Bursa Günlüğü Sayı:10

merhaba... merhaba

B

ursa Günlüğü şehrin hafızası olmaya 10. sayısı ile devam ediyor. Yeni sayımızda da ilgiyle okunacak, merakla takip edilecek birbirinden kıymetli yazılar bulunuyor.

Millî Mücadele’mizin 100. yıl dönümüne dair Bursa’yı merkeze alan yazısıyla Prof.

Dr. Mustafa Kara bizleri o yıllara davet ediyor.

Yaşadığımız salgın günlerinin tarihî serencamını merak edenler için Prof. Dr. Yusuf Oğuzoğlu Bursa’da salgının tarihini kaleme aldı.

Ayrıca Bursa Günlüğü Deneme Yarışması neticesinde ilk üçe giren kıymetli eserleri de bu sayımızda okuyabileceksiniz. Bununla da yetinmeyip denemeleri kitap hâlinde dergimizin eki olarak sizlerin istifadesine sunuyoruz.

Prof. Dr. Tufan Gündüz’den, Mustafa Özçelik’e, Prof. Dr. Nesrin Karaca’dan Dursun Gürlek’e, Prof. Dr. Haşim Şahin’den Nevzat Çalıkuşu’na Prof. Dr. Mustafa Şahin’den Hasan Erdem’e varıncaya

kadar birbirinden değerli isimlerin yazıları dergimizde yer almaktadır.

Osman Gâzi’nin oğlu Alâeddin Bey, Mehmet Ali Aynî ve İsmail Hakkı Bursevî, Çelebilerin savaşı, Bursa seyahatnâmesi, Yeşil kahvehaneleri, Yahya Kemâl’in Bursa’sı, Kültür mirası açısından Uluabat Gölü ve çevresi, Julia Pardoe’nin Bursa izlenimleri dergimizde yer alan muhtevalı yazıların sadece bir bölümü...

Araştırmacılar için küçük bir derkenar ekleyelim: Dünya tarihinde görüşmemiş bir dönemden geçiyoruz. Neredeyse bütün dünyaya yayılan salgın sebebiyle biz de Haziran - Temmuz - Ağustos ayında çıkması gereken sayımızı, Eylül Ekim - Kasım ayına erteleme ihtiyacı hissettik.

Bursa Günlüğü’ne katkı sağlayan yazarlarımıza ve emeği geçen arkadaşlarımıza teşekkürlerimi sunuyor, önümüzdeki sayı görüşmek ümidiyle bereketli okumalar diliyorum.

Alinur AKTAŞ Bursa Büyükşehir Belediye Başkanı

Bursa Günlüğü 1

Yazar Adı

İçindekiler İçindekiler

Bursa Günlüğü Eylül - Ekim - Kasım 2020 - Sayı: 10 Ücretsizdir Yerel Süreli Yayın Üç ayda bir yayınlanır İMTİYAZ SAHİBİ Bursa Büyükşehir Belediyesi Adına Alinur Aktaş YAZI İŞLERİ MÜDÜRÜ (SORUMLU) Ahmet Bayhan YAYIN KOORDİNATÖRÜ Ahmet Akhan YAYIN DANIŞMANI Mehmet Esen GENEL YAYIN YÖNETMENİ Sefer Göltekin EDİTÖRLER İbrahim Büyükfuran M. Sedat Sert KATKIDA BULUNANLAR Ekrem Şahin, Ömer Kır, Selçuk Salih Başhan, Nesrin Alemdar, Halil Anbartepe FOTOĞRAFLAR Nilay Şahinkanat İlcebay, Yasin Yıldırım, Adem Akçora, Ömer Erhan Bakan, M. Sedat Sert, Prof. Dr. Mustafa Şahin, Prof. Dr. Nesrin Karaca, Mustafa Özçelik, Osman Çeviksoy, Nevzat Çalıkuşu, Hakan Yılmaz, AA, İSAM, ATASE, BOA, IRCICA, VGM, BBB Fotoğraf Arşivi KAPAK GÖRSELİ "Bursa Kaplıcaları" (Gravür: De Sinety - Guiaud) GRAFİK TASARIM Bursa Kültür A.Ş. İLETİŞİM Bursa Büyükşehir Belediyesi Zafer Mah., Ankara Yolu Caddesi, No: 1 P.K.16270 Osmangazi / BURSA Tel : 444 16 00 iletisim@bursagunlugu.com www.bursagunlugu.com www.bursa.bel.tr BASKI

Anadolu Mah., Karlıdağ Cad., No: 32 Yıldırım / BURSA Tel: 0 (224) 251 04 14 www.renkvizyon.com.tr Bu dergide yer alan yazı ve görsellerin tüm hakları saklıdır. Kaynak gösterilerek alıntı yapılabilir.

Yazıların hukuki sorumluluğu yazarlarına aittir.

2 Bursa Günlüğü

4

Bursa’da sarışın bir inceliğin ikindi portresi Yaşar Bayar

12

Köşeler ve izler Kübra Çetin

14

Kalbimin dal ucunda Bursa İbrahim Şaşma

18 22

100. yılda Millî Mücadele ve Bursa Prof. Dr. Mustafa Kara

26

Bursa’da salgın hastalıkların tarihi Prof. Dr. Yusuf Oğuzoğlu

Bursa seyahatnâmesi Prof. Dr. Tufan Gündüz

32

Uluabat Gölü ve çevresi Prof. Dr. Mustafa Şahin Bu yazıda gerek plankton ve dip canlıları, gerek sucul bitkileri, gerekse balık ve kuş varlığı açısından Türkiye’nin en zengin göllerinden birisi olan Uluabat Gölü havzasında yer alan kültür mirasımız tanıtılacaktır.

40

62 68

Mehmet Ali Aynî ve İsmail Hakkı Bursevî Dursun Gürlek Yahya Kemal ve Bursa Mustafa Özçelik

72 80

Yaşanacak şehir Bursa Osman Çeviksoy

86

Hacı Kasım el-Bağdâdî’nin Bursa seyahati Hakan Yılmaz

18. yüzyıl Bursa’sı Prof. Dr. Nesrin Karaca

52

Alâeddin Bey Prof. Dr. Haşim Şahin

56

Çelebilerin savaşı Hasan Erdem

Yeşil kahveleri Nevzat Çalıkuşu

Bursa Günlüğü 3

Yaşar Bayar

Bursa’da sarışın bir inceliğin ikindi portresi

4 Bursa Günlüğü

Bu şârda hayâllerin haddi vü şümarı yok!

Yûnus Emre

1. Uhrevî ve Kozmik Sîmurg Kuytusu ekten çoğa, vahdetten sonsuza uzayıp giden “Kün” sözüyle başlayan ilk yaradılış; “kevn” mastarının “emir” sîgasından türetilen bir terim olup kelâm, tasavvuf ve edebiyatta Allah’ın yoktan mutlak mânâda yaratmasını ifade etmek üzere kullanılmıştır. Muhyiddîn İbnü’l-Arabî “Fütûhâtü’l-Mekkiyye”sinde “Âlem-i mülk âlem-i melekûtun dalgalanması neticesinde meydana gelmiştir.” diyordu.

Mefhûmlar, zihnimizde, lügâtlerde olduğu gibi bire bir kelime karşılığı şeklinde tarif ve tasniflerden değil, ansiklopedilerde görüldüğü gibi uzun ve detaylı açıklamalardan, birbiriyle alâkalı hâdise ve gerçeklerin irtibatlı ve insicamlı bir şekilde telif edilmesinden meydana gelir.

Bu meyânda şehir sembolizminin kökeni, insanlık tarihinin ve kültürünün ilk evrelerine kadar gider.

Yerlerin ve göklerin yaratıldığı altı günün sonunda zübde-i kâinat olarak yaratılan insan ile din ve medine arasındaki ortaklık, beden tasavvurunda açığa çıkar. Vahdet, uyum, hiyerarşi ve otarşi şeklindeki bedenî karakteristikler, insan kadar din ve medinede de açıkça görülür. İnsanoğlu tarafından şekillendirilerek kendisinin ve gelecek nesillerin yaşama biçimini belirleyen yeni inançların tezahür alanları olan “şehir”; aynı zamanda otarşik, kendi kendine yetecek şekilde kurulan ve işleyen bir bedendir. Özdenören’in ifâdesiyle; “medeniyetin müteradifi” olan şehir, insan varlık yapısının temel temâyüllerinden biridir. Çünkü insan, yalın tabiat içinde yaşamaz; o, tabiatı yaşayabileceği hâle dönüştürür; bu demektir ki şehir kurar. Şehirden kaçar, ya geri şehre döner veya gittiği yeri şehirleştirir. Gittiği yerde kendine barınak, yol inşa eder.

Kendi gövdesini ve tabiatı örtmek, insan varlık yapısının kendiliğinden temâyülüdür. İlkinde giysi, ikincisinden de şehir oluşur. Bu da medeniyet olgusunun başka bir biçimde ifâdesini tazammun ediyor. İnsan, bütün hayatını buna vakfetse,

T

tevhide dayalı mimarîden modern mimarîye uzanan derin ve ışıltılı bir çizgide oluşturulan kaç şehir görebilir, kaç şehre nüfuz edebilir. Kaç şehri sevebilir, kaçına âşık olabilir ve kendini kaçının hemşehrisi sayabilir? O hâlde şehirler yok, herkesin kendi şehirleri var, herkesin şehir algılaması farklı. Benim şehirlerim gördüklerimin, seyrettiklerimin, okuduklarımın, dinlediklerimin harmanından oluşur. Şimdi hem gecesinin tülden ve tiril tiril örtüsünü üzerime çekerek rüyâlarını kurduğum, en yakın dünyanın hem de, geçmişin gerçekleşmiş rüyâ kesitlerinin ilk gündönümü olan Bursa’nın sararan yapraklar arasından hemen hemen aynı renkte sızan ikindi güneşi vaktinde, tefekkürün hülyalı büyüsüne geçebilirim...

2. Muayyen Bir Devrin Yeşil Sorguçlu Kuşları Derin tefekküre, felsefeye, tasavvufa dalmadan, sâde ve basit olarak şöyle düşünüyorum: Tarihin rahminde gün saymış, Nilüfer Irmağı’nda yıkanmış, günün her saatinde başka bir kıyafete bürünen ve ben O’nu her zaman başka bir tülün arkasından gördüğüm, Süheyl Ünver gibi “İdealist bir meclûbu olduğum” Bursa’yı yazma isteği, yıllardan beri kaybolmuş zannettiğim belleğin akıldan çok ruha yönelik endişesi beni şiddetle sarsıyordu.

Havasına, toprağına, onun o, “kendi bilincinde yitmiş” nesnel kaderine bir çentik atabilmek, bir koku gibi iz bırakmak, süzülüp durmak daha da güzeli, havasına karışmak, isteği miydi bu duygu oluşumu bilmiyordum?

Sebebini kestiremiyordum, ama bir kıpırdanış saatini, bir şuur saatini eşelediğini de anlıyordum.

Her hâlimde ayrı bir ukalâlık, ritimsizlik ve dağınıklık olsa da kozmolojik merak düşüncesi ile oluşturulmuş Ptolemios’un dünya odaklı Galileo ve Copernicus’un güneş merkezli düşüncelerine karşı Uludağ’ın gölgelediği yamaçlara sırtını dayamış, bilge duruşuna vuran renk cümbüşü ile nadide bir manzara oluşturan Bursa’nın ‘tarih’ ve ‘tabiat’ odaklı bir kültürel algı biçimi üzerine oturtulmuş anlamlı varlığıyla kıvranan kelimelerimi eklem yerlerinden parçalayıp ve hiç duraksamadan, kendi benliğime saplayabilirim şu an. İşte dün gece lâmbamın ışığında dönen

eski pervane tanıktır buna.

Yaşama formunu her defasında estetik inceliğin şiirsel imgelemin billûr düzlemine doğru yontan ve millet sistemine uygun olarak kurulan “Osmanlı şehri” denilince mutlak bir şekilde tek bir modelden söz edilebileceğini sanmıyorum. Sfenkslerin varisi Kahire ile Kırım’daki Bahçesaray’ın, Orhan Gazi’nin kendi elleriyle kurduğu Bursa ile Roma ve Bizans’a başkentlik yaptıktan sonra Osmanlılara da payitaht olarak hizmet veren İstanbul’un aynı “Osmanlı şehri” şemsiyesi altında toplanması, gerçekten de biraz zorlama olurdu. Elbette hiçbir şehir diğerine benzemez. Her birinin coğrafyasından, insanından, havasından, suyundan, siyasî ve tarihî birikiminden tevarüs ettiği farklı veçheleri vardır.

Prusa, 1321 yılında Orhan Gazi tarafından fethedilip; Ahi Hasan’ın Pınarbaşı Burçları’ndan okuduğu ilk ezanla psikoterapi yapılıp “ruhaniyetli bir şehir”e dönüşüp, “Müslüman Bursa” olduğunda, ovaya doğru gelişiyor ve gelişme yeşile kayıyordu. Fevkalâde bir peyzajla Yeşil Camii yapılıyor, sonra Birinci Murat Camii yerinin topografyaya uygun tespiti ile ecdadımız, tabiatı zorlamayan iç içe mimarî ve nefis silûetler oluşturuyordu.

Emir Sultan Hazretleri’nin vazettiği, Üftâde Muhammed Hazretleri’nin müezzinlik yaptığı, hattat ve tuğrakeşlerin celî sülüs icra ederek göz nuru döktükleri camilerin istikameti Mekke’ye doğru çevrilmiş bir yerde olurdu. Böyle bir yerin, kalbin kendini iyice rahat hissedilmesi için, geniş ve derin soluklu ibadetler ve duâlar içinde yüksekçe olurdu.

Hiçbir loşluğun olmaması için, her tarafa yayılmış geniş bir ışık, yapının bütünlüğünde mükemmel bir sadelik ve formlarda bir ihtişam bulunurdu. Zeminse, herhangi bir yerden daha geniş olurdu; bu, kalabalık sığsın diye değil, ama buraya ibadet etmeye gelenlerin bu büyük evde bulunmaktan ötürü haz ve onur duymaları içindi. Hiçbir şey gözlerden gizlenmez: Girilince, altın sarısı renginde, daima yeni olan çeltik saplarından yapılmış büyük hasır kare görülürdü. Hiçbir mobilya, sandalye yoktur; sadece, önünde diz çökülen, üzerinde Kur’an’lar bulunan toprak seviyesinde küçük rahleler... Ve bir çırpıda dört köşe görülür, onların Bursa Günlüğü 5

aydınlık mevcudiyetleri hissolunur ve pandantifleri birleştiren dev dört tavan kirişinin kendilerinden yükselmiş olduğu küçük pencerelerle delinmiş olan, büyük küp kurulurdu.

O zaman da, kubbedeki binlerce küçük pencerenin oluşturduğu ışıklı tacın parıldadığı görülürdü. Yukarda hâkim olansa, biçimi kavranılmayan geniş bir boşluktur; zira yarım küre geometrik biçim, ölçüye vurulamama gibi bir cazibeye sahiptir. Girişin karşısında bulunan mihrab sadece Kâbe’ye açılan bir kapıdır. Hiçbir çıkıntısı ve kütlesi yoktur, İslam coğrafyası üzerindeki bütün camilerin eksenlerinin Kâbe’nin Siyah Taşı’na doğru ışıması, iman birliğinin çarpıcı bir sembolüydü. Bugün bize tarihimizin renkli krokilerini çizmiş, satvet ve azamet yıllarında bu zümrüt yeşili şehirde tohum ekmişsiniz de camiler oradan bitmiş gibi oluyordu.

Bununla birlikte, şayet mekân konusu bize “Müslüman Bursa”nın farklı yönlerine temas imkânı vermişse bu, özellikle bu medeniyetin prensipleri içinde bulunan mütecanisliğin derecesi sebebiyledir. Sofra adabı, selâmlama usûlleri, bunların hepsi homojen bir hayat kaidesine götürmektedir bizi. Bu hayat tarzının ve bu yapıların her yerde bulunması bize, öyleyse, öyle bir bütünlüğe nasıl ulaşıldığını, herhangi bir ilim disiplini, mesela ilimler tarihi veya sanat tarihi yahut da hukuk veya metafizik aracılığıyla, analiz etme imkânı vermektedir. Bununla birlikte yine de mekân anlayışının irdelenmesi bu medeniyetin anlaşılabilmesi için imtiyazlı çözüm yollarından birini teşkil etmektedir.

Bu imar şüphesiz, bir dünya görüşünün, yaşama biçiminin, öte dünya telakkisinin, derin bir tecrübenin ve “haddeden geçmiş bir nezaket”in sonucudur.

Bursa, Osmanlı’nın uzun süre göz bebeği olmuş, bu süre içinde mimarî, dinî ve kültürel yönden tam bir olgunluğa erişmiştir. Öyle ki, 192830 yıllarında Bursa’da hanımların aralarındaki misafirlik toplantılarında en çok konuşulan konu evlerin renkleriydi. Bir sokakta yeni bir evin rengi veya eski bir evin renginin sahibi tarafından değiştirilmesi ile evvelce mevcut bulunan renk dengesinin değişmesi, yeni renk düzeninin değerlendirilmesi, değişme üzerine 6 Bursa Günlüğü

sokakta ne gibi yeni renk düzenlemeleri yapılmasının uygun olacağı, bahçe duvarı üzerinden sokağa taşan ağacın, sarmaşığın, çiçeklerin yeni mimarî denge içinde güneşli ve gölgeli saatlerdeki etkisi hanımların karşılıklı görüşleri belirtilerek değerlendiriliyordu. İnsanlar, çevrelerinin sanat-kültür değeri ile en yakın bir şekilde ilgileniyor, bu alanda gelişmeyi sağlamaya çalışıyor, mimari güzelliği hayatlarının her anında yaşıyorlardı.

1577 yılında Bursa Kadısı’na gönderilen bir emirde, mahalle imamlarının mahallelerinde kefilsiz kimseyi oturtmaması memleketin asayiş ve korunması bakımından önemle tembih edilmektedir. Mahalleli olabilmek için genel olarak dört yıl, İstanbul şehri için beş yıl deneme süresi öngörülmüştür. Bu zaman zarfında mahalleye intibakı gerçekleşen ve uyum sağlayan kişiler ancak mahalleli olarak tescil edilmeye hak kazanırlardı.

Maziyi olduğu gibi Orhan Bey’in sandukasında bıraktığı elyaf rüyâları aksettirebilme bahtiyarlığına nail olmuş, tarihine bağlı, rüyâsına sadık ve tepesinden hiç inmeyen güneşiyle Anadolu’nun tüm renklerini tek çatı altında toplayan Bursa; o yıllar, ev, mahalle ve şehir ölçeğinde hep sonluluk ve fena gerçeklerini kullanarak sonsuzluk ve bekâ güzelliklerini hatırlatmaktaydı. Bunun en tipik örnekleri mimârî eserlerini süsleyen ilâhî kelamı ihtiva eden yazılar, mahalle ve şehir ölçeğinde yapılan su, ağaç, kabristan düzenlemeleriydi. Bu mimaride nispetler en şerefli yaratılmış olarak daima insana göre düzenlenmiş, insanı rencide, hatta rahatsız edecek hiçbir boyut kullanılmamıştır. Özgün dünya görüşünün san’atkârın hilkatteki devrî nizamı hatırlatan bir düzenleme ile “simetri ve ahengi” kullanmış, düzensizliğe rağbet edilmemiş, ancak mimaride ufak şaşırtıcılıklarla kaderin cilvelerine îmâda bulunulmuştur. Gerek evi döşerken kullanılan eşyada, gerek tezyinatta, gayet soyut biçimle ilgili düzenlemelere gidilmiş, yerine göre basitliğe düşülmeden en çarpıcı renkler cesaretle ve mâhirâne kullanılmıştır. Bu evleri bugün inceleyen bir kimse buralarda evvelce yaşamış özgün dünya görüşüne sahip insanların, hayatı, kâmilen edeb sınırları

içinde fakat büyük bir zevk ve coşku ile yaşadığını algılayabilmektedir.

Bugün Bursa’da konutların mimârî düzenleme, döşeme ve tezyinat açısından sözü edilen estetik ölçünün ne kadar uzağında olduğunu izaha gerek yoktur.

Bir ruh medeniyeti, bir iç âlem medeniyeti oluşturan Bursa, yalnız kendi yazgısını mı sırtlanmıştır? Hayır; o iç içe, üst üste kaderler yumağıdır.

Padişahlar ve kubbeler ve camiler şehridir Bursa! İnşa tarihi sırasıyla, sade ve ahenkli mimarisiyle Orhan Camii, nevi şahsına münhasır Hüdavendigâr Camii, Şehadet Camii, adı gibi Ulu Camii, sert görünüşüyle Yıldırım Camii, Andre Gide’nin “Bir dinlenme, berraklık, denge yeri” dediği eşsiz mermer ve çini işçiliğiyle Yeşil Camii, sükûnetiyle 2. Murad Camii, Emir Sultan Camii... Hepsinde de aziz ecdadımızın vatan kurma ve ibda’ heyecanının asil bir gülümsemeyle parladığını görürüz. Her birinin kamaştırıcı parlaklığı gelip yakalayıverir insanı.

Osman Bey, Orhan Bey, 1. Murad, Yıldırım, 2. Murad, Süleyman Çelebi, Molla Fenarî, Somuncu Baba, Emir Sultan, Üftâde Hazretleri, Molla Hayalî, Şeyh Küşterî, Zeyrek, Geyikli Baba, Karagöz ve daha birçok isim canlanıverir hafızamda. Kimdir bunlar? Her biri birer cevher... Hâlden hâle, ondan tahavvül eden tarihin gelgitleri de, bir kum saatidirler. Bir yandan, varlık âyinesine yansımış veya yansıtılmış yazgılar tamamlanır, çizgiler nakşolunur, zaman ilerler, bir yandan da her bitiş anında, yeni başlangıçlar, taçlanmalar; özel ve mahrem kaderin gergefine ilmiklenir dururlar.

3. “Çarşılı Köprü”de Ân’ın İzdüşümü Hayli zamandır aklımdaydı. Bir fırsatını bulup eskiden kitapçıların bulunduğu ve aradığınız her kitabı bulabileceğiniz Heykel’deki pasaja uğrayacaktım. Uludağ’ın güneyinden tâ Muradiye’nin ötelerine yağan yağmur, şehrin gölgeleri içine yol yol iniyordu. Fakat nasıl oldu unuttum da caddeden yürüme mesafesindeki Osmangazi ve Yıldırım ilçelerini birbirine bağlayan, Gökdere’nin üzerine 1442 yılında inşa edilen ve tarihte uzun badireler atlatıp uzun süre işlevsiz kaldıktan sonra yenilenerek

kullanıma tekrar açılan ve “Çarşılı Köprü” olarak da bilinen tarihî Irgandı Köprüsü’ne nasıl yöneldiğimi bilmiyorum.

Tarihî Irgandı Köprüsü, bir yanıyla, Guillermo Cabrera Infante’nin Şehirler Kitabı’ndaki “Biri mimarinin donmuş müzik olduğuna hükmetmiş, buna karşın kimse çıkıp müziğin eriyen mimari olabileceğini söylememiş bugüne kadar…” sözüne uygun bir anlayışla işlenmiştir. Balku’nun öykülerinde: Donmuş müzik olan mimariden, müziğin eridiği bir mimariye değişen değil, avuçlarımın arasından bir kum gibi, yokluğa akan siluetti sanki.

Bir zamanlar dört bir yanından fışkıran mutluluk ve saadet, içinden taşan mânâ ve huzur, çevresini saran nurlarla, daha çok ayları, yıldızları hatırlatan o gelin endamlı tarihî Irgandı Köprüsü’nü, şimdi, hülyâlarımda yakalamaya çalışıyor; gençlik yıllarımın rüyâlarıyla teselli oluyor ve o tatlı rüyâların bir kere daha gerçekleşmesi arzusuyla yaşıyordum.

Derin bir nefes alıştı bu... Dudaklarım uçuklamış, dilim kupkuru olmuş; bakışlarım, uzaklarda bir yerlere takılı kalmış zihnime uyarak, yitip gitmişti bir süre... Şimdiki ânı, bir toparlanış; benlik mihverinden çıkış sonrasında kendi benime bir dönüş, bilinç dalgacıklarıyla yeniden bir buluşma idi... Aslında, kendi beşerî kavrayış ve bilincimin avucundan kaçıp kurtuluverdiği bu kısa, ama çok anlamlı ve derin süre, beni kendi gizli ve aranılan o kimliğimle yüz yüze getirmişti... Fakat şimdilik sadece bir ân gerçekleşen yüzleşme...

Elimde değil, bir zıp zıp topu gibiydim sanki o uğuldayan, çokluğun bunalttığı ve hapsettiği, görüş ve anlayış çerçevesini kesintisiz yeni çokluklarla: Çok nesneler, çok imajlar, istekler, “başka ben”ler ve benlik tasarımları, yığınla yanıp sönmeler, dizginlenemez sebatsızlıklar ve kararsızlıklar, dipsiz boşluk ve boşlukta kalışlar... İle adamakıllı kuşatılmış insan konumuma, bunun bilincine geri döndüğümde... Bir yitiğin, bilincin ötesinde, ışıksız ve aydınlıksız bilinç ötesi bunaltının girdabından, anaforundan bir geri dönüşüydü sanki...

Bu düşünce, bu emel; kendini ırmağa salarak, avuçlarını suya daldırıp, suyun içinde güneşi yakalamaya

çalışan çocukların çocuksu arzuları gibi görülebilir. Ama ben; bu rüyânın, bugün olmasa da yarın mutlaka tahakkuk edeceğine inanıyor ve yakın bir geçmişte yitirdiğimiz bütün değerlerin, yeniden, ferdî, ailevî ve içtimâî hayatımızda yerlerini alacakları ümidini muhafaza ediyordum. Şurası bir gerçektir ki evler, köprüler yapmak, şehirler kurmak sadece bir inşa faaliyeti değildir. “Bir yapı yalnızca var olunacak bir yer değildir, bir var olma tarzıdır.” diyen F. L. Wright bu hakikate parmak basmış. Evler, köprüler/şehirler inşa eden aslında bir düşünceyi, bir geleceği ve bir nesli de inşa eder. Önce insan şehri inşa eder, sonra da şehir insanı. Şehirlerin insanları şekillendirdiğini, psikologlar söylemektedir. Yaşadığımız şehirlerin, evlerin, mekânların ahlâk ve karaktere tesir ettiği ve gelecek nesillere de tesir edeceği düşünüldüğünde bize ait bir ev ve şehir modeli geliştirmenin önemi şimdi daha da ortaya çıkmaktadır.

Restorasyon yapılınca sanki gökler genişledi, köprü ferahladı. Arkalara gizlenmiş siluet, küskünlüğüyle ve bütün güzelliğiyle ortaya çıktı. Etrafını düzenlediler, çimen ektiler, fidanlar diktiler. Şehrin ortasında yeni bir nefes yeri olmuştu böylece.

Allah’a koşan ruhuna dost arayanlara, Anadolu’nun ağlayan ırmaklarla, hüzünlü ovalarından daha yakın bir dost ne olabilirdi? Sahibini bekleyerek asırlarca küskün, boynu bükük sabreden yurdun, tütmeyen ocaklarından yükselen dumanlardan daha sevinçli müjde ne vardır? Çoruh vadilerinden Sakarya kıyılarına, Söğüt yaylalarına, oradan Uludağ’ın eteklerine uzanan bereketli toprakların, sevinç gözyaşlarıyla saadetten coşan iniltileri şimdi hâlâ kulaklarıma o eski günlerin aynı coşkun sadâsıyla geliyordu.

Dünyanın çarşılı dört köprüsünden biri olan Irgandı Köprüsü’nün huzurlu ve mistik havalı Çarşı’sı ile âşinalığımız eskidir. Hey gidi günler! Hem günün tülden ve tiril tiril örtüsünü üzerime çekerek düşler kurduğum, en yakın dünyam hem de geçmişin gerçekleşmiş rüyâ kesitleri; hayâl ve düşlerin uyanıklığıma çeşni kıldığı geleceğin rüyâlarının da ilk gün dönümlerini, burada görmek istemişimdir.

Şimdi melâl rengine bulanmış, kavruk yüzlü bir güz ve yağmur alabildiğine yağıyor...

Olsun yine de huzur buluyor insan.

4. Gölgesinden İkindi Akan Mistik Güz Zaman su gibi akıp gidiyor. Birçok şeyi de peşi sıra sürükleyerek; olmuşları, olabilecekleri, yaşanmışları, yaşanabilecekleri... Geçmişi, şu ânı ve zamanı geldiğinde de geleceği...

Yapılmış ve yapılabilecek olanlar zamanın amansız ağına takılmış sürüklenirken, geleceğe, sonraya duyduğumuz garip tutku da bizi bilmediğimiz ve bizim için sonlu olan sonsuza yaklaştırır. Şu ân ve şu yer hızla avuçlarımın arasından kayarken henüz hissedemediğim, göremediğim ân›lara ve Tunalı’nın ruhlara inşirah veren “Sonbahar İkindileri”nin teşrin çehresinde, yeniden gelir gibi dünyaya, dağlara ve düşen topraklara dalıyor, bağlanıp kopuyor ve kopup tekrar bağlanıyorum.

Ebediyetin nuranî yüzü beliriyor her düşen sarı yaprakta. Geyikli Babaları, Üftadeleri, Somuncu Babaları, Konuralpleri düşündükçe şimdi gitmek vaktidir diyorum kendi kendime. Umudumun bağrına tazecik saplanmış artık firâk hançeri. Emir Sultan, Pınarbaşı, Şeyh Küşterî, Deveciler, Arabayatağı ve Mısrî mezarlıklarının önünden geçiyormuşum gibi ölüm sanki daha yakınımdan yürür; bir kurbanın tevekkülü oluşur adımlarımda.

Ayakları kan kokan ankebût ağır ağır örüverir heyûlayı. Yağmurlar ise emre âmade. Âdeme giden, encama koşan necm misali; bin yıllık açlığını gidermek telaşındaki binbir başlı ejderhanın dibinde nöbet tuttuğu kör kuyular gibi yutuyor her şeyi. Çeşmelerden ıslık ıslık akıyor vedâ ayininin ser taksimi. Vurgun yemiş üveyikler, konuşmuyor hiçbiri. Lâl olmuş yedi düvel, pürmelâl âlem-i seb’a. Temerküz ediyor serâ ve süreyyâ. Zira emir kesin; “Kendi kitabını oku. Bugün sana hesap sorucu olarak nefsin yeter.”

“Emri Vakit” bir ikindi ve mevsim sonbahardır. Eylül’ün çıldırtıcı çehresi, Evliya Çelebi dilinden “Gün akşamlıdır Devletlûm” demektedir.

Yollarda garip bir hüzün, ağaçları ziynetsiz, bir yakın zaman endişesi, Bursa Günlüğü 7

evleri bir telaş, insanları yazdan arta kalan neş’enin buruk tadı -çepeçevre- sarmıştır. Ve siz bu hayat tablosu içinde serseri bir mizâc ve alabildiğine hassas bir gönülle, artık gittikçe zayıflayan “Eylül Güneşi”ne suâller sorarsınız... Suâlleriniz hoyrattır; kurşun ağırlığıyla, yine size döner ve en almaz yerinizden yaralar. Anlarsınız ki, suâllerin de gücü sahibine yeter. Güneş, binbir kulakla sizi dinler sanırsınız. Hâlbuki güneş, ne bir suâl bilir ne de bir cevap... O, aldığı nuru, ayırt etmeksizin, dağ-bayır-ova-deniz... Eşit sûrette dağıtmak vazifesini, şüphenin, kinin ve nefretin uzağında -ve bıkıp usanmadan- yerine getirir.

Vadisini kimsenin bilmediği sarı renkli bir poyraz. Sadece sokaklar değil, hayatı da boşaltan mevsimlik insanlar yine sır. Hele o ağaçlar yok mu? Demek ki bir daha güz. Bilmiyorum kaç yaşına bastı sararmış poyraz. Sokaklar garipliğin kaçıncı mutsuz yılında. Velhasıl yaşlı bir yalnızlık. Yalnızlığımın ikindisidir yani.

Emr-i Hak vaki olduktan sonra hatırası ne kadar muazzez olursa olsun bir mevtanın evinde geçireceği dakikalar sayılıdır. Anadolu’da hâlâ öğle vakti erişen zamansız ecelin akıbeti, ikindi serinliğinde mezarlık yoluna düşmektir. Geriye, çoğu ceplerden dökülen tütün kırıntıları ve hazin bir “tereke” kalır.

Sonbahar ikindileri, sanki dört mevsime geçiş noktasında gelir. Bu sevgili vakit, dört mevsim ve bir ömürdür. Geçmiş orada, geleceğin sisli dünyâsı orada toplanır. Telâş, bu kesâfetten dolayıdır. Sararan ışıklar, boşanmaya hazır gözlere benzer.

Hüzün mü, sevinç mi, vuslat mı, ayrılık mı, kaybetmek mi, kazanmak mı? Hâkimdir, bilinmez. Ancak, sarı rengin tabiatı boyayan sihri, mutlaka sizi bir yerlere götürür. Bütün duygu didişmelerine rağmen, i’tirâfa mecbûr olursunuz ki, hüznü ağırlaştıran ve acılı gönülleri kamçılayan bir sır tarafından kuşatılırsınız.

Hiçbir “Fildişi Kule”, bu geniş mekân içinde oynayan duygu ve düşünce esnekliğini vermez; hiçbir içe dönüş, bu kadar heyecan verici olamaz sanırsınız. Dünyâ daralmaya başlamış, gök kubbe delinmeye ve üstünüze çökmeye yüz tutmuştur. Kan-ter içinde, bu kafes duygusunu kırmaya çabalarsınız. Ufuk, bu çırpınışlar esnasında, sükûnu söyleyen bir 8 Bursa Günlüğü

nefes olarak güler. Yüzünde, aczin tevekkülle buluştuğu, huzurlu bir hâlin parladığını görürsünüz. Ufuk, hürriyeti tatmıştır. Hürriyet, duymak, düşünmek, binbir ıstırabın kucağında teslimiyete kanatlanmaktır.

O muhabbet, sizi, bir gurbetten bir gurbete sevk etse de, sevgili iklimine doğru iştiyaklı bir seferin hazzını duyurur. Seven, sevildiğince yol gider. Yol giden hasrettir ve hasretin yüzü ezelden sarıdır. Bu vakitte, ufka yaklaşan güneşin yüzü, bir Mevlevî dervişinin ki kadar sarıdır. “Zehî aşk, zehî aşk!..” diyerek döndüğünü gören gözler, bu sözlerin şâhididir.

O acımasız yapraklar, sadece başkalarının değil, şimdi benim de umudumun örtüsü oldu. Örtündü mü bir kez umut gayrı, sonbahardır ve her şey bitmiştir.

Ya gönül? Son yılları gözümde hep geriye doğru saydım. Hep geriye.

Ve bu da bitti. Artık saymayacağım.

Bitişinin acısını da bitirdim. Ne Uludağ’ın çamları ne Muradiye’nin servileri ne de Osmangazi’nin çınarları...

Beni çağıran biri var kendine, ilâhî bir makamla Ulu Cami’nin minarelerinden Bursa’yı saran hicaz makamında ezan sesleri yükseliyor semalara. İnsanlar aldırmadan bu ilâhî sese, dünyaya nasıl da teslim ediyorlar kendilerini anlamıyorum.

Bursalı şâir Cenanî’nin söyleyişiyle: “Dehr içinde hangi gün gördük ki akşam olmaya.” Aslında akşamın olacağını, o kaçınılmaz son saatin geleceğini hepimiz biliriz. Ama gene de gelip geçici şeylerle avunuruz, kendi kendimizi aldatıp zihnimizi başka şeylerle meşgul etmeye çalışırız. İsterseniz buna herkese ve her şeye rağmen yaşamada direnmek iradesi diyelim.

Aniden bir yağmur başlıyor Bursa semalarında... İpil ipil düşüyor Bursa’nın sararmış saçlarına. Toprak kokuları geliyor tâ ötelerden, sonsuzluğun adresinden. Bilal-ı Habeşi sesleri yankılanıyor ve camii avlusundaki güvercinler bile susuyor bu ilâhî sesle. Zikre duruyor hepsi birden özgür ve dalgın bakışlarıyla. Ulu Cami’nin Osmanlı’dan kalan şadırvanında abdest alan üç beş insan... İstanbul’u fetheden Fatih’in yaşındaki gençler nerede diyorum? Hayallerim dibe vuruyor bu saatlerde hiç istemeden.

Su seslerine karışıyor bazen aşka şakıyan kuş sesleri. Aslında görebilene

Ulu Cami’nin önü sanki bir bayram yeri, bir cennet bahçesi bu saatlerde.

Ama mateme bürünüyor her şey kimsesiz kalan bu mabette.

Yaşlı bir dedenin yüzündeki nura bakıyorum hayran hayran. Bu yüz kirlenmiş dünyanın kirlenmeyen öteki yüzü olmalı diyorum. Ne bir dünya sevgisi, ne bir öfke emaresi...

Yüzünde sıcak bir tebessümle kalkıyor yerinden, iki büklüm gitmeye çalışıyor yaratanın huzuruna. Utanıyorum gençliğimden, yedi kat yerin dibine girmek istiyorum birden.

Acaba diyorum “Bunların duaları mı tutuyor bizi ayakta?” Şimdi huzuruna varıyorum günahkâr ve mahcup bir hâlde.

Ama yine de caminin avlusunda bir milletin terkibini görmek, konuşmalarında latif insan seslerinden çok, asırlarca yontulmuş, yoğrulmuş dilimizin güzelliğini duyabilmek ne güzel. Ve bunu en güzel bir estetik form içinde verebilmek veya bir bayram sabahı Ulu Camii cemaatine katılıp ayak sesleriyle birlikte gökteki kanat seslerini duyabilmek, asırlarca bütün halkı, bütün memleketi tekbirlerle birleşmiş tek ve yekpâre bir manzara hâlinde seyredebilmek ve ulu bir mabette vatanın birliğine karışmak, insanı bu şehirle hemhâl kılar.

Bursa’nın mânevî plânını “belli” bir mizâna, ruhunu “belli” bir itidale, insanî ilişkilerini “belli” bir adalete ve muvazeneye ulaştıran ilkeler-değerler nelerdir? Şehri kuran, yaşatan, geliştiren ve koruyan nâzım ilkeler nelerdir? Şehrin manevî merkezinde ne vardır? Bütün yollar nereye açılır?

Yerlisini yitirmiş bu şehrin insanları, bu şehirden ve ötesinden kemâl fikri açısından ne bekliyorlar? Nasıl bir saadet, nasıl bir zaman anlayışları var?

Nasıl bir meta-şehir tasavvurları var?

Namazdan sonra herkes gitse de daha fazla oturmak, serin ve ulvî havayı doya doya teneffüs etmek istiyordum. Gözlerim kapalıydı. Birden kulaklarını ve ruhunu dolduran Kur’an sesi dalga dalga mâbetin geniş kubbesinde yankılanmaya başladı. Öyle ruhanî bir hava esiyordu ki, erimemek elde değildi. Ağlıyordum.

Biraz önceki ruhî durumumun bu serin ve ruhanî havayla sükûnete erişmesinden mi, yoksa aczimden mi ağlıyordum acaba? Aczimden ağlıyorsam yaratılmışlığımın maddî ve basit bir gayesi olurdu.

Ürperdim. Bir ruh üşümesiydi belki de. “Beşerin sefil ihtirasları ile meydana getirilen hareketlerin kâbusundan ilâhî iradenin saltanatına doğru yol alma...” cümleleri bir dua gibi dudaklarımdan döküldü. Tekrar ürperdim: “Her ihtiras fani bir şey kazanıyor; ruhuna hükmetmesini bilen ve onu hâkimiyetle yedip sahibine teslim eden insan her şeyin sahibi olur.”

Birkaç defa iç geçirdim. Hayır, hayır hıçkırıklar aczim için değildi. Öyle süfli bir sebebe gözyaşı dökülmezdi, “Istırabı tattıkça seveceksiniz. Hâlbuki ruhun düşmanı olan saadete siz hemen teslim oluyorsunuz...” cümleleri sisi dağıtan seher yeli gibi kalbimi yudu-yıkadı. Mabetten tüy gibi hafif çıkıyordum.

Ulu Cami’den ayrılıyordum en yüce umutlarımla. Beni bağrına basan camii... Beni umuda taşıyan camii...

