CHEPOS bouwkundig magazine
51 juni 2015
REALISEER ALLE MOGELIJKHEDEN VAN ONZE LEEFOMGEVING. LAAT JE INSPIREREN! Met onze 350 jaar ervaring als basis, bouwt Saint-Gobain de wereld van de toekomst. Ons doel? Het creĂŤren van een duurzame leefomgeving door innovatieve oplossingen te bieden voor de uitdagingen economische groei, energiebesparing en milieubescherming. Om dit doel te realiseren hebben wij talentvolle mensen nodig die bereid zijn deze uitdagingen samen met ons aan te gaan. Als je hiervoor net zo gemotiveerd bent als wij, kom dan bij ons werken. Je kunt meer over onze visie lezen op
www.saint-gobain-experience.com
REDACTIONEEL
CHEPOS bouwkundig magazine
van overtuigd dat de wereldtentoonstellingen
Ten slotte kondig ik aan dat ik na dezen mijn taak
ook veel bijdragen aan de samenleving. Op deze
als hoofdredacteur beëindig. Het was een grote
grote exposities laat men al meer dan ander-
eer en een nog groter plezier om in deze functie
halve eeuw zien waar de mens toe in staat is; de
aan de afgelopen drie Chepi te hebben mogen
eerste telefoon, auto en platenspeler werden op
werken. Alhoewel ik de functie slechts één jaar
wereldtentoonstellingen gepresenteerd. Een nog
heb gedragen, is het mede door de release van de
grotere invloed hebben de exposities gehad op de
50e Chepos een uiterst leerzame en voldoening-
bouwkunde, en dat maakt dit thema zo interes-
gevende ervaring geweest. Het is nu aan Justin
sant voor deze Chepos. De redactieleden hebben
Agyin en Lennart Arpots om mijn taken over te
in de FILE dit thema multidisciplinair uitgespit met
nemen en onder hen te verdelen. Ik heb er alle
hulp van prof. dr. ir. Van Wesemael, dr. ir. Wallis
vertrouwen in dat zij dit met verve zullen doen. Ik
de Vries, ir. Körmeling en ir. Blok.
wil graag de redactie bedanken voor het vertrouwen en hun harde werk.
Tot nog toe heb ik nog nooit een ‘draaiende’ we-
Daarnaast in deze Chepos een uitgebreid inter-
reldtentoonstelling bezocht. Wel heb ik een aan-
view met John Habraken, oprichter van onze
En natuurlijk wens ik u, de lezer, wederom veel
tal van de achtergelaten gebouwen aanschouwd,
faculteit en voormalig voorzitter van de architec-
leesplezier.
zoals de Eiffeltoren en het Atomium: imposante
tuur afdeling op het (MIT). Hij verhaalt over de
gebouwen die tegenwoordig als landmarks fun-
oprichting van onze faculteit, zijn levensloop en
geren en miljoenen toeristen trekken.
zijn nieuwe website. Ook worden er veel kritische
Toch ziet niet iedereen de voordelen; eerder dit
vragen gesteld deze Chepos: is flexibel bouwen
jaar zetten tienduizenden relschoppers de ope-
wel de toekomst? En hadden de Eindhovense
ning van de Wereldexpo in Milaan in een kwaad
studenten niet ook in actie moeten komen toen
daglicht. Met brandende auto’s en gesneuvelde
het Maagdenhuis werd bezet?
Wouter Loomans
ruiten toonden zij hun woede; de wereldexpositie is in hun ogen een verspilling van geld.
Dus ook al is de Chepos door bezuinigen een
De situatie in Italië is voor mij te complex om hier
stuk dunner dan gewoonlijk, is er wederom een
een oordeel over te vellen, maar wel ben ik er
bijzondere editie neergezet.
REDACTIONEEL
CHEPOS | 1
12 NOW REDACTIONEEL CHEPOST RELEASE CHEPOS 50 NIEUWS UIT NEDERLAND COLUMN ADRIAAN JURRIﾃ起S UNDER CONSTRUCTION I Nieuw eiland bij Lent, Nijmegen RONDJE WERKPLAATS UNDER CONSTRUCTION II Onderwijsmuseum Dordrecht
2 | CHEPOS
FILE: WERELDEXPOSITIES 1 4 5 6 7 8 10 11
EEN EXPOSITIE BEKIJKEN ALSOF HET KLEDING IS 12 ARCHITECTUUR VAN INDUSTRIE EN VERMAAK 14 Interview met Pieter van Wesemael HAPPY STREET 18 Interview met John Kﾃｶrmeling en Rijk Blok HOW TO EXPO 21 WAT, WAAR? EN, WAT DAARNA? 22 De locatie van een wereldtentoonstelling MILAAN 24 STAD ALS TENTOONSTELLING 26 Atelier Twin Cities over expositie Luik INDEX
THAT’SINDEX WHY
36 30
44 18 44 6
34
28
THAT’S WHY IS FLEXIBEL BOUWEN WEL EEN GOED IDEE? THUIS BIJ JOHN HABRAKEN Interview met de oprichter van onze faculteit NIEUWE IMPULS VOOR PARKSTAD LIMBURG Jo Coenen IN DE SCHADUW VAN... HET MAS
28 30 34 36
TOOLS
18
BOEKRECENSIE MADE TO STICK STYLOS DELFT AGENDA CHEOPS & BOUWKUNDE
37 38 39 CHEPOS | 3
chePOST Naam: Thijs van Tetering Studiejaar: 6 Bachelor/master: Master Richting: Architectuur Onderwerp: Rendementsdenken en het gebrek aan protest op onze faculteit
Heb jij je medestudenten wat te melden? Mail je tekst naar cheposredactie@cheops.cc, dan staat jouw artikel binnenkort in deze rubriek!
En in Eindhoven bleef het oorverdovend stil. Met
Engineering verdwijnt de mastertrack Stedebouw
Deze werkdruk wordt onder andere veroorzaakt
de bezetting van het Bungehuis en het Maag-
als zelfstandig programma. Daarnaast is het
door het rendementsdenken van onze overheid.
denhuis in Amsterdam nog vers in ons geheugen
voor veel (toekomstige) masterstudenten nog
Idealiter gezien zouden onderwijsinstellingen
dringt de vraag zich op: waarom was er, en is er,
compleet onduidelijk hoe hun curriculum eruit
moeten functioneren als eenheidsworst produce-
op onze universiteit geen enkele kritische noot
gaat zien vanaf september. Dit geeft volgens
rende fabrieken: in 2004 is de ambitie uitge-
te horen? Het leek er kort op dat ons college van
mij genoeg redenen om ten minste een brede
sproken om vijftig procent van de Neder-landse
bestuur zich destijds toch zorgen maakte: bij de
discussie te voeren over de huidige toestand en
bevolking hoogopgeleid te krijgen. Ondertussen
entree van het Metaforum prijkte begin maart
toekomst van onze faculteit.
is dit onrealistische en onwenselijke cijfer stilletjes
op het enorme led-scherm de tekst “Geen acties
verworpen, maar de maatregelen die hieruit
van studenten TU/e woensdag”. Een dag eerder
Voor studenten zijn er legio mogelijkheden om bij
voortvloeien en het tijdig afstuderen bevorderen,
hadden Groep-één en de Eindhovense Studen-
te dragen aan het verbeteren van het onderwijs
worden nog immer ontwikkeld en ingevoerd.
tenraad keurig in de Cursor laten optekenen dat
op onze opleiding en inspraak te hebben bij
Onze universiteit ontvangt geld op basis van
er naar verwachting in Eindhoven geen navolging
beslissingen op faculteits- en universiteitsniveau.
prestatieafspraken over studierendement:
zou komen van de studentprotesten elders in het
Zo kunnen zij bijvoorbeeld hun stem laten horen
afhakers en langstudeerders leveren niks op.
land. Kortom: probleem opgelost voor ons CvB.
via verschillende medezeggenschapsorganen: de
Deze prestatieafspraken leiden tot genade-zesjes,
HOEWEL ENKELE ZEER ONPOPULAIRE MAATREGELEN ZIJN DOORGEVOERD, BLEEF HET IN EINDHOVEN OORVERDOVEND STIL. Het is niet zo vreemd dat er geen protesten zijn
universiteitsraad en de diverse faculteitsraden.
een verhoogd bindend studie-advies en het
geweest op onze faculteit als je bedenkt dat
Ook door actief te worden binnen de verschil-
versimpelen van vakken die als struikelblokken
onze hoogste politieke studentenorganen a
lende studie- en sectieverenigingen kunnen
worden gezien. Dit zien we terug in de bekende
priori aangeven dat zij zich wel degelijk gehoord
studenten (jullie!) direct en indirect bijdragen aan
voormalige struikelvakken calculus en mechanica
voelen. Op een van hun websites valt te lezen
de eeuwige discussie over zaken als onderwijs,
die beide een andere naam en tussentoetsen heb-
wat ze allemaal hebben bereikt, maar is het
huisvesting, begrotingen en examenreglementen.
ben gekregen.
daarentegen niet opmerkelijk dat enkele zeer
Er is zelfs een studentadviseur bij het faculteits-
onpopulaire maatregelen zijn doorgevoerd? Het
bestuur van Bouwkunde betrokken, een luxe die
Redenen genoeg om in actie te komen. Barrica-
vak tekenen verdwijnt uit de master architectuur,
niet elke universiteit zichzelf permitteert. Dat er
deer de Trappenzaal, bezet de SkyBar! en bestook
extra curriculaire activiteiten zoals een bestuurs-
bij besluitvorming zo weinig kritiek te horen is,
ons bestuur met kritische vragen! We zullen ze
jaar of studiereis zullen in de nabije toekomst
ondanks al deze mogelijkheden tot medezeg-
in Amsterdam eens laten zien wat protesteren is,
geen studiepunten meer opleveren, tussen-
genschap, kan wellicht te wijten zijn aan de hoge
ons diploma laten we niet zomaar devalueren! Of
toetsen waarop massaal gefraudeerd wordt zijn
werkdruk binnen onze faculteit: als studenten het
heb je nog een deadline?
ingevoerd bij het Bachelor College en doordat
druk hebben met projectdeadlines zijn ze minder
de toekomstige Graduate School het mogelijk
geneigd tot het analyseren en bekritiseren van
maakt om je keuzevakken te volgen bij Electrical
hun opleiding.
4 | CHEPOS
CHEPOST
NOW
AAN TAFEL MET:
DE ONTHULLING VAN DE VIJFTIGSTE CHEPOS “Hè, hoe kunnen we nou een tafelkleed missen, dat verdwijnt toch niet zomaar? - Aah de tap lekt, kan jij even naar CHEOPS rennen om een schroevendraaier te halen? - Zorgen jullie ervoor dat deze tafels precies recht komen te staan? - Shit! over een kwartier komen de eerste mensen al en ik moet me nog omkleden.” TEKST: WOUTER LOOMANS FOTO’S: MICHIEL VAN GAGELDONK En toen was het zover: om 18:00 uur op 24 maart 2015 begon het drukke avondprogramma waarbij de vijftigste Chepos onthuld werd. De avond stond, net als de Chepos 50 zelf, in het teken van Eindhoven en de alumni van onze faculteit. De vele alumni die geïnterviewd waren voor de vijftigste Chepos werden uitgenodigd voor een driegangendiner. Veertig studenten en twintig alumni kwamen uiteindelijk bij elkaar aan tafel te zitten. De gangen van het gevarieerde diner werden afgewisseld met lezingen van bekende personen uit de bouwkundewereld. Respectievelijk gaven Ingrid de Boer, directeur Woonbedrijf, Jos Bosman, docent op de TU/e, Philippe Rol, architect van Atelier to the Bone en John Habraken, oprichter van de Faculteit Bouwkunde, interessante lezingen over Eindhoven en de bouwkundewereld. Daarnaast werd de Vestedatoren uitgeroepen als mooiste gebouw van Eindhoven en Strijp-S als mooiste stadsdeel. Als kers op de taart werd de honderd pagina’s tellende Chepos onthuld en overhandigd aan Jacob Voorthuis. Het gebeurt niet vaak dat hij met zijn mond vol tanden staat, maar bij het zien van de gouden kaft, bleef het toch even stil. Al met al was het een onvergetelijke avond. Op naar de Chepos 100! CHEPOS 50
NIEUWS UIT NL
NHOW ON AIR Rechts ziet u het nieuwe hotel aan de Zuidas naar ontwerp van OMA, van Rem Koolhaas. Het hotel moet 650 kamers krijgen en ruimte bieden aan allerlei activiteiten. Het 91 meter hoge gebouw, waarvoor de inspiratie kwam van de reclamezuil ‘Het Signaal’, zal een opvallende landmark worden voor de Zuidas. Het gebouw, en dus het hotel, zal een grote publieke toegankelijkheid krijgen. Koolhaas zegt daar zelf over:
TEKST: CHASTITY VERHOOFSTAD
”Normaal biedt een hotel alleen op de begane grond publieke functies, dit gebouw wordt op vier punten
WOENURF GAAT INTERNATIONAAL
toegankelijk voor publiek. Het zal een
In de Amerikaanse stad Ithaca wordt een, in Nederland wel
uitnodigend karakter krijgen door zijn
zo bekend, woonerf gebouwd. Voor de Amerikanen is een
openbaarheid”.
woonerf onbekend en het woord doet ze denken aan een fantasiewoord van een kind. Maar toch wordt het concept
In 2018 moet het hotel opgeleverd
steeds populairder; In Canada wordt het al toegepast en nu
worden.
ook Amerika overstag is, is de kans groot dat het woonerf snel een begrip wordt in de rest van de wereld.
Bron: www.architectenweb.nl
Bron: www.architectenweb.nl
JAAR VAN DE RUIMTE Ondertussen zijn we alweer halverwege het jaar 2015: het Jaar van de Ruimte. In januari werd het jaar afgetrapt in de Beurs van Berlage door minister Melanie Schultz van Haegen van Infrastructuur en Milieu. Dit jaar moet de ruimte centraal staan. Nederland zal in de komende dertig jaar, gekeken naar voorspelde trends, flink veranderen. Met de Vierde Nota Ruimte en de Vierde Nota Ruimte Extra werd al aangegeven hoe het zou kunnen. De regering wilde gebruik maken van de sterke punten van ons land door deze punten te versterken. De Randstad zou centraal staan. De economie zou groeien en de bevolking zou hier profijt van ondervinden. Het Jaar van de Ruimte heeft als startpunt dat de toekomst van de Ruimtelijke Ordening een brede maatschappelijke betrokkenheid moet hebben; de bevolking moet zich er mee kunnen bemoeien. Er wordt nagedacht over vraagstukken over de integratie van de ruimte, het water, de energietransitie en de internationale positionering. In je eentje red je het niet meer over dertig jaar, Nederland zal moeten gaan samenwerken met de rest van de wereld. De wereld is straks een wereld van samenwerking. Nieuwsgierig geworden? Op 25 juni organiseert de organisatie een tour in Arnhem. Tijdens deze tour zal er gedebatteerd worden over de spanning tussen de inzet op economische groei en de kwaliteit van de leefomgeving. Kijk op www.wiemaaktnederland.nl voor meer informatie.
Bron: www.wiemaaktnederland.nl
6 | CHEPOS
NIEUWS UIT NEDERLAND
NOW
ONTWERPVAARDIGHEDEN Adriaan Jurriëns is alumnus en oud-
Een reactie op het artikel: ‘Visie?’ (Chepos 49)
redacteur van de Chepos. In elke editie schrijft hij een column over zijn dagelijkse bevindingen als zelfstandig architect.
Tussen de bouwtekeningen en volgekliederde
als de bachelor- masterstructuur dwingen tot
ontwerp. Wat wel kan, is andere ontwerpaspec-
stukken schetsrol ligt momenteel het boek ‘Mo-
scherpere keuzes in het onderwijsaanbod. Iets
ten aanscherpen en daar bovenop een analytisch
derne Architektur’ van de Oostenrijkse architect
waarvan de invoer van de beroepservaringsperi-
vermogen en een breed denkkader ontwikkelen.
Otto Wagner op mijn bureau. Het is interessant
ode ook een voorbeeld is. Er moeten dus keuzes
Eigenschappen die je wel in de praktijk kunt
om een belangrijke omslag in de architectuur
worden gemaakt.
gebruiken, maar die je je in een praktijkomgeving
eens te bestuderen vanuit een van de hoofd-
De vraag die de drie bachelor-studenten aanroe-
minder snel eigen kunt maken, laat staan bestu-
personen zelf; Wagner vormt een belangrijke
ren is dus of een dergelijke scherpe keuze voor
deren of verder uitwerken.
brug tussen de oude architectuurpraktijk en
een meer wetenschappelijke benadering niet ten
de ‘moderne’ architectuurpraktijk. Het eerste
koste gaat van essentiële ontwerpvaardigheden.
Natuurlijk gaat een dergelijke keuze gepaard met
ging uit van architectuur op basis van klassieke
Ik denk van niet. Daarbij gelijk gezegd dat je als
minder nadruk op het ontwerpen zelf. De vraag
voorbeelden uit het verleden, terwijl de laatste
ontwerper niet vaak genoeg in de praktijk kan
is of dat erg is. Als het goed is heb je voldoende
deze beginselen verliet ten gunste van nieuwe
oefenen. Maar wanneer je als opleiding grote
vaardigheden opgedaan om jezelf triviale en
technieken en vanuit daar ook nieuwe vormen.
keuzes moet maken in het onderwijsaanbod, is
eenvoudige praktijkmores eigen te maken zoals
Opmerkelijk zijn vooral ook de zaken die onver-
het beter om te kiezen voor een meer weten-
het bouwbesluit, bouwvolgorde, aannemerstaal
anderd blijken. Zo is het werken met voorbeelden
schappelijke en filosofische benadering dan voor
en het oplossen van bouwfouten. Voor De Grote
(referenties) nog steeds een gangbare praktijk. En nog interessanter is dat architecten tegen vergelijkbare problemen aanliepen die vergelijkbaar zijn met die vandaag. De architect blijkt toch nog steeds hetzelfde werk te doen; een ware relativering voor de zoveelste oproep tot innovatie of revolutie. Met interesse heb ik het artikel ‘Visie? Een filosofische analyse van de bachelor bouwkunde.’ in de Chepos 49 gelezen. Als ik het stuk goed begrijp zitten de auteurs verlegen om meer praktijkoefening. Er zijn immers veel vakken over zaken als ‘absolute kennis’ of de ‘metafysica’ van
Het is beter om te kiezen voor een meer wetenschappelijke en filosofische benadering dan voor een puur praktijkgerichte benadering.
het ontwerpvak, en relatief weinig energie zit in
Onderwerpen is er een stuk minder tijd. Bovendien schaaft een wetenschappelijke benadering het autonome denken aan, en in een wereld waarin men elkaar napraat is kritisch denkvermogen geen overbodige luxe. Maar waar leren we de ontwerpvaardigheden? Simpelweg door heel veel te doen. Op de universiteit, maar ook daarbuiten en daarna. Daarin kun je nooit genoeg ervaring opdoen. Wagner schreef in 1895 al dat een architect zich moet voorbereiden op levenslang leren en het aanscherpen van diens vaardigheden. Maar nog belangrijker dan dat vind ik de moeilijkheden, ontberingen en ontnuchteringen die hij beschrijft als het pad van
het verfijnen van de ontwerpkwaliteiten. Het is
een puur praktijkgerichte benadering . Het is so-
doornen waarover de ontwikkeling van een archi-
volgens mij een terugkerend thema over te wei-
wieso de vraag of in een academische omgeving
tect zich doorgaans begeeft; een levensles die ik
nig praktijk in de opleiding en te veel nadruk op
het ontwerpen in al zijn grilligheid goed tot zijn
al vroeg op de opleiding ter harte zou nemen. In-
theoretische achtergronden. Een nadruk die met
recht komt. Denk daarbij aan financiële en juridi-
teressant is dat Wagner theorie en praktijk nauw
het verminderen van de geldstromen voor het
sche aspecten, maar vooral het onvoorspelbare
met elkaar verweeft. Iets dat in het premoderne
onderwijs en de invoer van de bachelor- master-
gedrag van opdrachtgevers. In het echt pakken
tijdperk wel vaker gangbaar was. Wellicht tijd om
structuur alleen maar scherper is komen te liggen.
deze aspecten anders uit dan in een kunstma-
deze boeken weer eens af te stoffen?
