CADERNO DE CAMPO Nº2. Abril 2012

Artigo

C Ca ad de er rn no o

C a d C Losada am m de e Miguel

p po o

MoçSociedade Craciun en Romanía, Joulupukki enGalega Finlandia, A existencia da figura PandigueiroInformativo nas montañas da Antropolóxica Sociedade Antropolóxica Galega doBoletín Boletín Informativo da Sociedade Antropolóxica Galega Weihnachtsmann en Alemania, Julemanden e orientais de Galicia en tempos históricos recentes vén NºNº12 Decembro 2011 Abril 2012 Nº 1 Decembro 2011 sustentada nas testemuñas directas -entre as que Julenissen en Dinamarca e Noruega, etc. Isto é, a teño que incluír a miña propia- e nun difuso fato de existencia da figura ou función representada por A Sen AAG A PON constitúen EN MARCapenas HA O PR OXgratuíta Eestas CTOpersonaxes D EC REAeCoutras Ilibre ÓN na Dsemellantes, Onosa páxinaconstáe de descarga web.

FÚNDASE SOCIEDADE todos acenos culturais que, gratuíta e de descarga libre na nosa páxina web.

FÚNDASE Aconxunto, SOCIEDADE • A SAGA faise cargo da edición e publicación do Europa. unhaANTROPOLÓXICA proba indiciaria alcance, significado GALEGA “ARdo QU IVO AU D(SAGA) IOVISUeAconL DE tase AN•Tpor R Ptoda OLO XÍAcargo GAAs Lda Esúas G A” características AO SAGA faise edición e publicaciónson do ANTROPOLÓXICA GALEGA (SAGA) anuario Fol de Veleno.

Revista de Etnografía basicamente mesmas polo que asee tinxencia da figura do Pandigueiro entendido como semellantes anuario eFol de Veleno. as Revista de Etnografía Historia dediversas Galiza. os contidos destesestruturas arquivo significantes estean dispoñiAproveitando os recursos e aspopular posibilidades aparentemente acupersonaxe habitante do sempre imaxinario queasadoiTranscorrido xa o tempo, necesario, para reu- que Historia de Galiza.

Transcorrido xaagasallos o tempo,ós sempre necesario, paradoasano. reu- billan • A edición da colección Cardernos etnográficos, un mesmo significado.

Son pois, a mesma taba traerlles nenos contra a fin tododaaquel interesado distintos divulgativas que nos o mundo dotraballo, audio- bles• para nións, a planificación de achega actividades e liñas de A edición colección Cardernosnos etnográficos, nións, a planificación de actividades e liñas de traballo, cousa. na que se publicarán traballos monográficos sobre para o deseño organizativo e para os trámites burocrátina que se publicarán traballos monográficos sobre que seaspectos nel abordarán.

A día hoxe xa visual, a Sociedade Antropolóxica Galega abor- temas para o deseño organizativo e para os trámites burocrátidistintos da etnografía e dade arqueoloxía Neste sentidoseis o Pandigueiro pertence ó grupo de figucos, o pasado de agosto levouse a cabo a fundación distintos aspectos da etnografía e da arqueoloxía dispoñibles na nosa web media catro videda ambicioso proxecto creación do estángalega. cos, este o pasado seis de agosto levouse de a cabo a fundación rasSociedade semellantes, o dos pródigos arquetípicos con valor da Antropolóxica Galega (SAGA), quedando o A lembranza, galega. xa que xa non presenza efectiva do da Sociedade Antropolóxica Galega (SAGA), quedando o • A realización de documentais e doutros traballos A rqórgano uivo Adirectivo uque diovteñen isuconstituído al unha de An tpolas ropodistribución lseguintes oxía Galpersoegpor a.. os de valor antropolóxico relacionados Pandigueiro é plenamente coherente dentro deste normativo, ampla seu • A grande realización de documentais e doutros traballos seu órgano directivo constituído polas seguintes persoaudiovisuais que nos permitan divulga-los tesouciclo do Entroido que acabamos de vivir.

Nesta prol do coñecemento da nosa as: contexto cultural, e anos súapermitan desaparición fronte otesoupulo todo oaventura continentea europeo.

Dentro deste elenco de co audiovisuais que divulga-los as: ros do patrimonio material e inmaterial da cultura ros propostas do patrimonio material e inmaterial da cultura é tamén a evolución histórica espepersonaxes destaca a recente -século XIX- recreación doutras Nestes momentos a SAGA ten producidos Rafael Quintía (Antropólogo e economista)holandeses en rablegalega. galega. momentos a SAGA producidos nunha Nestes tradición que elabora o seuten discurso dendo san Nicolás dos inmigrantes Rafael Quintía (Antropólogo e economista) os seguintes documentais: Sete Camiños. os parámetros seguintes documentais: Camiños. da invernía, a Sete importancia das Norteamérica que foi posto ó día grazas ó talento lite- tro dos Encrucillada do tempo, Comuneiros. Cen anos João Bieites (Profesor de Educación plástica e visual e espe- interrelacións 1 Encrucillada do tempo, Comuneiros.

Cen anos sociais para supervivencia e o que no 1809, e outros rario de J.Washintong Irwing João Bieites (Profesor de Educación plástica e visual e espede vida e loita polo monte de Salcedo e cialista en Audiovisuais) de vida e loita poderiamos polo montedefinir de Salcedo como oe como en Henry Livingston Jr. cialista Audiovisuais) Metocas.

Metocas. carácterxornadas mitopoiético finiou, probablemente, o sacer• A organización dunhas anuaisdasobre Miguel Losada (Etnógrafo) • A organización dunhas xornadas dos anuais sobre Miguel Losada (Etnógrafo) recursos. estrutural tude dote Clement C. Moore coa antropoloxía galega. antropoloxía galega.Deste xeito o Pandigueiro no xornal súa publicación • O desenvolvemento de proxectos de investigación, Lukas Santiago (Arqueólogo e realizador) • O desenvolvemento de proxectos deou investigación, Santiago (Arqueólogo Lukas e realizador) espazo presenza The Sentinel no 1823 dun de divulgación e decedeu posta en valor do patrimonio de divulgación e de posta en valor do patrimonio 2 as fixeron social, tal e como relato con valor fundacional como son o proxecto para a creación do Espazo Francisco Sutil (Licenciado en Belas Artes e restaurador de como son o proxecto para versións a creación do Espazo Francisco Sutil (Licenciado en Belas Artes e restaurador de demais continentais e descritivo da función da Natural e Arqueolóxico dos Sete Camiños ou a Arte) Natural e Arqueolóxico dos Sete Camiños ou ea Arte) solsticial do mito invernal, personaxe. Os debuxantes creación do Arquivo de Audiovisual creación do Arquivo Audiovisual de promisorio, cando as sociedaAThomas Sociedade Antropolóxica Galega (SAGA) constitúese Nast a finais do XIX Antropoloxía Galega (AAANGA).

A Sociedade Antropolóxica Galega (SAGA) constitúese Antropoloxía Galega (AAANGA). des tradicionais nas que tiña como unha asociación cultural ánimo de lucro cuxos e Habdon Sundblom nosen como unha asociación cultural sen ánimo de lucro cuxos obxectivos son a investigación e a divulgación da etnoá seu cometido de inmi- e a divulgación da etno- A día de hoxe, cando esteo primeiro 1931, descendente boletínforon chegaindo á rúa, obxectivos son a investigación este primeiro boletín chega á rúa, cando A día de hoxe, grafía, dafinlandeses, prehistoria e da historia Galicia, da súa cule durante os séculos valga grantes a de Antropolóxica Galega xa está a plenoXIX fungrafía, da prehistoria efixaron da historia de Galicia, da súa cul- aa Sociedade Sociedade Antropolóxica Galega xa está a pleno fun—tanto material como inmaterial— e cionamento tura tradicional XX. Neste escenario deviñevixente fasquía da personaxe e embarcada en todos estes proxectos. tura tradicional —tanto material como inmaterial— e cionamento e embarcada en todos estes proxectos. de tódolos aspectos enmarcados do campo da redundantes sobre ronactivamente que foi derivando dende a dentro momentos colabora -comoe,parte da de tódolos aspectos enmarcados dentro do campo da Nestes Nestes momentos colabora activamente -como parte da antropoloxía social e cultural, así como a promoción de menos pródigas e protodo, súa comisión técnicano proxecto para a creación do dun trasgo europeo, pequeantropoloxía social e cultural, así como a promoción de súa comisión técnica- no proxecto para a creación do todas publicacións, traballos e Espazo natural e Arqueolóxico dos Sete Camiños; atópamisorias fronte a outros delgado,actividades, cara á actual cho e aquelas todas aquelas actividades, publicacións, traballos Espazo naturale ede Arqueolóxico dos Sete Camiños; mesmo, forma paralela á posta en atópamaridentidade cultural preténdese recoller, en for-e Así accións que vaian en beneficio da conservación, divulgase en pleno rodaxe dun novo documental: Mulleres modelos "omnipotentes" e coñecemos. que benque accións vaian en beneficio da conservación, divulga- se en pleno rodaxe dun novo documental: Mulleres de de ción e investigación dovisual, noso acervo cultural galego. cha deste arquivo audiovisual, cómpre subliñar mato documental todos aqueles ritos, ribeira.