Hoşça kal, hoşça kal şimdi. Dünyalık çarşıdan çıktığımda, bana ahreti hatırlatan camii...

5. Fecrin Tayfına Sızmış Hülyalı Sarraf Yeniden tertip ettiğim okuma seanslarımın birinde, yazar; okuduğu bir şiirdeki çocuğun, annesine sorduğu soruyla büyük bir gerçeğe uyandığını itiraf eder. Çocuk, “Anne! Binalar niye ağaçlardan yüksek?” diyordu. Şiire sızmış bu çocuk, bana da “Kral çıplak” diye haykıran çocuk gibi gelmişti. Öldürücü bir korku sayesinde ortalıkta yaşanan bir yalanın çocuğun bakışıyla çözülüvermesi gibi, şiirdeki çocuğun sorusu da, hayatı boğar hale gelen ama yine de kabul gören bir mimari düşüncenin üzerini çizmişti. Bir şiirde, şiirin tek dizesinde, bir çocuğun sorusunda, ağaçlardan yüksek binalar dayatan modern mimarinin insana ve varlığa yabancılığını, bu yabancılıktaki gururu ve kibri görmüştüm. Sanıyorum bu fark edişle birlikte insan-mekân ilişkisine daha çok eğilmeye başlamıştım. Bir mekâna doğan insanın kendince bir mekân kuruyor olmasında saklı çok şey olmalıydı. Ev sadece bir barınak, kent sadece bir yerleşim birimi değildi. Ev ve şehir bağlamında okumalarım arttıkça yolum felsefeye, şiire ve müziğe daha çok düşer olmuştu.

Temel bir insanlık durumuyla karşı karşıyaydım. Beni başka disiplinlere götüren bir okumanın içindeydim.

Tanpınar’la o sıralar karşılaştım.

Kütüphanemde, benim için artık bir “ırmak-metin” olan “Beş Şehir” ve dergilerde yayınlanan yazılardan okudum kendisini. Tanpınar okumalarımda şiire sızan o çocuğun sorusunun cevabını buldum. Binalar ağaçlardan yüksek yapılıyordu, çünkü insanlar kendilerinden ve varlığa içkin doğada canlı cansız bütün varlıkların nasıl hareket edeceklerini belirleyen Allah’ın emirlerine uzak düşmüşlerdi.

Bursa için: “Şimdiye kadar gördüğüm şehirler içinde Bursa kadar muayyen bir devrin malı olan bir başkasını hatırlamıyorum.” diyordu Tanpınar.

“Duvar, kubbe, kemer, mihrap, çini hepsi Yeşil’de dua eder. Muradiye’de düşünür. Yıldırım’da harekete hazır, göklerin derinliğine susamış bir kartal hamlesiyle ovanın üstünde bekler.” diyordu. Binbir zahmetle kendisine yürüyenlere sırlarını açıyordu. Bunun için bu dağa doğru yürümek, eteklerine yanaşıp diz çökmek, alttan yukarılarına doğru bakmak, sonra zirveyi göze alarak tırmanmaya koyulmak gerekiyordu. Çetin bir iştir bu! Yorulmak kaçınılmazdır.

Oysa bu çağın insanları olan bizler, hıza tutkunuzdur. Her şeyin hızlıca olmasını isteriz. Hızla koşmak, çok çabuk varmak, hemencecik sahip olmak... Sabır bu çağın ruhundan düşmek üzere. Zamane çocukları olan bizler için sadece sözlüklerde karşılığı olan bir sözcüktür sabır. Bir de bu Tanpınar gibi isimlere gitmek, bunlara kalpleri açmak, beraberinde bir dönüşümü getiriyor. Onlara giden eskisi gibi kalmıyor. Bir milat oluyor bu isimleri tanımak. Yanlarına düştünüz mü, ışıkları altında kalıyorsunuz. Boşluklarınız, eksiklikleriniz sırıtıveriyor hemen. Onlarla dolmaya başlıyorsunuz, kendinizden boşalıp onlara dönüşüyorsunuz.

6. Zâyiât Var Ömrümün Seferinde Yorgun ve bitkin bedenimi atıyorum Koza Hanı’ndaki eski bir masaya. Âşıkların hatıralarını düştüğü, terk edilmiş eski bir masaya oturuyorum.

Bilmem fikrime katılır mısınız? Galiba yaşlandıkça kendimize güvenimiz azalıyor, kendimizi değersiz buluyor, kendimizi bile unutmak istiyoruz; bizimle beraber sevdiğimiz şeyler de bu acıklı sondan kurtulamıyor. O eski biz ve o eski eşyalar hafızamızda

artık birer silik gölge, birer hayal!

Biliyoruz ki eşyalar gibi bizler de gün gelecek, bir kenara atılıp unutulacağız, öyle yorgun, öyle bitkin ve harap!

Ne yaparsınız, her güzelliğin yok oluşu, evet, her şeyin bir sabahı, bir de akşamı var.

10 Temmuz 1920’de Bursa’nın kaybedilişi aklıma takılıyor âniden.

Otuz bir mebus tarafından Meclis Başkanlığı’na sunulan bir önerge ile oturuma yirmi dakika ara verilmesi ve riyaset kürsüsünün üzerinin kara bir örtü ile örtülmesi teklif edilmişti. Aynı gün Burdur Mebusu İsmail Suphi Bey de Yunanlıların Bursa’da yapmış oldukları mezalim hakkında bir önerge verip, bir de konuşma yapmıştı: “…Yunanlılar Bursa’ya giriyorlar, eşrafı Ulucami caddesine diziyorlar. Siz, Bursa’yı bizden zapt ettiğiniz zaman bizden şu kadar kız aldınızdı, onları bize vereceksiniz diyorlar, o kadar kız alıyorlar ve bunları palikaryaların kollarına vererek eşrafın önünden geçiyorlar… Efendiler, Nilüfer Sultan’ın kabrini, vaktiyle sen bir Türk’e vardın diye yedi asır evvelki vakayı affetmeyerek bombalıyorlar...”

Bu menfur olaydan çok etkilenen Âkif, 9 Mayıs 1337’de Taceddin Dergâhı’nda “Bülbül” şiiri yazarken, Yunan ordusu Yalova, Gemlik civarında Müslüman köylerini yakıyor; İzmit’te çoluk çocuğu bir haneye doldurarak ateş ediyor; Müslümanların burun ve kulaklarını kesiyordu. Gonaris, İngiliz gazetelerine verdiği beyanatında; “biz ehl-i salib harbi yapıyoruz.” diyordu. Şiiri yorumlayan Nihad Sami Banarlı: “Bülbül şiirinde kelimeler ağlıyor, millet ise kan ağlıyordu. Bakışlar nerede bir al görseler, şiddetle ürperiyor, her alı bayrak sanıp onun geleceğinden endişe ediyordu. Acaba bütün Balkanlar’da, Kafkaslar’da ve dünkü yurdun daha nice köşelerinde olduğu gibi, bu bayrak vatanımızda da bir gün sönecek miydi?”

Vadisini kimsenin bilmediği sarı renkli bir poyraz esmeye başlamıştı.

Sadece sokaklar değil, hayatı da boşaltan mevsimlik insanlar yine sırdı.

Hele “Bülbül” şiirinin yazıldığı yılları görmüş o ağaçlar yok mu? Demek ki bir daha güz. Bilmiyorum kaç yaşına bastı sararmış poyraz. Sokaklar garipliğin kaçıncı mutsuz yılında.

Velhasıl yaşlı bir yalnızlık.

Bursa Günlüğü 9

Çayımdan yudum alırken masalara kazınmış yazıları okuyorum. Neler yazmıyordu ki masada; “Bursa’nın ufak tefek taşları, Hak’tan inayet olunca kulun etmez melil derler, Arpa da ektim gül bitti, Bursalı mısın kadifeli gelin çaydan mı geçtin” gibi yürek yakan yazılar ve baştan sona türkü sözleri. Türküler; ait oldukları devrin hususiyetlerini söyler, onların karakteristik cephelerini emerek bu sûretle; yaşadıkları devrin içtimaî ve tarihî hayatını uysal mısraları içinde saklamış olurlar. Böylece; emdikleri devrin özelliklerini uzun ve devamlı bir zaman akışının süzgecinden geçirip, değişen devrin efsâneleşmiş çehresini zamanlar boyu insanlarına saf, temiz bir duygunun icapları hâlinde sunarlar.

Başımı ellerimin arasına alıyorum, kapatıyorum ağlamaklı gözlerimi.

Uzun bir süre hayallerimle baş başa kalakalıyorum. Geçmişe gidiyorum yarım kalmış hayallerimle. Dilimde Bursa türküleri, elimde yazmaya küsmüş bir kalem var şimdi. Acıyan yanlarımı yazamıyor yıllar yılı nedense. Oysa yazmak yaşananları tutanaklara geçmektir. Onu konuşma eyleminden ayıran şeylerden biri de budur. Yazdığınızda hem geriye hem de ileriye doğru izler bırakırsınız. Hâlbuki konuştuğunuzda sadece yaşadığınız âna iz düşürürsünüz.

Bu iz düşümü, kuma yazılan yazılar gibidir; bir söz dalgası gelir ve söylediğiniz şeyi bir sonrakiyle değiştirip umarsızca gider.

Biz insanlar durmadan değişen, ama etrafındaki şeylerin de durmadan değişmesinden yakınanlar olarak kendi bencilliğimiz içinde her şeyi unutuveriyoruz. J. J. Rousseau’nun söyleyişiyle: “Yeryüzünde her şey devamlı bir akış hâlindedir. Hiçbir şey kararlı ve kesin bir şekil muhafaza edemiyor ve dışımızdaki şeylere karşı duyduğumuz sevgiler de, ister istemez, onlar gibi gelip geçiyor, değişiyor.” Biz insanlar da böylece, bize benzeyen, sevdiğimiz, alıştığımız şehrin her unsurundan yüz çeviriyor ve “unutmak güzel şeydir” diyerek aklımızdan, kalbimizden siliveriyoruz, hem de kolayca.

Paris’te Haussman’ın uygulamalarını yerinde gördükten sonra ülkesine dönen Ahmed Vefik Paşa, benzer uygulamaları müfettişliği sırasında Bursa şehrinde ortaya koymaya 10 Bursa Günlüğü

başladı, ancak şehrin yapısına ilişkin gerçek değişimi Bursa Valisi olduktan sonra 1880 yılı başında yaptı. İlginçtir ki aynı tarihte Osmanlı’nın en önemli vilâyetlerinden biri olan Mısır’da da benzer değişimler yaşanıyordu. Kamu İşleri Nazırı olan Ali Mübarek Paşa, Kahire şehrini tamamen yenilemeye kararlıydı.

“Eski Eserleri Koruma Komitesi”nin dokunulmaması gerektiğini belirlediği 800 tarihî bina için verdiği cevap, “Artık bu anıları daha fazla yaşatmak istemiyoruz; Fransızların Bastil’i yıkmaları gibi biz de onları yıkmalıyız!” olmuştur. Modernleşme zamanı derhâl şehrin kalbini istilâ etmeye başlamıştı.

1928’e kadar Bursa’da mahalleli, mahallesini kendi yönetmişti.

1928’de çıkan kanunla bu hak Bursa halkının elinden alınmış ve halk artık muhtarını, tamircisini, çöpçüsünü kendi seçemeyeceği için üzülmüştü. Buna rağmen mahalleli, şehrini koruyup kollamıştır. Haşim İşçan›ın Bursa valisiyken oradaki çınar ağaçlarını “şehri köy hâline getiriyor” gerekçesiyle biçmek istemesine karşın halkın üç gün üç gece hiç uyumadan direndiğini anlatır Cansever. “Yani, Setbaşı Mahallesi, Yeşil Cami’deki çınarın kesilmesine ‘bana ne’ demedi!” der. Bugün “Bana ne!” diyen bir toplum olduk. Çeşmelerimizin ortadan kaybolması, asırlık camilerin yanına yüz katlık binaların inşa edilmesi, geleceğe taşıyabileceğimiz tek ücretsiz miras olan tabiatı, köprüler ve yollar uğruna feda etmemiz Cansever›e göre de “hesap günü” işimizi oldukça zorlaştıracak. Milletimiz artık bu bilinci kaybetmiştir.

Ayvazoğlu’nun “Bursa Dâüssılası” isimli makalesinde ictimaî şuuraltındaki Bursa sevgisinin şuura nakledildiği önemli bir tarihten bahseder.

1855 yılında, dört ay arayla yaşanan iki büyük depremle Sultan Osman, Sultan Orhan türbeleri tamamen; Yıldırım ve İkinci Murad camilerinin minareleri; Ulu Cami’nin yedi kubbesi ile minareleri yıkılır. Köprüler harap olur. Yangınlarla ilgili, o tarihte henüz “efendi” olan Keçecizâde Fuat Paşa’nın meşhur sözünü nakleder: “Osmanlı tarihinin dibâcesi zâyi oldu!”

Bunları hatırladıkça hüzün kaplıyor içimi. Soğuk bir su istiyorum çaycı-

dan. Nebevî soluğun alınıp verildiği ve seküler dünyanın el sürmediği bir dönemin ruhuyla Karaçelebizâde Abdülaziz Efendi’nin Bursa’da “eşk-i çeşmiyle”, gözyaşları döke döke Uludağ’ın gümrah ormanlarından bulup şehre getirttiği sulardan içenlerden sadece dua istemesini düşünüyorum, bir de bugünün, Weber’in bahsettiği “demir kafes”e ve Foucault’un “modernlik hapishanesi”ne dönüşen dönemin ve tamamen piyasa mantığına teslim olmuş üreticilerini…

Bu iki insan tipinin ortaya koyacağı şehirlerin “aynı” ya da “benzer” olabileceği tasavvur edilebilir mi? Kendisini gizlemeye, mahviyetkârlığa, tevazuya, mahremiyete vb. dayanan bir toplumsal düzenle kendini ispatlamaya, gurura, yarışmaya, rekabete vb. dayanan bir toplumsal düzen, şehirlerde ortak noktalara parmak basabilirler mi hiç?

Segâh ve yağmur, ikisi beraber iniyordu gökyüzünden. İkisini de sindire sindire yudumluyordum.

Farkındaydım her şey ne kadar da dağınıktı. Günün güneş gören zamanlarını “bir şey yapmalı” telaşına adamış insanların fikri dağınıktı.

Koza Hanı’ndan çıkmadan önce, muhayyilemin kapılarını kapatmayı unutmuş gibiydim, hafızam dağınıktı. Her “şey”in, her “şey”den mesûl olduğunu, hiçbir “şey»in başıboş olmadığını biliyordum. Teşrin sağanakları, sanki bir emanetini kaptırmış gibi kızgın, delice bir hamleyle saldırıyordu pencereden. Uzaklarda, Uludağ’ın başından Fikret’in tasviriyle: “küçük, muttarid, muhteriz darbeler” küçük kristallere dönüşerek yeryüzüne ordular gibi yürüyordu. İliklerime kadar titriyordum.

7. Rüyâların Mekânı Şehir’e Zeyl Uludağ’da yağmur hâlâ yağıyor.

Tâ Muradiye’den ötelerde. Güneşi perdeleyen yağmur bulutları, görevlerini yapmış olmanın huzuruyla gökyüzünü görünmez kılıyor. Islanmışım içime kadar, üşüyorum...

Yağmur hızını artırıyor. Mazinin şirazesi dağılmış yaprakları takılıyor hayalime. Geçmişimi okuyorum kare kare. Yapraklarsa yerlerde ve kuru, kıvrım kıvrım. Rüzgâr oradan oraya savuruyor.

Oturduğum mekânlara, yürüdüğüm

yollara, zamana sığmaz da bazen yüreğim, sıkışmış, daralmış bir göğüs kafesinde parmaklıklara vurarak çırpınmaya başlar. Göğsün daralması ne büyük bir koyu gece hâlidir insana. Yüreğim, yaşadığı büyük sıkıntıyla hüzün şarkıları söylemeye başlar.

Göğüs kafesim büyük bir baskı yapar kalbimin üzerine.

Zannediyorum ki içimin sesini dinleyebilenler de bu intizarımı duyabilirler. Gerçi sinem her zaman gamla çarpıyor; şimdilerde bir damla yetecek gibi taşmasına. Ama ben, yıllar var ki her sabah gerçekleşeceğini umduğum emellerimin üzerime düşen gölgeleriyle uyanıyorum. Hiç düşünmedim/düşünmek istemedim hülyalarımda tüllenen aydınlık günlerin gelmeyeceğini ve abes saymadım intizarda geçen günlerimi. Her gün ufuklar aydınlanırken, yorgun gözlerimle uzaklarda beliren nice karaltılarda bıkıp usanmadan emellerimi, ideallerimi heceleyip durdum ve ne tedâilerle ürperdim; hem de her gün biraz daha hisli, biraz daha gergin, biraz daha dâüssıla edalı...

Bu şehir Bursa ise, kendisine dâhil olmak isteyenlere sırlarını da, surlarını da açıvermez öyle... Kendine özgü gizeminde dolandırır, onlarca kapısından size ait olanını bulmanızı ister. Daha umutlu bir şey söyleyeyim. İnsan, sonuçta kulaklarını duyularla kavranamaz olanın sesine ne kadar tıkasa da ruhu olan bir varlıktır. Modern hayatın gürültüsü onun, insanî ve manevî olana özlemini bastırmaya çalışsa da insan, ruhunun çığlığına daha fazla tıkayamıyor kulağını...

14. yüzyılda Emir Buhari ile sevenlerini buluşturan “Erguvan Bayramları”nın velûd usaresi iç kubbelerinde çınlayan Bursa, bizim dışımızda nefes alan bir şehir değil, bizimle beraber saate bakan ve zamanın ne kadar hızlı ilerlediğini fark eden bir şehirdir. Bursa’yı yaşamak başka, Bursa’yı anlayarak yaşamak başkadır. Bursa, zihinlerimizi ve kalplerimizi fethettiğinde biz işte o zaman Bursa’nın sınırlarına girmiş bulunuruz. Kendimize ait olan o dünyada Bursa’nın çocuksu yanlarını, gençlik hallerini, olgun duruşlarını ve zamana elini sürmüş deneyimlerini yakalayabiliriz. Bu sebeple Bursa’da zaman, şehir ve insanın baş başa kalmasıdır yani kişinin kendi yalın

halini bulmasıdır.

Adımlarım düşüncelerimle kol kola yol alırken, Muradiye’nin cümle kapısından tekrar geçmek istiyorum. Muradiye bir sîne, bir melce...

Varlıklarını burada ifade edenler de koynunda evladı onun... Hem gecesinin tülden ve tiril tiril örtüsünü üzerimize çekerek rüyalarımızı kurduğumuz, en yakın dünyamız hem de geçmişin gerçekleşmiş rüyâ kesitleri; hayâl ve düşlerini uyanıklığımıza çeşni kıldığımız geleceğin rüyâlarının da ilk gün dönümleridir Muradiye... Bundandır ki, biz Muradiye’nin kımıldayan, nefes alıp veren, ruhumuz ve fikrimizle onu besleyen kılcal damarları; öncemiz ve sonramızla, belleğinde ve niyetinde bu mekânın, kayıtlı ve mukîmleriyizdir; bebek olarak, çocuk olarak, delikanlı olarak, genç, yetişkin, olgun, yaşlı ve solgun, çökük bir siluet olarak... Büyük bir onurdur da, Muradiye’nin bu hafıza kıvrımlarında kalabilmek ve silinmemek...

Evliya Çelebi’nin diliyle “velhâsıl sudan ibaret olan” Bursa’nın, hayat sahnesine geri döndürülen ve hayata kazandırılan Gökdere Medresesi, Muradiye Hamamı, Timurtaşpaşa Külliyesi, Irgandı Köprüsü, Karabaş-i Veli Tekkesi, Eski İpek Hanı, Orhan ve Osman Gazi Türbeleri’ni, restore edilen Uzun Çarşı’yı gezerken, Bursa’da Zaman’ı tekrar okuyor gibi olurum. Haraççıoğlu, Seyyid Usul, Akpınar, Ördekli Hamamı, Tayyare Kültür Merkezi’yle sürekli irtibat, kültür ve dayanışma içinde bulunmak istiyorum. Öyle ya; şehrin ruhuyla, insan ruhunun en şairane olduğunu gösteren şey, şehrin insana zamanı unutturmasıdır. Zaman yoksa dert de, ağrı da yoktur. En bahtiyar şehirler, kendilerine konuk olan insanlara zamanı unutturanlardır. Çünkü zamansızlık, bir vecd ve kendinden geçme durumudur...

Kur’an’daki ilk ayetin “Oku” emrinin anlamını düşünüyorum. “Oku” deniliyor, evrendeki her şey okunabilir, oku! Çünkü hayatın sırrı okundukça çözülür, kapılar deşifre olur ve “Büyük Kapı”ya ulaşır insanlar. Hayatın tamamı görünen ve görünmeyen kapılardan oluşuyor. Okumayı emreden kitabın sayfaları gibi çevriliyor, açılıp kapanıyor kapılar... Açıldığında insandan insana, uygarlıktan uygarlığa köprü kuruyor, kapandığında

zamanı kilitliyorlar.

Hâsılı; Bursa’nın havasına, toprağına, onun o, “kendi bilincinde yitmiş” nesnel kaderine bir çentik atabilmek, bir koku gibi iz bırakmak, süzülüp durmak ne anlamlı bir duygu...

Daha da güzeli, havasına karışmak Bursa’nın. Bir umut da yeşerir, çünkü bu yolla; insanın kısacık ve kimi zaman izsiz bir yıldız misali meçhûl tarihine karşın, Bursa’nın tarih gözleri ve tarihî tarayışı, O’nun sosyal beyni, daima uyanık, hep diri ve barındıran, muhafaza eden ve vefa gösterendir...

Hatıralarımızı sırtlanmasına ilave olarak Ayvazoğlu gibi Bursa’nın “Şehir Fotoğrafları”na bakarken, ben de “ucundan kıyısından yaşadığımız, fakat anlamaya fırsat bulamadan kaybettiğimiz hayatın dimağımda kalan tadını yeniden yaşıyorum. Bize gelinceye kadar yavaş yavaş incelen ip birdenbire kopmuş, kendimizi alabildiğine farklı bir dünyada buluvermiştik. Asıl kopuşu benim de mensup olduğum neslin yaşadığını söylemek istiyorum.” 1960’lardan itibaren yaşanan “Naylon Devri” zevkimize -Hüsrev Hatemi’nin deyişiyle- “Plastik seciyeli şehzade”nin tahakküm etmeye başladığı devirdir.

Rüyâsı büyük insanların, rüyâlarını gerçekleştirmek üzere yola koyuluşlarının başlangıç şehri olan Bursa, sonsuza açılan noktada da bizi her daim kollarına alır, bağrına basar, o tanıdık beşiğimizde bizi sallar durur... Tâ, semavatın yarılıp paramparça olacağı, yıldızların dökülüp saçılacağı, denizlerin kabarıp fışkıracağı, kabirlerin altının üstüne getirilerek mevtanın dışarı atılacağı, derken adil terazilerin kurulacağı, cennete ve cahîm’e olmak üzere, beynennas taksimatın yapılacağı...

Allah’ın nurunun tüm varlığa ağacağı vakte dek...

Bu sonbahar yeli yüzümde, kanı çekilmiş bir ölü eli gibi dolaşsa da Ağlayan Çınar’ın dekoratif şifresiyle ve “murââd-ı edeb” şartıyla tüm sunduklarına karşın, bir helâllik koparmaya çalışarak en içten selamlarımı sunuyorum râhim esmâlı Bursa’nın “rûhâniyetli” toprağına, taşına...

Bursa Günlüğü 11

Kübra Çetin

Köşeler ve izler

D

erinden bağ kurduğumuz her şehrin bir hikâyesi vardır.

Hikâyesi, hatırası olmayan şehirler dokunmaz, dokunamaz insanın kalbine… Çünkü ruh, köksüzlüğü sevmez, âşinâlık ister. Ve geçmişi olan şehirlerde çoğalır hikâyeler. Kıyı köşe, dağ bayır, cadde sokak hep izlerle dolar. İnsanlar yaşar ve ölürler; geçip giderler evlerden, yollardan, kaldırımlardan… Kondukları toprak da yerin üstünde olduğu kadar, yerin altında da kaderlerincedir.

Her şehrin bir nasibi vardır. Nasibi kalpten yana olanları arar insan. Çünkü kalbe dokunan kalır elde yadigâr. “İnsanlar vardır, şafak vaktinde doğar, akşam ezanında ölürler.”

Böyle söylemiş koca Şeyh… Şehirlerin de bir ömrü vardır. Şehirler vardır, kalpsiz doğar ve öylece ölürler…

12 Bursa Günlüğü

Şeyh Edebali’nin sözleriyle başladı bir hikâye. O, hem bir şehrin hikâyesiydi, hem de asırları taşıyacak insanların…

O hikâye, kalbi olan bir şehir bırakacaktı tarihin avuçlarına, avuçlarımıza… Kalbimizi dağlarına yaslayacağımız, gâh güleceğimiz, gâh gözyaşı dökeceğimiz, düştüğümüzde dimdik duran çınarlarına tutunup kalkacağımız… “Ben burada yaşarım, burada ölebilirim işte!” diyebileceğimiz… En çok da sevebileceğimiz, çok ama çok sevebileceğimiz bir şehrindi o hikâye.

Bursa’nın hikâyesi…

Bursa, kalbiyle, hatıralarıyla, tarihiyle hayatın kendisidir. Bursa’yı yaşayan insan, zerrelerine sinen bütün duyguların karşılığını şehrin sadrı serinleten nemli havasında bulur. Zira o duyguların her biri Bursa’nın bir köşesinde cisimleşmiştir adeta.

Başlamak heyecanı mesela… İnsan,

zamanın hangi ucunda, hangi başlangıçlara uğrarsa uğrasın, Osman Gazi’nin yanı başında tattığı o lezzeti, bulabilir mi ki başka yerde? Bursa, Osmanlı’nın ön sözüydü ve bu efsunlu kitabın ön sözü Osman Gazi’nin gençlik deliliğinden durulup arınmasıyla, Tarık Buğra’nın deyimiyle, büyük yörüngeye yerleştirilmesiyle yazılmıştı.

“Vaktinden önce çiçek açmaz ey oğul!” der insana Şeyh Edebali tıpkı Osmancık’a dediği gibi… Sonra yüreği sıkıştıran buhranlara deva olur; “Yalnızlık, korkanadır. Toprağın ekim zamanını bilen çiftçi, başkasına danışmaz. Yalnız başına kalsa da… Yeter ki toprağın tavda olduğunu bilebilsin.”

Adım atılacak hedeflere giden yolun ilk güç kaynağıdır Osman Gazi Türbesi. Yolcuya dua yine Edebali’den gelir: “Ey oğul! Hak ışığını parıldatsın.

Uzaklara iletsin. Sana yükünü taşıya-

cak güç, ayağını sürçtürmeyecek akıl ve kalp versin.”

Güzel haberlerle, ilhamlarla içi kıpırdayan, ama susanların, söyleyemeyenlerin yeri Geyikli Baba’nın, Abdal Murad’ın kutlu huzurlarıdır. Onlar evvelden aldıkları işaretle yollara düşmüş, şehrin manevî anahtarlarını teslim almış nice abdaldan, nice dervişten bizim bilebildiklerimiz sadece… Abdal Murad’ın yanına oturup bütün şehri bir kartal gibi süzdüğü o tepeden Bursa’ya bakarken, sessizce dökülür dudaklardan; “Müjdecilere minnet… Müjdecilere rahmet…”* Bursa’nın başka bir köşesindeyiz şimdi… Burası başlayıp da bitiremeyenlerin, güç yetiremeyenlerin durağı olsun. Coşkulu, himmetli, izzetli günlerin yıldırım hızıyla kader göğünden kayıp gittiği her alın yazısı burada yeniden yazılabilir belki de. Kaybetmenin, ‘her şey bitti artık’ diyenlerin ateşli başlarını dayayacakları mezar taşı; Yıldırım Bayezid Han’a ait...

Bazen umut çiçek çiçek açar kalbinin semalarında insanın. Nereye taşırsam umut çiçeklerimin kokusunu, derken Ulu Cami’de bulur kendini. Umut, Ulu Cami’de bir vakit namazında Hızır Aleyhisselamı yakalamak oluverir birden. ‘Bir Hızır nefesi alayım, olmadı bir defacık göreyim.’ der insan ve hiç vazgeçmeden, her kubbenin altına döker çiçeklerini. Umut, Ulu Cami’de yapılan Hızır dualarıdır.

Solmaya yüz tutmuş bakışların, yerden kalkıp doğacak güneşe tutulmalarına takat getiremediği demlerde, kendini Yeşil’de bulur insan.

Cennetten bir köşedir burası. Yeşil Türbe, yeniden başlayacakların kapısıdır. Çelebi Mehmed’in huzurunda, dağılan devleti toplayan o hünkârın yanı başında, “Beni de topla Allah’ım, dağılmışlığımı topla…” der aciz kullar… Firuze renkli koca türbenin karşısında, yüzyıllardır dimdik ayakta kalışının hâlâ çözülemeyen sırrını, kimyasını öğrenmek ister insan. Öyle başlamak ister yeniden, bir daha düşmemek üzere. Çelebi Mehmed Han, yeniden başlayanların rehberidir.

Bir rüyalar diyarıdır Bursa. Rüyalarının peşinden gidenler için de konaktır, kucaktır. Zira bu şehrin mukaddimesidir Osman Gazi’nin rüyası…

Ve Emir Sultan gelir akla hemen. Bir rüyanın ta Buhara’dan Bursa’ya savurduğu bu zarif gönül, “İnanıp ardı-

na düştüğün rüyan, ola ki seni sultana damat eder, benim gibi…” der adeta.

Koşarsın huzuruna, güvercinlerin eşlik ettiği şadırvanın sesine akıtırsın rüyanı. Emir Sultan Hazretleri hayırlara yorsun diye…

Ortalık toz-duman karıştığında, ‘Kıyamet mi kopacak, hâlimiz nice olacak?’ diyen telaşlı canların Bursa’daki serin makamı Süleyman Çelebi’nin Mevlid-i Şerifi’dir. “Vesilet-ün Necat” ile kalplerin karışıklığı dağılır ve “Asıl kurtuluşa sarılın.” der Süleyman Çelebi. “Kaygılanmayın, korkmayın, başka yerlerden medet ummayın.” Mescitlerde ibadet, düğünlerde şetaret olagelir böylece Mevlit. Yazıldığından beridir terennüm edilir Bursa’nın berrak sularına benzeyen Mevlid dizeleri…

Başka bir köşe… Pişmanlıkların ve pişmanların köşesi… Bahtına yenik düşenlerin kabri; Cem Sultan Türbesi… En güzel türbe, gömülen hayaller için mi yapılacaktı ey şehir? Pişmanlıktan kavrulan yüreğe, duvarlardaki işlemeler su serper mi sanıyorsun?

Rahmet dilenir insan ve göğe kaldırır başını. Burası Muradiye’dir ve bu ölüler diyarında “Ben olmasam da olur, yeter ki beklenen gelsin!” diyen bir sultanın da hanesi vardır; 2. Murat Han… Gerektiğinde geri çekilebilenlerin yurdudur Muradiye’nin bu feyizli çatısı. Az önce istediğiniz rahmet, işte tam da buraya iner. “Kabrimin üstünü açık bırakınız.” demiştir Sultan.

Yağmur damlaları kabrinin toprağını ıslatırken hayran kalırsınız 2. Murat’a.

‘Benim bıraktığım ne ki, sen koca bir saltanatı bırakmışsın… Lakin hiç olmazsa bir damla da benim payıma düşsün bu teslimiyet rızkından…’ dersiniz elinizi yağmura tutarken…

‘Düştüm, gözden düştüm…’ diyenler, Hazreti Üftade’ye uğramalılar muhakkak. “Ben dahî Üftade oldum ey pir…” demek içindir bu. Hazret-i Üftade’nin sandukası başında bir cevap beklerken, o mübarek, levhadaki şifayı işaret buyurur; lütuf istersen edep örtüsüne bürüneceksin… Aşağılardan yukarılara yükselmenin usûlü anlaşılmıştır artık. Anlamak kolaydır da yaşamak öyle midir ya? Hazreti Üftade’nin bahçesinde dolanırken Hüdayi’nin ciğer sattığı sokakları izleyeceksin hayalinde. Ağlayacaksın. Yokluk kapısından içeri, düşmeden, Üftade olmadan, ‘Üftade’lere talebe olmadan girilmeyeceğini bir daha anlayacaksın.

Şehrin en tuhaf köşesindeyiz şimdi!

Can parelerini kaybedenler de sevdiklerine kavuşanlar da aynı noktada buluşacaklar bu kez. Zıtlıkların bir araya geldiği yer burası. Acıların devası, sevinçlerin bekası için aynı perdeyi izler burada gönüller. “Aman Karagöz’üm!” diyerek ortaya çıktığında Hacivat, bütün benliğinle hissedersin, “Bu dünya gölgelerden ibarettir…”

Yaşadıklarımız kısa bir hayalden başka bir şey değildir. Kederin de neş’enin de yoldaş değil, yol olduğunu göreceksin bu köşede. Geçecek hepsi, bir gün hepsi bitecek.

Yaşanmışlıklardan iz kalmasın, sadece ânın tadını çıkartayım diyenlerin de koşacağı köşeler var elbet bu şehirde. Yeşilin saçlarına tutunup sonsuzluğu arayanlar Uludağ’ın eteklerine, Kocayayla’ya; mavinin kokusunda hayata tutunanlar Mudanya’ya uğrarlar. Bu şehrin nasibidir, yeşilin de mavinin de kucağı olmak. İnsan duygularıyla insandır, arzularıyla var olur. Kök salmak ister bazen bu gölge oyununda. O vakit Bursa’nın çınarları üstâd olur, yaprak yaprak açar hikmet sayfalarını. Okursun; geride bıraktıklarınla hatırlanırsın ancak. En başa dönersin sonra…

Hikâyenin, yolun, şehrin en başına; Osman Gazi Türbesi’ne… Hemen yanında Orhan Gazi Türbesi… Bu iki bakış arasında Şeyh Edebali’nin sesi: “Gidenin değil, bırakmayanın ardından ağlamalı…. Bırakanın da bıraktığı yerden devam etmeli…” Ömür de böyle değil midir? Gidenler, bırakanlar… Gelip de devam edenler…

Bir dairenin etrafında yürüyüp duruyoruz. Fakat hiçbir defa başladığımız yer değildir bitirdiğimiz yer. Her dönüş, yeni bir hayrete gebedir. Her dönüş, bir ömre bedeldir. Bursa… Kaç ömre bedel kim bilir?

Hikâyeleriyle kalbi çarpar şehirlerin.

Ulu Cami’yi çıkartsak Bursa’dan, Yeşil Türbe’yi kaldırsak, sonra Muradiye’yi... Hatta şimdiyi, bizim yaşadıklarımızı, adımlarımızı, nefeslerimizi çekip alsak Bursa’dan, geriye ne kalır ki? Bursa, zamanın içinden yürüyüp gelirken, topladığı anılarla bir hayata dönüşüyor. Her dönüş bir ömre bedel… Bursa, kim bilir, kaç ömre bedel?.. *Osmancık, Tarık Buğra Bursa Günlüğü 13

İbrahim Şaşma

Kalbimin dal ucunda Bursa

14 Bursa Günlüğü

Z

amanın bütün atlıları peşimde sanki. Bu zamansız Bursa yolculuğu da nedir böyle diyerek sorguya çekiliyorum.

Oysa bir şehir var kalbimin dal uçlarında. Ve zaman, o dal uçlarına doğru yürüme vaktidir. Naif ve kırılgan dal uçlarında hem de. Saatlerin ve zamanın hep Bursa’ya kurulu olduğu bir demde. Ömrümün en kırılgan ve kıvrım yerinde yeşermeye yüz tutuyor kalbimin dal ucu. Bir şehir için ömrümün can kafesine umutlarım nefes üflemekte ısrar ederken, hercai bakışlı bir şehreydi bu rücu...

Bir şehir var kalbimin dal uçlarında. Gözlerimin yüreğinin her gün ona yolculuk ettiği. Öpüp alnıma götürdüğüm bir ekmek gibi.

Dudaklarıma değecek bir katre su gibi. Issız gönlüme isabet eden davudî bir sesleniş, dervişçe bir hû gibi. Şehr-i kâmil’e gidiyorum.

Zarafet ve letafet ile bezenmiş bir kalbin sahibine, ehl-i aşka, zamanın tanığına ve medeniyetler otağına.

Müştak bakışlıma, göğsü tarihten simli sırmalı nakışlıma. Sokaklarını ağır ağır adımlarken kendimi gökyüzüne yakın bulacağım bir kente.

Bilirim ki boğazımı sıkan keder bu şehirde attığım adımlarıma ayak uyduramayacak. Bilirim ki yokuş yukarı sokaklarında her dinlenmem bir hayat durağım olacak. Bir şehir var kalbimin dal uçlarında.

Ben de bir ben var ki, kadim bir şehrin âdemidir. Dem ki bilgelerin yurduna, sanatın ve sanatkârın esin kaynağına akma demidir.

Bir şehir var kalbimin dal uçlarında ki şehr-i muhayyerdir o şehir. Bir şehir var kalbimin dal uçlarında, bir ana sıcaklığında, avuçlarımı ellerinin arasına alan bir baba şefkatindedir. Allah’ın indinde sevdaya ve aşka verilmiş bir yemindir Bursa. O yüzden benim gözlerimde her daim şehr-ül emindir Bursa. Ve şehrin eline düşmüştür kalbim. Kapısında meftunumdur, aç kapını ey şehir, füsunkâr ömrüme cemreler düşürmeye geldim. Aç kapını ey şehir, zaman ve mekân akdinde, ben gönlümü sende seninle pişirmeye geldim. Aç kapını ey şehir, aşkın nazarında eğilmeye, aşka divan durmaya geldim.

Can yaramın devasını, cana sarmaya geldim. Açılsın kapılar da, mazinin tanığı sokaklarında her adım atışımda bir dağ düşsün sırtımdan.

Bir şehir var kalbimin dal uçlarında. Gümüş kanatlı güvercinlerin ev sahipliğini yaptığı. Binbir gece masallarını kıskandıracak kadar masalsı ve masallara sığmayacak kadar gerçek. İz sürmek isteyen kalpleri bekleyen, yola talip olanları isteyen. Gidiyorum, Söğüt’te toprağa atılan tohumu göğerten iklimlere. Kıl çadırdan Rumeli’ye olan soylu bir seferin o yaman Bursa’sına. Mazinin billur ve bereketli ırmaklarında yıkanan dipdiri bir ahir zaman Bursa’sına. En sıradan insanın da Bursa’sı olan Bursa’ya, cihanı dize getirmiş meliklerin, şahların ve sultanların Bursa’sı olan Bursa’ya. Büyüsüne kapılarak, gel deyişine kapılarak gidiyorum.

Sınırsız düşlerime mekân, ufacık umutlarıma zaman kesilsin diyerek. Bir seyyah edasıyla sırtlanıyorum heybemi. Azık niyetine alıyorum yanıma, sevda namına her ne varsa. Çünkü bekleyen de Bursa’dır. Çünkü beklenen de Bursa.

Bir şehir var kalbimin dal uçlarında. Parmaklarımın ucuna ucuna basarak o dal uçlarına doğru yürüdükçe, beni tarihin derinliklerine götürecek kıldan ince köprüler kuruluyor ufkumda. Eşiğinde bana da bir yer ver Bursa. Sabah olmadan saba makamında bir sesten güneşin doğuşuna şahit yazılsam.

Kapasam gözlerimi Ulu Cami’nin avlusunda. O saba makamında titrese yüreğim zilzal üstüne zilzal görmüşçesine. Çünkü yerlerin ve göklerin titreyesi vardır bu davudî sesin duyulduğu anda. Her şey susar böylesi bir demde. Kuşlar susar, çınarlar susar, su bile susar hem de.

Ve her şey geçmiş zaman kokar bu minvalde. Geçmiş zaman kokuyor şimdi bu taş duvarlar. Bu avlu, bu pencere, bu şadırvan. Güvercinler geçmiş zaman kokuyor, kanatları geçmiş zaman. Ve bu ilahî rayiha envai çiçeğin kokusunu bastırıyor.

