Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΧΙΟΥ
Ζ Χίορ είλαη λεζί ηνπ Αλαηνιηθνύ Αηγαίνπ. Απέρεη ειάρηζηα από ηηο αθηέο ηεοΜηθξάο Αζίαο. Μόιηο 3,5 λαπηηθά κίιηα ηε ρσξίδνπλ, από ην αθξσηήξην Πνύληα σο ηε ρεξζόλεζν ηεο Δξπζξαίαο ζην ύςνο ηνπ Σζεζκέ. Δίλαη ην πέκπην κεγαιύηεξν ζε κέγεζνο λεζί ζηελ Διιάδα (904 ηεηξ.ρηιηόκεηξα) κε κήθνο αθηώλ 213 ρηιηόκεηξα θαη πιεζπζκό πνπ δεη ηόζν ζηελ πόιε θαη ιηκάλη ηεο Υίνπ όζν θαη ζηα 64 ρσξηά ηνπ λεζηνύ. Αθόκε, ε Υίνο έρεη κεγάιε απόδεκε θνηλόηεηα ζεΛνλδίλν θαη Νέα Τόξθε. Σα θύξηα πξντόληα πνπ εμάγεη είλαη ε καζηίρα, ην ιάδη, ηα ζύθα θαη ην θξαζί, ελώ έρεη δηεζλή θήκε γηα ην κέγεζνο θαη ηελ πνηόηεηα ηεο λαπηηιίαο ηεο. Γηνηθεηηθά, καδί κε ηα λεζηά Οηλνύζζεο θαη Φαξά, απνηειεί ην λνκό Υίνπ κε πιεζπζκό πνπ θζάλεη ηνπο 53.817 θαηνίθνπο (απνγξαθή 2005). Πξσηεύνπζα ηνπ λνκνύ είλαη ε πόιε ηεο Υίνπ, πνπ ιέγεηαη θαη Υώξα.
Σν όλνκα ηεο Υίνπ πηζαλόλ πξνέξρεηαη από ηελ θόξε ηνπ Οηλνπίνληα, Υίσλ, ζύκθσλα όκσο κε κηα άιιε εθδνρή πξώηνη άπνηθνη ηνπ λεζηνύ ήηαλ νη Πειαζγνί. Απηό απνδεηθλύεη γηα πνιινύο θαη ηηο πνιιέο πεξηνρέο ηνπ λεζηνύ πνπ θέξνπλ ην όλνκα ηνπο. ύκθσλα κε κηα ηειεπηαία εθδνρή, ην όλνκα ηνπ λεζηνύ πξνέξρεηαη από ηνπο ύξνπο, ζηε γιώζζα ησλ νπνίσλ ζεκαίλεη καζηίρα. ην λεζί θαηά θαηξνύο δόζεθαλ θαη άιια νλόκαηα, όπσο Πηηπνύζα, Αηζαιία, Μαθξίο θαη Μαπξνλήζη. Οη αλαζθαθέο πνπ έρνπλ πξαγκαηνπνηεζεί ζε δηάθνξα κέξε ηνπ λεζηνύ, όπσο ν Δκπνξεηόο θαη ην Άγην Γάιαο από Βξεηαλνύο
άιια θαη Έιιελεο αξραηνιόγνπο, έρνπλ απνδείμεη πσο ε Υίνο ήηαλ θαηνηθήζηκε ην ιηγόηεξν από ηε Νενιηζηθή πεξίνδν θαη ηελ επνρή ηνπ ραιθνύ (6000-2000 π.Υ.). ύκθσλα κε ηελ παξάδνζε, ν πξώηνο θάηνηθνο θαη βαζηιηάο ηνπ λεζηνύ ήηαλ ν Οηλνπίσλ, γηνο ηνπ Γηόλπζνπ θαη ηεο Αξηάδλεο, ν νπνίνο ήξζε από ηελ Κξήηε ην 1500 π.Υ. ζην λνηηόηεξν άθξν ηεο Υίνπ θαη έκαζε ζηνπο θαηνίθνπο ηνπ λεζηνύ ην εκπόξην, ηε ζάιαζζα θαη ην πώο λα θαιιηεξγνύλ ηα ακπέιηα.
Tεηξάδξαρκν ηεο Υίνπ,c.420–350 π.Υ. Ο πιεζπζκόο ηεο Υίνπ απμήζεθε πάλσ από ηνπο 120.000 θαηνίθνπο θαηά ηνλ 5ν κε 4ν αηώλα π.Υ., ελώ νη πεξηζζόηεξνη έκελαλ κάιινλ ζηελ θεληξηθή πόιε ηεο Υίνπ. Ο Φνηληθίδεο γξάθεη όηη ην λεζί θαηαθηήζεθε από ηνπο Λέιεγεο, πξσηόγνλνπο Έιιελεο ππόδνπινπο ησλ Μηλώσλ, νη νπνίνη απειάζεθαλ από ην βαζηιηά Έθηνξα. Ζ έλαξμε ηνπ ησληθνύ απνηθηζκνύ ζπκπίπηεη κε ηελ θαηαζηξνθή ηνπ κπθελατθνύ. Γύξσ ζην 1100-1000 π.Υ. ην λεζί θαηαθηάηαη από ηνπο Ίσλεο, νη νπνίνη θαηάγνληαλ από ηε Βνησηία, νπόηε θαη ε Υίνο αξρίδεη λα δηαδξακαηίδεη ζεκαληηθό ηζηνξηθό ξόιν. Δθηόο ηεο Υίνπ, νη Ίσλεο είραλ θαηαθηήζεη ηεάκν θαη άιιεο δέθα 10 πόιεηο ηεο Μηθξάο Αζίαο, ηδξύνληαο έηζη ηε Γσδεθάπνιε ησλ Ηώλσλ. ύληνκα, νη πόιεηο πνπ είραλ θαηαθηεζεί από ηνπο Ίσλεο είραλ δεκηνπξγήζεη κηα νκνζπνλδία, ελώ έπαημαλ θαη ζεκαληηθό ξόιν ζηελ εμέιημε ηνπ Διιεληθνύ πνιηηηζκνύ. Ζ Υίνο αλαπηύρζεθε ζε κηα από ηηο ζεκαληηθόηεξεο πόιεηο ησλ αξραίσλ ρξόλσλ, κε πιεζπζκό 60-80.000 θαηνίθνπο θαη ηαπηόρξνλα ζε κηα κεγάιε λαπηηθή δύλακε. Δίλαη ραξαθηεξηζηηθό πσο έρνπλ βξεζεί ρηώηηθνη ακθνξείο ζε θάπνηα ζεκεία ηεο Ρσζίαο αιιά θαη ηεο Βόξεηαο Αηγύπηνπ. Ζ Υίνο εμειίρζεθε ζε έλα από ηα κεγαιύηεξα ζεκεία εμαγσγήο θξαζηνύ, ηνλ επνλνκαδόκελν Αξηνύζην νίλν, ν νπνίνο ήηαλ γλσζηόο γηα ηελ εμαηξεηηθή ηνπ πνηόηεηα αιιά θαη γηα ην όηη ήηαλ έλα από ηα πην αθξηβά θξαζηά ηεο Διιάδαο εθείλε ηελ επνρή. Σν πνιίηεπκα πνπ ππήξρε θαηά ηελ Ησληθή θπξηαξρία ζεσξείηαη δεκνθξαηία ζηα πξώηα βήκαηά ηεο. Ζ πεξίνδνο απηή έθηαζε ζην ηέινο ηεο, όηαλ ε Υίνο θαηαθηήζεθε από ηνπο Πέξζεο ην 493 π.Υ., κεηά ηελ απνηπρεκέλε αληίζηαζε πνπ πξνέβαιαλ νη Υηώηεο.
