CADERNO DE CAMPO Nº5. ABRIL 2013

Artigo

Caderno

C Losada am d e Miguel

po

A existencia da figura Pandigueiro nas montañas Moç Craciun en Romanía, Joulupukki en Finlandia, Sociedade Antropolóxica Galega do Boletín Informativo Sociedade en Antropolóxica Galegae orientais de Galicia en tempos históricos recentes vén da Weihnachtsmann Alemania, Julemanden Nº Abril 2011 2013 Nº51 Decembro sustentada nas testemuñas directas -entre as que Julenissen en Dinamarca Ie SNoruega, S N : 2 2etc.

5 4Isto - 3 4é,0 a6 teño que incluír a miña propia- e nun difuso fato de existencia da figura ou función representada por acenos culturais que, en conxunto, constitúen apenas todos estas personaxes e outras semellantes, constáunha proba indiciaria do alcance, conpor son NA PROsignificado CURA De A S PAtase ISA XEtoda S MEuropa.

EGALAsÍTsúas ICAcaracterísticas S tinxencia da figura do Pandigueiro entendido como semellantes e basicamente as mesmas polo que as E DO MUNDO DOS HILLFORTS personaxe habitante do imaxinario popular que adoi- aparentemente diversas estruturas significantes acutaba traerlles agasallos ós nenos contra a fin do ano. billan un mesmo significado. Son pois, a mesma V I A X E D A S A G A A cousa.

GRAN BRETAÑA Durante o o pasado inducir ou propicia-lo Neste sentido Pandigueiro pertence ó grupo de figuras semellantes, o dos pródigos arquetípicos con valor A lembranza, xa que xa non presenza no efectiva do mes de febreiro viaequilibrio sistema normativo, que grande teñen unha ampla distribución por Pandigueiro é plenamente coherente destee xamos á máis de forzasdentro en xogo todo o continente europeo. Dentro deste elenco de contexto cultural, e a súa desaparición fronte o pulo das illas británicas co doutra, a vontade de personaxes destaca a recente -século XIX- recreación doutras propostas é tamén a evolución histórica espegallo prospectar intervención e control do sandeNicolás dos inmigrantes holandeses en rable nunha tradición que elabora o seu discurso denaquela terra que na foi profronte ás realidades Norteamérica posto ó día grazas ó talento lite- tro dos parámetros da invernía, a importancia das 1 no 1809, e outros interrelacións sociais para supervivencia e o que rario de J.Washintong Irwing cura dalgúns dos extra-humanas tanto poderiamos como as o como Henry Livingston Jr. escenarios máis como definir perante carácter mitopoiético da finiou, probablemente, o sacersobranceiros que consupra-humanas que tude estrutural dos recursos. dote Clement C. Moore coa forman a súa paisaxe tódolos Destecondicionan xeito o Pandigueiro súa publicación no xornal cedeu espazo ou presenza eThe queSentinel ilustran, aspectos vitais da existencia. no como 1823 poudun 2 social, tal e como fixeron as relato con valor fundacional cos sitios no mundo, o feito demais versións continentais e descritivo da de que para da as función sociedades Aló comprobamos como a paisaxe e as do mito invernal, solsticial e personaxe. Os debuxantes tradicionais, súas características foron aproveitadas promisorio, cando as sociedaThomas Nast a como finais doforon XIX todas as antigas, o entorno e modificadasdespara a elaboración dun tradicionais nas que tiña e Habdon Sundblom no seu cometido foron indono á 1931, descendente de ainmixeofísico tivo sempre prodiscurso ou oproceso comunicativo valga durante os séculos XIX e grantes finlandeses, fixaron a piedade de interpelar ás que grandes imaxes físicas, significanXX. Neste escenario deviñevixente fasquía da personaxe comunidades que o habitates semióticos xa que logo, se atopan ron redundantes e, sobre que foi derivando dende a ban de maneira que, dispostas cunha intención protodo,clara menos pródigasde e produn trasgo europeo, pequemediante o diálogo estaducir un significado. misorias fronte a outros cho e delgado, cara á actual modelos "omnipotentes" e que ben coñecemos. blecido, os diversos horisublimados que, cómpre zontes posuíron calidades Podería dar conta este conxunto de sigsalientar, tamén foron recreaO Apalpador das serras animadas que emanaban nos dun sistema simbólico precedente? cións pola vía da reutilización lucenses; o Esteru ou as da paisaxe mesma.

Todo Pode ser que este esforzo titánico dos elementos esenciais que da Anjanas que traen agasallos Interior do túmulo West Kennet barrow tiña unhapolo causa que docupodía Icona Ortodoxalong tende cara á hipertrofia dunha parte da personaxe.

Mais a desapariós nenos Nadal, grega. S.XVII, Creta. ción destas entidades foi mais méntanse en Cantabria, do http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Ma ser aprehendida. aparente que efectiva. No mesmo xeito e ocupando o mant.jpg/200px-Mamant.jpg novo contexto de crise ou mesmo espazo mitolóxico Así, tódalas sociedades pasadas, e moitas que o Olentzero vasco, ou o Angulero en Asturias. creba do paradigma imperante nos dous séculos antedas actuais, estableceron dialéctica No resto de Europa verifícaseunha a presenza de diferen- riores e que exhibiu o fetiche da abundancia esencial fronte ó tradicional da solidariedade, semellan rexurco cosmos, moitas como veceso enigmático e tesseu figuras equivalentes Télapó en Hungría, inevitablemente omnipresente. Daquela dinámica xorde tamén, dunha banda, a to the End Druid of the Dutch 1 A History of New York from the Beginning of the World Cromlech circle,Dynasty. nas montañas galesas de Snowdonia necesidade humana de xestión tendente a http://en.wikipedia.org/wiki/Washington_Irving http://books.google.es/books?id=v98hAAAAMAAJ&printsec=frontcover&hl=es#v=onepage&q&f=false www. antropoloxiagalega.org

SAAGGAA S www.antropoloxiagalega.org http://sociedadeantropoloxicagalega.wordpress.com Sociedade Antropolóxica Galega Sociedade Antropolóxica Galega 2 Visit from St. Nicholas http://en.wikipedia.org/wiki/A_Visit_from_St._Nicholas infosaga@antropoloxiagalega.org infosaga@antropoloxiagalega.org Galician Anthropological Society Galician Anthropological Society Caderno

de

Boletín da Sociadade Antropolóxica Galega

O PANDIGUEIRO NAS TERRAS DE TRIVES

CAmpo

Nº 1 Decembro 2011

31

Artigo cultura dos elementos, megalíticos e A SAGAmaterial CO PROXECTO PARA A CREACIÓN DO ESPAZO NATURAL E ARQUEOLÓXICO DOS SETE CAMIÑOS posteriores, fose pensada así como unha recreación ou reconstrución simbólica dunha paisaxe mítica e orixinaria? Que relación pode haber entre un megalitismo máis comedido e simbólico como o galego e outros máis conspicuos e cheos de significantes como o das illas?

A Sociedade Antropolóxica Galega ven de unirse activa- túmulos funerarios de época megalítica; e concéntranse mente ó proxecto para a creación do Espazo Natural e Arqueolóxico dos Sete Camiños. De feito, dous dos membros da directiva da SAGA —o antropólogo Rafael Quintía e o arqueólogo Lukas Santiago— forman parte da comisión técnica para a posta en marcha deste proxecto.

O proxecto para a creación do Espazo Natural e Arqueolóxico dos Sete Camiños é unha iniciativa que apoian preto dunha vintena de colectivos socioculturais e veciñais de galés Pontevedra, Menhir Marín e Vilaboa, máis un grupo de arqueólogos que avalan a súa posta en marcha. É unha proposta que pretende pór en valor o importante e valioso patrimonio natural e arqueolóxico da zona.

Boletín da Sociadade Antropolóxica Galega

Este espazo estaría situado no contorno do Couto do Pornedo e dos Sete Camiños, no monte comunal das parroquias de Lourizán e de Salcedo, no concello de Pontevedra, e no de San Xulián de Marín de Menhires do xigantesco cromlech Arriba, no concello de Marín. Así pois, estee henge de Avebury espazo está dividido entre dous concellos: Marín e Pontevedra; e tres parroquias: San Xulián,estas Lourizán Salcedo. Pero hai que ter presente que Con e eoutras conforma unha unidade natural. Ademais, o proxecto de cuestións, a SAGA creación deste espazo aspira a incluir nun futuro próximo realizou esta viaxe parte do patrimonio arqueolóxico de Postemirón., no concello de Vilaboa. exploratoria na pro-

nun área reducida (menos de dous km en liña). A súa vez, forman parte do conxunto máis amplo que constitúe o e parapetos do que hillfort Old Sarum campoFosos de mámoas de Domaio, ten de en Chan de Armada (Marín) e Chan de Arquiña (Moaña) os seus máis coñecidos expoñentes; xa que xeograficamente sitúanse nunha das estribacións desta serra. Ademais disto, temos o Conxunto de gravados rupestres do Pornedo, no límite dos concellos de Marín e Pontevedra; o Petróglifo de Sete Camiños, e o Conxunto de gravados rupestres de Pinal do Caeiro, ambos en territorio marinense; e o Conxunto de gravados rupestres do Regato dos Buracos, na parroquia de Salcedo. Tamén podemos mencionar o Abrigo artificial RochosodedeSilbury Catadoiro, Colina Hill probablemente do Paleolítico, na parroquia de Lourizán. poden ser útiles para contextualizar e, xa que

logo, coñecerA mellor moitos aspectos cultura isto debemos engadir dentro da deste espagalega, seríazoaxeitado ilas procurar nunxeolóximarco natural, diferentes formacións interese, así comoque, doussendo miradoiros máis amplo,cas undemarco cultural difenaturais privilexiados pola súa vista panorente, comparte nós unUn saudable "aire de rámicacon sobre a ría. é o de Pornedo e familia" queoutro fai máis rica a Natural nosa identidade o Mirador do Montee Catadoiro. singularidade como cultura.

A zona do Monte do Pornedo e Os Sete Camiños constitúe

un espazo privilexiado, de singular relevancia natural e patrimonial. Esta área, que forma parte da Serra de Viaxamos así polos Domaio, está chamundos vivos e mada adeconverterse Comisión Técnica do cura desescunha signos Neste espazo, nunha zona lecer mortos que tande"galeEspazo Natural e área dan relativamente que conta do corArqueolóxico dos Sete dos Concellos de gos" nos resultan.

Camiños pequena, atopamos de Pontevedra; Marín e pus simbólico Tamén polos outeiros concentrados toda Vilaboa, unha Stonehenge Paz Castro coñecemento (valounha serie de xaceextensión natural na beira do mar onde Xornalista mentos arqueolóxires, crenzas, certezas...) que termou da arquiLukas Santiago Lagoa vimos castros coma os nosos,doe Parque polasdachairas Realizador e Arqueólogo cos e outros elemende Castiñeiras, que tectura ideolóxica daquelas sociedades antigas Quintía onde inzanRafael os megálitos e as paisaxes do alén. tos que forman parte pode chegar a ser un Antropólogo e Economista entre aspatrimonio que se contaron tamén nalgún día, as do noso importante referenUn percorrido que iremos pois devalando nos David Suárez natural e cultural.e as protosociedades que deron paleosociedades Especialista en Multimedia te, que axude a enrivindeiros meses Dentro do patrimoquecer, fortalecer e lugar á sociedade galega tradicional. Cando coa axuda das nio arqueolóxico cabe sinalar a presenza de varias mámoas diversificar a oferta cultural e turística da comarca. A promenos dende os inicios do trátase período e petróglifos.

En canto ás mámoas, das megalítico dúas mámo- posta de creación do Espazo Natural e Arqueolóxico dos poderosas imaxes as de Chan —orixinado da Lagoa (GA 36038039, nº 1 peninsular e nº 2); e a Sete Camiños representa unha alternativa viable para conatlántico no noroeste fotográficas e mámoa do Catadoiro ás que sumabaou a vertelo nun referente identitario para a comunidade local ibérico— Galicia (GA ten 36038037); participado conse máis mentais que alóun recurso social e economicamente mámoa de Louredo (GA 36038060), destruída polos mili- ademais de constituír menos segundo oshai tempos, nunoutras pro- rendible; destacando a necesidade de conservar, estudar e tares da intensidade Brilat no ano 2009.

A estas que sumar apañamos co albo posibles mámoas que están sen catalogar, o difundir este espazo pola súa importancia patrimonial, ceso de novas deseño, creación e intercambio decomo contide compartilas túmulo da Campana, que aparece mencionada no Estudo polo valor didáctico e polo poder identitario das pegadas dos culturais comúns nesta beira do Océano. mediante de Impacto Ambiental da Liña de Alta Tensión Lourizán – deixadas na paisaxe os polos nosos devanceiros.

Cangas do 2003, así como unha nova mámoa que apareceu medios da SAGA. Máis información na web: na Prospección de dita liña. cinco xacementos Por elo pensamos queEstes moitas das clavespoden que http://www.espazosetecaminhos.tk considerarse un conxunto, pois son da mesma natureza, Caderno

2 2

de

CAmpo

Nº Nº 15 Decembro Abril 2011 2013

Artigo Crónica

O PANDIGUEIRO DE TRIVES XORNADAS SOBRNAS E O ENTERRAS TROIDO DE G ALIZ A A existencia da figura do Pandigueiro nas montañas orientais de Galicia en tempos históricos recentes vén sustentada nas testemuñas directas -entre as que teño que incluír a miña propia- e nun difuso fato de acenos culturais que, en conxunto, constitúen apenas unha proba indiciaria do alcance, significado e continxencia da figura do Pandigueiro entendido como personaxe habitante do imaxinario popular que adoitaba traerlles agasallos ós nenos contra a fin do ano.

Neste sentido o Pandigueiro pertence ó grupo de figuras semellantes, o dos pródigos arquetípicos con valor normativo, que teñen unha ampla distribución por todo o continente europeo. Dentro deste elenco de personaxes destaca a recente -século XIX- recreación do san Nicolás dos inmigrantes holandeses en Norteamérica que foi posto ó día grazas ó talento literario de J.Washintong Irwing1 no 1809, e outros como Henry Livingston Jr. ou, probablemente, o sacerdote Clement C. Moore coa súa publicación no xornal The Sentinel no 1823 dun Prelato rogracon ma valor das Xfundacional ORNADA2S: e descritivo da función da personaxe. Os debuxantes Thomas Nast a finais do XIX e Habdon Sundblom no 1931, descendente de inmigrantes finlandeses, fixaron a vixente fasquía da personaxe que foi derivando dende a dun trasgo europeo, pequecho e delgado, cara á actual que ben coñecemos.

O pasado 22en deRomanía, febreiro Joulupukki remataronen cun grande Moç Craciun Finlandia, Weihnachtsmann en Alemania, Julemanden éxito de participación as "Xornadas sobre eo Julenissen en Noruega, etc. Isto é, aa Entroido en Dinamarca Galiza" eque organizamos existencia da figura ou función representada por Sociedade Antropolóxica Galega (SAGA) coa todos estas personaxes e outras semellantes, constácolaboración Concello de características Pontevedra esona tase por toda do Europa.

As súas Universidade de Vigo que as cedeu as instalacións. semellantes e basicamente mesmas polo que as aparentemente diversas estruturas significantes acuAs xornadas complementáronse cunha exposibillandeuntraxes, mesmofotografías significado. eSon pois,elementos a mesma ción outros cousa. relacionados co Entroido galego co fin de achegar á cidadanía a todos aqueles queefectiva asistiron A lembranza, xa eque xa non presenza do Pandigueiro plenamente coherente dentro destee ós relatorioséunha pequena mostra da riqueza contexto cultural, e a súa desaparición fronte o pulo variedade das distintas formas de expresión do doutras propostas é tamén a evolución histórica espenoso Entroido. rable nunha tradición que elabora o seu discurso dentro dos parámetros da invernía, a importancia das interrelacións sociais para supervivencia e o que poderiamos definir como o carácter mitopoiético da finitude estrutural dos recursos.

