CADERNO DE CAMPO Nº4. Decembro 2012 by Sociedade Antropolóxica Galega SAGA

Artigo

Caderno

C Losada am d e Miguel

A existencia da figura Pandigueiro nas montañas Moç Craciun en Romanía, Joulupukki en Finlandia, Sociedade Antropolóxica Galega do Boletín Informativo Sociedade en Antropolóxica Galegae Weihnachtsmann Alemania, Julemanden orientais de Galicia en tempos históricos recentes vén da Nº Decembro 2011 2012 Nº 41 Decembro sustentada nas testemuñas directas -entre as que Julenissen en Dinamarca Ie SNoruega, S N : 2 2etc. 5 4Isto - 3 4é,0 a6 teño que incluír a miña propia- e nun difuso fato de existencia da figura ou función representada por F que, en conxunto, constitúen apenas todos estas personaxes e outras semellantes, constáacenos culturais unha proba indiciaria do alcance, significado eB conALGA A Dtase E Rpor ONtoda DA Europa. As súas características son tinxencia da figura do Pandigueiro entendido como semellantes e basicamente as mesmas polo que as aparentemente diversas estruturas significantes personaxe do imaxinario que adoido xacemento de Los Millares,acuen No mes habitante de Agosto de 2012popular membros da poboado billan un mesmo significado. Son pois, a mesma taba traerlles agasallos ós nenos contra a fin do ano. Sociedade Antropolóxica Galega SAGA, tiveron Santa Fe de Mondújar, Almería. Empregando cousa. a oportunidade de visitar o poboado arqueoex- en todo momento as técnicas constructivas Neste sentido o Pandigueiro pertence ó grupo de figuplausibles na exeperimental sitoona La arquetípicos con valor A lembranza, xa que xa non presenza efectiva do ras semellantes, dosFinca pródigos cucióndentro das muraAlgaba1, Ronda, deste normativo,enque teñenMálaga unha ampla distribución por Pandigueiro é plenamente coherente contexto cultural, e a súa desaparición fronte o pulo todo o continente europeo. Dentro deste elenco de llas, colmados, e poñer os alicerces dunha doutras propostas é tamén a evolución histórica espepersonaxes destaca a recente -século XIXrecreación sebes defensivas, liña de traballo conxunta, do san Nicolás dos inmigrantes holandeses en rable nunha tradición que elabora o seu discurso dennada do que no tocantesquea foiaspectos a importancia das Norteamérica posto ó día grazas ó talento lite- tro dos parámetros da invernía, etc, atopamos eé ooriximetodolóxicos. FomosIrwing aló 1 no 1809, e outros interrelacións sociais para supervivencia que rario de J.Washintong poderiamos o nal,definir nada como é neolípara comoaprender. Henry Livingston Jr. carácter mitopoiético da finiou, probablemente, o sacertico ou calcolítico. tude estrutural dos recursos. dote Clement C. Moore coa Todo foi recreado Algaba quere dicir o mesmo Deste xeito o Pandigueiro súa publicación no xornal rigurosamente que boscedeu espazo ou presenzaa The Albogo, Sentinelen nogalego, 1823 dun 2 do ano que mesto, con as social, tal partires e como fixeron relatoou conmato valor fundacional demais versións continentais e descritivo da función da 2003 ca finalidamoita vexetación. Neste solsticial ea do mito invernal, personaxe. Os debuxantes de de axudar lugar da serra mais occipromisorio, cando as sociedaThomas Nast a finais do XIX dental das Cordilleiras Béticas, a medio camiño coñecer millor a prehistoria reciente da des tradicionais nas que tiña e Habdon Sundblom no Península Ibérica. do atlántico e o mediterraneo, onde se interpeo seu cometido foron indo á 1931, descendente de inminetran rochas calizas, valga durante os séculos XIX e grantes as finlandeses, fixaron ae as dolomías, o gneis XX. Neste escenario deviñevixente fasquía da personaxe e os esquistos, a arenisca e varias mais; nestas redundantes e, sobre ron que foi nas derivando dende a alturas que as precipitacións medias varían todo, menos pródigas e produn trasgo europeo, pequeentre os 2000mm de Grazalema e os menos de misorias fronte a outros cho e delgado, cara á actual 600 do oriente da serranía; nestes matos nos modelos "omnipotentes" e que ben coñecemos. que conviven os castiñeiros e os abetos (Abies sublimados que, cómpre salientar, tamén foron recreaO Apalpador das serras pinsapo Bois.) a neve da invernía e a seca abacións pola vía da reutilización lucenses; o Esteru ou as fante do verán, atópase unha finca dunhas 50 dos elementos esenciais da Anjanas que traen agasallos hectareas adicadas á educación ambiental e a personaxe. Mais a desapariós nenos polo Nadal, docu- Icona Ortodoxa grega. S.XVII, Creta. investigación arqueolóxica que teñen como ción destas entidades foi mais méntanse en Cantabria, do na http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Ma mant.jpg/200px-Mamant.jpg aparente que efectiva. No albo a restauración plausible dos xeitos de vida mesmo xeito e ocupando o novo contexto de crise ou espazo mitolóxico emesmo de relación co medio das primeiras comunidacreba do paradigma imperante nos dous séculos anteque o Olentzero vasco, ou o Angulero en Asturias. des de agricultores, da época neolítica pois, Desbotando tratamentos xeneralistas, que No resto de Europa verifícase a presenza de diferen- riores e que exhibiu o fetiche da abundancia esencial deste entorno. patróns de asentamento e procefronte primeiro ó tradicional da solidariedade, semellan rexurtes figuras equivalentes como o Télapó en Hungría, fixan sos evolutivos e tecnolóxicos, aquí parten da Na Finca la Algaba de Ronda, atopamos un base do estudo das primeiras comunidades of New York from parcialmente the Beginning of o thecoñecido World to the locais End of the Dutch Dynasty. 1 A Historyque productoras de alimentos. O resultado é poboado reproduce http://en.wikipedia.org/wiki/Washington_Irving http://books.google.es/books?id=v98hAAAAMAAJ&printsec=frontcover&hl=es#v=onepage&q&f=false www. antropoloxiagalega.org

SAAGGAA S www.antropoloxiagalega.org http://sociedadeantropoloxicagalega.wordpress.com Galega Antropolóxica Sociedade Sociedade Antropolóxica Galega 2 Visit from St. Nicholas http://en.wikipedia.org/wiki/A_Visit_from_St._Nicholas infosaga@antropoloxiagalega.org infosaga@antropoloxiagalega.org Galician Anthropological Society Anthropological Society Galician

Caderno

Boletín da Sociadade Antropolóxica Galega

O PANDIGUEIRO NAS TERRAS DE TRIVES

CAmpo

Nº 1 Decembro 2011

Artigo oleiría, metalurxia ouCAMIÑOS cesteiría, unha aproximación interdisciplinar na que A SAGA CO PROXECTO PARA A CREACIÓN DO conESPAZOobradoiros NATURAL Ede ARQUEOLÓXICO DOS SETE flúen as ciencias naturais e as sociais en pé de son algúns dos eidos nos que se traballa neste igualdade e cunha vontade decidida de abrir parque onde podemos achegarnos ó que, segun unha via de acceso cara a prehistoria peninsu- documenta a arqueoloxía doutras zonas, foi a lar, que sexa transitable pola poboación en vida das xentes dese periodo nesta paisaxe. xeral. Na finca estase desenA Sociedade Antropolóxica Galega ven de unirse activa- túmulos funerarios de época megalítica; e concéntranse volvendo tamén, mente ó proxecto para a creación do Espazo Natural e nun área reducida (menos de dous km en liña). A súaparte vez, Arqueolóxico dos Sete Camiños. De feito, dous dos forman parte do conxunto máis amplo que constitúe o do programa de recumembros da directiva da SAGA —o antropólogo Rafael campo de mámoas de Domaio, que ten en Chan de Armada peración de varias Quintía e o arqueólogo Lukas Santiago— forman parte da (Marín) e Chan de Arquiña (Moaña) os seus máis coñecidos razas sitúanse de gando doméscomisión técnica para a posta en marcha deste proxecto. expoñentes; xa que xeograficamente nunha das estribacións desta serra. Ademais disto, temos o Conxunto tico, entre elas o da O proxecto para a creación do Espazo Natural e de gravados rupestres do Pornedo, no límite dos concellos raza "pajuna" de gando Arqueolóxico dos Sete Camiños é unha iniciativa que de Marín e Pontevedra; o Petróglifo de Sete Camiños, e o bovino.rupestres Esta raza praapoian preto dunha vintena de colectivos Conxunto de gravados de Pinal socioculturais e veciñais de Pontevedra, do Caeiro, ambos en territorio marinense; e ticipa, xunto con gando Marín e Vilaboa, máis un grupo de arqueóo Conxunto de gravados rupestres do galego e doutras partes logos que avalan a súa posta en marcha. É Regato dos Buracos, na parroquia de depodemos Europa mencionar fortemente unha proposta que pretende pór en valor o Salcedo. Tamén o importante e valioso patrimonio natural e Abrigo Rochosoemparentadas de Catadoiro, probableentre arqueolóxico da zona. mente do Paleolítico, na parroquia de elas, na recuperación Lourizán. Este espazo estaría situado no contorno do do antepasado común Couto do Pornedo e dos Sete Camiños, no A isto debemos engadirodentro deste espaos bóvidos domésticos actuais: Uro euroasiátimonte comunal das parroquias de zo natural, diferentes formacións xeolóxico Bos primigenius primigenius. Lourizán e de Salcedo, no concello de cas de interese, así como dous miradoiros

Boletín da Sociadade Antropolóxica Galega

Pontevedra, e no de San Xulián de Marín de Arriba, no concello de Marín. Así pois, este espazo está dividido entre dous concellos: Marín e Pontevedra; e tres parroquias: San Xulián, Lourizán e Salcedo. Pero hai que ter presente que conforma unha unidade natural. Ademais, o proxecto de creación deste espazo aspira a incluir nun futuro próximo parte do patrimonio arqueolóxico de Postemirón., no concello de Vilaboa. Neste espazo, cunha área relativamente pequena, atopamos concentrados toda unha serie de xacementos arqueolóxicos e outros elementos que forman parte Botouse mau de artesáns outras persoas que do noso patrimonio teñen e traballado no medio da Serranía natural vivido e cultural. Dentro do patrimode Ronda recuperando deste xeito habilidades e nio arqueolóxico cabe sinalar a presenza de varias mámoas materiais tamén estaban documentados na e petróglifos.que En canto ás mámoas, trátase das dúas mámoarqueoloxía contorna. Volveuse as de Chan dada Lagoa (GA 36038039, nº a1 traballar e nº 2); e aa mámoa do Catadoiro (GA 36038037); ás que se sumaba a man, con animais de tiro e en comunidade. Todo mámoa de Louredo (GA 36038060), destruída polos miliun dinamización e divulgada Brilat de no ano 2009. A estascultural hai que sumar outras taresexemplo ción científica. posibles novas mámoas que están sen catalogar, como o túmulo da Campana, que aparece mencionada no Estudo de Impacto Ambiental da Liña de Alta Tensión Lourizán – A gravación decomo documentais, a agricultura unha nova mámoa que apareceu Cangas do 2003, así experimental, a liña. experimentación mediante na Prospección de dita Estes cinco xacementos poden considerarse un conxunto, pois son da mesma natureza,

naturais privilexiados pola súa vista panorámica sobre a ría. Un é o de Pornedo e outro o Mirador Natural do Monte Catadoiro. A zona do Monte do Pornedo e Os Sete Camiños constitúe un espazo privilexiado, de singular relevancia natural e patrimonial. Esta área, que forma parte da Serra de Domaio, está chamada a converterse Comisión Técnica do nunha zona de lecer Espazo Natural e Arqueolóxico dos Sete dos Concellos de Camiños Pontevedra; Marín e Vilaboa, unha Paz Castro extensión natural Xornalista Lukas Santiago do Parque da Lagoa Realizador e Arqueólogo de Castiñeiras, que Rafael Quintía pode chegar a ser un Antropólogo e Economista importante referenDavid Suárez Especialista en Multimedia te, que axude a enriquecer, fortalecer e MÁIS INFORMACIÓN: diversificar a oferta cultural e turística da comarca. A proposta de creación do Espazo Natural e Arqueolóxico dos 1-Páxina da Finca la Algaba de Ronda: Sete Camiños representa unha alternativa viable para conhttp://www.algabaderonda.com/ vertelo nun referente identitario para a comunidade local ademais de constituír un recurso social e economicamente 2-O xacemento Los millares: rendible; destacandode a necesidade de conservar, estudar e http://es.wikipedia.org/wiki/Los_Millares difundir este espazo pola súa importancia patrimonial, polo valor didáctico e polo poder identitario das pegadas 3-Páxina orixinal donosos proxecto de recupeeración deixadas na paisaxe polos devanceiros.

do Uro: Máis información na web: http://www.stichtingtaurus.nl/ http://www.espazosetecaminhos.tk

Caderno

2 2

CAmpo

Nº Nº 14 Decembro Decembro 2011 2012

Artigo Crónica

O PANDIGUEIRO TERRAS TRIVES PRESENTACIÓN DNAS O DOCU MENTAL "MDE ETOC AS" Miguel Losada

Moç Craciun en Romanía, Joulupukki en Finlandia, Weihnachtsmann en Alemania, Julemanden e Julenissen en Dinamarca e Noruega, etc. Isto é, a existencia da figura ou función representada por todos estas personaxes e outras semellantes, constátase por toda Europa. As súas características son semellantes e basicamente as mesmas polo que as aparentemente diversas estruturas significantes acubillan un mesmo significado. Son pois, a mesma cousa.

Neste sentido o Pandigueiro pertence ó grupo de figuras semellantes, o dos pródigos arquetípicos con valor A lembranza, xa que xa non presenza efectiva do normativo, que teñen unha ampla distribución por Pandigueiro é plenamente coherente dentro deste O pasado 12 de novembro "Casadeste das Campás" tivo lugar presentación do documental contexto cultural, e aa súa desaparición fronte o pulo todo o continente europeo. na Dentro elenco dede Pontevedra realizado pola SAGA "Metocas" personaxes destaca a recente -século XIX- recreación doutras propostas é tamén a evolución histórica espedo san Nicolás dos inmigrantes holandeses en rable nunha tradición que elabora o seu discurso denen cadadacomarca. medas das ou tro facían dos parámetros invernía, Estas a importancia Norteamérica que foi posto ó día grazas ó talento lite- se interrelacións sociais para supervivencia e divero que Drario ocumde entJ.Washintong al "METOCAIrwing S" 1 no 1809, e outros palleiros cónicos da palla de millo tiñan poderiamos definir como o como Henry Livingston Jr. sas utilidades: Recoller a palla do carácter mitopoiético da finiou, probablemente, o sacernutritivo cereal nun lugar axeitado, tude estrutural dos recursos. dote Clement C. Moore coa complementar alimento do gando Desteo xeito o Pandigueiro súa publicación no xornal vacún e sen pretendelo cedeu espazo dar ou bonitura presenza The Sentinel no 1823 dun as fixeron tal e como relato con valor fundacional2 a paisaxe social, do campo galego. Hoxe, demais versións continentais e descritivo da función da case que desaparecidos, alumean o do mito invernal, solsticial e personaxe. Os debuxantes noso espírito espallados polas leiras promisorio, cando as sociedaThomas Nast a finais do XIX galegas. A des xente de Vaipolorío, obsértradicionais nas que tiña e Habdon Sundblom no vaos nestes 11 anos como estas "consforon indo á o seu cometido 1931, descendente de inmiséculos XIX e valga durante grantes finlandeses, fixaron a trucións vexetais" foronosdesaparecenXX. Neste escenario deviñevixente fasquía da personaxe do, de feito no val de Tomeza na máis redundantes e, sobre ron que foi derivando dende a este ano foron exemplamenos dous pródigas e protodo, feitos dun trasgo europeo, pequeres. misorias fronte a outros cho e delgado, cara á actual modelos "omnipotentes" e que ben coñecemos. sublimadosrealizado que, cómpre Este documental pola salientar, tamén foron recreaO Apalpador das serras Sociedade Antropolóxica Galega, a cións pola vía da reutilización lucenses; o Esteru ou as iniciativa da elementos Asociación cultural dos esenciais da Anjanas que traen agasallos Vaipolorío, recolle paso a paso a conspersonaxe. Mais a desapariós nenos polo Nadal, docu- Icona Ortodoxa grega. S.XVII, Creta. ción destasdestas entidadesmetocas foi mais méntanse en Cantabria, do http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Ma trución dunha mant.jpg/200px-Mamant.jpg que efectiva. aparente mesmo xeito e ocupando o A realización da metoca correuNoa novo contexto de crise ou mesmo espazo mitolóxico cargo de José Ramón López Laxe, que o Olentzero vasco, ou o Angulero en Asturias. creba do paradigma imperante nos dous séculos anteparroquia pontevedresa de exhibiuda o fetiche da abundancia esencial No resto de Europa verifícase a presenza de diferen- riores e queveciño San Martiño de Salcedo. A parte técda solidariedade, semellan rexurtes figuras equivalentes como o Télapó en Hungría, fronte ó tradicional nica da produción do documental correu a cargo SINOPSE: Na paisaxe do campo galego había unha estam- de João Bieites, Licenciado en Belas Artes, pro1 A History of New York from the Beginning of the World to the End of the Dutch Dynasty. pa pintoresca que o furacán do progreso vai fesor de Plástica, Deseño Técnico e Cultura http://en.wikipedia.org/wiki/Washington_Irving arrasando co paso do tempo. As METOCAS ou Audiovisual no Ensino Secundario e membro de http://books.google.es/books?id=v98hAAAAMAAJ&printsec=frontcover&hl=es#v=onepage&q&f=false metoucos, segundo o lugar ou a feitura con que S.A.G.A. (Sociedade Antropolóxica Galega). 2 Visit from St. Nicholas http://en.wikipedia.org/wiki/A_Visit_from_St._Nicholas

Caderno

Boletín da Sociadade Antropolóxica Galega

A existencia da figura do Pandigueiro nas montañas orientais de Galicia en tempos históricos recentes vén sustentada nas testemuñas directas -entre as que teño que incluír a miña propia- e nun difuso fato de acenos culturais que, en conxunto, constitúen apenas unha proba indiciaria do alcance, significado e continxencia da figura do Pandigueiro entendido como personaxe habitante do imaxinario popular que adoitaba traerlles agasallos ós nenos contra a fin do ano.