Οη Πέξζεο θαηέζηξεςαλ ηνπο ακπειώλεο ηνπ λεζηνύ, έθαλαλ θαηαζηξνθέο, ελώ έζηεηιαλ θαη πνιινύο αηρκαιώηνπο ζηνλ Πέξζε βαζηιηά. Σν 479 π.Υ. νη Υηώηεο επαλαζηάηεζαλ θαη κεηά ηε κάρε ηεο Μπθάιεο απέθηεζαλ ηελ αλεμαξηεζία ηνπο, ελώ ζπκκεηείραλ θαη ζηελ Αζελατθή πκκαρία. Οη Υηώηεο μαλάρηηζαλ ηελ πόιε θαη παξνπζίαζαλ κεγάιε πξόνδν ζηε λαπηηιία, ην εκπόξην, ηε βηνκεραλία θαη ηελ παξαγσγή θξαζηνύ. Σν λεζί απέθηεζε πινύην ν νπνίνο εμαζθάιηζε αλέζεηο ζηνπο θαηνίθνπο. Υαξαθηεξηζηηθά απηήο ηεο επνρήο είλαη νη θξάζεηο τιώτικη ταρά θαη τιώτικη ζωή. Ζ πεξίνδνο απηή θξάηεζε γηα κηζό αηώλα, κέρξη ηελ έλαξμε δειαδή ηνπ Πεινπνλλεζηαθνύ Πνιέκνπ. Καηά ηνλ Πεινπνλλεζηαθό πόιεκν, νη Υηώηεο πνιέκεζαλ ζην πιεπξό ησλ Αζελαίσλ, έσο θαη ηελ θαηαζηξνθηθή ήηηα ηνπο ζηε ηθειία, νπόηε θαη ζπκκάρεζαλ κε ηνπο παξηηάηεο. Μεηά ηελ ππνγξαθή ηεο Αληαιθηδείνπ Δηξήλεο όκσο, ε Υίνο επηζηξέθεη ζην πιεπξό ησλ Αζελαίσλ. ηαλ ν Μέγαο Αιέμαλδξνο θπξηάξρεζε, ζηε Υίν ππήξρε καθεδνληθή θξνπξά. ηαλ πέζαλε, ην λεζί βξέζεθε ζε πεξίνδν παξαθκήο θαη πέξαζε ζηα ρέξηα ησλ Ρσκαίσλ. Οη Υηώηεο ζπκκάρεζαλ κε ηνπο Ρσκαίνπο θαη αξρηθά απνιάκβαλαλ θάπνηα πξνλόκηα. Οη Ρσκαίνη, όκσο, κε ην πέξαζκα ησλ ρξόλσλ αθαίξεζαλ πνιιά έξγα ηέρλεο από ην λεζί, ελώ επαθνινύζεζαλ θαη θάπνηνη θαηαζηξεπηηθνί ζεηζκνί. Μεηά ηελ πηώζε ηεο Ρσκατθήο απηνθξαηνξίαο θαη ηελ εμάπισζε ηνπ Υξηζηηαληζκνύ, ε Υίνο ήηαλ γηα πνιινύο αηώλεο ππό ηελ δηαθπβέξλεζε ηεο Βπδαληηλήο Απηνθξαηνξίαο, εθηόο από θάπνηεο ζύληνκεο ρξνληθέο πεξηόδνπο πνπ ιεειαηήζεθε από ηνπο αξαθελνύο. ηαλ ε Βπδαληηλή απηνθξαηνξία μαλαπήξε ηνλ έιεγρν ηεο Υίνπ, αλαγλώξηζε ηε ζεκαληηθή ζηξαηεγηθή ζέζε ηνπ λεζηνύ. Έηζη, μεθίλεζε ε νρύξσζή ηεο ηνλ11ν αηώλα θαη ε θαηαζθεπή ηνπ Κάζηξνπ ηεο Υίνπ. Σν 1042 κ.Υ., ν Απηνθξάηνξαο Κσλζηαληίλνο Μνλνκάρνο μεθίλεζε ην θηίζηκν ηεο Νέαο Μνλήο ζην ζεκείν πνπ είρε βξεζεί ε εηθόλα ηεο Παξζέλνπ.
Δπγέληνο Νηειαθξνπά,"Ζ ζθαγή ηεο Υίνπ".
Μεηά από κηα ζεηξά επηδξνκώλ, όπσο απηή ησλ Δλεηώλ, ε Υίνο θαηαιακβάλεηαη από ηνποΓελνπάηεο ην 1346, νη νπνίνη ήηαλ κηα αλεξρόκελε δύλακε. Γηα δύν νιόθιεξνπο αηώλεο ην λεζί παξνπζίαδε πξόνδν. Οη Γελνπάηεο, αλ θαη θαηαπίεδαλ ηνπο ληόπηνπο, νξγάλσζαλ ην εκπόξην καζηίραο θαη έθεξαλ ζηε Υίν ηελ θαιιηέξγεηα ησλ εζπεξηδνεηδώλ, ελώ νη Γελνπάηεο θαηάθεξαλ λα θξαηήζνπλ ηνπο Σνύξθνπο καθξηά από ηε Υίν κέρξη ην 1566, νπόηε θαη νη Σνύξθνη θαηαθηνύλ ην λεζί. Ζ θαηαπίεζε ηνπ ιανύ ζπλερίδεηαη, αιιά νη λεζηώηεο θξαηνύλ ηα πξνλόκηά ηνπο ράξε ζηελ παξαγσγή καζηίραο. Καηά ηελ ηνπξθνθξαηία, ππήξμε ζθαγή ησλ λεζησηώλ κεηά από κηα εμέγεξζε ην 1822, ε νπνία έρεη απεηθνληζηεί από ηνλ Δπγέλην Νηειαθξνπά. Ο ηνπξθηθόο ζηόινο έθαηγε θαη θαηέζηξεθε ηα πάληα γηα 40 κέξεο, πξνζπαζώληαο λα παξαδεηγκαηίζεη ηνπο ππόινηπνπο Έιιελεο. Μεξηθά ζηνηρεία από ην ηζηνξηθό ηεο κεγαιύηεξεο ζθαγήο πνπ έρεη θαηαγξαθεί πνηέ ζε Διιεληθό έδαθνο είλαη: 1)Απξηιεο 1821 θαηαθζάλεη ν Ναύαξρνο Σνκπάδεο κε ζηόιν 26 πινίσλ γηα λα απειεπζεξώζεη ην λεζί. Οη πξόθξηηνη ηνπ λεζηνύ αληηδξνύλ ζθεπηόκελνη ηελ αληίδξαζε ησλ Σνύξθσλ θαη ηα πξνλόκηα ηα νπνία είραλ. Μαζαίλνπλ νη Σνύξθνη ηελ άθημε Σνκπάδε θαη θπιαθίδνπλ πξόθξηηνπο ζην λεζί, θαζώο επίζεο ζηέιλνπλ θαη ηξεηο πξόθξηηνπο λα θπιαθηζηνύλ ζηελ Πνιε σο ελέρπξα. 2) Γξάθεη ν ηζηνξηθόο Μακνπθαο.... ζε έγγξαθν ηνπ Φόξετλ θηο δηάβαζα όπσο θαη νη Άγγινη ηνλ είραλ ελεκεξώζεη (ην νπιηαλν) όηη νη Υίνη εηνηκάδνληαλ γηα επαλάζηαζε, πεξίπνπ έμη κήλεο πξηλ από ηελ έθξεμή ηεο(δει 10/1821 κα θαια γηα πνηα επαλαζηαζε κηινπζαλ αθνπ εηραλ δησμεη ην ζηνιν ηνπ Σνκπαδε θαη δελ εηραλ νπηε νπια θαη εθπαηδεπζε). 3)Σόζν ν Μάκνπθαο όζν θαη ν Καζηάλεο θαηεγνξνύλ σο ζπλαπηνπξγό ησλ ακίσλ, ηνλ Αληώλην Μπνπξληά.«Ήηαλ θξίκα», γξάθεη ν Καζηάλεο, «λα βιέπεηο κηα θνηλσλία εθαηόλ νγδόληα ρηιηάδσλ ςπρώλ λα θηλδπλεύεη από δηαθνζίνπο ηνικεηίεο».... Δμάιινπ ν πειηάδεο γξάθεη όηη ν κελ Μπνπξληάο «δελ αλεγλώξηδε ηνλ Λπθνύξγνλ σο αξρεγόλ, ν δε Λπθνύξγνο κεηερεηξίδεην ηνπο Υίνπο σο θαηαθεθηεκέλνπο θαη ηνπο εδήηεη ρξήκαηα».....«Αηπρώο, 40 ζακηαθά πινία( βξίθηα θαη 30 ζαθνιέβεο ) ήηαλ αξαγκέλα ζην Κνληάξη θαη ην πξσί ηεο Μεγάιεο Πέκπηεο έθπγνλ όζνλ ηάρηζηα, κ‟ όζνπο επξόθζαζαλ λα ιάβνπλ εληνπίνπο ηνπο, κε ζειήζαληεο λα δερζνύλ θαλέλαλ Υίνλ, καδί ηνπο.Οη δύν αξρεγνί ηεο επαλάζηαζεο, θηινληθώληαο, δηεθδηθνύζαλ ηα πξσηεία, εγθαηέιεηςαλ ηελ εθζηξαηεία θαη θαηέζηξεςαλ ηόζνπο αλζξώπνπο.