O bando dos Praceres; estreará o vindeiro que, o cómpre ción e investigación do noso acervo cultural galego. ribeira. O bando dos sublimados Praceres; estreará vindeiro o seu último labor traballo Sete Camiños, encrucixa emprendido de produción de docutradicións, costumes populares, festas, músicas, oxaneiro salientar, tamén foron recreaO Apalpador das serras Para levar a cabo todo este labor, a sociedade conta coa xaneiro o seu último traballo Sete Camiños, encrucillada do tempo e xa puxo en marcha algún dos proxeclevar a cabo todo este labor, a sociedade conta coa Para cións pola vía da reutilización lucenses; o Esteru ou as de grande formato nos que sedos tratarán bailes e calquera cultural e mentais llada do tempo e xa puxo en marcha algún proxecdun amplooutra númeroexpresión de profesionais das discolaboración tiñan programados.

De todas dun amplo número de profesionais das dis- tos de investigación quedos colaboración elementos esenciais da que traen agasallos Anjanas tos de investigación que tiñan programados.

De todas tintas áreas que abrangue Ó abeiropopular. da SAGA en profundidade diferentes aspectos de interese social enmarcable nao proxecto. nosa cultura estas actividades iremos dando cumprida información tintas áreas que abrangue o proxecto. Ó abeiro da SAGA personaxe.

Mais ainformación desapariós nenosantropólogos, polo Nadal, etnógrafos, docu- Iconaarqueólogos, estascampo actividades iremos dando cumprida historeúnense Ortodoxa grega.eS.XVII, da trimestral antropoloxía e entidades da Para poder levar a etnógrafos, cabo este proxecto queCreta.do no noso boletín -Caderno de historia Campoe de na arqueólogos, histoantropólogos, reúnense ción destas foi mais méntanse en Cantabria, do http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Ma e na riadores, filólogos, artistas plásticos, técnicos en audio- no noso boletín trimestral -Caderno de Campopáxina web. nosa riadores, filólogos, artistas ademais plásticos, técnicos en audio- Galicia. Cítense os traballos: revirta na das presentamant.jpg/200px-Mamant.jpg que efectiva. Cen No aparente Comuneiros. mesmo xeitosociedade, ocupando o colaboradores músicos ee moitos outros compro- nosa páxina web. visual, músicos e moitos outros colaboradores comprovisual, contextodedeSalcedo crise oue cións proxeccións públicas se fagan, de vidadespedirnos e loita novo polo mesmoecoa espazo mitolóxico metidos aventura cultural e socialque que pilota a nosa anos sen monte agradece-la boa acollida queremos metidos coa aventura cultural e social que pilota a nosa Non despedirnos sen agradece-la boa acollida queremos Non creba do paradigma imperante nos dous séculos anteque o Olentzero vasco, ou o Angulero en Asturias. institución. ponse en marcha na nosa páxina web Sete Camiños.

Encrucillada do tempo. desintereque está tendo este proxecto e a colaboración institución. que está tendo este proxecto e a colaboración desintereriores e que exhibiu o fetiche da abundancia esencial de diferenNo resto de Europa verifícase a presenza de todo o equipo de persoas que puxeron o seu (www.antropoloxiagalega.org) e no noso blog sada o equipo de persoas quesemellan puxeronrexuro seu sada Entre os proxectos que porá eno marcha a Sociedade frontedeó todo tradicional da solidariedade, tes figuras equivalentes como Télapó en Hungría, coñecemento e bo facer á nosa edisposición para que o Entre os proxectos que porá en marcha a Sociedade (http://sociedadeantropoloxicagalega.wordDe todos estes traballos proxectos darase coñecemento e bo facer á nosa disposición para que o Antropolóxica Galega cabe salienta-los seguintes: que onte era tan só un proxecto sexa hoxe unha realidaAntropolóxica Galega cabe salienta-los seguintes: que onte era tan só un proxecto sexa hoxe unha realidaNLE SAG , ondeinformativo press.com) a CAtrimestral conta na nosa páxina web e en futuse irán col• A publicación doAboletín da cumprida moitas grazas. de. A todos vós, • A publicación trimestral do boletín informativo da de. A todos vós, moitas grazas. gando as distintas audiovisuais, de xeito presente boletín informativo. of New Yorkpezas from Beginning of the World to the ros End números of the Dutchno Dynasty.

1 A History sociedade Caderno dethe campo.

Unha publicación sociedade Caderno de campo. Unha publicación http://en.wikipedia.org/wiki/Washington_Irving http://books.google.es/books?id=v98hAAAAMAAJ&printsec=frontcover&hl=es#v=onepage&q&f=false

S S www. antropoloxiagalega.org SAA AGG GAA A Galega www.antropoloxiagalega.org Galega Antropolóxica Sociedade Sociedade Antropolóxica www.antropoloxiagalega.org 2 Visit fromSociedade St. NicholasAntropolóxica http://en.wikipedia.org/wiki/A_Visit_from_St._Nicholas Galega infosaga@antropoloxiagalega.org infosaga@antropoloxiagalega.org Galician Anthropological Society Anthropological Society Galician infosaga@antropoloxiagalega.org Galician Anthropological Society

Caderno

de

Boletín da Sociadade Antropolóxica Galega BoletíndadaSociadade SociadadeAntropolóxica AntropolóxicaGalega Galega Boletín

O PANDIGUEIRO NAS TERRAS DE TRIVES

CAmpo

Nº 1 Decembro 2011

11 3 1

Crónica Artigo de FOL DEE ARQUEOLÓXICO VELENO, mellorando o seu formaNATURAL DOS SETE CAMIÑOS XAaSAGA estáCO noPROXECTO prelo “FPARA OL ADCREACIÓN E VELEDO NOESPAZO ”. to, a súa extensión e os seus contidos para Anuario de Antropoloxía e Historia reconvertelo no anuario que hoxe presentamos. de Galiza” Xa está no prelo o primeiro número do anuario “Fol de Veleno”. Unha publicación da Sociedade Antropolóxica Galega (SAGA) que estará dispoñible a partir do mes deGalega maio.ven de unirse activaA Sociedade Antropolóxica mente ó proxecto para a creación do Espazo Natural e

O anuario “FOL DE VELEArqueolóxico dos Sete Camiños. De feito, dous dos NO” tenda adirectiva súa orixe membros da SAGAna—o antropólogo Rafael publicación “Fol deLukas Veleno”, Quintía e o arqueólogo Santiago— forman parte da un fanzine cultural e de en opicomisión técnica para a posta marcha deste proxecto. nión creado e editado por O proxecto para que a creación Rafael Quintía nace nodo Espazo Natural e Arqueolóxico dos Sete Camiños é unha iniciativa que 2006 co ánimo de dar a coñecer, dun xeito apoian preto dunha vintena de colectivos ameno e asequible, os distintos aspectos da culsocioculturais veciñais de tura populare galega, asíPontevedra, como de ser un foro Marín e Vilaboa, máis un grupo de arqueólibre para a crítica social. No 2010 o Grupo de logos que avalan a súa posta en marcha. É Estudos Etnográficos Serpe Bichoca faise cargo unha proposta que pretende pór en valor o desta publicación e transforma o fanzine nunha importante e valioso patrimonio natural e revista de historia e etnografía, o que daría arqueolóxico da zona. lugar a “FOL DE VELENO. R ev ista de Este no E tnoespazo grafíaestaría e Hissituado toria d e contorno Galiza”,docuxo primeiro Couto do Pornedo e dos Sete Camiños, número saíu á rúa en outubro dono2010. No ano montea Sociedade comunal das parroquias Galega de 2011 Antropolóxica recolle o Lourizán e de Salcedo, no concello legado deste proxecto editorial ede decide facerse Pontevedra, e no de Sanfinanciamento Xulián de Marín de cargo da edición, e publicación

Boletín da Sociadade Antropolóxica Galega

Arriba, no concello de Marín. Así pois, este espazo está dividido entre dous concellos: Marín e Pontevedra; e tres parroquias: San G RANDE ACOLLIDA DO LIBRO “PARA Xulián, Lourizán e Salcedo. Pero hai que ter presente que C ANTAunha R VEunidade ÑO EU ” conforma natural.

Ademais, o proxecto de creación deste espazo aspira a incluir nun futuro próximo parte do patrimonio arqueolóxico de Postemirón., no concello de Vilaboa.