Zowel het feit van minder geld voor onderwijs
tige omgeving, met grote gevolgen voor het CHEPOS | 7
RUIMTE VOOR DE Nijmegen is momenteel het toneel van
de bebouwing van Arnhem zien. In het gedeelte
de gemeente Nijmegen een uitvoerige maat-
grote stedelijke ingrepen. Het meest
van de Waal waar Ulpia Noviomagus aan lag was
schappelijke discussie gevoerd met de nationale
ingrijpende project behelst de aanleg van
een doorwaadbare plaats. Door de strategische
overheid en haar bewoners. In het uiteindelijke
een nevengeul in de scherpe Waalbocht,
ligging aan de Waal bloeide Nijmegen in de
plan wordt de dijk van Lent circa 350 meter
waardoor één stadsdeel zelfs wordt om-
middeleeuwen op als havenstad, handelsstad
landinwaarts verlegd. Het plan krijgt de slogan
gevormd tot een volwaardig eiland. Het
en Hanzestad. Vanaf 1657 voer er een gierpont
‘De omarming van de Waal’.
is deel van het Rijksprogramma ‘Ruimte
vanaf de benedenstad naar de overkant, waar het
Het dorp Lent werd in 1998 geannexeerd door
voor de Rivier’ dat bestaat uit grote civiele
dorp Lent ontstond.
gemeente Nijmegen. De stad bouwt sinds de
ingrepen, en dit heeft grote gevolgen voor de Waalstad. TEKST: LENNART ARPOTS
GORINCHEM
annexatie aan de Waalsprong, een grote stadsuitDe bevolking van Nijmegen heeft echter nog een
breiding aan de overkant van de Waal. Lent
aantal collectieve trauma’s in het achterhoofd als
wordt bij deze ontwikkeling in tweeën gesplitst;
het aankomt op de Waal. De uiterwaarden en het
in de oude dorpskern met daar aangrenzend
stroomgebied zijn te zien in het schema dat door
de Waalsprong, en de bebouwing op de
dit artikel loopt. Hierin is te zien dat de bocht bij
voormalige Lentse Dijk. Deze streng panden wordt van de rest van Lent gescheiden door een vijftig meter
Tijdens een treinreis van Arnhem naar Nijmegen Centraal krijgt de reiziger
Nijmegen een flessenhals
een prachtig uitzicht voorgeschoteld op de
vormt in de rivier. Waar er een kilometer verder
heuvelachtige binnenstad, de Waalbrug en de
nog tweehonderd meter ruimte in de uiterwaar-
brede nevengeul van de Waal. Bij hoog water zal
waalstrandjes van Lent. De Waal is de breedste
den is voor hoog water, is dat bij het centrum van
ruim 35% van het water door de nieuwe water-
en drukst bevaren rivierarm van de machtige Rijn
Nijmegen nog maar 45 meter. Wanneer de rivier
weg stromen.
en door deze gunstige ligging kent Nijmegen een
buiten haar oevers trad stond daardoor, ondanks
lange welvarende geschiedenis. De Romeinen
de heuvelachtige ligging, de halve binnenstad
Het nieuwe eiland zal met drie bruggen ver-
bouwden Ulpia Noviomagus Batavorum op de
onder ruim anderhalve meter water. De laatste
bonden worden met de Waalsprong. Een van
honderd meter hoge stuwwal waar ruim 150.000
grote overstroming was in 1926, maar de Waal-
deze nieuwe bruggen is de Promenadebrug, een
jaar geleden de landijsgletsjer tot stilstand
kade loopt nog regelmatig vol als het smeltwater
ontwerp van Laurent Ney en Chris Poulissen,
kwam. De hoge heuvelrug diende als uitkijk-
uit de Alpen de smalle bocht passeert. Om dit
inmiddels opengesteld voor autoverkeer. Dit
punt, en vanaf het valkhof kan men nog altijd
loerende gevaar definitief af te wenden heeft
architectenduo heeft ook een ander prestigieus
HET OUDE DORP LENT, WAAR WORDT
DE NIEUWE LENTSE DIJK, DIE ALS
DE BAGGERWERKZAAMHEDEN,
GEBOUWD AAN DE NIEUWBOUWWIJK
NIEUWE GRENS DIENT VAN HET
WAAR VIJF MILJOEN KUBIEKE METER
DE WAALSPRONG
STROOMGEBIED VAN DE WAAL
ZAND WORDT VERPLAATST
8 | CHEPOS
UNDER CONSTRUCTION: RUIMTE VOOR DE WAAL
NOW
WAAL project in Nijmegen op zijn naam staan, namelijk
die de opening van de Promenadebrug trok.
van Lent ligt. Veur-Lent moet een verlenging
de in 2013 geopende stadsbrug ‘De Oversteek’.
Ook in de bestaande stad vinden veranderingen
worden van het bruisende stadscentrum van
Sinds de opening is deze nieuwe verbinding de
plaats. De komst van de nieuwe stadsbrug geeft
Nijmegen. Hierdoor stroomt de Waal binnenkort
langste boogbrug van Europa. Dit is een mooie
een impuls aan de voormalige industriegebieden
niet meer langs de oude Waalstad, maar er dwars
reactie op de oude Waalbrug die bij zijn opening
die er tot op heden vervallen bij hebben gelegen.
doorheen. Concrete plannen voor de invulling
de langste boogbrug ter wereld was. Deze
Nijmegen was een textielstad, een gloeilam-
van de nieuwe kade en het waterpark eromheen
bestaande Waalbrug, gebouwd in 1936, wordt
penstad en de thuisbasis van de firma Honig.
zijn er echter nog niet. Doordat het project negen
ook onder handen genomen. Voor de nieuw aan-
De fabrieken staan inmiddels lange tijd leeg, en
maanden voorloopt op schema vereist dit wel
gelegde strook water is de oprit naar de brug 200
kleinschalige initiatieven zorgen voor verbetering
enige versnelling. Inmiddels is er een denkgroep
meter naar het noorden verlegd. De eerste onder-
van het gebied. Om het gebied grootschalig te
gevormd, maar door de beperkte tijd die er nog is
hervormen heeft Nijmegen het Waalfront in het
om plannen te maken gaat de voorkeur uit naar
leven geroepen; een nieuwbouwplan
een tijdelijke invulling. Ruimte voor de Waal is in elk geval een flinke moderniseringsslag voor de oudste stad van Nederland.
delen van de ingreep komen gereed in het tweede kwartaal van dit jaar. Het project loopt negen maanden voor op schema en zal worden afgerond in december 2015.
voor de realisatie van ruim tweeduizend woningen.
Het plan geeft een volledig nieuwe betekenis en invulling aan het voormalige dorp. Toeristen en
Als men nu de trein neemt
recreanten nemen de oever van de nevengeul in
van Arnhem naar Nijmegen
gebruik als watersportgelegenheid. De Lentse
valt als eerst de nieuwe stadsbrug op. Daarna
Dijk en uiterwaarden worden volgebouwd met
merkt de reiziger dat de trein een enorme mod-
appartementen, hotels en horecagelegenheden.
dervlakte passeert. Het betreft hier de nieuwe ne-
Veel oude boerderijen achter het voormalige dorp
vengeul die nog niet volledig onder water staat.
zijn met de grond gelijkgemaakt om ruimte te
De contouren van het nieuwe eiland zijn duidelijk
maken voor het graven. In totaal wordt er onge-
zichtbaar in het landschap. Het eiland, en daar-
veer vijf miljoen kubieke meter grond verplaatst.
mee het deel van Lent dat op de oud Lentse Dijk
Dat de bewoners van Nijmegen het een prachtig
gelegen is, krijgt de ‘Nimweegse’ naam Veur-
project vinden blijkt uit de tientallen bezoekers
Lent. Dit omdat het ensemble ‘veur’ de dorpskern
NIJMEGEN
AFBEELDINGEN 1. Stroomgebied en uiterwaarden van rivier de Waal (eigen werk) 2. De werkzaamheden, april 2015 (foto: dr. Robert Arpots)
1 2
BRONNEN 1. Diverse artikelen en reportages over de vordering van het project, 2012 - 2015, De Gelderlander 2. Ruimte voor de Waal, Nijmegen (ruimtevoordewaal.nl)
HET LAATSTE RESTANT
DE OUDE DIJKBEBOUWING EN HET
DE RIVIER DE WAAL, WAAR HET
VAN DE OUDE LENTSE
NIEUWE EILAND KRIJGEN DE NIEUWE
ALLEMAAL OM TE DOEN IS. OP DE
DIJK
NAAM VEUR-LENT
ACHTERGROND DE OUDE STAD
CHEPOS | 9
De hele dag zijn er studenten in de werkplaats te vinden. In deze nieuwe rubriek lichten we projecten uit van hardwerkenden studenten in de
Rondje werkplaats
werkplaats.
TEKST: CHASTITY VERHOOFSTAD
“Ik ben even in de werkplaats”, een veel ge-
kijken ernaar tijdens de productpresentatie, laten
hand werd gelegd aan de maquettes, aan de
hoorde uitspraak op onze faculteit Bouwkunde.
hun visie erop los en geven een punt. Als je er dan
tekeningen en bij sommige zelfs nog aan het
Studenten moeten weer een maquette maken
echt bovenuitsteekt wordt je object gehouden en
ontwerp. Schetsmaquettes lagen verspreid over
voor een project, een object maken voor een
weggezet in een archief om misschien nog eens
de tafels; hoorde dat propje ergens bij, of was het
opdracht, hebben zelf iets bedacht en ga zo maar
gebruikt te worden. Door het terugbrengen van
toch wel gewoon een propje?
door. De studenten van de faculteiten Bouw-
deze rubriek, willen we elke editie uw aandacht
kunde en Industrial Design zijn er vaak te vinden,
vestigen op een van deze producten, om zo de
Het object van Ulas Temel wordt door zijn vrien-
maar eigenlijk wordt er niet omgekeken naar de
tijd en de moeite die er in is gestopt tot zijn recht
den een “paardenstal” genoemd, maar het heeft
te laten komen.
eigenlijk niets te maken met stallen; laat staan
producten die de studenten aan het maken zijn; “het is dat het moet” wordt dan
met een paardenstal. Het object is gemaakt voor
ook vaak gezegd. De
Toen ik de maandag na de afgelopen tentamen-
het project ‘Serious Play’ gegeven door Renato
docenten
weken de werkplaats in stapte, zag ik vooral ge-
Kindt en Tom Veeger, en representeert de eerste
stresste studenten voor de nieuwste variant van
drie weken van het project. De opdracht was
het afsluitende project voor de Bachelorfase van Bouwkunde: ‘Het Bachelor Eindproject’. De laatste
het ontwerpen, en uiteraard het maken, van een festivalpodium voor Extrema Outdoor. Zelf zegt Ulas er het volgende over: “vaak zijn festivalpodia aan elkaar gekoppeld door dezelfde stijl. Met dit ontwerp wil ik juist een op zichzelf staand podium creëeren; het is een Kunstobject in het landschap.”
10 | CHEPOS
RONDJE WERKPLAATS
NOW
‘De Holland van 1859’ krijgt een nieuw leven Het ontwerp van Sybold van Ravesteyn herrijst als Onderwijsmuseum Sybold van Ravesteyn was een contro-
ratie en in 2011 werd bekend dat het Nationaal
doet aan hun eisen. In tegenstelling tot de vorige
versiële architect. Zijn werk werd vaak
Onderwijsmuseum zich er zou mogen vestigen,
vestiging in Rotterdam wilden de projectleiders
bestempeld als ‘lelijk’, en veel is gesloopt.
mits de weelderige vormen van Van Ravesteyn
van het museum hier een zeer open en transpa-
Veel bouwkundestudenten kennen Van
hersteld werden.
rant gebouw ontwikkelen. In het midden van
Ravesteyn van het Bergwegstation in Rot-
In de tijd van het modernisme en het ‘nieuwe
de beganegrondvloer komt een vide, waardoor
terdam, een van de projectlocaties van de
bouwen’ was Sybold van Ravesteyn een uitzon-
bezoekers bij binnenkomst de collectie al kunnen
Multi. Een ander, uitbundiger ontwerp lag
dering op de regel. In zijn ontwerpen combi-
zien. Een halfronde trap leidt naar het hoogte-
er jarenlang verloederd bij, maar krijgt nu
neerde hij de organisatie en overzichtelijkheid
punt, de voormalige commissarissenkamer in het
een nieuw leven als Onderwijsmuseum.
van de moderne bouwstijlen met de vormgeving
paviljoentje op het dak van het gebouw. De gevel
van traditionele architectuur. Zijn gebouwen
moest wel gered worden. De stalen uitbouwen
waren rijkelijk gedecoreerd in een neo-barokke
moesten worden verwijderd en het bijzondere ce-
stijl, vaak tot woede van zijn collega’s. Dit imago
ment-parelmoeraggregaat moest de gevel weer
TEKST: LENNART ARPOTS
zorgde ervoor dat veel van zijn ontwerpen maar
karakter geven. Het museum wil de originele
De Holland is een gebouw uit 1939 in Dordrecht,
een korte levensduur hebben gekend. Lange tijd
schoorsteen het liefst ook terugplaatsen, maar
pal naast het drukke spoor. Sybold van Ravesteyn
heeft Van Ravesteyn als stationsarchitect gewerkt
of daar geld voor is, is nog niet duidelijk. Middels
ontwierp het als hoofdkantoor van de verze-
voor de Nederlandse Spoorwegen. Het ontwerp
de verkoop van oude straatnaambordjes wordt
keringsmaatschappij ‘de Holland van 1859’. In
van het oude Centraal Station in Rotterdam was
er geld opgehaald om de schoorsteen alsnog te
tegenstelling tot de sobere doelmatigheid in de
van zijn hand, evenals het barokke stationsge-
financieren. Het karakteristieke beeld boven de
Nederlandse architectuur, ging Van Ravesteyn
bouw van Vlissingen. Het station van Utrecht
hoofdingang is helaas niet meer te redden. Er
te werk als een banketbakker; zijn ontwerp lijkt
werd in 1975 al afgebroken vanwege de bouw
wordt wel een vervangend paneel gehouwen,
op een barokke ‘stoomboot op het droge’. De
van Hoog Catharijne. Zijn bekendste werk is de
met behulp van driedimensionale scans van het
Dordtse meningen waren verdeeld. Sommigen
volledige vormgeving van Diergaarde Blijdorp
origineel. Inmiddels is de renovatie vergevorderd
vonden het een afschuwelijk monster, anderen
in Rotterdam, ook al is dit niet geheel gespaard
en is het museum al aan de verhuizing begonnen.
prezen de ongebondenheid van de vormge-
gebleven. De 47 meter hoge uitkijktoren werd in
De opening vindt plaats op 11 juli.
ving. De discussie was echter van korte duur,
1972 neergehaald wegens bouwvalligheid.
aangezien de Albert Heijn zijn intrek nam in het
Het ontwerp voor de restauratie van De Holland
gebouw in de jaren 70. De supermarktketen liet
werd in 2012 gemaakt door architectenbureau
grote stalen dozen aan weerszijden van het pand
BiermanHenket. De architecten kregen binnen
bouwen ter vergroting van de ruimte; hierdoor
het pand volledige vrijheid (afgezien van het
verdwenen grote delen van de gevels uit het
stramien van 4,5 bij 4,5 meter), aangezien er
BRONNEN
zicht. Na de Albert Heijn kwam de Kwantum, na
niets meer over was van het interieur. Tijs van
de Kwantum kwam de leegstand. Het gebouw
Ruiten, de directeur van het Onderwijsmuseum,
werd in 2004 gekocht door de gemeente om
betreurt het feit dat het pand van binnen niet
1. “Kantoorgebouw De Holland van 1859”, NAI 2. “Verbouwing De Holland officieel van start”, nov 2013, RTV Rijnmond 3. “In gesprek met ... Tijs van Ruiten”, juni 2014, RTV Dordrecht
met verlies weer door verkocht te worden aan
meer te redden is, maar het biedt volgens hem
particulieren. Gemeente Dordrecht eiste restau-
ook de kans om een museum te bouwen dat vol-
UNDER CONSTRUCTION: ONDERWIJSMUSEUM DORDRECHT
AFBEELDINGEN 1
1. “Sybold van Ravesteyn - De Holland Dordrecht”, Frank Kunst & Arch (frankkunstarch.wordpress.com)
CHEPOS | 11
WERELD
EEN EXPOSITIE BEKIJKEN ALSOF HET KLEDING IS Milaan staat bekend als de stad van de mode. Mode waar grote sterren in gezien willen worden. Elk jaar lopen de modellen over de catwalk om de nieuwste creaties tentoon te stellen aan het publiek en experts op modegebied. De ene creatie nog verfijnder dan de andere of juist enkel een groot gebaar of statement. 12 | CHEPOS
NOW
EXPOSITIES
Dit geflirt met de beeldende kunst
Tijdens de wereldexposities tonen
Deze FILE bevat informatie over de
resulteert erin dat architecten
bekende bureaus als Foster + Partners,
totstandkoming van exposities, over
tegenwoordig door grote modehuizen
Daniel Libeskind en MVRDV hun creaties
Expo’s uit het verleden en het heden.
worden ingeschakeld om speciaal een
aan het publiek. Waar de gebouwen de
En over hoe het fenomeen Expo
expositieruimte te ontwerpen. Te zien is
toeschouwers zijn en je zelf rondloopt
zo belangrijk is geworden voor de
een Prada catwalk in Milaan, ontworpen
over de catwalk. Kijkend naar je
bouwkunst.
door architectenbureau OMA. Waar
favoriete design. Het design waar je, als
de toeschouwers zitten en het ontwerp
je mocht kiezen, alles voor over hebt om
langsloopt op de catwalk.
het te bezitten.
TEKST: MARTIJN CREEMERS
CHEPOS | 13
Architectuur van instructie & vermaak
Een wereldtentoonstelling is een veel complexer fenomeen dan simpelweg een verzameling paviljoens en gebouwen waar leuke dingen geëxposeerd worden. Het is in feite een complex didactisch verschijnsel van sugarcoated
education, om het grote publiek voor te lichten over de grote veranderingen in onze leefwereld. Wie beter te interviewen dan Pieter van Wesemael, wiens afstudeerproject ‘Sign-O-Times’ eind jaren tachtig een ontwerp voor een wereldtentoonstelling in Amsterdam behelsde, als kritiek op de toenmalige ontwikkelingen binnen de stedebouw en architectuur. Dit afstudeerproject was zijn kennismaking met het fenomeen wereldtentoonstellingen en ook de aanleiding voor Van Wesemael om voor zijn proefschrift de Wereld Expo
PROEFSCHRIFT
PERIODISERING
‘Architectuur van instructie en vermaak’, zoals de
Om deze wisselwerking en de evolutie van het
titel van Van Wesemaels proefschrift luidt, gaat
fenomeen wereldtentoonstelling te bestude-
over de synthese van zowel ontwikkelingen van
ren, heeft Van Wesemael een periodisering in
de maatschappij als ontwikkelingen binnen de
de wereldtentoonstellingen van de afgelopen
& 1863-1872) gingen elk met hun eigen insteek
stedebouw en architectuur. Wereldtentoonstel-
anderhalve eeuw aangebracht. Deze periodi-
over de industriële revolutie. Hierbij werden
lingen zijn vanaf het midden van de negentiende
sering is gebaseerd op het verschuiven van het
nieuwe machinale productieprocessen in vol
eeuw namelijk het didactische vehikel om de
paradigma waarmee de wereldtentoonstelling
ornaat aan de beroepsbevolking getoond. Zoals
samenleving rijp te maken voor de modernisering
tot stand kwam en haar ideologische boodschap.
in 1851 de productie van stof: die begon met
en globalisering van de economie, maatschappij
Daarnaast veranderden de didactische middelen
het pellen van katoen, waarna garen gesponnen
en hun architectonische en stedenbouwkundige
die in werden gezet en het publiek dat op deze
werd om die vervolgens te weven tot stof. ‘’Moet
habitat. Expo’s zijn cruciaal geweest in het ont-
wereldtentoonstellingen afkwam.
je je voorstellen, al die stoommachines met hun
als onderwerp te kiezen.
staan van onze moderne stedelijke samenleving
TEKST: JUSTIN AGYIN
vliegwielen en riemen, dat moet een hels kabaal
en economie.Het verhalen over de zegeningen
Uit Van Wesemaels onderzoek kwam naar voren
geweest zijn.’’ Hierna volgde een periode van
van verstedelijking is een van de fundamentele
dat bij de Expo’s in Londen 1851, Parijs 1867,
wetenschappelijke revolutie (1872-1935) waarin
boodschappen van de Expo’s. Dit samenspel van
Parijs 1900, New York 1939 en Osaka 1970 de
uitvindingen als synthetische kleurstoffen en
maatschappij en ruimtelijke vormgeving maakt
karakteriserende kenmerken voor de vijf para-
elektrische apparaten tentoon werden gesteld.
Expo’s volgens Van Wesemael de uitgelezen kans
digma’s het meest pregnant aanwezig waren.
‘’Na de grote depressie in de jaren 30 verschoof
om de twee in wisselwerking te bestuderen.