Τπνινγίδεηαη όηη θαηέθζαζαλ 40.000 Σνύξθνη άηαθηνη απηήλ ηελ πεξίνδν.Ο Λνγνζέηεο θαη ν Μπνπξληάο απνρώξεζαλ ιέγνληαο ην ζύλζεκα « ν ζώδσλ εαπηό ζσζήησ». Σαπηόρξνλα ν Βαρήη Παζάο αλαγγέιιεη ηε δηαηαγή ηνπ ζνπιηάλνπ λα ζαλαηώλνληαη βξέθε έσο 3 εηώλ , αγόξηα θαη άλδξεο άλσ ησλ 12 εηώλ , γπλαίθεο άλσ ησλ 40 εηώλ , λα αηρκαισηίδνληαη θνξίηζηα θαη γπλαίθεο από 3 έσο 40 εηώλ θαη αγόξηα από 3 έσο 12 εηώλ.Ο Βαρήη Παζάο είρε εθδώζεη επίζεηο δηαηαγή όηη όζεο γιώζζεο θαη απηηά ηνπ πήγαηλαλ , ηόζα πεξηζζόηεξα θέξδε ζα είραλ. Γηα λα πξνιάβνπλ ηελ απάηε, έθνβαλ ηα απηηά από ηα θεθάιηα θαη θαηόπηλ ηα δηαηεξνύζαλ ζηελ άικε θαη ηα ηνπνζεηνύζαλ ζε βαξέιηα. Σα έζηειλαλ ζηνλ ζνπιηάλν σο απόδεημε ηεο ππνηαγήο ηνπο ή σο δειηία ηεο επηηπρίαο ηνπο.Ηδηαίηεξε ηηκή δηλόηαλ αλ ηα θεθάιηα αλήθαλ ζε δηαθεθξηκέλνπο αξρηεπηζθόπνπο, άξρνληεο ή θιεξηθνύο... Υίιηα δηαθόζηα θεθάιηα είραλ ήδε θαηαγξαθεί ζηελ ηζηνξία ηεο ακνηβήο πνπ δόζεθε γηα ηνλ θαζ‟ έλα. ν Αλδξέαο Μάκνπθαο, αλαθέξεη: «...θαη‟ αθξίβεηαλ πνηέ θαλείο δελ ήζειέ ζε ηελ ηζηνξήζε, κόλνο ηελ ελλνείο εάλ ζπιινγηζζήο, όηη εθεί ε γε θαη ν νπξαλόο είδνλ λα πξάηησληαη επάλσ εηο ηελ αλζξσπόηεηα ζεξησδέζηεξα ησλ όζα εηο ηίγξεηο, παξδάιεηο θαη ζ‟ άιια αηκνβόξα ζεξία ηεο Αθξηθήο ππαγνξεύεη ε άινγνο καλία θαηά ησλ νκνθύισλ ηνπο δώσλ...». Οη Σνύξθνη, βνεζνύκελνη από κεραληθνύο ηεο Γύζεο, αζθήζεθαλ ζην ππξνβνιηθό, Μνπζνπικάλνη θαη πνιηηηζκέλνη Δπξσπαίνη ελσκέλνη έδσζαλ έλα δείγκα ηεο κνρζεξίαο ηνπο.Ο κόλνο μέλνο Πξόμελνο πνπ βνήζεζε ηνπο Υηώηεο ήηαλ ν Γαλόο, ηνλ νπνίν νη Οζσκαλνί ηνλ αλαζθνιόπηζαλ. Δβξαίνη, Αξκέληνη, Φξάγθνη, ελέπαηδαλ ηνπο δπζηπρείο Υίνπο ζπκπξάηηνληεο κε ηνπο Οζσκαλνύο θαη ιέγνληαο ριεπαζηηθά ζηνπο άηπρνπο Έιιελαο: “Διεπζεξία, ειεπζεξία, πάξε ηελ ειεπζεξία ζνπ από ην γηαηαγάλη”»Οη Δβξαίνη βνεζνύλ ηνπο Σνύξθνπο ζηελ αλαθάιπςε θαη ζηε ζθαγή ησλ αζώσλ Υίσλ. Μεξηθνί αηρκάισηνη δηαηεξνύληαη γηα λα ιεηηνπξγνύλ ζαλ νδεγνί ππό ηελ απεηιή ηνπ ζαλάηνπ.Οη Δβξαίνη πξνζπκνπνηήζεθαλ λα ζύξνπλ ηα πηώκαηα ζηε ζάιαζζα κε θάζε πεξηθξόλεζε. ηελ αθξνζαιαζζηά αλαθαιύπηνληαλ πνιινί θπγάδεο λα θείηνληαη πνιιέο εκέξεο βπζηζκέλνη ελ κέξεη ζην λεξό. Απηή ήηαλ ε λίθε ησλ Δβξαίσλ επί ησλ ερζξώλ ηνπο.Γνλαηίδνληαο ν θάζε κάξηπξαο αλαθσλνύζε: “Μλήζζεηί κνπ, Κύξηε”Σόηε ν Σνύξθνο έθεξε ςπρξά ην ζπαζί ζηα ρείιε ηνπ, ζθνππίδνληαο ην αίκα κε ην ζηόκα ηνπ». Οη Σνύξθνη έραζαλ πεξίπνπ 600 άλδξεο, ελώ αλαθέξζεθαλ θαη ζύκαηα κεηαμύ ησλ Δβξαίσλ, πνπ δηεθπεξαηώζεθαλ από ηε Μηθξαζηαηηθή αθηή ζην λεζί, γηα λα πιηαηζηθνινγήζνπλ θαη επόπηεπαλ ην δνπιεκπόξην...... ηελ ηζηνξία έρεη κείλεη ε θαηαζηξνθή ηεο ηνπξθηθήο λαπαξρίδαο από ηνλ Καλάξε. Λίγνη Υηώηεο επέδεζαλ ηεο ιεειαζίαο θαη έθαλαλ πξνζπάζεηα λα μαλαρηίζνπλ ην λεζί ην 1832.
Σειηθά, ε Υίνο ειεπζεξώζεθε ην 1912 θαη έγηλε θνκκάηη ηεο αλεμάξηεηεο Διιάδαο. Καηά ην Β' Παγθόζκην Πόιεκν νη Υηώηεο πνιέκεζαλ θαηά ησλ Γεξκαλώλ, ελώ ην λεζί απειεπζεξώζεθε καδί κε ηελ ππόινηπε Διιάδα ην 1944.