“FOL DE VELENO. Anuario de Antropoloxía e Historia de Galiza” é un espazo libre e de calidade onde especialistas da etnografía, da arqueoloxía, da historia e da antropoloxía galega poidan expo-las túmulos funerarios de época megalítica; e concéntranse súas as nun área reducida (menos de dous km enachegas liña). A súaevez, forman parte do conxunto máis amplo que constitúe o súas investigacións. campo de mámoas de Domaio, que ten en Chan de Armada Ademais ofrecelles ós (Marín) e Chan de Arquiña (Moaña) os seus máis coñecidos novos investigadores expoñentes; xa que xeograficamente sitúanse nunha das que traballan no eido estribacións desta serra. Ademaisda disto, temos o Conxunto descuberta e da de gravados rupestres do Pornedo, no límite dos concellos recuperación da nosa de Marín e Pontevedra; o Petróglifo de Sete Camiños, e o cultura popular e da nosa historia unha canle Conxunto de gravados rupestres de Pinal onde publica-los seus traballos.

FOLmarinense; DE VELEdo Caeiro, ambos en territorio e NO tamén o está aberto achegas doutros Conxunto de ás gravados rupestres do investigadores de fóra de Galicia a traballos Regato dos Buracos, na eparroquia de alleos ó ámbito galego peropodemos que pola súa temáSalcedo.

Tamén mencionar o tica poidan Abrigo ser de Rochoso interesedepara os nosos lectoCatadoiro, probablemente FOL do Paleolítico, na parroquia de res. Por último, DE VELENO funciona Lourizán. como voceiro dos traballos e das investigacións da Sociedade Antropolóxica Galega, institución A isto debemos engadir dentro deste espaque actualmente a sustenta. A revista conta zo natural, diferentes formacións xeolóxitamén con cas entrevistas, artigos de opinión e de interese, así como dous miradoiros outras seccións que o lector poderá ir descubrinnaturais privilexiados pola súa vista panodo en cada número. rámica sobre a ría. Un é o de Pornedo e outro o Mirador Natural do Monte Catadoiro.

A zona do Monte do Pornedo e Os Sete Camiños constitúe un espazo privilexiado, de singular relevancia natural e patrimonial. Esta área, que forma parte da Serra de Domaio, está chamada a converterse "PComisión ara canTécnica tar do nunha zona de lecer veEspazo ño Natural e u! e Arqueolóxico dos Sete dos Concellos de Un ha viaxe Camiños Pontevedra; Marín e pola cultura Vilaboa, unha m Paz u Castro sic a l extensión natural Xornalista gaLukas legaSantiago da do Parque da Lagoa Realizador ed Arqueólogo ma n os de Castiñeiras, que Quintía Chichisos" Rafael é unha pode chegar a ser un Antropólogo e Economista obra coeditada pola Sociedade Antropolóxica importante referenDavid Suárez Especialista en Multimedia te, que axude a enriGalega e a Asociación Cultural Os Chichisos. quecer, fortalecer e diversificar a oferta cultural e turística da comarca. A proposta de creación do Espazo Natural e Arqueolóxico dos Sete Camiños representa unha alternativa viable para convertelo nun referente identitario para a comunidade local ademais de constituír un recurso social e economicamente rendible; destacando a necesidade de conservar, estudar e difundir este espazo pola súa importancia patrimonial, polo valor didáctico e polo poder identitario das pegadas deixadas na paisaxe polos nosos devanceiros.

Neste espazo, cunha área relativamente pequena, atopamos concentrados toda unha serie de xacementos arqueolóxicos pasado e outros elemenO 28 de xaneiro presentouse o libro tos que forman parte "Para cantar veño eu!" do autor Rafael Quintía. do acto, noso patrimonio O celebrado na Galería Sargadelos de natural e cultural.

Pontevedra, estivo organizado polo Ateneo de Dentro do patrimoPontevedra e acompañando o autor e presennio arqueolóxico cabe sinalar a presenza de varias mámoas tando o acto estiveron a xornalista e petróglifos.

En canto ás mámoas, trátase das dúas mámoPaz Castro -da Sociedade as de Chan da Lagoa (GA 36038039, nº 1 e nº 2); e a Antropolóxica mámoa do CatadoiroGalega-, (GA 36038037);Rosalía ás que se sumaba a Rodríguez -secretaria da Asociación (GA 36038060), destruída polos milimámoa de Louredo Cultural OsnoChichisoso artista e ano 2009. A eestas hai que sumar outras tares da Brilat posibles novas que están sen catalogar, profesor damámoas Escola Superior de como o túmulo da Campana, queSobral. aparece mencionada A presen- no Estudo Restauración Antón de Impacto Ambiental da Liña de Alta Tensión tación contou tamén coa actuación dos Lourizán – como unha nova mámoa Cangas do 2003, así Chichisos que abriron e pecharon que o apareceu Máis información na web: na Prospección de dita liña.

Estes cinco xacementos poden acto. http://www.espazosetecaminhos.tk Antón Sobral, Paz Castro, Rafael Quintía e Rosalía Rodríguez considerarse un conxunto, pois son da mesma natureza, Caderno

2 2

de

CAmpo

Nº 1Nº 2 Decembro Abril 2011 2012

Artigo Crónica

ÉXITO DA ESTREA DO DOCUMENTAL O PANDIGUEIRO NAS TERRAS DE TRIVES “SETE CAMIÑOS. ENCRUCILLADA DO TEMPO”.

Miguel Losada

Moç Craciun en Romanía, Joulupukki en Finlandia, Weihnachtsmann en Alemania, Julemanden e Julenissen en Dinamarca e Noruega, etc. Isto é, a existencia da figura ou función representada por todos estas personaxes e outras semellantes, constátase por toda Europa. As súas características son semellantes e basicamente as mesmas polo que as aparentemente diversas estruturas significantes acubillan un mesmo significado. Son pois, a mesma cousa.

Neste sentido o Pandigueiro pertence ó grupo de figuras semellantes, o dos pródigos arquetípicos con valor A lembranza, xa que xa non presenza efectiva do normativo, que teñen unha ampla distribución por Pandigueiro é plenamente coherente dentro deste todo o continente europeo. Dentro deste elenco de contexto cultural, e a súa desaparición fronte o pulo personaxes destaca a recente -século XIX- recreación doutras propostas é tamén a evolución histórica espedo san Nicolás dos inmigrantes holandeses en rable nunha tradición que elabora o seu discurso denNorteamérica que foi posto ó día grazas ó talento lite- tro dos parámetros da invernía, a importancia das cos, como muros, valados, fontes Un Teatro Principal 1 de interrelacións sociais para supervivencia e o que no 1809, e outros rario de J.Washintong Irwing ou os restos de antigas canteiras; Pontevedra abarrotado de públipoderiamos definir como o como Henry Livingston Jr. 13 de as lendas tradicionais dentro do co acolleu o pasado venres carácterinmaterial; mitopoiético os da finiou, probablemente, sacerpatrimonio elexaneiro a estrea doo documental dos recursos. estrutural tude dote Clement C. Moore coa "Sete Camiños: encrucillada do mentos naturais de interese, Deste xeito o Pandigueiro xornal docutesúa mpopublicación ", o segundonotraballo entre os que destacan miradoiros cedeu espazo ou presenza The Sentinel no 1823 dun ou formacións rochosas singulamental producido pola Sociedade 2 as fixerondas social, tal tamén e comoalerta relato con valor fundacional res, etc.

Pero Antropolóxica Galega (lembredemais versións continentais e descritivo da ameazas que destruirían parte mos que da o función primeiro foi solsticial e do mito invernal,das personaxe.

Os debuxantes do monte comunal parro"Comuneiros. Cen anos de vida e promisorio, cando as sociedaThomas Nast a finais do XIX quias de Salcedo e Lourizán en loita polo monte de Salcedo"). des tradicionais que tiña e Habdon Sundblom no Pontevedra, e de Sannas Xulián, en foron indo á o seu cometido "S ete Cdescendente amiños: ende cruinmicillada do 1931, Marín, hipotecando as posibiliséculosoXIX e durante tegrantes mpo" finlandeses, é unha coprodución da fixaron a dades valga de poñer enosvalor rico XX. Neste escenario deviñeSociedade Antropolóxica Galega vixente fasquía da personaxe patrimonio deste espazo situado redundantes e, sobre eque Farofoidederivando Ons Producións. dende aO reanunharon estribación da serra de lizador e europeo, arqueólogo menos e protodo, dun trasgo peque-Lukas Domaio entre os pródigas concellos de Santiago e mais o antropólogo e misorias fronte a outros cara á actual cho e delgado, Pontevedra, Marín e Vilaboa.

O economista Rafael Quintía son os responsables modelos "omnipotentes" que ben coñecemos.