De Expo’s in de eerste twee periodes (1851-1863
de insteek van de wereldtentoonstelling van het
1855 Parijs
1851 LONDEN 14 | CHEPOS
1876 Philadelphia
1867 PARIJS 1862 Londen
1873 Wenen
1878 Parijs
1880 Melbourne
1888 Barcelona
1889 Parijs INTERVIEW PIETER VAN WESEMAEL
FILE: WERELDEXPOSITIES tonen van innovatie rondom de productie van
het paviljoen getoond werd, werd onder andere
namelijk sterk te bemoeien met de ontwikkeling
goederen en de uitvinding van nieuwe materia-
de Nederlandse kennis en vindingrijkheid op het
van haar volk door een podium te creëren voor
len, naar het stimuleren van de consumptie van
gebied van watermanagement gepresenteerd.
beroepseducatie. Op deze manier gebruikte de
goederen. Om dit te bewerkstelligen kwamen
Franse regering de overgang van het produceren
industrieel ontwerpers om de hoek kijken die
EEN FRANSE TRADITIE
van handgemaakte unicums in ateliers, naar
met de strategie van de mode als voorbeeld, de
De wereldtentoonstelling in Milaan komt voort
grootschalige productie in fabrieken. ’’In feite
trend en de hype naar alle domeinen van het
uit een lange geschiedenis, maar zal sterk
was het een aanloopje op de industriële revolutie,
leven trachtten te verspreiden. Auto’s, stofzui-
verschillen met de eerste internationale wereld-
maar dan nog zonder de stoommachine.’’
gers, voedsel, alles moest onderwerp worden van
tentoonstelling in Londen in 1851. Deze Great
modes. Op die manier werd de gebruiksduur van
Exhibition onstsproot echter uit een lange Franse
MOTIEVEN
goederen niet langer door het einde van de func-
traditie van nationale tentoonstellingen. Het idee
De wereldtentoonstellingen die onder de para-
tionele levensduur bepaald, maar door de hype
van een internationale wereldtentoonstelling is
digma’s van de industriële en wetenschappelijke
en werd de consumptie dus kunstmatig aange-
dan ook overgenomen van de Fransen. Op de
revolutie van de eerste drie periodes plaatsvon-
jaagd. Onderconsumptie was immers de oorzaak van de grote depressie en dus was het kunstmatig stimuleren van de consumptie de remedie.’’ (1935-1970). Later is dit verschoven naar de belevingseconomie waarin men niet langer de consument ging voorlichten, zoals daarvoor wel
‘’WERELDTENTOONSTELLINGEN ZIJN EEN ZEER GECONDENSEERDE VERBEELDING VAN DE ONTWIKKELINGEN VAN ONZE MODERNE STEDELIJKE SAMENLEVING’’
gebeurde, maar werd een merk als Coca Cola
nationale tentoonstelling in Parijs in 1849 werd
den, hadden drie hoofdmotieven. Allereerst het
gepresenteerd als onderdeel van de jeugdcul-
door de bezoekende Britten druk gespioneerd.
stimuleren van de overgang van handarbeid naar
tuur. Tijdens de laatste periode (1970-heden)
Henry Cole, één van de organisatoren van de
mechanisering en standaardisatie. Het tweede
gaat het veel meer over imago, wat goed te zien
wereldtentoonstelling in 1851, kwam hierna
motief was het zuiveren van de slechte naam
was tijdens de Expo in Osaka in 1970 waar Japan
met het idee om van de aanstaande eerste Britse
van industrieel vervaardigde producten, die men
zich als moderne vooruitstrevende natie wilde
nationale tentoonstelling de eerste internationale
als lelijk en slecht gemaakt bestempelde. “In
tonen en af wilde van het negatieve imago dat
wereldtentoonstelling te maken. Tot op heden
1851 werden door de architecten August Pugin
uit de Tweede Wereldoorlog was overgebleven.
heeft Frankrijk echter de meeste internationale
en Gottfried Semper stijlkamers ingericht om de
Nederland wilde op diezelfde Expo met het
wereldtentoonstellingen georganiseerd, wat
esthetische kwaliteiten van de tentoongestelde
Nederlands paviljoen zich ontdoen van het beeld
komt door sterke overheidsbemoeienis. De
producten beter te laten uitkomen. Zo ontwierp
van klompen en tulpenbollen. Met de film die in
Franse regering begon zich na de Franse revolutie
Pugin voor de religieuze artefacten een neogotische stijlkamer, naar de toenmalige esthetische opvattingen een passende stijl voor onder andere kerken. Semper ontwierp een Turks-Egyptische stijlkamer om met de geometrische schoonheid van de islamitische esthetica de hierin tentoongestelde objecten beter tot hun recht te laten komen.’’ Het derde motief was van het creëren van een prototype van de Europese Unie door zaken als één munt, één maateenheid, één gewicht, maar ook door vrijhandelsverdragen binnen Europa te organiseren. Deze handelsverdragen bestonden tussen zes tot tien Europese landen al lang voor de komst van de Europese Economische Gemeenschap en hadden het faciliteren van vrij verkeer van goederen en ideeën als doel. Met deze grotere afzetmarkt werden de innovatieve producenten, die essentieel waren voor wereldtentoonstellingen, economisch beloond.
1893 Chicago
1904 1906 St. Louis Milaan
1900 PARIJS
1905 Luik
1911 Turijn
1910 Brussel
1915 San Fransisco
1913 Gent
1929 Barcelona 1928 Oprichting Bureau International des Expositions (BIE)
1933 Chicago
CHEPOS | 15
discussie binnen de stedebouw en architectuur op gang brachten.’’ Een dergelijk groepje mensen dat het voortouw nam en hun eigen visie voor de wereld van morgen voor het grote publiek toegankelijk wilden maken, is voor de meeste wereldtentoonstellingen de grootste drijfveer geweest en heeft tevens hun didactische kwaliteit mogelijk gemaakt.
RAISON D’ÊTRE Het ontstaan van thematische wereldtentoonstellingen komt voort uit het didactische karakter van wereldtentoonstellingen. In de negentiende eeuw verbreedden de wereldtentoonstellingen zich in de vorm van tentoonstellen, competities, congressen en diplomatieke conferenties. In Parijs werden in 1900 zelfs de Olympische Spelen
RUIMTELIJKE DIDACTIEK
door het debat over nieuwe ontwikkelingen en
gelijktijdig georganiseerd. In de twintigste eeuw
In zijn proefschrift is Van Wesemael met de
richtingen binnen de stedebouw en architectuur
zijn echter weer veel onderdelen afgesplitst en
nieuwe term ‘didaxis’ gekomen om het complexe
gaande te houden. Door middel van de fysieke
hebben hun eigen instituten gekregen. Zo zijn
didactische fenomeen wereldtentoonstelling
bouwwerken kan de ontwikkeling binnen ons
er nu thematische wereldtentoonstellingen voor
recht te doen. De term tentoonstellingsdidac-
vakgebied lang na het sluiten van de tentoonstel-
de elektrotechnische industrie, de tuinbouw, de
tiek is namelijk niet toereikend, aangezien de
ling aanschouwd worden. “Architectuurhistoricus
luchtvaart, de scheepsbouw, enzovoort. Op die
tentoonstelling an sich, het etaleren van objecten,
Sigfried Gideon was in staat om de ontwikkeling
manier zijn bijvoorbeeld ook de Verenigde Naties
dan het enige onderwijzende middel zou zijn. Dit
van het modernisme aan de hand van wereldten-
zijn ontstaan als permanent diplomatiek instituut.
is een wezenlijk onderdeel van de Expo, echter
toonstellingen te beschrijven en deze te koppelen
“Wereldtentoonstellingen dienden om het
niet het enige middel. Zo werden er tevens
aan het werk van onder andere Mies van der
wereldbeeld van het grote publiek te verschuiven
congressen, lezingen, competities en een keur
Rohe.’’
van een lokaal en traditioneel perspectief naar
aan ceremoniën georganiseerd, maar werden ook architectuur en stedebouw ingezet om het volk te onderwijzen. Zo is het ruimtelijke aspect van een narratieve route een van de drie manieren
‘‘NAAKTE MANNEN ZO IN HET OPENBAAR, DAT KON VOLGENS DE CHINESE BEZOEKERS TOCH ECHT NIET!’’
waarop architectuur en stedebouw een rol spelen
Ook recentere tentoonstellingen, zoals die in
een modern en globaal perspectief. Ze dienden
bij wereldtentoonstellingen. ‘’In het Crystal
Osaka in 1970, waren aanleiding tot debat
om een mental shift teweeg te brengen bij de
Palace kwam de bezoeker binnen bij de grond-
en ontwikkelingen binnen de stedebouw en
lokale bevolking en hen processen van moder-
stoffen, liep door naar de machinerie, kwam
architectuur. “In de architectuur werd druk ge-
nisering, globalisering en verstedelijking te laten
vervolgens langs de halffabricaten om te eindigen
ëxperimenteerd met tentconstructies, complexe
accepteren. Bij de verwezenlijking hiervan diende
bij de eindproducten.’’ De tweede manier is het
vakwerkconstructies en pneumatische construc-
de bevolking zelf actief bij te dragen.’’ Hierdoor
experimenteren met nieuwe materialen, bouw-
ties; wat later tot de hightech architectuur heeft
hadden wereldtentoonstellingen in de Westerse
methodes en stijlopvattingen. De wereldten-
geleid. Binnen de stedebouw kregen de megas-
wereld zeker na 1970 niet heel veel raison d’être
toonstellingen in London en Parijs, respectievelijk
tructuren vorm. Megastructuren zoals Koolhaas
meer.
1851 en 1900, zijn goede voorbeelden waar
later met grote complexe bouwwerken in Lille
geëxperimenteerd werd met architectuur in ijzer
en Almere realiseerde, waarin infrastructuur,
Deze mentale kanteling van het wereldbeeld
en glas. Zo ook de wereldtentoonstelling in New
architectuur en stedebouw integraal samensmel-
speelde bij de wereldtentoonstelling in 2010 in
York in 1939 waar Robert Moses de stad van de
ten tot een gigantische constructie. De Japanse
Shanghai wel nog sterk. Busladingen vol boeren
toekomst presenteerde. De derde manier waarop
metabolisten, waaronder Kenzo Tange, waren
uit het diepe binnenland van China werden naar
architectuur en stedebouw als didactisch middel
op dat moment de avant-garde die doormiddel
de Expo aangevoerd en voornamelijk in het
ingezet worden op wereldtentoonstellingen is
van de wereldtentoonstelling ontwikkelingen en
Chinese paviljoen geconfronteerd met een nieuw
1935 Brussel
1937 Parijs 16 | CHEPOS
1967 Montreal
1958 Brussel
1939 NEW YORK 1949 Port-au-Prince
1962 Seattle
1970 OSAKA INTERVIEW PIETER VAN WESEMAEL
FILE: FILE: WERELDEXPOSITIES en modern China. “Bij dit nieuwe en moderne China hoorde ook een nieuw ideaalbeeld. In het Chinese paviljoen werd er in een enorme filmzaal een 3D film getoond over hoe het oude ideaalbeeld van een sterke Chinese boer met zijn gezin, omgevormd werd. Hiervor in de plaats kwam het nieuwe ideaalbeeld van de moderne Chinese kenniswerker in pak die in de stad vooral slim werkt.’’ Op diezelfde wereldtentoonstelling werd ook de geschiedenis van de moderne stad getoond. “Er was een Italiaans stadje verschaald nagebouwd met in de straten beelden van naakte mannen van Michelangelo. Naakte mannen zo in het openbaar, dat kon volgens de Chinese bezoekers toch echt niet!’’. Die cultuurclash in Shanghai kenschetst voor Van Wesemael dan ook het feit dat ook niet alles op een wereldtentoonstelling volledig gecontroleerd kan worden, zelfs niet in China, en dat dit soms grappige misverstanden en interessante inzichten kan opleveren.
TOEKOMST Na Shanghai is het de beurt aan Milaan om de wereldtentoonstelling te organiseren. “Daar zal het voor een deel ook weer gaan over nieuwe technieken en materialen in de architectuur en experimenten met zelfvoorzienende stedebouw. Het probleem na 1970 echter, was dat er niet langer echt een avant-garde was en daarnaast veel onderdelen van de expositie eigen instituties hadden gekregen.’’ Door deze ontwikkelingen
Volgens Van Wesemael kunnen wereldtentoon-
harder binnen. Zo is er een verschil tussen het
vielen al twee belangrijke componenten van de
stellingen over dertig jaar vooral in de Global
ervaren van het landskampioen worden van PSV
organisatie van de wereldtentoonstelling weg,
South weer interessant worden. Landen als
op tv, ook al is het live, en er fysiek bij zijn.”
namelijk de intellectuele initiatiefnemers en de
China, Brazilië en India zijn nu al grote economi-
verscheidenheid aan onderdelen. Met de komst
sche spelers, wanneer deze straks ook cultureel
van nieuwe media kwam de inhoudelijke rele-
meer dominant worden en er avant-gardes
vantie van de wereldtentoonstelling nog meer in
ontstaan, kunnen de wereldtentoonstellingen
het gedrang. Daar waar vóór 1851 het boek nog
weer aan kracht winnen. Daarbij zal de virtuele
als enige didactisch middel gold, kwamen met de
wereld een grote rol als didactisch middel gaan
wereldtentoonstelling het object en de ervaring
spelen en zal de spanning tussen het reële en het
als didactische middelen erbij. Later met de komst
virtuele interessant worden. Er is bijvoorbeeld al
van de radio, de televisie en het internet heeft de
eens geprobeerd om een wereldexpositie volledig
wereldtentoonstelling er stevige concurrenten
online te organiseren. Volgens Van Wesemael
voor kennisuitwisseling bij gekregen. “Zo is je
zal het fysieke fenomeen hoogstwaarschijnlijk
venster op de wereld niet langer de wereldten-
niet verdwijnen. ‘’Wat hieraan uniek blijft is de
toonstelling, maar het venster van je televisie in
combinatie van het zien en meemaken van allerlei
je woonkamer of het scherm van je smartphone
innovaties, op een leuke plek, met miljoenen
in je hand.’’
mensen tegelijk. Op die manier komt de les ook
1992 Sevilla
AFBEELDINGEN 1. Prof. dr. ir. Pieter van Wesemael (bron: Pieter van Wesemael) 2. Crystal Palace (bron: 3 autrecarnetdejimidi.wordpress.com) 3. Wereldtentoonstelling Parijs 1967 (bron: US Library of Congress) 5 4 4. Gallerie des Machines, 6 Wereldtentoonstelling Parijs 1900 (bron: US Library of Congress) 5. Wereldtentoonstelling New York 1939 ‘‘Wonder World of 1960‘‘ (bron: antiqueradio.org) 6. Nederlands paviljoen ontworpen door Carel Weeber en Jaap Bakema op de Expo ‘70 in Oska (bron: postalesinventadas.com) 2
1
BRONNEN 1. Gesprek met prof. dr. ir. Pieter van Wesemael op 24 april 2015. 2. ‘‘Expo Timeline’’ 10 mei 2015, bie-paris.org.
2015 Milaan
2000 Hannover
1998 Lissabon
2010 Shanghai CHEPOS | 17
“Vaa k is om p het b recie eter tege s he nove t r g e steld te d oen e ” EEN GESPREK MET JOHN KÖRMELING EN RIJK BLOK OVER HAPPY STREET Het Nederlandse paviljoen van de expo in Shanghai in 2010 is ontworpen door architect en
betrouwbare kostenbegroting bij zat en natuurlijk
kunstenaar John Körmeling. De Eindhovenaar staat bekend om zijn onconventionele kijk
een constructieve onderbouwing, want het kon
op dingen en zijn werk straalt vaak een portie humor en optimisme uit. Een voorbeeld van
in principe allemaal, ook binnen het budget.
zijn werk is het reuzenrad voor auto’s, dat een poosje in Utrecht heeft gestaan. Ook het Draaiend Huis op de Hasseltrotonde in Tilburg is van zijn hand. Samen met constructeur
Dus het was slim om Rijk Blok al in een
Rijk Blok, werkzaam aan onze faculteit, toog hij regelmatig naar China om men daar te
heel vroeg stadium bij het project te be-
overtuigen van zijn idee en erop toe te zien dat dit goed werd uitgevoerd. Het paviljoen, dat
trekken en meteen al aan die haalbaarheid
de naam Happy Street kreeg, werd een groot succes. Wij spraken met Blok en Körmeling
te denken?
over Happy Street en samenwerken in China.
JK: Dat is altijd zo. Een architect die zomaar iets zit te tekenen en achteraf een constructeur erbij
TEKST: TAEKE OFFRINGA
haalt om dat maar even uit te rekenen, is gewoon erg dom. De constructeur moet er meteen in
Uw Nederlands paviljoen in Shanghai or
met gebouwen aan de weg, hangend in de lucht.
zitten, dan krijg je gewoon de beste spullen. Die
voor de wereldexpositie van 2010 kreeg de
“Ja,” zei Rijk, “hoe groot is de ruimte tussen de
zegt dan ook wat je misschien beter kunt doen.
naam Happy Street. Wat is Happy Street
kolommen, 20 meter? Laat maar zo. En als je niet
En als je een constructeur hebt die goed plastisch
precies?
verder uitkraagt dan 5 meter is er geen probleem,
kan denken, kan die ook nog zeggen wat mooier
JK: Happy Street is het antwoord op het thema
dat is wel te doen.” Later is dit op een enkele
is.
van de Expo: “Better City, Better Life”. Nu wor-
plaats ruim 7 meter geworden!
RB: Maar de opdrachtgever was toch nog wel
den in de stedebouw de functies wonen, werken,
Het voordeel van de vorm van het gebouw is dat
een beetje verbaasd. Die dacht: we krijgen een
winkelen, ontspannen en rondhangen van elkaar
het open en optimaal toegankelijk is. Ze ver-
doos met een voordeur en een achterdeur. Die
gescheiden. Dit kost veel reistijd en delen van
wachtten zo’n 8 miljoen bezoekers in ons pavil-
is toen nog met het voorstel naar China gegaan
de stad zijn beurtelings verlaten. Om een betere
joen, die zijn er ook ruim gekomen, die moesten
om zeker te weten dat het ontwerp daar ook ge-
stad te krijgen moet je de verschillende functies
zonder wachttijden kunnen rondlopen.
waardeerd werd. De Chinezen waren echter do-
juist mengen. Happy Street is een landschap met
RB: Als je voor een huisje staat, dan staan de
lenthousiast, die vonden het helemaal geweldig.
daarin een weg met allerlei functies eraan gekop-
mensen daar stil. We hebben berekend wat
peld. Een goede stad begint bij een goede straat.
de restruimte is die dan over moet blijven voor
Misschien kan Happy Street worden gezien
Met een eenvoudige maquette, 1:200, heb ik dit
mensen om door te kunnen lopen. Voor sommige
als een soort kermisattractie?
idee voor de jury inzichtelijk gemaakt. Voordat ik
paviljoens stond vijf uur wachttijd, terwijl je bij
JK: Ja, kermisattracties geven vaak ook een be-
deze af had, heb ik Rijk gebeld en gevraagd of dit
ons paviljoen gewoon kon doorlopen. Het was
paald soort ruimte – eigenlijk best wel gek dat die
constructief zou kunnen: een weg op kolommen
daarnaast ook belangrijk dat er gelijk een goede,
ruimte nooit wordt opgepikt door architecten. Als
18 | CHEPOS
INTERVIEW JOHN KÖRMELING & RIJK BLOK
FILE: FILE: WERELDEXPOSITIES je in Tilburg bijvoorbeeld een klein, saai straatje hebt, is dat het hele jaar zo leeg als het maar kan. Met de Tilburgse kermis staat er midden in de straat zo’n kermis. Dat vindt iedereen dan heel mooi, met veel kleur en veel bewegingen. Na een week trekt dat weer weg en is het weer saai in de straat. Wel gek dat ze niet meteen eigenschappen
“Zij lassen bijvoorbeeld
zon die laag er wel op kon. We hebben toen wel
plankjes aan de constructie,
deskundige uit Nederland ingevlogen die heeft
waar ze dan op gaan zitten
een aantal keer moeten ingrijpen. Er is toen ook voorgedaan hoe het wel zou moeten, die Chinezen zaten dan met grote ogen te kijken. Uiteindelijk hebben zij het gewoon perfect nagedaan. RB: Toen wij met de aannemer overlegden hoe
van zulke ruimtes toepassen in de stedebouw.
om te kunnen lassen.”
