrantes, que realizaban una gran labor de contenido social. Esta labor podía orientarse hacia el país de destino con subvenciones a las asociaciones de emigrantes o a los programas de reagrupamiento familiar, o bien estar orientada hacia el país de origen, con la organización de cursos preparatorios para los emigrantes o políticas de ayuda a los retornados. El IEE colaboraba también con el Ministerio de Educación en la labor educativa de emigrantes y de sus hijos, organizando cursos de formación como preparación previa a su salida de España, que podían durar entre 15 y 45 días, donde se impartían clases sobre el país de destino, sobre las condiciones de trabajo allí, primeras nociones del idioma y otras enseñanzas que se consideraban de interés. Además, como medio de difusión tienen varias publicaciones, como Carta de España, creada en enero de 1960, con el objetivo de servir de vínculo a los emigrantes españoles con la “madre patria”. Hay otras instituciones colaboradoras como Cáritas Española, que participó en sus programas de ayuda a los más necesitados, o la Delegación Nacional de Juventudes, con la fundación de colegios menores en los países de acogida, donde se impartía la docencia en español, llevando los planes de estudio de aquí, o organizando campamentos de verano para hijos de emigrantes, etc. Toda salida ajena al IEE fue catalogada a efectos legales de “clandestina”, aunque en realidad se trataba de una emigración irregular, cuyo volumen supone algo más del 50%

142

os ade u s e s

FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

The IEE also collaborated with the Ministry of Education in educational work for emigrants and their children, organising training and preparation courses before their departure from Spain. Such courses could last from 15 to 45 days, and emigrants learned about the country of destination, about the working conditions therein, rudiments of the language and other lessons which were considered of interest. Furthermore, as a means of dissemination they had several publications, such as the Carta de España (Letter from Spain), set up in January 1960 as a way for Spanish emigrants to stay in touch with their “motherland”. There were other collaborating institutions, such as Cáritas Spain, which had aid programmes for the neediest, and the National Youth Delegation, which founded primary schools in the receiving countries where children were taught the Spanish curriculum in Spanish, and organising summer camps for emigrants’ children, etc. All departures not managed through the IEE were catalogued for legal purposes as “clandestine”, although in truth it was just irregular emigration, just over 50% more than assisted emigration in the 1960’s. This variety, known by Spanish authorities since the late 1940’s, progressively increased until it became the main form of emigration from 1960 on. This kind of exodus got round bureaucratic procedures to depart, avoiding legal impediments at both ends of the migration chain. These departures were facilitated by the abundant supply of labour in the underground economy and the possibilities of regularisation once in the receiving country; it was also helped by the increasingly abundant propaganda, despite being prohibited by law, and in particular by the action of migratory chains offering coverage and security to the candidate and, in principle, guaranteed him greater chances of success. This explains the spatial polarisation of workers, both in sending and residence areas. Evidently people’s lack of defence in irregular emigration made them more willing to risk abuse and exploitation, as well as being more exposed to failure in the early stages of the process. With the new law of emigration in 1971 special importance was given to emigrants’ social needs. Skilled returnees were supposedly rewarded, although the truth

de la asistida durante los años 60. Esta variedad, conocida por las autoridades españolas desde finales de los años 40, aumenta paulatinamente hasta convertirse en protagonista por su volumen a partir de 1960. Es un éxodo que flexibiliza los trámites burocráticos para salir, evitando los impedimentos legales en los dos extremos de la cadena migratoria. Estas salidas fueron facilitadas por la abundante oferta de trabajo en la economía sumergida y las posibilidades de la regularización in situ en el país de recepción; también por la difusión propagandística cada vez más abundante, a pesar de estar prohibida por ley; y, sobre todo, por la acción solidaria de las cadenas migratorias, que ofrecían cobertura y seguridad al demandante y en principio le aseguraban mayores posibilidades de éxito. Esto explica la polarización espacial de los trabajadores tanto en las áreas emisoras como en los lugares de residencia. Evidentemente la indefensión propia de esta emigración no regularizada la hacía más proclive a vivir situaciones de riesgo por abuso y explotación, además de estar más expuesta al fracaso en los primeros momentos del proceso. Con la nueva Ley de Emigración de 1971 se otorgaba una especial importancia a las necesidades sociales de los emigrantes, primando su retorno ya como mano de obra capacitada, aunque la realidad era que ni tan siquiera existía una política de ayudas para los que volvían. En el caso europeo se procuró dificultar la integración de los emigrantes (ya de por sí difícil por la diferente lengua, costumbres y formación) mediante la creación de asociaciones y centros para españoles. El IEE, en el marco de su labor asistencial, se esforzó en la creación de Casas de España, que estaban concebidas como centros sociales para ayudar a fomentar la conservación de la identidad española y la conexión con el país de origen; también como un modo de control para evitar infiltraciones de las ideas políticas consideradas perniciosas por el régimen. La legislación preveía que proporcionaran servicios relacionados con la recepción de los emigrantes, la realización de reuniones para dar, por ejemplo, informaciones necesarias para asentarse en el país, y en general todos aquellos servicios “que tiendan al desarrollo de una acción formativa y cultural”, con actividades sociales, deportivas y recreativas. El IEE, pues, fomentó un asociacionismo étnico