Sete Camiños: encrucillada deo documental "S do guión e da dirección deste traballo audiovi- tempo" ponlle voz e imaxes sublimados cómpre a un que, proxecto sussual, que taméndas conta con João Bieites na reasalientar,tentable tamén foron recreaO Apalpador serras que lización Ó ou as cións polasupón vía da unha reutilización lucenses;técnica. o Esteru estralongo de que 45 traen minu-agasallos dos elementos esenciais na da Anjanas texia colectiva tos, o documental personaxe. a desapariós nenos polo Nadal, docu- Icona Ortodoxa grega. S.XVII, Creta. súaMais aposta pola xustifica entidadesracional foi mais méntanse aennecesiCantabria, do http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Ma ción destas xestión dade dexeito conservar quemontes, efectiva. pola No aparentedos mesmo e ocupando o mant.jpg/200px-Mamant.jpg os diferentes elenovo contexto de crise ou mesmo espazo mitolóxico revalorización do mentos patrimodous séculos antepatrimonio que que o Olentzero vasco, ou o Angulero en Asturias. creba do paradigma imperante nos niais existentes noverifícase a presenza de diferen- riores e que exhibiu o fetiche da estes abundancia esenciale albergan, de Europa No resto contorno dos Sete semellan rexur-a por unha visión tes figuras equivalentes como o Télapó en Hungría, fronte ó tradicional da solidariedade, Camiños, do Monte longo prazo que Pornedo e do Monte garanta unha Catadoiro: xacedigna herdanza 1 A History of New York from the Beginning of the World to the End of the Dutch Dynasty. mentos arqueolóxipara as xeracións http://en.wikipedia.org/wiki/Washington_Irving cos, como as mámohttp://books.google.es/books?id=v98hAAAAMAAJ&printsec=frontcover&hl=es#v=onepage&q&f=false futuras. as e os petróglifos; 2 Visit from etnográfiSt. Nicholas http://en.wikipedia.org/wiki/A_Visit_from_St._Nicholas vestixios Caderno

de

Boletín da Sociadade Antropolóxica Galega

A existencia da figura do Pandigueiro nas montañas orientais de Galicia en tempos históricos recentes vén sustentada nas testemuñas directas -entre as que teño que incluír a miña propia- e nun difuso fato de acenos culturais que, en conxunto, constitúen apenas unha proba indiciaria do alcance, significado e continxencia da figura do Pandigueiro entendido como personaxe habitante do imaxinario popular que adoitaba traerlles agasallos ós nenos contra a fin do ano.

CAmpo

Nº 2011 Nº 12 Decembro Abril 2012

3

Artigo Artigo

A importancia dos Cantos de Beerce na socialización do neno e na creción dos vínculos afectivos

A SAGA CO PROXECTO PARA A CREACIÓN DO ESPAZO NATURAL E ARQUEOLÓXICO DOS SETE CAMIÑOS

Boletín da Sociadade Antropolóxica Galega

Rafael Quintía Pereira O bebé necesita para nutrirse, para moverse e, en definitiva, para sobrevivir da presenza doutros membros da especie que, mediante os coidados A Sociedade Antropolóxica Galega ven de unirse Medra activanecesarios, garanten a súa supervivencia. mente ó proxecto para a creación do Espazo Natural e e se desenvolve nun contorno Arqueolóxico dos Sete Camiños.

De feito, dous dos de relacións biolóxico-orgánimembros da directiva sociocultuda SAGA —o antropólogo Rafael cas, psicolóxicas, Quintía e o arqueólogo Lukas Santiago— forman parte da rais e histórico-políticas nas comisión técnica para a posta en marcha deste proxecto. que o individuo desenvolverá aO súa vida para vinculado como proxecto a creación do Espazo Natural e membro dunha comunidade Arqueolóxico dos Sete Camiños é unha iniciativa que de vida. apoian preto dunha vintena de colectivos socioculturais e veciñais de Pontevedra, Os nenos amosan unha Marín e Vilaboa, máis un grupoprede arqueódisposición logos que avalansensoriopercepa súa posta en marcha. É unha proposta que pretende pórlles en valor o tual moi temperá ó que importante patrimonio natural e rodea, une valioso interese por se arqueolóxico daezona. expresaren interactuaren con ese contorno, polo que a sociabilidade do neno Este espazo no dunha contornocerta do consciencia ocorre moiestaría cedo, situado a partir Couto do Pornedo e dos Sete Camiños, no de si mesmo, dunha idea de subxectividade. Os monte comunal das parroquias de cantos de arrolar axudan e favorecen esta subxecLourizán e de Salcedo, no concello de tividade necesaria para a sociabilidade, pois estas Pontevedra, e no de San Xulián de Marín de capacidades sensorioperceptuais, emocionais e Arriba, no concello de Marín. Así pois, este comunicativas convenientemente apoiadas, orienespazo está dividido entre dous concellos: tadas e participadas polos coidadores Marín e Pontevedra; e tres parroquias: San permiten a aparición da relación social temperá excelenXulián, Lourizán e Salcedo.

Pero hai que terpor presente que cia: ó vínculo.

Neste senso, pais subxectivizan conforma unha unidade natural.os Ademais, o proxecto de prontamente os seus fillos atribuíndolles indivicreación deste espazo aspira a incluir nun futuro próximo dualidade, personalidade e de intencionalidade.

A parte do patrimonio arqueolóxico Postemirón., no conesta subxetividade tamén axudan os cantos de Vilaboa. cello de arrolar, como se reflicte da análise dos seus versos espazo, que cunha eNeste do diálogo establecen entre nai e fillo. área relativamente pequena, atopamos Teño eu unha filliña, concentrados toda lista como un allo é; unha serie de xaceaínda non ten un ano mentos arqueolóxie xa anda polo pé cos e outros elementos que forman parte Esta relación afectivo-cognitiva inclúe, entre do noso patrimonio outras, experiencias de nutrición, de coidado, natural as e cultural. de protección, de seguridade ou de soporte emocioDentro do patrimonal (no que entran os cantos de berce) que son desnio arqueolóxico cabe sinalar a presenza de varias mámoas pregadas por parte dos seus coidadores.

Este víne petróglifos. En canto ás mámoas, trátase das dúas mámoculo é a orixe da sociabilidade, un contorno afectias de Chan da Lagoa (GA 36038039, nº 1 e nº 2); e a vo e comunicativo que36038037); nos constrúe seres mámoa do Catadoiro (GA ás que como se sumaba a humanos.

A antropóloga Ramírez (GA 36038060),Eugenia destruída polos milimámoa de Louredo Goicoechea como Aa estas longahaiintimidade entre no ano 2009. que sumar outras tares da Brilatexplica nai e fillo é omámoas primeiro para a construposibles novas queescenario están sen catalogar, como o túmulo da Campana, que aparece emencionada no Estudo ción afectiva da socialidade, é neste ámbito de de Impacto Ambiental da Liña de – intimidade entre coidador e Alta nenoTensión onde Lourizán xogan un unha nova mámoa xa queque apareceu Cangasimportante do 2003, así como papel os cantos de arrolar axuna Prospección de dita liña.relación Estes cinco xacementos cognipoden dan a establecer esta privilexiada considerarse un conxunto, pois son da mesma natureza,

tivo-emocional co seu coidador. O vínculo opera como plataforma de seguridade emocional a partir da cal o bebé desenvolve a súa curiosidade e as túmulos funerarios de época megalítica; e concéntranse capacidades exploratorias do novidoso mentres nun área reducida (menos de dous km en liña). súa vez, que á vez se protexe doA estraño. forman parte doEstá conxunto máis amplo que constitúe o demostrado que unha expecampo de mámoas de Domaio, que ten en Chan de Armada riencia emocional e afectiva deficita(Marín) e Chan de Arquiña (Moaña) os seus máis coñecidos ria podería producir retrasos cogniexpoñentes; xa que xeograficamente sitúanse nunha das tivos. estribacións desta serra. Ademais disto, temos o Conxunto de gravados rupestres do Pornedo, no límite dos concellos Durme ben, durme rolo,e o de Marín e Pontevedra; o Petróglifo de Setemeu Camiños, que non hai berce coma o colo, Conxunto de gravados rupestres de Pinal durme, meu rolo! do Caeiro, ambos en territorio marinense; e o Conxunto de gravados rupestres do As emocións implican unha visión Regato dos Buracos, na parroquia de sobre oTamén mundopodemos e sobremencionar o social. As Salcedo. o emocións e de os Catadoiro, sentimentos dan Abrigo Rochoso probableformadocolectiva á experiencia mente Paleolítico, na parroquia edeá identidade doLourizán. grupo e a isto axudan as narracións, os contos ou os chistes que se lles contan ós nenos isto debemos(eengadir dentrode deste espae, como non, Aas cantigas as cantigas berce en zo natural, diferentes formacións xeolóxiparticular) xa que son o primeiro contacto co cas de interese, como mundo musical.