U had samen al eerder projecten gedaan,
die daar óók goed in is bestaat bijna niet, dus
constructie bouwen en prefab alle huisjes ernaast
en dan nu de expo in Shanghai. Hoe ging
toen ontstond het probleem dat de constructie
in elkaar zetten. Dan hijsen we alle huisjes op de
de samenwerking en is het anders om sa-
goed ging, maar de afwerking veel problemen
constructie. Ze wisten nog niet zo zeker of dat al-
men in China aan zo’n opdracht te werken?
gaf. Vooral omdat de ervaring van die aannemer
lemaal wel kon. Ze wisten ook niet eens of ze een
JK: Nou, je zegt dat het anders is, maar alleen de
minder was. En de bouwvakkers, die bij ons in
steiger gingen bouwen. Daar probeerden wij dan
schaal is eigenlijk heel anders. En het was nieuw
Nederland echt vakmensen zijn, zijn daar toch
samen met ze over na te denken, maar dat lukte
om het in China te doen. We wisten niet hoe dat
vooral mensen die van het platteland komen en
niet. Op een gegeven moment kwamen ze echt
zou zijn; het was een groot avontuur waar je in
dan bouwvakker worden. De lassers daarente-
in de problemen.
duikt.
gen, waren deskundige vakmensen. Die lassen
JK: [Körmeling lacht] dan moesten er delen van
RB: Die prijsvraag werd door de Nederlandse
bijvoorbeeld plankjes aan de constructie, waar ze
de steigers verwijderd worden omdat er nog
overheid opgevat als een Europese aanbesteding
dan op gaan zitten om verder te kunnen lassen.
grote onderdelen naar binnen moesten. Wat ze
[Körmeling lacht], zij vonden: “omdat jij de prijs-
Dat is eigenlijk hun steiger.
weten dat doen ze, en als ze tijdens de bouw iets
wij dit wilden gaan bouwen, hadden wij een bepaald idee hoe we dat wilden doen: een staal-
vraag hebt gewonnen, moet je gewoon zorgen
tegenkomen verzinnen ze daar wel weer iets op.
dat het in China gebouwd wordt, dus ook alle
Hoe hebben jullie die problemen met
advisering doen etc.” Terwijl wij helemaal geen
de afwerking opgelost; is het nog goed
Wat is er anders in het proces als je iets
verstand hebben van bouwen in China, maar
gekomen?
bouwt dat in principe maar een half jaar
toch moesten wij dat maar even doen. Toen zijn
JK: Ja, uiteindelijk was het helemaal perfect. Je
blijft staan, maar wel heel intensief ge-
wij gaan kijken naar een manier waarop we dat
kunt dan in die weeromstandigheden wel op die
bruikt wordt?
kunnen aanpakken en welke partners we daarbij
lui gaan schelden dat ze sommige dingen moeten
JK: Dat je iets moet maken dat niet helemaal per-
nodig hadden. We zijn toen naar China gegaan
doen als alles droog is…
fect is, maar minstens een half jaar perfect daar
en hebben een aantal verschillende architecten-
RB: John had een doorlopende huid van dak naar
staat. Of eigenlijk een jaar, want het duurt eerst
bureaus gebeld en gesprekken met een aantal
wand ontworpen, in het materiaal Polyurea. Zo
ook wel een half jaar voordat het echt helemaal
adviseurs gehad. Uiteindelijk kwam daar uit dat
was alles meteen waterdicht. Als die ondercon-
af is. Het moest dan minstens een jaar in die hele
we goed zouden kunnen samenwerken met de
structie dan vochtig werd, ging dat verdampen
gekke omstandigheden blijven, daarna mocht het
Tongji universiteit, die daar ook een commer-
als het warm werd en ontstonden er ‘blazen’ in
wel wat vervallen raken. Het is zo goedkoop mo-
ciële tak heeft; zij doen ook de advisering van
de kunststoflaag. De uitvoering van de Chinezen
gelijk in elkaar gezet. Als we van te voren hadden
gebouwen. Daar zijn we toen mee in zee gegaan.
was niet zorgvuldig genoeg. Het kwam dus voor
geweten dat het lang zou moeten blijven staan,
We hebben offertes aangevraagd, onderhandeld
dat die ‘blazen’ al aan het ontstaan waren.
had je het heel anders aangepakt en was het
en andere partijen, zoals een Chinees en Engels
JK: Dan hadden ze net een gigantische stortbui
ook veel duurder geweest. Nu heb je een soort
sprekende manager, er bij gezocht. Zo hebben we
achter de rug en dachten ze dat na een paar uur
‘weggooi-paviljoen’ gemaakt. Rijk, jij had in het
dat langzamerhand uitgebouwd. JK: De Tongji universiteit had ook goede banden met de expo zelf, dus als er dan even iets onduidelijk was in het Programma van Eisen, hadden zij rechtstreeks contact met de organisatie.
De Chinese bouwvakkers leken het soms minder nauw te nemen dan jullie zouden willen. Hadden jullie daaraan gedacht? RB: We hebben gekeken naar welke aannemers ervaring hebben met dubbelgekromde staalconstructies en wie dat goed konden. Toen kwamen we uit bij een aannemer die daar goed in was. Maar dit is natuurlijk bijna decorbouw, waarbij de detaillering heel nauw komt. Een aannemer CHEPOS | 19
begin een geweldig idee om het staal te leasen bij
opereren, ik denk dat je moet samenwerken met
de aannemer.
bijvoorbeeld Onderwijs, Cultuur en Wetenschap,
RB: Ja, dan zeg je tegen de aannemer: het staal
Buitenlandse Zaken en dat Economische Zaken
blijft van jullie, wij hoeven het alleen maar onge-
dan een van de vele opdrachtgevers is, zodat je
veer een jaar te gebruiken. Maar die aannemer
ook de kwaliteit kunt bewaken van wat je wilt
durfde dat niet aan, want hij wist niet precies wat
laten zien.
de staalprijzen zouden doen en de aannemers die in China mogen bouwen zijn niet dezelfde die
Maar uiteindelijk kijkt u wel met trots terug
mogen afbreken. Dat zorgde er dus voor dat hij
op het project?
dat niet aandurfde en dit plan niet doorging.
JK: Ja, we hebben het best goed voor elkaar gebokst. Het is onvoorstelbaar. Dit hebben wij met
Het is uiteindelijk allemaal gesloopt, er
z’n tweeën gedaan.
was eerst toch misschien sprake van dat
RB: Jazeker, een geweldige ervaring! Ook op de
het hergebruikt zou worden?
constructie ben ik erg trots, daar hebben we ook
JK: Ze dan zeg je tegen de aannemer: het staal
ABT voor gevraagd om te helpen met de uitwer-
blijft van jullie, wij hoeven het alleen maar onge-
king van de constructieberekeningen.
veer een jaar te gebruiken. Maar die aannemer
Ik laat die eerste maquette ook wel eens in
durfde dat niet aan, want hij wist niet precies wat
colleges zien. Het is zo’n maquette waarbij je in
de staalprijzen zouden doen en de aannemers die
het eerste opzicht denkt: “ja, maar dat kan mijn
in China mogen bouwen zijn niet dezelfde die
kleine broertje ook”. Maar als je goed kijkt, zie je
mogen afbreken. Dat zorgde er dus voor dat hij
dat de ruimtelijke organisatie van het uiteindelijke
dat niet aandurfde en dit plan niet doorging.
paviljoen hier meteen al in zit. Daarmee wil ik zeggen dat John van tevoren al een beeld in z’n
Daar is het dus ook niet op ontworpen?
hoofd had van hoe het er uit moest komen te zien
JK: Nee, het moest zo goedkoop mogelijk. We
en dat gaat veel verder dan je hier kunt zien.
hadden ook als opdracht dat het daarna weg
JK: Het is ook een geluk dat je dan een jury hebt
moest. De fundering is zo berekend dat de
van het Nederlandse paviljoen nog een terrein te
die de mogelijkheden van het ding ziet, met Mels
funderingspalen er uit konden worden getrok-
kopen, heeft men besloten om toch maar mee te
Crouwel, Winy Maas, Wim van Krimpen [voor-
ken. Eigenlijk in reactie op Hannover (Expo
doen, nog wel met Rotterdam in het achterhoofd.
malig directeur van de Kunsthal en Gemeente-
2000, paviljoen van MVRDV), waar het gebouw
museum Den Haag]. Zij kunnen zich een beetje
helemaal in beton is en er nog steeds staat omdat
Wat vindt u ervan dat er zo bezuinigd
een voorstelling maken van hoe het wordt.
het te veel geld kost om het af te breken. De
wordt op expo’s en dat er vanuit de zaken-
RB: In China wisten ze soms ook niet hoe ze met
organisatie wil het naderhand opruimen, dus daar
wereld dan toch besloten wordt om een
dit ding om moesten gaan. Waar zit bijvoorbeeld
moet je van tevoren rekening mee houden. Dat is
paviljoen te bouwen omdat dit gunstig is
de voordeur, vroegen zij dan. Hoe kom je het
goed gelukt.
voor de expo van 2025?
paviljoen binnen en hoe kun je dat controleren?
RB: Ons paviljoen kwam vanuit het Ministerie
Er moeten ook camera’s komen te hangen. Die
Eerst was men niet van plan om een Neder-
van Economische Zaken, en die zijn natuurlijk
huisjes moesten bijvoorbeeld zestig minuten
lands paviljoen in Milaan te bouwen, maar
naar China gegaan omdat daar een gigantische
brandwerend zijn, terwijl die weg maar dertig
uiteindelijk is daar vanuit een bepaald op-
markt is. Bij Italië valt dan weinig nieuws te halen.
minuten brandwerend hoefde te zijn. Dus dan is
portunisme toch toe besloten, omdat Rot-
JK: Het Ministerie van Economische Zaken
de weg al weggebrand en staan de huisjes er nog,
terdam kandidaat is voor de expo in 2025.
beschouwde het ook als hun paviljoen, maar
haha!
RB: Eigenlijk is dat een beetje andersom gegaan:
het is niet hun paviljoen; het is het Nederlands
JK: We kregen eerst ook geen bouwvergunning,
de Nederlandse overheid wilde het dit keer niet
paviljoen. Het was heel moeilijk om dat die
want het was geen gebouw, zeiden zij. Het had
doen, maar toen is er een particulier initiatief ge-
opdrachtgever aan z’n verstand te brengen. De
namelijk geen deur!
weest, vanuit onder andere Gielissen [interiors &
opdracht was om alle slimme en goede dingen
exhibitions] om het toch wel te doen. Toen er ook
die Nederland heeft in het paviljoen te laten zien.
nog de mogelijkheid kwam om naast het terrein
Bij Economische Zaken was het nog wel eens
“Het was geen gebouw, zeiden zij. Het had namelijk geen deur!”
moeilijk om ze te overtuigen van het feit dat we
AFBEELDINGEN 1
ook alle nieuwe technieken die op universiteiten 2
en bij Nederlandse bedrijven ontwikkeld worden moesten laten zien, daar hebben we ze echt toe moeten dwingen. Ik denk dat het een fout is
3
1. Happy Street (foto: Peter Cox) 2. John Körmeling en Rijk Blok (foto: Ilke Broers) 3. Vanaf boven: schetsmaquette 1:200 die gepresenteerd is (Peter Cox), maquette 1:100 (foto: Peter Cox), uitkragende huisjes (foto: Rijk Blok), eindresultaat (foto: Peter Cox)
om het ministerie van Economische Zaken weer als baas van zo’n Nederlands paviljoen te laten
20 CHEPOS | CHEPOS | 20
INTERVIEW JOHN KÖRMELING & RIJK BLOK
FILE: FILE: WERELDEXPOSITIES
HOW TO EXPO Een Expo opzetten is niet in een paar maanden gedaan. Er gaan jaren overheen voor een land het recht krijgt om een Expo te organiseren. Ze hebben dan al een flinke weg afgelegd van aanvragen, beoordelingen en stemrondes, en daarna begint het echte werk pas. Het proces van een Expo kan in zeven stappen worden verdeeld. Van aanvraag tot registratie, en van voorbereiding tot de transformatie van het terrein. TEKST: ILKE BROERS
AANVRAAG
1
STEMMEN
Als een land een Expo wil organiseren moeten
En dan is het tijd om te stemmen. Tijdens de
Pas na de registratie kan het gastland officieel
ze bij het Bureau International des Expositions
vergadering van het algemeen bestuur wordt
beginnen met de ontwikkeling en uitvoering
(BIE) in Parijs zijn. Deze organisatie houdt sinds
er een geheime stemronde gehouden voor het
van het evenement. Het plannen en bebouwen
1928 toezicht op de inhoud en frequentie van alle
kiezen van het gastland. Elk van de 168 lidstaten
van het terrein kan beginnen in samenwerking
internationale Expo’s, met name de wereldexpo-
heeft één afgevaardigde in het Algemeen Bestuur
met de deelnemende landen en organisaties,
sities. Het BIE maakt de keuze voor de gastlanden
3
ONTWIKKELING
zitten, die allen ook één stem hebben. De stem-
de uitnodigingen kunnen worden verstuurd en
ganisatie en promotie van de Expo en controleert
1. Als er maar twee kandidaten zijn wordt het
worden uitgewerkt.
of zij zich aan het Verdrag van het BIE houden.
recht tot het organiseren van een Expo verleend
Tijdens deze fase zijn de organisatoren verplicht
Wanneer een land zich kandidaat wilt stellen,
aan het voorstel met de meeste stemmen. Deze
tweemaal per jaar verslag af te leggen aan het
levert de overheid een dossier in bij het BIE. Hierin
procedure geldt echter alleen voor lidstaten. Niet-
BIE. Het Uitvoerend Comité, het Reglement Co-
staat het voorstel voor het thema, de data en
lidstaten mogen ook een voorstel indienen maar
mité en het Communicatie- en Informatie Comité
de duur van de Expo. Deze aanvraag moet zes
moeten minimaal tweederde van de stemmen
houden respectievelijk de voortgang, naleving
tot negen jaar voor de voorgestelde datum van
halen voor ze het recht krijgen om een Expo te
van de regels en communicatiestrategie in de ga-
de opening worden ingeleverd. Na de aanvraag
organiseren.
ten. Het Algemeen Bestuur krijgt per vergadering
volgt een periode van zes maanden waarin an-
2. Als er meer dan twee kandidaten zijn, moet
een algemeen voortgangsrapport van het gast-
dere landen nog een aanvraag kunnen indienen
een voorstel meer dan tweederde van de stem-
land. De BIE lidstaten mogen dan aanbevelingen
voor een Expo in dezelfde periode.
men ontvangen om in de eerste ronde al het
doen of vragen om bepaalde voorwaarden om er
kandidaatschap te verkrijgen. Als geen van de
zeker van te zijn dat de Expo soepel verloopt.
van de toekomstige Expo’s, helpt deze met de or-
‘Het BIE houdt sinds 1928 toezicht op alle internationale Expo’s’
procedure kan op twee manieren gaan:
voorstellen een meerderheid van tweederde
5
programma’s voor de ontwikkeling van de stad
6 7
haalt, wordt het voorstel met de minste stemmen
EXPO
geëlimineerd. Deze procedure herhaalt tot er nog
Na jaren voorbereiden kan de Expo dan eindelijk
maar twee kandidaten over zijn. De voorgaande
beginnen. Een Expo duurt meestal zes maanden
procedure gaat dan in.
en trekt miljoenen bezoekers. Dit vraagt om een
Lidstaten stemmen om een aantal redenen op
strakke logistiek en een kalender vol evenemen-
een bepaald voorstel. Dit heeft voornamelijk te
ten. Tijdens deze periode zijn er vele organisato-
maken met de haalbaarheid van het project en de
rische teams nodig en loopt de hulp op tot in de
PROMOTEN
aantrekkelijkheid van het thema; het is belangrijk
duizenden, inclusief vrijwilligers.
Als deze periode van zes maanden voorbij is,
dat de lidstaat de mogelijkheid heeft om actief
begint het BIE met een onderzoek naar de
deel te nemen aan de Expo. Daarnaast kunnen
POST-EXPO
kandidaat. Zij beoordelen de haalbaarheid en ren-
(toekomstige) relaties tussen het kandidaatsland
Na de Expo wordt een team gecreëerd om een
dabiliteit van het project, het politieke en sociale
en de lidstaat diens beslissing beïnvloeden.
goede transformatie van het post-expogebied
2
klimaat van het land en de stad, en de steun van
4
te verzekeren. Het BIE helpt landen in deze fase
de overheid. De resultaten van het onderzoek
REGISTRATIE
en verifieert dat het post-expoplan goed wordt
worden samengevoegd in een rapport. Aan de
Na het stemmen moet het verkozen gastland
uitgevoerd. Daarnaast sluit de stad zich aan bij
hand hiervan wordt besloten welke voorstellen
nauw blijven samenwerken met het BIE. Dit
het AVE, een netwerk van al de steden die een
verder onderzocht zullen worden.
begint met het formaliseren van het Expo-project
Expo hebben georganiseerd om ideeën en erva-
In de tussentijd zijn de kandidaten druk bezig
door het inzenden van een definitief dossier.
ringen uit te wisselen. Het sluiten van de Expo is
met het opzetten van internationale campagnes.
Hierin worden onder meer het masterplan van
het begin van een nieuwe en veelbelovende fase
Hiermee proberen ze zoveel mogelijk steun te
het terrein, het financiële plan en de commerciële
voor het gebied.
vergaren voor hun project. Ze organiseren onder
strategie besproken. Ook het post-Expo plan is
andere internationale symposia en reizen de
een onderdeel hiervan. Deze formalisatie wordt
wereld over om vertegenwoordigers van lidstaten
ook wel ‘registratie’ genoemd. Dit moet minimaal
te ontmoeten.
vijf jaar voor de openingsdatum plaatsvinden.
HOW TO EXPO
BRONNEN 1. BIE. ‘Who we are’. bie-paris.org 2. BIE. ‘How to organize an expo’. bie-paris.org
CHEPOS | 21
WAAR? WAAROM? EN: WAT DAARNA? De locatie van een wereldtentoonstelling
deel van deze oplossing. Het terrein moet daarom geen tijdelijke bestemming zijn voor een megaevenement, maar moet de ontwikkeling van de regio ondersteunen waar het plaatsvindt. Milaan werkt daarom nu aan een project dat zal helpen een economische impuls te geven en aandacht te vragen voor de Rho-Pero regio. Het terrein waar de expositie van 2015 plaatsvindt ligt 15 kilometer ten noordwesten van
Na de keuze voor een land en een stad, is de volgende vraag wat de locatie van de wereld-
Milaan in de gemeenten Rho en Pero. Het gebied
tentoonstelling binnen deze stad zal zijn, hoe het terrein eruit gaat zien, maar ook wat er na
heeft lange tijd een industriële functie gehad
de tentoonstelling met deze plek gaat gebeuren. Het is een ingewikkeld proces dat Bureau
voordat het deze logistieke, gemeentelijke en
International des Expositions (BIE) in goede banen probeert te leiden.
agrarische functies kreeg. Door middel van een voetgangersbrug is het gebied voor de expositie
TEKST: MARINDE VAN ROOIJ
bereikbaar via het station van de hogesnelheidstrein.
Als een land een wereldtentoonstelling wil orga-
Bureau International des Expositions (BIE)
niseren, moet het al in de tweede fase (zie vorige
begeleidt landen in deze post-expositiefase en
Het masterplan voor de Expo 2015 in Milaan is
pagina) aangeven wat de locatie gaat worden
controleert of het gepresenteerde plan uit de
gecoördineerd door Stefano Boeri en werd in april
en welk terrein zal worden aangewezen voor de
voorbereidingsfase netjes wordt uitgevoerd.
2010 gepresenteerd aan het BIE in Parijs. Ten
expositie. Nadat het gastland definitief gekozen
Daarnaast wordt de stad onderdeel van het AVE
opzichte van vorige exposities is het grote verschil
is, komt het masterplan van de tentoonstelling
om ideeën en ervaringen uit te wisselen. AVE
dat het samenvalt met de economische crisis,
aan de orde. De planning, het bouwen en het
staat voor Association des Villes et régions hôtes
de grotere bewustwording van de dreiging van
bruikbaar maken van het terrein zijn onderdeel
d’une Exposition internationale en vormt een
klimaatverandering en de uitdagingen rondom
van de daaropvolgende fase. Nadat de tentoon-
netwerk van alle steden die een tentoonstelling
armoede en hongersnood.
stelling vervolgens drie tot zes maanden open
verzorgd hebben.
is gesteld voor publiek, begint een nieuw leven voor het terrein.
Door de langgerekte vorm van het terrein ontWereldtentoonstellingen zijn dé plek waar de in-
stond al in een vroeg stadium het idee van een
ternationale gemeenschap en de lokale bevolking
boulevard om de verschillende paviljoens met
Een speciaal team wordt opgezet om het post-
samenkomen om problemen en uitdagingen in
elkaar te verbinden. Het masterplan is in relatie
expositieplan in goede banen te leiden en zeker
de wereld te verhelpen en te zoeken naar nieuwe
tot het thema ‘Feeding the Planet Energy for
te stellen dat het terrein transformeert naar de
oplossingen. De tentoonstelling zelf is een onder-
Life’ zo ontworpen dat alle verwachte 29 miljoen
ontwikkelbehoeftes van de regio.
22 | CHEPOS
STEDEBOUW VAN WERELDEXPOSITIES
bezoekers van over de hele wereld in een inter-
in 2006 huurders aantrok met een jaar vrijstel-
actieve tuin de producten van de aarde kunnen
Concluderend kan gesteld worden dat de wereld-
ling van huur. Dit blijkt echter onvoldoende en
zien, voelen en proeven. Op deze wijze en door
tentoonstelling naar een locatie wordt gehaald
doordat de leegstand groot blijft, neemt het
middel van interactieve attracties en futuristi-
om op regionale schaal het gebied een impuls te
verval toe.
sche locaties is het de doelstelling om aannames
geven. Tijdelijk is dit volledig binnen het thema
rondom voedselproductie en -consumptie ter
van de wereldtentoonstelling, om vervolgens
Dit in tegenstelling tot de wereldtentoonstelling
discussie te stellen. Hier kunnen bezoekers van
permanent onderdeel te worden van een beter
van 1900 in Parijs die samen met de Eiffeltoren uit
andere keukens proeven, over culturen leren en
ontwikkeld gebied.