Deste xeito o Pandigueiro cedeu espazo ou presenza social, tal e como fixeron as demais versións continentais do mito invernal, solsticial e promisorio, cando as sociedades tradicionais nas que tiña seu cometido De esquerda a dereita: oAntonio Vázquez,foron Joséindo Ángelá valga durante osLosada séculos XIX e Rosales, Rafael Quintía e Miguel XX. Neste escenario deviñeron redundantes e, sobre todo, menos pródigas e proOs dous días que estivo aberta a exposición conmisorias fronte a outros tou con grande afluencia de público e os relatomodelos "omnipotentes" e sublimados que, que cómpre rios gozaron dun aforo cheo, cousa nos salientar, tamén foron recreasatisface enormemente e que nos anima a cións pola vía da reutilización seguir traballando nesta liña e neste tipo de fordos elementos esenciais da matos divulgativos. personaxe. Mais a desapari-

O Apalpador das serras lucenses; o Esteru ou as Anjanas que traen agasallos ós nenos polo Nadal, docu- Icona Ortodoxa grega. S.XVII, Creta. méntanse en Cantabria, do http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Ma ción destas entidades foi mais aparente que efectiva. No mesmo xeito e ocupando o mant.jpg/200px-Mamant.jpg O xoves 21 interviron: novo contexto de crise ou mesmo espazo mitolóxico que o Olentzero vasco, ou o Angulero en Asturias. creba do paradigma imperante nos dous séculos anteAntonio Vázquez (músico tradicional), co relatoNo resto de Europa verifícase a presenza de diferen- riores e que exhibiu o fetiche da abundancia esencial ntroido urda basolidariedade, no en Pontevsemellan edra" rexurO óEtradicional "O fronte tes figuras equivalentes como o Télapó en Hungría, rio José Ángel Rosales (etnógrafo e músico tradien Vilaboa,

End of theco Dutch Dynasty. "O Entroido 1 A History of New York from the Beginning of the World to the cional), relatorio http://en.wikipedia.org/wiki/Washington_Irving madamas e galáns" http://books.google.es/books?id=v98hAAAAMAAJ&printsec=frontcover&hl=es#v=onepage&q&f=false 2 Visit from St. Nicholas http://en.wikipedia.org/wiki/A_Visit_from_St._Nicholas

Caderno

de

Boletín da Sociadade Antropolóxica Galega

Miguel Losada

CAmpo

Nº Nº 15 Decembro Abril 2011 2013

3

Crónica Artigo Miguel Losada (secretario daA SAGA), co DO relatoA SAGA CO PROXECTO PARA CREACIÓN ESPAZO NATURAL E ARQUEOLÓXICO DOS SETE CAMIÑOS rio "O Entroido en terras de Ourense"

A Sociedade Antropolóxica Galega ven de unirse activamente ó proxecto para a creación do Espazo Natural e Arqueolóxico dos Sete Camiños. De feito, dous dos membros da directiva da SAGA —o antropólogo Rafael Quintía e o arqueólogo Lukas Santiago— forman parte da comisión técnica para a posta en marcha deste proxecto.

O proxecto para a creación do Espazo Natural e Arqueolóxico dos Sete Camiños é unha iniciativa que O venres 22dunha interviron: apoian preto vintena de colectivos socioculturais e veciñais de Pontevedra, Marín e Vilaboa, máis un grupo de arqueóBenito (músico tradicional logos queSalgado avalan a súa posta en marcha. É e cigarrón) que doque traxe de cigarrón e da unha falou proposta pretende pór en valor o fabricación importante e valioso patrimonio natural e o artesán de máscaras de cigarrón, xa que arqueolóxico da zona.

Nelson Salgado a última hora non puido asistir Este un espazo estaría situado no contorno do por problema de saúde.

Boletín da Sociadade Antropolóxica Galega

Couto do Pornedo e dos Sete Camiños, no monte comunal das parroquias de Lourizán e de Salcedo, no concello de Pontevedra, e no de San Xulián de Marín de Arriba, no concello de Marín. Así pois, este espazo está dividido entre dous concellos: Marín e Pontevedra; e tres parroquias: San Xulián, Lourizán e Salcedo. Pero hai que ter presente que conforma unha unidade natural. Ademais, o proxecto de creación deste espazo aspira a incluir nun futuro próximo parte do patrimonio arqueolóxico de Postemirón., no concello de Vilaboa.

Neste espazo, cunha área relativamente pequena, atopamos concentrados toda unha serie de xaceXerardo Santomé (antropólogo e músico tradimentos arqueolóxicos e outros elemen- "O merdalleiro" cional) co relatorio: tos que forman parte do noso patrimonio natural e cultural.

Dentro do patrimonio arqueolóxico cabe sinalar a presenza de varias mámoas e petróglifos. En canto ás mámoas, trátase das dúas mámoas de Chan da Lagoa (GA 36038039, nº 1 e nº 2); e a mámoa do Catadoiro (GA 36038037); ás que se sumaba a mámoa de Louredo (GA 36038060), destruída polos militares da Brilat no ano 2009. A estas hai que sumar outras posibles novas mámoas que están sen catalogar, como o túmulo da Campana, que aparece mencionada no Estudo de Impacto Ambiental da Liña de Alta Tensión Lourizán – Cangas do 2003, así como unha nova mámoa que apareceu na Prospección de dita liña. Estes cinco xacementos poden considerarse un conxunto, pois son da mesma natureza,

túmulos funerarios de época megalítica; e concéntranse nun área reducida (menos de dous km en liña). A súa vez, forman parte do conxunto máis amplo que constitúe o campo de mámoas de Domaio, que ten en Chan de Armada (Marín) e Chan de Arquiña (Moaña) os seus máis coñecidos expoñentes; xa que xeograficamente sitúanse nunha das estribacións desta serra. Ademais disto, temos o Conxunto de gravados rupestres do Pornedo, no límite dos concellos de Marín e Pontevedra; o Petróglifo de Sete Camiños, e o Conxunto de gravados rupestres de Pinal do Caeiro, ambos en territorio marinense; e o Conxunto de gravados rupestres do Regato dos Buracos, na parroquia de Salcedo. Tamén podemos mencionar o Abrigo Rochoso de Catadoiro, probablemente do Paleolítico, na parroquia de Lourizán.

A isto debemos engadir dentro deste espazo natural, diferentes formacións xeolóxicas de interese, así como dous miradoiros naturais privilexiados pola súa vista panorámica sobre a ría. Un é o de Pornedo e outro o Mirador Natural do Monte Catadoiro.

A zona do Monte do Pornedo e Os Sete Camiños constitúe un espazo privilexiado, de singular relevancia natural e patrimonial. Esta área, que forma parte da Serra de Domaio, está chamada a converterse Comisión Técnica do nunha zona de lecer Espazo Natural e Arqueolóxico dos Sete dos Concellos de Camiños Pontevedra; Marín e Vilaboa, unha Paz Castro extensión natural Xornalista Lukas Santiago do Parque da Lagoa Realizador e Arqueólogo de Castiñeiras, que Rafael Quintía pode chegar a ser un Antropólogo e Economista importante referenDavid Suárez Especialista en Multimedia te, que axude a enriquecer, fortalecer e diversificar a oferta cultural e turística da comarca. A proposta de creación do Espazo Natural e Arqueolóxico dos Sete Camiños representa unha alternativa viable para convertelo nun referente identitario para a comunidade local ademais de constituír un recurso social e economicamente rendible; destacando a necesidade de conservar, estudar e difundir este espazo pola súa importancia patrimonial, polo valor didáctico e polo poder identitario das pegadas deixadas na paisaxe polos nosos devanceiros.

Os vídeos correspondentes ás distintas intervenMáis información na web: cións están dispoñibles no noso blog e no noso http://www.espazosetecaminhos.tk canal de youtube.

Caderno

4 2

de

CAmpo

Nº 51 Decembro Nº Abril 2011 2013

Artigo Crónica IMAXES DA EXPOSICIÓN SOBRE O ENTROIDO enmarcada nos actos das "XORNADAS SOBRE O ENTROIDO DE GALIZA" Organizadas pola SociedadeMiguel AntroLosada polóxica Galega

O PANDIGUEIRO NAS TERRAS DE TRIVES

"EntroidMoç o enCraciun Galiza"enestivo A exposición aberta duranteenosFinlandia, día 21 e A existencia da figura do Pandigueiro nas montañas Romanía, Joulupukki orientais de Galicia en tempos históricos recentes vén Weihnachtsmann en Alemania, Julemanden e 22 de febreiro na Casa das Campás de Pontevedra, edificio para fins sustentada nas testemuñas directas -entre as que Julenissen en Dinamarca etc.

Isto é, a culturais pertencente á Universidade de Vigo. eANoruega, devandita exposición teño que incluír a miña propia- e nun difuso fato de existencia da figura ou función representada por foi concibida como un complemento das "Xornadas sobre o Entroido acenos culturais que, en conxunto, constitúen apenas todos estas personaxes e outras semellantes, constádunha e Galproba iza" co fin de achegar á cidadanía a todostase aqueles que Europa. participaron nascaracterísticas xornadas unha indiciaria do alcance, significado ee conpor toda As súas son pequena dado riqueza do noso Entroido en canto a personaxes, celebración, simbolismo, ritos tinxenciamostra da figura Pandigueiro entendido como semellantes e basicamente as mesmas polo que as personaxe habitante do imaxinario popular que adoiaparentemente diversas estruturas significantes acue expresións culturais vencelladas a este ciclo do ano que hoxe coñecemos como Entroido. Tanto as taba traerlles agasallos ós nenosforon contraorganizadas a fin do ano. pola billan un mesmo significado. Galega Son pois, a mesma xornadas como a exposición Sociedade Antropolóxica (SAGA) coa cousa. colaboración Concello de Pontevedra a figuUniversidade de Vigo que cedeu as instalacións.

Neste sentido do o Pandigueiro pertence ó grupoede A lembranza, xa que xa non presenza efectiva do Pandigueiro é plenamente coherente dentro deste contexto cultural, e a súa desaparición fronte o pulo doutras propostas é tamén a evolución histórica esperable nunha tradición que elabora o seu discurso dentro dos parámetros da invernía, a importancia das interrelacións sociais para supervivencia e o que poderiamos definir como o carácter mitopoiético da finitude estrutural dos recursos.

Deste xeito o Pandigueiro cedeu espazo ou presenza social, tal e como fixeron as demais versións continentais do mito invernal, solsticial e promisorio, cando as sociedades tradicionais nas que tiña o seu cometido foron indo á valga durante os séculos XIX e XX. Neste escenario deviñeron redundantes e, sobre todo, menos pródigas e promisorias fronte a outros modelos "omnipotentes" e sublimados que, cómpre salientar, tamén foron recreaO Apalpador das serras cións pola vía da reutilización lucenses; o Esteru ou as dos elementos esenciais da Anjanas que traen agasallos personaxe. Mais a desapariós nenos polo Nadal, docu- Icona Ortodoxa grega. S.XVII, Creta. méntanse en Cantabria, do http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Ma ción destas entidades foi mais aparente que efectiva. No mesmo xeito e ocupando o mant.jpg/200px-Mamant.jpg Traxe de Maragato novo contexto de crise ou mesmo espazo mitolóxico nosZamarranqueiro dous séculos anteTraxe de de que o Olentzero vasco, ou o Angulero en Asturias. creba do paradigma imperante Cualedro riores e que exhibiu o fetiche da abundancia esencial No resto de Europa verifícase a presenza de diferentes figuras equivalentes como o Télapó en Hungría, fronte ó tradicional da solidariedade, semellan rexur-

1 A History of New York from the Beginning of the World to the End of the Dutch Dynasty. http://en.wikipedia.org/wiki/Washington_Irving http://books.google.es/books?id=v98hAAAAMAAJ&printsec=frontcover&hl=es#v=onepage&q&f=false

Proceso de fabricación dunha máscara Cigarrón 2 Visit from St. de Nicholas http://en.wikipedia.org/wiki/A_Visit_from_St._Nicholas Máscara de pan Caderno

de

Boletín da Sociadade Antropolóxica Galega

ras semellantes, o dos pródigos arquetípicos con valor normativo, que teñen unha ampla distribución por todo o continente europeo. Dentro deste elenco de personaxes destaca a recente -século XIX- recreación do san Nicolás dos inmigrantes holandeses en Norteamérica que foi posto ó día grazas ó talento literario de J.Washintong Irwing1 no 1809, e outros como Henry Livingston Jr. ou, probablemente, o sacerdote Clement C. Moore coa súa publicación no xornal The Sentinel no 1823 dun relato con valor fundacional2 e descritivo da función da personaxe. Os debuxantes Thomas Nast a finais do XIX e Habdon Sundblom no 1931, descendente de inmigrantes finlandeses, fixaron a vixente fasquía da personaxe que foi derivando dende a dun trasgo europeo, pequecho e delgado, cara á actual que ben coñecemos.

CAmpo

Nº Nº 15 Decembro Abril 2011 2013

5 3

Crónica Artigo A SAGA CO AR CREACIÓN SETE 21 D E PROXECTO MARZO: CPARA ELAB ÁMO-LODO DÍESPAZO A MUNNATURAL DIAL DAEÁARQUEOLÓXICO RBORE COA PDOS LAN TACCAMIÑOS IÓN

SIMBÓLICA DE ÁRBORES AUTÓCTONAS A Sociedade Antropolóxica Galega (SAGA) celebrou o Día Mundial da Árbore plantando unha árbore autóctona en cada provincia de Galicia como acto simbólico a prol da recuperación dos nosos bosques autóctonos e da nosa paisaxe tradicional, aquela sobre a que se forxaron moitos dos nosos mitos, das

Boletín da Sociadade Antropolóxica Galega

nosas lendas e da nosa propia historia e identidade.

A Sociedade Antropolóxica Galega ven de unirse activa- túmulos funerarios de época megalítica; e concéntranse mente ó proxecto para a creaciónPdo nun orqEspazo ue todoNatural bosquee com ezoárea u cureducida nha árb(menos ore!! de dous km en liña). A súa vez, Arqueolóxico dos Sete Camiños. De feito, dous dos forman parte do conxunto máis amplo que constitúe o membros da directiva da SAGA —o antropólogo Rafael campo de mámoas de Domaio, que ten en Chan de Armada EN PONTEVEDRA: Quintía e o arqueólogo Lukas Santiago— forman parte da (Marín) e Chan de Arquiña (Moaña) os seus máis coñecidos comisión técnica para a posta en marcha deste proxecto. expoñentes; xa que xeograficamente sitúanse nunha das estribacións desta serra. Ademais disto, temos o Conxunto O proxecto para a creación do Espazo Natural e de gravados rupestres do Pornedo, no límite dos concellos Arqueolóxico dos Sete Camiños é unha iniciativa que de Marín e Pontevedra; o Petróglifo de Sete Camiños, e o apoian preto dunha vintena de colectivos Conxunto de gravados rupestres de Pinal socioculturais e veciñais de Pontevedra, do Caeiro, ambos en territorio marinense; e Marín e Vilaboa, máis un grupo de arqueóo Conxunto de gravados rupestres do logos que avalan a súa posta en marcha. É Regato dos Buracos, na parroquia de unha proposta que pretende pór en valor o Salcedo. Tamén podemos mencionar o importante e valioso patrimonio natural e Abrigo Rochoso de Catadoiro, probablearqueolóxico da zona. mente do Paleolítico, na parroquia de Pedro G. Losada Lourizán. e colegas poñendo un teixo, Este espazo estaría situado no contorno do (Taxus bacatta L.) perto de Santo André de Couto do Pornedo e dos Sete Camiños, no A Teixido isto debemos engadir dentro deste espamonte comunal das parroquias de zo natural, diferentes formacións xeolóxiDe esquerda a dereita: os compañeiros da Lourizán e de Salcedo, no concello de cas de interese, así como dous miradoiros SAGA Toño Vázquez e Rafa Quintía xunto con EN LUGO: Pontevedra, e no de San Xulián de Marín de naturais privilexiados pola súa vista panoMiguel da Comunidade de Montes de San Arriba, Asícerdeira pois, este rámica sobre a ría. Un é o de Pornedo e Martiñonodeconcello SalcedodeaMarín. carón da que espazo está dividido entre dousMartiño concellos: outro o Mirador Natural do Monte plantaron no monte de San de Marín e Pontevedra; tres parroquias: San Salcedo.ePontevedra Catadoiro.

Xulián, Lourizán e Salcedo. Pero hai que ter presente que conforma unha unidade natural. Ademais, o proxecto de A zona do Monte do Pornedo e Os Sete Camiños constitúe creación desteda espazo aspira a incluirRodríguez nun futuro próximo Os amigos SAGA Rosalía e Xosé un espazo privilexiado, de singular relevancia natural e parte do patrimonio arqueolóxico de Postemirón., no con- patrimonial. Esta área, que forma parte da Serra de Feijoó mandaron un fermoso vídeo plantando cello de Vilaboa.