·

FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

was that there was never even a policy to help those returning. In Europe the integration of emigrants was more difficult (it was already problematic in itself thanks to the different languages, customs and training), as associations and centres for Spanish people were set up. The IEE, as part of its aid work, worked to establish Casas de España (Houses of Spain), which were conceived as social centres to help foster the preservation of Spanish identity and connection with their country of origin, as well as a way of controlling people to prevent the infiltration of political views deemed harmful by the regime. Legislation stipulated that they should provide services related to the reception of emigrants, organising meetings to provide, for example, information needed to settle in the country, and in general all those services “which tend to the development of a training and cultural activity”, with social, sport and leisure activities. The IEE thus fostered ethnic associations which kept emigrants’ bonds with Spain alive, harboured the expectation of returning home and allowed a supervisory and monitoring policy on the activities of the emigrant colony. With the coming of democracy, Clause 42 of the Constitution of 1978 defined the special safeguard of the economic and social rights of Spanish workers abroad, advocating the implementation of a policy designed to facilitate the return of our emigrants. Thus the discussion about the right to emigrate disappeared, and the new approach was to facilitate Spanish emigrants’ rights under the Constitution. In the early years of democracy the emigration policy was still run by the IEE. The decrease in the magnitude and cost of emigration for Spain also led to government interest shrinking. Spain is now considered more a country of immigration than emigration, even though we cannot forget the presence of several million Spaniards residing abroad (2.7 million in 1977). In 1985 the IEE came under the control of the Ministry of Labour and in 1991 it was transformed into the General Directorate for Migration and to all effects and purposes disappeared.

143


os ade u s e s

·

que mantenía vivos los vínculos del emigrante con España, nutría la expectativa del retorno a la patria y permitía ejercer una tutela y vigilancia política sobre las actividades de la colonia emigrada. Con la llegada de la democracia, el artículo 42 de la Constitución de 1978 recoge la especial salvaguardia de los derechos económicos y sociales de los trabajadores españoles en el extranjero, abogando por la realización de una política orientada a facilitar el retorno de nuestros emigrantes. Desaparece así la discusión sobre el derecho a emigrar, siendo el nuevo enfoque facilitarles a los españoles emigrantes el acceso a los derechos garantizados por la Constitución. En los primeros años la política migratoria sigue estando dirigida desde el IEE. La disminución de la importancia cuantitativa y económica de la emigración para España también hizo que el interés de las administraciones fuera menguando. España ya se considera más un país de inmigración que de emigración, aunque no se puede olvidar la presencia de varios millones de españoles residiendo fuera (2,7 millones en 1977). En 1985 el IEE pasa a depender del Ministerio de Trabajo y en 1991 la institución fue transformada en Dirección General de Migraciones y desaparece de facto.