1889, op positieve wijze sporen heeft achtergela-
daarnaast concerten, live optredens en evenementen te bezoeken.
ten in het hedendaagse Parijs. Het Grand Palais, In Sevilla, waar in 1992 de wereldtentoonstel-
Champ de Mars, Petit Palais, Musée d’Orsay en
ling plaats vond, is dit gedeeltelijk geslaagd.
de Pont Alexandre III behoren immers nog altijd
Het terrein is een fysieke vertaling van het thema
De doelstelling voor dit terrein was om het na
tot de hoogtepunten van de bezienswaardighe-
en een plek waar de bezoekers van kunnen
de expositie in gebruik te nemen als bedrijven
den in de stad. En ook Brussel heeft zijn belang-
genieten. De natuur, als bron van al het voedsel,
campus en deels als technologiepark. Maar
rijkste trekpleister aan een wereldtentoonstelling
is het hart van het project en daarom wisselen
doordat Sevilla er moeite mee had om gebouwen
te danken; het Atomium, gebouwd in 1958, trekt
heuvels, kanalen, bomen, parken, tuinen en
gevuld te houden, moesten er door leegstand
jaarlijks nog steeds een half miljoen bezoekers.
meren elkaar af op het terrein. Om het beeld van
andere oplossingen gezocht worden. Sommige De vragen die naar aanleiding hiervan dit jaar
Het terrein moet geen tijdelijke bestemming zijn voor een mega-evenement, maar moet de ontwikkeling van de regio ondersteunen
in Milaan gesteld kunnen worden, zijn: Wat is de relatie van de impuls van ontwikkelingen en activiteiten met het lokale klimaat? Zal dit gebied ooit onderdeel worden van de lokale identiteit? Zal het post-expositieplan aanslaan? Of zal het zelfs de identiteit van het gebied worden, zoals
deze interactieve tuin te realiseren mag daarnaast
paviljoens zijn inmiddels gesloopt en andere zijn
de voorbeelden van Brussel en Parijs dat laten
slechts 30% van de gehuurde grond, uiteen-
onderdeel geworden van het themapark Isla
zien? De toekomst zal het uitwijzen.
lopend van 400 tot 6.000 vierkante meter per
Magica, waardoor er nog weinig van de sfeer van
exposant, bebouwd worden. Het relatief kleine
het oorspronkelijke terrein over is. AFBEELDINGEN
oppervlak van 1,1 vierkante kilometer van het gehele terrein draagt daarnaast bij aan het feit dat
Het terrein van de wereldtentoonstelling van
elk deel van het terrein - elke straat, elke hoek en
2000 in Hannover ligt er echter nog triester
elk park - onderdeel is van de integrale beleving.
bij. Het terrein is inmiddels overwoekerd en de paviljoens zijn fotogenieke ruïnes geworden. Dit
Van het gebruik van zonne-energie en water tot
begon met de tegenvallende opkomst tijdens de
biologische afbreekbare materialen en groen
expositie zelf en werd gevolgd door het uitblijven
transport; alle aspecten van het project zijn zo
van huurders. De paviljoens moesten namelijk
ontworpen dat ze samengaan met de kerndoel-
oorspronkelijk internet- en techniekbedrijven
stellingen van het thema. Het idee is dat het
gaan huisvesten, maar toen de internetzeep-
expositieterrein, evenals natuur dat doet, zal
bel barstte, bleven de paviljoens leeg staan en
veranderen door de tijd en daarmee de basis zal
raakten ze overwoekerd. Ondanks dat, krabbelt
leggen voor een flexibele en duurzame ontwikke-
de locatie inmiddels weer wat op nadat de stad
2 3
1
1. Plattegrond (bron: milanexpotours. com) 2. Sfeerimpressies (bron: Stefano Boeri) 3. Expo 2000 Hannover (bron: archined.nl)
BRONNEN 1. Baaij, J. de. “Verlaten Vooruitgang van Sevilla”. 2008. kunstvensters.com 2. Baaij, J. de. “de Wereldtentoonstelling van 1900”. 2009. kunstvensters.com 3. Bureau International des Expositions. “How to organize an Expo?”. 2015. bie-paris.org 4. Bureau International des Expositions. “Expo Milano 2015”. 2015. bie-paris.org 5. Lamé, E. “Nederlands Expo-paviljoen is geliefde ruïne in Hannover”. 2014. z24.nl 6. Stefano Boeri Architetti. “Expo Milano 2015”. 2015. stefanoboeriarchitetti.net
ling van de gemeenschap.
CHEPOS| 23
MILAAN
Milaan, ook wel bekend als de modehoofdstad van Italië en een van de grootste voetbalbolwerken ter wereld. Deze stad heeft dit jaar de eer om de Wereldtentoonstelling te organiseren. Al sinds Italië de stemming won in 2008 zijn ze bezig met het opzetten van de Expo. Maar wat is het thema, hoe wordt dit geïmplementeerd en wat is er eigenlijk te zien? Een korte toelichting.
TEKST: ILKE BROERS In navolging op de Expo’s in Shanghai in 2010
gevestigd en zijn er op ontworpen om inzicht
Naast de lidstaten van de BIE spelen internatio-
(Stedelijke leefomstandigheden) en Yeosu in
te bieden in het onderwerp. Dit wordt gedaan
nale organisaties een grote rol in het realiseren
2012 (Oceaanecologie), heeft ook deze Expo een
op een multi-zintuigelijke en educatieve manier
van de Expo. Vanwege het belang van het thema
thema dat aandacht van de hele wereld verdient;
die volwassenen en kinderen zal aanspreken.
werd de VN gevraagd of ze deze keer samen wil-
Voeding. ‘Feeding the Planet, Energy for Life’ is
In Pavilion Zero wordt de geschiedenis van de
den werken met de organisatoren om het thema
dé rode draad door de Expo en biedt de gelegen-
mens in relatie tot voedsel getoond, terwijl in het
op het hele terrein goed over te brengen. De VN
heid te reflecteren op de tegenstrijdige situatie in
Future Food District juist te zien is hoe technolo-
doet dit door op het Expo-terrein te promoten
de wereld. Naast de grote honger die nog steeds
gie de opslag, distributie, aankoop en consumptie
met de Zero Hunger Challenge. Met deze visie
honderden miljoenen mensen treft, zijn er ook
van voedsel zal gaan veranderen. Daarnaast is er
laten ze de bezoekers zien hoe het in onze levens-
drie miljoen mensen overleden aan overgewicht
een Children’s Park waar kinderen zich op een
duur nog mogelijk is om honger te beëindigen,
in de afgelopen drie jaar. Daarnaast wordt er ook
speelse wijze kunnen verdiepen in de thema’s van
dat dit alleen kan door samenwerking en hoe ze
nog steeds ruim één miljard ton aan eten weg-
de Expo en een Biodiversity Park waar een groot
onderdeel kunnen zijn van de oplossing.
gegooid per jaar. Discussies worden aangewak-
deel van de ecosystemen van over de hele wereld
kerd en oplossingen worden gedeeld op de Expo
wordt nagebootst. In Milaan is er een vijfde
Bezoek de Expo in Milaan, nog geopend tot 31
in Milaan door middel van interactieve gebouwen
themagebied te vinden. Dit is de Arts&Foods ten-
oktober, en zie alle gebouwen!
en attracties.
toonstelling in het Triennale Museum over hoe de relatie tussen voedsel en kunst is veranderd door
Deze ideeën worden tentoongesteld op een
de eeuwen heen.
terrein van ruim één miljoen vierkante meter ten
De clusters zijn ontwikkeld voor de landen die
noorden van Milaan. De architectuur is het eerste
niet deelnemen door middel van een eigen
fysieke contact dat de bezoekers hebben met het
paviljoen. In de clusters kunnen zij zich tentoon-
thema. Expo Milano 2015 wil worden herinnerd
stellen samen met andere landen die eenzelfde
als een Expo die in het landschap past en hier
voedingsmiddel produceren. Hier komt het doel
zelfs een uitbreiding van is. Een van de eisen aan
van Expo weer naar voren; inspireren en delen.
de gebouwen, zoals beschreven in het master-
De clusters zijn in negen voedselgroepen opge-
plan, was dan ook dat ze niet verticaal georiën-
deeld; : rijst, cacao en chocolade, koffie, fruit en
teerd mochten zijn. De gebouwen moesten lichte,
groenten, kruiden, granen en knollen, bio-medi-
horizontaal georiënteerde bouwwerken worden
terraan, droge gebieden en eilanden: zee en eten.
die het thema en de identiteit van de deelnemers reflecteren. De keuze voor de materialisatie is
Alle deelnemers konden een eigen gebied kiezen
gedaan naar aanleiding van een zoektocht naar
voor hun paviljoen, variërend van 500 tot 5.000
technische innovatie.
vierkante meter. Een aantal van de paviljoens
Een andere eis is dat de gebouwen op de begane
wordt hiernaast uitgelicht.
grond een dynamisch verloop hebben tussen de interne en externe ruimtes. Daarnaast zijn alle gebouwen zo gebouwd dat ze kunnen worden weggehaald of hergebruikt na de Expo. Ondanks deze drang naar niet monumentale architectuur zijn er toch een aantal land-marks, zoals de Lake Arena en Mediterranean Hill. Deze bouwwerken bakenen het gebied af en zijn ter accommodatie van de vele activiteiten. Het terrein kan worden verdeeld in de thematische gebieden, de clusters en de paviljoens. De thematische gebieden zijn de vier focusgebieden van de Expo. Ze zijn dicht bij de hoofdingangen en belangrijke plekken en routes 24 | CHEPOS
AFBEELDINGEN 2 3 4
5 67 1
1. Lake Arena (bron: Expo Milano 2015) 2. Logo Milaan (bron: Expo Milano 2015) 3. Paviljoen Italië (bron: Nemesi) 4. Paviljoen Nederland (bron: Holland World Expo Milano 2015) 5. Paviljoen Frankrijk (foto: Olivier Morin) 6. Paviljoen Verenigd Koninkrijk (bron: Architectural Photographer) 7. Paviljoen Vietnam (bron: Vo Trong Nghia Architects)
BRONNEN 1. Expo Milano 2015. “Theme Guide”. Milaan: september 2012 2. BIE Paris. “The UN participation at Expo Milan 2015”. 22 okt. 2014. Bie-paris.org 3. Expo Milano 2015. “Countries”. Expo2015.org 4. Stedenman. ‘Nederland met paviljoen op wereldtentoonstelling EXPO 2015’. Milaan-nu.nl 5. Holland World Expo Milano 2015. ‘Share Grow Live’. Worldexpomilaan2015.nl
FILE: FILE: WERELDEXPOSITIES
VIJF PAVILJOENS UITGELICHT: NEDERLAND – SHARE GROW LIVE
zijn de tweede grootste voedselexporteur ter
ITALIË – THE NURSERY OF ITALY
Nederland blinkt uit met haar vele festivals. Mis-
wereld. Live; de fundamentele behoefte om onze
Ondanks alle andere gebouwen is het Italiaanse
schien dat dit dan ook de aanleiding was om juist
leefkwaliteit te verbeteren, voor iedereen op de
paviljoen hun paradepaardje op de Expo. Het
een opzet te gebruiken dat op een festival lijkt.
wereld.
gebouw, ontworpen door o.a. Nemesis & Part-
Het zou er ook mee te maken kunnen hebben dat
Dit is allemaal terug te vinden op het terrein, naar
ners Srl, heeft als inspiratie een boom en is een
er eerst niet eens een Nederlands paviljoen zou
ontwerp van Totems Communicatie, in tenten en
centraal icoon op de Expo. De takken op de gevel
komen op de Expo in Milaan. In 2013 besloot de
verschillende eetgelegenheden. In de tenten zijn
komen samen in stronken die de samenkomst
regering dat Nederland niet mee zou doen aan
exposities - over onder andere voedselveiligheid
van o.a. de regio’s van Italië representeert. Het
het evenement omdat het als achterhaald en te
en dierenwelzijn - te zien. De eetmogelijkheden
gebouw bestaat uit vier blokken om een groot
duur werd gezien. Na druk vanuit met name de
zijn onder meer te vinden in de vorm van food-
centraal plein dat dient als plek van samenkomst
Gemeente Rotterdam (kandidaat voor de Expo
trucks. Deze negen foodtrucks zijn van entrepre-
en het startpunt is van de expositie in het pavil-
in 2025) werd er eind 2014 besloten toch mee te
neurs uit Nederland en presenteren elk hun eigen
joen. De expositie laat zien hoe Italië uitblinkt in
doen aan de Expo.
unieke product, zoals poffertjes, stoofvlees en
productie, technologie en wetenschap. Daarnaast
Nederland wil met het thema Share Grow Live
worstenbrood. Daarnaast is er ook een kas waarin
laat het talenten zien die ze in de ‘kweekvijver’
laten zien waar ze voor staat. Share; het delen
een shared-dining restaurant zit. Als hotspot is
een plek geven met voedingsbodem. Na de Expo
van kennis, mondiale uitdagingen zijn alleen
er een reuzenrad op het terrein gevestigd waarin
zal het gebouw blijven staan, en blijven dienen als
op te lossen door samen te werken. Grow; we
zich een restaurant bevindt.
een centrum voor technologische innovatie.
FRANKRIJK – DIFFERENT WAYS OF PRO-
VERENIGD KONINKRIJK – GROWN IN
VIETNAM – WATER AND LOTUS
DUCING AND PROVIDING FOOD
BRITAIN: SHARED GLOBALLY
De lotus is een bloem die veel voorkomt in
Een Frans icoon voor de voedselcultuur is de
Het unieke ontwerp van het Britse paviljoen is
Vietnam met de eigenschap om vuil water te
overdekte marktplaats. Dit was de inspiratie voor
geïnspireerd op de bijzondere rol die bijenkorven
reinigen. Met dit thema wil Vietnam hun betrok-
het Franse paviljoen in Milaan, ontworpen door
hebben op ons ecosysteem. Groot-Brittannië
kenheid laten zien bij het beschermen van voor-
o.a. Studio X-TU. Het paviljoen is een demonta-
wil in dit gebouw van Wolfgang Buttress op
zieningen voor schoon water. Het gebouw, van
bele houten constructie die een terrein overdekt
een simpele maar entertainende manier te laten
Vo Trong Nghia Architects, bestaat uit een glazen
met o.a. een restaurant. De constructie biedt
zien wat een impact bepaalde keuzes en beleid
gebouw in een bos met 46 ‘bomen’. Deze bomen
daarnaast plaats aan de vier thema’s waar Frank-
hebben op een mensenleven. De discussie wordt
zijn de constructie van het gebouw en bekleed
rijk haar visie mee wil delen; mondiale voedsel-
gestimuleerd door te laten zien welke nieuwe
met bamboe. Bovenop de constructie bevinden
productie, nieuwe voedselmodellen, zelfvoorzie-
prestaties en technologieën het land heeft bereikt
zich plateaus waar planten op kunnen groeien.
ning in ontwikkelingslanden en afstemming van
en ontwikkeld. Het paviljoen wordt gezien als
Hiermee wordt een groen gebied geïntegreerd in
kwantiteit en kwaliteit. Het meest opvallende aan
een project dat de hoogste vorm van design
het gebouw en zorgt het gebouw niet alleen voor
het Franse paviljoen is de tuin; een deel hiervan is
combineert met sterke waardes voor het milieu
voedsel, maar ook voor een positief effect op het
tussen de constructie aangebracht en de produc-
om de uitdaging in het thema Feeding the planet
menselijk gestel. Daarnaast werpen de bomen
ten groeien dus uit het dak.
te vertalen.
een welkome schaduw op het gebouw. CHEPOS CHEPOS|| 25
Stad als tentoonstelling DE INTERNATIONALE WATERTENTOONSTELLING VAN 1939 IN LUIK ALS UITGANGSPUNT VOOR HET STADSONTWERP Sinds de industriële revolutie, vormen het ontwerp van weg- en waterinfrastructuur en het ontwerp van parken twee kanten van dezelfde medaille. Wereldtentoonstellingen waren vaak het laboratorium waar deze eenheid van arbeid en vrije tijd werd gemunt als uitdrukking van het geloof in vooruitgang. In de context van het atelier ‘LIEGE MAASTRICHT: Twin cities on the Meuse’, doen studenten een project over Coronmeuse, de plek waar de grootscheepse Internationale Water Tentoonstelling van 1939 plaatsvond. TEKST: GIJS WALLIS DE VRIES Ter toelichting op ons atelier, waarbij we sa-
als natuurlijk, ontstaan er paviljoens, tuinen,
Calatrava) nog niet zo lang geleden de poorten
menwerken met de architectuurfaculteit van de
fonteinen, zwembaden, promenades, kades en
heeft geopend. En voor hen die ervan houden om
Universiteit van Luik, zou ik een passage willen
waterspelen, aangevuld met een kabelbaan,
langs de Maas te fietsen, ontbreekt het aan een
aanhalen uit de architectuurgids van Luik; waarin
waar de bezoekers van Coronmeuse de enorme
aantrekkelijk fietspad, al zijn er wel plannen…
de rol van de rivier en het karakter van de plek
omvang van de innovaties van boven kunnen
uitstekend worden beschreven:
bekijken.“
“Coronmeuse, een schiereiland dat ten onrechte
Hoewel Maastricht en Luik allebei aan de Maas
kennismaking met Luik. Zou dit de poort kunnen
wordt beschouwd als een leegte in het noorden
liggen en vanouds de lotgevallen delen met
worden waar beide steden elkaar tegemoet
van de stad, is een uitzonderlijke plek langs het
betrekking tot de natuurlijke omstandigheden
komen? De studenten analyseerden de relatie
grootste wateroppervlak van Luik. De locatie
en de beheersing ervan, lijken ze elkaar vandaag
van de twee steden met elkaar en met de Maas.
is als een theater waar architectuur en natuur
de rug te hebben toegekeerd. Waarom? De
Thema’s waren onder andere moderniteit en de
samenkomen in een geweldige voorstelling: de
landsgrens is open. De taalgrens is overkomelijk.
geschiedenis daarvan. Zoals de restanten van we-
International Water Tentoonstelling van 1939.
Cultuurverschillen (zoals op het gebied van plan-
reldtentoonstellingen, waarvan Luik er maar liefst
De locatie bestaat uit twee lange rivieroevers
ning) zijn het probleem niet, in tegendeel! Dat
drie heeft gekend. Het weefsel van de stad Luik
verbonden door de Atlasbrug, de Albert Lock-
maakt de ontmoeting des te interessanter, doch
bestaat uit groene (de parken) en blauwe linten
brug en de Maas. Het eiland was gastheer voor
de infrastructuur maakt die niet bepaald gemak-
(rivier de Maas); de samenhang van de sport als
de vernieuwingen uit het begin van de twintigste
kelijk. Tussen de twee steden, die minder dan 30
rivaliserende en bindende factor in Luik en de rol
eeuw. De rivier en het kanaal worden gescheiden
kilometer van elkaar liggen, en door een spoor
van cultuur als bevestiging van eigen identiteit en
door middel van een monument voor koning
zijn verbonden, rijdt geen intercity. Laat staan een
attractie voor bezoekers.
Albert I met daar aangekoppeld een formele
hogesnelheidstrein, waarvoor het reusachtige
De studenten hebben een reeks opties voor de
tuin. In deze omgeving, zowel monumentaal
station van Liege-Guillemins (ontwerp Santiago
locatie van Coronmeuse vastgelegd in visieplan-
Komende met de auto uit Maastricht, stroomopwaarts langs de Maas, is Coronmeuse de eerste
26 | CHEPOS
EXPO LUIK 1939
FILE: FILE: WERELDEXPOSITIES is belangrijk om het vraagstuk van hun relaties te benaderen op verscheidene schaalniveaus, van regio tot stad en plek, en rekening te houden met kwesties van lokaal en van globaal belang. Een evenement zoals de Internationale Water Tentoonstelling van 1939 biedt een wereldomspannende visie, terwijl het tegelijkertijd vorm geeft aan een plaatselijk terrein waarop het onuitwisbare sporen achterlaat – een interessant spanningsveld waarvan de studenten nu de kansen exploreren. Innovation at the World Expo, het lopende programma van het Nieuwe Instituut in Rotterdam, werpt licht op de inzet van wereldtentoonstellingen door de geschiedenis heen: de confrontatie van kapitalisme en verbeelding. Het eerste vraagt om de verantwoordelijkheid van het bedrijfsleven, alsmede, en vooral, om politieke wil van de organiserende overheid. Daarentegen vraagt het laatste, de prikkeling van de verbeelding, om een visie op de stad waarbij denkers en ontwerpers zijn betrokken. Coronmeuse is daarvoor een uitdagende testcase. Het atelier TWIN CITIES wordt dit semester gegeven door Gijs Wallis de Vries en Andre Walraven in samenwerking met: Gastdocenten Paul Hautecler en Rita Occhiuto Studenten Brian Bekken, Marco Calzetta, Martijn Creemers, Maurice Dingema, Hratc Hovanisian, Simon Jacobs, Marc van Kaam, Kiana Aryan Kia, Toby van Laar, Dan Liu, Niels Nagtzaam, Thijs Offermans, Marius Rimbach, Sipke Siersma, Jan Tatousek, Ruben Verkade, Jens Verschuren, Jason (Jinxiong) Wang en Eric Weusten. nen, welke worden uitgewerkt op architectoni-
langzame mobiliteit en vormen van vrijetijdsbe-
sche schaal. In alle opties staat een hernieuwde
steding die de drukte van de stad ontvluchten?
ontmoeting van de tweelingsteden aan de Maas.