Domaio, está chamada a converterse un carballo no Monte da Fracha, Pontevedra.

Comisión Técnica do Neste espazo, cunha nunha zona de lecer Espazo Natural e área relativamente Arqueolóxico dos Sete dos Concellos de Camiños pequena, atopamos Pontevedra; Marín e concentrados toda Vilaboa, unha Pazcompañeiro Castro O David Outeiro e o seu can Bran unha serie de xaceextensión natural Xornalista NA CORUÑA: a xunto ó teixo que plantaron en terras de mentos arqueolóxiLukas Santiago do Parque da Lagoa Bullón.

Realizador e Arqueólogo cos e outros elemende Castiñeiras, que Rafael Quintía tos que forman parte pode sobre chegar o a ser un David achéganos ó eseguinte teixo: Antropólogo Economista texto do noso patrimonio importante referenDavid Suárez natural e cultural.

Especialista en Multimedia te, que axude a enriA elección non é casual,posto quecer, que o fortalecer Teixo está Dentro do patrimoe nio arqueolóxico cabe sinalar a presenza de varias mámoas diversificar a oferta cultural e turística da comarca.

A provencellado a estas terras. As Terras de Burón e petróglifos. En canto ás mámoas, trátase das dúas mámo- posta de creación do Espazo Natural e Arqueolóxico dos teñen a súa orixe etimolóxica no nome dunha as de Chan da Lagoa (GA 36038039, nº 1 e nº 2); e a Sete Camiños representa unha alternativa viable para conantiganuntribo galaica, a local dos mámoa do Catadoiro (GA 36038037); ás que se sumaba a vertelo referente identitarioposiblemente para a comunidade mámoa de Louredo (GA 36038060), destruída polos mili- ademais de constituír un recurso social e economicamente Eburóns. A súa testemuña aparece nun fragtares da Brilat no ano 2009. A estas hai que sumar outras rendible; destacando a necesidade de conservar, estudar e mento cerámico achado no castro do Chao de posibles novas mámoas que están sen catalogar, como o difundir este espazo pola súa importancia patrimonial, Sanmartin; " Os (E?)buroflavienses túmulo da Campana, que aparece mencionada no Estudo polo valor didáctico e polo poder identitario dasdesexan pegadas de Impacto Ambiental da Liña de Alta Tensión Lourizán – deixadas na paisaxe polos nosos devanceiros. sorte aos de Ocela". O nome céltico,compartido O amigo da SAGA Eugenio Karkallón xunto o Cangas 2003, así como unhaDas nova mámoa carballodo que plantou no Monte Arcas, par-que apareceu cunha tribo gala, significa do Teixo".

Máis"Os información na web:A na Prospecciónroquia de ditadeliña.

Estes cinco xacementos poden Morás. http://www.espazosetecaminhos.tk árbore está moi presente nas crenzas,mitos e considerarse un conxunto, pois son da mesma natureza, Caderno

6 2

de

CAmpo

Nº 51 Decembro Nº Abril 2011 2013

Artigo Crónica ritos célticos. Coñecido é o episodio do Monte Medullio, no que aqueles que aínda resistían ao invasor romano decidiron suicidarse empreganA existencia da figura do Pandigueiro montañas do un preparado do teixo( presentanas sustancias orientais de Galicia en tempos históricos recentes vén tóxicas). César conta na Guerra das Galias que sustentada nas testemuñas directas -entre as que oteño rei Catuvolco Eburóns bebendo que incluír dos a miña propia-suicidouse e nun difuso fato de un preparado teixo,nun episodio similar ao acenos culturaisde que, en conxunto, constitúen apenas unha proba indiciaria do alcance, significado e congalaico.

O deus Ogma (O camiño) co epíteto tinxencia da figura do Pandigueiro entendido como galaico de Bandua (O que ata) era un deus personaxe habitante do imaxinario popular que adoiguerreiro e psycompompo asociado a fratrías taba traerlles agasallos ós nenos contra a fin do ano. guerreiras,estaba vencellado ao teixo. Por iso, o seu compañeiro Dagda, tiña o nome de Eochu, Neste sentido o Pandigueiro pertence ó grupo de figuras semellantes, o dos pródigos arquetípicos con valor epíteto que significa "o que combate co teixo". normativo, teñen amplasabio,creador distribución por Mais Ogma que tamén eraunha un deus do todo o continente europeo. Dentro deste elenco de alfabeto Ogham, que era gravado en polas de personaxes destaca a recente -século XIX- recreación teixo.

O teixo tamén en lugares sagrado san Nicolás dos aparece inmigrantes holandeses en dos, nas antigas Oenach asembleas.

A Norteamérica que foi posto ó díaou grazas ó talento lite1 no 1809, e outros rario de J.Washintong Irwing Fundación do Dominio de Tara,antigo texto como Henry Livingston Jr. deste tipo de territoirlandés, fálanos da xénese ou, probablemente, o sacerrios relaciónC.aMoore distribución territorial. Conta doteenClement coa que plantou bagas, da que plantou súa Fintan publicación no catro xornal The Sentinelxerminou no 1823 un dunteixo. ao nordeste relato con valor fundacional2 e descritivo función da do teixo pervive nos Hoxe en día da o simbolismo personaxe. Os debuxantes eidos sagrados e de do tránsito ao alén, estando Thomas Nast a finais XIX presente ao carón de varias e Habdon Sundblom no igrexas das Terras 1931, descendente de inmide Burón.

E non esquezamos que por algo San grantes finlandeses, fixaron a Andrés é de Teixido. vixente fasquía da personaxe que foi derivando dende a EN dunOURENSE: trasgo europeo, pequecho e delgado, cara á actual que ben coñecemos.

Miguel Losada os dentro do lexítimo contexto cultural vixente Moçfinais Craciun Romanía, Joulupukki en Finlandia, até do en século pasado.

Weihnachtsmann en Alemania, Julemanden e Julenissen en Dinamarca e Noruega, etc. Isto é, a Actualmente estas terras poden e deben recuexistencia da figura ou función representada por perar o potencial biolóxico que poida constárender todos estas personaxes e outras semellantes, tase por Europa.

As súas características son conta dostoda valores e beneficios, outros no contexsemellantes e basicamente as mesmas polo que as to actual, respecto dos cales a sociedade no seu aparentemente diversas estruturas significantes acuconxunto, é lexitima acredora. A verdadeira billan un mesmo significado. Son pois, a mesma xestión cousa. é a que resulta coherente co marco cultural de aproveitamento dos recursos. É, pois, A lembranza, xa quesempre, xa non apresenza aquela que exerce, xestión efectiva en base do ós Pandigueiro é plenamente coherente dentro deste criterios que o marco cultural de referencia concontexto cultural, e a súa desaparición fronte o pulo sidera relevantes e non esquece que a ausencia doutras propostas é tamén a evolución histórica espede xestión significa que sexa rable nunha non tradición que elabora o seuposible discursodeixdenala en parámetros suspenso, da pola contra,a importancia significa mala tro dos invernía, das interrelacións sociais para supervivencia e o que xestión. poderiamos definir como o carácter mitopoiético da finitude estrutural dos recursos.

Deste xeito o Pandigueiro cedeu espazo ou presenza social, tal e como fixeron as demais versións continentais do mito invernal, solsticial e promisorio, cando as sociedades tradicionais nas que tiña o seu cometido foron indo á valga durante os séculos XIX e XX. Neste escenario deviñeron redundantes e, sobre todo, menos pródigas e proO amigo da SAGA Nipis (O Home da Pedra) misorias frontee a outros os seus colegas plantando abeleiras no regato modelos "omnipotentes" e de Rivas no val do Támega. sublimados que, cómpre salientar, tamén foron recreaO Apalpador das serras cións pola vía da reutilización lucenses; o Esteru ou as dos elementos esenciais da Anjanas que traen agasallos personaxe. Mais a desapariós nenos polo Nadal, docu- Icona Ortodoxa grega. S.XVII, Creta. méntanse en Cantabria, do http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Ma ción destas entidades foi mais aparente que efectiva. No mesmo xeito e ocupando o mant.jpg/200px-Mamant.jpg novo contexto de crise ou mesmo espazo mitolóxico que o Olentzero vasco, ou o Angulero en Asturias. creba do paradigma imperante nos dous séculos anteOs colegas e amigos da SAGA, X.R. No resto de Europa verifícase a presenza de diferen- riores e que exhibiu o fetiche da abundancia esencial Reigada; X. L. Lozano; P. Carballo; R. Castro; tes E. figuras como fixeron o Télapó en Hungría, fronte ó tradicional da solidariedade, semellan rexurCastro;equivalentes C. Videferre, tamén plantacións rituais.

1 A History of New York from the Beginning of the World to the End of the Dutch Dynasty.

Neste caso reintroduciron especies autóctonas http://en.wikipedia.org/wiki/Washington_Irving O membro da SAGA Miguel Losada e comhttp://books.google.es/books?id=v98hAAAAMAAJ&printsec=frontcover&hl=es#v=onepage&q&f=false (Xesta mansa, Osyris alba L. e Avelaira, pañeiros plantando Carballos (Quercus robur L. coñecido nestas terras como carballo verCorylus Sp.) áreashttp://en.wikipedia.org/wiki/A_Visit_from_St._Nicholas que tiñan sido empobreci2 Visit from St. en Nicholas iño) no Monte Meda, alto Támega, Ourense.

Caderno

de

Boletín da Sociadade Antropolóxica Galega

na súa diversidade botánica co gallo de O PANDIGUEIRO NASdas TERRAS DE TRIVES facilita-lo aproveitamento económico dos terre-

CAmpo

Nº Nº 15 Decembro Abril 2011 2013

7 3

Crónica Artigo Axudando á reintroduci-la complexidade A SAGA COpois, PROXECTO PARA A CREACIÓN DO ESPAZO NATURAL E ARQUEOLÓXICO DOS SETE CAMIÑOS nos degradados biótopos deste monte, que ten sido un importante centro mineiro: estaño, volframio, tantalio e mesmo probablemente outros minerais, dende hai séculos.

Boletín da Sociadade Antropolóxica Galega

As repoboacións forestais feitas polo "icona" nos A Sociedade Antropolóxica Galega ven de unirse activaanos do S. XX. contribuíron transformación mente50 ó proxecto para a creación doáEspazo Natural e Arqueolóxico dos Sete Camiños.

De feito, dous dos da paisaxe, aínda que non sempre mediante membros da directiva da SAGA —o antropólogo Rafael impactos positivos sobre ela. Os lumes e o Quintía e o arqueólogo Lukas Santiago— forman parte da desleixo na xestión completan un panorama comisión técnica para a posta en marcha deste proxecto. que, como membros activos da sociedade, O proxecto para a creación do Espazo Natural e podemos e debemos contribuír a mellorar.

Arqueolóxico dos Sete Camiños é unha iniciativa que

túmulos funerarios de época megalítica; e concéntranse nun área reducida (menos de dous km en liña). A súa vez, forman parte do conxunto máis amplo que constitúe o campo de mámoas de Domaio, que ten en Chan de Armada (Marín) e Chan de Arquiña (Moaña) os seus máis coñecidos expoñentes; xa que xeograficamente sitúanse nunha das estribacións desta serra. Ademais disto, temos o Conxunto de gravados rupestres do Pornedo, no límite dos concellos Amigos da SAGA facendo a súa plantación no de Marín e Pontevedra;concello o Petróglifo de Sete Camiños, e o de Vilar de Barrio apoian preto dunha vintena de colectivos Conxunto de gravados rupestres de Pinal socioculturais e veciñais de Pontevedra, do Caeiro, ambos en territorio marinense; e A SAeGVilaboa, A NASmáis "I Xun OR NAD S SOBRE PATRIMONIO" Marín grupo deAarqueóo Conxunto de gravados rupestres do logos que avalan a súa posta en marcha. É Regato dos Buracos, na parroquia de unhatranscurso proposta quedas pretende No trespór en valor o Salcedo. Tamén podemos mencionar o importante e valioso patrimonio natural e Abrigo Rochoso de Catadoiro, probablesemanas que duran arqueolóxico da zona. mente do Paleolítico, na parroquia de estas xornadas organiLourizán.

Este espazo estaría situado no contorno do zadas pola asociación Couto do Pornedo e dos Sete Camiños, no A isto debemos engadir dentro deste espaQueremos monte comunal Galego das parroquias de zo natural, diferentes formacións xeolóxiMarín presenLourizána eSAGA de Salcedo, no concello de cas de interese, así como dous miradoiros Pontevedra, e no de"San naturais privilexiados pola súa vista panoFolXulián de de Marín de tou o anuario Arriba, no concello de Marín. Así pois, este rámica sobre a ría. Un é o de Pornedo e V elenoestá ", proxectouse espazo dividido entre o dous concellos: outro o Mirador Natural do Monte Setparroquias: e documental Marín e Pontevedra; e"S tres San Catadoiro.

Xulián, Lourizán e Salcedo.

Pero hai que ter presente que cam i ño s , e ncru ci lla d a conforma unha unidade natural. Ademais, o proxecto de A zona do Monte do Pornedo e Os Sete Camiños constitúe d o tempdeste o" e espazo guiamos creación aspiraa a incluir nun futuro próximo un espazo privilexiado, de singular relevancia natural e quen o quixoarqueolóxico polo parte doasí patrimonio de Postemirón., no con- patrimonial. Esta área, que forma parte da Serra de cello de Vilaboa.

Domaio, está chapatrimonio e as lendas mada a converterse Comisión Técnica do do dos Sete Nesteroteiro espazo, cunha nunha zona de lecer Espazo Natural e área relativamente Arqueolóxico dos Sete camiños dos Concellos de Camiños pequena, atopamos Pontevedra; Marín e concentrados toda Vilaboa, unha Paz Castro unha serie de xace- PRESENTACIÓN DO ANUARIO "FOL DE V E L E N O " N A S extensión natural Xornalista mentos arqueolóxido Parque da Lagoa I XORNADAS SOBRE PATRIMLukas ONISantiago O Realizador e Arqueólogo cos e outros elemende Castiñeiras, que Rafael Quintía tos que forman parte pode chegar a ser un Antropólogo e Economista do noso patrimonio importante referenDavid Suárez natural e cultural.

Especialista en Multimedia que axude a enriO pasado 9 de abril ás 20hte,presentouse en Dentro do patrimoquecer, fortalecer e de Vcultural eleno. eAturística nuario da decomarca.

AntropAolprooxía Marín "Foa loferta nio arqueolóxico cabe sinalar a presenza de varias mámoas diversificar e petróglifos. En canto ás mámoas, trátase das dúas mámo- posta de creación do Espazo Natural e Arqueolóxico e Historia". O acto, enmarcado dentro dasdos"I as de Chan da Lagoa (GA 36038039, nº 1 e nº 2); e a Sete Camiños representa unha alternativa viable para conXornadas sobre patrimonio" que organiza a asomámoa do Catadoiro (GA 36038037); ás que se sumaba a vertelo nun referente identitario para a comunidade local ciacióndeQueremos Galegosocial Marín, correou a mámoa de Louredo (GA 36038060), destruída polos mili- ademais constituír un recurso e economicamente tares da Brilat no ano 2009. A estas hai que sumar outras rendible; destacando a necesidade de conservar, e cargo dos compañeiros Rafael Quintíaestudar e João posibles novas mámoas que están sen catalogar, como o difundir este espazo pola súa importancia patrimonial, Bieites. túmulo da Campana, que aparece mencionada no Estudo polo valor didáctico e polo poder identitario das pegadas de Impacto Ambiental da Liña de Alta Tensión Lourizán – deixadas na paisaxe polos nosos devanceiros.

Cangas do 2003, así como unha nova mámoa que apareceu De esquerda a dereita: os membros da SAGA João Bieites Máis información na web: na Prospección de ditaeliña.