CAmpo

Nº Nº 14 Decembro Decembro 2011 2012

Crónica Artigo A SAGA CO PROXECTO PARA A CREACIÓN DO ESPAZO NATURAL E ARQUEOLÓXICO DOS SETE CAMIÑOS

A Sociedade Antropolóxica Galega ven de unirse activamente ó proxecto para a creación do Espazo Natural e Arqueolóxico dos Sete Camiños. De feito, dous dos membros da directiva da SAGA —o antropólogo Rafael Quintía e o arqueólogo Lukas Santiago— forman parte da comisión técnica para a posta en marcha deste proxecto. O proxecto para a creación do Espazo Natural e Arqueolóxico dos Sete Camiños é unha iniciativa que apoian preto dunha vintena de colectivos socioculturais e veciñais de Pontevedra, Marín e Vilaboa, máis un grupo de arqueólogos que avalan a súa posta en marcha. É unha proposta que pretende pór en valor o importante e valioso patrimonio natural e arqueolóxico da zona.

Boletín da Sociadade Antropolóxica Galega

Este espazo estaría situado no contorno do Couto do Pornedo e dos Sete Camiños, no monte comunal das parroquias de Lourizán e de Salcedo, no concello de Pontevedra, e no de San Xulián de Marín de Arriba, no concello de Marín. Así pois, este espazo está dividido entre dous concellos: Marín e Pontevedra; e tres parroquias: San Xulián, Lourizán e Salcedo. Pero hai que ter presente que conforma unha unidade natural. Ademais, o proxecto de creación deste espazo aspira a incluir nun futuro próximo parte do patrimonio arqueolóxico de Postemirón., no concello de Vilaboa.

A zona do Monte do Pornedo e Os Sete Camiños constitúe un espazo privilexiado, de singular relevancia natural e patrimonial. Esta área, que forma parte da Serra de Domaio, está chamada a converterse Comisión Técnica do Neste espazo, cunha nunha zona de lecer Espazo Natural e área relativamente Arqueolóxico dos Sete dos Concellos de FICHA ARTÍSTICA: Camiños pequena, atopamos Pontevedra; Marín e REALIZACIÓN: concentrados todaJoão Bieites, Vilaboa, unha Paz Castro unha serie de xacePRODUCIÓN: Sociedade Antropolóxica Galega (SAGA) extensión natural Xornalista mentos arqueolóxiLukas Santiago do Parque da Lagoa en colaboración coa asociación Vaipolorío Realizador e Arqueólogo cos e outros elemende Castiñeiras, que Rafael Quintía tos que forman parte pode chegar a ser un Antropólogo e Economista do noso TÉCNICA: patrimonio FICHA importante referenDavid Suárez natural e cultural. Especialista en Multimedia te, que axude a enriPRODUCTORA: Sociedade Antropolóxica Galega Dentro do patrimoquecer, fortalecer e (SAGA) en colaboración asociación nio arqueolóxico cabe sinalar acoa presenza de variasVaipolorío mámoas diversificar a oferta cultural e turística da comarca. A proe petróglifos. En canto ás mámoas, trátase das dúas mámo- posta de creación do Espazo Natural e Arqueolóxico dos TÍTULO ORIXINAL: "Metocas" as de Chan da Lagoa (GA 36038039, nº 1 e nº 2); e a Sete Camiños representa unha alternativa viable para conTIPO: Documental mámoa do Catadoiro (GA 36038037); ás que se sumaba a vertelo nun referente identitario para a comunidade local XÉNERO: Etnográfico (GA 36038060), destruída polos mili- ademais de constituír un recurso social e economicamente mámoa de Louredo no anorealizada 2009. A estas hai que sumar outras rendible; destacando a necesidade de conservar, estudar e tares da Brilatpropia Produción a cor posibles novas mámoas que están sen catalogar, como o difundir este espazo pola súa importancia patrimonial, ANO: 2011 túmulo da Campana, que aparece mencionada no Estudo polo valor didáctico e polo poder identitario das pegadas DURACIÓN: 15 minutos aprox. de Impacto Ambiental da Liña de Alta Tensión Lourizán – deixadas na paisaxe polos nosos devanceiros. Cangas do Galiza 2003, así como unha nova mámoa que apareceu ORIXE: Máis información na web: na Prospección de dita liña. Estes cinco xacementos poden IDIOMA V. O.: Galego http://www.espazosetecaminhos.tk considerarse un conxunto, pois son da mesma natureza, Caderno

4 2

CAmpo

Nº Nº14 Decembro Decembro2011 2012

Artigo Crónica

Miguel Losada O pasado 31 de outubro o compañeiro da SAGA Rafael Quintía deu unha charla ós nenos para falarlles das da crenzas galegas relacionadas noiteen e oRomanía, Día de Defuntos. charla estiMoçcoa Craciun JoulupukkiAen Finlandia, A existencia figura edotradicións Pandigueiro nas montañas Weihnachtsmann en Alemania, Julemanden e orientais de Galicia en tempos históricos recentes vén vo organizada pola Sociedade Antropolóxica Galega e formaba parte das actividades que a en para Dinamarca e Noruega, etc.Defuntos. Isto é, a sustentada Cultural nas testemuñas directascomo -entrecada as que Asociación Os Chichisos, ano, Julenissen leva a cabo celebra-la Noite de teño que incluír a miña propia- e nun difuso fato de existencia da figura ou función representada por acenos culturais que, en conxunto, constitúen apenas todos estas personaxes e outras semellantes, constáunha proba indiciaria do alcance, significado e con- tase por toda Europa. As súas características son tinxencia da figura do Pandigueiro entendido como semellantes e basicamente as mesmas polo que as personaxe habitante do imaxinario popular que adoi- aparentemente diversas estruturas significantes acubillan un mesmo significado. Son pois, a mesma taba traerlles agasallos ós nenos contra a fin do ano. cousa. Neste sentido o Pandigueiro pertence ó grupo de figuras semellantes, o dos pródigos arquetípicos con valor A lembranza, xa que xa non presenza efectiva do normativo, que teñen unha ampla distribución por Pandigueiro é plenamente coherente dentro deste todo o continente europeo. Dentro deste elenco de contexto cultural, e a súa desaparición fronte o pulo personaxes destaca a recente -século XIX- recreación doutras propostas é tamén a evolución histórica espedo san Nicolás dos inmigrantes holandeses en rable nunha tradición que elabora o seu discurso denNorteamérica que foi posto ó día grazas ó talento lite- tro dos parámetros da invernía, a importancia das rario de J.Washintong Irwing1 no 1809, e outros interrelacións sociais para supervivencia e o que poderiamos definir como o como Henry Livingston Jr. carácter mitopoiético da finiou, probablemente, o sacertude estrutural dos recursos. dote Clement C. Moore coa Deste xeito o Pandigueiro súa publicación no xornal cedeu espazo ou presenza The Sentinel no 1823 dun social, tal e como fixeron as relato con valor fundacional2 demais versións continentais e descritivo da función da do mito invernal, solsticial e personaxe. Os debuxantes promisorio, cando as sociedaThomas Nast a finais do XIX des tradicionais nas que tiña e Habdon Sundblom no o seu cometido foron indo á 1931, descendente de inmivalga durante os séculos XIX e grantes finlandeses, fixaron a XX. Neste escenario deviñevixente fasquía da personaxe ron redundantes e, sobre que foi derivando dende a todo, menos pródigas e produn trasgo europeo, pequemisorias fronte a outros cho e delgado, cara á actual modelos "omnipotentes" e que ben coñecemos. sublimados que, cómpre salientar, tamén foron recreaO Apalpador das serras cións pola vía da reutilización lucenses; o Esteru ou as dos elementos esenciais da Anjanas que traen agasallos personaxe. Mais a desapariós nenos polo Nadal, docu- Icona Ortodoxa grega. S.XVII, Creta. méntanse en Cantabria, do http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Ma ción destas entidades foi mais aparente que efectiva. No mesmo xeito e ocupando o mant.jpg/200px-Mamant.jpg novo contexto de crise ou mesmo espazo mitolóxico que o Olentzero vasco, ou o Angulero en Asturias. creba do paradigma imperante nos dous séculos anteNo resto de Europa verifícase a presenza de diferen- riores e que exhibiu o fetiche da abundancia esencial tes figuras equivalentes como o Télapó en Hungría, fronte ó tradicional da solidariedade, semellan rexur-

1 A History of New York from the Beginning of the World to the End of the Dutch Dynasty. http://en.wikipedia.org/wiki/Washington_Irving http://books.google.es/books?id=v98hAAAAMAAJ&printsec=frontcover&hl=es#v=onepage&q&f=false 2 Visit from St. Nicholas http://en.wikipedia.org/wiki/A_Visit_from_St._Nicholas

Caderno

Boletín da Sociadade Antropolóxica Galega

ARLA "NOITE DE DEFUNTOS: CRENZAS E TRADICIÓNS" OCHPANDIGUEIRO NAS TERRAS DE TRIVES

CAmpo

Nº Nº 14 Decembro Decembro 2011 2012

5 3

Crónica Artigo CO CREACIÓN DO SAASAGA ÍDA M ICPROXECTO OLÓXICAPARA NOSA"S ETE CAM IÑESPAZO OS" NATURAL E ARQUEOLÓXICO DOS SETE CAMIÑOS

A Sociedade Antropolóxica Galega (SAGA) e a comisión técnica do proxecto de creación do Espazo Natural e Arqueolóxico dos Sete Camiños organizaron o pasado

24 de

novembro, unha andaina por esta contorna A Sociedade Antropolóxica Galega de ven de unirse activaque abarcan os montes Salcedo, mente ó proxecto para a creación do Espazo Natural e Lourizán, San Xulián e Vilaboa para coñeArqueolóxico dos Sete Camiños. De feito, dous dos cer as especies de cogomelos membros da directiva da SAGA —o antropólogo Rafael Quintía e o arqueólogo Lukas Santiago— forman parte da que medran na zona. A ruta comisión técnica para a posta en estivo guiada polo enxeñeiromarcha deste proxecto.

Boletín da Sociadade Antropolóxica Galega

agrónomo Blanco, do Espazo Natural e O proxecto Jaime para a creación Arqueolóxico dos Sete Camiños é unha iniciativa que presidente da Asociación apoian preto dunha vintena de colectivos Brincabois de Pontevedra. socioculturais e veciñais de Pontevedra, Marín e Vilaboa, máis un grupo de arqueólogos que avalan a súa posta en marcha. É unha proposta que pretende pór en valor o importante e valioso patrimonio natural e arqueolóxico da zona.

V XnoOcontorno RNADAdo S DE LITERATURA DE TRADICIÓN ORAL: Este espazo estaría situado Couto do Pornedo e dos Sete Camiños, no “Os mouros e as mouras: máxicos enigmáticos Adaisto mdebemos itoloxíaengadir popudentro lar” deste espamonte comunal das parroquias de zo natural, diferentes formacións xeolóxiLourizán e de Salcedo, no concello de cas de interese, así como dous miradoiros O antropólogo SAGAdeRafael Pontevedra, e no de da San Xulián Marín deQuintía parnaturais privilexiados pola súa vista panoticipou ano de nas V Xornadas de Literatura e Arriba, noeste concello Marín. Así pois, este rámica sobre a ría. Un é o de Pornedo e espazo está dividido outro o Mirador Natural do Monte Tradición Oral entre cele-dous concellos: Marín e Pontevedra; e tres parroquias: San Catadoiro. bras pasadoe mes dePero hai que ter presente que Xulián,oLourizán Salcedo. outubro en unidade Lugo natural. e conforma unha Ademais, o proxecto de A zona do Monte do Pornedo e Os Sete Camiños constitúe creación deste espazo aspira a incluir nun futuro próximo un espazo privilexiado, de singular relevancia natural e organizadas pola parte do patrimonio arqueolóxico de Postemirón., no conpatrimonial. Esta área, que forma parte da Serra de AELG. A súa conferencello de Vilaboa. Domaio, está chacia levou por título: mada a converterse Comisión Técnica do Neste espazo, cunha nunha zona de lecer Espazo Natural e “Mouros e mouras, na área relativamente Arqueolóxico dos Sete dos Concellos de procura de nós mesCamiños pequena, atopamos Pontevedra; Marín e concentrados toda mos”. Vilaboa, unha Paz Castro unha serie de xaceextensión natural Xornalista mentos arqueolóxiLukas Santiago do Parque da Lagoa Realizador e Arqueólogo cos e outros elemende Castiñeiras, que tos que forman parte O antropólogo Rafael Quintía durante Rafael Quintía pode chegar a ser un Antropólogo e Economista do noso patrimonio a conferencia importante referenDavid Suárez natural e cultural. Especialista en Multimedia te, que axude a enriDentro do patrimoquecer, fortalecer e nio arqueolóxico cabe sinalar a presenza de varias mámoas diversificar a oferta cultural e turística da comarca. A proe petróglifos. En canto ás mámoas, trátase das dúas mámo- posta de creación do Espazo Natural e Arqueolóxico dos as de Chan da Lagoa (GA 36038039, nº 1 e nº 2); e a Sete Camiños representa unha alternativa viable para conmámoa do Catadoiro (GA 36038037); ás que se sumaba a vertelo nun referente identitario para a comunidade local mámoa de Louredo (GA 36038060), destruída polos mili- ademais de constituír un recurso social e economicamente tares da Brilat no ano 2009. A estas hai que sumar outras rendible; destacando a necesidade de conservar, estudar e posibles novas mámoas que están sen catalogar, como o difundir este espazo pola súa importancia patrimonial, túmulo da Campana, que aparece mencionada no Estudo polo valor didáctico e polo poder identitario das pegadas de Impacto Ambiental da Liña de Alta Tensión Lourizán – deixadas na paisaxe polos nosos devanceiros. Cangas do 2003, así como unha nova mámoa que apareceu Máis información na web: na Prospección de dita liña. Estes cinco xacementos poden http://www.espazosetecaminhos.tk considerarse un conxunto, pois son da mesma natureza, Caderno