144

os ade u s e s

FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

·

FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

ALBERTO MARTÍ, EL FOTÓGRAFO QUE SIGUE DEDICANDO SU VIDA A LA FOTOGRAFÍA José Caruncho

ALBERTO MARTÍ, THE PHOTOGRAPHER WHO KEEPS DEVOTING HIS LIFE TO PHOTOGRAPHY José Caruncho

Alberto Martí Villardefrancos nació en A Coruña el 14 de marzo de 1922 y, a sus 88 años, todavía sigue en activo ordenando y clasificando los miles de negativos de su archivo, que tal vez lleguen a un millón. Su memoria es envidiable y su estado físico, aunque un poco mermado por un accidente de automóvil que tuvo hace 20 años, también. Alberto lleva trabajando en el mundo de la fotografía desde los 12 años. Empezó como empleado de Foto Blanco y más tarde se hizo empresario de ese establecimiento, cuyo traspaso le cedió el Sr. Blanco en el año 1953. Con ese negocio llegó a tener treinta empleados y nueve tiendas en diferentes lugares de A Coruña. Recuerda así sus comienzos: “Éramos tres chicas y yo, el niño, que en aquel tiempo tenía 12 años, como empleados del laboratorio. Los fines de semana nos los pasábamos revelando. Nuestro cliente principal era Foto Montalbo, que nos enviaba desde Ferrol los negativos que venían del frente, que eran de formatos 35 mm, 6x6 cm y 9x12 cm”. El Sr. Blanco era un hombre justo y había visto en Alberto al hijo que nunca había tenido y que, por su gran capacidad de trabajo, demostrada con creces en tantos años, era la persona ideal para continuar con su negocio. Por eso se lo traspasó a Alberto, con el absoluto convencimiento de que en sus manos el negocio iría a más, pues en aquella época Alberto era un fotógrafo capacitado para hacer cualquier tipo de fotografía, tanto la relacionada con sucesos como con eventos deportivos, actos sociales, etc. Sin embargo fue su espíritu de reportero lo que le hizo compaginar el trabajo en el negocio con la colaboración en La Voz de Galicia, que por cierto fue muy duradera, algo más de 50 años. Es curioso, pero lleva más de 20 años jubilado y todavía siguen saliendo sus fotos en un apartado de ese periódico que se titula “Tal como éramos,” un recuerdo en imágenes de A Coruña de la primera mitad del siglo pasado. Por algunas de esas fotografías ha recibido gran cantidad de premios nacionales e internacionales. Pero en Alberto había también una inquietud fotográfica que iba más allá de la foto para cubrir una noticia, o del reportaje de bodas, o del reportaje social…

Alberto Martí Villardefrancos was born in A Coruña the 14th of March of 1922 and now, he is 88 years old, still works sorting and classifying the thousands of negatives of his archive, which may reach a million. His memory is enviable and his physical condition, though somewhat diminished by a car accident 20 years ago, too. Alberto has been working in the photography world since he was 12. He started as an employee of Foto Blanco and later he headed the business, which Mr. Blanco transferred to him in 1953. With that business he grew to 30 employees and nine stores in different parts of A Coruña. He recalls his early days: “We were three girls and me, the boy, then I was 12, as employees of the laboratory. We spent the weekends revealing. Our main client was Foto Montalbo that sent us from Ferrol the negatives coming from the front, which were 35 mm, 6x6 cm and 9x12 cm formats.” Mr Blanco was a fair man and had seen in Alberto the child he had never had and who, by his great capacity for work, demonstrated dearly in so many years, was the ideal person to continue his business. So he transferred it to Alberto, with the absolute conviction that he would make it grow, because at that time Alberto was a skilled photographer able to take any picture, either related to accident and crime reports, as to sport news or social events, etc. His spirit of press photographer, though, would make him reconcile his work in the business with his collaboration with La Voz de Galicia, which incidentally was very durable, just over 50 years. It is funny, he has been retired for more than 20 years and his pictures keep coming in a section of that journal entitled “Tal como éramos” [The way we were], a picture memory of A Coruña in the first half of last century. For some of those pictures he has received many national and international awards. But Alberto’s photographic concern went beyond the picture to cover a story, or the wedding illustrated report, or the social story… Among these works there stands out his series on emigration. A forgotten work because Alberto did not