Δηπκνινγία - Μπζνινγία
Μαζηίρα Γηα ην όλνκα ηεο Υίνπ έρνπλ πιερηεί πνιινί κύζνη. Σν παιαηόηεξν όλνκα ηνπ λεζηνύ ήηαλ, θαηά ηνλ κεξν, πξνειιεληθό, Κίνο ή Κέσο, νλόκαηα παξαπιήζηα κε ην ζεκεξηλό. Οη παιαηόηεξνη κύζνη αλαθέξνπλ όηη ην όλνκα «Υίνο» πξνέξρεηαη από ηε Υηόλε πνπ ήηαλ λύκθε, θόξε ηνπ πξώηνπ Βαζηιηά ηεο Υίνπ, ηνπ Οηλνπίσλα. Δθηόο από ηε Υηόλε, ηελ παηξόηεηα ηεο Υίνπ δηεθδηθεί θαη άιιν κπζηθό πξόζσπν, ν Υίνο, γηνο ηνπ Χθεαλνύ ή ηνπ Πνζεηδώλα, πνπ νλνκάζηεθε έηζη επεηδή θαηά ηε γέλλεζή ηνπ έπεζε πνιύ ρηόλη. Καηά ηνλ ηζηνξηθό- γεσγξάθν Ηζίδσξν, νη ύξνη απνθαινύζαλ Υίν ηε καζηίρα. Ο πεξηεγεηήο Dapper ιέεη όηη Chia ζεκαίλεη όθηο ζηε ζπξηαθή γιώζζα. Δμ νπ θαη ην άιιν όλνκα ηεο Υίνπ Οθηνύζα, ην νπνίν δόζεθε ιόγσ ησλ πνιιώλ θηδηώλ πνπ είρε. Άιιν όλνκα ηεο Υίνπ ήηαλ Πηηπνύζα, κάιινλ ιόγσ ησλ πνιιώλ πεύθσλ πνπ ππήξραλ, ηδηαίηεξα ζην βόξεην ηκήκα ηεο. Άιιν όλνκά ηεο ήηαλ Αξηνύζα από ην δέληξν «αξηώλ», ην νπνίν είλαη έλα είδνο δξπ – πξίλνπ. Σα άξηα (δξπο) θάιππηαλ έλα κεγάιν κέξνο ηεο βνξεηνδπηηθήο Υίνπ. Άιια νλόκαηα ήηαλ Αηζάιε (αλαθέξεη ν έθνξνο Πιίληνο) θαη Αξέζνπζα, αλαθέξνπλ ν Ηηαιόο Ruberto Valentino θαη ν Ηεξώλπκνο. Ζ πξντζηνξηθή παξάδνζε αλαθέξεη δύν αλζξώπνπο πνπ πξσηνθαηνίθεζαλ ζην λεζί, ηνλ Οηλνπίσλα θαη ηνλ Μάθαξα. Ο Οηλνπίσλαο ήηαλ ν πξώηνο κπζηθόο βαζηιηάο ηεο Υίνπ, είρε θξεηηθή θαηαγσγή θαη ήηαλ απηόο πνπ έθεξε ζηε Υίν ηελ θαιιηέξγεηα ηνπ ακπειηνύ θαη ηελ παξαγσγή ηνπ θαιύηεξνπ νίλνπ ηεο επνρήο, ηνπ Αξηνύζηνπ Οίλνπ. Σα εγθώκηα γη‟ απηόλ ηνλ νίλν ήηαλ πνιιά, όπσο λέθηαξ, γιπθύηαηνο, ζεξαπεπηηθόο, αξσκαηηθόο θαη εύπεπηνο. Παηέξαο ηνπ Οηλνπίσλα ήηαλ ν Θεόο Γηόλπζνο θαη κεηέξα ηνπ ε Αξηάδλε, θόξε ηνπ Βαζηιηά ηεο Κξήηεο, Μίλσα. Από ηνλ παηέξα
ηνπ θιεξνλόκεζε ηελ αγάπε ηνπ γηα ην θξαζί θαη ηελ κεηέδσζε θαη ζηνπο Υηώηεο. Με ηνλ Οηλνπίσλα ζπλδέεηαη θαη ν κύζνο ηνπ Χξίσλα, ηνπ δηαζεκόηεξνπ κπζηθνύ ήξσα ηεο Υίνπ. Ο Χξίσλ ήηαλ γηνο ηνπ Θενύ Πνζεηδώλα θαη ηεο Δπξπάιεο, θόξεο ηνπ Μίλσα. Ζηαλ επίζεο γίγαληαο θαη πεξίθεκνο θπλεγόο. Ο Χξίσλ αγάπεζε ηελ θόξε ηνπ Οηλνπίσλα, Μεξόπε, ηεο νπνίαο ην ρέξη δήηεζε από ηνλ παηέξα ηεο. Ο Οηλνπίσλαο ηνπ αλέζεζε αξρηθά λα εμνινζξέςεη ηα άγξηα ζεξία ηεο Υίνπ. Ο Χξίσλαο θαηάθεξε λα ηα εμνινζξέςεη, αιιά ν Οηλνπίσλαο αζέηεζε ην ιόγν ηνπ θαη δελ ηνπ έδηλε ηελ θόξε ηνπ. Ο Χξίσλαο θαλεξά ζηελαρσξεκέλνο κέζπζε θαη έθιεςε ηελ θόξε ηνπ Οηλνπίσλα, Μεξόπε. Γηα ηελ αζέβεηά ηνπ απηή ν Οηλνπίσλαο ηνλ ηύθισζε θαη ηνλ έδησμε από ην λεζί. Τπάξρνπλ βεβαίσο θαη άιιεο εθδνρέο ηνπ κύζνπ. Ζ Υίνο ηηκνύζε ζαλ ήξσα ην κπζηθό Οηθηζηή θαη εθπνιηηηζηή ηεο, Οηλνπίσλα θαη ε ιαηξεία ηνπ ζπλερίζηεθε κέρξη ηα κέζα ηνπ Β‟ κ.Υ. αηώλα. Αξραία Ηζηνξία Πποϊζηοπικοί λαοί Οη παιαηόηεξνη θάηνηθνη ηνπ λεζηνύ ήηαλ νη Πειαζγνί, νη νπνίνη έθζαζαλ από ηε Θεζζαιία, νη Κάξεο θαη νη Λέιεγεο. Αξγόηεξα εγθαηαζηάζεθαλ νη Άβαληεο θαη ηέινο νη Ίσλεο. Απηνί νη ιανί έδεζαλ γηα ρηιηεηίεο ζηε Υίν θαη από ηελ αλάκεημή ηνπο κε ηνπο Γσξηείο, νη νπνίνη ηνπο ππόηαμαλ θαη ηνπο αθνκνίσζαλ, πξνήιζε ν πιεζπζκόο ηεο Υίνπ. Γηα ηνπο Πειαζγνύο καο πιεξνθνξεί ν ηξάβσλ, αλαθέξνληαο ραξαθηεξηζηηθά : «Υίνη νηθηζηέο εαπηώλ Πειαζγνύο γαζη ηνπο εθ ηεο Θεηηαιίαο». κνηεο πιεξνθνξίεο καο δίλνπλ θαη νη Δπζηάζηνο, Μελεθξάηεο ν Διαΐηεο. ζνλ αθνξά ηελ πξνέιεπζε ησλ Πειαζγώλ θαη ηηο ζρέζεηο ηνπο κε άιινπο ιανύο έρνπλ δηαηππσζεί δηάθνξεο ζεσξίεο από αξραίνπο ζπγγξαθείο, πνπ είλαη όκσο αληηθαηηθέο. Βέβαην πάλησο είλαη όηη νη Πειαζγνί πξνεγήζεθαλ ησλ Γσξηαίσλ θαη κάιινλ ήηαλ ηλδνεπξσπαίνη. Γηα ηελ παξνπζία ησλ Αβάλησλ καο πιεξνθνξεί ν Ζξόδνηνο, ν νπνίνο αλαθέξεη όηη μεθίλεζαλ από ηελ Δύβνηα θαη απνίθηζαλ ηε Υίν. Καηά ηνλ Αξηζηνηέιε, ην όλνκά ηνπο πξνέξρεηαη από ηελ πόιε Άβα ηεο Φσθίδαο, από ηελ νπνία Θξάθεο άπνηθνη κεηνίθεζαλ ζηελ Δύβνηα. Αλαθνξά ζηνπο Κάξεο γίλεηαη από ην ηξάβσλα, ν νπνίνο αλαθέξεη όηη νη Κάξεο θαηείραλ ηελ πεξηνρή από ηε Μίιεην έσο ηελ παξαιία ηεο Δθέζνπ. Δπίζεο αλαθέξεη όηη ζηα λεζηά Υίν θαη άκν θαηνηθνύζαλ θαη νη Λέιεγεο, όπσο θαη νη Κάξεο θαη αξγόηεξα εθδηώρζεθαλ από ηνπο Ίσλεο. Καηά ηελ ειιεληθή παξάδνζε, νη Κάξεο νλνκάδνληαλ πξνεγνπκέλσο Λέιεγεο θαη θαηνηθνύζαλ ζηα λεζηά ηνπ Αηγαίνπ ζαλ ππήθννη ηνπ Μίλσα. Οη πιεξνθνξίεο δπζηπρώο είλαη
ζπγθερπκέλεο θαη γη΄ απηό δελ κπνξνύκε λα θαζνξίζνπκε ηελ πξνέιεπζε ησλ ιαώλ, όπσο θαη ην ρξόλν εγθαηάζηαζεο θαη παξακνλήο ηνπο ζην λεζί.