En daardoor de stad aantrekkelijker maken om
Suggesties lopen uiteen van het terugbrengen
er te werken en te wonen? Hoe kunnen we deze
van de Grandeur die Coronmeuse heeft gekend,
vluchtlijnen in het stedelijk landschap trekken en
tot stedelijke acupunctuur die een culturele draad
inkaderen in riverine architecture?
vlecht door het weefsel van de bestaande struc-
In ons atelier gebruiken we deze term zowel om
tuur (voornamelijk industriële). Om nieuw leven
de artefacten aan te duiden van de rivier zelf
te blazen in de boven genoemde synergie van
(bedding, kade, haven, brug, sluis) als de bebou-
infrastructuur en parksysteem, erfgoed van de
wing aan die aan de rivier is gekoppeld, en ten
industriële revolutie(s), moeten we de bestaande
slotte ook bomen en sculpturen.
structuren uit de tijd van de zware industrie en de
Riverine architecture is een kritische term, die
snelle mobiliteit herwaarderen.
de vaak genegeerde relatie van architectuur en
Kunnen deze worden hergebruikt voor ‘start
water belicht en infrastructuur niet beschouwt als
ups’ in de lichte industrie, gecombineerd met
afbreuk daaraan maar juist als bijdrage eraan. Het
AFBEELDINGEN 1
2 3 4
1. Le Lido. (chokier.com) 2. Dutch Paviljon (chokier.com) 3. Panorama Coronmeuse, (chokier.com) 4. Plan Coronmeuse, (chokier.com)
BRONNEN 1. Rita Occhiuto, introduction, in Sebastien Charlier, Thomas Moor, eds. Guide de Liège. Architecture moderne et contemporaine 1895-2014, Brussels: Mardaga, 2014, p. 21. 2. Lotte Haagsma, Het Nieuwe Instituut, Innovation at the World Expo 1851 - now, Netherlands, Rotterdam.
CHEPOS | 27
IS FLEXIBEL BOUWEN NIET EEUWIG ZONDE? Het transformeren van oude gebouwen is aan de orde van de dag anno 2015. Kantoorpanden, fabriekshallen, watertorens en kastelen worden omgevormd tot woningen of in de huisvestingen van openbare functies. Deze transformaties komen voort uit het functieverlies van deze gebouwen en het willen behouden van het soms monumentale karakter ervan, ook omdat dit uit economisch oogpunt interessanter is. Als gevolg daarvan ontstaat de tendens binnen de bouwkunde om gebouwen zo te ontwerpen dat ze op voorhand al te transformeren zijn. Flexibel bouwen is de term die de klok slaat. Maar is deze nieuwe manier van ontwerpen en bouwen wel een positieve ontwikkeling? Misschien is het vloeken in de bouwkunde-kerk, maar ik ga de vraag toch hardop stellen: is flexibel bouwen niet eeuwig zonde? TEKST: SVEN VAN DER HULST
Uiteraard begrijp ik waar het flexibel bouwen
uitgeput zijn. De toegepaste materialen zijn hout,
vandaan komt. We zien in deze tijd dat er veel
zand, karton en glas, elk biologisch afbreekbaar
oude gebouwen leeg komen te staan omdat de
of herbruikbaar. Transformeren is daarnaast
indeling niet meer werkt of de functie die het
weer iets totaal anders, dit gebeurt met oudere
gebouw herbergde niet meer van deze tijd is. Het
gebouwen die qua draagstructuur en uiterlijk nog
transformeren van zulke gebouwen kost veel geld
jaren meekunnen maar hun functie verloren heb-
en is wellicht niet duurzaam genoeg. Maar in mijn
ben. Is het daarom niet economisch interessanter
achterhoofd schuilt dan de vraag: Is een flexibel
om een niet flexibel gebouw te maken dat een
gebouw, dat voorheen een supermarkt was en
verwachte economische levensduur heeft van
nu woningen herbergt net zo aantrekkelijk om te
vijftig of zestig jaar en het gebouw aan te passen
bewonen als een woning waarin de tegels van de
wanneer dat nodig blijkt? Een aanpassing aan
slagerij nog tegen de wand zitten, en je voelt dat
een gebouw kan namelijk sneller tot stand komen
tientallen mensen per dag hier twintig jaar gele-
en met minder mankracht dan wanneer je van
bestaat de kans dat dit gebouw na tien of twintig
den een kilo gehakt bestelden? Bouwmethodes
begin af aan opnieuw een pand moet ontwerpen.
jaar alweer gedateerd oogt, en men het gebouw
stoelen op een nostalgisch gevoel is waarschijnlijk
Ook is het flexibel ontwerpen van een gebouw
niet meer waardeert. Natuurlijk heb je dit gevaar
ook niet van deze tijd, maar het is een gevoel dat
overbodig als na enkele jaren of decennia blijkt
bij ‘normaal’ bouwen ook, maar daarbij is er niet
ik waarschijnlijk niet alleen heb.
dat het gebouw helemaal niet getransformeerd
onnodig rekening gehouden met een volgende
hoeft te worden, of de transformatiemogelijkhe-
functie. Flexibel bouwen is op de lange termijn
DUURZAAM VS. FLEXIBEL
den te beperkt blijken voor de functie die er dan
uiteraard goedkoper, omdat aanpassingen in
Wel moet in deze misschien eerst het verschil
in zou moeten komen. Beter is om ten tijde van
het gebouw minder geld kosten. Als deze lange
duidelijk gemaakt worden tussen flexibel bouwen
het functieverlies van een dergelijk gebouw te kij-
termijn echter onrealistisch blijkt, is flexibel
en duurzaam bouwen. Het lijkt vrij voor de hand
ken naar welke functie er hierna in moet komen.
bouwen alleen maar duurder, omdat in het
liggend, maar het is wel een belangrijk verschil.
Zo kan er gerichter worden gezocht naar een
ontwerpproces met de mogelijke transformaties
Bij flexibel bouwen wordt over het algemeen
oplossing, in plaats van dat er wellicht te beperkte
rekening gehouden dient te worden. Uiteindelijk
een gebouw ontwikkeld waarbij de hoofdstruc-
flexibiliteit is.
zullen gebouwen die gewaardeerd worden door
tuur blijft staan en binnenin deze structuur een
Het ontwerpen van een flexibel gebouw draagt
de maatschappij vanwege hun historische of cul-
aanpassing van functie makkelijker is dan in een
ook risico’s met zich mee; de levensduur wordt
turele waarde, behouden worden. Deze waardes
gebouw met een vaste structuur. Voor duurzaam
namelijk niet enkel en alleen bepaald door de
zijn in beide visies niet gewaarborgd.
bouwen bestaan er vele interpretaties, maar een
constructieve eisen waar een gebouw aan moet
ervan is dat je een gebouw maakt voor een van
voldoen, maar ook de esthetische levensduur
HET TRANSFORMATIEGEVOEL
tevoren vastgestelde levensduur en je daar je
speelt een belangrijke rol.
Tot zover dus nog geen voorkeur voor de ene of
materialisatie op aanpast. Dit is bijvoorbeeld ge-
de andere bouwwijze. Laten we dan eens kijken
tracht te bewerkstelligen in Project XX van XX-ar-
FLEXIBEL BOUWEN GOEDKOPER?
naar getransformeerde gebouwen, en de vraag
chitecten. Het betreft een kantoorpand waarvan
Wanneer een gebouw flexibel wordt ontworpen
stellen waarom deze gebouwen getransformeerd
de economische levensduur werd vastgesteld op
en er daardoor misschien concessies worden
zijn? Anton en Gerard op Strijp-S zijn bijvoorbeeld
twintig jaar; na deze tijdspanne zou het gebouw
gedaan aangaande het uiterlijk van het gebouw,
erg succesvol; de gebouwen in de Hoge Rug her-
28 | CHEPOS
OPINIESTUK: IS FLEXIBEL BOUWEN NIET EEUWIG ZONDE?
THAT’S WHY bergen honderden lofts en kantoorruimtes, die zo
Gerrit Rieks, eigenaar van bed & breakfast Water-
goed als allemaal verhuurd worden. Het concept
toren Lutten die zeer recent gerealiseerd is, zegt
loft, een uitvloeisel van het overschot aan hoge
het volgende: “Dit soort stevige en ambachtelijke
fabrieksruimten, is een concept dat werkt,
gebouwen worden tegenwoordig niet meer zo
maar... zouden lofts, honderd meter verderop, in
mooi gemaakt.” En daar ligt misschien wel de
nieuwbouw net zo goed werken? Ik betwijfel het.
crux van deze these. Mensen zien in oudere ge-
De reden waarom deze gebouwen zijn getrans-
bouwen vaak eerder vakmanschap terug dan in
formeerd is omdat de gebouwen toebehoorden
nieuwe gebouwen, en de arbeid die in het maken
aan Philips, het bedrijf dat van Eindhoven de stad
van deze gebouwen zit, wordt gewaardeerd door
gemaakt heeft die het nu is. Op veel plaatsen in
de maatschappij. Hoewel hedendaagse architec-
het centrum voel je, zie je, hoor je, kortom: ervaar
tuur soms ook een ingenieuze gevelbekleding
je Philips. De Lichttoren in het centrum, het
of detaillering bezit is dat voor een leek, met alle
station dat eruit moet zien als een Philips-radio,
respect, moeilijker te zien en daardoor niet op
het Philipsmuseum, de Philips Sport Vereniging,
waarde te schatten. Wanneer deze manier van
het Philipsdorp, en dus ook Strijp-S; alles ademt
bouwen is doorgedruppeld in de samenleving
Philips. Als je een loft huurt in Anton of Gerard,
en op waarde wordt geschat, wordt daar weer
besef je door het ruwe beton en de typische fa-
vakmanschap in gezien. De esthetische waarde
brieksruiten dat nog geen vijftig jaar geleden hier
van dit soort gebouwen, waar het vakmanschap
door Philipsarbeiders radio’s, tv’s, gloeilampen
aan de buitenkant vanaf druipt, is erg hoog, en
en scheerapparaten in elkaar gezet zijn. Een trap
daarom zijn ze succesvol.
toren gebouwd is in de stijl van 2015, zodat deze toren ook gelinkt wordt aan 2015, en daardoor
in Anton vertelt het verhaal van het gescheiden houden van mannen en vrouwen in deze fabriek.
ESTHETISCH VAKMANSCHAP
herinneringen oproept bij mensen. Pas dan krijgt
De stalen constructies en leidingen zorgen ervoor
Het vakmanschap, in bijvoorbeeld Watertoren
het gebouw ook emotionele lading. Wanneer je
dat jij je waant in een fabriek. Dat gevoel is niet
Lutten, komt echter voor een groot deel voort
een gebouw in 2015 ontwerpt in jaren 30-stijl
te faken. De vraag waarom het getransformeerd
uit de functie die het gebouw had en de oplos-
wordt het, uitzonderingen daargelaten, gezien als
is kan naast het financiële verhaal makkelijk be-
singen die voor dat gebouw in de tijd van de
nep en een stuk minder waard vanuit historisch
antwoord worden met “omdat deze gebouwen
realisatie voor handen waren. Het is als het ware
oogpunt. En terwijl ik dit zeg, besef ik me dat
een belangrijke historische waarde hebben voor
een stukje uit een tijdlijn dat aangeeft hoe men
flexibel bouwen misschien wel de manier van
Eindhoven, slopen zou zonde zijn”.
vroeger bouwkundige problemen te lijf ging. En
bouwen van de komende decennia is, en mis-
zo heeft deze watertoren uit 1932, in typische
schien kijkt men er dan jaren later ook op terug
BEWUSTE KEUZE
jaren 30-stijl, na meer dan tachtig jaar nog steeds
als typisch jaren 10-stijl, toen alles flexibel moest
Daarnaast hebben we het hier dan alleen over
zijn charme. Stel er wordt een nieuwe watertoren
zijn. Toch blijf ik bij mijn standpunt: gebouwen
appartementen. Mensen die wonen in een water-
ontworpen en gebouwd in 2015. Dan zal deze
die door de mens gewaardeerd worden zijn het
toren, of een hotel runnen in een kerk uit begin
waarschijnlijk ook nog zijn charme hebben als de
transformeren of aanpassen waard. Dit geldt
vorige eeuw, hebben bewust voor een gebouw
manier van bouwen verleden tijd is, en de toren al
voor zowel flexibele als niet-flexibele gebouwen.
met een oud karakter gekozen. Dit omdat hen
enkele decennia oud is. Is dat niet zo, dan wordt
En het is zonde geld te investeren in het flexibel
de vorm van het gebouw erg aansprak, of de
deze toren gesloopt; is dat wel zo, dan wordt
ontwerpen en realiseren van gebouwen als ze uit-
geschiedenis van dit gebouw hen inspireerde om
de toren behouden en wellicht ook getrans-
eindelijk door geen van de functiegroepen meer
van deze gebouwen hun woning te maken.
formeerd. Voorwaarde daarvoor is wel dat de
als aangenaam of bruikbaar worden beschouwd. Je kunt namelijk nooit precies inspelen op de wensen van kantoor- of woonruimtes van twintig jaar later. Mijn devies: blijf lekker bouwen met de technieken en methodes van deze tijd, maar zonder dat flexibele standpunt waarvoor alles moet wijken. AFBEELDINGEN 1
3
2 4
1. Sven van der Hulst (foto: Sven van der Hulst) 2. Project XX, Delft, 2000 (foto: Mimoa.eu) 3. Exterieur Watertoren Lutten, 2015 (foto: Gerrit Rieks) 4. Interieur Watertoren Lutten, 2015 (foto: Gerrit Rieks)
BRONNEN 1. Interview met Gerrit Rieks op 29-04-15 2. Merel Vos, Project XX - archipedia, architectenweb
CHEPOS | 29
Oprichter van de Stichting Architecten Research (SAR) Mede-oprichter van onze bouwkundefaculteit Voorzitter van de architectuurafdeling bij MIT
Ondanks de vormende rol die hij binnen de bouwkunde en het bouwkunde-onderwijs heeft gespeeld, is hij altijd even bescheiden en vriendelijk gebleven. Openhartig werden wij bij John Habraken thuis ontvangen om te luisteren naar zijn carrièreverhalen, visies en vele anekdotes. Onder de indruk van de vele bekende stoelen die in het huis staan komt de volgende vraag bij ons op: ‘Van wie is die stoel?’ “Van Le Corbusier.
Thuis bij
Ik ben een stoelen-gek, iedere stoel moet anders zijn.” De toon is gezet; het zal een
HABRAKEN
los interview worden waarin we van alles
DELFTSE ESTHETEN
DE DRAGERS EN DE MENSEN
1961 uitgegeven werd, was de kritiek die op het
Habraken is het nooit eens geweest met de
‘De dragers en de mensen, het einde van de
boek kwam behoorlijk negatief. “Men vond het
‘Delftse estheten’. Bij de meeste docenten wist
massawoningbouw’, het welbekende boek van
allemaal onzin en zei dat Le Corbusier allang het-
je als student namelijk precies wat er van je
Habraken, is een pleidooi voor de scheiding van
zelfde had bedacht. Molière stuurde mij een brief
verwacht werd. “We moesten in ons eerste jaar
structuur en inbouw. “Toen ik het boek ge-
om te vragen of ik nog leuke kritiek op mijn boek
een ontwerp maken voor J.F. Berghoef. Berghoef
schreven had, wilde een bevriende uitgever het
had gekregen. Ik heb hem toen één kritische
had een bepaalde stijl en we moesten voor hem
publiceren. Wel waarschuwde hij me dat weinig
opmerking teruggestuurd die nergens op sloeg,
een gevel maken. Iedereen wist wel hoe Berghoef
het zouden lezen, maar dat velen er een mening
waarna Molière een lang artikel schreef over
een gevel wilde hebben, maar ik wilde het zelf
over zouden hebben. Het klopte.” Het was in
waarom hij het boek wel de moeite waard vond.
bedenken. Toen moest iedereen zijn tekeningen
de jaren 60, de tijd van de massawoningbouw
Dit tot ieders grote verbazing, omdat hij wel een
aan de muur hangen en al mijn medestudenten
waarbij grote blokken uit de grond gestampt
van de laatste was van wie men had verwacht
zeiden ‘Jij krijgt een probleem straks’, en dat
werden. Prefabricatie was het toverwoord en dit
voorstander van het boek te zijn.”
klopte want Berghoef keurde het af. Toen heb
zorgde voor een hele rigide wijze van werken
ik in één avond een Berghoef gevel gemaakt en
met uniforme plattegronden en gebouwen. “Dat
DE SAR
die werd de volgende dag goedgekeurd. In het
leek mij geen zinnige situatie en technisch gezien
Na het boek ‘De dragers en de mensen’ is Ha-
tweede jaar kwam ik terecht bij Granpré Mollière,
ook geen goede zaak. Zo kon je namelijk geen
braken bij het architectenbureau van Jan Lucas in
grondlegger van de Delftse School, en iedereen
nieuwe technieken ontwikkelen, want je krijgt
Den Haag terecht gekomen. Daar wilde hij graag
wist hoe je een Delftse School ontwerp moest
hele logge systemen.”Door het uitschakelen van
werken, zolang hij niet aan woningbouwprojec-
“weinigen zouden het lezen, velen zouden commentaar hebben”
mogen vragen, en ook veel zullen horen. TEKST: JUSTIN AGYIN, LENNART ARPOTS EN CHASTITY VERHOOFSTAD
ten hoefde te werken. Want, zo zei Habraken tegen Lucas, “daar worden we het toch nooit over eens.” Tijdens zijn loopbaan bij Lucas is Habraken meegegaan naar een vergadering van de studiegroep Woningbouw van de BNA waar ook
maken, maar ik had weer wat anders gedaan.
de mensen in het proces ontstaat die rigiditeit,
Jaap Bakema zou spreken. Een paar weken daar-
Molière kwam langs en keek een tijdje naar mijn
en dat kwam volgens Habraken niet ten goede
voor was er een bijeenkomst waar Bakema ook
tekeningen en zei: ‘Dat is niet hoe ik het gedaan
aan de techniek, architectuur en sociale situatie.
sprak. Hij sprak vijf kwartier, daar waar een ieder
zou hebben’. Hij keurde het niet af, maar gaf mij
Het grote publiek beschouwde het concept
eigenlijk drie kwartier mocht spreken. Marleen,
juist fantastische kritiek. Ik heb hem sindsdien
echter niet als een haalbare zaak. De enige die
de vrouw van Habraken, was woedend. Zij kwam
altijd als voorbeeld voor ‘het hoogleraar zijn’ be-
het interessant vond, was de grondlegger van
namelijk voor een econoom die dankzij Bakema
houden. Het idee dat je je gaat verdiepen in wat
de Delftse School, Granpré Molière. “Voordat ik
maar tien minuten kon spreken. Ze zei: “Waarom
de student wil en uitlegt hoe hij of zij dat beter
het boek uitgegeven had, heb ik het aan Granpré
kan die man zijn mond niet houden?” Habraken
kan doen en waar de problemen zitten.”
Molière te lezen gegeven en toen hebben we er
vertelde dit verhaal aan Lucas onderweg naar de
een goed gesprek over gehad.” Toen het boek in
vergadering. “Ik zei dat ik niet begreep dat ze
30 | CHEPOS
INTERVIEW JOHN HABRAKEN
THAT’S WHY Bakema steeds zijn gang lieten gaan.” Voorzitter
gestudeerd in Delft en was geen voorstander
kunstgeschiedenis, en studenten die architect
Leo de Jonge opende de vergadering met een
van de esthetische vorm van lesgeven daar. Bij
wilden worden, moesten ook hogere wiskunde
probleem. “De prefab bouwers hebben het voor
de faculteit Bouwkunde in Eindhoven moest het
volgen.”
het zeggen; de ambtenaren maken de platte-
onderwijs anders worden ingevuld dan in Delft.