145


os ade u s e s

·

Entre esos trabajos destaca su serie sobre la emigración. Un trabajo olvidado al no haber sido publicado por Alberto en su momento. Se conoce de este impresionante reportaje una docena de fotografías de las más de 200 que tomó en los muelles de A Coruña y también en Vigo, tras el secuestro del Santa María por el DRIL. Cuando se habla de fotografías de la emigración, siempre pensamos en un fotógrafo: Manuel Ferrol. Si hay una fotografía en toda la historia fotográfica de Galicia que pueda considerarse un icono fotográfico, ésa es la del padre y el hijo que Manuel hizo en el puerto de A Coruña. Es la fotografía que cualquier fotógrafo quisiera haber hecho, pero Alberto Martí no desmerece en nada. Con las 73 imágenes seleccionadas ahora, se ha intentado contar una historia de lo que supuso la emigración para miles de gallegos, desde la ida hasta, en muchos casos, el retorno a casa. Para algunos el regreso fue trágico, como el de una chica que no pudo superar la travesía de vuelta. Pero como no todo fueron penas, también fotografió el feliz alumbramiento de una niña en uno de los barcos de regreso, con bautizo a bordo y con el capitán y su mujer como padrinos. En este reportaje hay algunas fotos gloriosas y conmovedoras, como la de la niña que está cuidando de sus hermanos mientras sus padres se ocupan de la facturación del equipaje; la de la niña sentada encima de las maletas; la de los niños, posiblemente hermanos, que perdieron el barco; la de la monja saludando desde el camarote del barco; la fotografía utilizada para la cubierta de este catálogo, en la que un grupo de personas saluda con los pañuelos, aunque no se les vean las caras y debamos intuir sus expresiones; es como el retrato que el gran fotógrafo armenio-canadiense Yosuf Karsh le hizo al violonchelista Pau Casals de espalda, un gran logro dentro de la fotografía de retratos, donde al retratado no se le ve el rostro, ni falta que hace. En definitiva, el reportaje de Alberto es de una gran inocencia –incluso me atrevería a decir “ignorancia”, en el sentido de que él no conocía las tendencias fotográficas del momento–, lo cual hace que el trabajo sea mucho más interesante, más fresco, natural y directo, llegando al corazón con tal fuerza que será difícil reprimir las lágrimas.

146

os ade u s e s

FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

publish it at the time. We know of this amazing illustrated story a dozen of photographs of the 200 he took on the quays of A Coruña and in Vigo, after DRIL had hijacked the boat Santa María. When talking about pictures of emigration we always think of a photographer: Manuel Ferrol. If there is a picture in the entire photographic history of Galicia which can be considered an icon of photography, that is the one taken by Manuel of the father and the son at the port of A Coruña. That is the picture any photographer would like to have taken, but Alberto Martí does not detract in any way. With the 73 images selected now, we tried to tell a story of what meant emigration for thousands of people from Galicia, from the outward journey until, in many cases, the return home. For some of them coming back was tragic, like the girl who could not overcome the return journey. But it was not all hardship, he also photographed the happy birth of a child in one of the boats back, with baptism on board and the captain and his wife were the godparents. In this illustrated story there are some glorious and moving pictures, like the one of the girl who is taking care of her brothers while their parents are registering the luggage; the girl sitting on the suitcases; the children, possibly brothers, who missed the boat; the nun waving from the cabin of the ship; the picture used for the cover of this catalogue, where a group of people are waving with handkerchiefs, even if you cannot see their faces and must guess their expressions; it is like the portrait of the cellist Pau Casals taken from behind by the great Armenian-Canadian photographer Yosuk Karsh, a big achievement of the portrait photography, where the face of the photographed one is not seen, and there is no need. In short, Alberto’s illustrated story is the picture of innocence - even dare I say “ignorance”, in the sense he did not know the photographic trends of that time - which makes his work much more interesting, fresher, natural and straight, reaching to the heart with such force that it will be difficult to suppress tears. There is an important benchmark in the history of photography for those who represented emigration (or rather immigration), which are the FSA’s photographers

Hay un referente importante en la historia de la fotografía de quienes han retratado la emigración (o mejor dicho la inmigración): los fotógrafos de FSA (Farm Security Administration). Estos fotógrafos fueron contratados por el gobierno americano para la lucha contra la depresión económica que en los años 30 empujó a los trabajadores rurales fuera de sus tierras, en muchos casos al aparecer la agricultura mecanizada y en otros debido a las sequías y a las tormentas de arena que tuvieron lugar en los estados centrales. Entre estos fotógrafos –creo recordar que eran once– se encontraban Walker Evans, Dorothea Lange, Russell Lee y Arthur Rothstein. El director del proyecto fotográfico era un economista llamado Roy E. Stryker, que estimuló la imaginación y la curiosidad de sus fotógrafos con frases como “El documental es un enfoque y no una técnica; es una afirmación y no una negación…” o “Hablar, con tanta elocuencia como sea posible, de aquello que debe ser dicho en el lenguaje de las imágenes”. Algunos de estos fotógrafos llegaron a hacer fotografías que hoy son bien conocidas, como los retratos e interiores de casas de Walker Evans, la tormenta de arena de Rothstein o la –quizá más conocida– hecha por Dorothea Lange: una madre que aparece rodeada de sus hijos en una tienda de campaña. Llegados a este punto nos encontramos la afirmación de Stryker al reparar en la fotografía de Alberto Martí de la niña agarrando a sus hermanos, o en la de Manuel Ferrol del padre y el hijo llorando, puesto que en muy pocas ocasiones se ha hablado con tanta elocuencia por medio del lenguaje de las imágenes. En estas fotografías no hay muchas diferencias apreciables con la de Dorothea Lange en cuanto a emotividad. Por eso, si esos dos reportajes (el de Alberto Martí y el de Manuel Ferrol) se dieran a conocer en su totalidad en los años 50, estaríamos hablando del mejor reportaje de esos años y no solamente en Galicia o en España. Sí, si Newhall, Gernsheim o Pollock, eminentes historiadores, conocieran estas fotografías, no me cabe la menor duda de que las hubieran incluido en sus respectivas historias de la fotografía. Al serme encargado el trabajo de selección y copiado de los negativos (y también la organización de la exposición), se me planteó como primer problema qué título ponerle a este grupo de excelentes fotografías. Tras hablar con Alberto