Ve zaman öylece dursa. Aç kapını ey şehir. Ki yuvarlak kemerli pencerelerden bir ışık huzmesi vursun yüzüme. Kubbe ve kemerlerden devşirdiğim Kehkeşanlar karışsın özüme. Silinsin yalan dünyanın bütün özneleri, bir tek Bursa kalsın, Bursa gözüksün gözüme.

Bir şehir var kalbimin dal uçlarında. Avuçlarında saba rüzgârı taşıyan Orhan Bey hâlâ diridir ve

Bursa’da yeni fetihlerin meltemlerini estirmektedir. Osmanlı ihtiyarı İnkaya Çınarı’nın titreyen dallarının koyu gölgesinde dinlenir Bursa.

Bir devrin o ihtişamlı çınarı göz kırpar insanlığa, hoş geldin dercesine. Kalplerin orta yerine kök salan çınarın dallarında muazzam bir mana filizlenir. Yaprakları birer feyz abidesi olan çınar, zamanı eskitmenin vakarını yaşar adeta.

Dün yeni bir günü takip etmez bu şehirde, yeni bir gün dünün hasretiyle rahme düşer, geçmiş zaman bu şehirde asalet kazanır. Böyle bir minvalde ömrümün gerçek konağına, en duru yanıma, koruyanıma, hamime geldim. Bu şehirde cismim ve kalbim maziye koşulsuz teslimdedir. Vuslata kurdum saatleri.

Aşk ile onduğum yerdeyim. Ürkek bir güvercin olsam da saçaklarına emin bir yürekle konduğum yerdeyim. Dergâhım burası, bargâhım burası, açılsın kapılar da saatler durası. Sen aç kapını ey şehir, yansın kalbimin isli çırası.

Bir şehir var kalbimin dal uçlarında. Bir derviş gibi beyaz hırkasını giyen Uludağ’ın eteklerine, göklere açılan hoyrat avuçlarımı sürmek istiyorum. Kayaların üzerinden gözyaşı naifliğinde dökülen kar sularıyla kucaklasın beni Bakacak Tepesi. Setbaşı Deresi’nde ceviz toplarken kınalansın ellerim. Ecdat rüyalarıyla yüreği sırlanan bir çocuk olayım, takvimlerden irtifa kaybedip de. Ben susayım Bursa’ya ve ben susayım anlatsın Bursa eskimeyen asaletine yakışır bir şekilde vakur ve sessizce kendisini. İşaret diliyle bana mazinin ve atinin aynası olduğu gerçeğini. Gözlerimi kapatıp öylece yürüyeyim yüreğimin dal uçlarına doğru. Ki Bursa tarihî derinliği ile sokaklarında adımlamaya başladığım andan itibaren nüfuz etsin ruhumun kılcallarına.

Kalbini kutlu bir mazinin girdabına salıverenlerin şehrindeyim. Kalplerini mistik bir deryanın parıltılarına bandırmak isteyenlerin Bursa’sında. Bu şehirde aşka namzet yürekler sırt dönüyor artık hayatın bütün gelgitlerine. Bu şehirde maziden bir yağmur yağar bir sabah kalplere ve çiy tanesi düşer gönüllerin orta yerine. Ben o demde sarhoş olur ve o demde sızarım. Ruhu kabına sığmayan bir şehrin tasviri Bursa Günlüğü 15

zor zanaattır Bursa. Şairliğimden utanırım ben, seni senin güzelliğin adedince söyle nasıl yazarım?

Bir şehir var kalbimin dal uçlarında. O şehir ki; gönül hokkasına değen divitlerin dal ucuna tutunan mürekkeple yazılır. Varlığın ziyadesi olan bir şehirde geçmiş zaman mey olur, özümsendikçe sarhoş olunur, özümsendikçe geçmişin sarhoşu olunur ve sızılır. Cümle mekânlar maziye dem vururken, akası yoktur zamanın. Yelkovan bir döner, iki döner en sonunda bir kapana kısılır. Gönüller Osman Bey’den bir selam alanda, mazinin sırrına adeta kadem basılır. Çivit mavisi gecelerine bir hilal inceliği düşen şehirde kaybolmaz bakir yürekler. İnce bir patika çizer muhatabına o şehir. O patikada yürüyen âdem yalın ve dolaysız bir şekilde yüzleşir kimliğiyle ve diri bir geçmiş ile. Bu minvalde zaman akıp gider tersine doğru, ahir zaman dursa da. Görmek aşk işidir, bir başka Bursa vardır Bursa’da. O şehirde her gece sultanlar dolaşır kaftanlarını giyerek. Ve Şehzade Mustafalar doğar bir sabah serinliğinde. Ve her seherde ayak sesleri duyulur Nilüfer Hatun’un Bursa’da.

Orhan Bey’in aklını başından alan gülümsemesiyle. Kadim bahar ayinlerinde açan nilüfer çiçeklerini devşirir eteklerine. Tophane’den Gümüşlü Kümbet’e kadar süzülüp şehrin dününü yavaşça fısıldar cümle kulaklara.

Bir şehir var kalbimin dal uçlarında. Uludağ’ın zirvesinde ve geçmiş zamanların derinliğinde. O şehirde camilerin dili vardır. Ulu Cami’nin lisanını güvercinler bilir, şadırvandan akan su bilir ancak. O şehirde medreseler konuşur, hanlar hamamlar konuşur. Türbelerin duruşu lâl gibidir ancak gönülden kulak verenler duyar hû nidasını.

Bu şehirde dağlar konuşur, taşlar konuşur, Osman Bey’in türbesi, Yeşil Türbe ve Yeşil Türbe’nin çıkışındaki mezarlıklar konuşur. Ulu Cami’nin ortasında lülelerinden tarih akıtan çeşme konuşur. Yeşil Cami’nin girişindeki yeşil mozaikler konuşur. Toprağın suyla buluşup ateşle harmanlandığı, tabiatın cömertliğinden ilham alan hünerli eller tarafından motiflerle beze16 Bursa Günlüğü

nip sırlanan firuze mor ve lacivert dokunuşlu sülüs ve kûfî yazılarla dolu çiniler, o çinilerle bezeli duvarlar konuşur. Ve her birisi cennet bahçelerinden bir şeyler devşirir kendi hâllerince ve kavillerince. Ulu çınarları, çinileri ve yeşilin binbir tonunun bezendiği Bursa konuşur nihayetinde. Yaşlı bir Anadolu kadını gibi maziye dem vurur durur hep. Bu minvalde zaman akıp gider tersine doğru, ahir zaman dursa da.

Görmek aşk işidir, bir başka Bursa vardır Bursa’da.

Bir şehir var kalbimin dal uçlarında. Muradiye Külliyesinin âdemoğluna durup düşünmesi için fırsat sunduğu, uzanıp âdemin şahdamarına dokunduğu. Emir Sultan’da duvarların hatrının sorula sorula yüründüğü. Zamanın diline yerleşmiş bir şehir. Vuslatın ellerinde her daim ya sonranın mutluluğu gözlenen diyar. Kuşlarının tarihe konduğu minval ve dudakların kenarına sırlanmış Hüsn-ü Yusuf’tan bir hal olan bir kadim şehir. Bu kadim şehirde nefes alabilmek demek Cumalıkızık meydanında Osmanlı hanedanlarını taşıyan atların nal seslerini ve kişnemelerini duyabilmektir. Bursa demek, binlerce yıllık geçmişin imbiğinden süzülüp gelen güzelliğin gözleri kamaştırmasıdır.

Toprağın zeytine, zeytinin toprağa olan aşkına şahit olabilmektir Bursa. Yağhanelerden altın sarısı bir mutluluk akarken; toprak gibi, zeytin dalları gibi zeytinciler gibi mesut kalabilmektir Bursa. Bu şehrin gözleri kitabedir, kaşları kitabedir, toprağı kitabe, taşları kitabedir.

Arzı kitabedir, gök semada uçan kuşları kitabedir. Onu sevmek, onu görüp anlayabilmek, ecdadın o uzun seyir defterini bu kitabeden okuyabilmek demektir. Bu kitabeyi okuyabilen kişi ruhunu onunla kavuşturmuş, susuzluğunu Uludağ’ın pınarlarının serin sularınla dindirmiş demektir.

Bir şehir var kalbimin dal uçlarında. Türk ve İslam mimarîsinin, göğsüne bir mühür gibi vurulduğu Bursa’dayım. Başkent asaletini bugün bile omuzlarında taşırken, her anıyla, her duruşuyla, her taşıyla, her binasıyla insanlara bir şeyler fısıldar, bir şeyler anlatıyor Bursa bana. Bu şehrin uhrevî seslenişine

kulak verdikçe gönlümü de bu şehre vermekten geri duramıyorum.

Ve durdurmak istiyorum akıp giden zamanı. Zira bütün âşıkları için Bursa’da zaman biraz daha yavaş akmalı ki Bursa’yı anlamak ve yaşayabilmek nasip olmalı bu şehrin sevdalılarına. Bursa da sevdalılarından bir yolcu gibi geçmelerini değil, Ulu Cami’de okunan ezan sesinde kanatlanmalarını, Kozahan’da takvimlerden irtifa kaybederek tarihî bir deryada kulaç atmalarını bekler.

Aksi takdirde Bursa’dan bihaber Bursa’da gezenler bu deryadan nasiplenemeyen bir yolcu olmaktan öteye gidemezler.

Bir şehir var kalbimin dal uçlarında. Bir bezirgânın ellerinden kayıp giden şalın ışıltısına benzeyen Bursa... Gölyazı’ya bir Karabatak dokunuşu, Irgandı’nın su ile yazılıp, su ile okunuşudur Bursa.

Ki gözlerinin içinden usulca kayıp giden suların üzerinde sunturlu bir edayla ayakta duran Irgandı, hiç taviz vermemiş o mütehakkim duruşundan. Eski ve dar sokaklar arasında bayır aşağı koşan çocukların sesi, bir çınarın koyu ve mistik gölgesidir Bursa. Saçlarına kar yağan yorgun bir ana, sülüs sürmeli gözleriyle sevdalısını bekleyen genç bir kız, dudakları lodos kokan bir berduştur Bursa. Su gibidir bu şehir. Uludağ’ın gözyaşlarıyla beslediği bir hayat ırmağıdır. Bursa Osman Bey’in şahdamarı ve işaret parmağıdır. O yüzden Osmanlı sultanlarının huzurunda hissediyorum kendimi. Gönül sırılsıklamdır ve bir kır at şahlanmaktadır yüreğimin orta yerinde. Bir ilahî fetih çağırmaktadır kalbimi sabahın serinliğinde. Bu şehirde yüreğim kavrulmaya, gözlerim yağmaya meyillidir hep. Bursa’da aşka düşen yüreğim Emir Sultan’ın, Hazreti Üftâde’nin, Somuncu Baba’nın ve Süleyman Çelebi hazretlerinin ayak izlerini arar. Buradaki o mistik, o kutlu bir hava ve tarih, çepeçevre kuşatır beni. Uludağ’ın eteklerinde neredeyse her sokakta yer alan camileri ve türbeleriyle ve Kuruluş Dönemi Osmanlı’sının ilk altı padişahını bağrında misafir etmesiyle, bir Osmanlı şehri olduğunu kendisini gören herkese hissettirir Bursa.

Zaman Tophane sırtlarında buluş-

ma zamanıdır ve zaman tünelinden geçip binlerce yıllık medeniyetlerin özüne inme zamanıdır. Bursa avuçlarında bana geçmiş zamanı ikram etmek için kapılarını aralar. Bütün güvercinler uyanıktır. Mübarek bir caminin saçaklarını kendilerine yurt edinen o güvercinler hû sesleriyle kanat çırpar. Alınan her nefeste bir rahmet esintisi çarpar yüzlere. Mübarek bir mazinin rayihaları çekilir genizlere. Asude bir sabah adına dudaklar kıpırdar şükür tadında. Bu dupduru diyarda, tarihin başkentinde dert yoktur, keder yoktur. İlahî bir huzur, çepeçevre ruhları kuşatırken, kutsî atmosferi doya doya teneffüs etmenin hazzı vardır sadece. Bu minvalde zaman akıp gider tersine doğru, ahir zaman dursa da. Görmek aşk işidir, bir başka Bursa vardır Bursa’da.

Bir şehir var kalbimin dal uçlarında. Bir imparatorluğun alın çizgisi, alın aklığı olan. Biri olmazsa eksik, biri olmazsa tamamlanamayan uygarlıklar harmanının en güzel hasadı olarak dimağlarımızda kalan. İnsanlık anlayışının, yaşam tecrübelerinin katılıp şekillendirildiği değerler manzumesinin en somut örneği olan Bursa. Bu şehirde tekdüze bir zamanı terk edip geçmiş zamanın peşine takılmadan edemez yüreğim. Beni tekrardan sıyırır Bursa, gri asfaltları, duvar arası mekânları terk ettirip yaşamın kendisine gark ettirir. Ve Tophane’den Bursa’ya göz kırptığım dem. Ait olduğum yerdeyimdir, en yakıştığım yerde. Ve çekilir sevenlerin arasındaki o son perde. Tüm kılcallarıma, tüm hücrelerime, betime benliğime kadar inen ilahî bir huzurdayım Bursa’da. Ne olur geçmesin zaman. Ne olur çakılı kalsın saniyeler diyerek. Kaf Dağı’nın ardında kalmıştır yalan dünyanın bütün telaşeleri. Bir daha bakar gözlerim Bursa’ya. Bu bakış ki kalbimin Bursa ile olan akdidir.

Bir şehir var kalbimin dal uçlarında. Dün bugün terazisinde dünü ağır olan Bursa. Ulu ustaların kalemleri dünden yanadır o yüzden. Konu dün olunca Bursa’da gönüller maziye koşulsuz teslimdedir. Bulunduğu her yerde, kendi benliğinden ve geçmişinden yola çıkarak edebî yolculuğunda sıklıkla

geçmişe dem vuran, bu yolculukta da başarıya ulaşan Ahmet Hamdi Tanpınar çıkacak bir sokak başında karşıma. Geçmişi unutmadan, geleceğe umutla kucak açtığını anlatacak bana ve geçmişten kopup gelen bugünün rüzgârının bizi çalışkan ve mesut bir geleceğe götüreceğine dem vuracak.

Bir şehir var kalbimin dal uçlarında. Mazinin; fetih, kahramanlık ve uygarlık membaı diyerek tanımladığı bu diyarda Osman Bey’in çocuklarının ve torunlarının bir kenara saklanıp beni izlediklerini biliyorum. Oysaki yürek atışlarını duyuyorum her birinin. “Ey Osmanlı çocukları, aynı sevdanın yangını bu bendeki. Aynı tutku ve aynı aşk. İlk insandan bu yana birçok medeniyete kucak açan, sizi de kucaklayan bu toprakların sevdalısıyım ben de.

Kimi zaman kekik kokusunun, kimi zaman minarelerin yükseldiği bu toprakların fedaisiyim bir avuç yüreğimle. Türk tarihinin ışığı sönmek bilmiyor burada. Ve sır tutmuyor bu topraklar. Sorsam söylüyorlar: Neye güldünüz, neye ağladınız? Çok merak ediyorum, size türlü zaferler kazandıran kanatlı atları söyleyin nereye bağladınız?

Ve gümüş pelerinli, şehrayin gözlü güvercinler konuyor avuçlarıma.

Tarihin saçaklarında kurdukları yuvalarına gagalarıyla taşıyorlar cümle destanları. Yeryüzündeki bütün âşıklar yazacakları en mesrur şiirlerinin buğulu mürekkebini sipariş ediyorlar bu topraklara. Aşk için çifte su katılıyor çelikten silahlara.

Aşk için oluyor cümle savaşlar. Anladım ki ben buraya yakışıyorum.

Neysem öyle kabul edildiğim ana rahmi gibi. En yakıştığım ve en yakışanım olan şehirde mazinin serin rüzgârları esedursun. Şimdi yüreğimin dem vaktidir burada. Medeniyetlerin önsözü, tarihin en yalın lisanı olan Bursa’nın omuzlarında apolet gibi duran Tophane’de perde açılacak birazdan. Nilüfer Hatun’u görüyorum. Uludağ’ın doruklarında eriyen kar sularını gözlerine sürme diyerek sürüyordu. Gözlerimi kapatınca fark ettim; Karagöz, Hacivat’ın omzuna elini atmış Bursa’nın yokuş yukarı sokaklarında ahbabıyla hiç didişmeden yürüyordu.

Bursa Günlüğü 17

Prof. Dr. Mustafa Kara

100. yılında Millî Mücadele ve Bursa İstiklâl Harbi gerçekten zor şartlarda yürütülen bir mücadeledir.

Toplumun bütün kesimlerinin birlik ve beraberliği ile kazanılmıştır.

İ

nsanoğlu, hangi kültür ve coğrafyaya mensup olursa olsun fizikî yapı/beden olarak birbirine benzediği gibi; ürettiği fikirler, kurduğu teşkilatlar da benzer özellikler arz eder. Düşünce tarihine bir bütün olarak bakıldığı zaman bu gerçeğin ipuçları rahatlıkla görülebilir. Farklı kültür havzalarında ileri sürülen fikirlerin birbirine benzerliği zaman zaman bu fikirlerin orijinal mi, yoksa bir öncekilerden taklit mi olduğu meselesini gündeme taşır. Burada şöyle bir orta yol bulunabilir. İnsanlık düşüncesi, insanlığın ortak malıdır. İstediği fikirleri almak, taklit etmek, sonra gelenlerin hakkıdır. Yalnız her benzerliği taklit ile izah etmek kolaycılığına da düşmemek gerekir. Birbirlerinden hiç etkilenmeyen ve çok farklı asırlarda, çok değişik yerlerde yaşayan bazı düşünürlerin benzer görüşler ileri sür18 Bursa Günlüğü

mesini de doğal karşılamak gerekir. Çünkü hepimiz Âdem’in çocuklarıyız. İnsanoğlunun teşkilatçılığını gösteren en büyük örnek, kurduğu devletler ve bu devletlerin yaşaması, güçlenmesi için ortaya koyduğu emek ve sosyal ilişkilerdir. Dünya tarihine bu gözle bakıldığında kurulan devlet ve imparatorlukların dikkat çekici bir serüvenleri vardır. Hâlâ yararlandığımız ilmî, fikrî ve mimarî eserlerin yanında hâkimiyet alanını genişletmek isteyenler için ise bitmez tükenmez savaşların kapısı da açılmıştır.

Devletler de insanlar gibi doğup büyüdükten sonra topraklarını, imkânlarını, doğal servetlerini, mimarî eserlerini, hatıralarını yeni gelenlere bırakıp tarih sahnesinden çekilmişlerdir. Günümüz dünya kamuoyunda bir “savaş karşıtlığı” tavrı var ise de yine en güçlü silahlara sahip olanlar

-ne yazık ki- “en büyük” olarak algılanmaktadır.

Altı asırlık ömrüyle Anadolu’da kurulan en mühim devletlerden biri olan Osmanlılar, daha önceki devletlerin ve milletlerin tecrübelerini de alarak teşkilatlanmayı sağlamış, üç kıtanın belli bölgelerini -bazen kendi ırkdaşlarıyla, dindaşlarıyla muharebe ederek- hâkimiyeti altına almıştır. Bağdat’tan Viyana’ya, Kırım’dan Kahire’ye uzanan sınırları ile bir dönemin “süper gücü” olduktan sonra “iniş” emareleri görülmeye başlamıştır.

1826’da Sultan 2. Mahmud döneminde Yeniçeriliğin kaldırılmasıyla askerî düzenini yeniden kurmuş, 1839’da Sultan Abdülmecid’in ilan ettiği Tanzimat Fermanı ile kendisine çekidüzen vermeye çalışmış, 1876’da Sultan 2. Abdülhamid ile 1. Meşrutiyet, 1908’de 2. Meşrutiyet dönemiyle

23 Nisan 1920 tarihinde açılan İlk Meclis ile ilgili yayınlanan altı maddelik tamim

değişim ve dönüşüm kanunlarının gereğini -daha çok Batı ülkelerini taklit ederek- yapmıştır. Yirminci yüzyılın başında cereyan eden Birinci Dünya Savaşı ile iyice zayıf düşmüş, mağlup olmuş, Sevr Antlaşması’nı imzalamaya mecbur kalmış, yaklaşık beş yüz yıllık başkentinin işgal edilmesiyle birlikte başına üşüşen kadim düşmanlarından, ölüm-kalım savaşı vererek kurtarabildikleri topraklarında yeni bir teşkilatlanmaya giderek Türkiye Cumhuriyeti’nin temellerini atmıştır.

Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin kuruluşunun 100. yılı vesilesiyle burada 100 yıllık beş farklı belge dikkatlerinize sunulacaktır.

Açılış günü programı

İşgal ve İstiklâl Harbi devam ederken Ankara’da 23 Nisan 1920 tarihinde açılan İlk Meclis ile ilgili yayınlanan altı maddelik metin o günkü atmosferi, toplumun dinî, millî hassasiyetlerini göstermesi açısından önemlidir: İlk satırlarda iki konu öne çıkıyor: Vatanın istiklâli, Hilafet ve saltanatın kurtarılması.1 Yan tarafta yer alan o metni okuyalım:

1 Buraya bir dipnot düşelim: Saltanat ve hilafet kurumları ile ilgili hassasiyetler de zaman içinde değişime uğramıştır.

Saltanat vurgusu Kasım 1922’ye, Hilafet meselesi ise Mart 1924’e kadar devam etmiştir. O konuların detayına şimdilik girilmeyecektir.

Kademe’-i Erkân-ı Harbiyye Ankara Şu‘be 21 Nisan, sene [19]23 1 ‘Aded 607 Mevki‘ Kumandanlığı’na, 1- Bi-mennihi’l-Kerîm Nîsan’ıñ yigirmi üçüncü Cum‘a günü Cum‘a namâzını müte‘âkip Ankara’da Büyük Millet Meclisi küşâd edilecekdir.

2- Vatanıñ istiklâli, makâm-ı refî‘-i Hilâfet ü Saltanat’ıñ istihlâsı gibi eñ mühim ve hayâtî vezâ’ifi îfâ edecek olan Büyük Millet Meclisi’niñ yevm-i küşâdını yevm-i Cum‘a’ya tesâdüf etdirmekle yevm-i mezkûruñ mebrûkiyyetinden istifâde ve kable’l-küşâd bi’l-‘umûm meb‘ûsîn-i kirâm hazerâtıyla Hacı Bayrâm-ı Velî Câmi‘-i-şerîf’inde Cum‘a namâzı edâ olunarak envâr-ı Kur’ân ve Salât’dan istifâde olunacakdır. Ba‘de’s-Salât Lihye’-i sa‘âdet ve Sancâk-ı şerîf’i hâmilen Dâ’ire’-i Mahsûsa’ya gidilecekdir. Dâ’ire’-i Mahsûsa’ya dâhil olmadan evvel bir du‘â kırâatıyle kurbanlar zebh olunacakdır. İşbu merâsimde Câmi‘-i şerîf’den bed’ ile Dâi’re’-i Mahsûsa’ya kadar Kolordu Kumandanlığı’nca kıt‘aât-ı ‘askeriyye ile tertîbât-ı mahsûsa alınacakdır.

3- Yevm-i mezkûr te’bid-i kudsiyyeti içün bu günden i‘tibâren merkez-i vilâyetde Vâlî Beg-efendi hazretleriniñ tertîbiyle hatm ve Buhârî’-i şerîf tilâvetine bed’ olunacak ve hatm-i şerîf’iñ aksâmı teberrüken Cum‘a namâzından soñra Dâ’ire’-i Mahsûsa öñünde ikmâl edilecekdir.

4- Mukaddes ve mecrûh vatanımızıñ her köşesinde ’aynı sûretle bu günden i‘tibâren Buhârî ve Hatemât-ı şerîfe kırâ’at edilerek Cum‘a günü ezândan evvel minârelerde Salavât-ı şerîfe okunacak ve esnâ-yı hutbede Hilâfet-penâhımız Pâdişâh’ımız efendimiz hazretleriniñ nâm-ı nâmî’-i hümâyûnu zikr edilirken zât-ı şevket-simât-ı pâdişâhîleriniñ ve memâlik-i şâhâneleriyle bi’l-‘umûm teba‘a’-i mülûkâneleriniñ bir an evvel nâ’il-i felâh u sa‘âdet olmaları du‘âyı ilâveten tezkâr olunacak ve Cum‘a namâzı’nın edâsından soñra da ikmâl-i hatm edilerek makâm-ı mu‘allâ-yı hilâfet ve saltanatıñ riyâsetiyle aksâm-ı vatanıñ halâsı maksadıyla vukû‘-bulan mesâ‘î-yi milliyyeniñ ehemiyyet ve kudsiyyeti ve her ferd-i milletiñ kendi vekîlinden mürekkeb olan Büyük Millet Meclisi’niñ tevdî‘ eyleyeceği vezâ’if-i vataniyyeyi îfâya mecbûriyyeti hakkında mev‘izeler îrâd olunacakdır.

Ba‘de-hû halîfe ve pâdişâhımızıñ, dîn ve devletimiziñ, vatan ve milletimiziñ halâsı, selâmeti ve istiklâli içün du‘â edilecekdir.

Bu merâsim-i dîniyye ve vataniyyeniñ îfâsından ve câmi‘lerden çıkıldıkdan soñra bilâd-ı ‘Osmâniyye’niñ her tarafında makâm-ı hükûmete gelinerek Meclis’iñ küşâdından dolayı resmen tebrîkât icrâ edilecekdir. Her tarafda Cum‘a namâzından evvel münâsip sûretde Mevlûd-i şerîf okunacakdır.

5- İşbu teblîğiñ hemân neşr ve ta‘mîmi içün her vâsıtaya mürâca‘at olunacak ve seriyyen eñ ücrâ köylere, eñ küçük kıt‘aât-ı ‘askeriyyeye ve memleketiñ bi’l-‘umûm teşkîlât u mü’essesâtına iblâğı te’mîn edilecekdir.

Ayrıca büyük levhalar hâlinde her tarafa müte‘allık ve mümkin olan mahallelerde tab‘ u teksîre meccânen tevzî‘ edilecekdir.

6- Cenâb-ı Hakk’dan muvaffakiyyet-i kâmile tazarru‘ olunur.

Hey’et-i Temsîliyye nâmına Mustafa Kemâl

Hey’et-i Temsîliyye Riyâset-i Celîlesi’ne teblîğ buyurulan recâ-nâme ber-vech-i bâlâdadır, teblîğ; cihet-i mülkiyye ile birlikde merâsim-i dîniyye ve vataniyyeniñ icrâsı recâ olunur.

Kademe Kumandanı vekîli

Mîr-alay

İsmet Bursa Günlüğü 19

Bursa hanımlarının destek telgrafı İstiklâl Harbi gerçekten zor şartlarda yürütülen bir mücadeledir. Toplumun bütün kesimlerinin birlik ve beraberliği ile kazanılmıştır. Şüphesiz o günkü toplumun nabzını elinde tutan şahsiyetlerden bir grubu da tekke şeyhleri ve dervişlerdi. Onun için 1919’da Mustafa Kemal, Anadolu’nun muhtelif yerlerinde yaşayan şeyh efendilere özel mektuplar yazarak desteklerini istemiştir. Bu mektuplar daha sonra Nutuk’la birlikte basılmıştır.2 Bu mühim hareketi desteklemek için teşkilatlanan sosyal gruplardan biri de kadınlardır: Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Heyet-i Temsiliyye’sine Biz her türlü şerâit-i itimâdı câmi bir mütârekeye istinâden terk-i silah ile ve acz-i tâm haline geldikten sonra vatanımızın bir çok aksâm-ı muazzezesi velev muvakkat nâmiyle olsun, peyderpey işgal edilmesinden ve alelhusus İzmir ve mulhekâtından bazı mahaller hasm-ı ebedimiz olan Yunanistan’a istila ettirilerek tarih-i beşeri ilelebed telvis edecek fec’ayi ve fezâyihe meydan verilmesinden ve şu hâllere medeniyet âleminin devam eden lâkaydisinden, biz, Bursa’nın İslâm Kadınları, fevkalâde mütehayyir ve müteessiriz.

Avrupa’nın merkezinde ihdas olunarak memleketimize sirâyetine mümanaat edemediğimiz mesâib-i harbiye yüzünden babalarımızın, kardeşlerimizin, zevclerimizin en gençlerinden milyonlarcasının ziyâ-ı ebedileriyle dilhûn olduğumuz gibi Avrupa’nın bütün dünya ile beraber memleketimizde de taslid ettiği bu Harb-i umûmî beliyyâtının tahfif-i ızdırabına cihân-ı medeniyetin mucib-i teessüfü olan bu lâkaydisi temâdi ettiği takdirde sağ olan ricâlimizin de muhâfaza-i nâmus u vatan için fedâ-yı hayata mecbur kalacaklarına nazaran, bademâ, Türkiye’de alîl ihtiyarlar, öksüz çocuklar ve âciz kadınlardan başka kimse kalmayacaktır.

Nâ-kabil-i ictinab olan şu netice-i elemiyye âlem-i medeniyet için hiç olmazsa lâyezâl bir nedâmete olsun bâis olmayacak mıdır?

(Kâmuran Fehmi, Zehra Şükrü, Himâmet Cemil, Şekibe Ali, Zübeyde Abdul2 Metinler için bk. M. Kara, Metinlerle Günümüz Tasavvuf Hareketleri, İstanbul, 2002, s. 83-85.

20 Bursa Günlüğü

3. Kolordu'nun Bursa'ya girişi, 11 Eylül 1922

lah, Sabriye İskender, İlmiye Ziya, Fikriye Zekâî, Adviye Necip, Hatice Râgıp, Vehbiye Ârif, Zehra Hamid, Aliye Nazım, Güzide Fâik, Halide İsmet, Vedia Emin, Zehra Emin, Pakize Rif’at, Fatma Nuri, Aliye Esad, Hayriye Nuri, Gülizar İskender, Meveddet Nâim, Rebia Osman)3

Düşman hilelerine dikkat!

Toplu hareketlerin daima muhalifleri de vardır. Büyük bir devletin çöküşünü durdurmak için sunulan farklı reçeteler de olur. Bunlardan daha tehlikelisi, sıkıntılı günlerde düşmanın hile ve tuzaklarıdır. O günkü Osmanlı toplumunun -bir numaralı belgede vurgulandığı gibi- en hassas olduğu konu hilafet ve saltanattır. Düşman hilelerinin bu mesele ile ilgili olması sürpriz değildir. İşte üçüncü belge bu konu ile ilgilidir: Büyük Millet Meclisi’nin memlekete beyannamesi Anadolu’nun her köşesinin gelen vekillerinizin teşkil ettiği Büyük Millet Meclisi, olanı biteni dinleyip anladıktan sonra millete hakikati söylemeye lüzum gördü. İngilizler tarafından satın alınan ve milleti birbirine düşürmek maksadını güden bazı hâinler sizi aldatmak için türlü türlü yalanlar söylüyorlar. İzmir Vilayetinin, Antalya’nın, Adana’nın Ayıntap, Maraş ve Urfa havalisinin düşmanlar tarafından işgali üzerine silahına sarılan millettaş ve dindaşlarınızı yine size mahvettirmek için Padişah ve Halife’ye isyan sözünü ortaya atıyorlar.

3 Hâkimiyet-i Milliye, Nu.1, 15 Kânûnisâni 1336/1920.

Millet Meclisi, Halife ve Padişahımızı düşman tazyikinden kurtarmak, Anadolu’nun parça parça, şunun bunun elinde kalmasına mani olmak, Payitahtımızı yine Anavatan’a bağlamak için çalışıyor. Biz vekilleriniz, Cenab-ı Hak ve Resul-i Ekrem’in nâmına yemin ederiz ki “Padişaha, Halife’ye isyan” sözü bir yalandan ibarettir ve bundan maksat vatanı müdafaa eden kuvvetleri, aldatılan Müslümanların elleriyle mahvetmek ve memleketi sahipsiz, müdafaasız bırakarak elde etmektir.

Hint’in, Mısır’ın başına gelen hâlden mübarek vatanımızı kurtarmak için İngiliz casuslarının sizi aldatmak üzere uydurdukları yalana inanmayın. İzmir’ini, Adana’sını, Urfa ve Maraş’ını elhâsıl, vatanın istilâsına uğramış kısımlarını müdafaa edenleri, din ve milletlerinin şerefi için kan döken kardeşlerinizi arkadan size vurdurmak isteyen alçakları dinlemeyin ve onları Millet Meclisi’nin kararı üzerine cezalandıracak olanlara yardım edin. Ta ki din, son yurdunu kaybetmesin, ta ki milletimiz köle olmasın!

Biz birlik oldukça düşman üzerimize gelemeyeceğini resmen ilan etti. Onun candan özlediği aramızda nifak ve şikaktır.

Allah’ın laneti düşmana yardım eden hâinlerin üzerine olsun!

Rahmet ve tevfiki, Halife ve Padişahımızı, millet ve vatanı kurtarmak için çalışanların üzerinden eksik olmasın!

Büyük Millet Meclisi Emriyle Reis Mustafa Kemal4 4 Hâkimiyet-i Milliye, nu. 25, 28 Nisan

Dua

1. Meclis'in açılışı

Toplumumuzda üç ayların başlangıcı olan Recep ayının ilk Cuma gecesi Regâip Kandili olarak ihya edilir. Şair Necmeddin Halil5 o gece -18 yaşında, üniversite birinci sınıfta okuyan bir genç olarak- ellerini semaya açarak dua etti.

Dindaşlarının/hâldaşlarının/yoldaşlarının duygularına tercüman oldu.

Münacaat Kandil Gecesinde

Bu kudsî gecenin hürmeti için Bu yurdu bir parça güldür Yârabbi!

Senin Habib’inin hürmeti için Bu acı felâket züldür Yârabbi!

Karardı bahtımız şimdi büsbütün Suçumuz bu kadar çok mu Yârabbi!

Vatanın ufkunda alçalırken gün Hiç necât ümidi yok mu Yârabbi!

Ne büyük günahlar işlesek de biz Gufranın onlardan ulu Yârabbi!

Günahkâr kullarız âsi değiliz Gönlümüz seninle dolu Yârabbi!

Bu kudsî gecenin hürmeti için Bu yurdu bir parça güldür Yârabbi!

Büyük Resûl’ünün ümmeti için Bu kadar felâket züldür Yârabbi!

Necmeddin Halil Receb,1338/Mart 19206 1336/1920.

5 Necmettin Halil Onan’ın hayatı ve eserleri için bk. DİA, c. 33, s. 350-351.

6 Servet-i Funûn, nu. 1456, 20 Mayıs 1336/1920.

Bursa’nın İşgali Son belge bir gazete yazısı. ”Bursa bizim ikinci Kâbe’mizdi.” cümlesini ihtiva eden bir yazı. Bursa’nın işgal günlerinin hazin hatırası. İki yıl, iki ay, iki gün süren çile ve ızdırap... Büyük Millet Meclisi’nde “Siyah Pûşide”nin asılı olduğu günler... Bülbül şiirinin yazıldığı geceler...

Bahtsız Bursa Asırlardır etrafımızda gittikçe daralan hücum çemberleri nihayet ta ruhumuzun üstünde sıkıştı. İstila devirlerinin hatırası tatlı bir sergüzeşt olduktan sonra, Tuna’da atlarını sulayan Türk süvarileri yüzlerini Balkanlar’a döndürdükleri zaman, yine Türk’ü geniş bir kalkanla müdafaa eden bir senyör buluyorlardı.

Balkan Harbi bizi millet hududunun kenarlarında bıraktı. O zamana kadar dairenin kutrunu küçülterek merkez etrafında toplanan Türk ana toprağı harp narasını işitti, barut kokusunu, tatlı sakin ocaklarının başında duydu. Şimdi artık sakin, harbin sesini uzak hudutlarında duyup harp için uzaklara gidilen zaman yâdı, hazin bir yiğitlik hatırası oldu.

Türk ana toprağının coğrafyası parçalandı. Gurbet uzaklardan içimize çöktü. Şimdi her Türk evinin eşiği boğuşacağı hudut, ocağı tüten her Türk köyü, düşmandan kurtulacak, azap içinde bir gurbet.

Edirne, Selânik, İzmir asırlardır yanan Türk’ün gönlüne birer avuç kor oldu.

Asırlardır yanan Türk’ün ruhuna asırlardan asırlara akan bir kinle, yeniden oyuklar açılıyor. Biz bu son sızıyı,

Türk’e verilen azapların en acısını, güzel Bursa’mızın matemiyle tattık.

Bahtsız Bursa, artık altı yüz senedir gönül verdiği Türk’ün sesinden uzak, yabancı bayrakların gölgesinde sıtmalı bir hâlde kurtuluş yolunu bekliyor.

Kara Osman’ın Keşiş’in yamaçlarına yüksekten bakan türbesi, artık bu yeşil Türk beldesine sızısız başını uzatamaz.

Başının üstünde, parlayan bir Yunan satırı asılı. Günde beş defa bu fani, toprak adamlarına iyilik ve ümit sesini veren vakur minareler, minberlerinde cihat hutbeleri okunan camiler, belki bir keyif için, bir eğlence için atılan bomba ve silah seslerinin aksiyle inliyor. Nilüfer Sultan’ın asırlara, sönmeyen aşk fısıldayan türbesi, şimdi harap bir mezarlıktan başka bir şey değil; belki de bir penceresi bir Ayasofya eder denen Türk mabetleri yıkılıyor.

Bursa bizim ikinci Kâbe’mizdi. Cedlerimiz, padişahlarımız, velilerimiz, sanatlarımızla taşlarına topraklarına kadar Türk olan Bursa, şimdi hâinlerin elinde çarmıha gerilen, bin yarasında bin sızı sabırlı bir Mesih’ten başka bir şey değil.

Bursa ne silahlı bir şehirdi ne de askerdi. Bursa Keşiş’in eteğinde itikâfa çekilmiş vecd içinde derin bir sanatkâr, bir âbiddi. Medeniyet dünyasının bizi terbiye etmek için(!) silahlandırarak memleketimize salıverdiği Yunan çocukları kim bilir ona neler yapmışlardır! Bursa, bizden maddeten uzaklaşan Mekke’nin, Medine’nin içimizde kalan son timsaliydi. Şimdi artık Bursa dendiği zaman ürpermeyen bir ruh var mı? Halâs bekleyen bahtsız Türk milleti, Yunan atlılarının nallarına saçları dolaşan genç kızlar, çalılarda elbiselerinin son nişaneleri kalan insanlar, harap şehirler bizi yalnız bir sözle anıyorlar ve onunla bizi kendilerine yakın görüyorlar: Aşk ve kuvvet!

Bahtsız Bursa’mızın dizlerine başımızı koyabilmek için de bize biraz aşk biraz kuvvet...

Mazlumlara ümit ve saadet vaad eden Allah bizimledir.7 7 Hâkimiyet-i Milliye,12 Temmuz 1336/1920.

Mehmet Kaplan ve arkadaşları İstiklâl Mücadelesi yıllarının basın organlarını tarayarak iki seri kitap yayınladılar.

Geniş bilgi için bu eserlere bakılabilir: Devrin Yazarlarının Kalemiyle Millî Mücadele ve Gazi Mustafa Kemal I-II, İstanbul 1981; Atatürk Devri Fikir Hayatı I-II, İstanbul 1981.

Bursa Günlüğü 21

Prof. Dr. Tufan Gündüz

Bursa seyahatnâmesi Belli ki bir seyahat bereketi var Bursa’nın, tıpkı devlet bereketi olduğu gibi. Tarihi yerinde görmek, hissetmek, yaşamak ve unutmamak için de gerekiyor bu.

İ

negöl’ü geçtikten ve bir zamanlar ağaç denizi olan tepelerin arasında kıvrılan yola koyulduktan sonra Bursa yolu açılıyor. Artık kelleşmeye başlayan tepelerin arasından bazen kıvrılarak bazen düzleşerek ilerleyen yol, Bursa kapılarını açmak için uzayıp gidiyor. Acaba Evliya Çelebi, Bursa’yı ilk ziyaretinde buradan mı geçmişti? Hayır, hayır burası olamaz çünkü o meşhur seyahatine İstanbul’dan başlamış, bir gemiyle önce Mudanya’ya ulaşmış, oradan Bursa’ya geçmişti. Herhâlde şehre dair topladığı bilgileri bir kenara not 22 Bursa Günlüğü

etmeden önce Keşiş Dağı’nın eteklerinde şehri büsbütün görebileceği bir yere çıkmış, hem şehri uzun uzun seyretmiş hem de haneleri şöyle göz kararı ile saymış olmalıydı. Bursa’nın yemekleri, çarşıları, pazarları, ahalisi, güzellikleri derken araya şehirde yirmi üç binden fazla ev bulunduğunu da kaydetmişti; bir de iki binden fazla çeşme. Yani her on iki hane için bir çeşme bulunuyordu. Üstelik bunlar Keşiş Dağı’ndan şırıl şırıl akan on yedi su kaynağından besleniyordu. Bursa pekâlâ ipek şehriydi ve Bursa ipeklileri nice çakır gözlü gelinlerin çeyizini

süslüyordu ama aynı zamanda berrak suların her şeye lezzet kattığı bir yerdi. Onun dikkatini çeken bu bereketli suların yüzyıllar sonra yine aynı şehre bereket getirmesine ne demeli?