De jaren zestig waren woelige tijden met door
gronden al en wij kunnen alleen nog de geveltjes
Er moest ruimte zijn voor verschillende richtingen
heel Nederland studentenprotesten. Zo ook
bedenken.” Bakema nam meteen het woord. Na
met de verwachting dat niet iedereen een archi-
in Eindhoven, waar Habraken door mondige
tien minuten viel Jan Lucas hem echter in de rede.
tectenbureau wilde beginnen. Dit leverde dan
studenten onder leiding van Sjoerd Soeters werd
“Bakema, hou jij je mond eens even, we weten al
ook de vijf richtingen architectuur, uitvoering,
afgezet als voorzitter van de faculteit. “Het was
precies wat jij gaat zeggen. Ik stel voor dat we er
stedenbouw, bouwfysica en industrieel ontwer-
de tijd van de opstand van de studenten tegen
wat aan gaan doen en dat wij gaan onderzoeken
pen op binnen Bouwkunde. De eerste lichting
de macht van de hoogleraren. Het was echter
hoe het beter kan. Als jullie allemaal het salaris
bouwkundestudenten in Eindhoven bestond uit
niet zozeer een machtsstrijd, maar het kwam
van een tekenaar inleggen kunnen we daarvan
bijna 120 man, veel meer dan door de statistici
meer vanuit het vraagstuk hoe je een opleiding
een onderzoeksbureau runnen en dan kunnen we
van de TU beloofd was aan Habraken. Er moest
organiseert. Hierdoor had ik er ook geen moeite
een alternatief gaan bedenken.” Daarmee was
hierdoor een staf aangetrokken worden om het
mee dat studenten verandering wilde. Het was
de Stichting Architecten Research geboren. Ver-
geheel te leiden. Bouwkunde is begonnen in
namelijk een verouderd systeem waarbij de hoog-
volgens moest er een voorzitter komen. Toen zei
een lege school dicht bij de campus en verhuisde
leraren een eigen koninkrijkje hadden en alles
Maaskant: “Laat Habraken dat maar doen, want
tijdens het tweede jaar naar het nieuw ontwor-
bepaalden. Dat was prima om rechtstreeks con-
die heeft zijn handen nog niet vuil gemaakt.” Bij
pen Paviljoen. In overleg met architect Choisi,
tact met de studenten mogelijk te maken toen de
de SAR hielden ze zich bezig met de mensen de
werkzaam bij Van Emden, is besloten één grote
opleidingen klein waren, maar die tijd was allang
vrijheid te geven om hun eigen plattegrond te
ruimte te maken voor studenten en hoogleraren,
voorbij. Er waren teveel mensen en richtingen en
ontwerpen. Hierbij kwamen een aantal vragen
met enig ongenoegen van die laatste partij. Toch
er begon zich een hiërarchie te ontwikkelen.”
naar boven. Hoe weet je nou wat een goede
is het concept toegepast en het heeft volgens
drager is? Waar ligt de scheiding tussen drager
Habraken goed gewerkt. De studenten en
AMERIKA
en inbouw? En in hoeverre mag de bewoner zelf
hoogleraren kwamen beter met elkaar in contact
Op een gegeven moment kwam Bakema, die ook
mee bepalen aan zijn woning? “Samenvattend
en wisselden eenvoudiger kennis en ideeën met
in het bestuur van de SAR zat, naar Habraken toe
kwam het neer op het vraagstuk hoe je in het
elkaar uit. Aan de oprichting van de faculteit ging
en zei: “Op Harvard zoeken ze een nieuwe voor-
algemeen typologieën kan beschrijven waaraan
een jarenlange discussie vooraf of Bouwkunde
zitter en ze vragen of ik iemand kan voorstellen;
gebouwen kunnen voldoen, en hoe je varianten
eigenlijk wel thuis hoorde op een technische
is dat misschien iets voor jou?” waarop Habra-
op een gekozen type kan ontwikkelen. Dat is een
universiteit. Zo vertelt Habraken: “Mijn collega’s
ken antwoordde: “Waarom? Ik heb het hier in
ontwerpmethodologisch probleem en ontwerp-
van de andere afdelingen zeiden dat artistieke
Nederland naar mijn zin en ik zie niet in waarom
methodiek heeft mij altijd geïnteresseerd.”
mensen nooit goed kunnen zijn in de bètavakken;
ik hier weg moet.” Toch kwam Habraken door
het is het een of het ander”. Habraken heeft ech-
zijn boek ‘De dragers en de mensen’ in de VS
BOUWKUNDE
ter zelf meegemaakt dat het tegendeel waar is.
terecht. Het boek was tien jaar na publicatie
Habraken werd in 1967 gevraagd om samen met
“Op MIT studeerde je aan het MIT, niet aan een
vertaald naar het Engels. “Ik ben naar aanleiding
Hoyte Duister, directeur Hollandse Beton maat-
faculteit. Alle studenten volgen daar in hun eerste
van dat boek uitgenodigd voor een lezingenreeks
schappij en Wim Huijsman, bouwfysisch adviseur,
twee jaren namelijk dezelfde vakken. Er was wel
in Amerika. Na drie weken sloot ik de tour af met
de faculteit Bouwkunde in Eindhoven op te
ruimte voor keuzevakken, maar studenten die
een lezing voor Harvard en MIT samen. De dag
richten. Habraken heeft zelf tussen 1948 en 1955
wiskunde wilden studeren, volgden eveneens
na deze lezing werd ik uitgenodigd nog eens te
APELDOORN NAOORLOGSE ARCHITECTUUR In 2004 is er een boek uitgegeven over de naoorlogse architectuur in Apeldoorn. Leuk om te weten is dat er in het boek Apeldoorn – Naoorlogse Architectuur slechts twee woningen worden uitgelicht. “Het ene project is dit huis, in de jaren vijftig door mij zelf ontworpen voor mijn ouders. Het tweede project is een ontwerp van Rietveld een paar straten hier verderop.” Op de opmerking dat het ontwerp voor het huis wel wat weg heeft van de architectuur Frank Lloyd Wright, antwoordde Habraken: “Klopt, Frank Lloyd Wright is een van mijn voorbeelden.” CHEPOS | 31
komen praten op MIT. Bij aankomst kwam ik in
Holland; als je ergens goed in bent word je ge-
aan de achterzijde achtertuinen hebt, in de vorm
een zaal die helemaal vol zat. Zelfs op de grond
vraagd voor allerlei besturen. Ik merkte eigenlijk
van gemeenschappelijke binnenplaatsen. Omdat
zaten studenten en hoogleraren.” Een jaar na zijn
dat ik in een soort routine terecht kwam waarbij
de inbouw variabel is, kun je stedebouwkundige
lezingenreeks werd Habraken gebeld door MIT,
verwacht werd dat ik mee ging doen aan allerlei
structuren maken die niet uniform worden. “Dat
met de vraag of hij wilde komen praten over het
politieke spelletjes. Dat beviel mij niet en dat was
heeft voor architecten veel potentie, alleen heeft
voorzitterschap van afdeling van architectuur.
intellectueel gezien geen uitdaging. Bouwkunde
nog niet iedereen dat door.” In Japan zijn ze
Dat verzoek kwam voor Habraken als geroepen.
in Eindhoven liep goed en was geen uitdaging
hierin echter veel verder. “Toen ik op MIT lesgaf
“Ik raakte een beetje uitgekeken op Eindhoven
meer voor mij; ik was gewoon bezig mijn eigen
had ik Japanse studenten die mij vertelde over
en het Nederlandse bouwbestel. Zo gaat dat in
winkeltje te runnen. Dat was leuk, want er waren
wat er in Japan aan de gang was. In Japan had
leuke studenten, maar ik werd toch een beetje
professor Utida een landelijke studie gedaan
onrustig.” Habraken is toen naar MIT gegaan om
door alle onderdelen van een typisch Japans huis
te komen praten, waarna overeenstemming was
op levensduur te inventariseren. Hij zei dat je
bereikt over het voorzitterschap.
onderdelen moest bewaren die lang meegaan, en de onderdelen die korter meegaan moet kunnen
Habraken heeft toen lange tijd gewerkt op MIT.
vervangen. Hij was echter ook ver zijn tijd voor-
Hier was hij de eerste zes jaar voorzitter van de
uit.” De Osaka Gas Company kwam later naar
Department of Architecture. Daar kwam hij in
Utida toe en vroeg hem om het woongebouw
aanraking met een zakelijk systeem voor het
van de toekomst te ontwerpen. Utida stelde toen
runnen van een universiteit dat volgens Habraken
een ontwerpteam samen en zei: “Wij gaan naar
als voorbeeld kan dienen. Universiteiten worden
Holland toe”. Habraken heeft ze toen drie dagen
tegenwoordig namelijk vooral door managers
rondgeleid en allerlei projecten laten zien. Toen
geregeerd. Volgens Habraken kan dat naar Ame-
ze bij Molenvliet aankwamen, dat ondertussen
rikaans voorbeeld ook, waar private universitei-
al vijftien jaar oud was, zei de opdrachtgever:
ten in feite een corporatie zijn net als alle andere
“Dat is het.” Het hoogtepunt kwam echter pas
corporaties. Als je bijvoorbeeld MIT neemt, dan
in 2009 toen een senator een wetsvoorstel in de
heb je de board of the corporation met een full
vorm van het Open Bouwen deed. “Een van mijn
time chairman. Dit is iemand die geen hoogleraar
studenten van MIT was teruggegaan naar Japan
is, maar iemand die uit de praktijk komt en vooral
en is betrokken geweest bij deze wet. In de wet
bekend is om zijn managementcapaciteiten. De
staat dat een gebouw bestaat uit een groot aantal
Board is verantwoordelijk voor de zakelijke kant
subsystemen met elk zijn eigen levensduur. Elk
van MIT en bestaat hoofdzakelijk uit alumni van
subsysteem dient vervangen te kunnen worden
MIT die nu hoge posities in het bedrijfsleven
met minimale verstoring van andere subsyste-
bekleden. Parallel hieraan is er een president van
men. Als je woning voldoet aan de voorwaarden,
MIT die zelf hoogleraar is en door de gezamenlij-
krijg je een belastingvoordeel. Dit is dus voor het
ke hoogleraren en de Board in onderling overleg
eerst dat het systeem politiek wordt erkend en
gekozen wordt. Die heeft met de decanen van de
enige tijd terug waren er al meer dan een half mil-
verschillende scholen binnen MIT de verantwoor-
joen woningen onder deze wet goedgekeurd.”
delijkheid over de inhoudelijke kant en besteding
Ook nu neemt Habraken nog af en toe deel aan
van het geld. Verder is er nog een kanselier, even-
bijeenkomsten van het Open Bouwen Netwerk.
eens een hoogleraar, die financiële verantwoor-
Daarnaast werkt Habraken momenteel aan een
ding aflegt aan het bestuur.
website om de ideeën over ontwerpmethodieken uit te wisselen.
OPEN BOUWEN
32 | CHEPOS
Het Open Bouwen Netwerk is een internationaal-
THEMATIC DESIGN
netwerk dat gezien kan worden als voortvloeisel
In de jaren 80 ontwikkelde John Habraken op
van het concept drager/inbouw en de SAR. Het
MIT een course waarin afgestudeerden op een
door Frans van der Werf ontworpen Molenvliet
nieuwe manier leerden omgaan met vormen.
in Papendrecht dient als eerste voorbeeld. Hierbij
“Ik heb toen oefeningen bedacht die je in een
kan worden opgemerkt dat als de architect alleen
avond kon doen gebaseerd op veranderingen;
een dragersysteem ontwerpt, er meer tijd en
de ontwikkeling van een vorm. In de praktijk was
moeite gestoken kan worden in publieke ruimtes.
het wel meer werk dan een avond, denk ik.” Een
Van der Werf heeft een stedelijk weefsel gemaakt
aantal van de deelnemers is inmiddels hoogleraar
van een systeem met binnenplaatsen, zodat je via
geworden, en zij hebben Habraken aangemoe-
een publieke binnenplaats het gebouw in gaat en
digd er een boek over te schrijven. Dat boek is in INTERVIEW JOHN HABRAKEN
THAT’S WHY augustus 2014 met coauteurs Andrés Mignucci en Jonathan Teicher uitgegeven onder de titel ‘Conversations with Form’. In het boek worden 3,60m
diverse Design Plays gegeven. “We noemen een Play zoals een opvoering, een toneelstuk. Je kan het niet winnen of verliezen, maar een Play kun je doen. Je kan een mooie performance geven en 0m 0,6
je kan een minder geslaagde performance geven.
1,20m
Alles heeft te maken met verandering door de tijd; met samenwerking en aanpassing van wat anderen al gedaan hebben vóór jou, tegelijk
onderwerpen zijn de onderwerpen die je nodig
0m 1,2
worden over typen, thema’s en patronen. Die drie
1,20m
met jou of na jou; en met het gezamenlijk eens
0m
1,2
hebt als je in de algemene gebouwde omgeving wilt werken; niet aan een of ander monument, 0m 1,2
maar aan een gewone stad. En het zijn drie onderwerpen waar geen les in wordt gegeven.”
6m
Aan dit boek is sinds kort een website gekoppeld; ThematicDesign.org. De bedoeling is dat daar
DESIGN PLAY 1 - ZONES VAN TRANSITIE
De basisvorm waarmee de Play begint is hierbo-
Plays uitgewisseld kunnen worden met deel-
Play 1 levert een simpele opening in een
ven gegeven. Play 1 geeft geen informatie over
nemers in andere landen. En deelnemers zijn er
gevelwand. Het is jouw doel om de vorm te
de context van de gevel; je bent vrij om trappen
overal op de wereld. “In Japan zitten ze natuur-
articuleren en te verlengen voorbij het ge-
of hellingbanen te maken, of om een hoogtever-
lijk, maar ook in Finland, Zwitserland, Duitsland,
velvlak; en middels het ontwerpproces vier
schil te tekenen. De originele muur is gebouwd
Zuid-Afrika, China, India, Taiwan, noem maar op.
fundamentele vormen van transitie te verken-
in beton of baksteen. Andere materialen mogen
In Nederland zijn er ook een paar.” Tegelijkertijd
nen die vaak samen voorkomen: licht/donker,
toegevoegd worden per ontwerpstap.
kun je als student op de website informatie krij-
omhoog/omlaag, binnen/buiten en publiek/
gen over wat er aan de hand is in de bouwwereld;
privé. Fysieke transities tussen licht/donker en
DOEL VAN DE PLAY
ontwerpen en artikelen over deze onderwerpen
omhoog/omlaag, hoewel rijk aan associaties en
Ontwerp, beginnend met de bovenstaande
van mensen die in de praktijk werken of mensen
architectonische kansen, zijn vrij recht door zee.
basisvorm (ook beschikbaar in SketchUp op
die lesgeven. “Zo hoop ik dat er meer uitgewis-
Ruimtelijke overgangen tussen binnen en buiten
ThematicDesign.org), een architectonische zone
seld wordt. Ik weet niet of het gaat werken, maar
creëren vaak architectonische ruimtes die beide
van transitie voor een ingangspartij. Bereik een
we zullen zien.”
stadia behelzen. Transities tussen publiek/privé
eindpunt via een coherente en gestructureerde
zijn veruit het meest complex. Zij dragen sterke
serie van vijf tot tien ontwerpstappen. De trans-
Wat John Habraken het liefste wil is feedback van gebruikers. Hij heeft de site al gedeeld met Stylos in Delft en CHEOPS hier in Eindhoven om het te verspreiden onder de studenten. Het mooiste zou
“HET ZIJN DRIE ONDERWERPEN WAARIN GEEN LES WORDT GEGEVEN”
volgens Habraken zijn als de site op een gegeven
sociale en territoriale connotaties met zich mee.
formatieserie zou een ontwerpverhaal moeten
moment wordt overgenomen en gerund door
Of een ruimte publiek of privé is, is altijd rela-
vertellen waarin de logica goed te volgen is.
studenten. Neem dus even een kijkje op
tief. Territoriale controle hangt af van impliciete
Presenteer een grafisch coherente en een makke-
ThematicDesign.org en ontwikkel een nieuwe kijk
culturele aannames, en van relaties tussen indi-
lijk te lezen serie van stappen. Na kort te noteren
op de bouwwereld.
viduen; tussen ruimtes en de observeerder. Wan-
wat elke stap doet of wat de ontwerpintentie
neer ingangspartijen van een omsloten interieur
was, ben je vrij om tekst, pijlen of andere hulp-
leiden naar een meer publieke buitenruimte is de
middelen toe te voegen. Hou snelle schetsen,
architectuur beduidend rijk in associaties en sig-
notities of diagrammen bij de hand die je maakt
nalen die een gradiënt van territoriale controle
tijdens het ontwerpen. Zij leveren essentiële
aangeven. Zulke ingangspartijen nijgen naar
documentatie van het ontwerpproces.
AFBEELDINGEN 1
2 4 3
1. John Habraken (foto: Chastity Verhoofstad) 2. Interieur woning John Habraken (foto: Chastity Verhoofstad) 3. John Habraken (foto: Chastity Verhoofstad) 4. Basisvorm Play 1 (bron: Conversations with Form)
een intensiever ontwerp door hun relatief grote impact: terwijl ze vrij compact zijn en daardoor
Stuur je resultaat naar cheposredactie@cheops.
redelijk makkelijk en goedkoop te realiseren,
cc, en misschien wordt jouw Play gepresenteerd
BRONNEN
geven ze vorm aan de ervaring van iedereen die
in de volgende uitgave van Chepos.
1. Gesprek met John Habraken op 17 april 2015.
aankomt of vertrekt. CHEPOS | 33
NIEUWE IMPULS VOOR PARKSTAD LIMBURG Jo Coenen als curator van de eerste IBA in Nederland Jo Coenen (65), architect en voormalig rijksbouwmeester, wist tot twee keer toe tijd vrij te maken in zijn agenda voor een interview met de Chepos. Deze alumnus van de Faculteit Bouwkunde, afgestudeerd in 1975, heeft de afspraak echter ook tot twee keer toe af moeten zeggen door zijn werkzaamheden voor IBA Parkstad. Een formule uit Duitsland, die nu voor het eerst in Nederland neerdaalt in Parkstad Limburg. TEKST: MARINDE VAN ROOIJ
Vrijdag 17 april jl. presenteerde Jo Coenen in
van acht tot tien jaar dat initiatieven voor een
ring was iedereen uitgenodigd om grote en kleine
Heerlen de 292 inzendingen voor IBA Parkstad.
locatie, stad of streek aanmoedigt. Van vernieu-
IBA-projecten in te dienen.
Het theater was op deze zonnige vrijdagoch-
wende bouwprojecten tot bijzondere tentoon-
tend gevuld met meer dan zevenhonderd
stellingen, symposia en innovatieve plannen.
De open oproep was gekoppeld aan drie centrale
belangstellenden. Na een kop koffie met IBA
Het is een inmiddels bewezen stedebouwkundig
thema’s: de flexibele stad, de energie stad en de
gebak verplaatste het gezelschap, bestaande uit
instrument dat voor een fysieke en mentale
recycle stad. Het idee achter de flexibele stad is
project indieners, ondernemers, investeerders,
impuls zorgt in gebieden die aan het veranderen
dat Parkstad veerkrachtig zal zijn voor de toe-
partners, de pers en geïnteresseerden, zich naar
zijn. Succesvolle voorbeelden zijn IBA Emscher-
komst. Binnen dit thema wordt ingespeeld op het
de Rabozaal. Jo Coenen opende hier met een
park, IBA Sachsen-Anhalt, IBA Hamburg (waar
krimpen van de regio, leegstand, herbestemming,
introductiefilm, gevolgd door de presentatie van
Jo Coenen ook bij betrokken was) en de IBA’s in
tijdelijk gebruik en levensloopbestendige gebou-
alle 292 inzendingen. Afgewisseld met muzikale
Berlijn.
wen die mee kunnen bewegen met veranderin-
intermezzo’s werden deze ochtend uiteindelijk
gen in de toekomst. Er wordt daarmee verder ge-
87 attentionprojecten en 39 kandidaatprojecten
In Parkstad is het project in 2014 gestart met
keken dan alleen de gebouwde omgeving. Ook
bekend gemaakt, waarna hierop getoost werd in
een open oproep en het zal doorlopen tot en
veranderende behoeften, door maatschappelijke
de foyer.
met 2020, wanneer de diverse gerealiseerde
ontwikkelingen als vergrijzing en ontgroening,
projecten worden tentoongesteld. “Projecten
worden meegenomen.
“Parkstad Limburg is een Europese regio bij
die in het meest ideale geval een olievlekwerking
Het thema van de energie stad borduurt voort op
uitstek” stelt het introductiefilmpje van deze dag.
zullen hebben voor een groter gebied en over een
de identiteit van het oude mijnlandschap. Omdat
Het gebied, tussen het Belgische Hasselt en het
langere periode”, aldus Jo Coenen.
de energietransitie en klimaatverandering actuele
Duitse Aachen, bleef toen de mijnbouw stil viel
maatschappelijke thema’s zijn, spelen deze ook
achter met een uitgeputte aarde, streek en volk.