6 2

CAmpo

Nº Nº14 Decembro Decembro2011 2012

Crónica O LIBRO "PARA CANTAR VEÑO EU" NAS I XORNADAS ARREDOR DA MÚSICA TRADICIONAL

Caderno

Campo

O pasado 16 de decembro, e dentro das I Xornadas arredor da

BoletínMúsica Informativo dapresentouse Sociedade Antropolóxica Galega Tradicional, o libro "Para cantar veño eu". A obra, escrita por Rafael Quintía, fai un percorrido por diferentes aspectos da cultura musical galga e está editada conxuntamente gratuítaGalega e de descarga libre Os na nosa páxina web. FÚNDASE A SOCIEDADE pola Sociedade Antropolóxica e a A.C. Chichisos • A SAGA faise cargo da edición e publicación do ANTROPOLÓXICA GALEGA (SAGA) anuario Fol de Veleno. Revista de Etnografía e O ANUAHistoria RIO "FO DE VELENO" NA deLGaliza. Transcorrido xa o tempo, sempre necesario, para as reuFERIA INTERNACI•OANedición AL DEda LL IBRO DCardernos E GUADA LAJARA colección etnográficos, nións, a planificación de actividades e liñas de traballo, na que se publicarán traballos monográficos sobre 2012, MÉXICO para o deseño organizativo e para os trámites burocrátidistintos aspectos da etnografía e da arqueoloxía cos, o pasado seis de agosto levouse a cabo a fundación galega. A nosa publicación "Fol de da Sociedade Antropolóxica Galega (SAGA), quedando o • A realización Veleno. Anuario e de documentais e doutros traballos seu órgano directivo constituído polas seguintes perso- de historia audiovisuais que nos permitan divulga-los tesouas: Antropoloxía de Galiza"estivo ros do patrimonio material e inmaterial da cultura presente este ano na prestixiosa Feria Internacional del LibroNestes de momentos a SAGA ten producidos galega. Rafael Quintía (Antropólogo e economista) os á seguintes documentais: Sete Camiños. Guadalajara, en México, achegando o noso grao de area divulEncrucillada do tempo, Comuneiros. Cen anos João Bieites (Profesor de Educación e visual e espe-historia e do tragación e á proxección da nosaplástica cultura, da nosa de vida e loita polo monte de Salcedo e cialista en Audiovisuais) ballo antropolóxico feito dende a nosa terra e polos nosos investiMetocas. gadores. • A organización dunhas xornadas anuais sobre Miguel Losada (Etnógrafo) antropoloxía galega. • O desenvolvemento de proxectos de investigación, Santiago (Arqueólogo Lukas e realizador) O noso agradecemento á compañeira da SAGA e xornalista Paz de divulgación e de posta en valor do patrimonio Castro por facilitar queenisto fose posible. como son o proxecto para a creación do Espazo Francisco Sutil (Licenciado Belas Artes e restaurador de Natural e Arqueolóxico dos Sete Camiños ou a Arte) PRESENTACIÓN D A SOCIEdo DADArquivo E ANTROP OLÓXICA de creación Audiovisual A Sociedade Antropolóxica Galega (SAGA) constitúese (AAANGA). GALEGA, SAGA NAAntropoloxía LIVRARIA Galega TORGA DE OURENSE como unha asociación cultural sen ánimo de lucro cuxos pasado díada30 de novembro a Sociedade Antropolóxica Galega orgaobxectivos son a investigación e O a divulgación etnoA día de hoxe, cando este primeiro boletín chega á rúa, un coloquio na Livraria Torga Galega de Ourense grafía, da prehistoria e da historianizou de Galicia, da súa cul-aberto a Sociedade Antropolóxica xa está para a plenodar fun-a como inmaterial— e tura tradicional —tanto materialcoñece-la nosa entidade e facer balance do anoene medio de traballo da cionamento e embarcada todos estes proxectos. de tódolos aspectos enmarcados dentro do campo da Nestes momentos colabora activamente -como parte da SAGA. No acto presentámo-lo Anuario Fol de Veleno, ademais das antropoloxía social e cultural, así como a promoción de súa comisión técnica- no proxecto para a creación do monografías producidas pola SAGA, dos nosos traballos audiovisuais todas aquelas actividades, publicacións, traballos e Espazo natural e Arqueolóxico dos Sete Camiños; atópaaccións que vaian en beneficio da econservación, divulga- en dos novos proxectos marse en pleno rodaxe dun novo documental: Mulleres de ción e investigación do noso acervo cultural ribeira. cha. Paragalego. a SAGA foi unha O bando dos Praceres; estreará o vindeiro xaneiro o seu último traballo Sete Camiños, encrucihonra falar a sociedade conta coa e escoitar, Para levar a cabo todo este labor,grande llada do tempo e xa puxo en marcha algún dos proxecdasforo. discolaboración dun amplo número de enprofesionais semellante tos de investigación que tiñan programados. De todas tintas áreas que abrangue o proxecto. Ó abeiro da SAGA estas actividades iremos dando cumprida información reúnense antropólogos, etnógrafos, arqueólogos, histonoNnoso PRESEfilólogos, NTACIÓartistas N DO plásticos, ANUARtécnicos IO "FOen LD E VELE O" boletín trimestral -Caderno de Campo- e na riadores, audionosa páxina web. EN L UGO colaboradores comprovisual, músicos e moitos outros metidos coa aventura cultural e social que pilota a nosa Non queremos despedirnos sen agradece-la boa acollida Oinstitución. pasado 14 de decembro, nun acto que está tendo este proxecto e a colaboración desintereorganizado pola asociación Cultura sada de todo o equipo de persoas que puxeron o seu Entre os proxectos que porá marcha do País, presentouse en enLugo a a Sociedade coñecemento e bo facer á nosa disposición para que o Antropolóxica"Fol Galega salienta-los seguintes: publicación decabe Veleno. Anuario que onte era tan só un proxecto sexa hoxe unha realidade •Antropoloxía e Historia A publicación trimestral do boletínde informativo da de. A todos vós, moitas grazas. sociedade Caderno de campo. Unha publicación Galiza". Na charla, na que participaron os compañeiros da SAGA Rafael Quintía e Miguel S Losada, A G A falouse www.antropoloxiagalega.org tamén dosSociedade proxectos e traballosGalega da Antropolóxica infosaga@antropoloxiagalega.org Anthropological SociedadeGalician Antropolóxica Galega.Society

Nº 4

Decembro 2012

Boletín da Sociadade Antropolóxica Galega

Nº 1 Decembro 2011

7 1

Artigo Artigo A SAGA CO PROXECTO PARAO A CREACIÓN E ARQUEOLÓXICO DOS SETE CAMIÑOS CASO BDO LAESPAZO NCO NATURAL ROMAS ANTA

“—¿Cúyos son aquestos huesos? ¿Cúyas estas calaveras? —Hombres fueron que he matado por que no me descubrieran." Versión corrixida e ampliada Miguel Losada Durante os días 1, 2 e 3 deste mes de santos téñense celebrado na vila de Allariz as xornadas A Sociedade Antropolóxica Galega venManuel de unirseBlanco activasobre o caso do lobishome mente ó proxecto para a creación do Espazo Natural e Romasanta e as novas arredor da súa peripecia. Arqueolóxico dos Sete Camiños. De feito, dous dos Os irmáns Félix e da Castor Castro levan Rafael anos membros da directiva SAGA —o antropólogo Quintía e o arqueólogo Lukas Santiago— forman parte da traballando neste asunto e podemos afirmar comisión técnica para a posta en marcha deste proxecto. que os seus achados ó respecto son asombrosos. Como xa saberán, pois a repercusión mediátiO proxecto para a creación do Espazo Natural e Arqueolóxico dos Sete Camiños é unha iniciativa que ca ten sido salientable, os irmáns Castro localiapoian preto dunha vintena de colectivos zaron as pegadas socioculturais e veciñaisdocumentais de Pontevedra, que Blanco Romasanta deixara Marín e Vilaboa, máis unlogo grupodo dexuízo arqueó-e que levaban logos que avalan a súa posta en marcha. É partida de cara Ceuta, onde localizaron a súa unha proposta que pretende pór en valor o defunción moi patrimonio probablemente, importante eevalioso natural eo lugar onde foron a parar os seus restos. Mais esta será, arqueolóxico da zona. doutra volta, obxecto de máis revelacións por Este espazo estaría situado no contorno do parte destes investigadores. Couto do Pornedo e dos Sete Camiños, no

Boletín da Sociadade Antropolóxica Galega

monte comunal das parroquias de Lourizán e de Salcedo, no concello de Pontevedra, e no de San Xulián de Marín de Arriba, no concello de Marín. Así pois, este espazo está dividido entre dous concellos: Marín e Pontevedra; e tres parroquias: San Xulián, Lourizán e Salcedo. Pero hai que ter presente que conforma unha unidade natural. Ademais, o proxecto de creación deste espazo aspira a incluir nun futuro próximo parte do patrimonio arqueolóxico de Postemirón., no concello de Vilaboa.

man dos autores[1] o avance das pescudas. A isto debemos engadir dentro deste espazo natural, diferentes formacións xeolóxide interese, así como dous miradoiros Mais cas contaban cunha vantaxe. naturais privilexiados pola súa vista panoSemellantes acontecementos, mesmo rámica sobre a ría. Un é o de Pornedo e o Mirador do tiveran Monte sendo outro abraiantes, podeNatural que non Catadoiro.

ficado con tal fondura no imaxinario ser polo feito de queconstitúe aconteA zona común do Montede donon Pornedo e Os Sete Camiños un espazo privilexiado, de singular relevancia natural e ceron nun contexto antropolóxico ben defipatrimonial. Esta área, que forma parte da Serra de nido no cal todo o correlato fácticoestá resultachaDomaio, ba coherente dentro dun sistema de refemada a converterse Comisión Técnica do nunha zona de lecer Natural eque acolleron rentesEspazo culturais e integra-

Neste espazo, cunha área relativamente Arqueolóxico dos Sete dos Concellos de Camiños pequena, atopamos Pontevedra; Marín e concentrados toda Vilaboa, unha Paz Castro unha serie de xaceextensión natural Xornalista mentos arqueolóxiLukas Santiago do Parque da Lagoa Agradezo Castor Castro esta foto e o comentaRealizador e Arqueólogo cos e outrosaelemende Castiñeiras, que Rafael Quintía rio queforman segueparte e que mellora o que expoño arritos que pode chegar a ser un Antropólogo e Economista do noso patrimonio importante referenDavid Suárez ba. ”A primeira inscrición arquivística oficial natural e cultural. Especialista en Multimedia te, que axude a enrique atopamos foi a anotación do oficio do seu Dentro do patrimoquecer, fortalecer e cabodano na cabe súasinalar parroquia, Sta. Eulalia de diversificar a oferta cultural e turística da comarca. A pronio arqueolóxico a presenza de varias mámoas e petróglifos. canto ásGrazas mámoas, pola trátasecorrección. das dúas mámo- posta de creación do Espazo Natural e Arqueolóxico dos Esgos (Sta.En Olaia)”. as de Chan da Lagoa (GA 36038039, nº 1 e nº 2); e a Sete Camiños representa unha alternativa viable para conmámoa do Catadoiro (GA 36038037); ás que se sumaba a vertelo nun referente identitario para a comunidade local Percorreron os arquivos, as bibliotecas públicas (GA 36038060), destruída polos mili- ademais de constituír un recurso social e economicamente mámoa de Louredo da Brilat no ano 2009. A estas hai que sumar outras tares a necesidade de conservar, estudar e ou non e por riba de todo, percorreron a serra, rendible; destacando Debuxo de Urrabieta na revista “La Ilustración” posibles novas mámoas que están sen catalogar, como o difundir este espazo pola súa importancia patrimonial, otúmulo Macizo Central que Galego, namencionada procura dos esceda Campana, aparece no Estudo polo valor didáctico e polo poder identitario das pegadas de Impacto Ambiental da Liña de Alta Tensión Lourizán – deixadas na paisaxe polos nosos devanceiros. Cangas do 2003, así como unha nova mámoa que apareceu Máis información na web: 1naPáxina Prospección de dita liña. Estes cinco xacementos poden dos Castro. http://musicarabeosa.wordpress.com/tras-as-pegadas-de-romasanta/ http://www.espazosetecaminhos.tk considerarse un conxunto, pois son da mesma natureza, Caderno

8 2

CAmpo

Nº Nº 14 Decembro Decembro 2011 2012

Artigo ron os sucesos coma algo terrible, inda que “certo” no tanto que factible.

O PANDIGUEIRO NAS TERRAS DE TRIVES

A existencia da figura do destes Pandigueiro nas montañas Moç Craciun en Romanía, Joulupukki en Finlandia, Xunto á presentación investigadores, orientais de Galicia en tempos históricos recentes vén Weihnachtsmann en Alemania, Julemanden e presentouse outro documento abraiante. sustentada nas testemuñas directas -entre as que Julenissen en Dinamarca e Noruega, etc. Isto é, a Froito traballo forensee nun de difuso Fernando teño quedo incluír a miña propiafato de existencia da figura ou función representada por Serrulla[2] e deque, Marga Sanín[3] e logoapenas de todos estas personaxes e outras semellantes, constáacenos culturais en conxunto, constitúen unha proba indiciaria do alcance, significado e con- tase por toda Europa. As súas características son meses de estudo dos datos facultativos, antrotinxencia da figura do Pandigueiro entendido como semellantes e basicamente as mesmas polo que as pométricos e os propios da antropoloxía física personaxe habitante do imaxinario popular que adoi- aparentemente diversas estruturas significantes acudescritiva escolmados da copia dixital da billan un mesmo significado. Son pois, a mesma taba traerlles agasallos ós nenos contra a fin do ano. Reseña da Causa, presentouse unha proposta cousa. de reconstrución do rostropertence de Manuel Blanco Neste sentido o Pandigueiro ó grupo de figuras semellantes, o dosdimensións pródigos arquetípicos valor A lembranza, xa que xa non presenza efectiva do Romasanta dúas e taméncon coma é Castro plenamente coherente dentro deste normativo, Félix na súa intervención un busto. que teñen unha ampla distribución por Pandigueiro todo o continente europeo. Dentro deste elenco de contexto cultural, e a súa desaparición fronte o pulo personaxes destaca a recente -século XIX- recreación doutras propostas é tamén a evolución histórica espeque elabora o seu discurso cara dendo san Nicolás dos inmigrantes holandeses en rable nunha ción tradición polo camiño da obxectividade parámetros da invernía, a importancia das Norteamérica que foi posto ó día grazas ó talento lite- tro dosesta reconstrución. Mais os mesmos rario de J.Washintong Irwing1 no 1809, e outros interrelacións sociais para supervivencia e o que autores do traballo forense indicaron a poderiamos definir como o como Henry Livingston Jr. relevancia de ter en conta taménda a finiprecarácter mitopoiético ou, probablemente, o sacersenza de moitos valorativos, recursos. estrutural dos tudeelementos dote Clement C. Moore coa Deste xeito o Pandigueiro súa publicación no xornal subxectivos pois, incorporados neste cedeu espazo ou The Sentinel no 1823 dun sumario. A metodoloxía[4] de presenza traballo social, tal e como fixeron as relato con valor fundacional2 cinguiuse pois a estritos criterios cientídemais versións continentais e descritivo da función da ficos que permiten aproximar resultasolsticial e do mito invernal,os personaxe. Os debuxantes dos das reconstrucións ós sociedarostros promisorio,faciais cando as Thomas Nast a finais do XIX des tradicionais nas que tiña e Habdon Sundblom no reais que efectivamente existiron. foron indo á o seu cometido 1931, descendente de inmivalga durante os séculos XIX e grantes finlandeses, fixaron a Os irmáns Castro achegaron ademais XX. Neste escenario deviñevixente fasquía da personaxe outro interesante documento e,gráfico sobre ron redundantes que foi derivando Serrulla e Saníndende xunto coa busto de Blanco Romasanta como foi o retrato polo ilustramenos pródigas e protodo,realizado dun trasgo europeo, pequemisorias fronte a outros cho e delgado, cara á actual dor Urrabieta e publicado na revista “La modelos "omnipotentes" e ben coñecemos. principal fonte de coñecemento dos feitos ilustración”. Aque sublimados que, cómpre acontecidos, foi a copia dixital da Reseña da salientar, tamén foron recreaO Apalpador das serras Causa aberta naquel tempo, 1852, en razón Igualmente abráiantecións foi apola hipótese de traballo vía da reutilización lucenses; o Esteru ou as dos delitos que perpetrou Blanco Romasanta. dos elementos esenciais da trazada ou retomada[5] polo médico forense: Anjanas que traen agasallos personaxe. Mais a desapariDe resultas traballo instrución desta ós nenos polodoNadal, docu- deIcona Ortodoxa grega. S.XVII, Creta.Blanco Romasanta era unha muller. De feito ción destas entidades foi mais méntanse en Cantabria, do http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Ma peza xurídica ficaron grande cantidade de ele- consta que foi inscrita como Manuela na súa mant.jpg/200px-Mamant.jpg aparente que efectiva. No mesmo de xeito e ocupando o mentos xuízo que permiten unha aproxima- parroquia de Stª Eulalia de Esgos, Ourense e novo contexto de crise ou mesmo espazo mitolóxico creba do paradigma imperante nos dous séculos anteque o Olentzero vasco, ou o Angulero en Asturias. 2 ]Médico Forense. Especialista en Antropología Forense. Unidad de Antropología Forense. IMELGA. Colaborador do Anuario de No resto de Europa verifícase a presenza de diferen- riores e que exhibiu o fetiche da abundancia esencial Antropoloxía e historia de Galicia, Fol de Veleno, editado pola Sociedade Antropolóxica Galega. tes figuras equivalentes como o Télapó en Hungría, fronte ó tradicional da solidariedade, semellan rexur3 Artista Forense. Unidad de Antropología Forense. IMELGA. 41Un A History of De New York from theilustra World to the End of the Dutchfacial Dynasty. exemplo, Serrulla xuntothe conBeginning M. Gómez,ofque a técnica da aproximación forense. http://en.wikipedia.org/wiki/Washington_Irving http://scielo.isciii.es/scielo.php?pid=S1135-76062008000300010&script=sci_arttext http://books.google.es/books?id=v98hAAAAMAAJ&printsec=frontcover&hl=es#v=onepage&q&f=false 5 Mariño Ferro , Xosé Ramón. Manuel(a) Blanco Romasanta. O lobishome asasino. Ed. Nigratrea. 2007. 2 Visit from St. Nicholas http://en.wikipedia.org/wiki/A_Visit_from_St._Nicholas