Yol çok uzamıyor aslında. Çok geçmeden Bursa’nın parlak çatıları görülmeye başlıyor. Evliya Çelebi, Mudanya üzerinden Bursa’ya ulaşmıştı ama Osman Gâzi’nin akın yönü doğu tarafındandı. Hangi yolu ya da hangi patikayı kullanmıştı acaba, Bursa’yı ilk gördüğü yer neresiydi acaba, diye insan etrafına bakmadan edemiyor.

Acaba Bursa’ya girmeden önceki son tepecik miydi? O tepeyi bulmak ve onun şehre baktığı gibi bakmak geçiyor akıldan. Kim bilir şehri gördüğü ilk anda ne kadar heyecanlanmıştı. Öyle ya, Bursa, Bizans’ın Anadolu’da hiç olmazsa şeklen elinde tuttuğu en büyük ve en son şehirdi. Mamur bir yerdi ve ticarî hacmi büyüktü. Elinde henüz birkaç kasaba bulunan Osman Gâzi’nin karşısında bir Kızılelma gibi duruyordu. Şehri ele geçirme tutkusu ona öylesine hâkim olmuştu ki rüyasında göbeğinden çıkıp dünyayı saran büyük çınarın ilk fidesinin dikileceği bir yer olduğuna inanmıştı sanki. Belki bu yüzden neredeyse yirmi dört yıl boyunca şehri kuşatmış, baskı altında tutmuş ama bir türlü fethine müyesser olamamıştı. Şehri baskı altında tutmak amacıyla inşa ettirdiği Balabancık Hisarı kadar onun hevesine tanık olan başka yapı olmamalıdır. Bu kale o kadar şanslıydı ki hem Osman Gâzi’nin şehri fethetme arzusuna hem de Orhan Gâzi’nin şehre girişine tanık oldu. Şimdilerde duvarlarının dibinde demlenen çaylar ve taşlarının arasından sızan sular bu kutlu günlerin anılarını yaşatıyor. Yahya Kemâl’in, İstanbul’un fethine tanık olduğu için Üsküdar’ı kıskanması gibi, Balabancık Hisarı’nın duvarlarına dokundukça aynı hislerle kıskançlık duymamak mümkün değil.

Bursa (Gravür: De Sinety - L. Sabatier)

İhtimal ki Osman Gâzi, bu kuşatmalar esnasında her gün batımında Balabancık surlarına çıkıp şehri seyrediyordu. Kuşatmaların başarıyla sonuçlanmamasından yorulmuş olmalı ki bugünlerin birinde oğlu Orhan Gâzi’ye “Bursa’yı fethet, beni de şu gümüşlü kümbetin altına defnet.” diye vasiyette bulunmuştu. Osman Gâzi’nin işaret ettiği yer, şehrin büyük kiliselerinden St. Elie idi. Kubbesi kurşunla kaplı olduğundan güneş vurdukça parlar ve kilise, sanki şehrin merkezindeymiş gibi dururdu. Şehrin fethi Orhan Gâzi’ye müyesser oldu. Şehre onun hangi cepheden

girdiğini kestirmek zor değil aslında.

Balabancık Hisarı’nı arkasına almış olmalı. O hâlde yine aynı istikametten şehre doğru akmak gerek. Fakat daha önemli husus Osman Gâzi’nin vasiyetinin yerine getirilmesi. Orhan Gâzi babasına verdiği sözü tuttu. Onu gümüşlü kümbetin altına defnetti. St. Elie’yi de camiye döndürdü. İmparatorluğun adının yanına torunu Alâeddin, gelini Nilüfer komşu geldi önce.

Sonra Savcı Bey, İbrahim Bey geldi.

Osman Gâzi’nin ve komşularının baş ucunda okunan ezanlar, yanı başında kılınan namazlar, göğe yükselen dualar ve niyazlar yüzyıllar boyu sürdü.

Bursa'nın düşman işgalinden kurtarılmasının ardından basılan propaganda kartpostalı, 11 Eylül 1922

Bursa Günlüğü 23

Ta ki 1855 depremine kadar. Gümüşlü kümbet yıkıldı ama Osman Gâzi’nin türbesi ayakta kaldı. Sonra şimdiki şeklini aldı ve günümüze ulaştı.

Bursa, Orhan Gâzi ile birlikte başkent oldu. Gerçekte imparatorluk burada kuruldu. İstanbul fethedilinceye kadar Osmanlı’nın bütün temelleri Bursa’da atıldı. İstanbul Türkçesinin kökenleri Bursa’da gelişmeye başlayan Türkçe oldu. İstanbul’un fethinden sonra yollar değişince Bursa biraz içerde kaldı ama hiçbir zaman kendi içine kapanmadı. Kültürel varlığını, nüfus gücünü, ticarî hacmini, sanatını, ipeğini, şalını, dokumasını daima korudu. Sultanların saygı duyduğu bir şehir, vezirlerin uğrak yeri oldu.

24 Bursa Günlüğü

Bursa kadılığı daima itibarını korudu.

Bursa’nın manevi havası şehrin üzerinden hiç eksik olmadı. İmparatorluğumuz çökmeye başlayınca Balkanların görkemli güzelliklere sahip şehirleri birer birer elden çıktı. “Üsküp ki Şardağ’ında devâmıydı Bursa’nın” hayali bir teselli gibi durdu önce. Sonra anlaşıldı ki Balkan şehirlerinin uzantısıydı Bursa. İmparatorluğun kurulduğu yer, yavaş yavaş muhacir merkezi hâline geldi. Çok zaman geçmedi düşmanın ayak sesleri Bursa’da da duyulmaya başladı. Asıl felaket o zaman yaşandı.

Bursa’nın da işgale uğrayabileceği kimsenin aklından geçmemişti çünkü.

8 Temmuz 1920’de anlaşıldı ki Bur-

sa, İstanbul’un gölgesinde kalsa bile gerçekte manevî bir güç olarak duruyordu ve Bursa’nın işgali en az İstanbul’un işgali kadar ağır geldi. Hiçbir yürek sindiremedi; hiçbir kalp kaldırmadı bu işgali. Öyle ki Mehmet Âkif daha işgal dedikoduları yayılmaya başladığı günlerde bunalmış, bütün dünyaya küsmüş, gam ve kahır içinde dolaşırken kırlarda karşılaştığı -sırf yuvası yıkıldı diye ortalığı velveleye veren- bülbül ile kavgaya tutuşmuş; Dolaşsın, sonra, İslâm’ın harem-gâhında nâ-mahrem...

Benim hakkım, sus ey bülbül, senin hakkın değil mâtem!

Diye haykırmıştı. Öyle ya Bursa İslâm’ın haremgâhından başka neydi ki?

Bununla da kalmadı, Bursa ahalisi arasında Yunan orduları kumandanı Sofokles’in Osman Gâzi’nin türbesine girdiği ve güya sandukaya doğru “Kalk ey Osman! İmparatorluğunun hâlini gör!” diye seslendiği dedikoduları yayıldı. Buna bir de Sofokles’in kolunu sandukayı çevreleyen demir korkuluklara yaslanarak çektirdiği fotoğraf eklendi. O günlerde Osman Gâzi’nin sandukasına doğru ateş edildiğini ve birkaç kurşunun sandukaya saplandığını da duyan olmuştu.

(Geçen yıllarda yapılan bir tadilat sırasında kurşun çekirdeklerinden biri çıkarılmıştır.)

Bursa’nın işgali tıpkı İstanbul’un işgali gibi “Kara Bir Gün” olarak tarihe

Bursa (BBB Arşivi, fotoğraf: Tarık Zafer Kocabey)

geçti. Ankara’da toplanmış olan Millî Meclis’te konu uzun uzun tartışıldı.

Suçlamaların, kahırların, üzüntülerin, tartışmaların odaklandığı tek nokta Bursa’nın işgalinin millî bir yas olduğuydu. Bu derin teessürün nişanesi olarak Meclis Kürsüsü’ne siyah örtü serildi. Sonra Söğüt’ün işgal edildiği ve Ertuğrul Gâzi’nin türbesinin kurşunlandığı haberleri ulaştığı Ankara’ya. Üzüntü bin kat daha arttı.

11 Eylül 1922’de Bursa işgalden kurtulduğunda, aslında yüreklere yapışmış olan tarihî korku da kendiliğinden ortadan kalktı. Şehir yavaş yavaş toparlandı; eski gücüne kavuştu. Yine ipekli şallar, püsküllü dokumalar, keten kumaşlar, sabun kokularına

karışıp karşılıyor insanı. Camileri, bedestenleri, külliyeleri, çarşıları, pazarları insanla dolup taşsa da yine en çok Osman Gâzi’nin türbesi, Balabancık Hisarı’nın nemli duvarları, Ulu Cami’nin uhrevî güzelliği ve her yerden fışkıran Keşiş Dağı’nın leziz suları çekiyor Bursa’ya ilk gelenleri.

Doğrusunu söylemek gerekirse tıpkı Evliya Çelebi’nin meşhur seyahatine başlaması gibi başlamak gerekiyor: Yani ilkin Bursa’dan... Belli ki bir seyahat bereketi var Bursa’nın, tıpkı devlet bereketi olduğu gibi. Tarihi yerinde görmek, hissetmek, yaşamak ve unutmamak için de gerekiyor bu.

Bursa Günlüğü 25

Prof. Dr. Yusuf Oğuzoğlu / Düzce Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü

Bursa’da salgın hastalıkların tarihi Osmanlı Bursa’sında başka şehir ve memleketlerden gelen insanların taşıdığı salgın hastalıklar zaman zaman gündelik hayatı tehdit edici boyutlara gelmişti.

B

atı ve Doğu toplumlarında erken dönemde salgınların ortaya çıkışı ile ilgili görüşlerin kaynağı genellikle gerçeküstü varsayımlardı. Kutsal yasaklara uymayan günahkârların Tanrı tarafından cezalandırılması, salgınların bir toplumda baş göstermesinin temel sebebi olarak görülüyordu. Yaygın olarak benimsenmiş İslam ve Hıristiyanlık dinlerinde de salgınların özü “Tanrı’nın isteği/iradesi” olarak tasavvur edilmekteydi. Dolayısıyla Tanrı’nın iradesine dayanan bu ölüm, kader olarak değerlendirilmeli ve tevekkül ile karşılanmalıydı. Hatta bazı kalem erbabı, salgınları kutsanmış olarak tanımlıyordu.1 Salgınların Tanrı kaynaklı olduğunu temel alan kaderci görüşü takiben, insanların doğal çevrede yaşadıkları 1 İsmail Yaşayanlar, “Maraz-ı Sari, Emraz-ı Müstevli: Tarihte Salgın Hastalıklar”, Toplumsal Tarih, S. 296, Ağustos 2018, s. 28; Ayrıca bkz. Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Salgın Hastalıklar ve Kamu Sağlığı, Ed. Burcu Kurt, İsmail Yaşayanlar, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2017.

26 Bursa Günlüğü

ve gözlemledikleri bazı olaylar ve durumlar, basit düzeyde de olsa rasyonel çıkarımlar yapmalarını sağlamıştı.

Yıldızların ve gezegenlerin konumlarının, hareketlerinin ve açılarının dünya atmosferine yaptığı etkiler önemli bir salgın sebebi olarak düşünülüyordu.

19. yüzyıla kadar yaygın olarak inanılan diğer bir görüş, ağırlaşmış ve kirlenmiş havanın salgınların çıkmasına ve yayılmasına sebep olduğu yönünde idi. Sanayileşme öncesi dönemde kimyasal bir kirlilikten söz etmek elbette mümkün değildi. Fakat nehir ve göl taşkınları sebebiyle oluşan bataklık alanların yoğun olarak bulunduğu yerleşim alanlarında havanın nemden ötürü ağırlaşması söz konusuydu.

Nüfusu fazla olan kentlerde özellikle yaz mevsimlerinde insan ve hayvan atıklarının oluşturduğu kötü kokular da bu kategoride değerlendiriliyordu. İnsanlar hava kirliliğini ve kötü kokuyu uzaklaştırmak için aromalı bitkilerle tütsü yakarak havayı “sağlıklı” hâle getirdiklerini düşünüyorlardı.2 Esasen hastalıkların kaynağının kirli hava olduğu düşüncesi İslam ve Hıris2 Yaşayanlar, a.g.m., s. 28.

tiyanlıktan oldukça önceye Hipokrat ve Galen’e dayanıyordu. İslam tıbbının Grek, özellikle de Galen tıbbına dayalı olarak geliştiği göz önüne alındığında benzer görüşlerin benimsenmiş olması şaşırtıcı değildi. Avrupa’da da durum pek farklılık arz etmiyordu. Özellikle yaz aylarında kentin üst tabakasına mensup aileler, hastalık korkusu ile şehrin kirliliğinden kaçarak yazlık mekânlara gitmeyi tercih etmeye başlamıştı. Kendini şehirden tecrit etme uygulaması hastalıktan korunmak için kısmen de olsa başarı sağlayabilirdi. Fakat kaynağı ya da taşıyıcısı hayvan olan hastalıkların bulaşmasını engellemek için kırsal alana kaçmak çözüm değildi.3 Çevresel faktörlerin hastalıkların yayılmasındaki etkilerinin yüzyıllarca tartışılageldiği süreçte Veronalı bir doktor olan Girolamo Fracastoro’nun tohum teorisi soru işaretlerinin yönünü değiştirmişti. Fracastoro, frengi üzerinde yaptığı çalışmalarda hastalığın seminaria yani gözle görünemeyen tohumlar vasıtasıyla insandan insana bulaştığı teorisini ortaya atmıştı 3 Yaşayanlar, a.g.m., s. 28.

Ahmet Vefik Paşa'nın yaptırdığı Hamidiye Hastanesi, Bursa

(1546). Fracastoro’ya göre görünmeyen bu tohumlar, hava vasıtasıyla sağlıklı insanlara geçiyor ve onların hasta olmasına sebep oluyordu. Mikroskobun olmadığı dönemlerde geliştirilen bu teori, hastalıkların yayılma sebepleri olan mikroorganizmaları basit de olsa tanımlaması sebebiyle gerçeğine en yakın olanıydı.4 Fracastoro’dan yüzyıllar sonra, yaşayan mikroorganizmaların varlığını kanıtlayan Fransız kimyager Louis Pasteur, yaptığı bir dizi deneyle hastalıklara olan bakış açısını tamamen değiştirmişti (1857). Artık insanları ve hayvanları hasta eden ve gözle görünemeyen bu mikroskobik varlıkların yarattığı yıkımların sebepleri daha derinlemesine incelenebilecekti.

Tüberküloz ve kolera gibi yıkıcı salgınların sebebi olan bakterileri keşfeden Alman doktor Robert Koch ise Pasteur’ün misyonunu tamamlamış oldu. Bakteriyolojinin kurucuları kabul edilen bu iki bilim adamı, hastalıkların yayılması ve tedavisi konusunda devrim yaratan keşiflere imza attı.

Böylece tarihsel seyirde salgınların ortaya çıkmasında etkili olan çevresel faktörlerin yanında, hastalıkların gerçek sorumluları, adeta tohumları olan bakteriler keşfedilmiş oldu.5

Veba salgınları

Eski çağlardan yakın çağa uzanan süreç içerisinde salgın hastalıklar içerisinde vebanın özel bir yeri vardır. Bu çağların klasik ve ölümcül salgın hastalığı vebadır. Veba, İslam dünyasında; 4 Yaşayanlar, a.g.m., s. 28.

5 Yaşayanlar, a.g.m., s. 28.

veba, taun; Batı dünyasında ise “black death” yani kara ölüm ya da kara veba olarak ifade edilmektedir. Ancak farklı dillerde plague, peste, pestis olarak da adlandırılmaktadır. Arapçadaki karşılığına ek olarak “kıran” şeklinde Türkçe olarak dilimizde isimlendirilmiştir. 6 15. yüzyılda Anadolu’da veba etkisini zaman zaman toplu ölümlere yol açabilecek derecede hissettiriyordu.

1429 yılında Bursa’da baş gösteren veba salgını şehri adeta viraneye çevirmiştir. Bu salgın sırasında çok sayıda insan ölmüş ve ölenler arasında devrin önemli şahsiyetleri de olmuştur. Emir Sultan, Molla Fenari, Emir Süleyman’ın oğlu Orhan Bey ve Hacı İvaz Paşa vebadan ölen ünlü şahsiyetler arasındadır. 7 1492 yılında Arabistan, Şam, Halep ve Mısır’dan kaynaklanan veba salgını 1492 yaz aylarında İstanbul’da etkili olmuş, beş günde 1.000, takip eden on günde 25.000, üçüncü dönemde ise 30.000 kişinin ölümüne sebep olmuştur. İstanbul’da yaklaşık bir aylık bir sürede 56.000 kişinin hayatını kaybettiği belirtilir. Bu salgın sebebiyle Sultan 2. Bayezid dört ay süreyle Edirne’de kalmış ve İstanbul’a gidememiştir. 8 16. yüzyılın hemen başında yani 1500 yılından sonra Anadolu’da veba salgını ve arkasından büyük bir kıtlık yaşanmıştır. Bu salgın aralıksız üç yıl sürmüş 6 Orhan Kılıç, Genel Hatlarıyla Dünyada ve Osmanlı Devleti’nde Salgın Hastalıklar, Elazığ, 2003, s. 23 vd.

7 Heath W. Lowry, Bursa 1326-1923, Seyyahların Gözüyle, çev. Serdar Alper, İstanbul: Eren Yayınları, 2004, s. 1-189.

8 Kılıç, a.g.e., s. 23 vd.

Mary Adelaide Walker'in çizimiyle Hamidiye Hastanesi, Bursa

ve salgın arkasından ortaya çıkan kıtlık ise altı yıl devam etmiştir. Bu yıllarda 50-60 dirhem ekmek 1 akçaya zor bulunmuştur. Bolu tarafında iki aydan fazla ekmeksiz kalan insanların ot toplayıp yediklerinden bahsedilmektedir.9

Çiçek salgınları

Salgın hastalıklar kuşkusuz sadece veba ile sınırlı ve her dönemde insanlar için yeni bir olgu değildir. Mesela Çiçek hastalığı çok eski yıllardan beri bilinen, çok büyük salgınlara sebep olan, ani başlangıçlı, bulaşıcı ve ölümcül olabilen hastalıktır. Çiçek hastalığına variola isimli bir virüs yol açar ve yaklaşık %30-40 oranında ölümcüldür.

Cüzzam salgınları

Bilinen en eski hastalıklardan biridir.

Bir tür deri hastalığı olup ilk belirtileri hafif eklem ağrıları ve soluk bir tendir.

Daha sonra burnu parça parça düşü9 Kılıç, a.g.e., s. 23 vd.

Bursa Günlüğü 27

Koleranın yayılma yollarını gösterir Osmanlı haritası (Akil Muhtar, Besim Ömer, Kolera Hastalığında İttihazı Lazım Gelen Tedâbir ve Ettibâya Rehber, Dersaadet: Arşak Garveyan Matbaası, 1327) (ottomanhistorypodcast.com)

ren, dudakları ve dili şişiren, kaşları ve saçları döken, yüz cildini buruşturan, elleri ve ayakları adeta pençelere çeviren bir gelişme gösterir. Cüzzam hastalığına yakalanan kişinin kendi başına bırakılması ve toplumdan tecrit edilerek belli bir yerde gözetim altında tutulması bütün toplumlar için bir gelenek hâlini almıştır. 10 Halk arasında miskinlik denilen deri hastalığı olup, vücutta çıban ve yaralar görülen bulaşıcı bir hastalıktır. Bu illete müptelâ olanlar bir araya toplanarak kimse ile temas ettirilmezler.

Bir nevi tecrit usulüyle cüzzamın önü alınmaya çalışılırdı. 1484 tarihli bir sicil kaydında şu bilgi yer almaktadır: “Kütahya tevabiinden Sülü nam karyesinden (köyünden) Bayezid oğlu Resul Fakih’a cüzzam töhmeti etmişler, mezbur Bursa’ya gelip hazık tabiplere gösterildi. Bunda ol marazdan ve zahmetten hiçbir eser görülmedi. Böyle bir hastalığı yoktur, dediler.” Bu kayıt halkın hassasiyetini, Kadı’nın müdahale etmesini ve durumun takibini gösteriyor. 11 10 Kılıç, a.g.e., s. 23 vd.

11 Kılıç, a.g.e., s.23 vd.

28 Bursa Günlüğü

Miskinler zaviyesi

Muradiye’ye giderken, Altıparmak Cami’nin biraz garbında, dere kenarında bir zaviye idi. Yolların genişletilmesi münasebetiyle daha sonra yıkıldı. Bu tekkeye şeyh olabilmek için mutlaka cüzzam illetine mübtelâ olması şartmış.

9 Eylül 1785’te Bursa’daki miskinler tekkesinde sakin miskinlerden Hasan adında birisi, cüzzam marazına mübtelâ olmayıp sağ ve salim, vücudunda bu illetten bir alâmet yokken ben cüzzam marazına mübtelâyım, miskinim, diye bu tekkeye kolayını bularak şeyh olmuş; berat almış ve miskinlere cevr ü eza etmeğe başladığından, ref’ olunarak yerine Giritli İbrahim oğlu Hasan Halife şeyh olmuştur.

Kolera salgınları

Kolera hastalığı, Osmanlı Devleti topraklarında ilk kez 19. yy. başlarında görülmeye başlanmıştır. 1865 yılında Sultan Abdülaziz döneminde, “Büyük Kolera” olarak adlandırılan salgın tüm Anadolu’yu etkilemiş, İstanbul’da ise günlük ölüm ortalaması bine ulaşmıştır. Sultan Abdülaziz’in, kolera hastalığını önleme mücadelesine katılanlara,

başarılarından dolayı “Kolera Madalyası” dağıtması durumun vahametini göstermesi açısından önemlidir. 12 2. Abdülhamid döneminde, Osmanlı Devleti’nin çeşitli bölgelerinde yeniden ortaya çıkan kolera hastalığına karşı etkili önlemler alınmaya çalışılmıştır. İzmir’de kolera tehdidine karşı kurulmuş olan Klazomenai (Urla) Tahaffuzhânesi’nin (karantina) faaliyetlerini etkin kılabilmek için, 2.

Abdülhamid’in emriyle, 1891 yılında, Avrupa’dan yeni bir alet satın alınmıştır. “Etüv Makinesi” ismi verilen bu alet, giysilerin dezenfekte edilmesinde kullanılmıştır.

Osmanlı topraklarından olan Hicaz’da; 1881 yılından başlayarak altı büyük Kolera salgını yaşanmıştır. 1893 yılında yaşanan salgın, Hicaz’da o tarihe kadar ortaya çıkmış olan en büyük ve en şiddetli olanıdır. Bu salgında, değişik kaynaklarda farklı sayılar ortaya konulmasına karşın, 35.000-40.000

12 Nursal Kumaş, “Bursa’da Kolera Salgını ve Alınan Karantina Önlemleri (18901895)”, Uludağ Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, S. 21, 2011, s. 214 vd.

civarında hastanın hayatını kaybettiği anlaşılmaktadır.

Bursa’da tespit edilebilen ilk Kolera vakaları, 1848 yılının Nisan ayında Mihaliç (Karacabey) kazasında ortaya çıkmıştır. Bu tarihten 1890’lı yıllara kadar, Bursa’da kolera olup olmadığı yönünde bir bilgi tespit edilememiştir.

Fakat bu yüzyılın sonuna doğru kolera tehdidi yeniden ortaya çıkmıştır. 13 Urla tahaffuzhânesi, Hudâvendigâr Vilâyeti Valisiİzmir Mahmud Celâleddin Paşa tarafından oluşturulmuş Kolera Komisyonu’nda, sıhhiye müfettişi ve emrine verilen doktorlar ile belediye memurları bulunmaktadır.

Ayrıca komisyonun emrine birçok polis ve zabıta da verilmiştir. Kolera ile etkin bir şekilde mücadele edebilmek için, şehirde bulunan mahalleler, belediye meclis üyeleri arasında paylaştırılmıştır. Aynı resmi belgede valilik tarafından alınan kararlar ile uygulanacak önlemler ise şu şekilde sıralanmıştır: - Keçi ve manda etlerinden çiğ olanları ile olgunlaşmamış veya çürümeye yüz tutmuş meyve ve bayatlamış sebzelerin satışı kesinlikle yasaklanacaktır.

- Genellikle kadınlar tarafından evlerde el mancınıkları yardımıyla gerçekleştirilen ipek böceği işleme faaliyetlerine, geçici bir süre ile ara verilecektir.

- Fabrikaların artığı olan ipek böceklerinin gübre olarak bağ ve bahçelere döküldüğü ve aynı zamanda yem olarak tavuklara yedirilmiş olduğu anlaşıldığından, bu duruma kesinlikle son verilecektir.

- Boş arsalar ve bazı harap durumdaki alanlarda bulunan çöp ve süprüntü ile 13 Kumaş, a.g.m., s. 217 vd.

fabrikaların çevreye yaydığı koza döküntüleri toplatılacaktır.

- Şehrin sokakları ile bina ve hanların temizliğine önem verilecektir.

- Sokaklarda gübre, hayvan leşi ve çöp bulunmasına izin verilmeyecek, sokakların her gün süpürülüp su ile yıkanması için gerekli düzenlemeler yapılacaktır.

- Fabrika ve helâ lağımlarının açık olan Tuzla tahaffuzhânesi, İstanbul kısımlarının kapatılması sağlanacaktır.

- Kasap dükkânlarının temizliği ve düzenine dikkat edilecek, etlerin sinek ve tozdan korunması için tel dolaplara konulacaktır.

- Pazar yerinde satılacak olan etler ise tülbentlere sarılacaktır. 14 Bursa Gazetesi’nde de 1893 yılının Eylül ve Ekim aylarında, gazetenin çeşitli sayılarında “Sıhhiye Talimatnâmesi“ yayınlanmıştır.15

Karantina önlemlerine karşı Bursa halkının tepkisi

Osmanlı Devleti’nde ilk kez 1831 yılında uygulanmaya başlanılan karantina uygulamalarına Osmanlı toplumunun bir kesimi karşı çıkmıştır. Bursa’da da bir kısım halk, karantina önlemlerinin alınmasını “Allah’ın yazgısına” karşı çıkıldığı şeklinde yorumlamış ve alınan önlemlerin kaldırılmasını istemiştir.

Alınan karantina önlemlerinin, dinen sakıncalı olmadığı söylenmesine rağmen, halkın bir kısmı önlem almamakta ve çoğu zaman hastalığı saklamakta diretmiştir.

Bursa’da, dinî nedenlerin yanında ekonomik nedenlerden dolayı da ka14 Kumaş, a.g.m., s. 217 vd.

15 Kumaş, a.g.m., s. 217 vd.

rantinanın bir an önce kaldırılmasını isteyen bir halk kitlesi bulunmaktaydı. Tüccar ve esnaf, karantina nedeniyle ticaret yapamadıkları için zor durumda kaldıklarını bildiriyorlardı.

Halkın bir bölümü de şehir dışına çıkamadıkları için ihtiyaçlarını temin edemedikleri yönünde şikâyette bulunuyorlardı. Şikâyetçi gruptan iki yüz civarında kadın, 19 Eylül 1310 (1 Ekim 1894) tarihinde valilik konağı önünde toplanmıştır. Amaçları vali ile görüşüp, kordonların kaldırılmasını ve mağduriyetlerinin giderilmesini validen istemektir. Yapılan tetkik sonrasında bu 200 kişiden 60’ının (toplam 20 hane) gerçekten zor durumda kaldıkları anlaşılmıştır. Bu kişilerin isimleri bir deftere yazılarak, valilik kanalı ile gereği kadar ekmek, et ve pirinç verilmiş, bu durum kordonlar kaldırılıncaya kadar devam etmiştir.

Valilik böylece sosyal sorumluluk görevini yerine getirmiştir. Ayrıca, Hudâvendigâr Gazetesi’nde verilen bilgiye göre, kordon yüzünden zor durumda kalan ihtiyaç sahipleri için, başta vali olmak üzere, diğer devlet memurları, eşraf, tüccar ve halktan bazı kişilerin öncülüğü ile para toplandığı ve haberin verildiği tarihte, bu paranın toplam olarak 3352 kuruşa ulaştığı bildirilmiştir (Hudâvendigâr Gazetesi, 1608/2).16 16 Kumaş, “Measures Taken Against Contagious Diseases Observed in the Province of Hudavendigar (1890-1910)”, Journal of the International Society for the History of Islamic Medicine ISHIM, Vol:12-13, Number: 23-24-25-26, 2013. s.

133-142.

Etüv makinesi (Hüseyin Selami, Karantina ve Emrâz-ı Müstevliye, Millî Kütüphane Yazma Eser Koleksiyonu, No: B.536) (ottomanhistorypodcast.com)

Bursa Günlüğü 29

Sonuç Osmanlı Bursa’sında başka şehir ve memleketlerden gelen insanların taşıdığı salgın hastalıklar zaman zaman gündelik hayatı tehdit edici boyutlara gelmişti. Bugün tedavisi mümkün olan birçok hastalık eski dönemlerde kitlesel ölümlere yol açabilecek bir mahiyet arz edebiliyordu. Modern tıbbın ve tedavi yöntemlerinin bulunmasından önce Veba, Çiçek, Frengi, Kolera, Verem, Sıtma ve Cüzzam hastalıkları insan hayatını ciddi manada tehdit eden ve toplu ölümlere yol açan bulaşıcı hastalıklardı. İnsanların ilkel yöntemlerle çoğu kez de psikolojik usullerle hastalıkları tedavi etme çabaları doğal olarak salgın hastalıkların yayılmasını engelleyememiştir.

BOA, Y.A.HUS.308/125 Bursa’da Ortaya Çıkan Kolera Hastalığına Karşı Alınan Önlemler

Çeviri yazı Nezâret-i Umûr-ı Sıhhiye Tahrîrât Odası, Aded: 221 Huzûr-ı Me‘âlî-mevfûr Cenâb-ı Sadâret-penâhî’ye Ma‘rûz-ı çâker-i kemîneleridir ki Bursa şehrinde kolerâ zuhûrundan dolayı şehr-i mezkûrun şiddetli kordon altına alınarak ve sâhil cihetine inecekler ile Anadolu’nun içerü taraflarına gidecekler içün biri Mudanya ile Bursa arasında ve diğeri Kütahya hattı üzerinde olmak üzre iki tahaffuzhâne teşkîl olunarak bu tahaffuzhânelerin teşkîlâtı hitâm buluncaya kadar Bursa şehrinden kimesnenin çıkmasına meydan verilmemesi ve Bandırma hâriç olmak üzre Gemlik Körfezi’nden gelenlerin iş‘âr-ı ahîr vukû‘una değin Tuzla Tahaffuzhânesi’nde karantina altında tutulması husûsâtının ve müteferri‘ât-ı sâirenin evvelki gün dâire-i sıhhiyece taht-ı karâra alındığı bâ-tezkire-i âcîzî arz ve iş‘âr kılınmıştı dünkü gün in‘ikâd eden Meclis-i Umûr-ı Sıhhiye’de keyfiyyet arîz ve amîk mütâla‘a olundukta Bursa şehrinin yüz bine karîb ahâlîsi ve Dersa‘âdet ile ihtilât-ı dâ’imîsi olduğu cihetle te’sîs olunacak yeri tahaffuzhânelerin ihtiyâcât-ı mahalliyeye kâfî sûrette teşkîlât ve tertîbâtı ikmâl edilmedikçe Bursa şehrinden kimesnenin çıkarılmaması maddesi muvâfık-ı hâl ve maslahat olduğu gibi defâ‘atle arz ve iş‘âr kılınmış olduğu vecihle son mevki‘-i müdâfa‘a ittihâz olunmuş olan Tuzla Tahaffuzhânesi bir seneden berü 30 Bursa Günlüğü

ve âid olduğu makamdan ikmâl ve ıslâh edilemeyüp gayr-i muntazam bir hâlde bırakılmış ve a‘zam-ı ihtiyâcattan olan suyun isâle edilemediği gibi on gün karantinaya konulacak yolcular içün vücûdu elzem bulunan hastahâneler dahi inşâ kılınamamış olduğuna ve on gün karantinaya tâbi‘ bulunan sefâ’in derûnundaki yolcuların behemehâl tahaffuzhâneye ihrâcı da nizamnâme-i mahsûs iktizâsından ve kavâid-i sıhhiye îcâbâtından bulunmuş olduğu halde bu sûretle henüz nâ-tamâm kalan bir tahaffuzhâneye yolcu çıkarılmasının aranılacak istifâdeden ziyâde sıhhat-i nokta-i nazarınca muzırrât-ı adîde görüleceği derkâr bulunduğuna binâ’en esbâb-ı ma‘rûzadan dolayı Tuzla Tahaffuzhânesi’nin hâl-i hâzırı on gün karantinaya tâbi‘ yolcuları kabûle gayr-i müsâ‘id bulunduğu beyânıyla tahaffuzhâne-i mezkûrun sûret-i matlûba ve serî‘ada nevâkıs-ı mevcûdesi ikmâl edilinceye kadar Mudanya ve Gemlik cihetlerinden kimesnenin çıkarılmasına müsâ‘ade olunmaması ve ihtiyâten İzmid Körfezi mevâridâtı misüllü Ban-

dırma’dan Mudanya’ya kadar olan sâhilden geleceklerin dahi Tuzla Tahaffuzhânesi’nde yirmi dört saat karantinaya tâbi‘ tutulması ve müfettiş-i umûmî sa‘âdetlü Koçi Efendi hazretlerinin bugün tahaffuzhâne-i mezkûra i‘zâmıyla ıslâhât-ı mukteziyyenin me’mûrîn-i mahalliye ile bi’l-müzâkere icrâsı vesâ’ilinin istihsâli husûslarına karar verilerek îcâbâtı icrâ kılınmış ise de yalnız Mudanya ve Gemlik mevâridâtının on gün karantinaya tâbi‘ tutulduğu halde civârı olan Bandırma ve İzmid Körfezi’nden gelenler haklarında icrâ olunmakta olan yirmi dört saat mu‘âmele-i ihtiyâtiyye ile iktifâ olunması maksadı te’mîn edemeyeceğinden ve Bursa mevâridâtının sâhile inmesine şimdiki halde tedâbir-i müttehize pek de mâni‘ olmadığından bu cihetin dahi meclisin ilk ictimâ‘ında lâyıkıyla müzâkere edilmesi içün lâzım gelenlere tenbîh edilmiş olduğundan karâr-ı mezkûre hakkında Bahriye Nezâreti ve Şehremâneti ve Hüdâvendigâr Vilâyet-i Celîleleri’ne serî‘an teblîğât-ı mukteziyye îfâ buyurulması bâbında emr ü fermân hazret-i

veliyyü’l-emrindir fî 12 Rebî‘ülevvel sene 1312 ve fî 31 Ağustos sene 1310 (12 Eylül 1894) Sıhhiye Nâzırı İmzâ

BOA, Y.A.HUS, 310/92 Kolera hastalığı nedeniyle oluşturulan Bursa kordonunun kaldırılması ve uygun görülen yerlerde yeni tahaffuzhânelerin kurulması. Çeviri yazı Nezâret-i Umûr-ı Sıhhiyye Tahrîrât Odası Aded: 295 Huzûr-ı Âlî-i Hazret-i Sadâret-penâhî’ye Ma‘rûz-ı çâker-i kemîneleridir ki Bursa sıhhiyye kordonunun mevki‘-i îcâbâtından olarak tamâmıyla tahaffuza elverişli olmadığı gibi şehir etrâfındaki bağ ve bağçelerin tımar zamanı mürûr etmekte olduğu cihetle bir müddet daha devâmı ahâlîce şikâyeti mûceb olacağından ve sâ’ireden bahisle mezkûr kordon ref‘ olunarak İnegöl ve Gemlik ve Yenişehir kazâlarıyla Ertuğrul ve Kütahya ve Karahisar cihetlerine

gidecek yolcular içün Konya caddesinin Aksu karyesi civârında ve Mihaliç ve Kirmastı kazâlarıyla Karesi Sancağı’na gidecekler içün dahi Apolon (Apolyond) Gölü’nün ayağı üzerindeki Uluâbâd Cisr-i Kebîri yanında birer tahaffuzhâne inşâsıyla oralarda ve Mudanya dâhil ve şimdilik Gemlik hâriç olmak üzre Mudanya’dan Mihaliç boğazına kadar mümettid sâhilden çıkacak merâkib-i bahriyye yolcularına Tuzla’da on gün karantina münâsip olacağına dâ’ir Hüdâvendigâr Vilâyet-i Celîlesi’nden alınan telgrafnâmenin leffiyle iktizâsının îfâ ve inbâsını âmir 27 Eylül sene 310 tarihli ve yüz doksan beş numrolu tezkire-i sâmiyye-i cenâb-ı sadâret-penâhîleri Meclis-i Sıhhiyye’de lede’l-mütâla‘a Mudanya’da lehü’l-hamd on günden mütecâviz zamandan berü şüpheli illetten başka bir şey olmayup evvelce kolera denilen vukû‘âttan ikincisi hakkında Mudanya’da bulunan sıhhiyye tabîbi Doktor Olçanski’den ahîren alınan raporda gerçi vefât eden mezkûr adamın Acemler Tahaffuzhânesi’nde karantina beklemeksizin firâren geldi-

ği ve ahvâl-i sıhhiyye-i umumiyyenin ber-kemâl olduğu gösterilmiş ise de Bursa şehrinin etrâfındaki kordon lâyıkıyla muhâfaza edilemeyerek firârîlerin çoğalmakta bulunduğu tabîb-i mûmâ ileyhten dünkü gün vârid olup meclis-i mezkûrda kırâ’et olunan telgrafnâme münderecâtıyla dahi mü’eyyed bulunmasına ve her ne kadar Bursa kordonunun lağvından dolayı illetin etrâfa intişârı ki mazarrât-ı külliyye tevellüdü melhûz ise de bu sûretle firârîlerin tekessür ve Bursa ahâlîsinin kordon yüzünden dûçâr olduğu muzâyaka ve ihtiyâcâtın günden güne teşeddüd eylemesi tedâbir-i tahaffuziyye-i mer‘iyyece bi’z-zarûre ba‘zı ta‘dîlât icrâsına lüzûm-ı hakîkî göstermekte olmasına binâ’en vilâyet-i müşârün ileyhânın iş‘ârı vecihle Bursa kordonuyla Acemler ve Duâçınarı tahafuzhâneleri ref‘ ve lağv olunarak Aksu karyesiyle Uluâbâd Cisr-i Kebîri’nin yanında iki tahaffuzhâne teşkîli ve Bozburun’a kadar Mudanya ve Gemlik Körfezi sevâhilinden geleceklerin on gün müddetle Tuzla Tahaffuzhânesi’nde karantina tahtına vaz‘ıyla haklarında tathîrât ve tebhîrât-ı mukteziyye icrâsı ve Bandırma ile İzmid Körfezi mevâridâtı hakkında müttehaz bulunan yirmi dört sa‘at ihtiyât karantinasının dahi kemâkân ibkâsı husûslarına meclis-i mezkûrece karâr verilerek iktizâsı îfâ kılınmış ve fakat vilâyet-i müşârün ileyhâ telgrafnâmesinin son fıkrasında muharrer olduğu üzre bu kerre tutulacak olan otuz beş adet geçit mahalleri Bursa kordonu gibi lâyıkıyla muhâfaza edilemeyüp de firârîlerin önü alınamayacak olduğu halde berren ve bahren vaz‘ olunan işbu karatinalardan dahi bir hüsn-i netîce istihsâline muvaffakiyet hâsıl olamayacağı tabî‘î bulunduğundan bu bâbda Hüdâvendigâr Vilâyet-i Celîlesi›nin ayruca nazar-ı dikkat ve ehemmiyetinin celbi de cümle-i müzâkerâttan bulunmuş olmağla ona göre vilâyet-i müşârün ileyhâya teblîğât-ı mukteziyye îfâ buyurulması husûsunun huzûr-ı sâmî-i dâver-a‘zamîlerine arz ve izbârı dâ’ire-i sıhhiyyeden ifâde ve melfûf telgrafnâmeye matviyyen takdîm ve i‘âde kılınmağın emr ü fermân hazret-i veliyyü›l-emrindir fî 17 Rebîülâhir sene 312 ve fî 5 Teşrîn-i Evvel sene 310 Sıhhiye Nâzırı İmzâ Bursa Günlüğü 31

Prof. Dr. Mustafa Şahin / Uludağ Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü

Apolyont’u tanımak: Kültür mirası açısından Uluabat Gölü ve çevresi

M

armara Denizi’nin 15 km güneyinde, Bursa ilinin 30 km batısında uzanan Uluabat Gölü eski adıyla Apolyont, Bursa ili sınırları içerisinde bulunan iki gölden birisidir (Resim 1). Uluabat Gölü, Nisan 1998’de T.C. Çevre Bakanlığı tarafından Ramsar Alanı olarak kabul edilirken, 2001 yılında Yaşayan Göller (Living Lakes) ağına da dâhil edilmiştir. Sığ bir tatlı su gölü olan Uluabat/Apolyont, gerek plankton ve dip canlıları, gerek sucul bitkileri, gerekse balık ve kuş varlığı açısından Türkiye’nin en zengin göllerinden birisidir.