IBA is het innovatieve bestuursinstrument voor
een belangrijke rol in Parkstad. Het gebied zal
De mijnhistorie werd uitgewist, maar er bleven
sociaal-ruimtelijke transformaties en Parkstad is
bij moeten gaan dragen aan een andere manier
littekens achter in het landschap.
het gebied dat functioneert als laboratorium en
van denken, waarbij minder energie wordt
Nieuwe tijden betekenen nieuwe dromen en Parkstad zoekt daardoor sinds lange tijd naar een nieuwe bestemming. “IBA fungeert hierbij als instrument om projecten van de grond te krijgen die van bepalende betekenis zijn voor de ontwikkeling en toekomst van de regio.” De formule
“Projecten die in het meest ideale geval een olievlekwerking zullen hebben voor een groter gebied en over een langere periode”
is het instrument om de nieuwe uitdagingen in Parkstad aan te gaan. “Concrete projectvoor-
motor voor deze vernieuwende projecten. De op-
verbruikt en er wordt overgestapt op alternatieve
stellen die de regio letterlijk beter maken, qua
roep was een uitnodiging om mee te denken over
energiebronnen. Om zo de kwaliteit van leven te
landschap, wonen, cultuur en werken.” Het
de toekomst van dit gebied. Zodat transformatie
behouden en daarnaast potentiële kansen voor
bundelt innovatieve denkkracht en slagvaardige
en transitie zullen leiden tot een structureel beter
de economie te benutten.
daadkracht en “schrijft zo de geschiedenis van de
woon-, werk- en leefklimaat. Deze oproep was
Een duurzame stad is een toekomstbestendige
toekomst”, aldus de introductie.
niet alleen gericht op ondernemers, overheden,
stad. Het hergebruiken van materialen om op
architecten en stedebouwers, maar ook op bur-
deze wijze minder afval te genereren en minder
IBA, Internationale Bau Ausstellung, is een
gers, stichtingen, maatschappelijke instellingen,
natuurlijke bronnen uit te putten, is hier onder-
formule uit Duitsland. Het is een langdurig traject
wijkverenigingen en scholen. Zonder uitzonde-
deel van. Daarom is de recycle stad het derde
34 | CHEPOS
IBA PARKSTAD
THAT’S WHY centrale thema voor Parkstad. De transformatie en transitie gaat over doorbouwen, verbinden en het creëren van een circulaire stad; een gesloten kringloop in de regio. “De uitdaging is om op een andere manier naar de huidige opgaven te kijken.” Door middel van hergebruik van materialen die vrij komen en door energie te winnen uit restmaterialen. Het internationale karakter van de regio is hierbij van wezenlijk belang, evenals de identiteit van het gebied. Naast de drie thema’s zijn daarvoor zeven speerpunten geformuleerd: leegstand; wonen en zorg; leisure en werkgelegenheid; mobiliteit; kennis en energie innovatie; ruimtelijke structuur, grens en centraliteit; regionale identiteit. Aan de hand van een schets omschrijft Jo Coenen het als “IBA is het water wat de Parkstad “ De open oproep heeft geleid tot boven verwachting veel inzendingen. “Ik ben blij en trots op dit resultaat”, zegt de heer Coenen. De 292 inzendingen gaan over groen, energie opwekking, duurzaamheid, identiteit, zelfvoorzienendheid, recycling en het creëren van landmarks. Het reikt van gekke ideeën over nieuw openbaar vervoer via de kabels van energiemasten en een meteoriet in het landschap tot energietuinen en herbestemmingsprojecten.
“Het was eerst een heel chaotisch proces, door
“IBA geeft een impuls aan Parkstad, dat zich na
De ‘opgehaalde’ projecten uit de samenleving zijn
de grote hoeveelheid inzendingen en de vele ni-
de sluiting van de mijnen in een langdurige staat
nagenoeg gelijk verdeeld over de drie thema’s.
veauverschillen” zegt Cees Kleinman, onderdeel
van transitie/transformatie bevindt. IBA heeft
Daarnaast is de balans tussen fysiek-ruimtelijke
van de groep IBA Experts. “Het is nu zaak om di-
bewezen een langdurige economische, sociale
projecten, instrumentele projecten en een com-
rect te starten met de maatschappelijk gedragen
en culturele stimulans te geven.” IBA is nu voor
binatie van beide, respectievelijk ongeveer 40%,
projecten waar financiële middelen voor zijn.”
het eerst in Nederland en Jo Coenen spreekt zijn
40% en 20%. Verder is gekeken naar de locatie
Leo Gommans voegt hieraan toe: “Ik ben onder
droom erover uit dat de video’s van IBA Parkstad,
van de projectvoorstellen, de schaalgrootte en
de indruk van de inzendingen. De vervolgstap
waarin het project wordt geïntroduceerd en alle
het type projectinzenders.
is om mensen samen te brengen en van start te
inzendingen worden gepresenteerd, op nationale
gaan.”
televisie te zien zullen zijn. Zodat het een inspi-
Er is vervolgens structuur aangebracht door mid-
ratie zal zijn voor velen en de formule zich niet
del van vijf kernkrachten: collateral landscape,
Het is een bewuste keuze geweest om alle
clever heritage, re-use, crafts & manufacturing en
inzendingen als inspiratiebron mee te nemen in
activating the mental space. De kernkrachten die
het proces en er niet voor te kiezen om projecten
samen een vliegwiel vormen, kunnen richtingge-
als goed of slecht te bestempelen. De attenti-
vend en toekomst bepalend zijn.
onprojecten krijgen daarnaast de kans om door
Het aanbrengen van structuur door middel van
onderlinge samenwerking door te groeien tot
het zoeken naar deze categorieën heeft samen
kandidaatprojecten. De kandidaatprojecten
met het kwalificeren van de inzendingen geleid
krijgen vervolgens met de IBA organisatie een-
tot het aanwijzen van deze 87 attentionprojecten
op-een gesprekken om de plannen realiseerbaar
en 39 kandidaatprojecten. Dit heeft Jo Coenen
te maken.
met een kernteam van partners en experts 90
Alle inzendingen, attentionprojecten en kandi-
dagen van selectie gekost. Het grote werk begint
daatprojecten zijn sinds 17 april 2015 op
echter nu pas echt, met de start van projecten en
IBA-parkstad.nl in te zien en te volgen. Daarnaast
het organiseren van verschillende evenementen
zijn er werkhuizen en evenementen waar infor-
in de komende jaren. Tot en met de Internatio-
matie wordt gedeeld en is IBA Parkstad vertegen-
nale Bau Ausstellung in 2020.
woordigd op Facebook.
alleen in Parkstad kan laten vermenigvuldigen. AFBEELDINGEN 1
2
1. Jo Coenen (bron: IBA Parkstad) 2. Vliegwiel (bron: IBA Parkstad)
BRONNEN 1. IBA Parkstad. “IBA Parkstad”. 26 mei 2015. ibaparkstad.nl 2. Coenen, J. IBA Parkstad: organisatie & werkwijze. (Heerlen: IBA, 2015) 3. Coenen, J. IBA Parkstad: resultaat eerste open oproep. (Heerlen: IBA, 2015)
CHEPOS | 35
THAT’S WHY Aan de noordkant van het centrum van Antwerpen is in 2010 het MAS verrezen. Het geweldige ontwerp van Neutelinks Riedijk architecten is een baken voor de geschiedenis van Antwerpen, maar ook voor de toekomst van de dokken en de wijk het Eilandje.
TEKST: FREDERIKE ZIELMAN
In de schaduw van...
het MAS
Het Museum Aan de Stroom (MAS) staat aan
aandacht voor het karakter van het gebied; de
de kade tussen het Willemdok en het Bonapar-
orthogonale structuur van de oude dokken is een
tedok. Deze twee dokken zijn gegraven in de
uitzondering in het centrum van Antwerpen. Ook
tijd van Napoleon om te dienen als stadshaven.
de afwisseling tussen bouwblokken en losstaande
Ten zuiden van de dokken ligt het historische
gebouwen is kenmerkend, dit effect wordt
stadcentrum, ten noorden van de dokken de door
versterkt door de nieuwbouw. Voor structure-
water omgeven wijk ‘het Eilandje’. Deze wijk
ring wordt gebruik gemaakt van twee assen. De
ontwikkelde zich na de aanleg van de dokken
oostwestas wordt een groene verbinding en de
tot een levendig havenkwartier. Toen de havens
noordzuidas is een voortzetting van de culturele
in de jaren 60 verder naar de noordkant van de
route uit het centrum.
stad verhuisden, raakte de wijk in verval. De komst van het MAS markeert het begin van de
Wanneer je vanaf het MAS naar het Eilandje
herontwikkeling.
loopt, kom je een klein bruggetje tegen. Dit bruggetje lijkt oud, maar is in feite een replica van de
Het MAS is een samenvoeging van verschil-
oudste draaibrug van Antwerpen. Aan de over-
lende musea en heeft een uitgebreide collectie
kant van het bruggetje verschijnen nieuwe terras-
die herinnert aan de geschiedenis van de stad
jes. In de dokken liggen aan één kant historische
Antwerpen en van de havens in het bijzonder.
schepen en aan de andere kant een jachthaven.
Het is meer dan een gebouw; vanuit het centrum
Loop je verder door, dan kom je nieuwbouw
van Antwerpen loopt een route langs de Schelde,
tegen, afgewisseld met oude panden die herin-
waarlangs verschillende oude havenactiviteiten
neren aan de geschiedenis van het havengebied.
te zien zijn die op de collectie aansluiten, zoals
Langs de kades staan ook nog overblijfselen van
oude schepen, pakhuizen en havenkranen. Via
het vertrekpunt van de boten naar Amerika van
deze route komen de bezoekers uit bij het MAS.
de Red Starline. De nieuwbouw bestaat vooral uit
Ook andere toeristische routes door het centrum
woningen, maar er zijn ook restaurantjes en wat
sluiten aan bij het MAS. De toren vormt een brug
bedrijvigheid, zoals een fietsenwinkel. Het gebied
tussen het centrum en et Eilandje, waardoor de
is nog in ontwikkeling, maar nu al levendig en
ontwikkeling van de wijk erachter opgang kan
bijzonder afwisselend. Wat noordelijker in de wijk
komen.
is de nieuwbouw minder vergevorderd. Langs de Kattendijkdok staat een rij woontorens, waarvan
In het masterplan van Buro 5 Maastricht is de
de laatste nog niet tot boven aan toe afgebouwd
ontwikkeling van het Eilandje in fases gepland, te
zijn. Hiervandaan is ook het nieuwe Havenhuis in
beginnen dicht bij het centrum, met het MAS, om
aanbouw te zien, een ontwerp van Zaha Hadid.
daarna verder naar het noorden te werken. Het MAS vervult een sleutelrol, omdat dit opvallende
Het Museum Aan de Stroom laat zien dat één
gebouw zorgt voor een herkenningspunt en
gebouw van grote invloed kan zijn op zijn
veel publiek trekt. De wijk moet vooral geschikt
omgeving. Door de bouw van deze blikvanger
worden voor wonen, maar met ruimte voor vrije-
verschuift de beleving van de stad Antwerpen,
tijdsbesteding en werken. Er is in het plan veel
waardoor het noorden van de stad weer opbloeit.
36 | CHEPOS
AFBEELDINGEN 1 2 3
1. Het MAS gezien over de Bonapartedok (foto:Frederike Zielman) 2. Nieuwbouw langs Kattendijkdok (foto:Frederike Zielman) 3. Schematisering assenstructuur. (Bron:Stad Antwerpen/Autonoom Gemeentebedrijf Stadsplanning Antwerpen)
BRONNEN 1. www.MAS.be 2. ‘Het eilandje - Stadsvernieuwing op weg naar een bruisende stadswijk aan het water’ brochure uitgegeven door de stad Antwerpen, 2011
IN DE SCHADUW VAN...
MADE TO STICK
THAT’STOOLS WHY
Heath, C. & Heath, D. Made to Stick New York: Random House, 2010 ISBN 9780812982008 ± €10,-
Goede adviezen geef je door en daarom wil ik jullie dit boek aanraden, zoals een docent het mij aangeraden heeft. Een boek dat de vraag beantwoordt, waarom sommige ideeën overleven en andere vervagen. Aan de hand van een concreet model en vele levendige voorbeelden wordt je de theorie bijgebracht voor het verbeteren van waardevolle ideeën.
Waarom sommige ideeën
TEKST: MARINDE VAN ROOIJ
overleven en andere vervagen
Made to Stick is een niet al te dik, Engels boek dat
de eerste man op de maan, hebben zes principes
toespraken van die dag, blijven hangen. Het
leuk en interessant is om te lezen. Ideeën, in de
met elkaar gemeen. Het gebruiken van deze
voorbeeld geeft aan dat de vorm van com-
breedste zin van het woord, leer je aan de hand
principes in je communicatie zullen je ideeën pak-
municatie bepalend is voor het overbrengen én
van zes principes verbeteren en beter communi-
kend maken. Je hebt echter niet alle zes principes
vasthouden van informatie.
ceren. Vele levendige voorbeelden, zoals dat de
nodig van het SUCCESs model, maar hoe meer,
Chinese muur het enige door mensen gebouwde
hoe beter.
En dit is natuurlijk niet alleen voor de minister
object is dat vanuit de ruimte waarneembaar is
weggelegd. De eerste stap is om het model te
(wat overigens niet waar is, want dan zou elke
Als voorbeeld de toespraak op Wereld Waterdag
leren kennen, de volgende is het leren herkennen
grote snelweg waarneembaar zijn), maken het
van Melanie Schultz van Haegen, minister van
van verhalen waarin het model wordt toegepast
boek ontzettend leuk om te lezen en beschrijven
Infrastructuur en Milieu. Zij vertelde over de
en de laatste stap is het werken aan je eigen
waardoor het komt dat sommige (zelfs incor-
waterproblemen in Indonesië, maar niet in alge-
ideeën. SUCCESs!
recte) ideeën overleven. Maar mocht je niet van
mene zin. In plaats daarvan koos zij ervoor om
plan zijn het boek te gaan lezen, dan wil ik jullie
het verhaal te vertellen van één vrouw die daar
het model niet onthouden.
leeft. Door de naam van de vrouw te noemen en
1 2
AFBEELDINGEN 1. Boekcover (foto: ONEREDKEY) 2. SUCCESs model (bron: C.&D. Heath)
haar situatie te omschrijven, maakte de minister Een pakkend idee wordt begrepen, onthouden en
haar verhaal simpel, concreet, geloofwaardig en
verandert iets. Pakkende ideeën, van de Chinese
emotioneel. Allemaal tegelijkertijd.
muur tot de toespraak van John F. Kennedy over
En daardoor is die toespraak, tussen alle andere
Simple
Unexpected
Concrete
Credible
Emotional
Stories
Eenvoud draait om
Om aandacht te krij-
Om iets te kunnen
Ideeën krijgen ge-
Mensen geven om
Verhalen sturen actie
prioriteiten stellen, het
gen moeten patronen
onthouden moet het
loofwaardigheid van
mensen, niet om
door simulatie en
zoeken naar de kern
worden doorbroken
concreet zijn. Schets
buitenaf, door middel
getallen. Hierbij kan
inspiratie. Het geeft
van de boodschap.
en om aandacht
een beeld en spreek
van autoriteiten. Of
gebruik gemaakt wor-
aan hoe er actie kan
Hoe simpeler het
vast te houden moet
de verschillende
van binnenuit, door
den van associaties
worden ondernomen
idee, hoe kernachtiger
nieuwsgierigheid
zintuigen aan om de
het gebruik van sta-
met dingen waar ze
en geeft motivatie
en compacter, en
worden gecreëerd.
boodschap op meer-
tistieken in relatie tot
al om geven en het
waarom er actie moet
daardoor makkelijker
Voordat een idee
dere plekken in het
de menselijke schaal,
creëren van eigenbe-
worden ondernomen.
te communiceren.
blijft plakken, moet
brein op te slaan.
levendige details of
lang.
het publiek het willen
voorbeelden.
horen. MADE TO STICK
CHEPOS | 37
In elke Chepos wordt een artikel geplaatst uit Pantheon// en vice versa. Pantheon// is het magazine van Stylos, Studievereniging Bouwkunde Delft. Dit keer gaat het artikel over het gebruik van je zintuigen.
2
4 5
3
7
7
38 | CHEPOS
6
2
3
4 5
4 5
3
7
6
6
2
1
4 5
1
1
2
3
4 5
7
7
6
6
STYLOS
THAT’S TOOLS WHY
Dag van de architectuur
20 - 21 JUN
Bouwkunde Introductiedagen
‘Nieuw Nederland’ is het thema van de Dag van de Architectuur 2015. Wat
25 - 27 AUG
Naast de algemene introductieweek van de TU/e organiseert CHEOPS de
zijn op lokaal niveau de belangrijkste ruimtelijke opgaven en ontwikkelin-
Bouwkunde Introductiedagen. De eerstejaars bouwkundestudenten kunnen
gen? Welke initiatieven kunnen een bijdrage leveren aan de ontwikkeling
tijdens dit weekend kennismaken met elkaar en natuurlijk ook met CHEOPS
van ideeën voor Nieuw Nederland? Tijdens de Dag van de Architectuur
tijdens drie dagen vol activiteiten, feesten en gezelligheid. Kijk voor meer
zullen op 20 en 21 juni tal van gebouwen worden opengesteld. Het is mo-
informatie op cheops.cc.
gelijk om een bezoek te brengen aan bijzondere plekken en zullen er vele
Rondom Eindhoven
activiteiten worden georganiseerd. In Eindhoven staat de Dag van de Architectuur dit jaar in het teken van ‘de Rondweg’. Op zondag 21 juni lanceert Architectuurcentrum Eindhoven in samenwerking met Stichting Wederopbouw Eindhoven een nieuwe architectuurgids over de Rondweg. Kijk voor
Algemene Ledenvergadering #5: de wissel Tijdens de 5e ALV van het jaar op 30 augus-
meer informatie op arch-lokaal.nl en architectuurcentrumeindhoven.nl.
2 - 3 SEP
Nederland
bestuursjaar. In de ochtend van 1 september zal het 30e bestuur haar jaar
tus zal het 29e bestuur terugblikken op haar
beginnen en haar plannen presenteren. Ben je geïnteresseerd in de ervaringen van het 29e bestuur en wil je graag horen wat het 30e bestuur allemaal
Introductieweek
17 - 21 AUG
van plan is? Kom dan langs en laat je mening horen! Eindhoven zal tijdens deze week
Trafalgar Pub & Filmzaal Zwarte Doos
weer volstromen met nieuwe en
frisse studenten. Wil jij ook nog genieten van een weekje feesten en gezelligheid, ook al ben jij geen eerstejaars? Dan heeft CHEOPS voor jou ook een leuk programma samengesteld! Houd de Facebook en website van
Constitutieborrel 30e bestuur Na het wisselen van het CHEOPS-bestuur is het natuur-
CHEOPS in de gaten voor meer informatie!
3 SEP
Eindhoven
constitutieborrel van het 30e bestuur is de drank gratis en zal deze dan
lijk tijd om het nieuwe bestuur te feliciteren. Tijdens de
ook rijkelijk vloeien. Iedereen krijgt de kans om het kersverse bestuur te
Innovation at the World Expo: 1851 – now
26 APR - 23 AUG
feliciteren met een leuk praatje, een cadeau en borrel. Wil jij deze kans niet aan je voorbij laten gaan of heb je zin in een gratis biertje? Kom dan langs
Naar aanleiding van
op de borrel!
de 34e Wereldten-
SkyBar! Underground (Vertigo -1)
toonstelling in Milaan, belicht Het Nieuwe Instituut dit fenomeen in drie tentoonstellingen: Wat is Nederland, Tuin van Machines en GLAS. Tijdens deze tentoonstellingen staat er een terugkerende vraag centraal: Onder welke condities komt innovatie tot stand en welke rol spelen ontwerpers in
Open Monumentendag 2015 In het tweede weekend van september
dit proces? Kijk voor meer informatie op hetnieuweinstituut.nl.
12 - 13 SEP
Het Nieuwe Instituut
Het thema is dit jaar ‘Kunst & Ambacht’. Tijdens deze dag zijn verschillende
vindt de Open Monumentendag plaats.
monumenten in het hele land gratis te bezoeken. Dit biedt de kans om eens binnen te kijken in gebouwen waar je nog nooit bent geweest en de kunst van de ambacht te ontdekken! Kijk voor meer informatie op openmonumentendag.nl. Nederland
agenda CHEOPS & bouwkunde AGENDA
CHEPOS | 39
COLOFON CHEOPS, Studievereniging Bouwkunde Technische Universiteit Eindhoven Groene loper 6, Vertigo 1.15 Postbus 513 5600 MB Eindhoven T 040-2473140 info@cheops.cc www.cheops.cc Chepos, bouwkundig magazine ISSN: 1873-183X cheposredactie@cheops.cc www.chepos.nl www.facebook.com/CheposPage www.issuu.com/chepos_cheops Cheposredactie Justin Agyin, Lennart Arpots, Ilke Broers, Martijn Creemers, Evert Hollander, Sven van der Hulst, Wouter Loomans (hoofdredacteur), Taeke Offringa, Marinde van Rooij, Kim Raijmakers, Chastity Verhoofstad, Frederike Zielman Redactiewerkzaamheden ook iets voor jou? Zoek je ruimte voor jouw mening? Stuur dan een mailtje naar cheposredactie@cheops.cc Chepos is een uitgave van CHEOPS, Studievereniging Bouwkunde van de Technische Universiteit Eindhoven. Voor onderzoek- en studiedoeleinden mogen teksten en afbeeldingen uit deze uitgave worden gebruikt, mits voorzien van bronvermelding. Uitzondering hierop vormen auteursrechtelijk beschermde afbeeldingen; deze mogen niet vermenigvuldigd of gepubliceerd worden zonder uitdrukkelijke toestemming van de auteur. Aan deze editie werkte nmee Studievereniging Stylos en Adriaan Jurriëns Met speciale dank aan Rijk Blok, John Habraken, John Körmeling, Gerrit Rieks, Ulas Temel, Gijs Wallis de Vries en Pieter van Wesemael. Foto’s Voorpagina: Expo Parijs 1930, onbekend Beeldpagina: Alberto Moncada© OMA Colofon: Foster + Partners Offset Drukkerij Snep BV, Eindhoven Oplage: 1200 Advertentie-exploitatie Kim Raijmakers: pr@cheops.cc
40 || CHEPOS CHEPOS 40
Will you be our new
EDITOR? Do you have a passion for writing, graphic design or aqcuisition? Are you curious and eager to learn? Are you a teamplayer and looking for a challenge? Do you aspire to become a true editor and do you want to be a member of the editorial board of a profession related magazine? Come join us at one of the Chepos meetings or sent an e-mail to
cheposredactie@cheops.cc