Caderno

Boletín da Sociadade Antropolóxica Galega

Miguel Losada

CAmpo

Nº 2011 Nº 13 Decembro Setembro 2012

9 3

Boletín da Sociadade Antropolóxica Galega

Artigo Artigo á equipaxe simbólica queDOS fornecía a cultura que, como declararon moitas testemuñas A SAGA CO PROXECTO PARA A CREACIÓN DO ESPAZOdo NATURAL E ARQUEOLÓXICO SETE CAMIÑOS durante a instrución, o encausado desempeñá- na que naceu. E esta cultura da serra, dos camibase moi ben en tarefas que daquela eran pro- ños e das invernías estaba aí para darlle respospias ou mesmo exclusivas das mulleres, como tas. Algo que calquera mente humana precisa. coser e outras. Segundo esta hipótese Blanco Na súa plausible disforia de xénero[6] Blanco Romasanta, que medía uns 140 cm, tería sido Romasanta pode ser que se volverá cara aquilo unha nena aparentemente normal até un que podía actuar contra o desacougo, volveuse A Sociedade Antropolóxica Galega ven de unirse activa- túmulos funerarios de época megalítica; e concéntranse momento da súa como tería caraárea unreducida mundo,(menos antigo vasto, cal xa era mente ó proxecto para infancia, a creación domais Espazo Natural e nun deedous km no en liña). A non súa vez, Arqueolóxico dos Sete Camiños. De feito, dous dos forman parte do conxunto máis amplo que constitúe o padecido unha pouco frecuente enfermidade máis que un ser difuso e marxinal. Segundo as membros da directiva da SAGA —o antropólogo Rafael campo de mámoas de Domaio, que ten en Chan de Armada xenética coñecida como pseudohermafroditismo leis que gobernaban ese mundo, Blanco Quintía e o arqueólogo Lukas Santiago— forman parte da (Marín) e Chan de Arquiña (Moaña) os seus máis coñecidos feminino, experimentou despois, a partires Romasanta, camiñante, hirsuto e cunnunha corazón comisión técnica para a posta en marcha deste proxecto.da expoñentes; xa que xeograficamente sitúanse das estribacións desta serra. Ademais disto, temos o Conxunto súa puberdade, un proceso de masculinización estraño por fora e salvaxe por dentro, volveuse O proxecto para a creación do Espazo Natural e de gravados rupestres do Pornedo, no límite dos concellos dependido patolóxico produción lobo. Era o seu rol na serra. Arqueolóxico do dosaumento Sete Camiños é unhana iniciativa que de Marín e Pontevedra; o Petróglifo de Sete Camiños, e o de andróxenos dovintena seu corpo. Esta enfermidade é apoian preto dunha de colectivos Conxunto de gravados rupestres de Pinal socioculturais e veciñais de Pontevedra, Caeiro, ambos en territorio e contribuía a marinense; dala cheda transmitida polos proxenitores mais dun xeito Unha fondadotradición Marín e Vilaboa, máis un grupo de arqueóo Conxunto de gravados rupestres do autosómico e arecesivo, o marcha. cal quere dicir que no proceso de acomodación. O lobo da xente[7] logos que avalan súa posta en É Regato dos Buracos, na parroquia de ámbolos dous, e nai, falan Tamén de lobishomes, muller unha proposta quepai pretende pórhaberán en valor ode ser porta- e outros casos Salcedo. podemos unha mencionar o importante e valioso patrimonio natural e Abrigo Rochoso de Catadoiro, probabledores e transmisores da información xenética transmutada no caso recollido por Risco, o cal é arqueolóxico da zona. mente do Paleolítico, na parroquia de segundo a cal a persoa non produce a enzima interesante xa que tamén acontece así noutros Lourizán. Este espazo estaríano situado no contorno do 21-hidroxilasa seu corpo. ben documentados. Pode que o máis estudado Couto do Pornedo e dos Sete Camiños, no isto coma debemos engadir dentro fose un que Ativo escenario outrodeste indaespaben monte comunal das parroquias de zo natural, diferentes formacións xeolóxidistancia físiCando nunhanofase transcendental na distante da serra Lourizánalguén e de Salcedo, concello de cas de ourensá, interese, asímais comoadous miradoiros Pontevedra, e no de San Xulián de Marín de pola proximidade idenformación da súa personalidade ten que sufrir ca fica moi diminuída naturais privilexiados pola súa vistae panoArriba, no concello de Marín. Así pois, este rámica sobre a ría. Un é o de Pornedo e semellante transfiguración, é factible que isto tidade discursiva dos acontecementos. Trátase espazo está dividido entre dous concellos: outro o Mirador Natural do Monte nos anos trinta e corenta do ocasione un conflito psique San desa persoa. Se do que sucedeu Marín e Pontevedra; e tresna parroquias: Catadoiro. Xulián, Lourizán e Salcedo. Pero hai que ter presente que isto acontece na Galicia do século XIX, nunha pasado século cando Teresa Pla Meseguer, alcuconforma unha unidade natural. Ademais, o proxecto de A zona do Monte do Pornedo e Os Sete Camiños constitúe remota e culturalmente arcaizante serra, na mada “La pastora” foi acusada de perpetrar 29 creación deste espazo aspira a incluir nun futuro próximo un espazo privilexiado, de singular relevancia natural e mortes. Teresa unforma dos maquis que perduraban o antigo sistema denorefeparteinda do patrimonio arqueolóxico de Postemirón., conpatrimonial. Esta Pla área,foi que parte damais Serrabusde de Vilaboa. cello está chaDomaio, rentes e as tradicións mais propias do antigo cados pola Garda Civil e a súa historia tense mada a converterse Técnicapopular. do en lenda Naceu nunha réxime, é coherente pensar que aquela meta- convertido Comisión Neste espazo, cunha nunha zona de lecer Espazo Natural e en soidade, pastora morfose, o desacougo hormonal, o hirsutismo serra, e viviu área relativamente Arqueolóxico dos Sete como doscriada Concellos de Camiños pequena, atopamos Pontevedra; Marín e progresivo e o resto de manifestacións puideran polos cumios. Dotada dunha forza prodixioconcentrados toda Vilaboa, unha Paz Pla Castroalcumada “Teresot” foi tamén ter a percepción que a pequena sa[8], Teresa unha alterado serie de xaceextensión natural Xornalista Manuela tivera dela e do mundo que coñecía. obxecto doutro libro[9] no quedoseParque estuda a súa mentos arqueolóxiLukas Santiago da Lagoa Realizador e Arqueólogo cos e outros elemende Castiñeiras, que Pódese pensar que ela, a súa mente, tentaría faceta comoRafael guerrilleira dentro da Agrupación Quintía tos que forman parte pode chegar a ser un e Economista “resolver” ou encaixar aquela distorsión acudin- GuerrilleraAntropólogo de Levante AGLA. do noso patrimonio importante referenDavid Suárez natural e cultural. Especialista en Multimedia te, que axude a enrido patrimo6Dentro quecer, fortalecer e Emoción oposta á euforia e que pode cursar con malestar, ansiedade, irritabilidadehttp://es.wikipedia.org/wiki/Disforia nio arqueolóxico cabe sinalar a presenza de varias mámoas diversificar a oferta cultural e turística da comarca. A propetróglifos. cantoRisco ás mámoas, trátase dúas mámo7e Recollido posta de creación Espazo e Arqueolóxico dos porEn Vicente no libro O porco das de pé e outras narracións. Pp.223-234. Ed.do Galaxia 1972Natural "…foi perto de Trives, e inda as de Chan da Lagoa (GA 36038039, nº 1 e nº 2); e a Sete Camiños representa unha alternativa viable para convive quen mo contou…" mámoa do Catadoiro (GA 36038037); ás que se sumaba a vertelo nun referente identitario para a comunidade local de Louredo (GADonde 36038060), destruídaEd polos mili-2011.ademais 8mámoa constituír un recurso socialuna e economicamente Alicia Giménez Bartlet. nadie te encuentre. Destino ".. A los de quince o dieciséis años ya tenía fuerza como cinco da Brilat no ano 2009. A estas hai que sumar outras tares rendible; destacando a necesidade de conservar, e hombres juntos(…)A veces había que cargarse una oveja de las grandes al hombro. Yo me cargaba de un solo golpe una ovejaestudar que llegaposibles novas mámoas que están sen catalogar, como o difundir este espazo pola súa importancia patrimonial, ba a pesar medio cafís.(…)O sea que me echaba encima una oveja viva de ochenta kilos.". P.103. túmulo day Campana, quePastora! apareceEmpecé mencionada Estudo valor didáctico e polo poder identitario pegadas "¿Atrápalo traelo, atrápalo a correrno como nunca hepolo corrido en mi vida, a zancadas grandes, con fuerza,das imaginándode Impacto Ambiental da Liña de Alta Tensión Lourizán – deixadas na paisaxe polos nosos devanceiros. me que era un pero para correr más, para estirar y encoger las piernas como ello hacen."P. 346. Cangas do 2003, así como unha nova mámoa que apareceu Máis información na web: Prospección de dita liña. Estes poden 2009 9naJosé Calvo Segarra. La pastora. Del cinco monte xacementos al mito." Ed. Antinea http://www.espazosetecaminhos.tk considerarse un conxunto, pois son da mesma natureza, Caderno

10 2

CAmpo

Nº Nº 14 Decembro Decembro 2011 2012

Artigo O caso Blanco Romasanta serrana carga ó lombo ó O PANDIGUEIRO NASOutra TERRAS DE TRIVES corre con el costa arriba:

arcipreste e

Miguel Losada

Moç Craciun en Romanía, en Finlandia, Tomóme rezio Joulupukki por la mano, Weihnachtsmann en Alemania, Julemanden e en su pescueço me puso Julenissen en Dinamarca e Noruega, etc. Isto é, a çurrón liviano existencia da como figuraa ou función representada por e levóm laecuesta Ayuso: todos estas personaxes outras semellantes, constátase por toda Europa. non As súas características son “Hadeduro, te espantes, semellantes e basicamente as mesmas polo que as aparentemente diversas estruturas significantes acubillan un mesmo significado. Son pois, a mesma cousa.

Neste sentido o Pandigueiro pertence ó grupo de figuras semellantes, o dos pródigos arquetípicos con valor A lembranza, xa que xa non presenza efectiva do normativo, que teñen unha ampla distribución por Pandigueiro é plenamente coherente dentro deste todo o continente europeo. Dentro deste elenco de contexto cultural, e a súa desaparición fronte o pulo personaxes destaca a recente -século XIX- recreación doutras propostas é tamén a evolución histórica espedo san Nicolás dos inmigrantes holandeses en rable nunha tradición que elabora o seu discurso denNorteamérica que foi posto ó día grazas ó talento lite- tro dos parámetros da invernía, a importancia das rario de J.Washintong Irwing1 no 1809, e outros interrelacións sociais para supervivencia e o que poderiamos definir como o como Henry Livingston Jr. carácter mitopoiético da finiou, probablemente, o sacertude estrutural dos recursos. dote Clement C. Moore coa Deste xeito o Pandigueiro súa publicación no xornal cedeu espazo ou presenza The Sentinel no 1823 dun social, tal e como fixeron as relato con valor fundacional2 demais versións continentais e descritivo da función da do mito invernal, solsticial e personaxe. Os debuxantes promisorio, cando as sociedaThomas Nast a finais do XIX des tradicionais nas que tiña e Habdon Sundblom no Entre o ceo a terra: a serra o seu cometido foron indo á 1931, descendente de inmios séculos XIX e grantes finlandeses, fixaron a que bien te valga daré durante qué yantes, XX. Neste escenario deviñevixente fasquía da personaxe como es de la sierra uso” “Andando perdido, de noche ya era, ron redundantes e, sobre que foi derivando dende a Por una montaña, desierta, fragosa, todo, menos pródigas e produn trasgo europeo, pequeO arcipreste descrebe á serrana. Hirsuta, corunacara villana, feroce, espantosa, misorias fronte a outros delgado, á actual cho eFallé modelos "omnipotentes" e ben coñecemos. que Armada puda: su mano con lança porquera.” sublimados que, cómpre salientar, tamén foron recreaO Apalpador das serras En [e]l Apocalipsi Sant Johan Ó mesmo tempo que Nunha serra atopa o arcicións pola víaEvangelista da reutilización lucenses; o Esteru ou as non vido tal figura nin de tan mala vista; da preste á serrana chamada a “chata” a cal intidos elementos esenciais Anjanas que traen agasallos personaxe. Mais a desapari(…) mida e extorsiona o viaxeiro: ós nenos polo Nadal, docu- Icona Ortodoxa grega. S.XVII, Creta. ción destas entidades foi mais méntanse en Cantabria, do http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Ma el su pescueço negro, ancho, velloso, chico, mant.jpg/200px-Mamant.jpg que efectiva. No aparente mesmo e ocupando o e el peaje cojo (…) guardo el portadgo “Yoxeito novo contexto de crise ou mesmo espazo mitolóxico dientes anchos e imperante luengos, asnudos e moxmorel oque de grado me paga le fago do paradigma nos dous séculos anteque Olentzero vasco, ou o non Angulero en enojo, Asturias. creba dos, el que non quiere pagar, priado lo despojo; riores e que exhibiu o fetiche da abundancia esencial No resto de Europa verifícase a presenza de diferenó tradicional da solidariedade, semellan rexurtes figuras como o Télapó Hungría, fronte las sobreçejas anchas e más negras que tordos tú,equivalentes si non verás cómo trillanen rastrojo” págam’ (…) 10 AJuan ruiz "Arcipreste de from hita "Catigas de la Serrana. cosas el apostol manda" of New York the Beginning of the Probar World todas to thelas End of the DutchloDynasty. 1 History http://en.wikipedia.org/wiki/Washington_Irving 11http://books.google.es/books?id=v98hAAAAMAAJ&printsec=frontcover&hl=es#v=onepage&q&f=false Outros autores e serranas http://www.serranilla.poderna.com/sierra/imprenta/corpus.pdf 2 Visit from St. Nicholas http://en.wikipedia.org/wiki/A_Visit_from_St._Nicholas 12 http://www.larramendi.es/i18n/corpus/unidad.cmd?idUnidad=100334&idCorpus=1000&posicion=1

Caderno

Boletín da Sociadade Antropolóxica Galega

Outras personaxes que puideran estar na órbita da categoría que acollería a Blanco Romasanta, son as “serranas” que autores como A existencia do Pandigueiro nas montañas recoJuán Ruiz, dao figura Arcipreste de Hita[10] orientais de Galicia en tempos históricos recentes vén llen[11] seica dun arquetipo anterior: o das sustentada nas testemuñas directas -entre as que serranas “Feroçes, espantosas” como recolle a teño que incluír a miña propia- e nun difuso fato de [12], moi Serranilla de laque, zarzuela[ coñecida no acenos culturais en conxunto, constitúen apenas unha proba Século XVI indiciaria do alcance, significado e continxencia da figura do Pandigueiro entendido como personaxe habitante do imaxinario popular que adoitaba traerlles agasallos ós nenos contra a fin do ano.