Uluabat Gölü, biyolojik üretim yönünden bol gıdalı (ötrofik) göllerimizden biridir. Planktonlar ve dip canlıları bakımından zengin oluşu, değişik türden çok miktarda canlının üremesi ve beslenmesi için ideal bir ortam oluşturmuştur.

Deniz seviyesinden 7 m yüksekte bu32 Bursa Günlüğü

lunan göl; Nilüfer, Mustafakemalpaşa ve Karacabey ilçelerinin arasında yer alır. Gölün kuzeyinde Eskikaraağaç ve Gölyazı, batısında Mustafakemalpaşa, doğusunda Akçalar ve Fadıllı, güneyinde Akçapınar ve Dorak yer alır.

Gölün kuzey kıyısında bulunan iki yarımadadan birisinde Eskikaraağaç, diğerinde Gölyazı (Apolyont) mahalleleri bulunmaktadır. Göl içinde en büyükleri Halilbey Adası ile Heybeli Ada olmak üzere değişen büyüklüklerde 11 ada bulunur. Göl yüzeyine rastgele yayılan adalar fırtınalı havalarda birer dalga kıran görevi yapmaktadır. Gölü besleyen ana kaynak Mustafakemalpaşa ve Kocasu/Rhyndacus çaylarıdır. Göl, Karacabey’e bağlı Uluabat Mahallesi’nden Marmara Denizi’ne doğru çıkış yaptıktan sonra, Susurluk/Mékestos ve Nilüfer/ Odrysse çayları ile birleşerek, 35 km sonra Marmara Denizi’ne ulaşır.

Bu yazıda gerek plankton ve dip can-

lıları, gerek sucul bitkileri, gerekse balık ve kuş varlığı açısından Türkiye’nin en zengin göllerinden birisi olan Uluabat Gölü havzasında yer alan kültür mirasımız tanıtılacaktır.

Anlatım ilçelere göre yapılacaktır.

Nilüfer ilçesi

Uluabat Gölü havzasının bilinen en erken tarihli iskânı, Akçalar Aktopraklık Höyük’te gerçekleşmiştir.

Höyük, Bursa il merkezinin 25 km güneybatısında, Nilüfer ilçesinin batısında, Ulubat Gölü’nün doğu kıyısında yer alır. Höyük, göle dökülen iki dere yatağının ayırdığı iki yükselti üzerinde, bir de bu yükseltilerden birinin güney yamacında olmak üzere üç ayrı alana yayılmıştır. Bu yerleşimler A, B ve C olarak adlandırılmaktadır (Resim 2). Bir Neolitik Çağ yerleşmesi olan Aktopraklık C yerleşmesi, daha sonra Aktopraklık B yerleşmesine taşınmış ve bundan

Resim-1: Uluabat Gölü, Bursa

sonra, Erken Kalkolitik Çağ’da Aktopraklık C mezarlık olarak kullanılmıştır. Höyük ilk olarak 2002 yılında sanayi sitesi yapılacak alanda yapılan hafriyat çalışmaları esnasında tesadüfen bulunmuş ve ilk kurtarma kazıları Bursa Müzeler Müdürlüğü tarafından yapılmıştır. 2004 yılından başlayan bilimsel arkeolojik kazılar günümüzde de devam etmektedir. İlk yerleşimin MÖ 6. binyılda başladığı tahmin edilen Höyük’te, yaşam Bizans Çağı’na kadar devam etmiştir.

Höyük alanı koruma altına alınarak açık hava müzesi şekline getirilmiştir.

Uluabat Gölü kültürleri içerisinde en önemli yerleşimlerden birisi Gölyazı Mahallesi’nde yer alan Apollonia ad Rhyndacum kentidir (Resim 3).

18. yüzyıldan başlayarak seyyah ve araştırmacıların ilgisini çeken kentte ilk ciddi araştırmalar Serdar Aybek

tarafından yapılmıştır. Bu çalışmalarda kentin nekropol alanı, kaya kült alanı, tiyatrosu ve stadiumu tespit edilerek kayıt altına alınmıştır. Bilimsel arkeolojik kazılar ise 2016 yılında Bursa Müzeler Müdürlüğünün başkanlığında ve Bursa Uludağ Üniversitesi Arkeoloji Bölümünün bilimsel danışmanlığında başlamıştır. Kazılar Nilüfer Belediyesi tarafından desteklenmektedir. Kazıların ilk sezonunda kentin nekropolü ve kaya kült alanında çalışılmış, 2017 yılında ise Kız Ada’da bulunan Apollon Kutsal Alanı da kazılara dâhil edilmiştir. Bir süre ara verilen kazılara, Bursa Müzeler Müdürlüğü başkanlığında ve Bursa Uludağ Üniversitesi adına Prof. Dr. Derya Şahin’in bilimsel danışmanlığında 2020 yılında tekrar başlanması planlanmaktadır.

Kazıların başlangıç yeri olan nekropol

Resim-2: Aktopraklık B alanı genel görünüm

Resim-3: Apollonia ad Rhyndacum kenti (Çizim: S. Aybek ve Ali K. Öz)

alanında ilk incelemeler 2006 yılında S. Aybek tarafından yapılmıştır (Resim 4). 2,50 m genişliğinde olduğu tahmin edilen antik yolun nekropolün ortasından geçtiği ileri sürülmektedir. Define kazılarının artması üzerine başlanan kurtarma kazılarında toplam 29 mezar açığa çıkartılmıştır.

Elde edilen buluntulara göre nekropol alanı MÖ Geç 4. yüzyıldan başlayarak Geç Antik Çağ’a kadar aralıksız kullanılmıştır. Nekropolde; podyum, khamosorion, taş sanduka, kil sanduka, kerpiç stroterli çatkı, oda ve basit toprak mezar gibi birbirinden farklı mezar tipleri bulunmaktadır.

Zambak Tepe’nin doğu yamacında yer alan Kutsal Alan da S. Aybek tarafından tespit edilen yerler arasındadır. Alınlık şeklinde düzleştirilen anakayanın yüzeyinde 3 adet niş bulunmaktadır. Nişlerden en büyüğü olan soldakinin çevresinde, ayrıca, in size tekniğinde işlenmiş bir naiskos dikkat çeker. Sağda yer alan en küçük nişin tabanı diğerlerine göre 9 cm daha yukarıdadır. Aybek, üç nişin farklı zamanlarda taş yüzeyine işlendiğini düşünmektedir. Nişlerin üst bölümleri yarım daire şeklinde sonlanmaktadır. Her nişin derinliği genişliğinin yaklaşık yarısı kadardır.

Alanda definecilerin tahribatının artması üzerine 2017 yılında kurtarma kazılarına başlanmıştır (Resim 5).

Kazılar sonunda alanda iki evreli bir yapılaşma olduğu tespit edilmiştir.

Pagan inancı döneminde nişlerden

Bursa Günlüğü 33

Resim-4: Zambak Tepe’den nekropol alanı

Resim-5: Kaya Kutsal Alanı, kazılardan sonra

Resim-6: Tiyatronun bulunduğu Zambak Tepe 34 Bursa Günlüğü

dolayı Kaya Kült Alanı olmalıdır. Hangi tanrının burada saygı gördüğüne dair herhangi bir ipucu henüz tespit edilememiştir. Ancak, kutsal alanın yola inen tıraşlanmış yüzeyinde yaptığımız sondaj kazısında, nişlerin bulunduğu terasın yaklaşık 3 m yüksekliğindeki bir podyum üzerinde yer aldığı anlaşılmıştır. Bu durum burada kent açısında önemli bir tanrının saygı gördüğüne işaret etmektedir. Hıristiyanlığın kabul edilmesi ile birlikte kaya kült alanı işliklerin bulunduğu sektöre dönüşmüştür.

Zambak Tepe’nin güney batı yamacında yer alan Antik Tiyatro’da S. Aybek tarafından 2006 yılında özdirenç tomografi ile tespit çalışmaları yaptırılmıştır. Bu incelemeye göre, tiyatronun parodos girişleri, alt cavea sıraları, orkestra zemini ve sahne binasının iyi durumda korunmuş olduğu tahmin edilmektedir. Çapının 75 m olduğu düşünülen tiyatronun 4000 kişi kapasiteli olduğu varsayılmaktadır (Resim 6). Tiyatronun oturma sıralarının büyük bir bölümü kent surlarında devşirme olarak kullanılmıştır (Resim 7).

Zambak Tepe’nin kuzey yamacında yer alan Stadion, Lé Bas - Reinach’ın kent planında da gözükmektedir. Yapıya ait kireçtaşı oturma bloklarının yerleştirildiği ana kaya üzerindeki temel yataklarının bir bölümü hâlâ görülebilmektedir. Oturma sıralarına ait blokların bir bölümü ise kentin sur duvarlarında devşirme olarak kullanılmıştır (Resim 7). Stadion’un bulunduğu alan günümüzde spor sahası olarak kullanılmaya devam etmektedir.

Apollonia’nın Hıristiyanlık Dönemi’ne ait en ünlü yapılarından birisi Aziz Georgios Kilisesi’dir (Resim 8). Kiliseden ilk bahseden 19. yüzyılın ikinci yarısında Gölyazı’yı ziyaret eden İngiliz seyyah W. J. Hamilton olmuştur. F. W. Hasluck ise köyde 3 kilisenin bulunduğunu ve merkez kilisenin Aziz Georgios Kilisesi olduğunu bildirmektedir. Y. Ötüken günümüzde restore ettirilerek kültür merkezi olarak kullanılan yapının söz konusu kilise olduğunu ileri sürmektedir. Kilisenin 19. yüzyılda yaptırıldığı dışında herhangi bir bilgi yoktur. Yapının içinde üst yapıyı taşıyan direklerin kaidesinde sunak, sütun başlığı gibi Antik Dönem’e ait devşirme malzemeler kullanılmıştır.

Mustafakemalpaşa Uluabat Gölü’nün güneyinde yer alan Akçapınar, Mustafakemalpaşa’nın sınır mahallelerinden birisidir. Modern köy, eski yerleşim ile aynı alanda kurulduğundan Rum evlerinin bir bölümü hâlâ kullanılmaya devam etmektedir. Ancak Rum yapılarına ait temeller yoğunlukla Dolapdeğirmeni olarak adlandırılan mevkide bulunmaktadır.

1980’lerde mahalleyi ziyaret eden Alman epigraf E. Schwertheim, Gavurkaya olarak adlandırılan mevkide, Ali Osman Çetin’in evinde önemli bir yazıt tespit etmiştir. Yazıtın tercümesinden anlaşıldığı kadarıyla Akçapınar’da olasılıkla Helenistik Dönem’e tarihlenen Apollon Daphnousios’a ait bir kült alanı bulunmaktadır. Mahalle merkezinde hâlâ ayakta duran kilisede kullanılan çok sayıda Antik Dönem’e ait devşirme mimari eleman, bu mahallede antik bir yerleşimin varlığını diğer bir açıdan belgelemektedir. Kült alanının yeri günümüzde kayıp olsa da defne tarımının mahalle ve çevresinde hala önemini koruması, hatta bu bitkinin üretimi ve pazarlaması ile ilgili bir kooperatifin bulunması, Defne Apollon’unun bu yörede tesadüfen saygı görmediğinin açık bir belgesidir. Yazıtın Almanca ve Türkçe tercümesi şöyledir: “Die Siedler in Daphnous haben beschlossen, den Strategen Polemaios, den Sohn des Asklepiades, und Zenon, den Sohn des Simylos, (aus der Einheit) der Doryphoren, für ihre Wohltätigkeit gegenüber der Katoikie mit einem Kranz zu ehren und (den Beschluß) auf einer steinernen Stele niederzuschreiben und im Heiligtum des Apollon aufzustellen.”

“Daphnous’a yerleşenler, Asklepiades’in oğlu stratejist Polemaios ve Doryphoren’un Birliği’nden Simylos’un oğlu Zenon’u, evlerine karşılık bir sadaka olarak bir çelenkle onurlandırdılar ve taş bir stelin üzerine yazarak Apollon Kutsal Alanı’na dikmeye karar verdiler.”

Akçapınar’da antik bir yerleşimin olduğunu gösterir bir diğer ipucu, hemen batısında bulunan Onaç Mahallesi’dir. Burada, daha önce S. Aybek tarafından kayıtlara geçirilen ana kayaya oyulmuş khamosorion tipinde mezarlar bulunmaktadır.

Uluabat Gölü’nün en ilginç yerleşim-

Resim-7: Tiyatro veya Stadion’dan getirilerek sur duvarında devşirme olarak kullanılan oturma sıralarına örnek

Resim-8: Aziz Georgios Kilisesi

lerinden birisi Dorak Mahallesi’dir.

Dorak’ı efsaneleştiren olay J. Mellart ve D. Stronach tarafından çizimleri dünyaya tanıtılan ünlü hazinedir.

Hazine içerisinde olduğu iddia edilen Tunç Çağı’na ait eserler, özellikle Mısır Medeniyeti’ne ait olanlar, Mısır’dan buraya deniz yolu ile ulaşımın olduğunu, bir diğer ifade ile Uluabat Gölü’nü Marmara Denizi’ne bağlayan Kocasu yolunun, MÖ 3500’lerden beri kullanıldığına işaret etmesi açısından oldukça önemlidir. Ancak S. Aybek, Dorak genelinde yaptığı incelemelerde Tunç Dönemi’ne geri giden herhangi bir yerleşimin izine rastlayamamıştır. Bu nedenle keşif gizemini günümüzde de devam ettirmektedir.

Bununla birlikte Sayın Aybek’in de ifade ettiği gibi, doğal ana kayadan

şekillendirilmiş kapaklar kullanılarak örtülmüş Bizans Dönemi’ne ait inhumasyon mezarlar, Dorak’ta en azından Bizans Dönemi’ne ait bir yerleşimin olduğuna işaret etmektedir.

Her ne kadar Dorak’ta Bizans Dönemi öncesine giden yerleşim henüz tespit edilememiş olsa da Tepecik ve İncilipınar mahalleleri, Tunç Çağı’na işaret eden buluntuları ile Uluabat Gölü’nün güneyinde MÖ 3500’lerde yerleşim olduğuna işaret etmektedirler. S. Aybek, Tepecik Mahallesi’nde yaptığı incelemelerde Geç Tunç’tan başlayıp Arkaik Dönem’e kadar devam eden çanak çömlek parçalarına rastladığını rapor etmektedir. H. Erpehlivan ise yerleşimi tarif ederken; ova seviyesinden 7 m yükseklikteki oval bir tepe üzerinde yer aldığını söylemekBursa Günlüğü 35

tedir. Mahalle sakinleri, mahallenin üzerine kurulduğu tepelikte, hafriyat çalışmaları esnasında çok sayıda çanak çömlek kırığı ile karşılaştıklarını ifade ederek, olası yerleşimin yerini göstermektedirler. İncilipınar Mahallesi ise, S. Aybek ve ekibi tarafından 2007 ve 2008 yıllarında iki defa ziyaret edilmiştir. Mahalleyi ayrıca 2015 yılında H. Erpehlivan ziyaret etmiş, yerleşimin Yakupdede Tepe’de olduğunu tespit etmiştir. Höyükten ziyade yamaç yerleşimi tespit edilen mahallede, yüzeyde MÖ 7. yüzyıla giden çanak çömlek parçaları bulunmuştur.

Her iki mahalle Uluabat Gölü’nün güney kıyılarının MÖ 3000’lerden başlayarak aktif bir şekilde kullanıldığını göstermesi açısından çok önemlidir.

Bu erken tarihlerde Uluabat Gölü ve Kocasu üzerinden Marmara Denizi’ne inilip inilmediği hâlâ çözülmesi gereken bir soru olarak varlığını devam ettirmektedir.

S. Aybek, Karaoğlan Mahallesi’nin kuzeyinde Kocaada ismi verilen alçak yükseltide Bizans Dönemi’ne tarihlenen etrafı sur duvarı ile çevreli bir kale yerleşiminden de bahsetmektedir.

Resim-9: Lopodion kenti ve kente geçişi sağlayan taş köprüye ait kalıntılar

Karacabey

Uluabat Gölü’nün batısında yer alan en önemli yerleşim, günümüz Uluabat Mahallesi’nde yer alan Lopodion/Loupadium’dur (Resim 9).

Uluabat Gölü’nü Marmara Denizi’ne bağlayan Kocasu Çayı’nın hemen çıkışında yer alan yerleşime ait sur duvarları kısmen de olsa günümüze ulaşmıştır (Resim 10). Lopodion, bir yandan Apollonia’yı Marmara Denizi’ne bağlayan su yolu, diğer yandan da İstanbul’u güneye bağlayan kara yolu üzerinde yer alması nedeniyle oldukça stratejik bir noktadadır.

Lopodion’un, Bursa çevresini Sarazenlere karşı savunmak için Doğu Roma İmparatoru ve Komnenos Hanedanı’nın kurucusu Aleksios Komnenos (1081 - 1118) tarafından kurulduğu bilinmektedir. Kent, Kocasu Çayı’nı geçen tek taş köprüden gelen kara yolunun doğrudan kentin içinden geçmesini sağlayacak şekilde konumlandırılmıştır. Böylece karadan ve su üzerinden geçen taşıtların denetimini sağlayan bir karakol kent görünümü almıştır. Lopodion ile aynı tarihlerde inşa edildiğini düşündüğümüz taş köprüye ait kalıntıların 36 Bursa Günlüğü

Resim-10: Lopodion kentinin sur duvarına ait günümüze ulaşan kulelerden birisi

bir bölümü günümüzde hâlâ özgün yerinde (in situ) olarak ayaktadır.

Ch. Texier, Lopadion’un inşasında kullanılan mimari malzemenin Miletoupolis kentinin yıkıntılarından taşındığını rivayet etmektedir.

Uluabat Gölü’nün bir diğer yerleşim yeri Eskikaraağaç Mahallesi’dir. Gölün kuzey kıyısında yer alan mahalle günümüzde “leylek köyü” olarak da bilinir. Mahalle merkezinde eskiye ait olarak Rum yerleşimine ait bir kilise (Resim 11) ve olasılıkla kale duvarına ait bir kalıntı bulunur.

Adalar

Uluabat Gölü bünyesinde barındırdığı adalar üzerindeki kültür varlıkları ile de dikkat çekmektedir. Bunlar arasında en önemlisi ada Kız Ada’dır. İlk olarak 1850’lerde Lé Bas-Reinach tarafından ziyaret edilerek, olası yapılar plan üzerine aktarılmıştır. Daha sonra 2006-2008 yıllarında S. Aybek’i ada üzerinde görüyoruz. Son olarak 2016 yılında Nilüfer Belediyesinin desteği ile tarafımızdan incelenen Ada üzerinde ilk olarak bitki temizliği yapılmıştır. 2017 yılında ise olası Apollon Tapınağı ve kutsal alanın kalıntılarına

Resim-11: Kilise kalıntısı

ulaşmak için sondaj kazılarına başlanmıştır (Resim 12). Bitki temizliği ile adayı çeviren yaklaşık 100 x 88,85 m boyutlarındaki temenos duvarının tamamı görülebilir hâle getirilmiştir (Resim 13). Adanın güney tarafından korunan blokların üzerinde yer alan kurşun akıtma kanalları nedeniyle temenos duvarının yaklaşık 2,5 m yükseklikte olduğu tahmin edilmektedir.

Temenos duvarının doğusunda özgün yerinde (in situ) bulunduğu anlaşılan sandal bağlama halkaları tekneler ile gelen ziyaretçiler için düşünülmüş olmalıdır. Ada üzerinde yer alan tapınak ve stoaya ait sütun tamburları ve kaidelerin bir bölümü temenos duvarı dışında olmak üzere göl içerisinde de bulunmaktadır. 3. Gordianus Dönemi sikkeleri üzerinde yer alan betime göre, in antis tapınağın kült heykeli, heykeltıraş Praxiteles tarafından MÖ 350 civarında yontulan Apollon Sauroktonos tipinde olmalıdır.

Manastır Adası

Resim-12: Kız Ada Apollon Kutsal Alanı

Ada üzerinde “Aziz Konstantinos Manastır Kilisesi” veya “Aziz Konstantinos ve Helena Kilisesi” olarak adlandırılan bir kiliseye ait kalıntı bulunmaktadır. Kilise günümüzde tamamen terk edilmiş ve harabe durumundadır. 16. yüzyılda adayı ziyaret eden S. Gerlach, kilisenin Aziz Konstantinos’a ithaf edildiğini ve burada 6-7 keşişin yaşadığından bahsetmektedir. C. Mango tarafından tanıtılan 825 tarihli bir kaynakta ise Uluabat/Apolyont Gölü’ndeki Thasios Adası’nın başrahibi olan Daniel’in adı geçmektedir. Yapı plan tipi ve duvar tekniğine göre, olasılıkla 9.-10. yüzyıllarda inşa edilmiş ve 18. yüzyılın sonlarında veya 19. yüzyılın başlarında büyük bir onarım geçirmiştir.

Günümüzde harabe durumundadır.

Depremler

Resim-13: Kız Ada Apollon Kutsal Alanı Temenos Duvarı

MS 120 civarında meydana gelen büyük Bithynia depremi büyük bir olasılıkla Uluabat Gölü havzasındaki yaşamı da etkilemiştir. Bu konuda en önemli belgeler Apollonia’da iç kale surlarında devşirme olarak kullanılan yazıtlardır. Doğu surlarında devşirme olarak kullanılan kaide üzerindeki yazıtta; Roma İmparatoru Hadrian’dan ΣΩΤΕP (soter-kurtarıcı) ve KTIΣΤΗΣ (kitistes-kurucu) olarak bahsedilmektedir. Bu ifadeler Hadria’nın depremin yaralarını sarma konusunda kente önemli ölçüde destekte bulunBursa Günlüğü 37

muş olduğuna işaret etmektedir. Bir diğer yazıt ise iç kalenin dışında yer alan Osmanlı Hamamı’nın restorasyon çalışmaları esnasında hamamının arkasında toprak dolgu kaldırıldığında açığa çıkan sur duvarı üstünde devşirme olarak kullanılan heykel kaidesi üzerindedir. Onur yazıtında, Ephesos’da yaşayan ve Bithynia depreminde Apollonia’ya destek olmuş bir validen bahsedilmektedir.

Sonuç

S. Aybek ve ekibi tarafından 20052008 yılları arasında yürütülen “Uluabat Gölü ve Çevresi Yüzey Araştırması” projesi kapsamında Uluabat Gölü çevresinin tamamı dolaşılmıştır (Resim 14). Antik dönemdeki Mysia, Frigya ve Bithynia bölgeleri arasında bir geçiş noktası olan bölge, aynı zamanda Marmara Denizi’ne açılan nehir ticaret yolunun da en önemli bağlantısıdır. Göl çevresinde tespit edilen kültür varlıkları arasında çoğunluğu, özellikle gölün güney kısmındaki tepelerde yoğunlaşan mezarlar oluşturmaktadır. Bunlar dağınık bir görüntü arz etmekle birlikte, çoğunlukla ana kayaya oyulmuş khamosorion tipi mezarlardan oluşmaktadır. Aybek’in yaptığı bir diğer ilginç tespit, lahit veya mezarların genellikle Kız Ada üzerinde bulunan Apollon Tapınağı’na doğru yönelmiş olmasıdır.

Tespit edilebilen yerleşimler genellikle höyük, yamaç yerleşimi, kale içi yerleşimi şeklindedir. Uluabat Gölü havzasının en önemli kenti Gölyazı’da yer alan Apollonia ad Rhyndacum antik kentidir.

Havzada belirlenebilen en erken tarihli yerleşim alanları Aktopraklık Höyük, İncilipınar ve Kuruçeşme’de tespit edilmiştir. Uluabat Gölü Havzası, ele geçen buluntulara göre Neolitik evreden başlayarak günümüze kadar kesintisiz bir şekilde iskân görmüştür.

Seçilmiş Yayınlar Abmeier 1990, A. Abmeier, “Zur Geschichte von Apollonia am Rhyndakos”, E. Schwertheim (Hrsg.), Mysische Studien, Asia Minor Studien 1 (Bonn), 1-16.

Aybek - Öz 2008, S. Aybek - A. K. Öz, “Apollonia ad Rhyndacum (Gölyazı) ve Ulubat Gölü Çevresi Yüzey Araştırması 2006 Yılı Raporu”, 25. AST, 28 Mayıs-1 Haziran 38 Bursa Günlüğü

2007, Çanakkale (Ankara), 285-298.

Aybek - Öz 2009, S. Aybek - A. K. Öz, “Ulubat Gölü Çevresi Yüzey Araştırması, 2007”, 26. AST, 26-30 Mayıs 2008, Ankara (Ankara), 327-342.

Aybek - Öz 2010, S. Aybek - A.K. Öz, “Ulubat Gölü Çevresi 2008 Yılı Yüzey Araştırmaları”, 27. AST, 25-29 Mayıs 2009, Denizli (Ankara), 313-328.

Erpehlivan 2018, H. Erpehlivan, Propontis’in Güneydoğusunda MÖ 1. Binyil Yerleşmeleri ve Mezar Tipleri (MÖ 8-4.

Yüzyıllar), Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi (İstanbul).

Lé Bas 1888, M.P. Lé Bas - S. Reinach, Voyage Archéologique en Gréce et en Asie Mineure (Paris).

Resim-14: Uluabat Gölü Havzası yerleşimleri

Ötüken vd. 1986, Y. Ötüken - A. Durukan H. Acun - S. Pekak, Türkiye’de Vakıf Abideler ve Eski Eserler, Baskı 4 (Ankara).

Nilüfer’e Uluslararası Nilüfer Sempozyumu, 13-15 Kasım 2015 Nilüfer-Bursa (Bursa), 735-766.

Şahin 2016, M. Şahin, “2015 yılı Nülüfer İlçesi Yüzey Araştırmaları”, M. Şahin - S. Sevim - D. Yavaş (editörler), Odrysses’den

Şahin - Özbey 2018, M. Şahin - A. S. Özbey, Nekropol Kazıları 2016-2017, M. Şahin (ed.), Apollonia a.R. Araştırmaları I (Bursa).

Şahin 2016, M. Şahin, Nilüfer İlçesi I, M. Şahin (Ed.), Bursa ve İlçeleri Arkeolojik Kültür Envanteri II (Bursa).

Şahin 2017, M. Şahin, Nilüfer İlçesi II, M. Şahin (Ed.), Bursa ve İlçeleri Arkeolojik Kültür Envanteri III (Bursa).

Şahin 2018, M. Şahin, “Apollonia Nekropolü Kurtarma Kazıları 2016-2017: Mezar Tipleri Üzerine bir İnceleme”, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, TEKE, 7/4, 2788-2812.

Texier 2002, Chr. Texier, Küçük Asya: Coğrafyası, Tarihi ve Arkeolojisi I, Çev. A. Suat (Ankara).

Bursa Günlüğü 39

Prof. Dr. Nesrin Karaca / Bursa Uludağ Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü

Julia Pardoe’nun bakış açısıyla 18. yüzyıl Bursa’sından kesitler

S Julia Pardoe'nin portresi 40 Bursa Günlüğü

eyahatnameler, sosyal hayatın ve düşünce tarihinin yazımında insana ve mensup olduğu topluma dair pek çok noktayı aydınlatacak metinler içerdiği için belge önemi taşımaktadır. Hatıratın bir alt türü olarak ortaya çıkan ve çeşitli formlarda kaleme alınan seyahatnamelerde, seyyahların şahsiyet özellikleri, gezme sebepleri, ilgi ve yönelimleri, merakları ve takip ettikleri güzergâhlar belirleyici unsurlar olmakla birlikte yazarlarının yaklaşımlarının, gözlem ve izlenimlerinin mahiyetlerini de etkileyebilmektedir.

Gezip gördükleri yeni yerlerin coğrafi, tarihi ve sosyal değerlerini kendi insanına ve kültürüne tanıtma, anlatma ve bilgi verme isteğiyle kaleme alınmış metinler olan seyahatnameler; resmi kayıtlardan uzak, günlük hayata dair içerdikleri bilgilerle birinci el kaynak

olmaları bakımından da son derece önemlidir. Ayrıca tarih ve kültür araştırmaları açısından ülkeleri, bölgeleri, insanları kapsayan malzeme kaynağı olan seyahatnameler geçmişten geleceğe kültür aktarımının en temel araçlarıdır. “Uzaklara duyulan özlem ve bilinmeyene duyulan merak insanların giderek daha uzun yolculuklara çıkmasına, ciltler dolusu seyahatnameler yazmasına ve sayısız miktarda harita çizilmesine yol açmıştır.”

Seyahat ne amaçla yapılırsa yapılsın sonunda seyyahlar ülkelerine dönüp kendi toplumlarına başka ufuklar açan insanlardır.

Genel olarak bakıldığında, seyahatnameler, kimi zaman taşıdıkları bazı önyargılara rağmen tarihsel anlamda dönem ve kent araştırmaları konusunda önemli veriler sağlamaktadır.

Doğunun önemli figürlerinden olan

Türkler ve Osmanlı toplumu, Batılı seyyahların her zaman ilgisini çeken konular arasında yer almıştır. 14. yüzyıldan itibaren Osmanlı İmparatorluğu; İtalyan, Arap, Fransız, İngiliz, Rus, hatta Latin Amerikalı gibi çeşitli gezginlerin ilgi odağı olmuş, bu yazarlar imparatorluğu ticaret, askerlik, siyaset gibi çeşitli amaçlarla incelemenin yanında yaşama kültürü, sosyal ve insani ilişkilere dair gözlemlerini yazmışlardır.

Batılılar için Osmanlı İmparatorluğu’nun yayıldığı Ön-Asya ve Anadolu toprakları, Doğu’nun en yakın yüzü olduğundan bu ilgi ve merak pek çok seyyahın bu coğrafyaya yönelmesini, gözlem ve izlenimlerini yazıya dökmesini hazırlamıştır ki, bunların arasında aristokratlar olduğu gibi mesleği yazarlık ve ressamlık olan kadınlar da vardır.

Bu bağlamda en çok İstanbul’u anlatan seyahatnameler ağırlıkta olduğu gibi imparatorluğun diğer şehirleri arasında ise Bursa’nın önemli bir yer tuttuğunu söylemek mümkündür.

Bağımsız seyahat ettikleri gibi eşlerinin, babalarının ya da kardeşlerinin görevleri nedeniyle İstanbul başta olmak üzere Bursa, İzmir, İzmit, Balkan şehirleri ve imparatorluğun çeşitli bölgelerine seyahat eden ve yazdıklarına konu edinen kadınların sayısı 19. yüzyılda dikkat çekici biçimde artış göstermiştir: Henrietta Hamlin, Eliza Hamilton, Marian Postans Young, Henrietta Le Mesurier, Emelene Abbey Dunn, Max Müller, Julia Pardoe, Mary A. Walker gibi isimler; seyahat imkânları, vasıtaları ve koşullarının büyük ölçüde düzeldiği 19. yüzyılda ve 20. yüzyılın başlarında farklı nedenlerle Osmanlı topraklarına gelen kadın ziyaretçilerden sadece birkaçıdır.

Bunlardan, yazımızın konusunu oluşturacak olan İngiliz Julia Pardoe (1806-1862), ağırlıklı olarak 1800’lü yılların ortalarındaki İstanbul’u anlatmanın yanında, deniz yoluyla geldiği Bursa’ya da odaklanarak, şehir-bellek-kültür bağlamında Bursa literatürüne önemli katkılar sağlamış bir isimdir.1

1 “Miss Julia Pardoe (1806-1862), tanınmış bir İngiliz yazardır. Yazmaya on dört yaşındayken şiirle başlamıştır. İlk şiir kitabı büyük ilgi görerek ikinci baskısını yapar.

Julia Pardoe'nin portresi

Osmanlı’yı, İstanbul ve Bursa özelinde anlatan Pardoe, Sultanlar Şehri ismini verdiği eserinin 8. bölümünde:“God made the country, but man made

Bunun ardından, sonra yazdığı romanlar da çok beğenildi. Anılarını ve gezi notlarını yayımladı. Geçirdiği bir hastalık sonucu, Güney ülkelerine yolculuk yapmak zorunda kaldı. İlk gezisini Portekiz’e yapan bayan yazar, bu ülkeyle ilgili gözlemlerini Portekiz’in Destanları ve Gelenekleri adlı kitabında topladı. Yazar 1835 yılında İstanbul’a geldi. Gerçek amacı Yunanistan, Türkiye ve Mısır’ı görmekti. Ancak, İstanbul’a gelince; bu kentimizin güzelliği onu öylesine büyüledi ki, başka bir yere gitmeyi düşünmeyerek burada dokuz ay kaldı. Sultan 2. Mahmud’un başta olduğu bu dönemde, yazar, İstanbul’un eşsiz doğa güzellikleriyle dolu Boğaziçi’ni, halkın eğlence yerlerini, anıtlarını ve çarşılarını dolaşmış, bayram ve sarayın düğün alaylarına katılmış, çeşitli sosyal konumdaki kişilerin konaklarında konuk olarak bulunmuştur. Ayrıca Bursa ve Uludağ yöresine de gitmiştir. Bütün bu yaşadıklarını büyük bir yansızlıkla yazıya döken, doğaya ve şiire tutkun Pardoe; gördüklerini en ince ayrıntılarına değin, sanki resimlerini çizer gibi betimlemiştir.

Hiçbir yıkıcı eleştiride bulunmadı. Özellikle Batı’da var olan ülkemiz ve insanlarıyla ilgili yanlış ve olumsuz kanıları, haksız önyargıları silmiş oldu. Bizler ona çok şey borçluyuz. Onun eşsiz gözlem gücü, ince sezişleri ve taşıdığı derin duygu yoğunluğu, ülkemizi ve insanlarını bütün içtenliğiyle sevip sarmasıyla birleşince de, işte elinizdeki bu değerli ve güzel kitabın yaratılması gerçekleşmiş oldu.” 18. Yüzyılda İstanbul (Arka Kapak)

the town.” (Ülkeleri, coğrafyayı Tanrı yarattı ama şehirleri insanlar kurdu.) şeklindeki bir epigrafla dikkatini Bursa’ya yöneltir.

“Hiç böyle güzel bir kentten geçmemiştim.” diyerek, İslam medeniyetinin estetik kaygılarının ince ince işlenerek ihya edildiği ilk Osmanlı şehri olarak onun uzun anlatımlarına konu ettiği Bursa; Osman Gazi’nin 1316 yılında zaptına karar verdiği ancak ömrü yetmediği için oğlu Orhan Gazi tarafından altı yıllık bir muhasaranın ardından 6 Nisan 1322’te alınarak, bu tarihten itibaren her devirde sabit kalan bir kutup yıldızı olmuştur.

Sadrazam Keçecizade Fuad Paşa’nın ifadesiyle, “Osmanlı’nın dibacesi” olan Bursa, İmparatorluğa 130 yıl boyunca başkent olarak hizmet vermiş, İstanbul’un fethi’nden sonra gölgede kalmış olsa da gönüllerdeki yerini daima korumuştur. Pardoe’ya göre de; zaman içinde türlü talihsizlikler, depremler, yangınlar ve yıkımlar yaşamış olan Bursa’da bu olumsuzluklar tarihî yapılar için de telafisi imkânsız etkiler bırakmıştır. Nitekim Bursa, Tanpınar’ın da söylemiyle; “uğradığı değişiklikler, felaketler ve ihmaller, kaydettiği ileri ve mesut merhaleler ne olursa olsun o, hep kuruluş çağının havasını saklamıştır...”

Julia Pardoe ve Bursa Julia Pardoe, 1806 yılında İngiltere’nin Yorkshire eyaletinin Beverley kasabasında doğmuştur. Babası Thomas Pardoe, Waterloo savaşına katılmış bir binbaşıdır. Yazı hayatına on dört yaşındayken şiirle başlayan Pardoe’nün ilk kitabı ilgi çeker ve hemen ikinci baskısı yapılır. Bu arada bazı romanlar da kaleme alır ama geçirdiği bir ciğer hastalığı onu güneyde yolculuklar yapmak zorunda bırakacaktır. İlk yolculuğunu Portekiz’e yapar ve burada bir yıldan fazla kalarak Portekiz’e dair hayatı, gelenekleri ve İber coğrafyasıyla ilgili izlenimlerini yazdığı eseri 1833 yılında yayınlanır. Son derece iyi bir eğitim seviyesine sahip olan Pardoe, dönemin İngiltere’sinde ses getiren kırkın üzerinde eser kaleme almıştır.

Aslında, Osmanlı ülkesini ilk ziyaret eden kadın seyyah İngiliz elçisi Lord Montagu’nun eşi Layd Montagu’dur.

Julia Pardoe, Layd Montagu’nun seyahatinden 118 yıl sonra Babası Thomas Bursa Günlüğü 41

Pardoe’yla beraber bir İngiliz gemisiyle 30 Aralık 1836 tarihinde Türkiye’ye gelir ki, modernliğin eşiğindeki İstanbul’da bu tarihte Yeniçerilik kaldırılalı 10 yıl olmuş, modern yurttaşlık ve hukuk esasları üzerine kurulu devlet düzenine yönelik ilk adım olan Tanzimat Fermanı’nın okunmasına ve Osmanlıların dış ve iç ticaret dengelerini kökten değiştirecek olan Baltalimanı Ticaret Antlaşması’nın imzalanmasına da iki yıl vardır. Osmanlı İmparatorluğu’ndan Yunanistan ve Sırbistan gibi iki yeni devletin koparak doğduğu, Mısır’ın yarı özerk bir statüye kavuştuğu karmaşık bir dönemin hemen ertesinde, uluslararası ittifaklar henüz netleşmemiştir.

Pardoe, Batı Avrupa ülkelerinden çok Rusya ile yakın ilişkide bulunan bir Osmanlı bürokrasisine şahit olmuş ve bu konudaki eleştirileriyle belki de bilmeden 1853’te Kırım Savaşı için Rusya’ya karşı kurulacak ittifakın ilk lobicilik faaliyetlerine katkıda bulunmuştur. Bu eseriyle büyük ilgi gören Pardoe’nin amacı Türkiye, Yunanistan ve Mısır’ı görmektir ama İstanbul’un güzelliği onu öylesine büyülemiştir ki, programını değiştirip 2. Mahmud dönemi İstanbul’unda dokuz ay kadar kalır. Daha sonra sonbahar aylarında Ferdinando, Prima vapuruyla Karadeniz ve Tuna yoluyla Kalas, Silistre, Rusçuk ve Vidin’i gördükten sonra Avusturya- Macaristan’dan geçerek ülkesi İngiltere’ye dönen Pardoe, romanlarının yanında anılarını da yazarak hasta ve yorgun olarak geçirdiği 42 Bursa Günlüğü

ömrünü 26 Kasım 1862’de Londra’da tamamlar.