Estes cincodo xacementos e Rafael Quintía o presentador acto (Fran)poden http://www.espazosetecaminhos.tk considerarse un conxunto, pois son da mesma natureza, Caderno

8 2

de

CAmpo

Nº 51 Decembro Nº Abril 2011 2013

Artigo Crónica

O PANDIGUEIRO NAS TERRAS DE TRIVES

acuFinlandia, ltade de Os compañeiros da do SAGA Rafael nas Quintía e Miguel convidados pola Fen A existencia da figura Pandigueiro montañas MoçLosada Craciunforon en Romanía, Joulupukki Corientais iências de SocGalicia ias e H manashistóricos o de Esvén tudosWeihnachtsmann Galegos de Lisboaenpara e o Centrrecentes da-lo 19Julemanden de abril unha enutempos Alemania, e sustentada na nasUniversidade testemuñas directas -entre as que Julenissen Dinamarca e Noruega, etc. Isto é,un a conferencia Nova de Lisboa que levaba por en título "Galiza-Norte de Portugal: teño que incluír a miña propiae nun difuso fato de existencia da figura ou función representada por universo simbólico compartido". acenos culturais que, en conxunto, constitúen apenas todos estas personaxes e outras semellantes, constáunha proba indiciaria do alcance, significado e con- tase por toda Europa. As súas características son tinxencia da figura do Pandigueiro entendido como semellantes e basicamente as mesmas polo que as personaxe habitante do imaxinario popular que adoi- aparentemente diversas estruturas significantes acutaba traerlles agasallos ós nenos contra a fin do ano. billan un mesmo significado. Son pois, a mesma cousa.

Neste sentido o Pandigueiro pertence ó grupo de figuras semellantes, o dos pródigos arquetípicos con valor A lembranza, xa que xa non presenza efectiva do normativo, que teñen unha ampla distribución por Pandigueiro é plenamente coherente dentro deste todo o continente europeo. Dentro deste elenco de contexto cultural, e a súa desaparición fronte o pulo personaxes destaca a recente -século XIX- recreación doutras propostas é tamén a evolución histórica espedo san Nicolás dos inmigrantes holandeses en rable nunha tradición que elabora o seu discurso denNorteamérica que foi posto ó día grazas ó talento lite- tro dos parámetros da invernía, a importancia das rario de J.Washintong Irwing1 no 1809, e outros interrelacións sociais para supervivencia e o que poderiamos definir como o como Henry Livingston Jr. carácter mitopoiético da finiou, probablemente, o sacertude estrutural dos recursos. dote Clement C. Moore coa Deste xeito o Pandigueiro súa publicación no xornal cedeu espazo ou presenza The Sentinel no 1823 dun social, tal e como fixeron as relato con valor fundacional2 demais versións continentais e descritivo da función da do mito invernal, solsticial e personaxe. Os debuxantes promisorio, cando as sociedaThomas Nast a finais do XIX des e PHabdon RESENTSundblom ACIÓN DOno S PROXECTOS DA SAGA E DO ANUARIO "F OLtradicionais DE VELEnas NO"que NOtiña o seu cometido foron indo á 1931, descendente de inmiCENTRO GALEGO DE LISBOA valga durante os séculos XIX e grantes finlandeses, fixaron a XX. Neste escenario deviñevixente fasquía da personaxe ron redundantes e, sobre que foi derivando dende a todo, menos pródigas e produn trasgo europeo, pequemisorias fronte a outros cho e delgado, cara á actual modelos "omnipotentes" e que ben coñecemos. sublimados que, cómpre salientar, tamén foron recreaO Apalpador das serras cións pola vía da reutilización lucenses; o Esteru ou as dos elementos esenciais da Anjanas que traen agasallos personaxe. Mais a desapariós nenos polo Nadal, docu- Icona Ortodoxa grega. S.XVII, Creta. méntanse en Cantabria, do http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Ma ción destas entidades foi mais aparente que efectiva. No mesmo xeito e ocupando o mant.jpg/200px-Mamant.jpg novo contexto de crise ou mesmo espazo mitolóxico que o Olentzero vasco, ou o Angulero en Asturias. creba do paradigma imperante nos dous séculos anteNo resto de Europa verifícase a presenza de diferen- riores e que exhibiu o fetiche da abundancia esencial tes figuras equivalentes como o Télapó en Hungría, fronte ó tradicional da solidariedade, semellan rexur-

1 A History of New York from the Beginning of the World to the End of the Dutch Dynasty. http://en.wikipedia.org/wiki/Washington_Irving http://books.google.es/books?id=v98hAAAAMAAJ&printsec=frontcover&hl=es#v=onepage&q&f=false 2 Visit from St. Nicholas http://en.wikipedia.org/wiki/A_Visit_from_St._Nicholas

Caderno

de

Boletín da Sociadade Antropolóxica Galega

CONFERENCIA DA SAGA NA UNIVERSIDADE NOVA DE LISBOA Miguel Losada

CAmpo

Nº Nº 15 Decembro Abril 2011 2013

9 3

Crónica Artigo A SAGA CO PROXECTO PARA A CREACIÓN DO ESPAZO NATURAL E ARQUEOLÓXICO DOS SETE CAMIÑOS

PROXECCIÓN DO DOCUMENTAL DA SAGA "SETE CAMIÑOS. ENCRUCILLADA DO TEMPO", PRESENTACIÓN DO PROXECTO "ESPAZO NATURAL E ARQUEOLÓXICO DOS SETE CAMIÑOS" E ROTEIRO "SOLPOR NOS SETE CAMIÑOS"

O pasado 27 de abril concluíron as I Xornadas sobre Patrimonio organizadas por Queremos Galego Marín. O xoves 25 ás 20h na Biblioteca A Sociedade Antropolóxica Galega ven de unirse activaMunicipal de Marín, proxectouse o documental mente ó proxecto para a creación do Espazo Natural e Arqueolóxico dos Sete Camiños.

De feito, dousDOS dos ESPAZO NATURAL E ARQUEOLÓXICO membros da directiva da SAGA —o antropólogo Rafael SETE CAMIÑOS: ENCRUCILLADA DO Quintía e o arqueólogo Lukas Santiago— forman parte da TEMPO para para presentar este proxecto de posta comisión técnica a posta en marcha deste proxecto. en valor do patrimonio prehistórico, etnográfico O proxecto para a creación do Espazo Natural e eArqueolóxico medioambiental.

O sábado 27 iniciativa celebrouse dos Sete Camiños é unha que apoian preto dunhamoi vintena de colectivos unha andaina especial: SOLPOR NOS socioculturais e veciñais de Pontevedra, SETE CAMIÑOS, para apreciar directamente Marín e Vilaboa, máis un grupo de arqueósobre o terreo logos que avalan aese súalegado posta enmarabilloso. marcha. É unha proposta que pretende pór en valor o importante e valioso patrimonio natural e arqueolóxico da zona.

Este espazo estaría situado no contorno do Couto do Pornedo e dos Sete Camiños, no monte comunal das parroquias de Lourizán e de Salcedo, no concello de Pontevedra, e no de San Xulián de Marín de Arriba, no concello de Marín. Así pois, este espazo está dividido entre dous concellos: Marín e Pontevedra; e tres parroquias: San Xulián, Lourizán e Salcedo. Pero hai que ter presente que conforma unha unidade natural. Ademais, o proxecto de creación deste espazo aspira a incluir nun futuro próximo parte do patrimonio arqueolóxico de Postemirón., no concello de Vilaboa.

De esquerda a dereita: o membro da SAGA Rafael Quintía,

Boletín da Sociadade Antropolóxica Galega

o presentador do acto (Fran), e os membros da SAGA Paz

Neste espazo, cunha Castro e João Bieites área relativamente pequena, atopamos concentrados toda unha serie de xacementos arqueolóxicos e outros elementos que forman parte do noso patrimonio natural e cultural.

Dentro do patrimonio arqueolóxico cabe sinalar a presenza de varias mámoas e petróglifos. En canto ás mámoas, trátase das dúas mámoas de Chan da Lagoa (GA 36038039, nº 1 e nº 2); e a mámoa do Catadoiro (GA 36038037); ás que se sumaba a mámoa de Louredo (GA 36038060), destruída polos militares da Brilat no ano 2009. A estas hai que sumar outras posibles novas mámoas que están sen catalogar, como o túmulo da Campana, que aparece mencionada no Estudo de Impacto Ambiental da Liña de Alta Tensión Lourizán – Cangas do 2003, así como unha nova mámoa que apareceu na Prospección de dita liña. Estes cinco xacementos poden considerarse un conxunto, pois son da mesma natureza,

túmulos funerarios de época megalítica; e concéntranse nun área reducida (menos de dous km en liña). A súa vez, forman parte do conxunto máis amplo que constitúe o campo de mámoas de Domaio, que ten en Chan de Armada (Marín) e Chan de Arquiña (Moaña) os seus máis coñecidos expoñentes; xa que xeograficamente sitúanse nunha das estribacións desta serra. Ademais disto, temos o Conxunto de gravados rupestres do Pornedo, no límite dos concellos de Marín e Pontevedra; o Petróglifo de Sete Camiños, e o Conxunto de gravados rupestres de Pinal do Caeiro, ambos en territorio marinense; e o Conxunto de gravados rupestres do Regato dos Buracos, na parroquia de Salcedo. Tamén podemos mencionar o Abrigo Rochoso de Catadoiro, probablemente do Paleolítico, na parroquia de Lourizán.

A isto debemos engadir dentro deste espazo natural, diferentes formacións xeolóxicas de interese, así como dous miradoiros naturais privilexiados pola súa vista panorámica sobre a ría. Un é o de Pornedo e outro o Mirador Natural do Monte Catadoiro.

A zona do Monte do Pornedo e Os Sete Camiños constitúe un espazo privilexiado, de singular relevancia natural e patrimonial. Esta área, que forma parte da Serra de Domaio, está chamada a converterse Comisión Técnica do nunha zona de lecer Espazo Natural e Arqueolóxico dos Sete dos Concellos de Camiños Pontevedra; Marín e Vilaboa, unha Paz Castro extensión natural Xornalista Lukas Santiago do Parque da Lagoa Realizador e Arqueólogo de Castiñeiras, que Rafael Quintía pode chegar a ser un Antropólogo e Economista importante referenDavid Suárez Especialista en Multimedia te, que axude a enriquecer, fortalecer e diversificar a oferta cultural e turística da comarca. A proposta de creación do Espazo Natural e Arqueolóxico dos Sete Camiños representa unha alternativa viable para convertelo nun referente identitario para a comunidade local ademais de constituír un recurso social e economicamente rendible; destacando a necesidade de conservar, estudar e difundir este espazo pola súa importancia patrimonial, polo valor didáctico e polo poder identitario das pegadas deixadas na paisaxe polos nosos devanceiros.

Máis información na web: http://www.espazosetecaminhos.tk

Caderno

10 2

de

CAmpo

Nº 51 Decembro Nº Abril 2011 2013

Artigo

Miguel Losada Xabier Moure. Historiador A existencia da figura do Pandigueiro nas montañas Moç Craciun en Romanía, Joulupukki en Finlandia, orientais de Galicia en tempos históricos recentes vén Weihnachtsmann en Alemania, Julemanden e Ata non hai nas moitos anos, o directas estudo -entre do patrimounha en forma tirando a circular, cunhas sustentada testemuñas as que tan Julenissen Dinamarca e Noruega, etc. Isto é, a teño que incluír a miña propiae nun difuso fato de existencia da figura ou función representada por nio monumental da que na actualidade coñece- dimensións que van dende os 12 aos 40 metros acenos culturais que, en conxunto, constitúen apenas todos estas personaxes e outras semellantes, constámos como comarca dos Ancares galegos limitá- de diámetro e unha altura que oscila entre 0,40 unha proba indiciaria do alcance, significado e con- tase por toda Europa. As súas características son base, maldaque ben, ás construcións erixidas 1,5 metros.

Agás catroas casos, todas tinxencia figura do Pandigueiro entendido como esemellantes e basicamente mesmasenpolo que as as dende a habitante Idade Media (igrexas, se observa unestruturas cráter designificantes violación, máis personaxe do imaxinario popularcastelos, que adoi- mámoas aparentemente diversas acutaba traerlles agasallos ós nenosalgunha contra a referencia fin do ano. da billan un mesmo Son pois, pazos...).

En troques, atopar metade teñen significado. coiraza pétrea, e só aenmesma cinco cousa. documental a manifestacións culturais anterio- casos documentamos restos de cámara megalíNeste sentido o Pandigueiro pertence ó grupo de figures convertíase nun acto de fe: a pegada huma- tica construída con laxes de pizarra e/ou cuarciras semellantes, o dos pródigos arquetípicos con valor A lembranza, xa que xa non presenza efectiva do na dende o Paleolítico ata aampla romanización semeO seu estado de conservación é, en deste liñas normativo, que teñen unha distribución por ta.

Pandigueiro é plenamente coherente dentro llaba, inexistente, polos labores todo osenón continente europeo.caseque Dentro testemuñal. deste elenco de xerais, contextodeficiente, cultural, eestragados a súa desaparición fronte oagrípulo personaxes destaca a recente -século XIX- recreación colas, doutrasrepoboacións propostas é tamén a evolución histórica espeforestais, camiños, etc. do san Nicolás dos inmigrantes holandeses en rable nunha tradición que elabora o seu discurso denPara atopar as primeiras noticias Norteamérica que foi posto ó día grazas ó talento lite- tro dos parámetros da invernía, a importancia das sobre o Megalitismo no oriente da rario de J.Washintong Irwing1 no 1809, e outros interrelacións sociais para supervivencia e o que provincia Lugo temos que poderiamos definir como o como HenrydeLivingston Jr. remontarnos a López Cuevillas carácter mitopoiético da finiou, probablemente, o sacertude estrutural dos recursos. dote Clement C. Moore coa que, citando a Vázquez Seijas, fai Deste xeito o Pandigueiro súa publicación no da xornal alusión á mámoa Casía da cedeu espazo ou presenza The Sentinel no 1823 dun Arquela, en A Fonsagrada.2 Haberá social, tal e como fixeron as relato con valor fundacional que esperar ao traballo publicado demais versións continentais e descritivo da función da no Boletín doOsMuseo Provincial de do mito invernal, solsticial e personaxe. debuxantes promisorio, cando as sociedaThomas Nast a finais do XIX Lugo no ano 1986 por Enrique des tradicionais nas que tiña e Habdon Sundblom no López Fernández, e que xa preseno seu cometido foron indo á 1931, descendente de inmitara nunha homenaxe a Cuevillas valga durante os séculos XIX e grantes finlandeses, fixaron a en Ourense o título XX. Neste escenario deviñevixente fasquía dabaixo personaxe ron redundantes e, sobre Megalitos y mámoas en elaayuntaque foi derivando dende todo, menos pródigas e produn trasgo peque-, cando miento de europeo, Fonsagrada misorias fronte a outros cho e delgado, cara á actual saian á luz unha manchea de entemodelos "omnipotentes" e que ben coñecemos.

O Anta no Alto do Restelo (Navia de Suarna) rramentos que o autor distribúe ao sublimados que, cómpre longo deste municipio, un deles salientar, tamén foron recreaO Apalpador das serras cións pola vía da reutilización lucenses; o Esteru ou as situado na Serra de Louxas, lindeira co munici- Por tratarse dos máis espectaculares, voume dos elementos esenciais da Anjanas que traen agasallos pio ancarés de Navia de Suarna. No inventario deter en tres enterramentos. Trátase duns personaxe. Mais a desapariós nenos polo Nadal, docu- Icona Ortodoxa grega. S.XVII, Creta. de bens patrimoniais publicado pola Xunta de túmulos situados nos Montes do Restelo, en méntanse en Cantabria, do http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Ma ción destas entidades foi mais Galicia mes de xullo de cítanse dúas Ferreirúa (Cabanela)aparente e no Chao Couso, No na mant.jpg/200px-Mamant.jpg que doefectiva. mesmo no xeito e ocupando o 1991, mámoas en Navia de Suarna, unha situada en Serra de Louxas (Castañedo). novo contexto de crise ou mesmo espazo mitolóxico creba do paradigma imperante nos dous séculos anteque o Olentzero vasco, ou o Angulero en Asturias.

Coea, parroquia de Castañedo, e outra na riores e que exhibiu o fetiche da esencial No resto dede Europa a presenza diferenparroquia Moía.verifícase Cifra que nin dede lonxe se A anta do Restelo forma parteabundancia dunha necrópole tes figuras equivalentes como o Télapó en Hungría, fronte ó tradicional da solidariedade, semellan rexurachega á realidade: Ata o presente levamos de cinco mámoas situadas na confluenza dos localizadas 43 mámoas repartidas en 23 necró- concellos de Baleira, Becerreá, A Fonsagrada e poles. deDutch Suarna.