Vemos, xaasí que logo,dous quemiradoiros o emocionaturais privilexiados pola súa vista nal ten consecuencias estruturais para o panosocial rámica sobre a ría. Un é o de Pornedo e pero, ademais, o emocional é fundamental para o outro o Mirador Natural do Monte mantemento das lealdades e vínculos grupais, de Catadoiro. aí a súa suma importancia.

A zona do Monte do Pornedo e Os Sete Camiños constitúe un espazo privilexiado, de singular relevancia natural e patrimonial. Esta área, que forma parte da Serra de Domaio, está chamada a converterse Comisión Técnica do nunha zona de lecer Espazo Natural e Arqueolóxico dos Sete dos Concellos de Camiños Pontevedra; Marín e Vilaboa, unha Paz Castro extensión natural Xornalista Lukas Santiago do Parque da Lagoa Realizador e Arqueólogo de Castiñeiras, que Rafael Quintía pode chegar a ser un Antropólogo e Economista importante referenDavid Suárez Especialista en Multimedia te, que axude a enriquecer, fortalecer e diversificar a oferta cultural e turística da comarca. A proÉ precisamente neste contexto de socialización e posta de creación do Espazo Natural e Arqueolóxico dos enculturación do neno onde as cantigas de berce Sete Camiños representa unha alternativa viable para contoman importancia pois axudan a reforza-lo vínvertelo nun referente identitario para a comunidade local culo. Os deunberce son unha demostración ademais de cantos constituír recurso social e economicamente de cariño e tenrura, unha forma de linguaxe que rendible; destacando a necesidade de conservar, estudar e establece ligazón especial entre patrimonial, os pais e o difundir esteunha espazo pola súa importancia neno.

Aquelas cantigas que identitario escoitamos nosos polo valor didáctico e polo poder dasós pegadas pais cando nos arrolaban por sempre gradeixadas na paisaxe polos nososquedan devanceiros. vadas no subconsciente daMáis xente, son o primeiro información na web: contacto que temos coa nosa música tradicional, http://www.espazosetecaminhos.tk

Caderno

4 2

de

CAmpo

Nº 1Nº 2 Decembro Abril 2011 2012

Artigo A importancia dos Cantos de Berce co sentido do ritmo e axudan a inicia-lo neno na lingua galega.

Losada parentesco, dos tiposMiguel de matrimonio, da familia, Pedro Chosco é o meu amigo, da actividade económica, dos sistemas de valores, Moç metáforas Craciun en cosmolóxicas, Romanía, Joulupukki en cantos Finlandia, A existencia da do Pandigueiro quefigura che me vén visitar: nas montañas das etc. Os de Weihnachtsmann en Alemania, Julemanden e orientais de Galicia en tempos históricos recentes vén cando Pedro Chosco vén arrolar ou de berce, como expresión popular dun Julenissen en Dinamarca Noruega,socioculturais etc. Isto é, a sustentada nas son testemuñas horas de medirectas deitar -entre as que pobo, reflicten todos estese aspectos da inflúen figura ou función representada por teño que incluír a miña propia- e nun difuso fato de existenciaque na socializacións dos nenos. todos estas personaxes e outras semellantes, constáacenos culturais que, en conxunto, constitúen apenas A relación dos coidaAs súas características son unha cos proba indiciaria dores coidados é do alcance, significado e con- tase por toda Europa. Este meniño as mesmas tinxencia grazas da figura do posible a Pandigueiro entendido como semellantes e basicamente que teño no colo polo que as estruturas significantes acupersonaxe unha formahabitante de comu-do imaxinario popular que adoi- aparentemente diversas chámase Amaro, billan un mesmo significado.

Son pois, a mesma taba traerlles agasallos ós nenos contra a fin do ano. nicación específica Benito i Antonio que se chama Infant cousa.

Outro aspecto interesante no que os canDirect Speecho (IDS) Neste sentido Pandigueiro pertence ó grupo de figuou directa dirixitos dexaberce, e os cantos e xogos infantís que xa non presenza efectiva do rasfala semellantes, o dos pródigos arquetípicos con valor A lembranza, da ó bebé. É unha en xeral, cumpren unha función impornormativo, que teñen unha ampla distribución por Pandigueiro é plenamente coherente dentro deste fala emprega un tante é aquel relacionado coafronte capacidade e a súa desaparición o pulo todoque o continente europeo. Dentro deste elenco de contexto cultural, ton e unha frecuenimitativa e a súa relación co desenvolvepersonaxes destaca a recente -século XIX- recreación doutras propostas é tamén a evolución histórica especia prosomento da que linguaxe. tradición elabora oOs seu bebés discursoteñen dendo alta, san unha Nicolás dos inmigrantes holandeses en rable nunha dia esaxerada que se unha capacidade imitativa e de desendas Norteamérica que foi posto ó día grazas ó talento lite- tro dos parámetros da invernía, a importancia repite moitas veces, volvemento moi precoz e extraordinaria. rario de J.Washintong Irwing1 no 1809, e outros interrelacións sociais para supervivencia e o que frases curtas e sepaA imitación responde a unha intención poderiamos definir como o como Henry Livingston Jr. radas entre si, un do bebé para reproduci-lo xesto do adulcarácter mitopoiético da finiou, probablemente, o sacerfalar amodiño, que to. Os xestos que se imitan son os de tude estrutural dos recursos. dote Clement C. Moore coa respecta a vez e contesta polo neno. Este xeito de abri-la boca, saca-la lingua, facer movementos con Deste no xornalO umbral auditivo dos ela, sorrir, pecha-los ollos súa ten publicación falar unha explicación. ou xeito moveroa Pandigueiro man. cedeu espazo ou presenza The Sentinel no 1823códun nenos é máis elevado dos adultos, polo que os 2 e como fixeron as relatoteñen con valor sons quefundacional ser máis intensos para seren O meniñosocial, queretal durmir, demais versións e descritivoDedaaífunción da detectados. a funcionalidade do IDS que se gana de durmir non ten; continentais doemito invernal, personaxe.

Os debuxantes configura nunha fala adaptada ás predisposicións abre un ollo pecha outro, solsticial e promisorio, cando as sociedaThomas Nastdoa finais perceptuais neno,do e XIX a vence-las súas limitamira se súa nai lle vén des tradicionais nas que tiña e Habdon Sundblom no cións iniciais. Esta fala tamén inclúe unha comuforon indo á o seu cometido nicación corporal e de xestual inmi- portadora de grande O sorriso social tamén é unha destas capacidades 1931, descendente XIX e os séculos valga durante expresividade cognitiva e emocional.

Nos cantos precoces dos bebés, e unha expresión social exclugrantes finlandeses, fixaron a de bercefasquía podemos ver un exemplo deste tipo de sivamente humana que se Neste interpreta como deviñeindicio XX. escenario vixente da personaxe fala ós bebés, á veza que son cantos carga- de alegría, receptividade acollida de amizade. e, sobre ron eredundantes que dirixida foi derivando dende dos de expresividade e tenrura.

Tanto o sorriso social como o contacto visual son todo, menos pródigas e produn trasgo europeo, pequefundamentais para o establecemento da relación misorias fronte a outros cho e delgado, cara á actual Miña meniña pequena, subxectiva e afectiva entre coidador e bebé. O modelos "omnipotentes" e que ben coñecemos. tesouro de túa nai, comportamento social imitativo e a linguaxe sublimados que, cómpre durme maduran de xeito sincrónico e tamén facilítanse salientar, foronmutuarecreaO Apalpador dasloguiño, serras meniña, que che canto o anainai mente. Por iso determinadas actividades interaccións pola vía da reutilización lucenses; o Esteru ou as tivas entre neno e coidador, como os esenciais cantos e da os dos elementos Anjanas que traen agasallos Como explica Colwyn Trevarthen, os nenos apren- xogos manuais e corporais infantís que os adultos personaxe. Mais a desapariós nenos polo Nadal, docuOrtodoxa grega. S.XVII, den a linguaxe sempre que aIcona experimenten nunCreta.practican cos nenos e que requiren a atención desméntanse en Cantabria, do http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Ma ción destas entidades foi mais contexto interactivo no que mant.jpg/200px-Mamant.jpg estean presentes e tes, proporcionan unha estrutura repetitiva e aparente que efectiva. No mesmo xeito e ocupando o vaian comprendendo a comunicación en relación estandarizada, unha focalización temática e unha novo contexto crise das ou mesmo espazodos mitolóxico coas intencións suxeitos cos que poden ir iden- participación alternada (turn talkingde ) típica creba do paradigma imperante nos dous séculos anteque o Olentzero vasco, ou o Angulero en Asturias. tificándose dalgún xeito. Por iso, para o desenvol- conversacións e da fala humana, por medio dos rioresse e que exhibiu o fetiche da abundancia esencial Europa verifícase a presenza de diferenNo resto édefundamental vemento analiza-lo contexto social cales aprende o intercambio de roles, os rexisfrontedeó tradicional solidariedade, semellan rexurfigurasno equivalentes como O o Télapó enda Hungría, etes cultural que se produce. contexto inter- tros fala e os da estilos adecuados ós mesmos acción compartida que se dá na socialización nunha actividade de exploración conxunta da fala. humana inclúe de xeito progresivo o exercicio do contacto imitación, a codireccionalidade Soniño sono of New a York from the Beginning of the World to the End of the Dutch Dynasty.