Ππώιμη Νεολιθική εποσή – Χαλκοκπαηία Γύν θπξίσο αξραηνινγηθέο ζέζεηο ηεο Υίνπ, ην Άγην Γάια θαη ην Δκπνξηό, καο δίλνπλ πιεξνθνξίεο από ηελ Πξώηκε Νενιηζηθή επνρή(6000-5000 π.Υ.) γηα ηνπο πξνειιεληθνύο ιανύο πνπ είραλ εγθαηαζηαζεί. Ο αξραηνινγηθόο ρώξνο ηνπ Δκπνξηνύ απνηειεί ραξαθηεξηζηηθό δείγκα παξαζαιάζζηνπ νηθηζκνύ, ηνπ νπνίνπ ε νηθνλνκία βαζηδόηαλ ζηελ θηελνηξνθία, ηελ αιηεία θαη ην θπλήγη. Σα δέθα επθξηλώο δηαθξηλόκελα ζηξώκαηα από ηηο αλαζθαθέο ζηνλ Δκπνξηό θαιύπηνπλ ηε ρξνληθή πεξίνδν 6000 π.Υ. έσο ηα ηέιε ηεο πξώηκεο Υαιθνθξαηίαο (2000 π.Υ.). Ζ θύξηα πεξίνδνο ηεο Υαιθνθξαηίαο (2800-1100 π.Υ.) έρεη ζαλ θύξηα γλσξίζκαηά ηεο ηε ρξήζε ησλ κεηάιισλ, ηελ θαιύηεξε θαηαλνκή εξγαζίαο θαη ηελ ίδξπζε νρπξσκέλσλ αζηηθώλ θέληξσλ. ηνλ Δκπνξηό είρε ηδξπζεί αξρηθά νηθηζκόο ζην λόηην ηκήκα ηνπ ιηκαληνύ, ν νπνίνο αξγόηεξα επεθηείλεηαη θαη πξνο ηελ θνξπθή ηνπ ιόθνπ ηεο Αθξνπόιεσο θαη νρπξώλεηαη κε πέηξηλν ηείρνο. ηα κέζα ηεο Γ‟ ρηιηεηεξίδαο ην Δκπνξηό θαηαζηξάθεθε από ππξθαγηά θαη μαλαρηίζηεθε απνηειώληαο έλα αμηόινγν αζηηθό θέληξν. Καηά ηνπο πξώηνπο αηώλεο ηεο Μέζεο Υαιθνθξαηίαο (Μεζνειιαδηθή 1900 – 1600πρ) λέν θύκα εηζβνιέσλ θαηαθιύδεη ην Αηγαίν. Οη εξεπλεηέο ηνπο αλαθέξνπλ ζαλ Αραηνύο θαη άιινη ζαλ Ίσλεο, νη νπνίνη ζα εγθνιπσζνύλ ην Μηλσηθό πνιηηηζκό θαη ζα ηνλ κεηαζρεκαηίζνπλ ζε Μπθελατθό. Ζ Τζηέξα Υαιθνθξαηία (1600-1100 πρ) είλαη πνιύ ζεκαληηθή, γηαηί γηα πξώηε θνξά γίλεηαη απνηθηζκόο από ειιεληθά θύια. Δπεηδή ε κεηξόπνιε απηνύ ηνπ πνιηηηζκνύ ήηαλ νη Μπθήλεο, γη΄ απηό νλνκάζηεθε Μπθελατθόο πνιηηηζκόο. Ζ κπθελατθή πεξίνδνο ραξαθηεξίδεηαη από ηελ αύμεζε ησλ νηθηζκώλ θαη εμάπισζε ηνπ εκπνξίνπ κε ην Μπθελατθό θόζκν. Σα κπθελατθά αγγεία πνπ βξέζεθαλ ζηνλ Δκπνξηό απνδεηθλύνπλ ηηο άκεζεο εκπνξηθέο ζρέζεηο κεηαμύ Υίνπ θαη Κξήηεο. Ο Μπθελατθόο νηθηζκόο ηνπ Δκπνξηνύ εγθαηαιείθζεθε ή θαηαζηξάθεθε ζηηο αξρέο ηνπ 11νπ πρ αηώλα θαη παξέκεηλε αθαηνίθεηνο θαη έξεκνο γηα ηξεηο ηνπιάρηζηνλ αηώλεο. ηαλ κάιηζηα ηδξύζεθε ν λένο νηθηζκόο, απηόο ρηίζηεθε ζηηο δπηηθέο πιαγηέο ηνπ ιόθνπ ηνπ Πξνθήηε Ζιία.