End of the Dynasty.A mámoa, duns corenta 1 A History of New York from the Beginning of the World to the Navia http://en.wikipedia.org/wiki/Washington_Irving metros de diámetro, agocha no seu interior http://books.google.es/books?id=v98hAAAAMAAJ&printsec=frontcover&hl=es#v=onepage&q&f=false Os túmulos, ubicados a unha altitude de entre unha grande anta poligonal composta por sete 2 Visit from St.metros Nicholassobre http://en.wikipedia.org/wiki/A_Visit_from_St._Nicholas 800 e 1.000 o nivel do mar, presen- esteos na cámara (un deles foi desprazado e atóCaderno

de

Boletín da Sociadade Antropolóxica Galega

O MEOGPANDIGUEIRO ALITISMO NO CON CELTERRAS LO DE NADE VIA TRIVES DE SUARNA NAS

CAmpo

Nº 2011 Nº 15 Decembro Abril 2013

11 3

O Megalitismo no Concello de Navia de Suarna Artigo pase no centro desta) ePARA outros catro, cortados e ANATURAL Necrópole do Chao do DOS Couso, case 900 A SAGA CO PROXECTO A CREACIÓN DO ESPAZO E ARQUEOLÓXICO SETEa CAMIÑOS situados a ambos os dous lados da entrada, que metros de altitude sobre o nivel do mar, foi arraformarían parte dun corredor pouco desenvolvi- sada totalmente. Estaba formada por dúas do. Non se conserva a tampa cobertora. Na base mámoas cuxos ortostatos das cámaras foron ten unhas medidas de 2 por 1,5 metros. O con- reutilizadas na construción dunha casa. xunto está cuberto de fentos, arbustos e árbores Enrique López Fernández cita varias pezas atoplantadas sobre o túmulo. padas no lugar, entre outras unha esfera e unha A Sociedade Antropolóxica Galega ven de unirse activa- túmulos funerarios de época megalítica; e concéntranse pedra de forma cóncavo-convexa. mente ó proxecto para a creación do Espazo Natural e nun áreadiscoidal reducida (menos de dous km en liña). A súa vez, Arqueolóxico dos Sete Camiños.

De feito, dous dos forman parte do conxunto máis amplo que constitúe o A anta de Ferreirúas é o enterramento máis membros da directiva da SAGA —o antropólogo Rafael campo de mámoas de Domaio, que ten en Chan de Armada espectacular da necrópole da Campa das Penas Canto á distribución, a meirande parte das Quintía e o arqueólogo Lukas Santiago— forman parte da (Marín) e Chan de Arquiña (Moaña) os seus máis coñecidos formada por sete dous perten- expoñentes; necrópolesxa megalíticas de Navia Suarna comisión técnica para aenterramentos, posta en marcha deste proxecto. que xeograficamente sitúansedenunha das estribacións desta serra.

Ademais disto, temos o Conxunto centes ao concello de A Fonsagrada e os cinco están encravadas nuns cordais montaños limíO proxecto para a creación do Espazo Natural e de gravados rupestres do Pornedo, no límite dos concellos restantes de Sete Navia de Suarna. a coñetrofes, tanto polo norte coma polo oeste, co veciArqueolóxicoaodos Camiños é unhaDada iniciativa que de Marín e Pontevedra; o Petróglifo de Sete Camiños, e o cer porpreto Enrique López de Fernández de A Fonsagrada, próximos aos apoian dunha vintena colectivos no traballo ño municipio Conxunto de gravados rupestres de Pinal socioculturais e veciñais de Pontevedra, do Caeiro, ambos en territorio marinense; e citado máis arriba, trátase dunha anta de plan- camiños, hoxe en día estradas locais, que dende Marín e Vilaboa, máis un grupo de arqueóo Conxunto de gravados rupestres do ta poligonal soterrada túmulo, como eixos de comunicación e logos que avalan a súa postanun en marcha. É formada por antigo actuaban Regato dos Buracos, na parroquia de sete pizarra o maior, o en cuxas proximidades levantaron un bo unha ortostatos proposta que de pretende pór eencuarcita; valor o Salcedo. Tamén se podemos mencionar o importante e valioso patrimonio natural e Abrigo Rochoso de Catadoiro, probableda cabeceira, ten unhas medidas de 1,50 metros número de castros, logo reaproveitados durante arqueolóxico da zona.

Boletín da Sociadade Antropolóxica Galega

Este espazo estaría situado no contorno do Couto do Pornedo e dos Sete Camiños, no monte comunal das parroquias de Lourizán e de Salcedo, no concello de Pontevedra, e no de San Xulián de Marín de Arriba, no concello de Marín. Así pois, este espazo está dividido entre dous concellos: Marín e Pontevedra; e tres parroquias: San Xulián, Lourizán e Salcedo. Pero hai que ter presente que conforma unha unidade natural. Ademais, o proxecto de creación deste espazo aspira a incluir nun futuro próximo parte do patrimonio arqueolóxico de Postemirón., no concello de Vilaboa.

mente do Paleolítico, na parroquia de Lourizán.

A isto debemos engadir dentro deste espazo natural, diferentes formacións xeolóxicas de interese, así como dous miradoiros naturais privilexiados pola súa vista panorámica sobre a ría. Un é o de Pornedo e outro o Mirador Natural do Monte Catadoiro.

A zona do Monte do Pornedo e Os Sete Camiños constitúe un espazo privilexiado, de singular relevancia natural e patrimonial. Esta área, que forma parte da Serra de Domaio, está chamada a converterse Comisión Técnica do Neste espazo, cunha nunha zona de lecer Espazo Natural e área relativamente Arqueolóxico dos Sete dos Concellos de Camiños pequena, atopamos Pontevedra; Marín e concentrados toda Vilaboa, unha Paz Castro unha serie de xaceextensión natural Xornalista mentos arqueolóxiLukas Santiago do Parque da Lagoa Realizador e Arqueólogo cos e outros elemende Castiñeiras, que Rafael Quintía tos que forman parte pode chegar a ser un Antropólogo e Economista do noso patrimonio importante referenDavid Suárez Anta de Ferreirúas (Navia de Suarna) natural e cultural.

Especialista en Multimedia te, que axude a enriDentro do patrimoquecer, fortalecer e nio arqueolóxico cabe sinalar a presenza de varias mámoas diversificar a oferta cultural e turística da comarca. A proe petróglifos. En canto ás mámoas, trátase das dúas mámo- posta de creación do Espazo Natural e Arqueolóxico dos de alto.

Ao da seu carón, pouco removida, está a romanización.

Así,unha dos alternativa vinte e tres campos de as de Chan Lagoa (GAun 36038039, nº 1 e nº 2); e aa Sete Camiños representa viable para conmámoa do Catadoiro (GA 36038037); ás que se sumaba a vertelo nun referente identitario para a comunidade local tampa cobertora que mide 1,90 por 1,30 metros; mámoas que temos contabilizados ata o presenmámoa de Louredo (GA 36038060), destruída polos mili- ademais de constituír un recurso social e economicamente na tennounhas medidas de que 1,50 poroutras 1,60 te, vinte atópanse nestas zonas, acollendo un taresbase da Brilat ano 2009.

A estas hai sumar rendible; destacando a necesidade de conservar, estudar e metros.

Dá amámoas impresión de posuír un corredor total deeste corenta resto (tres patrimonial, necrópóles posibles novas que están sen catalogar, como o difundir espazotumbas; pola súaoimportancia túmulo da Campana, que aparece mencionada no Estudo polo valor didáctico e polo poder identitario das pegadas polo SL. O túmulo, cuberto pola matogueira, cun só enterramento cada unha) emprázanse en de Impacto Ambiental da Liña de Alta Tensión Lourizán – deixadas na paisaxe polos nosos devanceiros. pasa trinta de nova diámetro. parroquias interiores do concello.

Cangasdos do 2003, asímetros como unha mámoa que apareceu Máis información na web: na Prospección de dita liña. Estes cinco xacementos poden http://www.espazosetecaminhos.tk considerarse un conxunto, pois son da mesma natureza, Caderno

12 2

de

CAmpo

Nº Nº 15 Decembro Abril 2011 2013

Artigo O Megalitismo no Concello de Navia de Suarna

O PANDIGUEIRO NAS TERRAS DE TRIVES Miguel Losada A existencia da figura do Pandigueiro nas montañas orientais de Galicia en tempos históricos recentes vén sustentada nas testemuñas directas -entre as que teño que incluír a miña propia- e nun difuso fato de acenos culturais que, en conxunto, constitúen apenas unha proba indiciaria do alcance, significado e continxencia da figura do Pandigueiro entendido como personaxe habitante do imaxinario popular que adoitaba traerlles agasallos ós nenos contra a fin do ano.

Moç Craciun en Romanía, Joulupukki en Finlandia, Weihnachtsmann en Alemania, Julemanden e Julenissen en Dinamarca e Noruega, etc. Isto é, a existencia da figura ou función representada por todos estas personaxes e outras semellantes, constátase por toda Europa. As súas características son semellantes e basicamente as mesmas polo que as aparentemente diversas estruturas significantes acubillan un mesmo significado. Son pois, a mesma cousa.

A lembranza, xa que xa non presenza efectiva do Pandigueiro é plenamente coherente dentro deste contexto cultural, e a súa desaparición fronte o pulo doutras propostas é tamén a evolución histórica esperable nunha tradición que elabora o seu discurso dentro dos parámetros da invernía, a importancia das interrelacións sociais para supervivencia e o que poderiamos definir como o dos enterramentos megalíticos do municipio de carácter mitopoiético da finiNavia de Suarna é malo, constatándose unha tude estrutural dos recursos.

Deste xeito o Pandigueiro falta de sensibilidade por parte dos responsacedeu ou De presenza bles de velar pola súa postaespazo en valor. feito, social, tal e como fixeron as en moitas mámoas obsérvase un deterioro consdemais versións continentais tante debido, principalmente, á acciónsolsticial humana. do mito invernal, e promisorio, socieda-o Dende o punto de vista do quecando isto as escribe, des tradicionais nas os queentetiña custo económico que suporía conservar o seu cometido foron indo á rramentos máis vulnerables (que coinciden cos valga durante os séculos XIX e máis espectaculares, necrópoles de XX. léase Neste escenario deviñeFerreirúas e do Restelo) mínimo, e, limitánron sería redundantes sobre menos pródigas e prodose a consolidar astodo, estruturas e á limpeza, misorias fronte a outros acoutamento e sinalización dos mesmos. Mais, modelos "omnipotentes" e para iso, cómpre vontade que é, precisamente, sublimados que, cómpre do que se carece. Investir notamén noso foron patrimonio salientar, recreaO Apalpador das serras podería axudar a dinamizar unha comarca concións pola vía da reutilización lucenses; o Esteru ou as dos elementos esenciais da Anjanas que traen agasallos denada ao esquecemento. personaxe. Mais a desapariós nenos polo Nadal, docu- Icona Ortodoxa grega. S.XVII, Creta. méntanse en Cantabria, do http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Ma ción destas entidades foi mais aparente que efectiva. No mesmo xeito e ocupando o mant.jpg/200px-Mamant.jpg novo contexto de crise ou mesmo espazo mitolóxico que o Olentzero vasco, ou o Angulero en Asturias. creba do paradigma imperante nos dous séculos anteNo resto de Europa verifícase a presenza de diferen- riores e que exhibiu o fetiche da abundancia esencial tes figuras equivalentes como o Télapó en Hungría, fronte ó tradicional da solidariedade, semellan rexur-

1 A History of New York from the Beginning of the World to the End of the Dutch Dynasty. http://en.wikipedia.org/wiki/Washington_Irving http://books.google.es/books?id=v98hAAAAMAAJ&printsec=frontcover&hl=es#v=onepage&q&f=false Esfera atopada nunha mámoa de Chan do Couso Fonte: Enrique López Fernández 2 Visit from St. Nicholas http://en.wikipedia.org/wiki/A_Visit_from_St._Nicholas

Caderno

de

Boletín da Sociadade Antropolóxica Galega

Neste sentido o Pandigueiro pertence ó grupo de figuras semellantes, o dos pródigos arquetípicos con valor normativo, que teñen unha ampla distribución por todo o continente europeo. Dentro deste elenco de personaxes destaca a recente -século XIX- recreación do san Nicolás dos inmigrantes holandeses en Norteamérica que foi posto ó día grazas ó talento literario de J.Washintong Irwing1 no 1809, e outros como Henry Livingston Jr. Oou,folclore arredor destes probablemente, o sacer-monumentos funerarios abondoso, doteé Clement C. relacionado Moore coa principalmente con súa publicación no xornal tesouros agochados polos mouros e, tamén, The Sentinel no 1823 dun do Alto do Restelo, polos romanos. Na necrópole relato con valor fundacional2 lugar coñecido tamén como A Cruz do Restelo, a e descritivo da función da Santa Compaña iniciaba a súa procesión nocpersonaxe.

Os debuxantes turna saíndo mámoas.

Thomas Nast adas finais do XIX e Habdon Sundblom no 1931,a descendente inmi- encamiñadas a preAnte ausencia de de políticas grantes finlandeses, fixaron a servar patrimonio, o estado de conservación vixenteofasquía da personaxe que foi derivando dende a dun trasgo europeo, pequecho e delgado, cara á actual que ben coñecemos.

CAmpo

Nº 2011 Nº 15 Decembro Abril 2013

13 3

Achádego Artigo A SAGA CO PROXECTO PARA A CREACIÓN ARQUEOLÓXICO DOS SETE CAMIÑOS PEREIDO RAESPAZO S-VIII NATURAL (INÉDITEO )

Coordenadas: 42.261040806770325,-7.806521058082581

Situación: http://m.google.es/u/m/RSh5m5

Boletín da Sociadade Antropolóxica Galega

A Sociedade Antropolóxica Galega ven de unirse activamente ó proxecto para a creación do Espazo Natural e Arqueolóxico dos Sete Camiños. De feito, dous dos membros da directiva da SAGA —o antropólogo Rafael Quintía e o arqueólogo Lukas Santiago— forman parte da comisión técnica para a posta en marcha deste proxecto.

túmulos funerarios de época megalítica; e concéntranse nun área reducida (menos de dous km en liña). A súa vez, forman parte do conxunto máis amplo que constitúe o campo de mámoas de Domaio, que ten en Chan de Armada (Marín) e Chan de Arquiña (Moaña) os seus máis coñecidos expoñentes; xa que xeograficamente sitúanse nunha das estribacións desta serra. Ademais disto, temos o Conxunto DESCRICIÓN: O proxecto para a creación do Espazo Natural e de gravados rupestresPereiras do Pornedo,VIII no límite dos concellos Arqueolóxico dospeneda Sete Camiños é unha de iniciativa que3 de Marín e Pontevedra; o Petróglifo de Sete Camiños, e o Trátase dunha duns 6 metros longo por TIPO DE BEN: Petróglifo apoian preto colectivos Conxunto de gravados rupestres de Pinal de ancho e dedunha poucavintena altura,desendo bastante plana na LUGAR: Pereiras socioculturais e veciñais de Pontevedra, do Caeiro, ambos en territorio marinense; e súa superficie Marín e Vilaboa,superior. máis un grupo de arqueóo Conxunto de gravados rupestres PARROQUIA: Rabeda (Santiago) do logos podemos que avalanver a súa posta en marcha. É Nela gran cantidade de cazoletas espalRegato dos Buracos, na parroquia de CONCELLO: Taboadela unha proposta pretende pór en valor o Salcedo. Tamén podemos mencionar o ladas por todaque a súa superficie, con sucos entre elas importante e valioso patrimonio natural e CRONOLOXÍA: do bronce Abrigo Rochoso de Idade Catadoiro, probableearqueolóxico varios debuxos de distinta tipoloxía. da zona. mente do Paleolítico, na parroquia 42.261040806770325de COORDENADAS: Debido a que esta moi chea de brión, non se aprecian Lourizán.

Este espazo estaría situado no contorno do -7.806521058082581 moi ben. E un petróglifo inédito, sendo o seu achádeo Couto do Pornedo e dos Sete Camiños, no A isto debemos engadir11-02-2012 dentro deste espaDATA ACHADO: fortuíto, polo que non coñece moito. monte comunal das separroquias de zo natural, diferentes formacións xeolóxiDESCUBRIDOR: J.A.Gavilanes Lourizán e de Salcedo, no concello deda eneda para cas de interese, así como dous miradoiros Sería interesante facer unha limpeza Pontevedra, e no de San Xulián de Marín de naturais privilexiados pola súa vista panopoder ver a súa magnitude.

Arriba, no concello de Marín. Así pois, este rámica sobre a ría. Un é o de Pornedo e espazo está dividido entre dous concellos: Mirador Natural do Monte PETRÓGLIFO NA CHOUZANA SALGUEoutro IROSo(IN ÉDITO ) Marín e Pontevedra; e tres parroquias: San Catadoiro.