1 A Historyvisual, http://en.wikipedia.org/wiki/Washington_Irving da mirada, o xesto de apuntar, unha atención convénteme a iste ollo, http://books.google.es/books?id=v98hAAAAMAAJ&printsec=frontcover&hl=es#v=onepage&q&f=false xunta (joint attention) e unha educación guiada pouquiño a pouco vénteme a istoutro desta atención. Un socialízase en formas de socia2 Visit from St. Nicholas http://en.wikipedia.org/wiki/A_Visit_from_St._Nicholas lización culturalmente específicas. Existe pois Caderno

de

Boletín da Sociadade Antropolóxica Galega

variabilidade cultural en función da atribuO PANDIGUEIRO NAScerta TERRAS DE TRIVES ción de personalidade social ó neno, da cultura, do

CAmpo

Nº 2011 Nº 12 Decembro Abril 2012

5 3

Boletín da Sociadade Antropolóxica Galega

A importancia dos Cantos de Berce Artigo Ven, sonín, venDOS poloSETE carqueixedo, Despois todo o A SAGA de CO PROXECTO PARA A CREACIÓN DO ESPAZO NATURAL E ARQUEOLÓXICO CAMIÑOS ven sonín, ven adormentarme o neno; dito vemos, entón, ven sonín, polo camiño novo, como os cantos de ven sonín e adorméntamo logo. berce non só teñen valor como forma de En canto á temática dos cantos de expresión do noso berce, esta é diversa e variada. Así hai patrimonio musical cantos tranquilizadores, cantos tenros, senón que, asemade, cantosdetristes, cantos que dan medo, teñen un gran valor A Sociedade Antropolóxica Galega ven de unirse activa- túmulos funerarios época megalítica; e concéntranse con (menos temática relixiosa, pedagóxico para mente ó proxecto paraoa creación do Espazo Natural e nun área reducida de dous km en liña).fantástica, A súa vez, ameazantes como aquel que di: neno.

Segundo os Camiños. De feito, dous dos forman parte incluso Arqueolóxico dos Sete do conxunto máis amplo que constitúe o Durme, meu ruliño, se non expertos, as directiva cantigasda SAGA —o antropólogo Rafael campo de mámoas membros da de Domaio, que tendurme en Chanque de Armada Quintía e oson arqueólogo de Arquiña os seus máisconforman coñecidos no (Moaña) cu. Todos eles de berce un estí-Lukas Santiago— forman parte da (Marín) e Chandouche comisión técnica para a posta en marcha deste proxecto. expoñentes; xa que xeograficamente sitúanse nunha das mulo que aumenta a resposta do neno cara ó unha fermosa mostra na que podemos adiviña-los estribacións desta serra.

Ademais disto, temos o Conxunto mundo exterior, que favorece a súa sociabilidade e valores tradicionais, os medos, as crenzas e os O proxecto para a creación do Espazo Natural e de gravados rupestres doconforman Pornedo, noalímite concellos moitos aspectos que rededos social e culfomenta a aprendizaxe temperá.

Estes cantos Arqueolóxico dos Sete Camiños é unha iniciativa que de Marín e Pontevedra; o Petróglifo de Sete Camiños, eo son de suma importancia para a aprendizaxe da tural na que o neno medrará como persoa. Aquel apoian preto dunha vintena de colectivos Conxunto de gravados rupestres de Pinal fala, pois neles podemos atopar tódolos elementos contorno e contexto cultural, como dixemos, onde socioculturais e veciñais de Pontevedra, do Caeiro, ambos en territorio marinense; e que familiarizan o neno coa formación da lingua- será socializado.

Marín e Vilaboa, máis un grupo de arqueóo Conxunto de gravados rupestres do xe: as vocalizacións (ea, ea, …), a repetición de logos que avalan a súa posta en marcha. É na parroquia de ARegato Cristo dos San Buracos, Xoán pediulle sons (a roró, que lala,pretende orá…),pór a repetición unha proposta en valor o de palabras Salcedo. Tamén podemos mencionar o que o sono non o levase familiares frases patrimonio (a coda), onatural interese importante ee valioso e por un tema Abrigo Rochoso de Catadoiro, probablepara ver baila-lo sol concreto no que o bebé é o protagonista do relato, arqueolóxico da zona. mente do Paleolítico, na parroquia de o día da súa romaxe o uso de diminutivos. Supoñen inicia-lo neno na Lourizán. musicalidade e no ritmo unido ó do movemento de Este espazo estaría situado no contorno Couto do Ademais, Pornedo e dos Sete Camiños, no efectos tranOra meu meniño, estes cantos teñen arrolar.

A isto debemos engadir dentro deste espamonte comunal das parroquias de as caricias e Ora…ora…ora quilizantes, pois o contacto físico, zo natural, diferentes formacións xeolóxiLourizán e de Salcedo, no concello edeo stress infanmecos regulan o comportamento cas de interese, así como dous miradoiros Pontevedra, e no de San Xulián de Marín de privilexiados pola súa vista panoDe aí que senaturais perdemos esta valiosa expresión da til.

Arriba, no concello de Marín. Así pois, este rámica sobre aestaremos ría. Un é o de Pornedo ee nosa cultura popular perdendo espazo está dividido concellos: o Mirador Natural do Monte renunciandooutro a un dos elementos fundamentais da Este entre nenodous tenche sono, Marín e Pontevedra; e tres parroquias: San Catadoiro. estrutura soporte da socialización e enculturación tenche ganas de durmir; Xulián, Lourizánten e Salcedo.

Peropechado hai que ter presente que na que medrarán as futuras xeracións. Non debeun olliño conforma unha unidade natural. Ademais, o proxecto de A zona do Monte do Pornedo e Os Sete Camiños constitúe mos esquecer, xa que logo, que dende que nacemos e outro non o pode abrir. creación deste espazo aspira a incluir nun futuro próximo un espazo privilexiado, de singular relevancia natural e estamos socializándonos grazas á intersubxectiviparte do patrimonio arqueolóxico de Postemirón., no con- patrimonial. Esta área, que forma parte da Serra de dade que establecemos cos nosos conxéneres a A ro ro, meu neno cello de Vilaboa.

Domaio, está chapartir da relación do vínculo e,mada coñecen vostedes A ro ro meu sol, a converterse Técnica do do vínculo Comisión unha mostra máis fermosa entre nai dúrmeme anaquiño Neste espazo, cunha nunha zona de lecer Espazo Natural e (ou pai) e fillo que os cantos de arrolar? do meu corazón. área relativamente Arqueolóxico dos Sete dos Concellos de Camiños pequena, atopamos Pontevedra; Marín e Non te troco, meu Vilaboa, neno Moitas veces os cantos de arrolo acompáñanse do concentrados toda unha Paz Castro non te troco, meu amor son dun axóuxere. Como ben apunta unhatintinante serie de xaceextensión natural Xornalista mentosCarpintero arqueolóxi- —grande estudoso dos instrunin pola prata dado lúaParque da Lagoa Pablo Lukas Santiago Realizador Arqueólogo cos e outros elemen- o ritmo de axitación marca o mentos galegos—, nin epolo ouro do de solCastiñeiras, que Rafael Quintía tos queda forman parteinterpretada pola nai. Este son pulso melodía pode chegar a ser un Antropólogo e Economista do noso patrimonio importante referende fondo, suave e constante, case hipnótico, axuda David Suárez natural e cultural.

Especialista en Multimedia te, que axude a enriá relaxación do neno e a provocarlle o sono.

Dentro do patrimoquecer, fortalecer e Segundo recentes investigacións, o efecto tranquinio arqueolóxico cabe sinalar a presenza de varias mámoas diversificar a oferta cultural e turística da comarca. A proBibliografía: lizador e sedante dos sons rítmicos e suaves como e petróglifos.

En canto ás mámoas, trátase das dúas mámoposta de creación do Espazo Natural e Arqueolóxico dos o do axóuxere débese a que estes sons lembran o as de Chan da Lagoa (GA 36038039, nº 1 e nº 2); e a Sete Camiños representa unha alternativa viable para -Carpintero, P. Os instrumentos musicais naconson intrauterino que acompaña o neno durante os mámoa do Catadoiro (GA 36038037); ás que se sumaba a vertelo nun referente identitario para a comunidade local tradición galega. Difusora de meses de xestacións. Para o oído do neno serían á mámoa de Louredo (GA 36038060), destruída polos mili- ademais de constituír un recurso social e economicamente Letras, Artes e Ideas. Ourense, 2009 evocación do circular do sangue polos grandes tares da Brilat no ano 2009. A estas hai que sumar outras rendible; destacando a necesidade de conservar, estudar e vasos daque nai.