Samimi, sıcak, zeki ve canlı bir üsluba sahip yazar olarak nitelendirilen Julia Pardoe, anı ve romanlarının yanında Fransa, İspanya, Portekiz ve Macaristan tarihi hakkında eserler de yazmış olmasına rağmen kendisine ün kazandıranları Osmanlı İmparatorluğu’na ait temaları ve şehirleri konu alan eserleridir.

“1835 yılı Aralık ayının 30’uncu günü, gemimiz Haliç’te demir attı.

Bu ülkeyi görmek için yıllardan beri duyduğum büyük istek, sonunda gerçek olmuştur! Şehirlerin kraliçesi İstanbul! Saraylarla bezenmiş Boğaziçi, ayağının dibinde akıp giderken o, yurt edinilmiş tepelerin üzerinde tahtına kurulmuş oturuyordu. Bir gece önce, Marmara denizinde fırtınaya tutulmuştuk. Bu yüzden hala kendime gelememiştim. Güverteye zorla sürüklendim. Bu sırada gemi, Sarayburnu’nun önüne gelmişti. Önümde giysilerini giymişti. Böyleyken içim içime sığmaz bir sevinç içindeydim.

Başka türlü nasıl olabilirdi? Karşımda sanki bir cennet duruyordu. Bu şehre ait zihnimdeki hayaller, demek ki gerçek olmuştu! Yeni bir dünyayı gören turiste dönmüştüm.” dediği İstanbul seyahatini anlattığı,1839’da basılan The Beauties of the Bosphorus (Boğaziçi’nin Güzellikleri) ve The Romance of the Harem (Haremin Öyküsü) en dikkati çekenler olarak belirtilebilir.

Boğaziçi’nin Güzellikleri’nde görsel hafızasının ne denli kuvvetli olduğunu

bir kez daha ortaya koyan Pardoe, eserinin başında; “Hayatta her zevkin geçirdiği üç aşama vardır. Bunlar; Umuş, oluş ve anıştır. Umuş en abartılısı, en çok hayale dayanandır. Oluş, elle tutulanı, en gerçeğidir. Anış ise en sakin ve en dayanıklı, aklı başında olanıdır.”2 ifadelerini kullanmış, eserlerinde Türkleri çok sevdiği söylemini sıklıkla kullanmıştır.

Türklere karşı ilgisi, oturmakta olduğu Londra’nın Bryanston Square Meydanı’ndaki dalgalanan ay yıldızlı Türk Bayrağı’nı seyretmekle başlayan Julia Pardoe, o sıralarda Büyükelçi bulunan Mustafa Reşid Paşa’yla bir toplantıda tanışmış, aydınlık ve açık fikirlerinden etkilenmiş, zamanla Türklere karşı merakı ve ilgisi daha da artmış olarak babasıyla İstanbul’a geldiğinde rüyası gerçekleşmiştir. İlber Ortaylı’nın “Ben Julia Pardoe’nin eserlerini kullandım tezlerimde. Çok önemli bir eser...” dediği The City of Sultan and Domestic Manners of the Turks3 kitabını yazdığı dönemde 30

2 https://ceviiz.com/portre/sultanin-sehrinde-julia-pardoe/ 3 Sultan’ın Şehri ve Türk Âdetleri (3 cilt); 3. basım, 3 cilt: c.1: 240 s; c.2: 254 s; c.3: 259 s; 13,5 x 9 cm.

Kitap, Miss Pardoe’nun 1836 yılında Sultan 2. Mahmud dönemindeki dokuz aylık İstanbul seyahatinin izlenimleridir. İngiliz Kraliyet Ordusunda binbaşı olarak görev yapan babasıyla birlikte İstanbul’a gelen Julia Pardoe burada üst görevdeki birçok kişiyle tanışır ve onlar hakkında her yerde bulunmayan bilgiler aktarır. Kitabın zengin içeriğinde şu konular yer alır: Haliç, karlar altında İstanbul, Galata gümrük evi, Sultan Heybetullah, çarşılar, tekkeler, dervişler, Halet Efendi, danslı geceler, maskeli balo, Rumlar ile Türkler arasındaki benzerlikler, Türk evlerinin temizliği, kadının özgürlüğü, yabancıların cehaleti, Mustafa Efendi’nin haremi, bayram, mezarlıklar, Selimiye Kışlası, İşkodralı Mustafa Paşa’nın daveti, Büyük Hanım, Heymine Hanım, Dilara Hanım, Said Paşa, Serasker Paşa’nın nezaketi, Üsküdar, Türk hurafeleri, saray daveti, hareme giriş, Nezip hanım, saraydaki kadınların kıyafetleri, Firuze Hanım, Kâğıthane, tatlı sular, padişahın okçuluk merakı, Rumlar, kiliseleri, Pera, camiler, Bizans dönemi eserler, Balıklı, Eyüp, Yedikule, Boğaziçi, akşam şenlikleri, sultanın kızının evliliği, Bursa, Sultan Osman Türbesi, Türbedar Hanım, Uludağ’a çıkmanın zorluğu, Ermeni mahallesi, Çekir-

yaşlarında olan ve Türklere karşı önyargısız yaklaşımı ile dikkat çeken Pardoe, İstanbul’da gördüklerini, yaşadıklarını ve tanıklıklarını romantizm yüklü bir hayranlıkla anlatmıştır. Üç cilt hâlinde yayınlayan Pardoe’in bu eserleri birleştirilerek, yine döneminin gravür sanatçısı seyyah William Henry Bartlett’in çizdiği 90 civarında gravürler eşliğinde Sultanlar Şehri İstanbul adıyla dilimize tek cilt olarak çevrilmiştir. 2. Mahmud zamanında (18081839) İstanbul’a gelen Lady Pardoe’nin eseri, bu dönemin sosyal ve kültürel yapısının etraflı bir betimlemesi olması açısından büyük önem taşımaktadır. Hem dönemin İstanbul’unun yüksek sosyetesini hem gündelik hayatını hem de kentin tarihini anlatması açısından değerli bir kaynaktır.

Pardoe, eserinin ön sözünde; Türkçe bilmemesine hayıflandığını, bunun büyük bir engel olduğunu belirterek, gittiği yerlere refakatçi olarak İstanbul ve Bursa’da yaşayan Rum asıllı tercümanları aldığını söyler. Nitekim o dönemlerde Rum kadınları arasında Fransızca, İtalyanca, hatta İngilizce bilenler vardır.

Nitekim İstanbul’da 5 ay kaldıktan sonra Bursa’ya gitmeye karar veren baba-kız Pardoe’ler Mayıs ayının son sabahında Haliç’ten dört kürekçinin çektiği bir yelkenli tekne kiralayarak Marmara Denizi’ne açılırlar. Yanlarında yiyecek sepetleri, pelerin, palto, birkaç Fransız klasiği kitap ve Rum hizmetkârlar vardır.

Mudanya’ya vardıklarında vakit gece yarısını geçmiştir. Deniz kenarındaki evlerin arkasından yükselen minarelerle şehir, adeta bir röliyef güzelliğindedir.

Tam bir 19. yüzyıl romantiği olan Julia Pradoe’nun ‘Sultanlar Şehri’ dediği İstanbul’u uzun uzun anlatmasının yanında, kitabın üçte birlik son kısmı Bursa seyahatine ayrılmıştır. Mudanya üzerinden geldikleri Bursa’ya dair gözlem ve izlenimlerini ince ayrıntılar eşliğinde kaleme almış olan Pardoe için Bursa gezisi ve Uludağ’a çıkış öyküsü tam bir maceradır...

Julia Pardoe’nun 1800’lü yılların Bursa’sının konumu, fiziki ve doğal çevresi ile şehir imarı, yapıları ve bunların işlevselliğine yönelik deneyim, gözlem ve izlenimlerini panoramik bir bakışla ve kendi ifadeleriyle değerlendirmeye çalışalım: Mudanya, zengin bitki örtüsü ve hoş iklimine rağmen fakir ve harap bir beldedir; “Zeytinyağı ticareti oldukça geniş kapsamlı, her evde ipek böceği yetiştiriliyor, şarap çok bol, Avrupa kıyısıyla rabıtası var, ama bütün bu avan-

ge, Eski Saray, İstanbul’a dönüş, Mihrimah Sultan’ın evliliği, Sultan ile Mustafa Paşa arasındaki görüşme, Namık Paşa, Azime Hanım, Hünkâr İskelesi, İstanbul’da bir kadının idamı, Türk kadınının saflığı, eski eşlerle yenilerin savaşı, Türklerin askeri yetenekleri ve daha nice ilginç konu.

tajlarına rağmen Mudanya yıkık dökük bir şehir, Osmanlı Devleti mahalli vergileri hafifletmiş, aslında neredeyse tamamen kaldırmış, yine de şehir harabeye dönme yolunda ilerliyor, her yanda evler tamirat görmediklerinden yıkılıyor, sokaklar pislik dolu, dükkânlar bomboş ve bütün şehir bir durgunluk içinde” derken, Mudanya ahalisinin oldukça tembel ve kötü balıkçılar olduğundan, topraklarının cömert ancak ziraatın yetersizliğinden, sokakların, pazar yerlerinin pisliğinden bahseder.

Gümrüğe görünmek, belge ve pasaportlarını gösterip, yanlarındaki sandıkları kontrol ettirmek gerekmektedir. Görevli memurdan işittikleri ilk söz ‘bahşiş’tir. Bu ücret ya da hediye manasına gelmektedir ve bu verilmeden hiçbir şey yapılamaz ve yerine getirilmez. Geceyi geçirmeyi umdukları Bursa Rum başpiskoposunun evini ararlarsa da onun deniz banyoları için sahile taşındığını öğrenir, bunun üzerine bir kayıkçının evine konuk olup geceyi orada geçirirler. Sabah erkenden atlılardan oluşan bir kervan hâlinde Bursa’ya hareket ederler.

Yolculuk boyunca seyredilen manzaralar ve deniz yönünden görülen Bursa peyzajları ayrıntılı bir şekilde tasvir edilmiştir.

Zirvelerine kadar ağaçlarla kaplı muazzam dağların eteğinde çok geniş bir ova uzanmaktadır. Bir kısmı bağlık bir kısmında da dut ve zeytin ağaçları olan bu ovanın diğer bölümlerinde pancar, salatalık, mısır ve kavun ekilmiş tarlalar vardır. Ekili olmayan kısımları ise harika bir bahçe görünümündedir. Pardeo; burada yöre ile ilgili çok zengin bir botanik bilgisi vermektedir. Bursa coğrafyadaki çiçekler; yabani sümbül, kurtbağrı, gül hatmi, kahkaha çiçeği, mine, yüksük otu, kadın dili, saat çiçeği, sarısabır çiçeği, yılanyastığı, yabani papatya... olarak sıralanırken, etrafta kelebek, şakrak kuşu, bülbül, ötleğen, guguk kuşu, leylek, yalı çapkını gibi kuşlar da tek tek sayılır. Yolda dikkat çeken manzara, derelerin ve çeşmelerin bolluğu ve hemen her yerde şırıl şırıl akan sulardır. Ayrıca yolda rastladığı, develer, dağ keçileri, sularda yatan mandalar uzun uzun anlatılmıştır: Bazen atlı yolculara da rastlarlar. Atların çok ilginç olduğunu söyleyen Pardeo; “Her on yolcudan dokuzunun atı ancak bir midilli kadar büyük olsa da rüzgâr gibi gidebiliyor. Şüphesiz binicisinin olduğu gibi atın da nazar boncuğu var. Bazılarının alnında ve kuyruğunda küçük deniz kabuklarının işlendiği saçaklar bulunuyor. Eyer örtüsü geçmişteki ihtişamın hatıralarıyla yıpranmış.” şeklinde tanımlarken, öküz veya mandaların çektiği tütün yüklü kağnılardan, ipek böcekleri için itinayla istiflenmiş dut yaprağı taşıyan eşek sürülerinden de bahseder: “… Sabahın erken saatinde, ortalık alacakaranlıktı. Sisler, çiçek demetleri biçiminde,

dağların üzerine çöküyor ve onları sanki nermin kürklerle kaplıyorlardı.

Ağır çiy damlaları, sık bitkinin üzerine serpiştirilmiş gibiydi. Uykudaki şehrin eteklerinde, yanımızdan birkaç köylü grubu geçti. Bunların bir bölümünün omuzlarında tırpanlar vardı. Bu tırpanlar, aşağı yukarı iki, iki buçuk metre uzunluğundaki sırıklara tutturulmuşlardı. Bazıları, kürek taşıyorlar, bazılarının önünde de ipek böceği beslemek için dut yaprakları yüklenecek hayvanlar gidiyordu. Dut ağaçları Bursa’da milyonlarca yetiştiriliyor.

Bu böceklere sürekli olarak yaprak bulmak için çalışan insanların sayısı gerçekten çok olmalı. Çünkü bir gün penceremizin önünden dut yaprağı yüklü geçen iki yüz at, katır ve eşek saydık. Bunların hepsi de şehrin belirli kapısından girmişlerdi. Ovada, göz alabildiğine yetiştirilmiş dut ağaçlarının dalları, yalnız gövdesi kalacak şekilde kesildiğine göre, Bursa’da dut yaprağı tüketiciliğinin ne kadar çok olduğu kolayca anlaşılabilir. Şehirden biraz uzaklaşınca, yanımızdan bir katır arabası geçti. Üzerinde sımsıkı kırmızı bir örtü vardı. Yanında iki erkek yürüyordu. Arkadan da at üzerinde üç Türk erkeği gidiyordu.

Yanlarında uşakları vardı. Herhalde dağa çıkıyorlardı. Ancak biraz ilerler ilerlemez, kereste taşıyan katır kervanından başka hiçbir insan gözükmez oldu. Yapayalnız kaldık. 4 Ovayı ikiye bölen nehrin üzerinde beş gözlü kemerli bir köprüyü (Abdal Köprüsü) ve çeşme başlarında büyük ağaçlar altında yapılan dinlenme molalarını anlatırken buralardaki insanların çubuk ve kahve keyfi yaptıklarını sık sık tekrarlar. Sayıları 30’a yakın bir çingene grubu karşılarına çıkınca bellerindeki yatağan ve tabancalardan korksalar da sohbet ederler.

Bursa’ya girerken karşılarına çıkan bir sur harabesinin şehrin içine kadar devam ettiğini söyleyen Pardoe, gün boyunca atla yapılan yolculuktan sonra Rum mahallesinde daha önceden kendilerine ayrılmış olan dayalı döşeli bir evde konakladıklarını belirtir.

Ertesi gün şehri gezmeye başlayan Julia Pardoe’nin Bursa anlatımında açık-kapalı mekânlar, tarihî yapılar, kadim kalıntılar; türbe, camii, dergâh, 4 Kaynak: serdarkusku.blogspot.com http://www.bursadakultur.org/gezi_yazisi_uludag.htm 17.7.2020, 23.50 44 Bursa Günlüğü

Abdal Köprüsü, Bursa

han, çarşı, çeşme, kaplıca, hamam, konak, harap şapeller, Roma su yolları, Roma köprüsü... gibi yapılar dikkati çekmektedir.5 Pardoe, Doğu gizemiyle dolu olarak, çocukluğunda 1001 Gece Masalları’nı okuduğunu ve onlardan çok etkilendiğini söylese de Bursa, ona göre sadece bir masal şehri değil, aynı zamanda canlı ve dinamik bir şehirdir.

Keşiş Dağı / Uludağ “Doğuya yolculuk eden, Avrupa’da generallerle yemekte bulunan, Asya’da beylerle pilav yiyen, sarayları gören, boğazda bir kayıkla süzülüp geçen bir insan, Anadolu’nun her yöresini gördükten sonra, Keşiş Dağı’nın doruğunda bir çubuk içmeden dönerse, yerlilerce (Bursalılar), hiçbir şey görmemiş demektir.” cümlesiyle Bursalıların dağa olan sevgisine vurgu yapan Julia Pardoe, 1835 yılının 11 Haziran’ında, kendilerine ev sahipliği de yapan refakatçi bir Rum, hizmetkârlar ve bir rehber eşliğinde sabah erken saatlerde, atlarla birlikte ‘tanrıların dağı’ adını verdiği Keşiş Dağı’na doğru yola çıkarlar. Şehirden çıkar çıkmaz tırmanış başlar. İki atın yan yana geçemeyeceği dar bir keçi yolunu takip ederek meşe ve palamut ağaçlarının arasından tepenin ilk alçak zirvesine ulaşılır. İkinci zirve ise kayalık bir arazidedir, buradan görünen şehir bir haritayı andırmakta, 5 Ayşe Duvarcı (2015), “Bursa Tarihinden Bir Kesit Julia Pardoe Seyahatnamesinde Bursa Kültürü”, Mudanya Mütarekesi’nden Günümüze Bursa Uluslararası Sempozyumu (26-28 Eylül 2013) Bildiriler Kitabı, Atatürk Araştırma Merkezi Yayını, Ankara, s. 585-603.

manzara birbiriyle kaynaşmış binalar ve ağaçlarla en az İstanbul kadar etkileyicidir. Bunu; “Şark şehirlerine tepeden baktığınızda Avrupa şehirlerini tamamen cazibesiz hâle getiren dam ve bacaların yeknesaklığından çok uzak olduğunu görürsünüz. Evler sanki sık bir koruluğun içinden bitivermiş gibi güneş ışığının yaladığı pırıltılı camlar yaprakların arasından ışıldıyor ve rüzgâr esnek dalları araladığında kah heybetli bir yapı kah zarif bir çardak çıkıveriyor. İnsan bu manzarayı hiç usanmadan seyredebilir.” derken hayranlık içindedir.

Uludağ’da, çok dik kayalıkların ve uçurumları yanından tırmanma devam ettikçe bitki örtüsü değişir. Köknar ormanları; içinde alabalıkların yüzdüğü dereler; menekşeler, yabani sümbüller; kartal ve akbabalar, ormandan gelen ayı homurtuları arasında yemek molası verirler. Buraya kadar olan mesafe 6-7 kilometredir. Keşiş Dağı’nın zirvesi duman içindedir. Her taraf karla kaplı olduğu için öğle güneşindeki manzara muhteşemdir. Atlardan inerek yapılan çok tehlikeli bir yolculukla zirveye varılır. Burada fırtınaya tutulan yolcuların sığınması için yapılan damsız bir kulübenin yanında bir dev mezarı gibi zirve durmaktadır ve bu noktadan uzakta Uluabat Gölü’nü sisler arasından seçerler.

Zaman kaybetmeden yine çok tehlikeli bir yolculukla bir ara kaybolup sonra yine yollarını bularak aşağı inerler. Eve on üç saatlik bir yolculukla ve bitap bir şekilde ulaşırlar.

Pardoe, bu yolculuğu en ince ayrıntısına kadar hem edebi hem meraklı bir üslupla anlatmış; “Keşiş Dağı’nda gördüğüm ilahi bir manzaraydı.” diyerek

Bursa'da eski bir mahalle

yaşadığı olağanüstü tecrübeyi paylaşmıştır. Bu anlatım Uludağ’ın 18. yüzyıl topografik özelliklerini de ayrıntılı bir şekilde sergilemektedir: “… Dağa çıkış, şehirden ayrılır ayrılmaz başlar. İlk rastlanılan şey, yakın tepelerden çıkan iki dağ suyunun çağıltılar yaparak, etekteki çukura doğru akmasıdır. Bodur meşe ve fındık ormanları içindeki, iki atın bile yan yana gidemeyecekleri kadar dar bir yoldan geçilir. Bu fidan ormanı, dağın eteğini kaplamıştır. Biz tepeye çıktığımız zaman, buradan Bursa Ovası’nı ve minarelerini gördük.

Sonra, fındık ormanını geride bırakarak yukarı doğru çıktık. Bu sefer, kayalık bir yola girmiştik. Atlarımız sendeliyor ve kayıyorlardı. Bu yolun sonunda, sıra durumundaki ikinci bir dağın eteğine geldik. Burada görünüm güzelleşmeye başladı. Şehir arkamızda dağlarla çevrilmiş gibiydi. Tıpkı haritadaki gibi bütün genişliğiyle gözüküyordu. Binalarla ağaçların uyumlu bir biçimde, birbirine karışmış olmaları İstanbul’u andırıyordu. Böyle bir görünümü başka bir yerde görmedim.

Her evin bahçesi olmasa bile, kesinlikle, önünde yüksek bir ağaç vardır.

Aile bireyleri günün sıcak saatlerinde burada toplanırlar. Yüksek bir yerden bakıldığı zaman, bir Doğu şehrinin görünüşü hiç de tekdüze değildir.

Oysaki bir Avrupa şehrine yüksekten bakıldığı zaman, damlardan ve bacalardan başka hiçbir şey gözükmez. Bu da insana hiç tat vermez. Bu ağaçların arasındaki evler, sanki sık sık bir ormanın içindeymişler gibi gözükürler ve göz hiç yorulmadan bu tabloyu izlemeye dalar. Bu sırada güneş vuran pencere camlarının, birbirine girmiş

Irgandı Köprüsü, Bursa

yaprakların arasından parladıkları görülür. Rüzgâr da yaprakları salladıkça, aralarından büyük bir kapı ya da bir köşk göze çarpar.

Bu kez çıktığımız yerden, Bursa’yı daha iyi gördük. En çok göze çarpan yer, Ulu Cami’ydi. Sisin arasından güneş ışıkları sızıyordu. Alçak minareler, İstanbul’un mavi gökyüzüne doğru ok gibi fırlayan o gururlu ve çok yüksek bir hayalin yarattığı ince, uzun minarelerinin, sanki karikatürü gibi gözüküyorlardı. Bu minareler, güzelliklerini lodos rüzgârlarıyla yok etmişlerdi. Çünkü Bursa’da, lodos rüzgârı o kadar sık eser ki, yüksek binaların damlarını alıp götürür ve kubbelerin üzerindeki kurşunları kaldırarak yıkık bir görünüm verir. Biraz ileride yatağındaki beyaz çakıl taşlarının üzerinde, pırıl pırıl parlayarak bir ırmak akıyor ve ta uzaklarda üzerleri bulutlarla yığılı koyu renkli dağlar gözüküyordu.

Atlarımızın ayaklarına on beş, yirmi santim yakınlıkta bir uçurum gözüktü.

Burası, bodur meşeler ve çamlarla kaplıydı. Görmemekle birlikte, bu uçurumun altında gürül gürül bir suyun aktığını duyduk.

Bu bölümün ilerisinde, koskoca bir dağ gözüktü. Bu dağın üzerini, bir yandan yün gibi parça parça ve kalın sis tabakaları bürümüş, öte yandan da binbir tonda, çok büyük çam ağaçları kaplamıştı. Önümüze çok büyük kayalar çıktı. Bunların arasından ilerlemek zorundaydık. Bu alan üzerine rastlayan en küçük bir toprak parçasından bile bir ağaç fışkırmıştı.

Buradan akan bir ırmak da bu ağaçların budaklı ve yamru yumru köklerini yıkıyordu. Atlarımız, bu ırmağın içinden geçerken ayaklarının sıçrattığı

sular, dalgalar yaptı. Bundan sonra, yumuşak topraklı bir çimenliğe rastladık.

Burayı, birtakım orman ağaçları gölgeliyordu. Yaprakların arasından kumru sesleri geliyor, zümrüt gibi yeşil bir çekirge de çiçekten çiçeğe sıçrıyordu.

Burası, turist için dinlenilecek uygun bir yerdir. Bunun için, burada durmaya değerdi. Dünyada bundan daha güzel yer, çok az bulunur. Bir iki gri kaya, sık otların içini delerek toprağa girmiş, buraya ayrı bir güzellik vermişti. Buradan, çevremizi kuşatan dağın görünüşünü izledik. Sanırım ki, bu ıssız, sarp ve uçsuz bucaksız topraklarda yolculuk eden hiçbir insan burada dinlenmek mutluluğunu kaçırmaz.

Bence yalnızca baş döndürücü uçurumun yanında duramayanlar değil, aynı zamanda yolun otuz, otuz beş santim dar ve altının da derin uçurum olduğu yerlerde atla gidemeyenlerle, sağlam bir kafa ile aynı ölçüde sağlam elleri olmayanlar, Uludağ’a çıkmamalıdırlar. Öyle yerler vardır ki, tek geçecek yol, ya bir darboğaz, ya da üzeri ıslak ve kayıcı üst üste yığılmış kayalıktır. Atınızı, önce bilardo masası yüksekliği ve genişliğindeki düz bir taşlık yere sürersiniz. Oradan akarsuları yarıp sıçratarak ve bedeninizin her yanını çamurlara bulayarak karşıya geçer; bu kez kereste taşıyan katır kervanı ile çarpışmamak için hemen yukarı doğru ilerlersiniz.

Buradan geçerken atınız, bitkilerin içinde yılan gibi kıvrılmış, büzülmüş, yamru yumru ağaç kökleri arasında sendeler, tırmanır. Elinizle itemediğiniz bir orman dalı size dizginleri düşürtecek ölçüde çarpar. Sonra karşınıza dizlerinize kadar yükselen bir ırmak çıkar ve at da buraya zorla girer.

Bursa Günlüğü 45

Herhalde buradaki tanrılar hiçbir kişiyi istemiyorlardır.

Toprak yükseldikçe, bütün görünüm değişti. Yüksek çam ağaçları duru gökyüzüne doğru uzanmışlardı.

Bundan sonraki yüksekliklere doğru kıvrılınca, yanından geçtiğimiz ovaya, gururlu bir şehrin yıkıntılarını andıran kayalıklar, yığın yığın serpilmişlerdi. Şurada burada yıldırım çarpmış beyaz ve yapraksız dallarını yukarıya kaldırmış, gövdesi de bir yığın mangal kömürü durumuna gelmiş bir ağaca rastlıyorduk.

Kartallar ve akbabalar başımızın üstünde uçuşuyorlar, kayalıkların arasından da sayısız guguk kuşları birbirlerini çağırıyorlardı. Ara sıra uzaktan bir ayının hırlaması duyuluyordu. Sözün kısası, bundan daha yabani bir görünüm olamazdı. Bundan sonra, güzel bir çam ormanı göründü.

Bu orman, içinden bir ırmak geçen küçük bir ovada yitip gitti. Bu ırmağın suyu, yolunu tıkayan kaya parçalarının üzerinden binlerce köpük durumunda çağlayanlar oluşturarak akıyordu.

Uludağ’ın suyunda yunan şarabımızı soğutarak, burada üzeri yabani menekşe ve yabani sümbüllerle dolu bir yeşilliğe oturarak sabah kahvaltısı ettik. Genellikle turistler atlarını burada bırakıp dağın doruğuna yaya çıkıyorlarmış. Ancak bizim güler yüzümüz, tatlı sözlerimiz ve hepsinden önemlisi, daha çok bahşiş için söz verişimiz kılavuzlarımızı yumuşattı ve atlarının bacaklarının dayanabildiği kadar yükseklere çıkmamızı sağladı.

Ne güzel kahvaltı ettik? Bir yandan zeki Rum arkadaşım, rastlayacağımızı umduğu bitkilerden, madenlerden söz ederken, ben de binici giysimi güzel çiçeklerle süslüyordum. İriyarı Türk de lop yumurtalarla havyara dikkatli dikkatli bakıyordu. Öte yandan hizmetçimiz, içi erimiş yakutu andıran şarap dolu şişeleri, ırmağa götürüp getiriyordu.

Dağ, önümüzde dimdik duruyordu. Üzerindeki her yarık ve boğaz, kar yığılıydı. Bir yandan da kalın sis, bir sorguç biçiminde tam tepesinde asılı gibi duruyordu. Doruklarda hiç kar yoktu. Ancak onun yerine burayı kaplayan beyaz arduaz taş, güneşin altında, insanı serseme çevirecek biçimde göz kamaştırarak parlıyordu.

Dağın kayalık yanları ardıç ağaçları ile doludur.

46 Bursa Günlüğü

Bunlar karın sürekli basıncı yüzünden büyüyememişler, cüce kalmışlardır. Topraktan fırlamış olmaktan çok, sürünerek türemişlerdir. Oluşturdukları sık yığınların arasında gizlenen meyveleri, bunlara baygın bir pembe renk verir. Bu da sanki bir sanat etkisi yapar. Böyleyken önümde dimdik duran dağa korku ile bakmaktan kendimi alamadım. Bütün yüksekliğine ve eşsizliğine karşılık, korkumu gideremedim. Haziran ayında bir kadının doruklara çıkmasının olanaksız olduğunu duymuştum. Arkamda altı saatlik bir uzaklık bırakmıştım. Önümde de çıkılması çok güç iki saatlik bir yol vardı. Böyleyken, kararımdan dönmedim.

Yemek sepetimiz toplandı. Eyerlerimiz düzeltildi. Sığ dereyi geçtikten sonra, önümüzdeki güç işi başarmak için bir kez daha ilerlemeye başladık. Tam dokuz çay geçtikten sonra, en sonunda dikey konumdaki dağın eteğine geldik.

Burası görülecek şeydi. Öğle güneşi, buradan hiç eksik olmayan karın üzerine vurmuştu. Yer yer yığılı ve sanki bu korkunç ışınlara boyun eğmek istemeyen bu karlar, binlerce çay oluşturarak eriyorlardı. Dağın sisten bir taç ile örtülü en yüksek yeri gururla göğe doğru sivrilmişti. İçi kar dolu dereler, fırtınadan etkilenerek yarılmış sırtların altından akıyorlardı. Bu karları, doğa yüzyıllar boyunca buralara yığıp durmuştu. Aşağılarda akan çayların çağıltısıyla, kayaların çevresinde esen rüzgârın uğultusundan başka, hiçbir şey duyulmuyordu. Atımdan inip dizgini kılavuza verdiğim zaman, çok etkilendim. Bu çıkışın yorgunluğunu hiç unutamayacağım. Ardıç ağaçla-

rının yamru yumru köklerinin ve ayağımızın altında kayan ve bir adım ilerleme yerine, altı adım gerileten oynak taşların üzerinde yürümek, çok yorucu oldu. Ancak sonunda kayalığın yanına geldik.

Yüksek bir noktaya çıkmıştık. Sanki bir vadiye bakar gibi sabahleyin çıktığımız dağlara yüksekten bakıyorduk.

Böyleyken, işimizin en zor bölümü daha bitmemişti. Doruk, yukarımızda, dimdik duruyor ve gösterdiğimiz çabayla sanki alay ediyordu. Burasıyla durduğumuz yer arasında, inilecek, sonra da çıkılacak derin bir boğaz yardı. Bulunduğumuz yerdeki kayanın çevresini kaplayan kar, aşağıya, uçuruma doğru iniyordu. Bir yandan da ayaklarımız oynak taşların arasına gömülürken, soğuk içimize kadar işliyordu. Bu yetmiyormuş gibi vadiden kalkan sis, koyu bir küme biçiminde dağın üzerine doğru yükseliyordu.

Bunun görünüşü, yanan bir dünyadan çıkan birikmiş dumanı çağrıştırıyordu.

Bu durum, insanı ürpertici bir şeydi.

Sis yükseldikçe ortalığa karanlık çöküyor ve göz gözü görmüyordu. Uçurumun yanında durmak ve bu gizem dolu sisin basışını görmek korkunç bir şeydi. Düş gücü bile bunu göz önüne getiremez. İnsanın akıl erdiremeyeceği kadar yaygın ve elle tutulamaz bir nesne biçiminde oluşu hiç durmadan değişmesi, koyu ve sıkıntı veren rengi, kafamı serseme çevirdi. Eğer yanımdaki arkadaşım beni bulunduğum kıyıdan çekmeseydi, bu sersemlikten kendimi uçurumda bulacaktım. Dağa çıkarken, zaman geçirmemek gerektiğini öğrenmiştik. Yine tırmanmayı sürdürdük. Aralıklı olarak sis biraz

Uludağ, Bursa

Bursa'da eski bir mahalle

dağılıyordu. Bu sırada ta aşağıdaki tepeleri, vadileri, ormanları ve ırmakları seçebilmemiz gerçekleşebiliyordu.

Ancak bu, sanki bir perinin asasını yere vurduğu zamanın getirdiği bir mutluluk gibiydi. Çünkü biz, onlara bakalım derken gözden yitiveriyorlardı.

Aralardaki boşluklardan yine koyu bir sis yığını yükseliyor, ortalığı yeniden karanlık kaplıyordu.

Sonunda Uludağ’ın zirvesindeki Dev Mezarı’nın üstüne ayak bastık ve çubuk yaktık. Tam yanımızda fırtınaya tutulanlara bir sığınak olarak yapılan üstü açık bir kulübe vardı. Burası topraktan o kadar aşağı yapılmıştı ki, tıpkı bir kuyuyu andırıyordu. Sık sık yağan sağanaklar kesinlikle, güçsüz durumda kalan bir dağcıyı bu kuyunun içinde boğabilir. Arkamızı, sis bütünüyle kaplamıştı. Önümüzde de tırmandığımız dağlar yardı. Çok uzaklarda hemen hemen ufukla bir çizgide Apollon (Uluabat) Gölü görülüyordu. Çevreyi izlediğimiz bu sırada, bir de baktık ki sis, yüksek tepeler arasındaki bataklık yerlerden ve ırmakların kayalık yataklarından kalkarak, koyu çamların dallarını sımsıkı sarıp dağ çevresini bastırarak yolumuzu kapatıyordu. Yitirecek hiç zaman yoktu. Düz caddede yürüyen gezginler değildik!

Ne bir yol gösterme direği, ne de başka bir yol işareti vardı. Böyle bir yerde aşağı yukarı her şey birbirine uyuyor. Kayaların, sellerin ve dağların özelliklerini ayırt etmek elde değildir.

Buralarda kalmamak için, sis büsbütün basmadan önce hemen dönmeye karar verdik. Geldiğimiz yoldan dönmek olanaksızdı. Çünkü doruğa yaklaştıktan sonra, bir saatlik bir zaman yol yürümüştük.

Kayalığın öbür yüzünden gitsek, yol daha kısalıyordu ancak bu yol çok korkutucuydu. Nasıl döneceğimizi epey düşündük. Bir yandan yorgunluk, bir yandan zaman yitirme ve kaza

Sultan Murad Türbesi, Muradiye, Bursa

olasılığı bizi şaşkına çevirdi. Saatlerce yürümekten, tırmanmaktan yorgun düşmüştük. Ayaklarımız da kabarmıştı. Korktuğumuzu birbirimize göstermeden, sis çevremizi basmaktayken, geç kalmanın sakıncalarını aramızda konuştuk ve önlemli davranmak için uçurumdan inmeye karar verdik.

Daha önceden de uçurumun üstündeki sırtlardan söz etmiştim. Bu sırtların yamru yumru ve fırtınadan yıpranmış görünüşü zamanın doğayı nasıl yok ettiğini gösteriyordu. Öte yandan, bir yerden kopmuş büyük kaya parçaları aşağıdaki birikmiş karların arasında yığın biçiminde gözüküyor ve uçurumun derinliğini ortaya çıkarıyorlardı. İşte inmeyi düşündüğümüz uçurum burasıydı. İyi bir sporcu ve insanı serseme çeviren bu dağlara alışkın olan arkadaşım, önden yürüyordu. Bana başarı için her şeyden önce sinirlere egemen olmak gerektiğini söyleyince, duraksamadan arkasından gittim. İkimiz de dağın doruğuna oturduk. Tam bir adım enindeki kayadan, yukarıdan aşağıya doğru yavaş yavaş kaymaya başladık. Kayarken bir yandan bu kayalığın yanındaki doğal duvar durumunda bulunan çevreden fırlamış taşlara tutuna tutuna, bir yandan da aşağıdaki uçuruma bakmamaya çalışa çalışa, inişin birinci bölümünü bitirdik, aynı biçimde ikincisine geçtik. Üç kez yinelediğimiz bu korkulu iniş, bizi işin en zorlu bölümüne getirdi. Çünkü buradaki kayalık bölüm üstünden kayılacak gibi değildi. Ayrı ayrı parçalar biçiminde olduğu için, birinden ötekine atlamak gerekiyordu. Böylece kar yığınının kıyısına kadar indik.

Buranın derinliğini ölçemediğimiz için, içinden geçmeyi göze alamadık.

Oysaki geçseydik, yol çok kısalacaktı.

Bunun için dizlerimize kadar olan bölümün çevresinden yürüyerek, sonunda bataklık bir yere geldik. Dağ

Ulu Camii, Bursa

sularının erimesinden burası göl durumuna gelmişti. Şurasında, burasında da kayalar gözüküyordu. Bunların birçokları sanki bir volkanın kızgın bir anındaki öfkesine uğramışlar gibi saçılmışlardı. Islak ve yorgun ayaklarımızla, küçük bir yokuşu çıkmak gerekti. Bunun sonunda karşımıza bir çiçek bahçesini çağrıştıran güzel bir yer çıktı. Burada yetişen çiçekleri saymaya kalkışsam, bundan sonraki sayfa bir çiçek kataloğunu andırabilir. O kadar yorgun olmama karşılık, bu çiçeklerden toplayıp bir buket yapmaktan kendimi alamadım.

Bir yarım saat geçtikten sonra, atlarımızı bıraktığımız otluk yere geldik. (…) atlarımıza bindikten sonra, dağların tepelerinden doğru gelen, arka arkaya iki korkunç gök gürültüsünü duyduk. Bu, bizi daha da acele etmeye zorladı. Yapacağımız tek şey, bir dakika bile yitirmeden yolumuzu sürdürmek ve sağanağa tutulmadan yerimize varmak için Allah’a yalvarmaktı.

Bunun için, hemen su kıyısı, çalılık ve bunun gibi önümüze ne çıktıysa, basıp geçtik. Ancak yarım saat içinde sis çevremizi öylesine sık bastırdık ki, birbirimizi bile göremez olduk. Böyleyken kılavuz sürekli olarak gittiği yoldan güvenli bir tavırla ilerliyordu.

Bir çayın ayrı ayrı kollara bölünerek kuru bıraktığı yatağa vardığımız zamana kadar, kendisine inancımı yitirmemiştim. Oysaki buraya gelince, birdenbire söylediği o tekdüze şarkıyı kesti ve eyerinin üzerinde bize doğru dönerek yavaşça: - Yolumuzu yitirdik, dedi.

Hiçbirimizden ses çıkmadı. Böyle bir şey olacağı hiç aklımıza gelmemişti. Şimdi ne yapacaktık? Önce kılavuz çok sağa gittiğini sandı. Buna göre, atlarımızı öteki yöne çevirdik. Bu kez de sisin arasından karşımıza bir kayalık çıkınca çok sola gittiğini, bu Bursa Günlüğü 47

Ulu Camii ve şehrin bir bölümü, Bursa (Gravür: I'auteur Freeman)

yolun da yanlış olduğunu açıkladı.

Aynı oranda başarısız iki yol denemiştik. Adamcağız, şaşkına döndü.

Bu sırada sis de gittikçe sıklaşıyor, hızla üstümüze doğru geliyordu.

Sonunda arkadaşım, yakınımızda bulunan bir çoban ya da keçi sürüsü olması olasılığını düşünerek, hemen yüksek sesle bağırmamızı önerdi; böylelikle yardım sağlayabileceğimizi ve yol sorabileceğimizi söyledi. Biz de sesimiz çıktığımız kadar bağırmaya başladık.

Ancak sis öylesine ağırdı ki, sesleri boğuyordu. Artık bağırmalarımızın uzaklardan duyulamayacağını anladık.

Yarım saatlik uzun ve bezgin bir şaşkınlıktan sonra, umudumuzu yitirdik.

Bu sırada, kudurmuş gibi havlayarak sisin arasından bir köpek çıktı. Bu ses, bize sanki bir müzik gibi hoş geldi. Çünkü bu, çevrede bazı dağcıların bulunduğunun belirtisiydi. İşte o dakikada sis de biraz açıldı. Kılavuz sevinçle bağırarak bizi sarp bir yokuştan indirdi. Kendimizi bir ormanın eteğinde ve sabah çıkarken üzerinden gittiğimiz katır izlerinin karşısında bulduk.

Korktuğumuz durumdan kurtulduğumuz için birbirimizi daha yeni kutlamıştık ki, bir de baktık, yılankavi zikzaklarla büyük bir şimşek çaktı ve bir an içinde bulunduğumuz yeri aydınlattı. Bu arada gökyüzünden de çok güçlü ve çok uzun süren bir gök gürlemesi geldi. Bu ses, bütün kayalıklarda yankılar yaptı ve sonra yavaş yavaş azalarak duyulmaz oldu. O korkunç şimşek çakmasıyla gök gürültüsünün arkasından, üzerimize yığılı sislerin içinde toplanmış olan su birdenbire sağanak biçiminde boşalmaya başladı.