Coordenadas: Situación: Xulián, Lourizán e Salcedo. Pero hai que ter presente que conforma unha unidade natural.

Ademais, o proxecto de A zona do Monte do Pornedo e Os Sete Camiños constitúe 42.24222242832184,-7.738645076751709 http://m.google.es/u/m/dFWZPV creación deste espazo aspira a incluir nun futuro próximo un espazo privilexiado, de singular relevancia natural e parte do patrimonio arqueolóxico de Postemirón., no con- patrimonial. Esta área, que forma parte da Serra de cello de Vilaboa.

Domaio, está chamada a converterse Comisión Técnica do Neste espazo, cunha nunha zona de lecer Espazo Natural e área relativamente Arqueolóxico dos Sete dos Concellos de Camiños pequena, atopamos Pontevedra; Marín e DESCRIPCIÓN: concentrados toda Vilaboa, unha Paz Castro unha seriedede xaceSaíndo Salgueiros extensión natural Xornalista mentos arqueolóxiLukas Santiago do Parque da Lagoa cara a Baños de Molgas, Realizador e Arqueólogo cos e outros elemende Castiñeiras, que Rafael Quintía uns metros de tos que forman despois parte pode chegar a ser un Antropólogo e Economista do noso patrimonio pasar o cruce de Marzas, importante referenDavid Suárez natural e cultural.

Especialista en Multimedia que axude a enricollemos unha pista a Petróglifo na Chouzanate,Salgueiros Dentro do patrimoquecer, fortalecer e mao esquerda.

TIPO DE BEN: Petróglifo nio arqueolóxico cabe sinalar a presenza de varias mámoas diversificar a oferta cultural e turística da comarca. A proe petróglifos. En por cantoela ás mámoas, dasveremos dúas mámoCamiñaremos uns 370trátase m e xa un posta de creación do Espazo Natural e Arqueolóxico dos LUGAR: A Chouzana/Salgueiros as de Chan da Lagoa (GA 36038039, nº 1 e nº 2); e a Sete Camiños representa unha alternativa viable para congrupo de penedos de gran tamaño. Enriba dun deles PARROQUIA: (San Salvador) mámoa do Catadoiro (GA 36038037); ás que se sumaba a vertelo nun referente identitarioArmariz para a comunidade local con parte superior plana, atópase este petróglifo, forCONCELLO: Xunqueira de Ambía mámoa de Louredo (GA 36038060), destruída polos mili- ademais de constituír un recurso social e economicamente tares dapor Brilat no ano aliñadas, 2009. A estas hai que sumar outras mado cazoletas e algunha de elas con rendible;CRONOLOXÍA: destacando a necesidade de conservar, estudar e Idade do bronce posibles novas mámoas que están sen catalogar, como o difundir este espazo pola súa importancia patrimonial, círculos concéntricos arredor. Debido a que as túmulo da Campana, que aparece mencionada no Estudo polo valor didáctico e polo poder 42.2422224283218 identitario das pegadas COORDENADAS: gravuras están moi desgastadas, as fotos están retode Impacto Ambiental da Liña de Alta Tensión Lourizán – deixadas na paisaxe polos nosos devanceiros.

-7.7386450767517 Cangas do 2003, así como unharemarcar nova mámoaasquezonas apareceu cadas dixitalmente para do DATA ACHADO: Máis información 27-06-2012na web: na Prospección de dita liña. Estes cinco xacementos poden petróglifo. http://www.espazosetecaminhos.tk DESCUBRIDOR: J.A.Gavilanes considerarse un conxunto, pois son da mesma natureza, Caderno

14 2

de

CAmpo

Nº Nº 15 Decembro Abril2011 2013

Artigo Achádego

HERDANZAS INÉDITAS NO CONCELLO DE SAN CIBRAO DAS VIÑAS

O PANDIGUEIRO NAS TERRAS DE TRIVES LAMEIRA DE STA CRUZ

Miguel Losada Situación: Moç Craciun en Romanía, Joulupukki en Finlandia, http://m.google.es/u/m/z9pXCy Weihnachtsmann en Alemania, Julemanden e Julenissen en Dinamarca e Noruega, etc. Isto é, a existencia da figura ou función representada por todos estas personaxes e outras semellantes, constátase por toda Europa. As súas características son semellantes e basicamente as mesmas polo que as aparentemente diversas estruturas significantes acubillan un mesmo significado. Son pois, a mesma cousa.

Neste sentido o Pandigueiro pertence ó grupo de figuras semellantes, o dos pródigos arquetípicos con valor A lembranza, xa que xa non presenza efectiva do DESCRICIÓN: normativo, que teñen unha ampla distribución por Pandigueiro éLameira plenamente de coherente Sta Cruz dentro deste Peneda granítica con cazoletas, atopouse casualtodo o continente europeo. Dentro deste elenco de contexto cultural, e a súa desaparición fronte o pulo TIPO DE BEN: Petróglifo mente ó estar á vista unha das pequenas cazoletas. personaxes destaca a recente -século XIX- recreación doutras propostas é tamén a evolución histórica espeLUGAR: Sta Cruz Como se pode ver dos nas fotos, estaba enterrada do san Nicolás inmigrantes holandesescase en rable nunha tradición que elabora o seu discurso denA Carballeira (Santa Cruz) Norteamérica que Limpouse foi posto ó un día pouco grazasaóterra talento litetro dosPARROQUIA: parámetros da invernía, a importancia das na súa totalidade. que a CONCELLO: San Cibrao daseViñas 1 no 1809, e outros interrelacións sociais para supervivencia o que rario de J.Washintong Irwing tapaba para verificar que era aquela marca e desCRONOLOXÍA: Idadedefinir do bronce poderiamos como o como Henry Livingston Jr. cubríronse varias coviñas máis. carácter mitopoiético da finiou, probablemente, o sacer42.26984918117523 COORDENADAS: Algunha das cazoletas tude estrutural dos recursos. dote Clement C. Mooreestán coa unidas entre si por -7.81598389148712 sucos.

Suponse que limpando algo máis a terra que Deste xeito o Pandigueiro súa publicación no xornal DATA ACHADO: 01-10-2011 cedeu espazo ou presenza The Sentinel no 1823 dun máis gravuras. cubre a laxe poderían aparecer DESCUBRIDOR: J.A.Gavilanes social, tal e como fixeron as relato con valor fundacional2 demais versións continentais e descritivo da función da Posto en coñecemento do concello de San Cibrán das Viñas, este non amosou interese ningún, polo que está do mito invernal, solsticial e personaxe. Os debuxantes esquecido e sena dar a coñecer. promisorio, cando as sociedaThomas Nast finais do XIX PAZOS DE SAN CLODIO des tradicionais nas que tiña e Habdon Sundblom no Coordenadas: Situación: o seu cometido foron indo á 1931, descendente de inmivalga durante os séculos XIX e grantes finlandeses, fixaron a 42.297213077545166,-7.817051410675049 http://m.google.es/u/m/zfprGU XX. Neste escenario deviñevixente fasquía da personaxe ron redundantes e, sobre que foi derivando dende a todo, menos pródigas e produn trasgo europeo, pequemisorias fronte a outros cho e delgado, cara á actual modelos "omnipotentes" e que ben coñecemos. sublimados que, cómpre salientar, tamén foron recreaO Apalpador das serras cións pola vía da reutilización lucenses; o Esteru ou as dos elementos esenciais da Anjanas que traen agasallos personaxe. Mais a desapariós nenos polo Nadal, docu- Icona Ortodoxa grega. S.XVII, Creta.

DESCRICIÓN: méntanse en Cantabria, do http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Ma ción destas entidades foi mais Pazos de San Clodio mant.jpg/200px-Mamant.jpg aparente que efectiva. No mesmo dun xeitogrupo e ocupando Trátase formadoo por varias rochas con TIPO DE BEN: novo contexto de crise ou Petróglifo mesmo espazo mitolóxico cazoletas, algunhas unidas entre si por sucos. imperante nos dous séculos anteque o Olentzero vasco, ou o Angulero en Asturias. creba do paradigma LUGAR: Pazos de San Clodio Tamén se aprecia o que poden ser dúas cruces de riores e que exhibiu o fetiche da abundancia esencial No resto de Europa verifícase a presenza de diferenPARROQUIA: Pazos (San Clodio) termo medievais. tes figuras equivalentes como o Télapó en Hungría, fronte ó tradicional da solidariedade, semellan rexurUnha das penedas presenta unha especie de chanzos

CONCELLO:

San Cibrao das Viñas

e a forma do que semella a feitura dun pé humano.

CRONOLOXÍA:

Idade do bronce

of New York from theatopado Beginningdeofforma the World to the End of the Dutch Dynasty.

1 A History Este petróglifo e inédito e foi casuCOORDENADAS:

42.297213077545166

http://en.wikipedia.org/wiki/Washington_Irving -7.817051410675049 al, informado o concello de San Cibrao das Viñas do http://books.google.es/books?id=v98hAAAAMAAJ&printsec=frontcover&hl=es#v=onepage&q&f=false DATA ACHADO: 17-08-2011 achádeo non mostrou interese algún en coñecelo, nin 2 Visit from St. Nicholas http://en.wikipedia.org/wiki/A_Visit_from_St._Nicholas DESCUBRIDOR: J.A.Gavilanes sequera a súa situación.

Caderno

de

Boletín da Sociadade Antropolóxica Galega

Coordenadas: A existencia da figura do Pandigueiro nas montañas 42.26984918117523,-7.815983891487122 orientais de Galicia en tempos históricos recentes vén sustentada nas testemuñas directas -entre as que teño que incluír a miña propia- e nun difuso fato de acenos culturais que, en conxunto, constitúen apenas unha proba indiciaria do alcance, significado e continxencia da figura do Pandigueiro entendido como personaxe habitante do imaxinario popular que adoitaba traerlles agasallos ós nenos contra a fin do ano.

CAmpo

Nº 2011 Nº 15 Decembro Abril 2013

15 3

Achádego Artigo A SAGA CO PROXECTO PARA A CREACIÓNZDO ESPAZO ON A ARANATURAL UXO E ARQUEOLÓXICO DOS SETE CAMIÑOS

Coordenadas: 42.300006, -7.867344

A Sociedade Antropolóxica Galega ven de unirse activamente ó proxecto para a creación do Espazo Natural e Arqueolóxico dos Sete Camiños. De feito, dous dos membros da directiva da SAGA —o antropólogo Rafael Quintía e o arqueólogo Lukas Santiago— forman parte da comisión técnica para a posta en marcha deste proxecto.

Boletín da Sociadade Antropolóxica Galega

O proxecto para a creación do Espazo Natural e Arqueolóxico dos Sete Camiños é unha iniciativa que DESCRICIÓN: apoian preto dunha vintena de colectivos socioculturais e veciñais Pontevedra, En zona próxima á tendadeArauxo, vemos un pequeno Marín e Vilaboa, máis un grupo de arqueóouteiro no que se atopa un grupo de penedas. logos que avalan a súa posta en marcha. É unha proposta que pretende pór en valor o importante e valiosoe patrimonio Na máis redonda alta delas natural vemos edúas cazoletas arqueolóxico da zona. e varios sucos formando unha especie de cadrado, e

Situación: http://m.google.es/u/m/dQdzOL

túmulos funerarios de época megalítica; e concéntranse nun área reducida (menos de dous km en liña). A súa vez, forman parte do conxunto máis amplo que constitúe o campo de mámoas de Domaio, que ten en Chan de Armada (Marín) e Chan de Arquiña (Moaña) os seus máis coñecidos expoñentes; xa que xeograficamente sitúanse nunha das estribacións desta serra. Ademais disto, temos o Conxunto Arauxo de gravados rupestresZona do Pornedo, no límite dos concellos de Marín e Pontevedra; o Petróglifo de Petróglifo Sete Camiños, e o TIPO DE BEN: Conxunto de gravados rupestres de Pinal LUGAR: Zona Arauxo do Caeiro, ambos en territorio marinense; e PARROQUIA: Cibraorupestres das Viñasdo o Conxunto de San gravados (San Ildefonso) Regato dos Buracos, na parroquia de Salcedo. Tamén San podemos CONCELLO: Cibraomencionar das Viñas o

Abrigo Rochoso de Idade Catadoiro, probableCRONOLOXÍA: do bronce

mente do Paleolítico, na parroquia de 42.300006 Lourizán.

COORDENADAS: Este espazo estaría situado no contorno do algunha marca máis.

-7.867344 Couto do Pornedo e dos Sete Camiños, no A isto debemos engadir dentro deste espaDATA ACHADO: 04-06-2011 monte comunal das parroquias de zo natural, diferentes formacións xeolóxiDESCUBRIDOR: J.A.Gavilanes Lourizán e de Salcedo, no concello de cas de interese, así como dous miradoiros Pontevedra, e no de San Xulián de Marín de naturais privilexiados pola súa vista panoHERD NZAeste S INÉDITAS NO CONCELrámica LO Dsobre E ESaGría.

OSUn é o de Pornedo e Arriba, no concello de Marín.

AsíApois, espazo está dividido entre dous concellos: PETRÓGLIFO PENEDA POMBoutro ALESo-I Mirador Natural do Monte Marín e Pontevedra; e tres parroquias: San Catadoiro.

Coordenadas: Situación: Xulián, Lourizán e Salcedo. Pero hai que ter presente que 42.30986302053066,-7.731606960296631 conforma unha unidade natural. Ademais, o proxecto de A zona do Monte dohttp://goo.gl/maps/YCzVS Pornedo e Os Sete Camiños constitúe creación deste espazo aspira a incluir nun futuro próximo un espazo privilexiado, de singular relevancia natural e parte do patrimonio arqueolóxico de Postemirón., no con- patrimonial. Esta área, que forma parte da Serra de cello de Vilaboa.

Domaio, está chamada a converterse Comisión Técnica do Neste espazo, cunha nunha zona de lecer Espazo Natural e área relativamente Arqueolóxico dos Sete dos Concellos de Camiños pequena, atopamos Pontevedra; Marín e concentrados toda Vilaboa, unha Paz Castro unha serie de xaceextensión natural Xornalista mentos arqueolóxiLukas Santiago do Parque da Lagoa Realizador e Arqueólogo cos e outros elemende Castiñeiras, que Rafael Quintía tos que forman parte pode chegar a ser un Antropólogo e Economista DESCRICIÓN: do noso patrimonio importante referenDavid SuárezPeneda Pombales-I Petróglifo Peneda a carón da pista de entrada a unha natural situada e cultural.

Especialista en Multimedia te, que axude a enriTIPO DE BEN: Petróglifo Dentro do patrimoquecer, fortalecer e granxa e rodeada dunha frondosa carballeira. nio arqueolóxico cabe sinalar a presenza de varias mámoas diversificar LUGAR: Pombales a oferta cultural e turística da comarca. A proe petróglifos. En canto ás mámoas, trátase das dúas mámo- posta de creación do Espazo Natural e Arqueolóxico dos PARROQUIA: Vilar de Ordelles (Santa Ten 3,5m de longo 2mede as deunhas Chan dimensións da Lagoa (GAde36038039, nº 1 e por nº 2); a Sete Camiños representa unha alternativa viable para conMaría) mámoa O do petróglifo Catadoiro (GA ás que se sumaba a vertelo nun referente identitario para a comunidade local ancho. está36038037); formado por unha ducia de CONCELLO: Esgos mámoa de Louredo (GA 36038060), destruída polos milicazoletas que a maioría están concentradas nunha ademais de constituír un recurso social e economicamente tares da Brilat no ano 2009. A estas hai que sumar outras rendible;CRONOLOXÍA: destacando a necesidade de conservar, estudar e Idade do bronce zona aínda ten que outras pola súa posibles novasque mámoas estánespalladas sen catalogar, como o difundir este espazo pola súa importancia patrimonial, 42.30986302053066 túmulo da Campana, quetamaño aparece mencionada Estudo COORDENADAS: didáctico e polo poder identitario das pegadas superficie.

Son dun grande, unsno8cm de polo valor -7.73160696029663 de Impacto Ambiental da Liña de Alta Tensión Lourizán – diámetro e bastante profundidade uns 5cm, aínda deixadas na paisaxe polos nosos devanceiros.