CAmpo

Nº 2011 Nº 13 Decembro Setembro 2012

11 3

Boletín da Sociadade Antropolóxica Galega

Artigo Artigo Mayores senón cunha identidade falsa, Antonio quePROXECTO las mías tiene sus prietas barvas A SAGA CO PARA A CREACIÓN DO ESPAZOnome, NATURAL E ARQUEOLÓXICO DOS SETE CAMIÑOS Gómez de Montederramo. No pasaporte manus(…) crito incluíase a petición de que non se lle impeMás ancha que mi mano tiene la su muñeca, dira o tránsito e se lle facilitase un pasaporte en vellosa, pelos grandes, pero, non mucho seca; impreso oficial no primeiro lugar que os houbeboz gorda e gangosa, a todo omne enteca, ra, cousa que consegue en Vilariño de Conso, e tardía, como ronca, desdonada e hueca. é co segundo co que fuxe para Castela.” Outra “serrana” nunha cantiga popular da A Sociedade Antropolóxica Galega ven de unirse activa- túmulos funerarios de época megalítica; e concéntranse serrapara de Gredos Grazas de novo. mente ó proxecto a creación(La do Vera) Espazo Natural e nun área reducida (menos de dous km en liña). A súa vez, ArqueolóxicoAllá dosen Sete Camiños.laDe feito, dous dos forman parte do conxunto máis amplo que constitúe o Garganta Olla, membros da directiva da SAGA —o antropólogo Rafael campo de mámoastal de Domaio, que ten en Chan de Armada en la Vera de Plasencia, Si , requiríase documento naquel intre históQuintía e o arqueólogo Lukas Santiago— forman parte da (Marín) e Chan de Arquiña (Moaña) os seus máis coñecidos una serrana rico. Boticarios de Chaves en Portugal, que comisión técnicasalteóme para a posta en marcha deste proxecto. expoñentes; xa que xeograficamente sitúanse nunha das estribacións Ademais temos o Conxunto blanca, rubia, ojimorena; declararondesta nonserra. coñecer dedisto, nada ó reo. Mesmo O proxecto para a creación do Espazo Natural e de gravados rupestres do Pornedo, no límite dos concellos trae recogidos los rizos una sorte de personaxes “virtuais”, don Genaro Arqueolóxico dos Sete Camiños é unha iniciativa que de Marín e Pontevedra; o Petróglifo de Sete Camiños, e o debajo de lademontera; e don Antonio valencianos segundo a declaraapoian preto dunha vintena colectivos Conxunto de gravados rupestres de Pinal socioculturais e veciñais de Pontevedra, do Caeiro, ambos enlobishome, territorio marinense; e (…) ción do autoproclamado cos que Marín e Vilaboa, máis un grupo de arqueóo Conxunto de gravados rupestres do Tomárame por la mano tería andado, alobados os tres, polos altos monlogos que avalan a súa posta en marcha. É Regato dos Buracos, na parroquia de guiarme suvalor cueva; tes do Macizo Central e dos que non consta oa unha propostapara que pretende póra en o Salcedo. Tamén podemos mencionar importante e valioso patrimonio natural e Abrigo Rochoso Catadoiro, (…) súa existencia “real” ou sede facían parteprobabledalgunarqueolóxico da zona. mente do Paleolítico, na parroquia de Dióme yesca y pedernal ha caste de delirio. Lourizán. Este espazopara estaríaque situado no contorno do lumbre encendiera, Couto do Pornedo e dos Sete Camiños, no A istoben debemos engadir dentro deste espay al resplandor de la llama Aparece tamén documentado, de xeito indimonte comunal das parroquias de zo natural, diferentes formacións xeolóximontón calaveras: ciario candocas menos, o comercio de graxa humaLourizán e vi de un Salcedo, no de concello de de interese, así como dous miradoiros Pontevedra, no de Sanson Xulián de Marínhuesos? de na e doutrasnaturais partesprivilexiados do corpo, pola como produto aquestos —e¿Cúyos súaun vista panoArriba, no concello de Marín. Así pois, este rámica sobre a ría. Un é o de Pornedo e “medicinal”. Así o constata a abondosa biblio¿Cúyas estas calaveras? espazo está dividido entre dous concellos: outro o Mirador Natural do Monte grafía exhibida polos irmáns Castro, coma a Hombrese tres fueron que heSan matado Marín e — Pontevedra; parroquias: Catadoiro. Xulián, Lourizán e Salcedo. hai que ter presente que por que no mePero descubrieran. “Palestra Pharmacéutica chymico-galenica “ do conforma unha unidade natural. Ademais, o proxecto de A zona1763 do Monte Pornedo e Os Sete Camiños constitúe (…) ano e nodoque se describen as propiedades creación deste espazo aspira a incluir nun futuro próximo un espazo privilexiado, de singular relevancia natural e farmacolóxicas o “cranio humaparte do patrimonio arqueolóxico de Postemirón., no conpatrimonial. Esta de, área,por queexemplo forma parte da Serra de cello de Vilaboa. está intechaDomaio, Moi Relatan os irmáns Castro como arredor de no obtido dunha morte violenta”[14]. mada a converterse Técnica do Comisióntamén Blanco Romasanta, actuaron toda unha pléiade resante resultou a constatación da realiNeste espazo, cunha nunha zona de lecer Espazo Natural e de sen os cales todo puidera ter sido dade, fáctica, dunha tradición recollida na parte áreaindividuos relativamente Arqueolóxico dos Sete dos Concellos de Camiños pequena, atopamos Marín ea ben diferente. Un crego, Pedro Cid, que foi amo sur da serra, na contorna de Pontevedra; Laza, segundo concentrados toda unha Castro de B.R. e que declarou que tocante ós crimes, cal Blanco PazRomasanta tería Vilaboa, sido descuberto unha serie de xaceextensión natural Xornalista “sólo a la gente ruin”[13], un eufemis- nunha covaLukas no Santiago intre de facer do unha caldeirada mentossacaba arqueolóxiParque da Lagoa Realizador e Arqueólogo cos e outros elemenCastiñeiras, que nena. Neste relamo negro coma a noite. Tamén actuou un miste- cun ser humana, dis que unha de Rafael Quintía tos que forman parte pode chegar a ser un Antropólogo Economista erae descuberto por unha veciña rioso falsificador de documentos oficiais, entre to, o lobishome do noso patrimonio importante referenDavid Suárez un pote , grande, eles un pasaporte natural e cultural. de 1851. (Corrixo neste punto á que lle encargara Especialista envelar Multimedia te, que axude aposto enriDentro do patrimofortalecer e o testo. Ela non a miña redacción anterior grazas a Castor no lume e ó cal non debía tirarquecer, nio arqueolóxico cabe sinalar a presenza de varias mámoas diversificar a oferta cultural e turística da comarca. A profixo caso e cando foi mirar viu una man aboianCastro): e petróglifos. En canto ás mámoas, trátase das dúas mámo- posta de creación do Espazo Natural e Arqueolóxico dos do no líquido, fuxiu unha perseguida lobishome as de Chan da Lagoa (GA 36038039, nº 1 e nº 2); e a Sete Camiños representa alternativapolo viable para conmámoa do Catadoiro (GA 36038037); ás que se sumaba a nunareferente identitario para a comunidade local Este relato tan “arquetípique non apañou. ” Neste punto, o pasaporte falso que lle fixeron vertelo mámoa de Louredo (GA 36038060), destruída polos mili- ademais de constituír un recurso social e economicamente manuscrito en decembro de 1851 foi non ao seu co” e considerado un conto resultou ser case tares da Brilat no ano 2009. A estas hai que sumar outras rendible; destacando a necesidade de conservar, estudar e difundir este espazo pola súa importancia patrimonial, túmulo da Campana, que aparece mencionada no Estudo polo valor didáctico e polo poder identitario das pegadas de Impacto Ambiental da Liña de Alta Tensión Lourizán – deixadas na paisaxe polos nosos devanceiros. 14 En varias páxinas: 644, 714, e outras http://books.google.es/books?id=wtb9rxRMhPIC&pg=PA38&lpg=PA38&dq=palesta+pharmaCangas do 2003, así como unha nova mámoa que apareceu ceutica+1710&source=bl&ots=tsBrSr1U2D&sig=OMáis información na web: na Prospección de dita liña. Estes cinco xacementos poden I4wdHBm_Pp5mLrJWbV4kR6QD8&hl=en&sa=X&ei=lzaZULfxGKec0AWUmYCoDw&redir_esc=y#v=onep http://www.espazosetecaminhos.tk considerarse un conxunto, pois son da mesma natureza, posibles novas mámoas que están sen catalogar, como o 13 1ª peza do sumario. Folio 88

Caderno

12 2

CAmpo

Nº 14 Decembro Decembro 2011 2012 Nº

Artigo O caso Blanco Romasanta unha transcrición directa de feitos que a causa recolle como probados, e xa que logo, un exemplo de cómo as tradicións populares poden A existencia da como figura do Pandigueiro nas montañas actuar, tamén, fonte de coñecemento fácorientais de Galicia en tempos históricos recentes vén tico ademais de simbólico cando unha sociedade sustentada nas testemuñas directas -entre as que conserva os seusa miña acenos identitarios. teño que incluír propiae nun difuso fato de

O PANDIGUEIRO NAS TERRAS DE TRIVES Miguel Losada

acenos culturais que, en conxunto, constitúen apenas proba indiciaria do alcance, significado e conAunha outra grande personaxe que foi revelada tinxencia da figura do Pandigueiro entendido como nesta serie de palestras allaricenses, foi a personaxe habitante do imaxinario popular que adoiSerra. Moitos lugares deste mundo que é o taba traerlles agasallos ós nenos contra a fin do ano. Macizo Central operan case que como catalizadores dos acontecementos, configurando de Neste sentido o Pandigueiro pertence ó grupo de figuA lembranza, xa que xa non presenza efectiva do ras semellantes, o dos pródigos arquetípicos con valor xeito decisivo a capacidanormativo, que teñen unha ampla distribución por Pandigueiro é plenamente coherente dentro deste de de actuación de contodo o continente europeo. Dentro deste elenco de contexto cultural, e a súa desaparición fronte o pulo trabandistas, arrieiros, personaxes destaca a recente -século XIX- recreación doutras propostas é tamén a evolución histórica espepregos, do san gardas Nicoláscivís, dos criainmigrantes holandeses en rable nunha tradición que elabora o seu discurso dendas, boticarios, Norteamérica que notarios, foi posto ó día grazas ó talento lite- tro dos parámetros da invernía, a importancia das rario de Irwing1 no 1809, e outros interrelacións sociais para supervivencia e o que amos e J.Washintong criados, entre poderiamos definir como o como Henry Livingston Jr. outras categorías. A serra carácter mitopoiético da finiou, probablemente, o sacercoma escena, C.onde todo tude estrutural dos recursos. dote Clement Moore coa isto foi posible só por que Deste xeito o Pandigueiro súa publicación no xornal cedeu espazo ou presenza Sentinel no dos 1823condun aThe Serra forneceu 2 social, tal e como fixeron as relato con valor fundacional tidos (iso que chamamos demais versións continentais descritivo da función eda ae cultura), materiais do mito invernal, solsticial e personaxe. Os debuxantes inmateriais o fixeron promisorio, cando as sociedaThomas Nastque a finais do XIX improbable certo. no des tradicionais nas que tiña e Habdon mais Sundblom o seu cometido foron indo á 1931, descendente de inmivalga durante os séculos XIX e grantes finlandeses, fixaron Recomendamos, pois a XX. Neste escenario deviñevixente fasquía da personaxe seguir os traballos dos ron redundantes e, sobre que foi derivando dende a irmáns Castro, de todo, menos pródigas e produn trasgo europeo, pequeSerrulla e Sanín das misorias fronte a outros cara áe actual cho e delgado, modelos "omnipotentes" e que ben coñecemos. xentes, bos coñecedores sublimados que, cómpre da serra, que con eles salientar, tamén foron recreaO Apalpador das serras colaboran. cións pola vía da reutilización lucenses; o Esteru ou as dos elementos esenciais da Anjanas que traen agasallos personaxe. Mais a desapariós nenos polo Nadal, docu- Icona Ortodoxa grega. S.XVII, Creta. méntanse en Cantabria, do http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Ma ción destas entidades foi mais aparente que efectiva. No mesmo xeito e ocupando o mant.jpg/200px-Mamant.jpg novo contexto de crise ou mesmo espazo mitolóxico que o Olentzero vasco, ou o Angulero en Asturias. creba do paradigma imperante nos dous séculos anteNo resto de Europa verifícase a presenza de diferen- riores e que exhibiu o fetiche da abundancia esencial tes figuras equivalentes como o Télapó en Hungría, fronte ó tradicional da solidariedade, semellan rexur-

1 A History of New York from the Beginning of the World to the End of the Dutch Dynasty. Blanco Romasanta. ©Marga Sanín-Fernando Serrulla, 2012 C.R.P.I ou125/12 http://en.wikipedia.org/wiki/Washington_Irving http://books.google.es/books?id=v98hAAAAMAAJ&printsec=frontcover&hl=es#v=onepage&q&f=false U. Antropoloxía Forense. Ins. Medicina Legal de Galicia 2 Visit from St. Nicholas http://en.wikipedia.org/wiki/A_Visit_from_St._Nicholas

Caderno

Boletín da Sociadade Antropolóxica Galega

CAmpo

Nº 2011 Nº 13 Decembro Setembro 2012

13 3

COORDENADAS: COORDENADAS:

Achádego Artigo 42.27632403373718,-7.75459349155426

42.27632403373718,-7.75459349155426

SITUACIÓN: A SAGA CO PROXECTO PARAPAECREACIÓN NATURAL DOS SETE CAMIÑOS SITUACIÓN: TRÓGLIFDO O ESPAZO PADER NE II (IENARQUEOLÓXICO ÉDITO)

Coordenadas: http://m.google.es/u/m/Rb4389 http://m.google.es/u/m/Rb4389 42.27632403373718,-7.75459349155426