Ademais, o pulso dos posiblessanguíneos novas mámoas están sen catalogar, como o difundir este espazo pola súa importancia patrimonial, -Ramírez Goicoechea, E. Evolución, cultura y cantos de berce aseméllanse ó pulso do latexar do túmulo da Campana, que aparece mencionada no Estudo polo valor didáctico polo poder identitario das pegadas complejidad.

La ehumanidad corazón humano. lembranzas sonoras, asode Impacto AmbientalEstas da Liña de Alta Tensión Lourizán – deixadas na paisaxe polos nosos devanceiros. se hace a sí misma. Ed. Centro de Estudios ciadas a aqueles denova paz mámoa e sosego dentro do como unha que apareceu Cangas do 2003, asíestados Ramón Areces. Madrid, Máis información na web: seo materno, producirían no neno o efecto sedante na Prospección de dita liña. Estes cinco xacementos poden http://www.espazosetecaminhos.tk 2005 que procuramos para facilitarlle o sono. considerarse un conxunto, pois son da mesma natureza, Caderno

6 2

de

CAmpo

Nº 1Nº 2 Decembro Abril 2011 2012

Artigo Achádego

NO VAL DO TÁMEGA Miguel Losada termo entre dous pobos e O pasado mes de novembro o JoulupukkiNesta en Finlandia, A existencia da do Pandigueiro nas montañas Moç Craciun en Romanía, dous concellos. liña a membro dafiguraSociedade Weihnachtsmann en Alemania, Julemanden e orientais de Galicia en tempos históricos recentes vén pedra leva hepigrafadas unha Antropolóxica Galega Miguel e Noruega, etc. cara Isto é,do a sustentada nas testemuñas directas -entre as que Julenissen en Dinamarca serie de letras na Losada atopou unha rechateño que incluír a miña propia- e nun difuso fato de existencia da figura ou función representada por Oeste nas que semella albismante pedra cilíndrica de bo acenos culturais que, en conxunto, constitúen apenas todos estas personaxes e outras semellantes, constátamaño que podería ter alguncárense as letras "N"? e "S "? unha proba indiciaria do alcance, significado e con- tase por toda Europa. As súas características son que poderían traer conta da ha relación co trazado da vía tinxencia da figura do Pandigueiro entendido como semellantes e basicamente as mesmas polo que as reutilización marcoacude romana dohabitante alto Támega, a XIV popular que adoi- aparentemente diversas estruturas como significantes personaxe do imaxinario termo desta peza.

Consta do itinerario de Antonino, xa billan un mesmo significado. Son pois, a mesma taba traerlles agasallos ós nenos contra a fin do ano. que se atopa a moi pouca distamén dun epigrama con cousa. forma de cruz na cara sur e tancia da traza orixinal desta ó Neste sentido o Pandigueiro pertence ó grupo de figuoutro no cimo plano do cilinseu paso pola o bisbarra. xa non presenza efectiva do ras semellantes, dos pródigosPor arquetípicos con valor A lembranza, xa que dro. motivos de seguridade non normativo, que teñen unha ampla distribución por Pandigueiro é plenamente coherente dentro deste facilitaremos agora a súa locatodo o continente europeo.

Dentro deste elenco de contexto cultural, e a súa desaparición fronte o pulo tamén ados evolución espepersonaxes destaca a recente -século XIX- recreación doutras propostas é Outro lización exacta. feitoshistórica salientables Mapa das vías romanas do sur de Galicia. que elabora o seu discurso dendo san Nicolás dos inmigrantes holandeses en rable nunha tradición desta parafita, éa súa proxiDe J. Taboada Chivite. "La vía romana del tro dos parámetros da invernía, a importancia das Norteaméricapola que foi posto ó día egrazas ó talento litemidade co couto mineiro de Asesorados arqueóloga valle del Támega". Separata do fascículo 1 no 1809, e outros interrelacións sociais para supervivencia e o que rario de J.Washintong Irwing colaboradora da SAGA Nieves 3-4 Vol.55 LV da Revista Guimarães. Ano Arcucelos, que era percorrido definir como o como Henry Jr. ó 1946. polopoderiamos pé pola vía XIV precitaAmado, quenLivingston se achegou carácter émitopoiético da fini-ó ou, probablemente, o sacera proximidade lugar na súa condición de experta coñecedora da. Non menos subliñable dos recursos. estrutural tude dote Clement C. Moore coa do patrimonio do Alto Támega e autora de lugar onde a tradición popular sitúa unha Deste xeito o Pandigueiro súa publicación no xornal numerosos traballos ó respecto, confirmamos a inmemorial construción habitada que deixou de cedeu espazo ou presenza The Sentinel no 1823 dun singularidade do elemento2 que segundo a espe- selo cando as omnipresentes, nas tradicións do social, tal e como fixeron as relato con valor fundacional os ocucialista ben merecería unha análise máis en val do Támega, formigas demaisdesaloxaron versións continentais e descritivo da función da delas ficou pantes do emprazamento.

Tras fondura xunto co seu contexto inmediato. e do mito invernal, solsticial personaxe. Os debuxantes somentes grandes cantidades decando tella,asque apapromisorio, sociedaThomas Nast a finais do XIX eidos eran arados, xunto Ae peza en cuestión é un tradicionais nas que tiña Habdon Sundblom no bloque de pedra de recía cando aqueles des cos perpiaños e outros elementos que a terra grao, granito, e ten uns 0,35m de diámetro e foron indo á o seu cometido 1931, descendente de inmiparía de cando en vez naquel lugar. sobresae uns 0,80 m do terreo.

Atópase na beira valga durante os séculos XIX e grantes finlandeses, fixaron a dunha e estaría a facer a función de fito ou XX. Neste escenario deviñevixentepista fasquía da personaxe ron redundantes e, sobre que foi derivando dende a DESCUBERTOS NOVOS PE TRmenos ÓGLIpródigas FOS NeAprotodo, dun trasgo europeo, pequemisorias fronte a Routros cho e delgado, cara á actual PARROQUIA DE SALCEDO (PONTEVED A) modelos "omnipotentes" e que ben coñecemos.

Lourizán, e moi perto do penedo denominado sublimados que, cómpre O pasado mes de antigo lugar xogo dos tamén de foron recreaO Apalpador das serras marzo o antropólo- Pedra Escorregadoira,salientar, nenos que subían o gando á montaña. cións pola vía da reutilización lucenses; o Esteru ou as go Rafael Quintía, dos elementos esenciais da Anjanas que traen agasallos da Sociedade zona atópase actualmente poboada eucalipA personaxe.

Mais por a desapariós nenos polo Nadal, docu- Icona A nOrtodoxa t r o pgrega. o l óS.XVII, x i c aCreta. tos, piñeiros e monte ción baixo.

Os petróglifos destas entidades foiestán mais Galega, localizou méntanse en Cantabria, do http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Ma realizados sobre un afloramento granítico de gran mant.jpg/200px-Mamant.jpg que efectiva.

No aparente nun paseo rutinamesmo xeito e ocupando o fino de dúas micas, o cal presentaba evidentes signovo contexto de crise ou mesmo espazo mitolóxico rio polo monte de nos de traballo de cantería que puido facer desSan Martiño de creba do paradigma imperante nos dous séculos anteque o Olentzero vasco, ou o Angulero en Asturias. aparecer parte dos gravados rupestres orixinais. nova riores e que exhibiu o fetiche da abundancia esencial presenza unha de diferenNo resto de Europa verifícase a Salcedo O motivo das gravuras é un fermoso aliñamento petró- fronte ó tradicional da solidariedade, semellan rexurtes figuras equivalentes como oestación Télapó endeHungría, dobre de cazoletas, tipografía esta adscrita á glifos non cataloIdade do Bronce e similar á que se atopa nos gados na parroquia petróglifos próximos de Outeiro da Mina, sobre de Salcedo (conceEnd ofmoi the Dutch Dynasty.

1 A History of New York from the Beginning of the World to thetodo similar ós gravados da coñecida como llo de Pontevedra). http://en.wikipedia.org/wiki/Washington_Irving Pedra do Fundamento. O achado foi posto en coñehttp://books.google.es/books?id=v98hAAAAMAAJ&printsec=frontcover&hl=es#v=onepage&q&f=false cemento de Patrimonio. Agardamos que se tomen A laxe onde apareceron as inéditas gravuras locaas medidas pertinentes para a súa recuperación e 2 Visit entre from St.osNicholas lízase lindes http://en.wikipedia.org/wiki/A_Visit_from_St._Nicholas das parroquias de Salcedo e conservación.