Cangas do 2003, así como unha nova mámoa que apareceu DATA ACHADO: 2013-04-13na web: Máis información que algunha sexa deliña. menor tamaño. na Prospección de dita Estes cinco xacementos poden http://www.espazosetecaminhos.tk DESCUBRIDOR: J.A.Gavilanes considerarse un conxunto, pois son da mesma natureza, Caderno

16 2

de

CAmpo

Nº Nº 15 Decembro Abril2011 2013

Artigo Achádego

PETRÓGLIFO NAS PENEDTERRAS A POMBALE S-IITRIVES O PANDIGUEIRO DE Situación:

Miguel Losada http://m.google.es/u/m/zSlApw Moç Craciun en Romanía, Joulupukki en Finlandia, Weihnachtsmann en Alemania, Julemanden e Julenissen en Dinamarca e Noruega, etc. Isto é, a existencia da figura ou función representada por todos estas personaxes e outras semellantes, constátase por toda Europa. As súas características son semellantes e basicamente as mesmas polo que as aparentemente diversas estruturas significantes acubillan un mesmo significado. Son pois, a mesma cousa.

Neste sentido o Pandigueiro pertence ó grupo de figuras semellantes, o dos pródigos arquetípicos con valor A lembranza, xa que xa non presenza efectiva do DESCRICIÓN: Petróglifo Peneda Pombales-II normativo, que teñen unha ampla distribución por Pandigueiro é plenamente coherente dentro deste Peneda situada en lameiro próximo a unha granxa. todo o continente europeo. Dentro deste elenco de contexto cultural, e a súa desaparición fronte o pulo TIPO DE BEN: Petróglifo personaxes destaca a recente -século XIX- recreación doutras propostas é tamén a evolución histórica espeTen dimensións 4m de largo LUGAR: do unhas san Nicolás dos aproximadas inmigrantes de holandeses en rable nunha tradición que elabora oPombales seu discurso denNorteamérica que foi O posto ó día grazas ó talento tro dos parámetros da invernía, a importancia das por 3,5m de ancho. petróglifo podémolo verliteen PARROQUIA: Vilar de Ordelles (Santa 1 e o que rariozonas de J.Washintong dúas do penedo: Irwing no 1809, e outros interrelacións sociais para supervivencia María) poderiamos definir como o como Henry Livingston Jr. CONCELLO: Esgos da finicarácter mitopoiético ou, probablemente, o sacerZona situadaC. noMoore lado sur, tude estrutural dos recursos. dote 1:Clement coafórmana unhas cazoleCRONOLOXÍA: Idade do bronce tas de pequeno tamaño moi desgastadas, vense Deste xeito o Pandigueiro súa publicación no xornal cedeu 42.30939567089081 espazo ou presenza The Sentinel no 1823 unhas 4 aliñadas cara odun sur, de pequeno tamaño COORDENADAS: 2 social, tal e como fixeron as relato con valor fundacional (uns 3cm) e outras espalladas entre elas e algo máis -7.73044288158416 demais versións continentais e descritivo da función da grandes. solsticial e DATA ACHADO: do mito invernal, personaxe. Os debuxantes 2013-04-13 Zona 2: na parte alta concéntranse varias cazoletas promisorio, cando as sociedaThomas Nast a finais do XIX DESCUBRIDOR: J.A.Gavilanes des tradicionais nas que tiña de e incluso e tamaños Habdondiferentes Sundblom no de formas non reguo seu cometido foron indo á 1931, descendente de inmilares. valga durante os séculos XIX e grantes finlandeses, fixaron a XX. Neste escenario deviñevixente fasquía da personaxe P E T R Ó G L I F O P E N E D A L A M E I R O N O V O ron redundantes e, sobre que foi derivando dende a Coordenadas: Situación: todo, menos pródigas e produn trasgo europeo, pequemisorias fronte a outros cho e delgado, cara á actual 42.30886459350586,-7.729691863059998 http://m.google.es/u/m/dpz9Q5 modelos "omnipotentes" e que ben coñecemos. sublimados que, cómpre salientar, tamén foron recreaO Apalpador das serras cións pola vía da reutilización lucenses; o Esteru ou as dos elementos esenciais da Anjanas que traen agasallos personaxe. Mais a desapariós nenos polo Nadal, docu- Icona Ortodoxa grega. S.XVII, Creta. méntanse en Cantabria, do http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Ma ción destas entidades foi mais aparente que efectiva. No mesmo xeito e ocupando o mant.jpg/200px-Mamant.jpg novo contexto de crise ou mesmo espazo mitolóxico que o Olentzero vasco, ou o Angulero en Asturias. creba do paradigma imperante nos dous séculos anteNo resto de Europa verifícase a presenza de diferen- riores e que exhibiu o fetiche da abundancia esencial tes figuras equivalentes como o Télapó en Hungría, fronte ó tradicional da solidariedade, semellan rexurDESCRICIÓN: of NewenYork from the Beginning of thegranxa.

World to the End of the Dutch Dynasty.

1 A History Peneda situada lameiro próximo a unha

http://en.wikipedia.org/wiki/Washington_Irving http://books.google.es/books?id=v98hAAAAMAAJ&printsec=frontcover&hl=es#v=onepage&q&f=false

Ten unhas dimensións aproximadas de 8m de longo por 4m de ancho, sendo de pouca altura.

2 Visit from St. Nicholas http://en.wikipedia.org/wiki/A_Visit_from_St._Nicholas

O petróglifo podémolo ver na zona máis alta do penedo.

Caderno

de

Boletín da Sociadade Antropolóxica Galega

Coordenadas: 42.30939567089081,-7.7304428815841675 A existencia da figura do Pandigueiro nas montañas orientais de Galicia en tempos históricos recentes vén sustentada nas testemuñas directas -entre as que teño que incluír a miña propia- e nun difuso fato de acenos culturais que, en conxunto, constitúen apenas unha proba indiciaria do alcance, significado e continxencia da figura do Pandigueiro entendido como personaxe habitante do imaxinario popular que adoitaba traerlles agasallos ós nenos contra a fin do ano.

CAmpo

Nº 2011 Nº 15 Decembro Abril 2013

17 3

Achádego Artigo A SAGA CO PROXECTO PARA A CREACIÓN DO ESPAZO NATURAL E ARQUEOLÓXICO DOS SETENovo CAMIÑOS Petróglifo Peneda Lameiro

Está formado por varias cazoletas de tamaño medio, case que todas aliñadas cara o sur.

Aínda que o penedo está moi erosionado intúense

Boletín da Sociadade Antropolóxica Galega

sucos circulares entre as cazoletas.

A Sociedade Antropolóxica Galega ven de unirse activamente ó proxecto para a creación do Espazo Natural e Arqueolóxico dos Sete Camiños. De feito, dous dos membros da directiva da SAGA —o antropólogo Rafael Quintía e o arqueólogo Lukas Santiago— forman parte da comisión técnica para a posta en marcha deste proxecto.

TIPO DE BEN:

Petróglifo

LUGAR:

Lameiro Novo

PARROQUIA:

Vilar de Ordelles (Santa María)

CONCELLO:

Esgos

túmulosCRONOLOXÍA: funerarios de época megalítica; e concéntranse Idade do bronce nun área reducida (menos de dous km en liña). A súa vez, formanCOORDENADAS: parte do conxunto máis42.30886459350586 amplo que constitúe o campo de mámoas de Domaio, que-7.72969186305999 ten en Chan de Armada (Marín) e Chan de Arquiña (Moaña) os seus máis coñecidos DATA xa ACHADO: 2013-04-13 expoñentes; que xeograficamente sitúanse nunha das estribacións desta serra.

Ademais disto, temos o Conxunto DESCUBRIDOR: J.A.Gavilanes O proxecto para a creación do Espazo Natural e de gravados rupestres do Pornedo, no límite dos concellos Arqueolóxico dos Sete Camiños é unha iniciativa que de Marín e Pontevedra; o Petróglifo de Sete Camiños, e o apoian preto dunha vintena de colectivos Conxunto de gravados rupestres de Pinal socioculturais e veciñais de Pontevedra, PETRÓGLIFO PENEDA NO RdoECaeiro, GO ambos en territorio marinense; e Marín e Vilaboa, máis un grupo de arqueóo Conxunto de gravados rupestres do Coordenadas: Situación: logos que avalan a súa posta en marcha. É Regato dos Buracos, na parroquia de 42.30729818344116,-7.728313207626343 http://m.google.es/u/m/ROtN5u unha proposta que pretende pór en valor o Salcedo. Tamén podemos mencionar o importante e valioso patrimonio natural e Abrigo Rochoso de Catadoiro, probablearqueolóxico da zona. mente do Paleolítico, na parroquia de Lourizán.

Este espazo estaría situado no contorno do Couto do Pornedo e dos Sete Camiños, no A isto debemos engadir dentro deste espamonte comunal das parroquias de zo natural, diferentes formacións xeolóxiLourizán e de Salcedo, no concello de cas de interese, así como dous miradoiros Pontevedra, e no de San Xulián de Marín de naturais privilexiados pola súa vista panoArriba, no concello de Marín. Así pois, este rámica sobre a ría. Un é o de Pornedo e espazo está dividido entre dous concellos: outro o Mirador Natural do Monte Marín e Pontevedra; e tres parroquias: San Catadoiro.

Xulián, Lourizán e Salcedo. Pero hai que ter presente que conforma unha unidade natural. Ademais, o proxecto de A zona do Monte do Pornedo e Os Sete Camiños constitúe creación deste espazo aspira a incluir nun futuro próximo un espazo privilexiado, de singular relevancia natural e parte do patrimonio arqueolóxico de Postemirón., no con- patrimonial. Esta área, que forma parte da Serra de cello de Vilaboa.

Domaio, Petróglifo Peneda no Regoestá chamada a converterse Comisión Técnica do Neste espazo, cunha TIPO DE BEN: Petróglifo nunha zona de lecer Espazo Natural e DESCRICIÓN: área relativamente Arqueolóxico dos Sete dos Concellos de Camiños pequena, peneda atopamos LUGAR: O Rego Marín e Pontevedra; Curiosa situada na zona coñecida como O concentrados toda Vilaboa, unha Paz Castro Rego próxima a un depósito de auga. unha serie de xacePARROQUIA: Vilar de Ordelles (Santa extensión natural Xornalista mentos arqueolóxiLukas Santiago do María) Parque da Lagoa Realizador e Arqueólogo cos e outros elemende Castiñeiras, que Ten unhas dimensións aproximadas de 4m de largo Rafael Quintía tos que forman parte pode chegar a ser un CONCELLO: Esgos Antropólogo e Economista por 80cm de ancho, tendo unha altura próxima a do noso patrimonio importante referenDavid Suárez 2,5m. naturalO epetróglifo cultural. podémolo ver na zona máis alta Especialista en Multimedia Idade CRONOLOXÍA: te, que axude a enrido bronce Dentro do patrimoquecer, fortalecer e do penedo, en tres zonas diferenciadas. nio arqueolóxico cabe sinalar a presenza de varias mámoas diversificar a oferta cultural e turística da comarca.

A pro42.30729818344116 Na zona central ten varias cazoletas na parte alta, e petróglifos. En canto ás mámoas, trátase das dúas mámo- posta COORDENADAS: de creación do Espazo Natural e Arqueolóxico dos onde ve-lo que puido o encaixe as de tamén Chan dapodemos Lagoa (GA 36038039, nº 1ser e nº 2); e a Sete Camiños representa unha alternativa viable para con-7.72831320762634 mámoa do Catadoiro (GA 36038037); ás que se sumaba a vertelo nun referente identitario para a comunidade local dunha cruz ou cruceiro posiblemente de madeira. mámoa de Louredo (GA 36038060), destruída polos mili- ademais DATA ACHADO: de constituír un recurso social2013-04-13 e economicamente tares da Brilat no ano 2009. A estas hai que sumar outras rendible; destacando a necesidade de conservar, estudar e Nos dous laterais, ademais de sen varias cazoletas posibles novas mámoas que están catalogar, comode o difundir DESCUBRIDOR: J.A.Gavilanes este espazo pola súa importancia patrimonial, túmulo da Campana, que aparece mencionada no Estudo polo valor didáctico e polo poder identitario das pegadas tamaño medio, 5cm aproximadamente, tamén ten de Impacto Ambiental da Liña de Alta Tensión Lourizán – deixadas na paisaxe polos nosos devanceiros. uns sucos moi marcados e alongados.

Cangas do 2003, así como unha nova mámoa que apareceu Máis información na web: na Prospección de dita liña. Estes cinco xacementos poden http://www.espazosetecaminhos.tk considerarse un conxunto, pois son da mesma natureza, Caderno

18 2

de

CAmpo

Nº Nº 15 Decembro Abril2011 2013

Artigo Novas

ol de Veleen no.Finlandia, Anuario Vimos de publica-lo novo número de "F A existencia da figura do Pandigueiro nas montañas Moç Craciun en Romanía, Joulupukki e Antrovén poloxíWeihnachtsmann a e Historia de Gaen lizaAlemania, ". Dende onte mesmo xa orientais de Galicia en tempos históricos drecentes Julemanden e sustentada nas testemuñas directas -entre que Julenissen en Dinamarca etc. Isto é, a está as dispoñible nalgunhas librarías edoNoruega, país, pero se non teño que incluír a miña propia- e nun difuso fato de existencia da figura ou función representada por queredes esperar ou non queredes quedarvos sen o voso exemacenos culturais que, en conxunto, constitúen apenas todos estas personaxes e outras semellantes, constáplar podedes adquirilo tamén a través desta web, do noso unha proba indiciaria do alcance, significado e con- tase por toda Europa.

As súas características son facebook ou dosemellantes noso correo de contacto as infosaga@antropoloxtinxencia da figura do Pandigueiro entendido como e basicamente mesmas polo que as personaxe habitante do imaxinario popular que adoi- aparentemente diversas estruturas significantes acuiagalega.org. taba traerlles agasallos ós nenos contra a fin do ano. billan un mesmo significado. Son pois, a mesma cousa.

Intentando mellorar cada ano, o anuario Fol de Veleno 2013 Neste sentido o Pandigueiro pertence ó grupo de figuvéncon cunvalor total de 200 páxinas 16 artigos temática variada ras semellantes, o dos pródigos arquetípicos A lembranza, xae que xa non de presenza efectiva do pero todos eles de grande interese.

Malia o incremento de normativo, que teñen unha ampla distribución por Pandigueiro é plenamente coherente dentro deste todo o continente europeo. Dentro deste elencorespecto de contexto cultural, e a(70 súa desaparición frontecoo pulo páxina o ano pasado páxinas máis) conpersonaxes destaca a recente -século XIXrecreación doutras propostas é tamén a evolución histórica espeseguinte incremento de custos, en vista da penosa situación do san Nicolás dos inmigrantes holandeses en rable nunha tradición que elabora o seu discurso deneconómica decidimos mante-lo prezo do ano pasado, isto é 10 Norteamérica que foi posto ó día grazas ó talento lite- tro dos parámetros da invernía, a importancia das €, para facilita-la súa adquisición, na supervivencia medida do posible, interrelacións sociais para e o queó rario de J.Washintong Irwing1 no 1809, e outros maior número de lectores. Por todopoderiamos elo, tendo en contacomo as eledefinir o como Henry Livingston Jr. carácter da fini-o ou, probablemente, o sacervadísimas comisións de distribución e de mitopoiético venta, así como tude estrutural dos recursos. dote Clement Moore coada publicación este ano vémonos obrigados a escoller pequeno marxeC.comercial un número reduciDeste xeito o Pandigueiro súa publicación no xornal do de librarías nas que estará dispoñible o noso anuario, primando, asemade, a súa distribución cedeu espazo ou presenza The Sentinel no 1823 dun directa a través das nosas2 canles virtuais de comunicación. Tan só nos social, queda tal facer público o noso e como fixeron as relato con valor fundacional agradecemento a tódolos investigadores que colaboraron neste número e desexar que gocedes coa demais versións continentais e descritivo da función da personaxe. ol ddebuxantes e Veleno. Anuario de Antropoloxía e Historia de Galizado ". mito invernal, solsticial e lectura de "FOs promisorio, cando as sociedaThomas Nast a finais do XIX des e Habdon A SASundblom GA NAS "no II JORNADAS DAS LETRAS GALEGO-PO RTtradicionais UGUESAnas S" que tiña o seu cometido foron indo á 1931, descendente de inmiOs compañeiros da fixaron SAGA aMiguel Losada e Rafael Quintía participarán nas Jornadas das letras valga"II durante os séculos XIX e grantes finlandeses, XX. Neste escenario deviñevixente fasquía da personaxe Galego-Portuguesas" que se celebrarán na vila portuguesa de Pitões ron redundantes e, sobre queJúnias foi derivando dende11a e 12 de maio. das os vindeiros todo, menos pródigas e produn trasgo europeo, pequemisorias fronte a outros cho e delgado, cara á actual Dia 11 de Maio Sábado (Hora portugue- 22:00: Atuação do Bruxo Queimam modelos "omnipotentes" e que ben coñecemos. sa) sublimados que, cómpre salientar, tamén foron recrea12:00: Juntança de das irmandade, O Apalpador serrasconvívio Dia 12 de Maio Domingo (Hora porelucenses; jantar na o casa de Turismo Rural do tuguesa) cións pola vía da reutilización Esteru ou as Padre Fontes "Nossa Sra dos Remédios dos elementos esenciais da Anjanas que traen agasallos 10:00: 3ª Palestra: Santiago Bernardez: em Mourilhe personaxe. Mais a desapariós nenos polo Nadal, docu"Osgrega.