Ο δεύηεπορ αποικιζμόρ ηηρ Χίος ηα κέζα ηνπ 11νπ π.Υ αηώλα ππνζέηνπκε όηη μεθίλεζε ν απνηθηζκόο ηεο Υίνπ από ηνπο Ίσλεο. Οη Ίσλεο δηαθξίζεθαλ ζαλ έκπνξνη θαη λαπηηθνί, όπσο επίζεο αλαδείρζεθαλ θαη πξσηνπόξνη ζηα γξάκκαηα θαη ηηο ηέρλεο. απηό ζπλέβαιαλ πνιινί παξάγνληεο, όπσο ην εύθνξν έδαθνο, ε γεσγξαθηθή ηεο ζέζε θαη ηα κεγάια ιηκάληα ηεο. Αμηνζεκείσην είλαη όηη πεξίθεκα, θαηά ηελ αξραηόηεηα, ήηαλ ηα γεσξγηθά πξντόληα ηεο Υίνπ, όπσο ην θξαζί ηεο πνπ έθζαλε σο ηα πέξαηα ηνπ θόζκνπ. Δθηόο από ηνπο Ίσλεο ππάξρνπλ ελδείμεηο όηη Αηνιείο άπνηθνη εγθαηαζηάζεθαλ ζην βόξεην κέξνο ηνπ λεζηνύ, πξνεξρόκελνη από ηε Λέζβν. Οη άπνηθνη πνπ εγθαηαζηάζεθαλ ζηα παξάιηα ηεο Μ. Αζίαο θαη ηα γεηηνληθά λεζηά αλήθαλ ζηα ειιεληθά θύια πνπ αλέπηπμαλ ην Μπθελατθό πνιηηηζκό, ηνπ νπνίνπ πνιηηηζηηθά ζηνηρεία έθεξαλ από ηηο παηξίδεο ηνπο. Από απηά ηα ζεκαληηθόηεξα ήηαλ ηα επηθά. Έηζη γελλήζεθαλ ηα Οκεξηθά Έπε, ηα ζεκαληηθόηεξα δεκηνπξγήκαηα ηεο Διιεληθήο, αιιά θαη επξσπατθήο ινγνηερλίαο, ε Ηιηάδα θαη ε Οδύζζεηα, έξγα ηνπ πνηεηή Οκήξνπ. Πολιηικό ζύζηημα Ζ Υίνο ήηαλ από ηηο πξώηεο ειιεληθέο πόιεηο πνπ από ηνλ 7ν αηώλα π.Υ. αλέηξεςαλ ηελ Βαζηιεία θαη δεκηνύξγεζαλ έλα αλαπηπγκέλν πνιηηηθό ζύζηεκα, όπνπ ε εμνπζία πεξηήιζε ζηνπο Δππαηξίδεο (αλώηαηε ηάμε πνιηηώλ). Απηνί είραλ πνιιά πξνλόκηα θαη ζπγθέληξσλαλ όιεο ηηο πνιηηηθέο θαη ζξεζθεπηηθέο αξρέο ηεο πόιεο, ξπζκίδνληαο όζα αθνξνύζαλ ηε ζξεζθεία θαη εξκελεύνληαο ηνπο λόκνπο. Ο βαζηιηάο ππήξρε αθόκε, όκσο ηελ εμνπζία ηελ είρε θπξίσο ν δήκαξρνο, ν άξρσλ ηνπ δήκνπ, όπσο θαη ε βνπιή ηελ νπνία απνηεινύζαλ 50 άλδξεο από θάζε θπιή. Ο δήκαξρνο θαη ε βνπιή ζπλεδξίαδαλ ζπλήζσο κηα θνξά ην κήλα θαη ε εμνπζία ηνπο ήηαλ δηνηθεηηθή θαη δηθαζηηθή. Οη δηαηάμεηο απηέο εκθαλίδνληαη δεκνθξαηηθόηεξεο από ηε βνπιή ησλ ηεηξαθνζίσλ ηνπ όισλα ζηελ Αζήλα.
Ο Μ. Αλέξανδπορ και η Χίορ Σελ άλνημε ηνπ 334 π.Υ., πνπ μεθηλνύζε ν Αιέμαλδξνο από ηελ Πέιια κε ζθνπό ηελ θαηάθηεζε ηεο Πεξζηθήο απηνθξαηνξίαο, ζηε Υίν ηελ εμνπζία θαηείρε νιηγαξρία πνπ είρε επηβάιεη ε Πεξζία. Γη‟ απηό, κεηά ηε λίθε ησλ Μαθεδόλσλ ζην Γξαληθό, ν Αιέμαλδξνο έζηεηιε ηνλ ζηξαηεγό Αιθίκαρν γηα λα δηώμεη ηηο θηινπεξζηθέο νιηγαξρίεο από ηα λεζηά θαη λα ηηο αληηθαηαζηήζεη κε δεκνθξαηηθά πνιηηεύκαηα. Ο Αιέμαλδξνο, κεηά ηελ εθδίσμε ησλ Πεξζώλ από ηε Υίν, έζηεηιε δύν ζεκαληηθόηαηεο επηζηνιέο (332 π.Υ.) Ζ πξώηε επηζηνιή αλαθέξεη: 1) λα δερζνύλ όινπο ηνπο εμόξηζηνπο, λα θαζηεξώζνπλ δεκνθξαηηθό πνιίηεπκα, λα εθιέμνπλ λνκνγξάθνπο, λα δηνξζώζνπλ ηνπο λόκνπο ηνπο, 2)λα δώζνπλ ζηνλ Αιέμαλδξν 20 ηξηήξεηο θαη λα ηηο ζπληεξνύλ κε δηθά ηνπο έμνδα 3) λα κε γίλνληαη δεθηνί ζηηο πόιεηο ηεο ζπκκαρίαο όζνη πξνδόηεο εγθαηαιείςνπλ ηε Υίν, 4) αλ πξνθύςνπλ δηαθσλίεο κε ηνπο εμόξηζηνπο λα επηιύνληαη από ηνλ Αιέμαλδξν θαη 5) λα παξακείλεη Μαθεδνληθή θξνπξά ζην λεζί θαη λα ζπληεξείηαη κε έμνδα ησλ Υησηώλ. Από ηελ επηζηνιή θαηαιαβαίλνπκε όηη ήδε ε Υίνο αλήθε ζηελ Κνξηλζηαθή ζπκκαρία. Ζ δεύηεξε επηζηνιή αλαθέξεη όηη, όζνη πξνδόηεο δελ θαηαβάινπλ ην πξόζηηκν πνπ όξηζε ν δήκνο, ζα πξέπεη λα ηεζνύλ ππό εγγύεζε θαη λα αιπζνδεζνύλ. Αθόκε, αλ θάπνηνο απνδξάζεη, ην πξνβιεπόκελν πξόζηηκν λα δίλεηαη από ηνπο εγγπεηέο ηνπ. Δπίζεο, θαλέλαο Υηώηεο λα κελ πξνζαρζεί ζε δίθε κε ηελ θαηεγνξία ηνπ „Βαξβαξηζκνύ‟. Ζ επηζηνιή θαηαιήγεη όηη, αλ νη Υηώηεο ζπκκνξθσζνύλ ζηηο ππνδείμεηο ηνπ Αιέμαλδξνπ, ζα ηνπο εμππεξεηεί ζην κέιινλ. ηε Υίν ππήξρε ηζρπξό θηινκαθεδνληθό θόκκα, ηνπ νπνίνπ θνξείο ήηαλ δεκνθξαηηθνί πνιίηεο, ελώ ε νιηγαξρία ππνζηήξηδε ηελ Πεξζία. Ο Αιέμαλδξνο έδεημε ελδηαθέξνλ γηα ηε Υίν θαη ζύλαςε πξνζσπηθέο θηιίεο κε επηθαλείο Υηώηεο πνιίηεο (όπσο ην Θεόπνκπν). Ζ Υίνο θξάηεζε θηινκαθεδνληθή ζηάζε από ηελ αξρή ηεο εθζηξαηείαο ηεο Μαθεδνλίαο θαηά ησλ Πεξζώλ θαη ηάρζεθε ζην πιεπξό ηνπο. Σν 86 π.Υ. ν βαζηιηάο ηνπ Πόληνπ Μηζξηδάηεο η' Δππάησξ θαηέιαβε ηελ πξσηεύνπζα ηνπ λεζηνύ κε ηνπο ζηξαηεγνύο ηνπ. Οη θάηνηθνη ηεο πόιεσο εθηνπίζηεθαλ θαη ζηελ ζέζε ηνπο εγθαηαζηάζεθαλ Πόληηνη άπνηθνη. Σόηε ν Μηζξηδάηεο κεηνλόκαζε ηελ πόιε ζε Βεπενίκηπξνο ηηκήλ ηεο ηξίηεο ηνπ ζπδύγνπ Βεξελίθεο πνπ ήηαλ Υηώηηζζα. Φαίλεηαη πσο ε λέα ειιεληζηηθή νλνκαζία ηεξκαηίζηεθε κε ηελ ξσκατθή θαηάιεςε ηεο λήζνπ.