Caderno

de

Boletín da Sociadade Antropolóxica Galega

HÁDEGO DUN PONAS SIBLETERRAS MILIARIODE DA TRIVES VÍA XIV OACPANDIGUEIRO

CAmpo

Nº 2011 Nº 12 Decembro Abril 2012

7 3

Novas Artigo O CAMIÑOS programa AA S AGACO EN TRE OS PARA ORGAACREACIÓN NIZADOR ES SAGA PROXECTO DO ESPAZO NATURAL E ARQUEOLÓXICO DOS SETE da Xeira do DA 1ª XEIRA DO PATRIMONIO DO Patrimonio, RURAL prevista para O vindeiro 21 de abril celebrarase na parroquia de Salcedo a primeira Xeira do Patrimonio do rural.

A Xeira do Patrimonio está promovida polo Concello de Pontevedra a través da Concellaría de Salcedo Patrimonio Histórico eGalega do proxecto A Sociedade Antropolóxica ven de unirse activaEstá organizada polo Consello da e Patrimonio . mente ó proxecto para a creación do Espazo Natural parroquia de Salcedo (Comunidade de Montes, Arqueolóxico dos Sete Camiños. De feito, dous dos Asociacións Veciños do Campo da Porta, membros da de directiva daHeroes SAGA —o antropólogo Rafael Salcedo Norte, Cabanas, San Martiño; Asociación Quintía e o arqueólogo Lukas Santiago— forman parte da Músico-Cultural Martiño, Sociedade comisión técnica para aSan posta en marcha deste proxecto.

Antropolóxica Galega, Asociación Cultural Santa Rita, Vaipolorío, Salcedo,do ANPAS Cabanas O proxecto para SCD a creación Espazo Naturale e San Martiño ).

E conta coa colaboración da Misión Arqueolóxico dos Sete Camiños é unha iniciativa que Biolóxica de Galicia, Asociación de Empresarios apoian preto dunha vintena de colectivos Panadeiros da asociación Amigos socioculturaisdee Pontevedra, veciñais de ePontevedra, de Campolongo.

Marín e Vilaboa, máis un grupo de arqueólogos que avalan a súa posta en marcha. É As actividades previas á esta Xeira unha proposta que pretende pór en valordo o Patrimonio son: importante e valioso patrimonio natural e arqueolóxico da zona.

• Sábado 7 de abril: Conferencia-roteiro nocturno sobre arte rupestre a cargo de Xosé Lois Este espazo estaría situado no contorno do Vilar (historiador e arqueólogo).

A partir das 20.30 horas na Couto do Pornedo e dos Sete Camiños, no local social de Cabanas (antigo preescolar). monte comunal das parroquias de

Boletín da Sociadade Antropolóxica Galega

Lourizán no concello sobre de a represión • Sábado e14dedeSalcedo, abril: Conferencia Pontevedra, e no de San Xulián de Marín franquista na parroquia de Salcedo de a cargo de Xosé Arriba, noCastro concello de Marín.e Así pois, este A partir das Álvarez (profesor historiador). espazohoras está dividido entre dous concellos: 20.30 na Casa da Sociedade de Salcedo.

Marín e Pontevedra; e tres parroquias: San • Domingo 15 de abril: Andaina pola parroquia de Xulián, Lourizán e Salcedo. Pero hai que ter presente que Salcedo. Saída ás 9.30 horas na capela de San Brais. conforma unha unidade natural. Ademais, o proxecto de Percorrido por Matalobos, Cabanas, muíños da creación deste espazo aspira a incluir nun futuro próximo Cancela, muíños do Batán, castro das Croas, Igrexa parte do patrimonio arqueolóxico de Postemirón., no conde Salcedo... cello de Vilaboa.

o sábado 21 de abril é o seguinte:

• 10.30 horas. guiada túmulos funerarios de época megalítica; Visita e concéntranse á Misión nun área reducida (menos de dous km en liña).

A súa vez, Biolóxica forman parte do conxunto máis amplo que constitúe de o Galicia.

Saída campo de mámoas de Domaio, que ten en Chan de Armada de (Marín) e Chan de Arquiña (Moaña) os seusdo máisCampo coñecidos C a nunha b a n adas s. expoñentes; xa que xeograficamente sitúanse • o13 horas. estribacións desta serra. Ademais disto, temos Conxunto Actuación da de gravados rupestres do Pornedo, no límite dos concellos Banda de Marín e Pontevedra; o Petróglifo de Sete Camiños, e de o Música de Conxunto de gravados rupestres de Pinal Salcedo do Caeiro, ambos en territorio marinense;no e de o Conxunto de gravadosCampo rupestres do Regato dos Buracos, na Cabanas. parroquia de Salcedo. Tamén podemos• mencionar 14.30 oh.

Abrigo Rochoso de Catadoiro, probableXantar de conmente do Paleolítico, na parroquia de fraternidade no Campo de Cabanas organizado Lourizán. polas entidades do Consello da parroquia de Salcedo.

Actuacións musicais: Os Chichisos, Foula e Os A isto debemos engadir dentro deste espaAlegres. zo natural, diferentes formacións xeolóxi• Xogos populares: chave, petanca, cas de interese, así comoaro, douscorda... miradoiros naturais privilexiados pola súa vista pano• Exposición de fotografías antigas da parroquia rámica sobre a ría.

Un é o de Pornedo e organizada polas entidades do Consello da parroquia outro o Mirador Natural do Monte de Salcedo. No local social de Cabanas do 20 ao 28 de Catadoiro. abril.

Exposición sobre a música naSete parroquia Salcedo A•zona do Monte do Pornedo e Os Camiñosde constitúe organizada pola Banda de Música de natural Salcedo un espazo privilexiado, de singular relevancia e (Asociación Músico-Cultural San Martiño).

Na Casa patrimonial.

Esta área, que forma parte da Serra de da Sociedade os días 21 e 22 de abril.

Domaio, está chamada a converterse Comisión Técnica do A espazo, SAGAcunha NAS CHARLAS Neste nunha de lecer Máis zona información: Espazo Natural e área relativamente Arqueolóxico dos Sete SOBRE A PEDRA ALTA DE dos Concellos de Web do Concello de Pontevedra Camiños pequena, atopamos Pontevedra; Marín e http://www.pontevedra.eu CASTRELO DO VAL concentrados toda Vilaboa, unha Paz Castro unha serie de xaceextensión natural Xornalista O vindeiro dia 15 de Abril salón do Museo Etnográfico de mentos arqueolóxiLukasno Santiago do Parque da Lagoa Realizador e Arqueólogo Castrelo do Val, Ourense, terá lugar un fiadeiro histórico, cos e outros elemende Castiñeiras, que Rafael Quintía tos que forman parte arqueolóxico e patrimonial cuxa temática xirará en torno pode chegar a ser unó Antropólogo e Economista do noso patrimonio importante referendescubrimento da PedraDavid Alta de Castrelo. Na xuntanza, adeSuárez natural e cultural.

Especialista en Multimedia entre te, que axudeBeatriz a enrimais dos veciños do lugar, participarán, outros, Dentro do patrimoquecer, fortalecer e Comendador Rey —decana da Facultade de Historia da nio arqueolóxico cabe sinalar a presenza de varias mámoas diversificar a oferta cultural e turística da comarca. A proUniversidade de Vigo, campus de Ourense—, Luís Lozano — e petróglifos. En canto ás mámoas, trátase das dúas mámo- posta de creación do Espazo Natural e Arqueolóxico dos o descubridor defensorrepresenta da peza— e alternativa Miguel Losada —secreas de Chan da Lagoa (GA 36038039, nº 1 e nº 2); e a Setee Camiños unha viable para conmámoa do Catadoiro (GA 36038037); ás que se tario sumaba daa Sociedade Antropolóxica Galega—.

Nesta xornada vertelo nun referente identitario para a comunidade local mili- ademais mámoa de Louredo (GA 36038060), destruída polos divulgativa intercambiaranse ó redor do feito da de constituírexperiencias un recurso social e economicamente outras tares da Brilat no ano 2009. A estas hai que sumar rendible; destacando a necesidade de conservar, e reaparición da Pedra Alta de Castrelo, unha estatua eestudar parafita posibles novas mámoas que están sen catalogar, como o difundir este espazo pola súa importancia patrimonial, cun posible sentido conmemorativo. A estela vai poder ser túmulo da Campana, que aparece mencionada no Estudo polo valor didáctico e polo poder identitario das pegadas vista no– antedito museo logo do seu paso pola exposición de Impacto Ambiental da Liña de Alta Tensión Lourizán deixadas na paisaxe polos nosos devanceiros. apareceu Petrea que terá lugar no mes de xuño de 2012 no Cangas do 2003, así como unha nova mámoa queGallaecia Máis información na web: Museo na Prospección de dita liña. Estes cinco xacementos poden de Galicia do complexo do Monte Gaiás, en http://www.espazosetecaminhos.tk considerarse un conxunto, pois son da mesma Compostela. natureza, Caderno

8 2

de

CAmpo

Nº 1Nº 2 Decembro Abril 2011 2012