"Annála Éireann" e as 16:00: Apresentação em Pitões das IconaII Ortodoxa S.XVII,Ríoghachta Creta. ción destas entidades foi mais méntanse en Cantabria, do http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Ma Jornadas das Letras galego-portugue- relações entre a Galiza e Éire na Idade mant.jpg/200px-Mamant.jpg aparente que efectiva. No sas.

Temática: mágicos da Moderna" mesmo xeito e"Lugares ocupando o 10:45: Momentos poéticos Gallaecia". novo contexto de crise ou mesmo espazo mitolóxico 4ª Palestra:creba Miguel "Os imperante nos dous séculos ante16:30: Momentos poéticos doLosada: paradigma que o Olentzero vasco, ou o Angulero11:00: en Asturias.

17:00: 1ª Palestra:: António Alijó: que termam do céu. Imagens da riores e que exhibiu o fetiche da abundancia esencial No restoedepedras Europa verifícase a presenza de diferenSacralidade antiga ou quando o mundo "Árvores mágicas do mundo tes figuras equivalentes como o Télapóeraenum Hungría, templo." fronte ó tradicional da solidariedade, semellan rexurcelta."

11:45: Momentos poéticos 17:45: Momentos poéticos 18:00: 2ª Palestra: Rafael Quintia 12:00: Conclusões e encerramento.

"Geografias míticas da Galiza e espaços 12:30: Momentos poéticos 1 A History of New York from the Beginning of the World to the End of the Dutch Dynasty.

13:00: Descanso hierofânicos. Mitos, rito e crença" http://en.wikipedia.org/wiki/Washington_Irving 14:00: Comida num restaurante da 18:45: Momentos poéticos http://books.google.es/books?id=v98hAAAAMAAJ&printsec=frontcover&hl=es#v=onepage&q&f=false 19:00: Visita turística pela aldeia de aldeia 16:00: Roteiro e explicação pelos exteriPitões 2 Visit from St. Nicholas http://en.wikipedia.org/wiki/A_Visit_from_St._Nicholas ores de Pitões 20:00: Ceia-Convívio na Taberna Celta

Caderno

de

Boletín da Sociadade Antropolóxica Galega

XA ESTÁO NA RÚA O NOVO NÚMNAS ERO DTERRAS E "FOL DE VDE ELETRIVES NO. ANUARIO DE PANDIGUEIRO ANTROPOLOXÍA E HISTORIA" Miguel Losada

CAmpo

Nº Nº 15 Decembro Abril2011 2013

19 3

Novas Artigo ARSAGA PROXECTO PARA DOAESPAZO DOS SETE ESTACO UR ACIÓN D E MAUCREACIÓN ÍÑOS DE UGA NNATURAL O CONCEEARQUEOLÓXICO LLO DE VILA RD E BCAMIÑOS ARRIO

A SAGA colabora co autor do proxecto, o arquitecto ténico e especialista en restauracións de muiños tradicionais galegos Daniel Blanco Rivero, na divulgación e mellor coñecemeto desta senlleira parte daGalega cultura A Sociedade Antropolóxica venmaterial de unirse galega activamente ó proxecto para a creación do Espazo Natural e a cal leva aparellada unha enorme carga de Arqueolóxico dos Sete Camiños.

De feito, dous dos contidos inmateriais. membros da directiva da SAGA —o antropólogo Rafael Quintía e o arqueólogo Lukas Santiago— forman parte da comisión técnica para a posta en marcha deste proxecto.

O proxecto para a creación do Espazo Natural e Arqueolóxico dos Sete Camiños é unha iniciativa que apoian preto dunha vintena de colectivos socioculturais e veciñais de Pontevedra, Marín e Vilaboa, máis un grupo de arqueólogos que avalan a súa posta en marcha. É unha proposta que pretende pór en valor o importante e valioso patrimonio natural e arqueolóxico da zona.

Boletín da Sociadade Antropolóxica Galega

Este espazo estaría situado no contorno do Couto do Pornedo e dos Sete Camiños, no monte comunal das parroquias de Lourizán e de Salcedo, no concello de Pontevedra, e no de San Xulián de Marín de Arriba, no concello de Marín. Así pois, este espazo está dividido entre dous concellos: Marín e Pontevedra; e tres parroquias: San Xulián, Lourizán e Salcedo. Pero hai que ter presente que conforma unha unidade natural. Ademais, o proxecto de creación deste espazo aspira a incluir nun futuro próximo parte do patrimonio arqueolóxico de Postemirón., no concello de Vilaboa.

Neste espazo, cunha área relativamente pequena, atopamos concentrados toda unha serie de xacementos arqueolóxicos e outros elementos que forman parte do noso patrimonio natural e cultural.

Dentro do patrimonio arqueolóxico cabe sinalar a presenza de varias mámoas e petróglifos. En canto ás mámoas, trátase das dúas mámoas de Chan da Lagoa (GA 36038039, nº 1 e nº 2); e a mámoa do Catadoiro (GA 36038037); ás que se sumaba a mámoa de Louredo (GA 36038060), destruída polos militares da Brilat no ano 2009. A estas hai que sumar outras posibles novas mámoas que están sen catalogar, como o túmulo da Campana, que aparece mencionada no Estudo de Impacto Ambiental da Liña de Alta Tensión Lourizán – Cangas do 2003, así como unha nova mámoa que apareceu na Prospección de dita liña. Estes cinco xacementos poden considerarse un conxunto, pois son da mesma natureza,

A ninguén se lle oculta que hai poucos elementos patrimoniais con tanta capacidade para facer de ponto de encontro entre os mundos da cotidianidade e do imaxinario popular como os muiños.funerarios Abonda de pensar só na emultitude de túmulos época tan megalítica; concéntranse nun área reducida (menos de dous km en liña).

A súa vez, creacións musicais galegas relacionadas con forman parte do conxunto máis amplo que constitúe o esta temática. campo de mámoas de Domaio, que ten en Chan de Armada (Marín) e Chan de Arquiña (Moaña) os seus máis coñecidos expoñentes; xeograficamente sitúanse nunha das Mediante xa os que datos tirados da Memoria descritiestribacións desta serra.

Ademais disto, temos o Conxunto va pertencente ó proxecto de intervención aside gravados rupestres do Pornedo, no límite dos concellos nado por Daniel Blanco podemos coma de Marín e Pontevedra; o Petróglifo de Seteviaxar, Camiños, eo Conxunto de gravados rupestres de Pinal a auga, polo interior dun muiño do Macizo do Caeiro, ambos en territorio marinense; e Central Galego. o Conxunto de gravados rupestres do Regato dos Buracos, na parroquia de podemos mencionarcoa o Este é pois oSalcedo. léxico eTamén as imaxes relacionadas Abrigo Rochoso de Catadoiro, probableintervención nun muiño de cubo o cal podemos mente do Paleolítico, na parroquia de ver radiografado nestes datos e imaxes extraiLourizán.

dos da memoria descriptiva correspondente ó do A isto debemos engadir dentro deste espalugar de Prado, Concello de Vilar de Barrio, zo natural, diferentes formacións xeolóxiOurense. cas de interese, así como dous miradoiros naturais privilexiados pola súa vista panorámica sobre a ría. Un é o de Pornedo e Co noso agradecemento ó autor e colaborador outro o Mirador Natural do Monte da SAGA." Catadoiro.

A zona do Monte do Pornedo e Os Sete Camiños constitúe un espazo privilexiado, de singular relevancia natural e patrimonial. Esta área, que forma parte da Serra de Domaio, está chamada a converterse Comisión Técnica do nunha zona de lecer Espazo Natural e Arqueolóxico dos Sete dos Concellos de Camiños Pontevedra; Marín e Vilaboa, unha Paz Castro extensión natural Xornalista Lukas Santiago do Parque da Lagoa Realizador e Arqueólogo de Castiñeiras, que Rafael Quintía pode chegar a ser un Antropólogo e Economista importante referenDavid Suárez Especialista en Multimedia te, que axude a enriquecer, fortalecer e diversificar a oferta cultural e turística da comarca. A proposta de creación do Espazo Natural e Arqueolóxico dos Sete Camiños representa unha alternativa viable para convertelo nun referente identitario para a comunidade local ademais de constituír un recurso social e economicamente rendible; destacando a necesidade de conservar, estudar e difundir este espazo pola súa importancia patrimonial, polo valor didáctico e polo poder identitario das pegadas deixadas na paisaxe polos nosos devanceiros.

Máis información na web: http://www.espazosetecaminhos.tk

Caderno

20 2

de

CAmpo

Nº Nº 15 Decembro Abril 2011 2013

Artigo Novas

"SO EMPANDIGUEIRO ENTEIRA DO CENTO ". NOV O DOCUME NTATRIVES L DA SAGA NAS TERRAS DE Miguel Losada Moç Craciun en Romanía, Joulupukki en Finlandia, Weihnachtsmann en Alemania, Julemanden e Julenissen en Dinamarca e Noruega, etc. Isto é, a existencia da figura ou función representada por todos estas personaxes e outras semellantes, constátase por toda Europa. As súas características son semellantes e basicamente as mesmas polo que as aparentemente diversas estruturas significantes acubillan un mesmo significado. Son pois, a mesma cousa.

A lembranza, xa que xa non presenza efectiva do Pandigueiro é plenamente coherente dentro deste contexto cultural, e a súa desaparición fronte o pulo doutras propostas é tamén a evolución histórica esperable nunha tradición que elabora o seu discurso dentro da invernía, a importancia das ORdos GANparámetros IZA: Asociación Española Antropologia e Odontologia interrelacións sociais de para supervivencia e o que forense poderiamos definir como o Instituto de Medicina Legal de Galicia. Unidade de carácter mitopoiético da finiAntropoloxía Forense tude estrutural dos recursos.

PATROCINADORES Deste xeito o Pandigueiro Concello de Monterrei, Deputación de presenza Ourense, cedeu espazo ou Hospital de Verín (Servizo Galego de Saude), Xunta de social, tal e como fixeron as Galicia, Concello de Verín. demais versións continentais doR:mito invernal, solsticial e COMITÉ ORGANIZADO promisorio, cando as Serrulla, sociedaFernando Serrulla, Herminia Blanco, Miguel Yesica Medeiros des tradicionais nas que tiña o seu cometido foron indo á COMITÉ CIENTIFICO valga durante os séculos XIX e Jose Luis Prieto, Francisco Etxeberría, Miguel Botella, XX. Neste escenario deviñeMercè Subirana, Cruz Valero ron redundantes e, sobre INSCRIPCIONES todo, menos pródigas e proLa inscripción da derecho a asistir a todas las misorias fronte a sesiones outros científicas, a presentar los poster o comunicaciones que modelos "omnipotentes" e desee asi como a la cena del primer dia. La cuota genersublimados que, a todos cómpre € que se aplicará al de inscripción es de 35 los Extraordinarias ponencias tamén foron recreaO Apalpador das serras inscritos antes del 31 desalientar, mayo excepto a los estudiantes con especialistas do máximo y profesionales en desempleo 10 €, los que ciónsque polaabonarán vía da reutilización lucenses; o Esteru ou as se inscriban después del 31 de mayo que abonarán nivel.

Todo un luxo para os dos elementos esenciais45da€ Anjanas que traen agasallos y los asociados a la AEAOF cuya cuota de inscripción personaxe. Mais a desapariinteresados no coñecemento ós nenos polo Nadal, docu-e Icona Ortodoxa grega. S.XVII, Creta. será sufragada por la AEAOF. cióndeberán destas entidades mais méntanse en Cantabria, do http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Ma Los que deseen inscribirse remitir la foi ficha de na cultura científica que se mant.jpg/200px-Mamant.jpg aparente que efectiva. mesmo xeito e ocupando o este documento debidamente cumplimentada pNo or desenvolverá en Galicia neste correo electronico o faxnovo antescontexto del dia 15dede crise junio ou de mesmo espazo mitolóxico próximo verán e que aportará 2013,do pasada ésta fecha no se admitirá ninguna inscripparadigma imperante nos dous séculos anteque o Olentzero vasco, ou o Angulero en Asturias. creba ción. novos elementos de xuizo e riores e que exhibiu o fetiche da abundancia esencial No resto de Europa verifícase a presenza de diferenó Ntradicional rexurtes figuras equivalentes como o Télapó en Hungría, fronte reflexión dende a perspectiva COMU ICACIONEda S Osolidariedade, RALES y POSTsemellan ERS Para presentar un poster o comunicación es necesario que al menos un autor esté inscrito en la reunión. Los implicacións noutros eidos resúmenes de las comunicaciones y pósteres deberán 1 A History of New York from the Beginning of the World to the End of the Dutch Dynasty. remitirse en español e inglés por correo electrónico en el relacionados, como a arquehttp://en.wikipedia.org/wiki/Washington_Irving modelo añadido al final y antes del 31 de mayo de 2013. http://books.google.es/books?id=v98hAAAAMAAJ&printsec=frontcover&hl=es#v=onepage&q&f=false oloxía ou a antropoloxía culComunicaciones y posters se presentarán preferentemente bajo el esquema de Introduccion, Objetivos, tural.

2 Visit from St. Nicholas http://en.wikipedia.org/wiki/A_Visit_from_St._Nicholas Material y Métodos, Resultados y Conclusiones.

forense, mais con evidentes

Caderno

de

Boletín da Sociadade Antropolóxica Galega

Estamos en plena gravación A existencia figura do Pandigueiro nas montañas do terceiro da documental da orientais de Galicia en tempos históricos recentes vén SAGA para os amigos da asosustentada nas testemuñas directas -entre as que ciación Este tra- e nun difuso fato de teño queVaipolorío. incluír a miña propiaballo corre constitúen apenas acenosaudiovisual, culturais que,que en conxunto, proba indiciaria do alcance, aunha cargo do compañeiro João significado e continxencia da figura do Pandigueiro entendido como Bieites, leva por título personaxe habitante do imaxinario popular que adoi"taba Semtraerlles enteira agasallos do cenós tenenos o" e contra a fin do ano. completa a triloxía adicada Neste sentido Pandigueiro pertence ó grupo de figuós labores doocampo na conras semellantes, o dos pródigos torna do val do río Tomeza. arquetípicos con valor normativo, que teñen unha ampla distribución por todo o continente europeo. Dentro deste elenco de personaxes destaca a recente -século XIX- recreación do san dos inmigrantes V RNicolás EUNIÓ NC IENTÍFICholandeses A DE LA en Norteamérica que foi posto ó día grazas ó talento liteASOCIACIÓN ESPAÑOLA DE rario de J.Washintong Irwing1 no 1809, e outros ANHenry TROPLivingston OLOGÍA Jr. Y ODONTOLOGÍA como Fou, ORprobablemente, ENSE. Segunodsacera Circular-Programa predote Clement C. Moore limcoa inar. súaScientific publicación noof Spanish xornal Association of Forensic Meeting The Sentinel and no 1823 dun Second AnnouncementAnthropology Odontology.

Preliminary2Program relato con valor fundacional e descritivo da función da Novos avances da organipersonaxe. Os debuxantes zación daNast V Reunión Thomas a finais científido XIX ca de Antropoloxía e Habdon Sundblom noe 1931, descendente inmiOdontoloxía forense.de Vealiquí grantes finlandeses, fixaron a o texto que remite á SAGA, en vixente fasquía da personaxe calidade de entidade colaboque foi derivando dende a radora, o Comité Organizador dun trasgo europeo, pequegalego a súa difusión. cho e para delgado, cara á actual que ben coñecemos.

CAmpo

Nº Nº 15 Decembro Abril2011 2013

21 3