·

FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

(Farm Security Administration). These photographers were hired by the American government to combat the economic depression in the 1930s that pushed the farm workers off their lands, in many cases due to the occurrence of mechanized agriculture and in others to drought and sandstorms in the Midwest. Among these photographers - I think they were eleven - were Walker Evans, Dorothea Lange, Russell Lee and Arthur Rothstein. The manager of the photographic project was an economist named Roy E. Stryker, who stimulated the imagination and curiosity of his photographers with words like these: “Documentary is an approach not a technique, an affirmation not a negation…” or “To speak as eloquently as possible of the thing to be said in the language of pictures.” Some of these photographers came to take some pictures that are now well known, like the portraits and the building interiors by Walker Evans, the sandstorm by Rothstein or - perhaps the best known - the one taken by Dorothea Lange, a mother surrounded by her children in a tent. At this point we find Stryker’s claim taking Alberto Martí’s photograph of the girl grabbing his brothers, or the father and the child crying taken by Manuel Ferrol, because rarely has anyone spoken so eloquently by means of the language of pictures. In these photographs there are not many significant differences in terms of emotion with that one taken by Dorothea Lange. So if those two illustrated stories (the one by Alberto Martí and Manuel Ferrol) had been released in full in the 1950s, we would be talking about the best story of those years and not only in Galicia or Spain. Yes, if Newhall, Gernsheim or Pollock, eminent historians, had known these pictures I do not doubt they would have included them in their respective histories of photography. When I was commissioned with the work of selecting and copying of the negatives (and also the organization of the exhibition), the first problem I found was think of a title for this group of great pictures. After talking to Alberto about several possibilities, I suggested The farewells, as one of the piano sonatas by Beethoven, specifically the No. 26 Op. 81a. This was composed because Archduke Rudolph had to leave Vienna - and then he returned - when Napoleon’s troops entered the city. Beethoven put every single movement a

147


os ade u s e s

·

FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

de varios posibles, le sugerí Los adioses, como una de las sonatas para piano de Beethoven, concretamente la n.º 26, op. 81a. El motivo de esta composición vino dado por la marcha de Viena –y su regreso posterior– del archiduque Rodolfo ante la llegada de las tropas napoleónicas. Beethoven le puso a cada uno de los movimientos un subtítulo: AdagioAllegro: los adioses; Andante espressivo: la ausencia; Vivacissimamente: el regreso. He de ser justo y decir que mi idea original era el título Los adioses de la emigración. Fue el escritor Luís Rei, acosado por mi insistencia de que escuchase más aún la música de Beethoven, quien me apuntó la idea de dejarlo solamente en Los adioses. Un acierto, de verdad, pues no creo que ningún otro título hubiera sido posible.

148

subtitle: Adagio - Allegro: The farewells; Andante espressivo: the absence; Vivacissimamente: the return. I must be fair and say that my original idea was the title The emigration farewells. The writer Luís Rei, beset by my insistence that he should listen even more to Beethoven’s music, was who pointed me the idea of putting only The farewells. A success, really, because I do not think any other title would be possible.


os ade u s e s

·

FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

REMATOUSE DE IMPRIMIR NOS OBRADOIROS DE EUROGRÁFICAS PICHEL S.L, NO MES DE XULLO DO 2010



Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.