Situación: http://m.google.es/u/m/Rb4389

Boletín da Sociadade Antropolóxica Galega

túmulos funerarios de época megalítica; e concéntranse nun área reducida (menos de dous km en liña). A súa vez, forman parte do conxunto máis amplo que constitúe o campo de mámoas de Domaio, que ten en Chan de Armada (Marín) e Chan de Arquiña (Moaña) os seus máis coñecidos expoñentes; xa que xeograficamente sitúanse nunha das estribacións desta serra. Ademais disto, temos o Conxunto DESCRICIÓN: O proxecto para a creación do Espazo Natural e de gravados rupestres do Pornedo, no límite Petróglifo Paderne II dos concellos Arqueolóxicoformado dosDESCRIPCIÓN: Sete Camiños é unha iniciativa que Petróglifo por una ducia de cazoletas de de Marín e Pontevedra; o Petróglifo de Sete Camiños, e o DESCRIPCIÓN: Petróglifo Paderne II TIPO DE BEN: Petróglifo Petróglifo Paderne II apoian preto dunha vintena de colectivos Conxunto de gravados rupestres de Pinal tamaño medio, Petróglifo 5cm de diámetro. Atópanse sobre un por LUGAR: Paderne Petróglifo formado formado por una una ducia ducia socioculturais e veciñais de Pontevedra, Petróglifo TIPO DE BEN: do Caeiro, ambos en territorio marinense; e Petróglifo TIPO DE BEN: de cazoletas de tamaño penedo coa súa superior de formarede superficie cazoletas de tamaño medio, medio, Marín e Vilaboa, máis un grupo de arqueóo Conxunto de gravados rupestres do PARROQUIA: Paderne (San Cibrao) 5cm 5cm de de diámetro. diámetro. Paderne logos que avalan a súa postaduns en marcha. dondeada, e dun tamaño 8m deÉ longo porLUGAR: 6m Paderne LUGAR: Regato dos Buracos, na parroquia de CONCELLO: Paderne de Allariz Atópanse sobre un unha proposta que pretende pór en valor o coa Salcedo. Tamén podemos mencionar o Atópanse sobre un penedo penedo coa súa súa Paderne de ancho e unha altura de 2 m. Paderne (San (San PARROQUIA: superficie superior de forma PARROQUIA: superficie superior de e forma importante e valioso patrimonio natural CRONOLOXÍA: do bronce Cibrao) Abrigo Rochoso de Idade Catadoiro, probableCibrao) redondeada, duns Atopamos zona con evarios penedos, á8 marxe redondeada, e dun dun tamaño tamaño duns 8 arqueolóxicoesta da zona. Paderne de mente do Paleolítico, na parroquia m Paderne de 42.2763240337371 de CONCELLO: m de de longo longo por por 66 m m de de ancho ancho ee CONCELLO: Allariz COORDENADAS: Sociedade Antropolóxica Galega de dereita, a poucounha do comezo da pista que saíndo Allariz Lourizán. altura de 2 m. Sociedade Antropolóxica Galega unha altura de 2 m. Este espazo estaría situado no contorno do -7.7545934915542 Idade do bronce CRONOLOXÍA: Paderne nos leva a Santa Cruz, pasando por Idade do bronce CRONOLOXÍA: esta zona con varios Couto do PornedoAtopamos e dos Sete Camiños, no A isto debemos engadir21-11-2012 dentro deste espaAtopamos esta zona con varios DATA ACHADO: Petróglifo dede Pereiras IXIX(inédito) penedos, á dereita, aa pouco Figueiredo. Algunha está moi desgastada Petróglifo Pereiras (inédito) penedos, á marxe marxe dereita, pouco monte comunal das cazoleta parroquias de 42.2763240337371 zo natural, diferentes formacións xeolóxi42.2763240337371 do da pista saíndo DESCUBRIDOR: J.A.Gavilanes do comezo comezo daconcello pista que quede saíndo de de COORDENADAS: Lourizán e de Salcedo, no COORDENADAS: cas de interese, así como dous miradoiros pola erosión. COORDENADAS: Paderne nos Cruz, Paderne nos leva leva aa Santa COORDENADAS: Ͳ7.7545934915542 Ͳ7.7545934915542 Pontevedra, e no de San Xulián de MarínSanta de Cruz, pasando naturais privilexiados pola súa vista panopasando por por Figueiredo. Figueiredo. 42.26634610401278,-7.812230139970779 Arriba, no concello de Marín. Así pois, este rámica sobre a ría. Un é o de Pornedo e 21-11-2012 DATA ACHADO 42.26634610401278,-7.812230139970779 21-11-2012 DATA ACHADO Algunha cazoleta está espazo está dividido entre dous concellos: Algunha cazoleta está moi moi Natural do Monte SITUACIÓN: PEerosión. TRÓSan GLIFO DE PEREIRAS IXJ.A.Gavilanes (outro INÉDoITMirador O) desgastada pola DESCUBRIDOR desgastada pola erosión. SITUACIÓN: J.A.Gavilanes DESCUBRIDOR Marín e Pontevedra; e tres parroquias: Catadoiro. Coordenadas: Situación: Xulián, Lourizán http://goo.gl/maps/DV1ky e Salcedo. Pero hai que ter presente que http://goo.gl/maps/DV1ky conforma unha unidade natural. Ademais, o proxecto de A zona do Monte do Pornedo e Os Sete Camiños constitúe 42.26634610401278,-7.812230139970779 http://goo.gl/maps/DV1ky creación deste espazo aspira a incluir nun futuro próximo un espazo privilexiado, de singular relevancia natural e parte do patrimonio arqueolóxico de Postemirón., no conpatrimonial. Esta área, que forma parte da Serra de cello de Vilaboa. Domaio, está chamada a converterse Comisión Técnica do Neste espazo, cunha nunha zona de lecer Espazo Natural e área relativamente Arqueolóxico dos Sete dos Concellos de Camiños pequena, atopamos Pontevedra; Marín e concentrados toda Vilaboa, unha Paz Castro unha serie de xaceextensión natural Xornalista mentos arqueolóxiLukas Santiago do Parque da Lagoa Realizador e Arqueólogo cos e outros elemende Castiñeiras, que Rafael Quintía chegar a ser un tos que forman parte pode Antropólogo e Economista do noso patrimonio importante referen David Suárez natural e cultural. Especialista en Multimedia DESCRIPCIÓN: te, que axude a enriDESCRIPCIÓN: DESCRIPCIÓN: Pereiras IX Dentro do patrimoquecer, fortalecer e Saínte rochoso formado porpor dúas penedas Saínte rochoso cabe formado por dúas penedasgrandes e TIPO DE BEN: Petróglifo Pereiras IX nio arqueolóxico sinalar a presenza de varias mámoas Saínte rochoso formado dúas penedas diversificar a oferta cultural e turística da comarca. A proPereiras IX grandes e algunha pequena entre elas. grandes e algunha pequena entre elas. e petróglifos. En canto ás mámoas, das dúasmaiores mámo- posta de creación algunha pequena entre elas.trátase Nas dúas do Espazo Natural e Pereiras Arqueolóxico dos LUGAR: TIPO DE BEN: Petróglifo TIPOSete DE BEN: Petróglifo unha alternativa viable para conas de Chan da Lagoa (GA 36038039, nº 1 e nº 2); e a Nas dúas maiores pódense ver varias Camiños representa pódense ver varias espalladas súa Nas cazoletas dúas maiores pódense pola ver varias PARROQUIA: Rabeda (Santiago) cazoletas espalladas súa mámoa do Catadoiro (GA 36038037); áspola que sesuperficie, sumaba a vertelo nunPereiras referente identitario para a comunidade local cazoletas espalladaspola súa superficie, LUGAR: LUGAR: Pereiras con algún suco unindo algunhas delas. superficie, con algún suco unindo algunhas delas. Os CONCELLO: (GAalgún 36038060), destruída polos mili- ademais de mámoa de Louredo con suco unindo algunhas delas. constituír un recurso social Taboadela e economicamente ano 2009. A estas hai que sumar outras tares da Brilat tamaños son no variados, tendo dende 3cm ata 7 ou PARROQUIA: Rabeda (Santiago) rendible; destacando a necesidade de conservar, estudar e OsOstamaños Idade do bronce PARROQUIA:CRONOLOXÍA: Rabeda (Santiago) tamañosson sonvariados, variados,tendo tendodende dende posibles novas mámoas que están sen catalogar, como o 3cm ata 7 ou 8cm. difundir este espazo pola súa importancia patrimonial, 8cm. Na pequena3cm peneda incrustada entre as dúas ata 7 ou 8cm. CONCELLO: Taboadela túmulo da Campana, que aparece mencionada no Estudo polo valor didáctico e polo poder42.26634610401278 identitario das pegadas CONCELLO: Taboadela COORDENADAS: Na pequena peneda incrustada entre as grandes, vemos varias cazoletas dun tamaño duns de Impacto Ambiental Liña depeneda Alta Tensión Lourizán Na da pequena incrustada entre –as deixadas na paisaxe polos nosos devanceiros. -7.81223013997077 dúas grandes, vemos varias cazoletas dun CRONOLOXÍA: dodo Bronce dúas grandes, vemos varias cazoletas dun CRONOLOXÍA: Idade Idade Bronce como unha nova mámoa que apareceu Cangas 2003, así 4cm dedodiámetro, estas están apiñadas na tamaño duns 4cm detodas diámetro, estas están DATA ACHADO: 09-12-2012na web: Máis información tamaño duns 4cm de diámetro, estas están na Prospección de dita liña. Estes cinco xacementos poden todas apiñadas na zona superior de 42.26634610401278 zona superior de devandita rocha. todas apiñadas nazona superior de http://www.espazosetecaminhos.tk 42.26634610401278 DESCUBRIDOR: J.A.Gavilanes COORDENADAS: devandita rocha. considerarse un conxunto, pois son da mesma natureza, COORDENADAS: devandita rocha. -7.81223013997077 -7.81223013997077 DATA ACHADO DATA ACHADO 09-12-2012 09-12-2012

14 2

DESCUBRIDOR DESCUBRIDOR J.A.Gavilanes J.A.Gavilanes

Caderno

CAmpo

Nº 2011 Nº 14 Decembro Decembro 2012

Petróglifo de Pereiras X (inédito) COORDENADAS: COORDENADAS:

Artigo Achádego

42.26609898283756,-7.8128524124622345 42.26609898283756,-7.8128524124622345 SITUACIÓN: SITUACIÓN:PETRÓGLIFO

PERETERRAS IRAS X (INÉDE DITTRIVES O) O PANDIGUEIRODENAS Situación:

Coordenadas: http://goo.gl/maps/UPTDr http://goo.gl/maps/UPTDr 42.26609898283756,-7.8128524124622345 A existencia da figura do Pandigueiro nas montañas orientais de Galicia en tempos históricos recentes vén sustentada nas testemuñas directas -entre as que teño que incluír a miña propia- e nun difuso fato de acenos culturais que, en conxunto, constitúen apenas unha proba indiciaria do alcance, significado e continxencia da figura do Pandigueiro entendido como personaxe habitante do imaxinario popular que adoitaba traerlles agasallos ós nenos contra a fin do ano.

Miguel Losada http://goo.gl/maps/UPTDr Moç Craciun en Romanía, Joulupukki en Finlandia, Weihnachtsmann en Alemania, Julemanden e Julenissen en Dinamarca e Noruega, etc. Isto é, a existencia da figura ou función representada por todos estas personaxes e outras semellantes, constátase por toda Europa. As súas características son semellantes e basicamente as mesmas polo que as aparentemente diversas estruturas significantes acubillan un mesmo significado. Son pois, a mesma cousa.

CONCELLO:

lado formando cruz, tres por outro, algunha parella NaNasuperficie superior aparecen 42.294105834929866 superficie superior aparecen 42.294105834929866 CRONOLOXÍA: moitas moitascazoletas cazoletasenengrupos gruposdeCOORDENADAS: deCOORDENADAS: e varias soltas,poucas, todas catro elaspor combinadas con algún -7.766947746276855 un lado formando -7.766947746276855 poucas, catro un ladoofformando from the por Beginning the World to the End of the Dutch Dynasty. 1 A History of New York

cruz, tres porpor outr o, algunha parella econcenCOORDENADAS: cruz, tres outr o, algunha parella e suco. Aínda que pareza estraño, a maior http://en.wikipedia.org/wiki/Washington_Irving DATA ACHADO 08-12-2012

Pereiro de Aguiar Idade do bronce

42.294105834929866

DATA ACHADO 08-12-2012 varias soltas, todas elas combinadas -7.766947746276855 varias soltas, todas elas combinadas http://books.google.es/books?id=v98hAAAAMAAJ&printsec=frontcover&hl=es#v=onepage&q&f=false tración de coviñas está no lado de nacente, case que con algún suco. con algún suco. DESCUBRIDOR J.A.Gavilanes ACHADO: DESCUBRIDOR DATA J.A.Gavilanes 08-12-2012 orientada o norte, ópareza contrario do aque soe ser 2 Visit fromcara St. Nicholas http://en.wikipedia.org/wiki/A_Visit_from_St._Nicholas Aínda que estraño, maior Aínda que pareza estraño, a maior DESCUBRIDOR: J.A.Gavilanes concentración de coviñas está no lado acente, de n case que orientada cara o norte, ó concentración de coviñas está no lado acente, de n case que orientada cara o norte, ó contrario dodo que soe serser habitual. contrario que soe habitual.

Caderno

d Tratase e C A mdunhas po

2020 cazoletas grandes todas moimoi xuntas, aínda que sen ningún orden Tratase dunhas cazoletas grandes todas xuntas, aínda que sen ningún orden

aparente. Nº 2011 Nº 14 Decembro Decembro 2012 aparente.

Boletín da Sociadade Antropolóxica Galega

Neste sentido o Pandigueiro pertence ó grupo de figu- Pereiras xa non X presenza efectiva do ras semellantes, o dos pródigos arquetípicos con valor A lembranza, xa que DESCRICIÓN: TIPO DE BEN: Petróglifo dentro deste normativo, queDESCRIPCIÓN: teñen unha ampla distribución por Pandigueiro é plenamente coherente DESCRIPCIÓN: Gran rocha de uns 7m de longo por 3m de ancho e LUGAR: Pereiras contexto cultural, e a súa desaparición fronte o pulo todo o continente europeo. Dentro deste elenco de Gran rocha de 7m de por de Grana rocha de uns 7m delongo longo por3m 3m de Pereiras XX 2m de altura,destaca sobre que seuns localizan varias cazolePereiras doutras propostas é tamén a evolución histórica espepersonaxes a recente -século XIXrecreación PARROQUIA: Rabeda (Santiago) ancho ancho ee 2m 2m de de altura, altura, sobre sobre aa que que se se localizan varias cazo letas repartidas pola tas repartidas pola súa superficie. rable nunha tradición que elabora oTaboadela seu discurso dendo san Nicoláslocalizan dos inmigrantes holandeses en DE BEN: Petróglifo varias cazo letas repartidas polaTIPO TIPODE BEN: CONCELLO: Petróglifo súa superficie. súafoi superficie. parámetros da invernía, a Norteamérica posto ó día grazas ó talento lite- tro dos Ademais taménque ten un profundo cuco que une unha CRONOLOXÍA: Idadeimportancia do bronce das LUGAR: Pereiras 1 Sociedade Antropolóxica Galega LUGAR: Pereiras interrelacións sociais para supervivencia e o que no 1809, e outros rario de J.Washintong Irwing Ademais tamén ten un profundo cuco que Sociedade Antropolóxica Galega cuco que 42.26609898283756 Ademais tamén ten un4cm. profundo cazoleta duns 7cm con outra duns une unha cazoleta duns 7cm con outra COORDENADAS: poderiamos definir como o como Henry Livingston Jr. duns 7cm con outra une unha cazoleta Rabeda -7.81285241246223 duns 4cm. PARROQUIA: Rabeda(Santiago) (Santiago) O resto de cazoletas varia entre os 8cm e os 3cm.PARROQUIA: duns 4cm. carácter mitopoiético da finiou, probablemente, o sacerPetróglifo dodoPenedo Petróglifo PenedoGranxa Granxa(inédito) (inédito) DATA ACHADO: 09-12-2012 CONCELLO: Taboadela OOresto de cazoletas varia entre os 8cm e dos recursos. tude estrutural dote Clement C. Moore coa Taboadela resto de cazoletas varia entre os 8cm CONCELLO: e DESCUBRIDOR: J.A.Gavilanes COORDENADAS: os 3cm. COORDENADAS: os 3cm. Deste xeito o Pandigueiro no xornal súa publicación CRONOLOXÍA: Idade do Bronce CRONOLOXÍA: Idade do Bronce cedeu espazo ou presenza The Sentinel no 1823 dun 42.294105834929866,-7.7669477462768555 42.294105834929866,-7.7669477462768555 PETR XA (INÉDsocial, ITO) tal e como fixeron as 2 ÓGLIFO DO PENEDO GRAN 42.26609898283756 relato con valor fundacional 42.26609898283756 COORDENADAS: SITUACIÓN: Coordenadas: Situación: COORDENADAS: demais versións continentais e descritivo da SITUACIÓN: función da -7.81285241246223 -7.81285241246223 do mito invernal, solsticial e 42.294105834929866,-7.7669477462768555 http://goo.gl/maps/IayT4 personaxe. Os http://goo.gl/maps/IayT4 debuxantes http://goo.gl/maps/IayT4 DATA DATAACHADO ACHADO 09-12-2012 09-12-2012 promisorio, cando as sociedaThomas Nast a finais do XIX DESCUBRIDOR J.A.Gavilanes e Habdon Sundblom no DESCUBRIDOR J.A.Gavilanes des tradicionais nas que tiña o seu cometido foron indo á de inmi1931, descendente valga durante os séculos XIX e grantes finlandeses, fixaron a XX. Neste escenario deviñevixente fasquía da personaxe ron redundantes e, sobre que foi derivando dende a todo, menos pródigas e produn trasgo europeo, pequemisorias fronte a outros cho e delgado, cara á actual modelos "omnipotentes" e que ben coñecemos. sublimados que, cómpre salientar, tamén foron recreaO Apalpador das serras cións pola vía da reutilización lucenses; o Esteru ou as Petróglifo Penedo Granxa Petróglifo Penedo Granxa DESCRIPCIÓN: DESCRIPCIÓN: habitual.Tratase dunhas 20 elementos cazoletas grandes todas DESCRICIÓN: dos esenciais da Anjanas que traen agasallos TIPO DEDE BEN: Petróglifo TIPO BEN: Petróglifo personaxe. Mais a desapariós nenos polo Penedo Nadal, docusituado medio da lameira Penedo situado no medio da no lameira dunha granxa Penedo situado no medio da lameira Icona Ortodoxa grega. S.XVII, Creta.moi xuntas, aínda que sen ningún orden aparente. dunha granxa dede vacas, con silosilo ó seu ción destas entidades foi mais dunha granxa vacas, con ó LUGAR: seu méntanse en Cantabria, do http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Ma Lameiro enen LUGAR: Lameiro de vacas, con silo ócarón. seu carón. Penedo de uns 18m de carón. Petróglifo Penedo mant.jpg/200px-Mamant.jpg que efectiva. No aparente Granxa mesmo xeito e ocupando o longo por 7m de ancho e 2m de altura aproximadaPARROQUIA: Calvelle (San Miguel) TIPO DE BEN: Petróglifo novo contexto de crise ou PARROQUIA: Calvelle (San Miguel) mesmo espazoPenedo mitolóxico dede uns 18m dede longo porpor 7m7m Penedo uns 18m longo ancho eo e Angulero 2m2m de altura mente. Conten de unhas 70oucazoletas repartidas pola de ancho de en altura creba do paradigma imperante nos dous séculos que o Olentzero vasco, Asturias. LUGAR: Lameiro en anteCONCELLO: Pereiro dede Aguiar aproximadamente. Conten unhas 70 CONCELLO: Pereiro Aguiar aproximadamente. Conten unhas 70 riores e que exhibiu o fetiche da abundancia esencial súa superficie. Na superficie superior aparecen verifícase a presenza de diferenNo resto de Europa cazoletas PARROQUIA: cazoletas repartidas repartidas pola pola súa súa Calvelle (San Miguel)) superficie. fronteIdade ó Idade tradicional da solidariedade, semellan rexurtes figuras equivalentes como Télapócatro en Hungría, CRONOLOXÍA: dodo bronce superficie. moitas cazoletas en grupos de o poucas, por un CRONOLOXÍA: bronce