Buna yağmur diyemeyeceğim. Sanki bir bendin kapağı üstümüze açılmıştı.

Bir dakika içinde sırılsıklam olduk.

Dağlardan seller iniyordu. Her yol 48 Bursa Günlüğü

kıyısındaki çeşmenin (Dağda ağaç gövdelerinden yalaklı pek çok çeşme vardır.) suları yalağından taşıyor, geçerken üstümüze çarpan ağaçların yapraklarından iri yağmur damlaları dökülüyor ve dağın eteklerinden büyük taş parçaları yuvarlanıyordu. Kısacası bu, tasviri çok zor olan görülmemiş bir sağanaktı. Bunun yaptığı etkiyi bulut biçiminde ve durmadan değişen akşam sisi derinleştiriyordu. Bursa’ya sırılsıklam ve bitkin bir durumda döndük. Yolda on üç saat geçirmiştik.

O kadar sıkıntı çekmeme karşılık, Uludağ’ın doruklarından gördüğüm o eşsiz tablo, uzun zaman gözlerimin önünden çekip gitmedi...” 6 Pardoe, Bursa, hatta ülke için Uludağ’ın önemini bir fıkra ile şu şekilde bağlar: “... Geveze bir berber, müşterisinin yüzünü tıraş ederken ona, yabancı ülkelere yaptığı yolculuklar hakkında sorular sorar. Mısır’a, Yunanistan’a, İspanya’ya, Portekiz’e, Doğu ve Batı Hindistan’a gidip-gitmediğini sorunca, müşterisi saydığı bu tüm ülkelere gittiğini söyleyince: - “Gerçekten siz iyi bir turistsiniz.

Herhâlde Paris’i gördünüz, değil mi?” deyince müşterisi “Hiç görmedim.” şeklinde yanıt vermiş. Berberin tepkisi şöyle olmuş: - “Paris’i hiç görmediniz mi? Ya!.. Öyleyse siz hiçbir şey görmemişsiniz...” deyimini; Türkiye’nin her yöresini gördükten sonra, Uludağ’ın doruğunda bir çubuk içmeden dönülürse, yerlilerce, ‘hiçbir şey görmemiş’ sayılır...” Çekirge köyü Çekirge köyünün doğal konumu son derece güzel, havası taze ve dinlendiricidir. İncir, muz, akçaağaçlarla dolu 6 A.y.

olan köy, sırtını heybetli dağlara yaslamıştır. Uzun boylu otların ve yabani çiçeklerin arasında kaplumbağalar gezinmekte, her yerden şırıl şırıl sular akmaktadır. Julia Pardoe’yu Çekirge’nin doğal güzelliği ve konumu öylesine etkiler ki “Çekirge köyünden daha güzel bir yere kurulmuş başka bir köy düşünemiyorum. Burası adeta Türkiye’nin Chelyennam’ı” (İngiltere’nin güneybatısında 18. yy. başlarından beri tanınan bir kaplıca kenti) demekten kendini alamaz. Burada pek çok evde bir çeşit sıcak termal su tesisatı vardır ve çok yüksek fiyatlarla Rumlara veya Avrupalılara kiralanmaktadır. Çekirge adının nasıl verildiğine dair bir efsaneden bahseden Pardoe, bunu aktarmaktan kendini alamaz: Sultan Murad, camisini yaptırırken üstüne sıçrayan bir çekirgeyi yakalayıp avcuna hapsetmiş olduğu esnada bir derviş gelip tekkesi için hükümdardan bitmeyen taleplerde bulunmaya başlamış.

Padişah da avucunda tuttuğu şeyin ne olduğunu bilirse isteklerini yapacağını söylemiş. Dağın çekirge kaynadığını ve büyük ihtimalle bunlardan birinin padişahın üstüne sıçrayabileceğini düşünen akıllı derviş süslü bir dille; “Çekirgedir Hünkârım.” cevabını verince padişah da bunun üzerine; “Sultan Murad’la yaptığın bu konuşma unutulmasın, hep hatırlansın diye buraya Çekirge adını veriyorum, sakın ola kimse başka bir isim vermeye kalkmaya.” demiş (S. 385). Âli Osman nitelemesiyle, gezip dolaştığı Osman Gazi ve Orhan Gazi’nin türbelerini tarihî bilgiler eşliğinde renkli tasvirlerle anlatan Pardoe, sık sık künyesini belirtmediği bir kılavuz kitaptan da bilgiler aktarır.

Camii, çeşme, çarşı, han, dergâh, hamam, köprü...

Bursa ile özdeşleşen camii kültürü ve mimarisini uzun uzun anlatan Julia Pardoe, camii sayısını 380 küsur olarak verir. Ona göre İstanbul’daki camiler bir yabancı için neredeyse mühürlüyken, Bursa’dakilere girmek için birkaç kuruş vermek yeterlidir.

Ulu Cami’nin çatısında 20 adet zarif kubbenin tam ortasındakinin sadece demir bir ağla örtülü olduğundan, içeri güneşin girmesine izin verildiğinden, bu kubbenin tam altında beyaz mermerden fıskiyeli küçük bir havuz bulunması ve bu suyun, içinde balıklar olan bir dış havuzu besliyor olması Pardoe’yu çok etkilemiştir. Bursa’ya

özgü minareler için; “Alçak minareler, İstanbul’un mavi gökyüzüne doğru ok gibi fırlayan o gururlu ve çok yüksek bir hayalin yarattığı ince, uzun minarelerinin, sanki karikatürü gibi gözüküyordu. Bu minareler, güzelliklerini lodos rüzgarıyla yok etmişlerdi.”

Ulu Cami’yi imam refakatinde bir heyetle gezdiğini, duvarlarda koyu kalem işleri, Allah’ın Peygamber’in ve dört halifenin adları yazılı levhalar bulunduğunu, bir köşede uyuyan bir adam, diğer bir köşede ellerini kaldırmış huşu içinde dua eden bir kadın gördüğünü, müezzinin yardımıyla minareye de çıktığını belirten Pardoe, buradan çok geniş bir ova ve onu çevreleyen bir dağ silsilesi ile ihtişamlı bir şehir manzarası gördüğünü söyler.

Yine; “... şehrin kapısından çıkıp, bağların içinden ve dut ağaçlarının arasından geçerek yabani çiçeklere, çalılara değerek, bülbül seslerinin içli nağmelerini dinleyerek şahane bir yoldan yürümeniz sizi Çekirge köyünün çok şık bir camisine ulaştırır.” diyen Pardoe’ye göre, Hüdavendigâr adını taşıyan bu camii bir Bizans manastırından çevrilmiş, bütün cephesi beyaz mermer sütunlarla desteklenmiş olup heybetli basamaklardan ana girişe çıkılmaktadır. Muradiye’deki Hüdavendigâr Camii, Osmanlı döneminde yapıldığı hâlde 20. yy ortalarına kadar planı, cephe kurgusu ve işçiliğinden dolayı Bizans eseri olarak kabul edilmiştir. Pardoe, caminin içinin bilindik tarzda olduğunu, bir galeri ile ulaşılan üst katında vaktiyle akıl hastalarının muhafaza edildiği hücrelerin bulunduğunu belirtir. Caminin bahçesinde üç büyük çınar ağacı ile içinde soğuk su bulunmasına rağmen oluklarından sıcak su akan bir şadırvan vardır ve bu şadırvana iki farklı kaynaktan su gelmekte, sıcak su oluklardan akıtılmakta, soğuk su ise havuzu beslemektedir.

Bursa’nın en dikkat çekici yönü çeşmelerinin ve havuzlarının bolluğudur.

O’na göre camii sayısı 387 ise çeşme sayısı en az bunun iki katı kadar olmalıdır. Çeşmesiz sokak yok gibidir, hatta bazen bunların üçü, dördü aynı anda görülebilir zenginliktedir. Büyük evlerin avlusunda ve bahçesinde bulunan çeşme ve havuz bir arada bulunur. Hiçbir çardak havuz ve fıskiye olmadan tamam sayılmamaktadır.

Julia Pardoe, Ulu Camii ziyaretinden sonra, hemen yakındaki çarşıya gider ama günlerden pazar olduğu için Er-

Koza Han minyatürü, Bursa

meni ve Rumların işlettiği dükkânlar kapalıdır. Fakat Müslümanlar, mallarını yere serili halılara dizmiş, ayakkabılarını çıkarmış bağdaş kurarak oturmakta ve çubuk çekmektedirler.

Sergilenen ürünler arasında çeşitli boyalar, kremler, tozlar, esanslar, yağlar, tütsüler, tılsımlar, tespihler, okunmuş bilezikler, hacı yüzükleri, karanfil, hindistan cevizi, zencefil, yenibahar, kabuk tarçın gibi baharatlar bulunmaktadır ve adeta buralarda ‘ebedi gençlik ve solmayan güzellik’ satılıyor gibidir.

Yahudi için mor, Ermeni için kırmızı, Türk için de sarı renkli süslü terlikçiler, leylak ve çuha çiçeği satan çiçekçiler, şekerlemeciler, kokulu macunlar, vitrinlere asılmış dev şekerleme sucukları dikkat çekicidir. Satın aldıkları tatlıların İstanbul’dakilerden daha hoş kokulu olduğunu belirten Pardoe, burada satıcıların mallarını teşhir etmeyi yani pazarlamayı bilmediklerini ve bu işten anlamadıklarını söyleyerek onları eleştirir. Gittikleri ikinci çarşı ipek çarşısıdır ve satıcıların dörtte üçü Ermeni olduğu için dükkanlar kapalıdır. Satılan kırmızı ve turuncu renkli eşarpları beğenmeyerek İpekçiler Hanı’na geçerler.

Bu han sağlam görünüşlü, dört köşeli bir yapıdır ve Bursa’da bu tip binalardan 20 civarında bulunmaktadır ama en gösterişlisi bu handır. Taş döşeli avlusunun ortasında yine taştan yapılmış bir havuz vardır ve kapının üstündeki taşa mavi renkli bir seramik mozaik çelenk asılı durmaktadır.

Julia Pardoe de pek çok seyyah gibi Osmanlı’nın dini hayatı içinde dervişler ve onların zikir törenleri ile ilgilenirken, daha çok Doğu’ya özgü bir ritüel gösterisi izlemenin yollarını

aramaktadır. Hristiyan bir kadın olarak Mevlevi ayinini izlemenin daha kolay olduğunu, İstanbul’da olduğu gibi Bursa’da da böyle bir ayine katıldığını söyler. Onun ilgisi daha çok Rufai dergâhları ve ayinlerinedir ama buralara girmek bir hayli güçtür. Bu durumu Pardoe; “Bu tarikatın ayinlerine Hristiyanları almak istememesinin sebeplerinden biri de zikirlerinde Allah adının sık sık geçmesi olsa gerek; çünkü bu ad bir gavurun nefesiyle kirlenmiş bir havada asla ağızdan çıkmamalıdır. Bizim mevcudiyetimizle alakalı olarak vicdanlarının sesini susturan şey, ahşap kafeslerin teşkil ettiği engel ve hakiki manada tekkenin içinde bulunmayışımızdı.” diyecektir.

Ona göre Mevlevi dergâhı daha şıktır ve Mevlevilerin intizam, ağırbaşlılık ve temizlik gibi önde gelen özellikleri diğerlerinde pek yoktur.

Kaplıcalar ve hamamlardan da uzun uzun bahseden Pardoe’nin anlatımına göre Bursa’da farklı sıcaklıklarda pek çok kaplıca vardır. En güçlü sıcaklıkta olan kaplıcada bir yumurta iki dakikada pişebilir. Mucize kaplıca adıyla anılan bir kaplıcayı da ziyaret ettiğini, ölmekte olan birisi bu kaplıcada bir gece geçirirse ertesi gün sağlığına yeniden kavuşacağını, kaplıcaların Çekirge bölgesinde toplandığını anlatır.

Sultan Murad Türbesi’ni ziyaretinden sonra Julia Pardoe tek başına yakındaki hamama gider. Hamamın üst katı uyuyan, yemek yiyen, çene çalan Türk ve Rum kadınlarla doludur. Tavandaki kirişlerin her birinde asılı beşiklerde hamamın kükürtlü ve boğucu havasından zevk alır gibi duran bebekler uyumaktadır. Buradan geçildikten sonra soğukluk bölümünde saçlarını ören, sıcak taşların üstünde uyuyan Bursa Günlüğü 49

Irgandı Köprüsü gravürü, Bursa

Irgandı Köprüsü gravürü, Bursa

50 Bursa Günlüğü

Irgandı Köprüsü'nün bugünkü hâli, Bursa

kadınları görür. Sıcaklık bölümü ise yoğun bir buharla kaplıdır. Ortada çevresi 30 metre civarında olan havuzda kırk elli kadın vardır. Bu sahne Pardoe için o kadar ilgi çekicidir ki sıcaktan ve kokudan çok rahatsız olmasına rağmen bir müddet kendini zorlayarak bunları seyreder. Havuzda boyunlarına kadar suya gömülü veya merdivenlere oturup taslarla su dökünen kadınlar onun için çok ilginçtir.

Yakındaki dağdan çıkan memba suyu borularla getirilmekte bir kısmı ana havuza bir kısmı da hususi odalardaki küçük havuzlara akıtılıp sonunda bir savaktan dışarı verilerek sürekli bir devridaimle yenilenmektedir.

Miss Julia Pardoe seyahatnamesinde Bursa’da iki köprüden bahsetmektedir. Bunlardan ilki Mudanya-Bursa ovasını geçerken karşılaştıkları beş gözlü Abdal Köprüsü, diğeri de Bursa’nın Ermeni mahallesindeki görülmeye değer Roma harabesi olan Irgandı Köprüsü’dür. Köprünün bir gravürüne yer vererek yapıyı Roma eseri olarak tanıtan Pardoe, köprü üstündeki dükkânlarda dokuma tezgâhları olduğunu, köprünün üzeri kapalı ve ipekçilere ayrılmış bir sokak şeklinde düzenlendiğini belirtmiştir.

Fiziki, mimari, sosyal çevresi ve konumuyla Bursa’ya dair gözlem ve izlenimlerini anlatan Pardoe için; hemen her evin bahçeli olduğu, buralarda mutlaka ulu ağaçların bulunduğu ve etkili esen rüzgârlar gümrah dalları aralayınca kâh bir camii, kâh bir heybetli yapı, kâh bir çardak karşınıza çıkabilir ki, insan bu manzarayı hiç usanmadan seyredebilir.

“Hemen hemen her evin bahçesi var; bahçesi olmayanların da sıcak günlerde ailecek altında toplandıkları bir yüksek ağacı mutlaka oluyor. Doğu şehirlerine tepeden baktığınızda, Avrupa şehirlerini tümden cazibesiz hale getiren dam ve bacaların tekdüzeliğinden çok uzak olduklarını görürsünüz. Evler sık bir koruluğun içinden bitivermiş gibi; güneş ışığının yaladığı parıltılı camlar yaprakların arasından ışıldıyor ve rüzgâr esnek dalları araladığında ortaya kâh heybetli bir kapı, kâh zarif bir çardak çıkıveriyor. İnsan bu manzarayı hiç usanmadan uzun uzadıya seyredebilir.” diyen Pardoe’nin anlatımı ve üslubunda 19. yüzyıl romantizminin özellikleri kendini göstermektedir. Bazen bir masal bazen bir şiir bazen bir roman

tadında kurguladığı Osmanlı dünyasını sergilerken, yer yer anlattığı konudan çıkarak aklına gelen hikâyeleri anlatmaya başladığı gibi Shakespeare ve Coleridge’nin şiirlerinin yanı sıra kendi şiirlerine de yer verir. Mesela; Mudanya-Bursa arasındaki yolculukta kurumuş ve yıkılmak üzere olan bir çeşme görünce: “Yorgun bir yürek gibiyim, Çorak toprakların ortasında Berrak membaım kurumuş çoktan; Bir zamanlar çağıldayan suyumun Kulağına müzik olduğu yolcu, Geçiyor yanımdan şimdi bakmadan yüzüme” söylemiyle başlayan 42 mısralık şiirini, anlatısının akışında arala-

ra serpiştirmiştir.7 Gezintilerinin birinde rastladığı, bir kuş bakım evini anlattığı satırlar onun hayranlık ifadeleriyle doludur. Küçük bir yapının, avcıların ve köylülerin dağlarda gezerken buldukları hasta, terkedilmiş, yaralı, yabani kuşlar için bir bakımevi, kuş hastanesi (Gurabahane-i Laklakan) olduğunu öğrenince çok etkilenen Julia Pardoe’nun; “Böyle bir millî karakter hususiyeti fazlasıyla söz edilmeye değer.” cümlesi ve yine; “Ölümü dehşetinden soyarak son istirahat yerlerine aydınlık bir huzur veren tek halk Türklerdir.” ifadesi, onun Türklere ve Türk kültürüne 7 Ayşe Duvarcı (2015), s. 602.

yönelik bakış açısını en güzel şekilde yansıtmaktadır.

Temelde, modernliğin eşiğindeki İstanbul’da bir ‘İngiliz kadını’ olan Pardoe’nin 180 küsur yıl önce ‘Bursa ateşinin’ peşinden gelerek kendi ifadesiyle ‘Tanrı’nın Mekânı’ olan yeşil Uludağ’ın zirveleri ve eteklerindeki güzellikleri, anıları içinden zengin imgeler eşliğinde hayranlıkla anlatması aynı zamanda döneminin önemli bir tanıklığıdır.

Bursa’da sosyal yapı, folklorik özellikler ve gündelik hayata ilişkin dikkat ve tespitleri ise, ayrı bir yazının konusunu oluşturacak nitelikte zengin bir içerik sunmaktadır.

Şehirlerin Ecesi İstanbul 1 18. Yüzyılda İstanbul 2 Sultanlar Şehri İstanbul 3 (3 ciltlik set)

1 Tanıtım Yazısı: Şehirlerin Ecesi İstanbul -Bir Leydinin Gözüyle 19.

Yüzyılda Osmanlı Yaşamı-, Miss Pardoe, Kitap Yayınevi, Sahaftan Seçmeler dizisinin beşinci kitabı.

Julia Pardoe, 1806-1862 yılları arasında yaşadı. Daha 14 yaşındayken yazmaya başlayan Miss Pardoe, Portekiz seyahatini kaleme aldığı, 1835’te yayınlanan Traits and Traditions of Portugal (Portekiz’in Özellikleri ve Gelenekleri) adlı kitabıyla ün kazandı. Miss Pardoe’nun, The City of Sultan and the Domestic Manners of the Turks (Sultanın Şehri ve Türklerin Adetleri) adlı kitabını yazmasını, 1835 yılının Aralık ayında, İngiliz kraliyet ordusunda binbaşı olarak görev yapan babası Thomas Pardoe’yla birlikte İstanbul’a gelmesine ve burada dokuz ay kalmasına borçluyuz. Bu kitap, ilk kez 1837’de, iki cilt olarak Londra’da yayınlandı. Avrupa’da oryantalizm akımının başladığı dönemde çok ilgi çekti. Daha sonra 3 cilt olarak 1838, 1845 ve 1854’te tekrar basıldı. Elinizdeki kitap, eserin 1854 baskısından eksiksiz olarak Türkçeye çevrildi. Pardoe, Şehirlerin Ecesi İstanbul’da 2. Mahmud dönemi İstanbul ve Bursa’sını, sokakları, semtleri ve günlük yaşamıyla anlatıyor. Yemekleri, adetleri, eğlenceleri ve kederleriyle 170 yıl önce yaşamış olan Türkler, Rumlar, Ermeniler ve Yahudiler hakkında Miss Pardoe’nun kaleminden günümüze ulaşan binbir ayrıntı. Profesör Stefanos Yerasimos’un sunuş yazısıyla...

2 İçindekiler: 1- Eşsiz İstanbul, 2- Ramazan Ayında Bir Türk Tüccarın Evinde Konuk Olmak, 3- Mustafa Efendi’nin Konağında Bayram Gecesi, 4- Mevleviler, 5- İşkodralı Paşanın Hamamı, 6- Kurban Bayramı Alayı, 7- Mihrimah Sultan’ın Nikâh Töreni, 8- Kâğıthane, 9- Boş İnançlar, 10- Mihrimah Sultan’ın Evlenmesi ve Birbiri Ardına Verilen Yemekler, 11- Mihrimah Sultan’ın Çeyizinin Saraya Taşınma Alayı, 12- Mihrimah Sultan’ın Düğün Alayı, 13Kâğıthane’deki Sünnet Düğünü, 14- Bursa’ya Gidiş, 15- Bursa’nın Özellikleri, 16- Uludağ’a Çıkış, 17- İstanbul’un Kayıkları, 18- Reis Efendi’nin Yalısında Bir Gün, 19- Reis Efendi’nin Yalısını İkinci Ziyaret, 20- Yaz Aylarında Boğaziçi Yalıları, 21- Cuma Günleri Küçüksu, 22- İstanbul’da Veba Salgını, 23- İstanbul’dan Ayrılış 3 Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Özel Dizi, (Çevirmen: Banu Büyükkal), İstanbul, 2009.

Birinci Kitap; I. Limanda, II. Türk Kadınlarıyla Evde ve Çarşıda, III.

Galata Mevlevihanesi’nde, IV. Beyoğlu’nun Frenk Muhiti, V. Fenerli Rumlarla, VI. Türk Karakteri, VII. Bir Türk Konağında Arife ve Bayram Sabahı, VIII. Hamamda, IX. İstanbul’un Mezarlıklarında Hayat, X. Fenerli Rumlar Arasında, XI. Kurban Bayramı, XII. Mekteb-i Harbiye’yi Ziyaret, XIII. İşkodra Paşası’nın Konağını Ziyaret, XIV. Saltanat Düğünü Şenliklerinde, XV. Selimiye Kışlası’nda, XVI. Nazar, Fal ve Büyü, XVII. Esma Sultan’ın Sahilsarayı, XVIII. Kâğıthane Mesiresi İkinci Kitap; I. Rumların Paskalyası, II. Rum Patriğinin Huzurunda, III. Mezarlıkta Şenlik, IV. Tebdil-i Kıyafet Cami Ziyareti, V. Yer Altındaki İstanbul, VI. Balıklı Hikâyeleri, VII. Havai Fişekler Altında Boğaziçi, VIII. Seyirlik Eğlenceler, IX. Saltanat Düğününde Cemaat Reisleri ve Su Üstünde Şenlikler, X. Hanım Sultanın Çeyiz Alayı, XI. Hanım Sultan Yeni Evinde, XII. Eyüp’teki Esma Sultan Sahilsarayı, XIII. Mudanya ve Bursa Yolu, XIV. Bursa Şehri, XV. Camiler, Hanlar ve Çekirge Kaplıcaları, XVI. Rufai Ayininde, XVII. Dağın Zirvesinde, XVIII. Bursa’nın İpekçiliği, XIX. Loğusa Evinde, XX. Bursa’dan Dönüş, XXI. Hanım Sultan’ın Mutsuz Aşkı, XXII. Yangın Kulesi, XXIII. İstanbul’un Çeşit Çeşit Kayıkları Üçüncü Kitap; I. Boğaziçi’nin Sarayları, Hisarları ve Hikâyeleri, II. Bir Aşk-ı Memnu Hikâyesi, III. Türkler ve Avrupa, IV. Harem Hayatından Sahneler, V. Padişah’ın Portresinin Kışlaya Takdimi, VI. Kadınlar ve Mesireler, VII. Selamlıkta, VIII. Azatlı Cariyenin Kısmeti, IX. Tımarhanede, X. Rumeli Hisarı’nı Ziyaret, XI. Veba ve Kuraklık, XII. Rum Düğününde, XIII. Feshane ve Saray, XIV. Bir Şark Yahudisi’nin Evinde, XV. Ermeni Evi ve Âdetleri, XVI. Beylerbeyi Sarayı’nda, XVII. İstanbul’dan Ayrılış, XVIII. Tuna’ya Giriş, XIX. Tuna Boylarında, XX. Sırp Toprakları ve Karantina, XXI. Avusturya-Macaristan Topraklarında, XXII. Son Türk Kalesi Belgrad’da, XXIII. Son Söz Bursa Günlüğü 51

Prof. Dr. Haşim Şahin

Dervişliği saltanata tercih eden bir Şehzâde:

Osman Gâzi’nin oğlu Alâeddin Bey

Kuruluş döneminde mütevazı kişiliği ile öne çıkan Şehzâde Alâeddin Bey, Osmanlı tarihinde “paşa” unvanını kullanan ilk hanedan üyesiydi.

52 Bursa Günlüğü

O

smanlı Devleti’nin kuruluş dönemine dair kaynaklarda hayatına dair çok az bilgi verilen Alâeddin Bey, Osman Gâzi’nin altı oğlundan birisi olup, annesi kuruluş döneminin büyük mutasavvıfı Şeyh Edebalı’nın kızı Bâlâ Hatun’du. Osman Gâzi’nin Alâeddin Bey’in haricinde, padişah olan Orhan Gâzi ile birlikte Hamid, Çoban, Melik, Pazarlı isimlerini taşıyan beş oğlu ile Fatma adında bir de kızı vardı. Bazı tarihçiler Alâeddin Bey’in Orhan Gâzi ile aynı anneden doğduklarını ileri sürmekte ise de, Orhan Gâzi’nin annesinin Mevlâna Fakih Ömer’in kızı Malhûn Hatun, Alâeddin Bey’in annesinin ise Bâlâ Hatun olduğu bilinmektedir.

Kaynaklarda adı Alâeddin Ali Paşa, Alâeddin Bey, Alâeddin Paşa, Erden Ali Bey şeklinde zikredilen Alâeddin Bey ile ilgili tarihçilerin ihtilafa düştükleri bir diğer konu, onun Osman Gâzi’nin en büyük oğlu olup olmadığıdır. Bu karmaşanın başlıca nedeni, hayli geç sayılabilecek dönemde yazılan kronik yazarlarının kafa karı-

şıklığı gibi görünmektedir. Aşağıda da değinileceği üzere, Alâeddin Bey’in Orhan Gâzi lehine tahttan feragat etmesi, ikincinin daha büyük olduğunu düşündürmektedir.

Kuruluş döneminde mütevazı kişiliği ile öne çıkan Şehzâde Alâeddin Bey, Osmanlı tarihinde “paşa” unvanını kullanan ilk hanedan üyesiydi. Bu unvan daha sonra Orhan Gâzi’nin büyük oğlu Şehzâde Süleyman tarafından da kullanılmıştır. Osmanlı erken döneminden itibaren bürokraside genellikle vezirler tarafından kullanılmaya başlanacak olan bu unvan, geç Selçuklu ve erken Osmanlı döneminde ulema ve meşayih tarafından da kullanılmaktaydı. Meselâ, Babaîler İsyanı’nı çıkaran meşhur Baba İlyas’ın soyundan gelen ve aile üyelerinden birisinin meşhur Âşıkpaşazâde olduğu şeyh ailesinin bazı üyeleri paşa unvanını kullanıyordu.

Muhlis Paşa ve Âşık Paşa bu ailenin tanınmış fertleriydi.

Kaynaklarda Alâeddin Bey’in çocukluk ve ilk gençlik yıllarına dair pek bilgi verilmemektedir. Alâeddin Bey

üzerine bugüne kadar yapılan en detaylı çalışmanın sahibi olan Hüseyin Hüsameddin Bey, kaynak göstermeksizin onun 678 /1279-1280 senesinde doğduğunu yazmaktadır. Alâeddin Bey’in çocukluk devrinde diğer Şehzâdeler gibi iyi bir eğitim aldığı; hayatının bilinen kısımları ve dedesi Şeyh Edebalı’nın kimliği göz önüne alındığında, ilmî çevreler ile vakit geçirmiş, devrinde öğretilen ilimleri tahsil etmiş olabileceği tahmin edilebilir. Kroniklerden bazılarında babası tarafından Bilecik’in muhafazası ile görevlendirildiği, annesi Bâlâ Hatun ile birlikte, dedesinin de dergâhının bulunduğu bu şehirde vaktini geçirdiği rivayet edilir. O, dedesinin yanında tam bir sûfî olarak yetişmiş, onun yanında terbiyesini tamamlamıştır.

Anlaşıldığı kadarıyla Alâeddin Bey gerek babasının sağlığında gerekse onun vefatından sonra devlet işlerinden mümkün oldukça uzak kalmayı tercih eden bir karaktere sahipti.

Vaktinin büyük kısmını dedesi Şeyh Edebalı’nın Bilecik’teki dergâhında, Yenişehir’de veya babasının yanında geçirdiği anlaşılan Alâeddin Bey, Hüseyin Hüsameddin’e göre, babası bağımsızlığını ilan ettiği sırada 20 yaşındaydı.

Âlâeddin Bey ve Orhan Gâzi

Osmanlı kroniklerinde, Osman Gâzi’nin ölümünden sonra oğullarından Şehzâde Orhan ve Şehzâde Alâeddin’in isimlerinin beylik için konuşulduğu, iki kardeş arasında yapılan görüşme neticesinde, Alâeddin Bey’in kendi isteğiyle beylikten feragat ederek ağabeyinin bey olmasını onayladığı bilgisine yer verilir. Bu hadise Âşıkpaşazâde ve onu rivayetlerini benimseyen kronik yazarları tarafından dile getirilmiştir. Buna göre, Alâeddin Bey, babalarının vefatı üzerine kendisine devletin başına geçmesini teklif eden ağabeyi Orhan Gâzi’ye “beyliğin onun hakkı olduğunu, kendisinin ise dergâhta dervişlik yapmayı tercih ettiğini” söyleyerek beylikten feragat etmiştir. Bu olayı Âşıkpaşazâde teferruatlı şekilde anlatır: “Babası ölünce kardeşi Alâaddin Paşa ile bir araya geldiler. İşin gereği ne ise gördüler. O zamanda Ahı Hasan vardı ki, onun tekkesi de vardır. Bursa Hisarı’nda Bey Sarayı’na yakındır. O zamanda olan azizler toplandı. Osman’ın malı var

mı, yok mu diye teftiş ettiler ki, bu iki kardeş arasında miras taksim oluna. Baktılar ki ancak fetholunan ülkeler var. Akça ve altın hiç yok. Osman Gâzi’nin bir sırtak tekelesi vardı, yenice idi. Bundan başka bir yancığı, tuzluğu, kaşıklığı, bir sokman çizmesi, birkaç iyice atları ve birkaç sürü koyunu vardı. Şimdiki zamanda Bursa yörelerindeki beylik koyunlar ondandır. Sultan Önü’nde birkaç yüğrük atı vardı.

Birkaç çitf de öküzü bulundu. Başka bir şeyi bulunmadı.

Orhan Gâzi, kardeşine dedi ki: ‘Sen ne dersin?’. Kardeşi Alâaddin Paşa: ‘Bu ülke senin hakkındır. Buna çobanlık etmeye bir padişah gerek ki, memleketin işlerini görüp başara.

Padişaha iş görecek lüzumlu şeyler ister. Padişaha lüzumlu olan şeyler bu atlardır. Koyunlar da padişah şöleninin gerektirdiği şeydir. O hâlde, bizim bölüşecek neyimiz var ki bölüşelim.’ dedi.

Orhan Gâzi: ‘Öyle ise, gel o çoban sen ol.’ dedi. Alâaddin Paşa: ‘Kardeş! Babamızın duası ve himmeti seninledir. Onun içindir ki, kendi zamanında askeri senin yanına vermişti. Şimdi Çobanlık dahi senindir.’ dedi. Azizler de bunu kabul etti.

Orhan Gâzi: ‘Öyle ise sen bana paşa ol.’ dedi. Alâaddin kabul etmedi.

Dedi ki: ‘Kite ovasında Fudura derler bir köy vardır. Onu bana ver.’

Orhan kabul etti. O köyü ona verdi.

Alâaddin Paşa da Kükürtlü’de bir tekke yaptı. Bursa’da Kaplıca Kapısı’ndan içeri girildiği yerdir. Hisar içinde de bir mescit yaptı. Onun yanında oturdu. Bu zamana kadar çocuklarından vardı.”

Buna çok benzer bir bilgiye Neşrî tarihinde de yer verilir: “... Orhan karındaşına eyitdi: ‘Ne buyurursun?’. Alâüd-din Paşa eytdi: ‘Bu vilâyete çobanluk itmeğe padişah gerekdür kim cemi’i reâyâyı ve sipâhiyi görüb gözede. Bu atlar ve yundlar ve koyunlar cümlesi anun ola. Zirâ heb bunlar eshâb-ı şâhîdür. Babam gaza içün saklamışdur. Bizüm miras idecek nesnemüz yokdur.’ didi. Andan, Orhan Gâzi, Alâüd-din Paşa’ya eytdi: ‘Gel, imdi ey karındaş! Ol çoban sen ol!’. Alâüd-din Paşa eytdi: ‘Atam hal-i hayatında beglügi sana tefvîz

kılmışdur. Sen tururken bana ne iş düşer. Sen heman benim atam yerine ulu karındaşumsun.’ didi. Bu cem’ olan azizler bunun sözine tahsîn itdiler. Andan Orhan eytdi: ‘Gel imdi bana vezir ol.’ Anı dahi kabul itmeyüb eytdi: ‘Kite Ovası’nda Future dirler bir köy var, anı bana vir.

Ol bana yeter.’ didi. Orhan ol köyi ana virdi. Alâüd-din Paşa dahi Bursa’da Kürkürdlü’de bir tekke yapdı ve Kapluca kapusın girdik yirde kal’a içinde bir mescit ve kapudan yukaru dahi bir mescit yapub yanında evler yapub kendü dahi anda sâkin oldı. Tâ bu zamana dek anun evladından vardur.

Hoca Sadeddin ise, Alâeddin Bey’in; “Bizdedir fakr u fenâ şâhım mülk ü makam, mal sende / Bekâ yokdur bu dünyada istesek de sen de biz de” diyerek tahttan feragat ettiğini yazmaktadır.

Osmanlı kroniklerinde Alâeddin Bey’e dair verilen bilgiler aşağı yukarı bunlarla sınırlıdır. Bu bilgilerin azlığı ve menkıbevî yapısı nedeniyle Colin İmber, Osman Gâzi’nin Alâeddin adında bir oğlunun olmayıp, bunun kronik yazarlarının uydurması olduğunu yazmış, ancak bu görüş tarihçiler arasında kabul görmemiştir. Alâeddin Bey ile Orhan Gâzi arasında tahttan ilkinin feragati ile neticelenen bu hadise ilgili olarak Hüseyin Hüsameddin Bey ve ondan etkilenen İsmail Hakkı Uzunçarşılı farklı bazı görüşler de öne sürmüşlerdir. İ. H. Uzunçarşılı’ya göre, Orhan Gâzi’nin padişah olmasında ahilerin büyük payı olmuştur.

Esnaf grubunu temsil eden bu zümrenin Orhan Gâzi’yi desteklemeleri üzerine Alâeddin Bey sessiz kalmıştır. İki kardeş arasında taht meselesi yüzünden soğukluk yaşanmış, Alâeddin Bey tepki olarak vezirliği de kabul etmeyip dergâha çekilmiştir. Nitekim Alâeddin Paşa’nın Asporçe Hatun vakfiyesinde adının geçmemesi de yine bu soğukluk nedeniyledir. Bu görüşleri öne süren İ. H. Uzunçarşılı ve onun görüşünü benimseyen tarihçilerin, siyasi olarak Alâeddin Bey’in taht ortağı olduğuna ve tahtı için mücadele ettiğine dair yaklaşımlarına Osman Gâzi’nin diğer oğullarını dâhil etmemeleri hayli ilginçtir. Osman Gâzi’nin diğer oğullarının da taht mücadelelerine girişmemesi, bu dönemde kardeşler arasında bir taht kavgası geleneğinin henüz oluşmadığını ortaya koymaktadır.

Bursa Günlüğü 53

ne kadar uzak kaldığını, dolayısıyla bu konuda verdiği bilgilere itibar edilemeyeceğini açıkça göstermektedir.

İlk Osmanlı Veziri

Alâeddin Bey'in de kabrinin bulunduğu Osman Gâzi Türbesi, Bursa

Sebebi her ne olursa olsun tahttan feragat eden Alâeddin Bey’in bu hadiseden sonra vaktinin büyük bölümünü Bursa’daki tekkesinde geçirdiği anlaşılmaktadır. Alâeddin Bey’in, geniş çaplı iktidar mücadelelerinin yaşanmadığı Osmanlı erken döneminde mistik/sûfîyâne bir hayat sürmeyi tercih ettiği söylenebilir.

Anlaşıldığı kadarıyla o, devlet yönetmeyi istemeyecek kadar derin bir sûfîdir ve kendisine tahtı teklif eden ağabeyine dervişlik yapmak istediği cevabını vermektedir. Alâeddin Bey’in böyle bir tercihte bulunmasında, ağabeyi Orhan Gâzi’nin daha babasının sağlığında fetihlere aktif şekilde katılmasının ve onun son yıllarında beyliği fiilen idare etmiş olmasının da payı olmalıdır. Alâeddin Bey, bu açıdan bakıldığında kendisine daha az şans tanımış ve dervişliği tercih etmiş olmalıdır. Taht mensuplarının mistik hayatı tercih edip, iktidardan vazgeçtiklerine dair tek örnek Alâeddin Bey değildir. İbrahim b. Edhem, Karaca Ahmed ve Kaygusuz Abdal gibi dervişliği devlet yönetimine tercih eden sûfîlerin varlığı göz önüne alındığında bunun zaman zaman tercih edilen yöntem olduğu bilinmektedir. Dolayısıyla Alâeddin Bey’in taht iddiasından vazgeçip dervişlik yolunu tercih etmesi sık olmasa da karşılaşılan bir tavırdır.

Alâeddin Bey Osmanlıların ikinci Padişahı mı?

Bu bilgilerin aksine Alâeddin Bey’in babasının son döneminde onun vezirliğini üstlendiğini, ölümünden sonra ise kısa süreliğine de olsa padişahlık 54 Bursa Günlüğü

yaptığını ileri süren bazı kaynaklar da vardır. Geç tarihli bazı Arap tarihçilere göre Osman Gâzi’nin oğlu Alâeddin Bey’in asıl adı Erden Ali olup, babasının ölümünden sonra devletin başına geçmiştir. Erden Ali Bey, beylik yaptığı dönemde İzmit’i ele geçirmiş, ardından gözünü İstanbul’a dikmiş, Gebze üzerinden Samandıra Kalesi’ne kadar ilerlemek suretiyle Bizans İmparatorluğunu hayli sıkıntıya sokmuştur. Daha sonra Marmara Denizi’ne açılarak Emir Ali Adası olarak anılan adayı ele geçirmiş ve buraya kendi adını vermiştir. İbn Hacer, “Osman Gâzi’nin 730 senesi sıralarında Bursa’yı fethedip burayı yurt edindiğini, daha sonra yerine oğlu Erden Ali’nin geçtiğini” yazmaktadır. Ona göre Erden Ali, “Cihadda, ulemâ ve sülehâya yakınlıkta babasından daha ileri gitmiş, birçok tekke ve zaviye yaptırmıştı.” Hüseyin Hüsameddin de bu bilgilerden etkilenmiş, Alâeddin Bey’in, Osman Gâzi’nin en büyük oğlu sıfatıyla Kayı boyu nezdinde büyük itibara sahip olduğunu, kardeşi Orhan Gâzi’nin muhalefetine rağmen birkaç yıl saltanat sürdüğünü ve Osmanlı tarihinde ikinci padişahı unvanını alacak bir muvaffakiyet gösterdiğini, hatta iki kardeş arasında taht kavgası yaşandığını yazmıştır.

Söz konusu bu bilgilerin dönemin Bizans kaynaklarına, vakfiyelere veya Osmanlı tarihlerine hiç yansımamış olması dikkat çekicidir. Nitekim İbn Hacer’in Orhan Gâzi’yi Erden Ali’nin oğlu olarak göstermesi de müverrihin Osmanlı dönemine dair bilgilere

Alâeddin Bey, kardeşinden izin alarak dervişliği tercih edip Bursa’daki tekkede ömrünü geçirmekle birlikte, bir süre sonra Orhan Gâzi’nin isteği üzerine Vezirlik görevini kabul etmiş, bürokratik düzenlemeler yapmış ve bazı seferlere katılmıştır.

Onun bu görevi kabul etmesinde, Türk devlet geleneğindeki “devlet idaresinin hanedan üyelerinin müşterek hakkı olduğu” düsturunun etkili olduğu düşünülebilir.