Η Χίορ μεηά ηην καηαζηποθή ηος 1822 Ζ εθαξκνδόκελε πνιηηηθή ησλ Σνύξθσλ ύζηεξα από ηε ζθαγή ηνπ 1822 νδήγεζε ζηελ αξαίσζε ηνπ πιεζπζκνύ ηνπ λεζηνύ θαη ζηελ θάκςε θάζε δξαζηεξηόηεηαο. Σν 1835 δελ είρε επαλέιζεη ζηνπο παιηόηεξνπο ξπζκνύο δσήο θαη κόιηο από ηελ πέκπηε δεθαεηία ηνπ 19νπ αηώλα ζεκεηώλεηαη κηα πξώηε πξνζπάζεηα αλάθακςεο νηθνλνκηθήο θαη πλεπκαηηθήο. Σν πιαίζην ηεο πνιηηηθήο δσήο ηνπ λεζηνύ από εθείλε ηελ πεξίνδν γίλεηαη ν ζεζκόο ηεο δεκνγεξνληίαο: νη δεκνγέξνληεο από ην 1847 εθιέγνληαη γηα ηε ξύζκηζε ησλ εζσηεξηθώλ πξνβιεκάησλ ηνπ λεζηνύ από ηνπο γέξνληεο ησλ ρσξηώλ, ήηαλ κόλν νξζόδνμνη, ελώ παιίνηεξα εθπξνζσπνύληαλ θαη νη θαζνιηθνί ηνπ λεζηνύ. Από ην 1861 ζύκθσλα κε ηηο δηαηάμεηο ηνπ Διοργανισμού της κοινότητος Χίοσ, ζηηο εθινγέο γηα ηελ αλάδεημε δεκνγεξόλησλ ζπκκεηείραλ αληηπξόζσπνη από όιν ην λεζί εθηόο από ηα Μαζηηρνρώξηα. Από ηα 66 ρσξηά ηνπ λεζηνύ ζηε δηθαηνδνζία ηεο δεκνγεξνληίαο, πνπ έδξεπε ζηελ πξσηεύνπζα ηνπ λεζηνύ, ππάγνληαλ ηα 44 (36 ζην βόξξεην ηκήκα ηνπ λεζηνύ θαη 6 γύξσ από ηνλ Κάκπν), θαζώο θαη νη Οηλνύζεο θαη ηα Φαξά. Σα Μαζηηρνρώξηα, ππνρξεσκέλα λα θαιιηεξγνύλ ηε καζηίρα γηα ηα ζνπιηαληθά αλάθηνξα, βξίζθνληαλ ππό ηελ πξνζηαζία ηεο βαιηδέ ζνπιηάλαο (κεηέξαο ηνπ ζνπιηάλνπ) θαη αλήθαλ ζε επίζεκνπο Σνύξθνπο. Κάζε ρσξηό είρε ηνπο επηηξόπνπο ηνπ, ηε δηνίθεζε όκσο αζθνύζε Σνύξθνο αγάο, ελώ έλαο έθνξνο ησλ Μαζηηρνρσξίσλ βξηζθόηαλ ζηελ Κσλζηαληηλνύπνιεγηα ηε ξύζκηζε δεηεκάησλ πνπ θαηαθαηξνύο αλέθππηαλ. Με ην λόκν πεξί Βηιαεηίσλ (1864), νη εμνπζίεο ηεο δεκνγεξνληίαο πεξηνξίζζεθαλ , θαη αληηθαηαζηάζεθε από έλα απιό δηνηθεηηθό ζπκβνύιην, εθεηειεζηηθό όξγαλν ηεο Σνπξθηθήο εμνπζίαο. Ζ νλνκαζηή ζρνιή ηεο Υίνπ ζπλέρηζε ηε ιεηηνπξγία ηεο κέζα από άιιε κνξθή. Σν 1839 αξηζκεί ηξηαθόζηνπο καζεηέο. ηα κέζα ηνπ 19νπ αηώλα ιεηηνπξγνύλ αιιεινδηδαθηηθά ζρνιεία ζηα πεξηζζόηεξα ρσξηά. Υαξαθηεξηζηηθή είλαη ε επίδνζε ησλ θαηνίθσλ ηνπ λεζηνύ ζην εκπόξην θαη ζηε λαπηηιία, εθηόο από ηελ αγξνηηθή παξαγσγή (ζεξνηξνθία,εζπεξηδνεηδή): ην 1845 ζα ηδξπζεί ζην λεζί ε «Κηλδπλαζθαιηζηηθή Δηαηξεία» πξνθεηκέλνπ λα θαιύπηεη νηθνλνκηθά ηηο ζαιάζζηεο δεκίεο. εκαληηθά λαπηηιηαθά θέληξα ηνπ λεζηνύ ζα αλαδεηρζνύλ ηα Καξδάκπια, ν Βξνληάδνο, ε Λαγθάδα θαη νηΟηλνύζζεο.
Γεσγξαθία
Ζ ζέζε ηεο Υίνπ ζηνλ ειιεληθό ράξηε
Δηδπιιηαθή άπνςε ηεο Υίνπ πεξί ηα ηέιε ηνπ 19νπ αηώλα. Πεξηνδηθό Εστία, 1894.
Ζ Υίνο είλαη ην πέκπην θαηά ζεηξά κεγαιύηεξν λεζί ηεο Διιάδαο θαη ην εκβαδόλ ηνπ θαιύπηεη 904 ηεηξαγσληθά ρηιηόκεηξα. Βξίζθεηαη ζην βνξεηναλαηνιηθό Αηγαίν ιίγα ρηιηόκεηξα καθξπά από ηα παξάιηα ηεο Μηθξάο Αζίαο θαη αλήθεη ζην ζύκπιεγκα ησλ λεζηώλ πνπ ζρεκαηίδνληαη ζην Αλαηνιηθό Αηγαίν θαη ζην νπνίν ζπκπεξηιακβάλνληαη εθηόο ηεο Υίνπ, ε Λέζβνο, ε Λήκλνο, ε άκνο, ε Ηθαξία θαη ν Άγηνο Δπζηξάηηνο. Πξσηεύνπζα είλαη ε πόιε ηεο Υίνπ, γλσζηή θαη ζαλ Υώξα. Δθεί βξίζθεηαη θαη ην θύξην ιηκάλη ηνπ λεζηνύ.
Ζ Πεξηθεξεηαθή Δλόηεηα Υίνπ απνηειείηαη από ηα λεζηά Υίνο, Φαξά, Αληίςαξα θαη Οηλνύζζεο. Γηαηξείηαη δηνηθεηηθά ζε ηξεηο δήκνπο, απηνύο ησλ Οηλλνπζζώλ, Υίνπ θαη Φαξώλ. Ο κεγαιύηεξνο από απηνύο είλαη ν δήκνο Υίνπ, ν νπνίνο θαηαιακβάλεη όιν ην λεζί ηεο Υίνπ θαη πιεζπζκηαθά είλαη ν κεγαιύηεξνο δήκνο ηνπ λεζηνύ. Ζ Υίνο έρεη ζπλνιηθά 52 ρσξηά. Σν έδαθνο ηεο Υίνπ είλαη θαηά ην θύξην κέξνο ηνπ νξεηλό, ελώ κόλν ζηα Νόηηα θαη Αλαηνιηθά ηνπ λνκνύ ζρεκαηίδνληαη θάπνηεο πεδηλέο εθηάζεηο. ηα βόξεηα ηεο Υίνπ βξίζθεηαη ε νξνζεηξάΠειηλαίν κε ςειόηεξε θνξπθή ηνλ Άγην Ζιία (1.297 κ.). ηε Υίν δελ ππάξρνπλ πνηάκηα, ελώ ην κήθνο ησλ αθηώλ ηεο θηάλεη ηα 213 ρικ. Σν λεζί είλαη γλσζηό γηα ηα γξαθηθά ηνπ ηνπία, αιιά θαη γηα ην εύθξαην κεζνγεηαθό θιίκα κε ήπηνπο ρεηκώλεο θαη κε ζπάληεο βξνρέο ην θαινθαίξη. Οη άλεκνη ζπλήζσο πλένπλ βόξεηνη-βνξεηνδπηηθνί θαη ε ζεξκνθξαζία θπκαίλεηαη κεηαμύ 28-29 βαζκώλ θειζίνπ. Σαπηόηεηα
Ζ Νέα Μνλή είλαη έλα ηνηρνγξαθεκέλν κνλαζηήξη ην νπνίν ρξνλνινγείηαη απν ηελ επνρή ηνπ Κσλζηαληίλνπ ηνπ 9νπ, ελώ έρεη ραξαθηεξηζηεί θαη ζαλ κλεκείν εζληθήο θιεξνλνκηάο. ύκθσλα κε κηα εθδνρή, ε Υίνο είλαη ε γελέηεηξα ηνπ κεξνπ, θαζώο θαη ησλ καζεκαηηθώλ Ηππνθξάηε θαη Οηλνπίδε. Ζ Υίνο είλαη ε παηξίδα ησλ κεγαιύηεξσλ εθνπιηζηηθώλ νηθνγελεηώλ. Ζ Υίνο πεξηζηνηρίδεηαη από ηα αδειθά λεζηά Οηλνύζζεο θαη Φαξά, από όπνπ θαη θαηαγόηαλ ν Κσλζηαληίλνο Καλάξεο, ήξσαο ηεο επαλάζηαζεο ηνπ 1821 γηα ηελ αλεμαξηεζία ηεο Διιάδαο. Πνιινί ππνζηεξίδνπλ πσο ε Υίνο είλαη ε γελέηεηξα ηνπ Υξηζηόθνξνπ Κνιόκβνπ. Ο Κνιόκβνο θαίλεηαη λα ήμεξε πνιιά γηα ην λεζί, θαζώο πνιύ ζπρλά έγξαθε γη΄ απηό ζηα εκεξνιόγηα ηνπ. ην ρσξηό Ππξγί, ππάξρεη ην ζπίηη ηνπ Κνιόκβνπ, απν όπνπ ζπγθέληξσζε θαη Υηώηεο λαπηηθνύο, πξνθεηκέλνπ λα μεθηλήζεη ην ηαμίδη ηνπ πξνο ηηο "Ηλδίεο". Δπηπξόζζεηα, ην "Κνιόκβνο" είλαη έλα ηδηαίηεξα ζπλεζηζκέλν επώλπκν ζηε Υίν.