15 3

Achádego Artigo A SAGA CO PROXECTOO PARA NATURAL NOA VCREACIÓN O PETRÓDO GLESPAZO IFO AC HADO EEARQUEOLÓXICO N VENCES, DOS SETE CAMIÑOS

SANTA BAIA, MONTERREI, OURENSE No pasado mes de novembro, a SAGA

Así moitos autores remiten a impor-

ten

tancia desta actividade na bisbarra de

posto

coñecemento

Boletín da Sociadade Antropolóxica Galega

Administración Galega o achado na

Monterrei

e dentro dela

parroquia de Vences, Stª Baia, Arcucelos, Alcucelos nalgunha biblioA Sociedade Antropolóxica Galega ven de unirse activatúmulos funerarios de antiga, época megalítica; e concéntranse Monterrei, Ourense, dun novo petrógligrafía comentados por Meijide mente ó proxecto para a creación do Espazo Natural e nun área reducida (menos de dous km en liña). A súa vez, 1 fo descuberto polo compañeiro Miguel Pardo no seu libro sobre esta minería Arqueolóxico dos Sete Camiños. De feito, dous dos forman parte do conxunto máis amplo que constitúe o Losada. Undirectiva elemento patrimonial de no de valDomaio, do Támega. membros da da SAGA —o antropólogo Rafael campo de mámoas que ten en Chan de Armada Quintía e o arqueólogo Lukas Santiago— forman parte da (Marín) e Chan de Arquiña (Moaña) os seus máis coñecidos gran valor, como todos, para Petróglifo Covas Rubias. (Provisional) Detalle. comisión técnica para a posta en marcha destedas proxecto. expoñentes; xa que xeograficamente sitúanse nunha das a mellora da comprensión Malia que todos estes teñen Foto Miguel Losada SAGA 2012 estribacións desta serra. Ademais disto, temos o Conxunto dunha actiO proxectodas para áreas a creación do Espazo Natural e de gravados rupestres do Pornedo,referido no límiteque dos esta concellos Arqueolóxico dos Sete Camiños é unha iniciativa que de Marín e Pontevedra; o Petróglifo de Sete Camiños, arqueolóxicas máis vidade extractivae oé apoian preto dunha vintena de colectivos Conxunto de gravados rupestres de Pinal senlleiras de Galicia: O de Pontevedra, posiblemente moi antisocioculturais e veciñais do Caeiro, ambos en territorio marinense; e Coto mineiro degrupo de arqueómesmo prerromaMarín e Vilaboa, máis un o Conxunto de ga, gravados rupestres do logos que avalan a súa posta en marcha. É Regato dos Buracos, na parroquia Arcucelos no Concello na, a verdade hoxede en unha proposta que pretende pór en valor o Salcedo. Tamén podemos mencionar o día é que isto non de Monterrei, Ourense, importante e valioso patrimonio natural e Abrigo Rochoso de Catadoiro, probabledeixa na de ser unha concuxas antigas minas arqueolóxico da zona. mente do Paleolítico, parroquia de Lourizán. xectura sen máis funproduciron moita cantiEste espazo estaría situado no contorno do damento dade e volfraCoutode doestaño Pornedo e dos Sete Camiños, no A isto debemos engadir dentroque deste certos espamonte comunal das parroquias de indicios indirectos. mio, ademais de tantazo natural, diferentes formacións xeolóxiLourizán e de Salcedo, no concello de cas de interese, así como dous miradoiros lita e pode que outros Pontevedra, e no de San Xulián de Marín de naturais privilexiados pola súa vista panoA Un importancia da exisminerais. Arriba, no concello de Marín. Así pois, este rámica sobre a ría. é o de Pornedo e espazo está dividido entre dous concellos: tencia destedopetróglifo outro o Mirador Natural Monte Marín e Pontevedra; e tres parroquias: San Catadoiro. vese aumentada polo Este petróglifo leva, de Petróglifo Rubias. Xulián, Lourizán e Salcedo. Pero hai quedas terCovas presente que (Provisional) Detalle. Foto Miguel Losada SAGA 2012 recente descuxeito provisional, conforma unha unidade onatural. Ademais, o proxecto de A zona do Monte do Pornedo e Ostamén Sete Camiños constitúe 2 creación deste espazo aspira a incluir nun futuro próximo un espazo privilexiado, de singular relevancia natural e da grande brimento nome da área de inteparte do patrimonio arqueolóxico de Postemirón., no conpatrimonial. Esta área, que forma parte da Serra de rese arqueolóxico inmediata, as Covas Rubias de extensión da estación arqueolóxica na que se atopa cello de Vilaboa. Domaio, está chao, xa coñecido de vello, Penedomada das aPisadiñas, Arcucelos. convertersea Comisión Técnica do Neste espazo, cunha nunha zona de lecer Espazo e pouca distancia doNatural que agora ten aparecido. Ámbolos área relativamente Arqueolóxico dos Sete dos Concellos de na beira de antigos camiños e inmediaConsta o Século XVI, a existencia destas dous están Camiños pequena,dende atopamos Pontevedra; Marín e minas no Altotoda Támega. Autores como o Bacharel tos a amplas e antigas zonas de explotación concentrados Vilaboa, mineira. unha Paz Castro unha serie de xaceextensión natural Xornalista Olea, que chegou a Galicia no ano 1510 ó servizo da mentos arqueolóxiLukas Santiago do Parque da Lagoa petróglifo, situado en Vences, o antigo Casa de Altamira e Arqueólogo cos e outros elemen-como Alcalde Maior, chegando a No caso do Realizador de Castiñeiras, que Rafael Quintía nun eixe aproximado Lestevivir enforman Monterrei, tos que parte atribuíronlle sempre unha gran- camiño descorrería pode chegar a ser un Antropólogo e Economista do noso patrimonio importante referenDavid Suárez Oeste, e o gravado estaría moi preto da intersección de antigüidade. natural e cultural. Especialista en Multimedia te, que axude a enricoa vía XIV romana, a cal descorre polas beiras do Dentro do patrimoquecer, fortalecer e Támega cunha Norte-Sur . A minería Tamén o Licenciado Molina na súa do diversificar nio arqueolóxico cabe sinalar a presenza de Descrición varias mámoas a ofertaorientación cultural e turística da comarca. A proe petróglifos. En canto ás mámoas, trátase das dúas mámoposta de creación do Espazo Natural e Arqueolóxico moi Reino de Galicia, de 1550 escribe sobre a abundan- estaría centrada polo estaño, abondoso mesmo dos as de Chan da Lagoa (GA 36038039, nº 1 e nº 2); e a Sete Camiños representa unha alternativa viable para concerca da superficie do terreo. Resulta interesante cia de estaño e a calidade "fina" deste mineral. mámoa do Catadoiro (GA 36038037); ás que se sumaba a vertelo nun referente identitario para a comunidade local mámoa de Louredo (GA 36038060), destruída polos mili- ademais de constituír un recurso social e economicamente da Brilat no ano 2009. A estas hai que sumar outras rendible; destacando a necesidade de conservar, estudar e 1tares Meijide Pardo, Antonio La antigua minería del estaño en el valle de Monterrey. Consejo Superior de Investigaciones cientificas. posibles novas mámoas que están sen catalogar, como o difundir este espazo pola súa importancia patrimonial, Instituto Padre Sarmiento.Cuadernos de Estudios Gallegos. Santiago 1963. túmulo da Campana, que aparece mencionada no Estudo polo valor didáctico e polo poder identitario das pegadas de Impacto Ambiental da Liña de Alta Tensión Lourizán – deixadas na paisaxe polos nosos devanceiros. 2 Confirmado pola arqueóloga Nieves Amado e ca axuda de Hector Salgado, estudoso da cultura do Alto Támega. Cangas do 2003, así como unha nova mámoa que apareceu Máis información na web: Prospección de dita liña. Estes cinco xacementos poden 3nahttp://www.manuelgago.org/blog/index.php/2011/05/10/interpretar-os-simbolos-dun-guerreiro/ http://www.espazosetecaminhos.tk considerarse un conxunto, pois son da mesma natureza, Caderno

16 2

ó Coto de

CAmpo

Nº 2011 Nº 14 Decembro Decembro 2012

Artigo Achádego remarcar que a unha distancia duns dous km, e

O PANDIGUEIRO NAS TERRAS DE TRIVES

neste mesmo eixe e probablemente na beira do mesmo camiño reapareceu a Pedra Alta de

3, unha A existencia da figura do Pandigueiro montañas parafita da idade donas bronce cun Castrelo

orientais de Galicia en tempos históricos recentes vén impresionante programa de gravados posiblemente sustentada nas testemuñas directas -entre as que funerarios. teño que incluír a miña propia- e nun difuso fato de acenos culturais que, en conxunto, constitúen apenas indiciaria do alcance, significado e conAunha gran proba estación circundante ó penedo das Pisadiñas, tinxencia da figura do Pandigueiro entendido como en proceso de estudo pola arqueóloga Nieves Amado, personaxe habitante do imaxinario popular que adoiaparece relacionada tamén coa proximidade da taba traerlles agasallos ós nenos contra a fin do ano. mesma vía romana e por outro camiño que semella

ser inda máis oantigo. Nestepertence caso a minería é afigudo Neste sentido Pandigueiro ó grupo de

Miguel Losada Moç Craciun en Romanía, Joulupukki en Finlandia, Weihnachtsmann en Alemania, Julemanden e Julenissen en Dinamarca e Noruega, etc. Isto é, a existencia da figura ou función representada por todos estas personaxes e outras semellantes, constátase por toda Europa. As súas características son semellantes e basicamente as mesmas polo que as aparentemente diversas estruturas significantes acubillan un mesmo significado. Son pois, a mesma cousa.

covas rubias Monte A zona de efectiva explotación A As lembranza, xadoque xa meda. non presenza do mais antiga segundo os textos do XVIII normativo, que teñen unha ampla distribución por Pandigueiro é plenamente coherente dentro deste proceso de estudo por esta arqueóloga profesional. todo o continente europeo. Dentro deste elenco de contexto cultural, e a súa desaparición fronte o pulo personaxes destaca a recente -século XIX- recreación doutras propostas é tamén a evolución histórica espedo san Nicolás dos inmigrantes holandeses en rable nunha tradición que elabora o seu discurso denda invernía, a importancia das Norteamérica que foi posto ó día grazas ó talento lite- tro dos parámetros O estudo futuro desta circunstancia e dourario de J.Washintong Irwing1 no 1809, e outros interrelacións sociais para supervivencia e o que tros aspectos da cuestión podería achegar poderiamos definir como o como Henry Livingston Jr. novos datos que permitan coñecer mellor carácter mitopoiético da fini-o ou, probablemente, o sacerpasado do surtude de estrutural Galicia e odos sistema de recursos. dote Clement C. Moore coa Deste xeito o Pandigueiro súa publicación no xornal relacións humanas do antigo noroeste The Sentinel no 1823 dun peninsular. cedeu espazo ou presenza social, tal e como fixeron as relato con valor fundacional2 demais versións continentais e descritivo da función da do mito invernal, solsticial e personaxe. Os debuxantes promisorio, cando as sociedaThomas Nast a finais do XIX des tradicionais nas que tiña e Habdon Sundblom no o seu cometido foron indo á 1931, descendente de inmivalga durante os séculos XIX e grantes finlandeses, fixaron a XX. Neste escenario deviñevixente fasquía da personaxe ron redundantes e, sobre que foi derivando dende a todo, menos pródigas e produn trasgo europeo, pequeEstación Pisadiñas de Laza. Detalle. Foto Miguel Losada SAGA 2012 misorias fronte a outros cho e delgado, cara á actual modelos "omnipotentes" e que ben coñecemos. sublimados que, cómpre salientar, tamén foron recreaO Apalpador das serras cións pola vía da reutilización lucenses; o Esteru ou as dos elementos esenciais da Anjanas que traen agasallos personaxe. Mais a desapariós nenos polo Nadal, docu- Icona Ortodoxa grega. S.XVII, Creta. méntanse en Cantabria, do http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Ma ción destas entidades foi mais aparente que efectiva. No mesmo xeito e ocupando o mant.jpg/200px-Mamant.jpg novo contexto de crise ou mesmo espazo mitolóxico que o Olentzero vasco, ou o Angulero en Asturias. creba do paradigma imperante nos dous séculos anteNo resto de Europa verifícase a presenza de diferen- riores e que exhibiu o fetiche da abundancia esencial tes figuras equivalentes como o Télapó en Hungría, fronte ó tradicional da solidariedade, semellan rexur-

1 A History of New York from the Beginning of the World to the End of the Dutch Dynasty. http://en.wikipedia.org/wiki/Washington_Irving http://books.google.es/books?id=v98hAAAAMAAJ&printsec=frontcover&hl=es#v=onepage&q&f=false Penedo das Pisadiñas.Detalle. Foto Miguel Losada SAGA 2012 2 Visit from St. Nicholas http://en.wikipedia.org/wiki/A_Visit_from_St._Nicholas

Caderno

Boletín da Sociadade Antropolóxica Galega

ras semellantes, o dosdunha pródigos arquetípicos con evalor ouro, coa existencia mina descuberta en

CAmpo

Nº 2011 Nº 14 Decembro Decembro 2012

17 3

Artigo A SAGA PROXECTO PARA DOS SETE SAN CO MA MEDE "S ANTAOCREACIÓN GALEGDO O" ESPAZO E O SENATURAL U PROBEAARQUEOLÓXICO BLE AVATAR DO NACAMIÑOS DAL:

O PANDIGUEIRO Xa chegou de novo o tempo do Pandigueiro, o tempo pois, dos purgazos dados ós nenos no leite quente. Hai quen di, aló polas Terras Altas de Ourense, na abas da A Sociedade Antropolóxica Galega ven de unirse activaSerra da Cabeza Grande mente ó proxecto para a creación do Espazo Natural e de Manzaneda, que do alto Arqueolóxico dos Sete Camiños. De feito, dous dos da serra da pode baixar membros directiva da quen SAGA —o antropólogo Rafael Quintía e o arqueólogo Lukas Santiago— forman parte da mire polos cativos e na comisión técnica para a posta en marcha deste proxecto. noite veña cheirárlle-lo O proxectopor para creación bandullo vera se están do Espazo Natural e Arqueolóxico dos Sete Camiños ben mantidos. Deixará é unha iniciativa que apoian preto dunha vintena de colectivos unha presae de castañas socioculturais veciñais de Pontevedra, Marín e Vilaboa, máismáxico un grupo cocidas e un fato dede arqueólogos que avalan a súa posta en animalciños pequechos emarcha. É unha proposta que pretende pór en valor o gordechos nava- natural e importante efeitos valiosocoa patrimonio arqueolóxico da zona. lla na madeira de amieiro.