Ζ Υίνο είλαη γελέηεηξα ζεκαληηθώλ πνηεηώλ ηεο ζύγρξνλεο επνρήο, όπσο νη Γεκήηξεο Βάξνο, Φώηεο Αγγνπιέο, Γηώξγνο Γηιβόεο, Νίθνο Γηαιινύξεο θαη Μαηζαίνο Μνπληέο.
Ζ Γεκόζηα Ηζηνξηθή Κεληξηθή Βηβιηνζήθε Υίνπ "Κνξαήο" ζην λεζί ηεο Υίνπ είλαη κηα από ηηο πην ζεκαληηθέο ζηελ Διιάδα. ηε ζπιινγή ηεο ππάξρνπλ πεξίπνπ 250.000 ηόκνη.
Ζ πόιε ηνπ Βξνληάδνπ (Οκεξνύπνιε) είλαη ην ζεκείν ζην νπνίν ιακβάλεη ρώξα κηα κνλαδηθή γηνξηή θαηά ηελ Αλάζηαζε ηνπ Θεαλζξώπνπ ην Πάζρα, ν ξνπθεηνπόιεκνο, θαηά ηνλ νπνίν νη θάηνηθνη καδεύνληαη ζηηο εθθιεζίεο ησλ δύν ελνξηώλ, ηεο Παλαγίαο Δξπζηαλήο θαη ηνπ Αγίνπ Μάξθνπ, από ηηο νπνίεο εθηνμεύνπλ ρηιηάδεο ρεηξνπνίεηα βεγγαιηθά πξνο ηελ απιή ηεο αληίπαιεο εθθιεζίαο ηε ζηηγκή ηεο Αλαζηάζεσο.
Ζ Υίνο είλαη ν ηόπνο γέλλεζεο ηνπ κεγάινπ Έιιελα κνπζηθνζπλζέηε Μίθε Θενδσξάθε, ηνπ Έιιελα πνιηηηθνύ, πξόεδξνπ θαη ηδξπηή ηνπ ΠΑΚ θαη αξγόηεξα ηνπ ΠΑ.Ο.Κ Αλδξέα Παπαλδξένπ, θαζώο θαη ηνπ İbrahim Ethem Pasha, ν νπνίνο είρε πνιινύο απνγόλνπο, έλαο από ηνπο νπνίνπο είλαη ν δσγξάθνο Osman Hamdi Bey.
Ζ πόιε ηνπ Βξνληάδνπ είλαη ν ηόπνο γέλλεζεο ηνπ Έιιελα δηαζηεκηθνύ θπζηθνύ ηακάηε Κξηκηδή, αθαδεκατθνύ, πνπ έρεη ζρεδηάζεη δεθάδεο πεηξάκαηα ζε δηαζηεκόπινηα θαη δεθάδεο δηαζηεκηθέο απνζηνιέο ηεο NASA (Voyager 1 θαη 2, Cassini, Galileo, Ulysses, ACE, MESSENGER θαη άιια πνιιά). Πξνο ηηκήλ ηνπ έρεη νλνκαζζεί ν αζηεξνεηδήο 8323 Krimigis.
Πξόζσπα
Οηλνπίσλ, κπζηθόο βαζηιηάο ηεο Υίνπ Οηλνπίδεο ν Υίνο (5νο αηώλαο π.Υ.), καζεκαηηθόο θαη αζηξνλόκνο Κσλζηαληίλνο Πεξξίθνο (1905-1943), εζληθόο ήξσαο, αεξνπόξνο Γηάλλεο Υξήζηνπ (1926-1970), ζπλζέηεο θαη θηιόζνθνο. Γεώξγηνο Γιαξάθεο (1789-1855), πνιηηηθόο Ησαθείκ Β' (1802-1878), Παηξηάξρεο Κσλζηαληηλνππόιεσο Ησαθείκ Γ' (1837-1887), Παηξηάξρεο Κσλζηαληηλνππόιεσο ηεθαλνο Καββαδαο, ζπγγξαθέαο ηπιηαλόο Μειηάδεο (1881-1965), δσγξάθνο Κσλζηαληίλνο Δ' (1833-1914), Παηξηάξρεο Κσλζηαληηλνππόιεσο Αιέμαλδξνο Γθηάιαο (1915-1948), πνηεηήο Αδακάληηνο Λεκόο (1916-2006), εζνπνηόο, ζθελνζέηεο, ζθελνγξάθνο θαη ελδπκαηνιόγνο Αλδξέαο Παπαλδξένπ (1919-1996), πξσζππνπξγόο ηεο Διιάδαο Βαζίιεηνο Βαζηιεηάδεο (1920-1945), αεξνπόξνο ηνπ Β' Παγθνζκίνπ Πνιέκνπ Γηόδσξνο (1923-2000), Παηξηάξρεο Ηεξνζνιύκσλ Μίθεο Θενδσξάθεο (1925), κνπζνπξγόο Πέηξνο Μνιπβηάηεο (1928), πνιηηηθόο ηακάηηνο Κξηκηδήο (1938), επηζηήκνλαο Γηώξγνο Μνπηζάηζνο (1946), δσγξάθνο, ζπγγξαθέαο άληξα Υξήζηνπ (1959), δσγξάθνο Γεκήηξεο Βάξνο (1949), πνηεηήο, δεκνζηνγξάθνο Γήκνο Αβδειηώδεο (1952), ζθελνζέηεο Διπίδα Σζνπξή (1961), πνιηηηθόο Βάζσ Κξηηάθε (1955), ζπγγξαθέαο Γηάλλεο Εαθείξεο (1971), θελνζέηεο, Ζζνπνηόο, πγγξαθέαο Nίθνο Γηαινύξεο (), δσγξάθνο-ραξάθηεο ηαύξνο Ληβαλόο (1887-1963), εθνπιηζηήο Γεκήηξεο Υηνλάο (1945), κνπζηθόο
ΔΠΗΜΔΛΔΗΑ www.chios4deals.gr 01-09-2012