Boletín da Sociadade Antropolóxica Galega

Este espazo estaría situado no contorno do

bandullo polo que foi morto, destripado, no seu martirio e que mesmo na tradición cristiá de ano novo ven relacionado co feito de medrar, espiritualmente, por medio túmulos funerarios de época megalítica; concéntranse do leite santo.eNa tradición nun área reducida (menos de dous km en liña). A súa vez, orixinal da liturxia oriental forman parte do conxunto máis amplo que constitúe o da Capadocia, nadeTurquía campo de mámoas de Domaio, que ten en Chan Armada (Marín) e Chan de Arquiña (Moaña) os seus máis coñecidos actual, a súa festa era no expoñentes; xa que xeograficamente sitúanse nunha das día de ano novo do 1 de estribacións desta serra. Ademais disto, temos o Conxunto de gravados rupestres dosetembro. Pornedo, no límite dos concellos de Marín e Pontevedra; o Petróglifo de Sete Camiños, e o Conxunto de gravados rupestres de Pinal Antífona ad introitum. do Caeiro, ambos en territorio marinense; e Epistola1. Petrirupestres II,2: "Quasi o Conxunto de gravados do Regato dos Buracos, na parroquia de modo geniti infantes alleluSalcedo. Tamén podemos mencionar o ja: rationabile sine dolo lac Abrigo Rochoso de Catadoiro, probablein eo cresmente doconcupiscite: Paleolítico, nautparroquia de Lourizán. catis in salutem." Como os

neonatos ansiade o leite (do Pode que esta figura Couto ser do Pornedo e dos Sete xa Camiños, no A isto debemos engadir dentro deste espamonte comunal das parroquias de zo natural, diferentessen formacións espírito) engano xeolóxi(verdanon ande polos faiados, Lourizán e de Salcedo, no concello de cas de interese, así como dous miradoiros deiro ou inocente) de xeito nin chame nas portas. Pontevedra, e no de San Xulián de Marín de naturais privilexiados pola súa vista panoqueamedredes Pode que se poña Así en pois, este Arriba, ser no concello de Marín. rámica sobre ría. Un é oen de saúde. Pornedo e Foto P.G. Losada SAGA. Circa 1978 espazo está dividido entre dous concellos: outro o Mirador Natural do Monte dúbida se existiu e tamén Marín e Pontevedra; e tres parroquias: San Catadoiro.O mesmo Padre Sarmento pode ser que nos pregunteXulián, Lourizán e Salcedo. Pero hai que ter presente que mos se algunha vez, natural. nalgúnAdemais, tempo, nalgures do santo, dicindo que galegos aseguconforma unha unidade o proxecto en de Afala zonadel, do Monte do Pornedo e Os SeteosCamiños constitúe creación deste espazo aspira a incluir nun futuro próximo un espazo privilexiado, de singular relevancia natural Galicia, os nenos galegos ou a algúns deles, lles ran que o santo era galego inda que Sarmentoeo parte do patrimonio arqueolóxico de Postemirón., no conpatrimonial. Esta área, que forma parte da Serra de teña cumprido unha cunca de leite con castañas nega, ó tempo que asegura que é un nome ben cello de Vilaboa. Domaio, está chapara non marchar con fame para a cama. Acaso común nesta terra mais soamente lle por os mada se a converterse Comisión Técnica do Neste espazo, cunha nunha zona de lecer Espazo Natural sempre foi todo fartura? Acaso no se deron "rústicos" (Colección dee voces y frases gallegas. área relativamente Arqueolóxico dos Sete dos Concellos de nunca circunstancias nas que a xente lle José Luis Pensado 3781.) Camiños ed. Vol I pg. pequena,asatopamos Pontevedra; Marín e concentrados toda que mirasen polos fillos? Si, pedise ós santos Vilaboa, unha Paz Castro unha serie de xaceextensión natural tal. Remitimos Xornalista os lectores, pois ó número 1 deste mentos arqueolóxiLukas Santiago do Parque da Lagoa Boletín Caderno Campo da SAGA2 no cal se Realizadorde e Arqueólogo cos e outros elemende Castiñeiras, que Quintía tos pandigueiro, que forman parteé o "cheira-bandullos", e ben atopa máisRafael O información ó respecto. pode chegarXulguen a ser un Antropólogo e Economista do noso patrimonio importante referenDavid Suárez pode ser considerado un máis entre os seres vostedes e obren como lles conveña. natural e cultural. Especialista en Multimedia te, que axude a enrimíticos esta vez sobre a base da Dentro dotradicionais, patrimoquecer, fortalecer e nio arqueolóxico cabe sinalarque a presenza de varias galegas mámoas diversificar aOoferta retrocultural xuiño edturística o Pandida gucomarca. eiro grande popularidade nas serras A proe petróglifos. En canto ás mámoas, trátase das dúas mámoposta de creación do Espazo Natural e Arqueolóxico dos tivo sempre San Mamede, o santo que, cando Durme meu neno durme as de Chan da Lagoa (GA 36038039, nº 1 e nº 2); e a Sete Camiños representa unha alternativa viable para conmenos nesa noite,(GA mira polos pequenos xa que Durme meu neno mámoa do Catadoiro 36038037); ás que se sumaba a vertelo nun referente identitario paraaxiña a comunidade local de Louredo (GA triplemente 36038060), destruída mili- ademaisQue mámoa el mesmo foi neno, orfo, epolos aparece de constituír un recurso social economicamente o Pandigueiro che hae traguere da Brilat no ano 2009. A estas hai que sumar outras tares rendible; destacando a necesidade de conservar, relacionado co leite (mesmo no seu nome), co Uns purgazos pra a leitiña estudar e posibles novas mámoas que están sen catalogar, como o difundir este espazo pola súa importancia patrimonial, túmulo da Campana, que aparece mencionada no Estudo polo valor didáctico e polo poder identitario das pegadas 11http://books.google.es/books?id=371UwN37lPkC&lpg=PP1&vq=san%20mamede&dq=vida%20de%20san%20mamede&pg=PA378# de Impacto Ambiental da Liña de Alta Tensión Lourizán – deixadas na paisaxe polos nosos devanceiros. v=onepage&q=san%20mamed&f=false Cangas do 2003, así como unha nova mámoa que apareceu Máis información na web: na Prospección de dita liña. Estes cinco xacementos poden http://www.espazosetecaminhos.tk 2considerarse http://sociedadeantropoloxicagalega.wordpress.com/2012/01/31/caderno-de-campo-no1-decembro-2011/ un conxunto, pois son da mesma natureza, Caderno

18 2

CAmpo

Nº 2011 Nº 14 Decembro Decembro 2012

Artigo Novas

MEZA A FILMACIÓN DO DTERRAS OCUMENTA L "CTRIVES ENTEO" OCOPANDIGUEIRO NAS DE Novo traballo audiovisual da Sociedade Antropolóxica Galega realizadonaspor João A existencia da figura do Pandigueiro montañas Bieites. documental promovido pola asoorientais O de Galicia en tempos históricos recentes vén sustentada nas testemuñas as que ciación Vaipolorío recollerádirectas unha -entre das activiteño que incluír a miña propiae nun difuso fato de dades agrícolas tradicionais no val do río acenos culturais que, en conxunto, constitúen apenas Tomeza. unha proba indiciaria do alcance, significado e continxencia da figura do Pandigueiro entendido como Fpersonaxe ASES DAhabitante GRABAdo CIimaxinario ÓN : popular que adoitaba traerlles agasallos ós nenos contra a fin do ano. 1.SEMENTEIRA "á manta"

Neste sentido o Pandigueiro pertence ó grupo de figuras semellantes, o dos pródigos arquetípicos con valor A lembranza, xa que xa non presenza efectiva do centeo tales como saramagos raphanistrum normativo, que os teñen unha Raphanus ampla distribución por Pandigueiro é plenamente coherente dentro deste ou as ervillacas Lathyrus aphaca L todo o continente europeo. Dentro deste elenco de contexto cultural, e a súa desaparición fronte o pulo personaxes destaca a recente -século XIX- recreación doutras propostas é tamén a evolución histórica espe3.CONSTRUCIÓN DE INSTRUMENTOS VEXETAIS do san Nicolás dos inmigrantes holandeses en rable nunha tradición que elabora o seu discurso denNorteamérica que foi posto ó día grazas ó talento lite- tro dos parámetros da invernía, a importancia das "gaitas de ferrán" rario de J.Washintong Irwing1 no 1809, e outros interrelacións sociais para supervivencia e o que 4.SEGA con fouciño ( faise entre poderiamos definir como o como Henry Livingston Jr. San Xoán e San Pedro carácter mitopoiético da finiou, probablemente, o sacer5.ELABORACIÓN DE ODIAS tude estrutural dos recursos. dote Clement C. Moore coa PARA FACER OS Deste xeito o Pandigueiro MOLLOS súa publicación no xornal cedeu espazo ou presenza The Sentinel no 1823 dun 2 medas ) 6.ENMEDADO ( construción das social, tal e como fixeron as relato con valor fundacional demais versións continentais e descritivo da función da 7.MALLA (separar a palla do gran) de dous xeitos: con do mito invernal, solsticial e personaxe. Os debuxantes promisorio, cando as sociedamallos e sobre Thomas Nastbarricas a finais do XIX des tradicionais nas que tiña e Habdon Sundblom no 1931, descendente AS ociedade Adentinmiropolóxica Galega (SAGA) ENTRE OS ORGAoNseu IZAcometido DORESforon DA "indo V á valga durante os séculos XIX e grantes finlandeses, fixaron a REUNIÓN CIENTÍFICA DE LA ASOCIACIÓN ESPAÑOLA DE ANTROPOLOGIA Y XX. Neste escenario deviñevixente fasquía da personaxe ODONTOLOGÍA FORENSE" ron redundantes e, sobre que foi derivando dende a todo, menos pródigas e produn trasgo europeo, pequemisorias fronte a outros cho e delgado, cara á actual modelos "omnipotentes" e que ben coñecemos. sublimados que, cómpre salientar, tamén foron recreaO Apalpador das serras cións pola vía da reutilización lucenses; o Esteru ou as dos elementos esenciais da Anjanas que traen agasallos personaxe. Mais a desapariós nenos polo Nadal, docu- Icona Ortodoxa grega. S.XVII, Creta. méntanse en Cantabria, do http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Ma ción destas entidades foi mais aparente que efectiva. No mesmo xeito e ocupando o mant.jpg/200px-Mamant.jpg novo contexto de crise ou mesmo espazo mitolóxico Anuncio enos Prim eira séculos Circularantedous que o Olentzero vasco, ou o Angulero en Asturias. creba do paradigma imperante riores e que exhibiu o fetiche da abundancia esencial No resto de Europa verifícase a presenza de diferen5th Scientific Meeting of tes figuras equivalentes como o Télapó en Hungría, fronte ó tradicional da solidariedade, semellan rexurSpanish Association of Forensic Anthropology and Odontology. 1 A History of New York from the Beginning of the World to the End of the Dutch Dynasty. http://en.wikipedia.org/wiki/Washington_Irving Datas: http://books.google.es/books?id=v98hAAAAMAAJ&printsec=frontcover&hl=es#v=onepage&q&f=false Verín (Ourense, Spain) 2 Visit from St. Nicholas http://en.wikipedia.org/wiki/A_Visit_from_St._Nicholas

Caderno

27-28 de xuño de 2013

Boletín da Sociadade Antropolóxica Galega

2.MONDADURA de herbas que compiten co cultivo do

CAmpo

Nº Nº 14 Decembro Decembro2011 2012

19 3

Novas Artigo A SAGA PARA ESPAZO NATURAL E IARQUEOLÓXICO "FIGCO URPROXECTO AS DUNH A TARCREACIÓN ADICIÓNDO ". N OVA E XPOSIC ÓN DO PINTDOS ORSETE F. SCAMIÑOS UTIL

Boletín da Sociadade Antropolóxica Galega

Durante o mes de decembro e ata o día 31 o pintor e restaurador de arte Francisco Sutil—responsable da Área de Arte e Restauración da SAGA—exporá a súa obra pictórica na SalaSon de Cangas. A Sociedade Antropolóxica Galega ven de unirse activa- túmulos funerarios de época megalítica; e concéntranse A mostra pictórica, composta 28 km cadros, no mente ó proxecto para a creación do Espazo Natural e nun área reducida (menos por de dous en liña).afonda A súa vez, estudo figuraparte humana baixo máis a forma Arqueolóxico dos Sete Camiños. De feito, dous dos daforman do conxunto amplo de que danzantes, constitúe o membros da directiva da SAGA —o antropólogo Rafael campo de mámoas de Domaio, que ten en Chan Armada pandereteiras e gaiteiros. Sutil descúbrenos de nos seus Quintía e o arqueólogo Lukas Santiago— forman parte da (Marín) e Chan de Arquiña (Moaña) os seus máis coñecidos cadros a riqueza etnográfica da nosa música tradicional. comisión técnica para a posta en marcha deste proxecto. expoñentes; xa que xeograficamente sitúanse nunha das Toda unha colección pictórica relacionados música estribacións desta serra. Ademais disto, temoscoa o Conxunto O proxecto para a creación do Espazo Natural e de gravados rupestres do Pornedo, no límite dos concellos tradicional galega onde a plástica do trazo adquire un parArqueolóxico dos Sete Camiños é unha iniciativa que de Marín e Pontevedra; o Petróglifo de Sete Camiños, e o ticular protagonismo. Conxunto de gravados rupestres de Pinal apoian preto dunha vintena de colectivos socioculturais e veciñais de Pontevedra, do Caeiro, ambos en territorio marinense; e Marín e Vilaboa, máis un grupo de arqueóo Conxunto gravados rupestres do Datas: Do 27 de novembro ó 31 dedeDecembro a partir das logos que avalan a súa posta en marcha. É Regato dos Buracos, na parroquia de 18:30 h. unha proposta que pretende pór en valor o Salcedo. Tamén podemos mencionar o importante e valioso patrimonio natural e Lugar: Salason de Cangas Morrazo AbrigodoRochoso de Catadoiro, probablearqueolóxico da zona. mente do Paleolítico, na parroquia de Lourizán. Este espazo estaría situado no contorno do Couto do Pornedo e dos Sete Camiños, no deste espaMEMBROS DA SAGA NO PROXECTO "CHAAisto MÁdebemos MONOengadir S ASÍdentro " monte comunal das parroquias de zo natural, diferentes formacións xeolóxiLourizánposúe e de aSalcedo, no concello de de nomes de lugar—topónimoscas como as dous miradoiros —de Galiza maior densidade do interese, mundo así porque galegas e os Pontevedra, e no de San Xulián de Marín de naturais privilexiados pola súa vista panogalegos levamos centos, miles de anos, bautizando o espazo que habitamos. Os nomes das aldeas, Arriba, no concello de Marín. Así pois, este rámica sobre a ría. Un é o de Pornedo e dos camiños, das eiras, dos concellos: foxos, dos penedos, dos ríos… constitúen parte Natural do patrimonio que espazo está dividido entre dous outro unha o Mirador do Monte Marín e Pontevedra; e tres parroquias: San temos o deber de recoller dos nosos devanceiros e devanceiras Catadoiro. para deixar en herdanza. Xulián, Lourizán e Salcedo. Pero hai que ter presente que conforma unha unidade natural. Ademais, o proxecto de A zona do Monte do Pornedo e Os Sete Camiños constitúe Chamámonos así éaspira o proxecto enpróximo marcha ounConcello de Pontevedra co finrelevancia recoller,natural manter, creación deste espazo a incluirque nun pon futuro espazo privilexiado, de singular e parte do patrimonio arqueolóxico de Postemirón., no conpatrimonial. Esta área, que forma parte da Serra de pór en valor e difundir a nosa toponimia. Membros da Sociedade MÁIS INFDomaio, ORMACestá IÓN:chacello de Vilaboa. Antropolóxica Galega forman parte da equipa encargada da recomada a converterse Técnica do Comisiónwww.pontevedra.eu/toponimia Neste de espazo, llida todacunha esta valiosa toponimia. nunha zona de lecer Espazo Natural e área relativamente Arqueolóxico dos Sete dos Concellos de Camiños pequena, atopamos Pontevedra; Marín e concentrados toda Vilaboa, unha PROXECTO MUSEO VIRTUAL DA SAGA Paz Castro unha serie de xaceextensión natural Xornalista mentos arqueolóxiLukas Santiago do Parque da Lagoa Durante o ano 2013 a SAGA vai desenvolver un Realizador e Arqueólogo cos e outros elemende Castiñeiras, que Rafael Quintía traballo de recollida e difusión da actividade tos que forman parte pode chegar a ser un Antropólogo e Economista do noso patrimonio importante referenoleira en Galicia. David Suárez natural e cultural. Especialista en Multimedia te, que axude a enriDentro do patrimoquecer, fortalecer e O resultado cabe deste esforzó deberá enche-lo nio arqueolóxico sinalar a presenza de varias mámoas diversificar a oferta cultural e turística da comarca. A proe petróglifos. En canto mámoas, trátase das mámo- posta de creación do Espazo Natural e Arqueolóxico dos da ás Oleiria Galega, condúas reproduMuseo Virtual as de Chan da Lagoa (GA 36038039, nº 1 e nº 2); e a Sete Camiños representa unha alternativa viable para concións das pezas clasificadas segundo crimámoaon doline Catadoiro (GA 36038037); ás que se sumaba a vertelo nun referente identitario para a comunidade local terios permitan a consultadestruída remota polos das súas de Louredo (GA 36038060), mili- ademais de constituír un recurso social e economicamente mámoa que A estas hai queinteresado. sumar outras rendible; destacando a necesidade de conservar, estudar e tares da Brilat no ano 2009. características a calquera posibles novas mámoas que están sen catalogar, como o difundir este espazo pola súa importancia patrimonial, Estímase que estequeprimeiro museo virtual da túmulo da Campana, aparece mencionada no Estudo polo valor didáctico e polo poder identitario das pegadas SAGA estará aberto ó público nos primeiros de Impacto Ambiental da Liña de Alta Tensión Lourizán – deixadas na paisaxe polos nosos devanceiros. Cangas do así como unha nova mámoa que apareceu meses de2003, 2014. Máis información na web: na Prospección de dita liña. Estes cinco xacementos poden http://www.espazosetecaminhos.tk Foto Pedro G. Losada. SAGA 2012 considerarse un conxunto, pois son da mesma natureza, Caderno

20 2

CAmpo

Nº Nº 14 Decembro Decembro 2011 2012