Babasının son dönemlerinde de vezirlik yaptığı anlaşılan Alâeddin Bey, bu görevde bulunduğu süre zarfında idari ve askeri teşkilatlanmada bazı yenilikler getirmiştir. Askeri yapılanmada Osmanlı askerlerinin diğer beylik askerlerinden ayrılması için beyaz serpuş giymesine dair uygulama da yine bu görevi sırasında Alâeddin Bey tarafından getirilmiştir. Kardeşinin tavsiyelerini dikkate alan Orhan Gâzi, askerlerin giymesi için Bilecik’te ak börk imâl ettirmiştir. Kroniklerde yer alan Orhan Gâzi’nin Alâeddin Bey’e: “Kardeş sen ne dersen ben onu kabul ederim.” dediği yönündeki rivayet, iki kardeş arasındaki yakınlık ve uyuma bir kinaye olarak kabul edilebilir. Anlaşıldığı kadarıyla, Orhan Gâzi’nin fetihlerle meşgul olduğu süreçte Alâeddin Paşa da idari yapılanmaya ağırlık vermiş, bu alanda daha ön plana çıkmıştır. İki kardeşin bu dayanışmasının bir neticesi olsa gerek, Hammer ve Gibbons, Orhan Gâzi ile Alâeddin Bey arasındaki yakınlığı Musa ve Harun peygamberlerin ilişkisine benzetmişlerdir.

Alâeddin Bey’in vezirliği hususu da bazı tarihçiler tarafından, tıpkı en büyük evlat olup olmadığı, babasından sonra tahta çıkıp çıkmadığı meseleleri gibi tartışma konusu yapılmıştır. Meselâ Gibbons onun Orhan Gâzi’nin veziri olup, orduda bazı düzenlemeler yaptığı fikrini reddeden tarihçilerden birisidir. Gibbons’a göre, Alâeddin Bey, Orhan Gâzi’nin padişah olmasından yaklaşık yedi yıl sonra yani 1333’te vefat etmiştir.

Bu dönemde ise henüz Osmanlı ordu sistemi tam anlamıyla oturmadığı için bir düzenleme yapılması da söz

Alâeddin Bey

konusu değildir. Onun vezirliğine itiraz eden bir diğer isim İsmail Hakkı Uzunçarşılı’dır. Uzunçarşılı, ilk Osmanlı veziri Alâeddin Paşa ile Alâeddin Bey’in farklı kişiler oldukları ve Osmanlı tarihi yazarlarının bu konuda yanıldıkları kanaatindedir.

Ordu Komutanı olarak Alâeddin Bey

İdari ve askeri teşkilatlanmada getirdiği yeniliklerle, Çandarlı Halil Paşa ile birlikte ilk Osmanlı vezirlik sisteminin kurulmasına önemli katkılar sağladığı anlaşılan Alâeddin Bey, ordu komutanı olarak bazı seferlere katılmıştı. Kendisine ait vakfiyedeki “emîr-i kebir mücahid” ibaresi onun bu görevde bulunduğunun en önemli delildir. Alâeddin Bey, bu dönemde, daha sonra vezirlik görevini üstlenecek olan Çandarlı Kara Halil Hayreddin Paşa’nın en büyük destekçilerinden birisi olmuş, onun Bilecik kadılığına getirilmesini sağlamıştır.

Bazı tarihçiler onun Maltepe Savaşı’na katıldığını ve savaşın kazanılmasında büyük pay sahibi olduğunu yazmakta iseler de, bu konuda kesin bir bilgi yoktur. Maltepe Savaşı’na katılanın Alâeddin Bey değil, Osman Gâzi’nin diğer oğlu Pazarlı Bey olduğu yönünde de rivayetler vardır.

Tekke günlerine geri dönüş

Alâeddin Bey, bir süre sonra vezirlik ve ordu komutanlığı görevlerini de bırakmış, hayatının geri kalanını

Bursa’da Kükürtlü köyünde bulunan tekkesinde geçirmiştir. Yukarıda da ifade edildiği üzere, onun devlet işlerinden tamamen uzaklaşmasını kuruluş döneminde iktidar nezdinde muhtemelen Şeyh Edebalı etkisiyle gelişen sûfî dindarlığının en önemli örneklerinden birisi olarak görmek mümkündür. Bilhassa Orhan Gâzi devrinde inşa edilen zaviye sayısının fazlalığı ve tekkelerde dönemin seyyahı İbn Battuta’yı bile hayran bırakacak şekilde sürdürülen yaşam tarzı, Alâeddin Bey’in gerçekten de tekkelerin cazibesini iktidarın sıkıntılarına tercih etmesinde daha etkili olmuş gibi görünmektedir. Nitekim, Nişancı Mehmed Paşa, Alâeddin Bey’in “tarik-i meşâyihe sülük ettiğini” açıkça yazmıştır. Onun bu tavrında dedesi Şeyh Edebalı’nın da etkisi olduğu muhakkaktır. Hoca Sadeddin, Alâeddin Bey’in olgun, bilgili, kavrayış sahibi olduğu kadar, ince ve nükteli söz söyleyen, tatlı dilli, hünerli ve yönetim işlerinde tecrübe sahibi bir şahsiyet olduğunu söylemektedir.

1333 yılında Bursa’da vefat eden Alâeddin Bey vakfiyesinde; hayırsever, insan-ı kâmil, din uğruna cihad eden bir kimse, küfür ve sapkınlığa düşman, din uğruna savaşan gâzilerin önde gelenlerinden, zulme uğrayanların sığınağı olarak övülmüştür.

Onun, Bursa’da Kükürtlü’de, Kaplıca Kapısı’ndan içeri girilen yerde bir tekke yaptırdığı, bunun haricinde Hisar içinde bir mescidinin bulunduğu bilinmektedir. Alâeddin Bey, yaşadığı dönemde âlimlerin ve salihlerin dostu, yoksulların en büyük destekçisi ve sığınağı, kimsesizlere yardım eden hayırsever bir şahsiyet olarak tanınmış, erken Osmanlı dönemindeki toplumsal dayanışma ve yardımlaşmanın en önemli timsali olarak temayüz etmiştir.

Kaç yaşında ve hangi nedenle öldüğü kesin olarak bilinmeyen Alâeddin Bey, babası Osman Gâzi’nin Tophane’deki türbesine defnedilmiştir. Sahip olduğu vakıflar daha sonra evlatları tarafından tasarruf edilmiştir. Soyu, oğlu Hızır Bey vasıtasıyla devam etmiştir.

Bu oğlunun soyundan gelen Mehmed Bey, İbrahim Çelebi, Paşa Hatun, Ayşe Hatun, Şeyhi Çelebi ve Taci Hatun’un isimleri bilinmektedir.

Orhan Gâzi (BBB Arşivi, çizim: Uğur Polat)

Kullanılan Kaynaklar

Aşıkpaşazâde, Tarih, neşr.: Âli Bey, İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1332.

Gibbons, Herbert Adams, Osmanlı İmparatorluğunun Kuruluşu, çev.: R. H. Özden, Ankara: Altınordu Yayınları, 2017.

Hammer, Joseph von, Büyük Osmanlı Tarihi, I, haz.: M. Çevik-E. Kılıç, İstanbul: Üçdal Neşriyat, 1993.

Hoca Sadeddin, Tâcü’t-Tevârih, I, haz.: İsmet Parmaksızoğlu, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1992.

Hüseyin Hüsameddin, “Alâeddin Bey”, TOEM, XIV/5(82), 1 Eylül 1340, s. 307318; XIV/6(83), 1 Teşrin-i Sânî 1340, s.

380-384; XV/7(85), 1 Mart 1341, s. 128133; XV/9(86), 1 Mayıs 1341, s. 200-210. İnalcık, Halil, Devlet-i ‘Aliyye: Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar-I, 61. baskı, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2018. İnalcık, Şevkiye, “İbn Hâcer’de Osmanlılar’a Dair Haberler”, AÜDTCF Dergisi, VI/3 (1948), s. 189-195.

Mehmed Neşrî, Kitâb-ı Cihannümâ, I, haz.: Mehmet Altay Köymen, Ankara: TTK Yayınları, 1983.

Nişancı Mehmed Paşa, Târih, İstanbul 1290. Özcan, Abdülkadir, “Alâeddin Bey”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 33 İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2007, s. 320. Şahin, Haşim, Dervişler, Fakihler, Gâziler, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2020.

Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi, I, 5. baskı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1988, s. 115-116.

Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, “Alâeddin Paşa”, İslâm Ansiklopedisi, I, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1940, s. 282-285.

Bursa Günlüğü 55

Hasan Erdem

Çelebilerin savaşı (1402-1413)

A

56 Bursa Günlüğü

ynı ırktan doğan ve aynı çağda dünyayı fethetmeyi kafalarına koyan iki cihangir sultan Yıldırım Bayezid ile Emir Timur, orta Fırat’a kadar dayanan Osmanlı sınırlarının içinde sıkı bir merkezî yapı kurulmasından rahatsız olan bazı Anadolu beylerinin kışkırtmasıyla Ankara’da karşı karşıya geldiler.

“Gök çökecek olsa mızraklarımızla tutarız.” diye övünen kibirli Macar Kralı Sigismunt komutasındaki yüz otuz bin kişilik Haçlı ordusuna Niğbolu’da acı bir mağlubiyet tattıran, Avrupa’nın en ünlü şövalyelerine önünde diz çöktüren, girdiği otuz yedi savaşı da kazanmış bir babanın oğlu olan Yıldırım Bayezid Han, Çubuk Ovası’ndaki kanlı boğuşmanın sonunda Barlas soyundan asil bir Türkmen ailesinin evladı olan Emir Timur’a yenildi.

Düşmanlarıyla her zaman mertçe dövüşen Osmanlı Türklerinin mağrur sultanı Bayezid Han, savaş alanından kaçmayı aklının ucuna bile getirmediği için savaşın sonunda esir düşmekten de kurtulamadı (20 Temmuz 1402). Bayezid Han ile birlikte oğulları Musa ve Mustafa Çelebi, Sarı Timurtaş Paşa, Rumeli Beylerbeyi Firuz Paşa, Minnet Bey ve Mustafa Bey de Emir Timur’a esir düştüler.

Savaş başladıktan sonra büyük şehzade

Süleyman Çelebi, bu savaşı kazanma şanslarının olmadığını gören vezir-i azam Ali Paşa’nın telkinleriyle, olanca hızıyla süren savaş alanından çekildi.

Emir Timur, er meydanından kaçan Süleyman Çelebi’yi yakalaması için torunu Mehmed Mirza komutasında otuz bin askerden oluşan bir kuvveti Bursa üzerine sevk etti.

Ali Paşa ile birlikte Ankara-Bursa arasındaki geçit vermez dağları zorlu bir yolculuktan sonra aşarak Bursa’ya ulaşmayı başaran Süleyman Çelebi, dinlenmeye bile fırsat bulamadan kız kardeşi Fatma Sultan ile küçük kardeşi şehzade Kasım’ı yanına aldı ve Gemlik Körfezi’ne indi. Deniz yoluyla Anadolu Hisarı’na çıkan Süleyman Çelebi, böylece Gemlik’e kadar kendisini ısrarla takip eden Emir Timur’un askerlerinin eline düşmekten son anda kurtuldu.

Mehmed Mirza’nın komutanlarından Emir Şeyh Nureddin savunmasız kalan Bursa Kalesi’ne bir sel gibi girdi. Sıcak suları ve ipeği ile meşhur dervişler şehri Bursa’da gözetim altında tutulan Karamanoğlu Alaaddin Bey’in oğulları Mehmed ve Ali beyleri zindandan çıkarıp serbest bıraktı. Devlet hazinesinde bulunan altın, gümüş, mücevherat ve değerli kumaşlara el koyan, şehri askerlerine yağmalatan, şehirdeki genç ve

Çelebi Mehmed (BBB Arşivi, çizim: Uğur Polat)

güzel kadınları toplatıp Emir Timur’a gönderen, askerlerine kutsal Bursa’nın dünyaca ünlü camilerini ahır gibi kullandıran Emir Şeyh Nureddin, bununla da yetinmedi ve binaları da ateşe verdirdi, surların dışında kalan çiftlikleri yaktırdı. Uzun dilli alevler göğe doğru yükselmeye başlayınca yaşlı kadınları ve çocukları ağlatan bu büyük yangın, Fetret Devri’nde Bursa’nın gördüğü ilk yangındı; ancak sonuncusu olmayacak, Bursa halkı daha çok yangın görecekti.

Malazgirt Savaşı’ndan sonra Anadolu’yu yurt edinmiş olan Selçuklu Türkleri de Moğol istilası sonrası darmadağın olmuşlardı. Osmanlı Devleti’nin Asya’daki topraklarını fetheden

Emir Timur’un muzafferiyetinden sonra Osmanlı Türkleri de Selçuklu Türklerinin durumuna düşmüşlerdi.

Emir Timur, Ankara Savaşı’ndan sonra Anadolu’da vassal olarak elinde tuttuğu Yıldırım Bayezid’in dört oğlunu birbirine karşı kışkırtınca on bir yıl sürecek olan Fetret Devri başladı. Osmanlı tahtını ele geçirmek için şehzadeler arasında yapılan savaşlar Anadolu’yu kan ve ateş içinde bıraktığı gibi Rumeli’nden Avrupa içlerine doğru artarak süren Türk ilerleyişi de durdu. Anadolu, Emir Timur’un yanında Osmanlılara karşı savaşan beyler arasında paylaşıldı ve neticede Türk siyasî birliği bozuldu, 1100 yıllık Bizans İmparatorluğu’nun başkenti

Konstantinopolis’in fethi yarım asır sonraya kaldı.

Asya kaplanı Emir Timur, Anadolu’daki tek Hıristiyan şehri olan İzmir’in fethiyle uğraşırken Balıkesir dolaylarında bulunan İsa Çelebi bu fırsatı iyi kullandı ve Timur’un askerleri tarafından talan edilip yakılan, hâlâ dumanları tütmeye devam eden Bursa Kalesi’ne girerek Padişahlığını ilan etti.

Ankara Meydan Savaşı’nda kötü talihine yenilen Yıldırım Bayezid Han, 9 Mart 1403 tarihinde vefat etti. Timur, Bayezid’in cenazesini Ankara Savaşı’nda esir düşen oğlu Musa Çelebi’ye teslim etti. Serbest bıraktığı Musa Çelebi’ye babasının mülkünde hüküm sürmesi için izin veren Emir Timur, babasının ani ölümünden dolayı son derece üzgün olan şehzadeye, Bursa’ya varınca Yıldırım Bayezid’i hükümdarlara yakışır bir törenle defnetmesini tavsiye ettikten sonra yanına kendi askerlerini de katarak cenaze ile birlikte Bursa’ya gönderdi.

Babasının tabutu ile Bursa’ya gelen Musa Çelebi, kardeşi İsa Çelebi’yi şehirden çıkarmayı başardı. Fakat bir süre sonra Bursa yeniden İsa Çelebi’nin eline geçti. Amasya’da bulunan Şehzade Mehmed, Bursa’da hükümdarlığını ilan eden İsa Çelebi’ye haberciler göndererek Anadolu’nun aralarında paylaşılmasını teklif etti.

“Ben, ulu kardeşim, sen küçüksün,” diyen İsa Çelebi bu öneriyi kabul etmedi. Anadolu’da hüküm süren ve bir türlü anlaşamayan iki şehzade arasındaki savaş kaçınılmaz bir noktaya gelmişti. Uluabad önlerinde yapılan iç savaşta ilk defa Türk askerleri karşı karşıya geldiler, birbirlerine kılıç çektiler ve Türk kılıçlarıyla akıtılan Türk kanlarını kutsal Anadolu topraklarına döktüler. Kılıç kınından çıkmış, ilk kan akıtılmış, Timur’un yağmalayıp talan ettiği Anadolu toprakları üzerinde son kardeş hayatta kalana kadar sürecek olan ölümüne bir mücadele başlamıştı.

Bir zamanlar ortak düşmana karşı omuz omuza savaşan paşalar da Osmanlı tahtına sahip olmak isteyen dört kardeş gibi saflarını belirlemiş ve birbirlerine düşmüşlerdi.

Uluabad önlerinde karşılaşan iki ordudan Çelebi Mehmed’in ordusunu, Timur’a karşı Ankara Kalesi’ni başarıyla savunan Yakup Paşa komuta Bursa Günlüğü 57

1. Bayezid (Silsilenâme-i Osmâniyye, İÜ Ktp., TY, nr. 9366, vr. 14a) (Kaynak: İslam Ansiklopedisi)

ediyor, İsa Çelebi’nin ordusunu ise Sarı Timurtaş Paşa yönetiyordu. Yakup Paşa’nın amansız saldırılarına dayanamayan Timurtaş Paşa hayatta kalmayı başarabilen bir avuç askeriyle geri çekilmek zorunda kaldı. Ağır bir yenilgiye uğrayan Timurtaş Paşa, aynı gece çadırına giren kendi kölesi tarafından hançerlenerek öldürüldü.

Uluabad Savaşı’nda ordusu bozgu58 Bursa Günlüğü

na uğrayan ve ordusunun tecrübeli komutanı kendi kölesi tarafından öldürülen İsa Çelebi, kardeşinin eline düşmemek için kaçmak zorunda kaldı ve önce Yalova’ya, sonra da İstanbul’a geçip Bizans İmparatoru’nun yanına sığındı.

Kanlı vuruşmayı kazanan azim, irade ve enerji dolu genç Çelebi Mehmed, Bursa ve İznik’i topraklarına kata-

rak hükümdarlığını ilan etti. Kölesi tarafından öldürülen Sarı Timurtaş Paşa’nın kafasını kestiren ve Edirne’de hüküm süren büyük biraderi Süleyman Çelebi’ye gönderen Çelebi Mehmed, bu hareketiyle Anadolu’nun mutlak hâkimi olduğunun herkes tarafından bilinmesini istiyordu.

Edirne’de hüküm süren Emir Süleyman Çelebi tarafından kışkırtılan ve Bizans İmparatoru’ndan da yardım alan İsa Çelebi, Gelibolu’dan Anadolu’ya geçti. Mücadeleden yılmak nedir bilmeyen İsa Çelebi, kardeşi Mehmed Çelebi’nin hüküm sürdüğü toprakları çiğneyerek Bursa Kalesi önlerine geldi. Kardeşinin Bursa’da olmamasından faydalanmak isteyen İsa Çelebi, kardeşi ile anlaştığını ve kalenin kendisine teslim edilmesini söylediyse de Bursa halkı bu oyuna gelmedi.

Mehmed Çelebi’nin idaresinden memnun olan Bursa halkı şehirlerini İsa Çelebi’ye teslim etmemek için surların arkasına çekilerek savunma hazırlıklarına giriştiler. Hile ile kaleye girmek isteyen fakat bunu başaramayan İsa Çelebi, kendisine karşı koyma cesaretini gösteren Bursa halkını cezalandırmak için şehri yaktırdı.

Kardeşinin Bursa Kalesi’ni kuşattığını ve halkın direnmesi yüzünden ele geçiremediği güzelim şehri yaktırdığını öğrenen Mehmed Çelebi süratle Bursa’ya geldi. İki kardeş ordu arasında yapılan savaşta yenilen İsa Çelebi savaş alanını terk etti ve Candaroğlu İsfendiyar Bey’in yanına kaçtı.

Kısa bir sürede iki büyük yangın yaşayan ve bunun son olmasını dileyen Bursa halkı, gelecek günlerde daha başka yangınlarla da boğuşacaklarından habersiz, binaları saran uzun dilli alevleri söndürmek için kolları sıvadılar.

Emir Süleyman Çelebi, kardeşi İsa Çelebi’nin defalarca denediği hâlde bir türlü ele geçiremediği Bursa Kalesi’ni düşürmek ve her geçen gün Anadolu’da kudretini arttıran Mehmed Çelebi’yi bertaraf etmek için Rumeli’den Anadolu’ya geçti.

Mehmed Çelebi’nin Anadolu’daki faaliyetlerini yakından izleyen Emir Süleyman, Bizans İmparatoru Manuel Palaiologos’un yardımlarıyla oluşturduğu büyük bir ordu ile Bursa’ya yöneldi. Haberi alan Mehmed Çelebi, sadık askerlerini kırdırmamak için kardeşinin kalabalık ordusuna karşı

koymadı, Bursa kalesinde bir miktar asker bıraktıktan sonra Bursa’yı terk etti ve hızla Amasya’ya çekildi.

Kan dökmeden, baş yarmadan Bursa’ya giren Süleyman Çelebi, Ankara üzerine yürüyerek şehri, Mehmed Çelebi’nin komutanlarından Yakup Bey’in elinden alıp topraklarına kattı.

Başarılarını yeterli gören eğlence düşkünü Emir Süleyman, Bursa’ya döndü ve Edirne’de başladığı içkili eğlencelerine kaldığı yerden burada devam etti.

Kardeşler arasında sürekli el değiştiren Bursa halkı da şaşkına dönmüştü.

Bursa’da yaşayan insanların gönlü, kahramanlıklarını takdir ettikleri Mehmed Çelebi’den yanaydı, ancak ellerinden bir şey gelmediği için gelişmeleri yakından takip etmekle yetiniyor, Mehmed Çelebi’nin bu kanlı kavgadan zaferle çıkması için durmadan dualar ediyorlardı.

Daha on beş yaşındayken Ankara Savaşı’na katılan ve göğüs göğse dövüşmekten çekinmeyecek kadar cesur bir savaşçı olan genç Mehmed Çelebi, iyi eğitimli fakat çok duygusal bir ruha sahip olan ağabeyinin içki ve eğlence âlemine daldığını ve devlet işleriyle pek ilgilenmediğini haber aldı.

Askerin ve halkın hoşnutsuzluğundan faydalanmak isteyen Mehmed Çelebi vakit geçirmeden savaş hazırlıklarına girişti, kısa bir hazırlıktan sonra ordusunun önünde Bursa üzerine yürüdü. Emir Süleyman’ın vezir-i azamı, tecrübeli devlet adamı Çandarlı Ali Paşa’nın gayret ve telkinleriyle kardeşler arasındaki savaş başlamadan bitti ve Mehmed Çelebi, Amasya’ya, Emir Süleyman da Bursa’ya döndü.

Amasya’da sıkışıp kalan Mehmed Çelebi, eğlence düşkünü ağabeyi Emir Süleyman’dan devleti ve milleti kurtarmak için kardeşi Musa Çelebi’ye haberciler gönderip onunla bir anlaşma yolu aramaya başladı. Anlaşmaya göre cesur, gözü pek ve sert yaradılışlı Musa Çelebi, Rumeli’ye geçecek ve ağabeyine karşı faaliyetlerde bulunacaktı. Musa Çelebi başarılı olursa Rumeli’de hüküm sürecek, Mehmed Çelebi’nin hükümdarlığını tanıyacak ve ona bağlı kalacaktı.

Mehmed Çelebi ile anlaştıktan sonra Eflak’a geçen ve Balkanlarda pek çok yandaş bulan Musa Çelebi’nin iktidarına karşı büyük bir isyan ateşi yaktığını öğrenen Emir Süleyman

1. Bayezid’in Ankara Savaşı’nda Timur’a esir düşmesini tasvir eden bir minyatür (Oriental Miniatures..., Taşkent 1980, rs. 137) (Kaynak: İslam Ansiklopedisi)

Çelebi telaşa düşerek Bursa’dan Edirne’ye döndü.

Ağabeyinin apar topar Rumeli’ne geçmesinden sonra Anadolu’da serbest kalan Mehmed Çelebi eski topraklarını bir bir geri aldı. Bursa halkı da pek sevdikleri yüce gönüllü genç Sultanlarına yeniden kavuştular.

Edirne’de kendini güvende hisseden Emir Süleyman; aşk, av, şölenler ve Edirne Vadisi’nde serin sularla sulanan bahçelerde vakit geçirmeye baş-

layınca bütün canlılığını kaybetmiş, alıştığı şarabın sarhoşluğu ihtirasını söndürmüştü. Sarayında çeşitli eğlenceler yapılıyor, dört bir yandan getirtilen cariyelerle dolu haremi kendisini devlet işlerinden daha çok ilgilendiriyor, haftalarca hareminden dışarı çıkmıyordu.

Bu düzensiz hayat, her gün yenilenen bu aşırılıklar Yıldırım Bayezid’in oğlunda bulunan güzel meziyetleri mahvetmişti. Buna karşılık zafere susamış bir hâlde bir avuç cesur ve atılgan Bursa Günlüğü 59

Emîr Süleyman Çelebi’nin mührü (Kaynak: İslam Ansiklopedisi)

adamıyla Humus Dağı’nın geçitlerinde dolaşarak Edirne’ye saldırmak için fırsat kollayan Musa Çelebi, rekabetin verdiği hırsla bilenmiş ve sertleşmişti. Edirne’de Emir Süleyman’a duyulan nefretin arttığını haber alan Musa Çelebi, Balkan dağlarında dolaşan dağınık birliklerini topladı ve Edirne üzerine yürüyüşe geçirdi. Edirne’ye kadar hiçbir direnişle karşılaşmayan Musa Çelebi kenti kuşattı.

Emir Süleyman’dan soğuyan halk ve yeniçeriler kentin kapılarını Musa Çelebi’ye açtılar. Emir Süleyman, ordusunun başında Edirne’ye giren Musa Çelebi’nin eline geçmemek için Bizans başkentine doğru kaçarken

Emir Timur

60 Bursa Günlüğü

kendisini tanıyan köylüler tarafından yakalandı. Musa Çelebi’nin takibine gönderdiği askerler tarafından boğuldu. Cenazesi Bursa’ya gönderilerek Çekirge’de büyük babası 1. Murad’ın yanına gömüldü. Hükümdarlığı sekiz sene yedi ay on gün sürmüştür.

Doğu Avrupa fatihi Osmanlı Türklerini Ankara Savaşı’nda yenen Asya fatihi Emir Timur, Anadolu harekâtını bitirip Semerkand’a dönerken arkasında büyük ve kudretli bir Osmanlı Devleti yerine, parçalanmış bir devlet yapısı bırakmak istediğinden Osmanlı topraklarını dört kardeş arasında paylaştırarak iç savaşın başlamasına sebep olmuştu.

Kardeşler arasındaki taht mücadelesinde ilk devre dışı kalan İsa Çelebi’dir. İsa Çelebi, kendisini takip eden Mehmed Çelebi’nin askerleri tarafından Eskişehir’de bir hamamda yakalandı ve boğuldu. Cenazesi Bursa’ya getirilerek babasının türbesine gömüldü.

Edirne’ye giren ve Sultan ilan edilen Musa Çelebi, ilk iş olarak altmış bin askerini Sırbistan’a sürdü. Ülkeyi baştan başa yakıp yıktı. Musa Çelebi bu seferden döndükten sonra İstanbul’u kuşattı. Şiddetli saldırılara uğrayan başkenti için kaygılanan Bizans İmparatoru Manuel Palaiologos, Bursa’da hüküm süren Mehmed

Çelebi’yi yardımına çağırdı. Osmanlı Devleti’ndeki iki başlılığa son vermek isteyen Mehmed Çelebi bu teklifi kabul etti. Ordusunun Rumeli’ne nakli için gereken gemileri istemek üzere Gebze Kadısı Fazlullah’ı Bizans İmparatoru’na gönderdi; kendisi de askerlerinin başında Üsküdar’a doğru yola koyuldu. Bizans İmparatoru, Mehmed Çelebi’nin Anadolu sahiline gelişinden haberdar olunca hemen karşılamaya koştu. Kardeşleri birbirine kırdırmayı düşünen kurnaz Manuel Palailogos, Üsküdar’da karşıladığı Mehmed Çelebi’yi başkentine davet etti ve değerli konuğu için aralıksız üç gün süren şenlikler düzenletti.

O günlerde dört Padişah’a büyük hizmetleri olan Evrenuz Bey, gizlice Mehmet Çelebi’ye haber göndererek hiç kaygı duymadan Avrupa’ya geçmesini ve Sırpları Musa Çelebi’ye karşı ayaklandırmasını öğütledi. Sert karakterli Musa Çelebi’yi terk eden Evrenuz Bey, Paşa Yiğit Bey, Burak Bey ve Sinan Bey’in akıncıları ile iyice güçlenen Mehmed Çelebi, Filibe Vadisi’nden inerek Edirne üzerine yöneldi.

Musa Çelebi, Sofya’nın güneyinde Çamurlu Derbent denilen mevkide yapılan savaşta Mehmed Çelebi’nin dayanıklı, disiplinli ve şevkle dövüşen ordusuna yenildi. Yaralı olarak savaş

rını dualar ve gözyaşlarıyla toprağa verdiler.

O buhranlı devirde viraneye dönen Bursa’yı yeniden diriltmek isteyen Çelebi Sultan Mehmed ve Bursa halkı, şehirlerini her bakımdan eski şanına layık bir refaha kavuşturmak için çalışmaya başladılar; yakılan yıkılan evlerini, bağlarını, bahçelerini yeniden küllerinden inşa ettiler.

Fetret Devri’nde babalarından kalan taht için birbirlerinin boğazına sarılan, kan döken, baş kesen, şehirleri, kasabaları, köyleri yakıp yıkan Yıldırım Bayezid’in oğulları, altı yüz yıla yakın bir süredir Bursa’daki kabirlerinde huzur içinde yatmaktadırlar.

Mûsâ Çelebi’nin yağlı boya bir portresi (Bayerische Staatsgemäldesammlungen Alte Pinakothek – Münih, nr. 2238) (Kaynak: İslam Ansiklopedisi)

alanından kaçarken kan kaybından dolayı bayıldı ve atının üzerinden bataklığın içine düştü. Takibine gönderilen Sarıca Paşa komutasındaki süvariler, Musa Çelebi’nin bataklık içinde cesedini buldular.

Tarihçiler, yiğit kardeşi Musa Çelebi’nin cesedini gören Osmanlı Devleti’nin 5. Padişahı Mehmed Çelebi’nin üzüntüsünden ağladığını yazarlar.

Musa Çelebi’nin cenazesi de diğer kardeşleri gibi Bursa’ya getirilerek babasının türbesine gömüldü.

Musa Çelebi’nin ölümünden sonra Osmanlı Devleti’nin Asya ve Avrupa’daki tüm topraklarının yönetimi tek mühür altında toplandı. Çelebi Sultan Mehmed, Bursa Sarayı’nda toplanan vezirlerin, beylerin, paşaların, şeyhlerin, hacıların, hocaların alkış tufanı altında, on bir yıldır sahipsiz duran Osmanlı tahtına doğru ilerledi. Yüzünde tatlı bir gülümseme ile sağını solunu selamlayan Çelebi Sultan Mehmed, “Bismillâhirrahmânirrahîm” diyerek, tekbir sesleri arasında Osmanlı tahtına çıkıp oturunca biat töreni de başlamış oldu. O gece Bursa’da yer yer şenlikler, meşale

alayları yapıldı, fakir fukaraya ziyafetler verildi.

Türklerin yeni Padişahı olan 1. Mehmed yıllarca süren iç savaşlar sonunda devletinin yorgun düştüğünü göz önüne alarak Bizans İmparatoru ile barış imzaladı. Macaristan’dan, Sırbistan’dan, Bulgaristan’dan, Peloponnesos’daki Hıristiyan prensliklerden gelen elçiler, 1. Mehmed’i kutladılar. Yıllardır süren karışıklıklardan dolayı bozulan barışçı ilişkileri, yeniden kurmak istediklerini bildirdiler. 1. Mehmed, elçilerin barış önerilerini gurur duyarak dinledi.

Elçilere güvence vermek yerine kısa bir konuşma yaptı: “Gidin efendilerinize söyleyin. Ben herkese barış öneriyorum. Ve herkesten de barış bekliyorum. Tanrı, barışı bozmak isteyenlere akıl ve adalet bağışlasın.”

On bir yıl süren ara dönemde, Osmanlı’nın Anadolu’daki başkenti olan Bursa’da yaşayan insanlar, kardeşler arasındaki saltanat mücadelelerinde büyük acılar çektiler. İç savaşta ölen insanları ve kendilerine büyük acılar çektiren Yıldırım Bayezid’in oğulla-

Not 1: Emir Şeyh Nureddin’in yaktırdığı Bursa’dan yükselen alevlerin İstanbul, Çanakkale gibi çevre kentlerden görüldüğü söylenir. Ancak Bursa halkının canına dokunulmamıştır. Özellikle Osmanlı başkentinin ışığı sayılan Emir Sultan, büyük iltifat görmüş ve Timur’un yanına, otağını kurduğu Kütahya’ya gönderilmiştir.

Not 2: Emir Şeyh Nureddin, Bursa’yı yakarken Timur’un torunu Ebubekir de İznik’i yakıp yıkıyordu.

Not 3: Musa Çelebi’nin Rumeli’ndeki hükümdarlığı iki yıldan fazla sürmüştür.

Not 4: Uzağı gören devlet adamlığı sayesinde kardeşlerini bertaraf eden Çelebi Mehmed, 1. Mehmed olarak tahta çıktı. Osmanlı İmparatorluğu’nu tekrar sağlam temellere oturtmak için kolları sıvayan 1. Mehmed’in arkasında iki büyük gücün desteği vardı. Bunlar, iç savaş sırasında büyük acılar çekmiş olan Türk halkı ile kendisini “Osmanlı şehzadelerinin en adili ve en ahlaklısı” olarak alkışlayan yeniçerilerdi.

Kaynaklar: Büyük Osmanlı Tarihi, Ord. Prof. İsmail Hakkı Uzunçarşılı.

Büyük Osmanlı Tarihi, Baron Joseph Von Hammer Purgstall.

Osmanlı Tarihi, Alphonse de Lamartine.

Osmanlı İmparatorluğu’nun Yükselişi ve Çöküşü, Lord Kinross.

Bursa Günlüğü 61

Dursun Gürlek

Aynî, İbn-i Arabî, İmam-ı Gazali ve Hacı Bayram-ı Veli gibi büyük İslam âlimlerinin ve mutasavvıflarının hayatlarını kitaplaştırdığı gibi, İsmail Hakkı Bursevî ile ilgili olarak da “Türk Azizleri” adıyla müstakil bir esere imza attı.

Mehmed Ali Aynî ve İsmail Hakkı Bursevî Avcı kulübü yapılan camii

62 Bursa Günlüğü

S

on devrin ünlü bilginlerinden Ord. Prof. Mehmed Ali Aynî Bey, Aralık 1947’de Samiha Ayverdi Hanımefendi’yle yaptığı mülakatta sözü İsmail Hakkı Bursevî hazretlerinin yüz yıllardır ziyaret edilen mezarına, daha doğrusu türbesine getirip şunları söylüyor: “Size bir kadirnaşinaslığımızdan daha bahsedeyim. Az kaldı, Bursalı İsmail Hakkı hazretlerinin kabrini satıyorlardı. Cihana nam salmış yüce bir Türk âliminin kabri az kaldı o toprakta hak iddia eden bir bed-has-

let (kötü yaratılışlı) tarafından başka bir bed-haslete satılıyordu. Mes’eleyi bir hayır sahibi bana yazarak haber verdi. Ben de hemen Evkaf (Vakıflar) Umum Müdürü Fahreddin Bey’e yazdım. Ne ise ki, bu suretle önüne geçildi. Fakat ihtirastan, menfaatten, her türlü ta’madan uzak olan bu büyük insanın kendi parasıyla yaptırdığı cami bugün Avcılık Kulübü. Akıl alır mı bu derece gafleti?”

Tek parti diktatörlüğünün hüküm sürdüğü o netameli yıllarda mabedlerimizin, camilerimizin, tekkelerimizin, türbelerimizin ve daha başka Osmanlı eserlerinin nasıl bir felaketle

karşı karşıya kaldıklarını yakından ve basından bildiğim için bu türlü çirkin icraatlar şahsen beni fazla şaşırtmıyor. Ama işin aslını bilmeyenler için yukarıdaki ifşaat vandallığın hangi raddelere geldiğini açıkça gösteriyor.

Memnuniyetle belirtmek isterim ki, Bursa’ya “Burc-ı Evliya” denilmesinde katkı sahibi olan İsmail Hakkı hazretlerinin “binagerde”si olan camisinde bugün beş vakit namaz kılındığı gibi, çilehanesiyle birlikte türbesi de ziyaretçi akınına uğruyor. Bendeniz de Bursa’nın bu mistik mekânını birkaç defa ziyaret ettiğim hâlde, aynı arzuyu yine taşımaya devam ediyorum.

İkinci Muhyiddin-i Arabî

Ayrıca bu büyük mutasavvıf âlime duyduğum muhabbetten dolayı başta Rûhu’l-Beyân ve Rûhu’l-Mesnevi gibi hacimli ve muhalled eserleri olmak üzere yaklaşık yirmi beş kitabıyla kütüphanemi süsledim. Bu satırların kaleme alındığı sırada Rûhu’l-Beyân tefsirinin 16. cildini okumakla meşgul olduğumu da ayrıca belirtmek isterim. Hazret; mütefekkir, müfessir, mutasavvıf ve edip gibi unvanların tam hakkını verdiği için ulema ve tasavvuf erbabı arasında “Muhyiddin-i Sânî” yani ikinci İbn-i Arabî diye yâd ediliyor. Gerçekten de hem ilmî müktesebatının zenginliği, hem tasavvuf deryasındaki enginliği hem de kaleme aldığı eserlerin yekûn itibariyle büyük rakamlara ulaşması bakımından “İkinci Muhyiddin-i Arabî” unvanını hak ediyor.

Yukarıda, Samiha Ayverdi ile yaptığı mülakatta ifşaatını okuduğunuz

İsmail Hakkı Bursevî Türbesi, Bursa

merhum Prof. Mehmed Ali Aynî de, İsmail Hakkı Bursevî hazretlerine büyük muhabbet besleyen kalem erbabının gözde şahsiyetlerinden biri olarak karşımıza çıkıyor. Aynî, İbn-i Arabî, İmam-ı Gazali ve Hacı Bayram-ı Veli gibi büyük İslam âlimlerinin ve mutasavvıflarının hayatlarını kitaplaştırdığı gibi, İsmail Hakkı Bursevî ile ilgili olarak da “Türk Azizleri” adıyla müstakil bir esere imza attı. Bu çalışma hem Fransızca hem İngilizce, daha sonra da Türk diliyle yayımlanınca ilim âleminde büyük yankı yaptı. Yerli ve yabancı bilginlerin yanı sıra bazı ünlü gazeteciler de takdirlerini dile getiren yazılar yazdılar. Bunlardan biri olan Peyami Safa’nın takdirkâr sözlerinden kısa bir nakilde bulunacağım ama önce Mehmed Ali Aynî’nin kita-

bından, yine yazarının ifadelerini esas alarak biraz bahsetmek istiyorum.

Sade bir Türkçeyle yazılan eserler

Efendim, 1926 yılında, Harvard Üniversitesinde Milletlerarası Felsefe Kongresi toplanıyor. Prof. Mehmed Ali Aynî, İsmail Hakkı Bursevî hakkında İngilizce hazırladığı kısa bir tebliği bu kongreye sunuyor. Kongrenin felsefe tarihine ait komisyonunda bulunup da o sırada Aynî’nin yanında oturan Sorbon’un felsefe profesörlerinden Mösyö Roben, bu tebliği dinlerken Aynî’nin kulağına eğilerek, “Sizde böyle adamlar çıkmış mı?” diye soruyor. Onun bu sözü hamiyetine dokunan müellifimiz tebliğini hayli genişlettikten sonra Fransızca kaleme

İsmail Hakkı Bursevî Camii ve Türbesi, Bursa

Bursa Günlüğü 63

alıyor ve Paris’te bastırıyor.

Prof. Mehmet Ali Aynî’nin “Türk Azizleri” adını verdiği bu ilgi çekici eserin ön sözündeki ifadeler, aşağı yukarı şu açıklayıcı cümlelerden meydana geliyor: Türk mütefekkirlerinin ve yazarlarının arasında kalemi İsmail Hakkı kadar verimli olan bir zata az rastlanır. Merhumun elli yıldan fazla süren neşir hayatında yazdığı sayısı yüzü geçen kitaplarının birçoğu işlediği dini, tasavvufi, ledünni konular bakımından son derece önemlidir.

Vahdet-i Vücud, kaza kader, hürriyet ve mesuliyet, cebir ve irade, kesb ve tevekkül gibi meseleler onun güçlü ve etkileyici kalemiyle, yeteri kadar açıklığa kavuştu. Ayrıca lügate ve bazı edebî eserlerin şerhine dair kitapları da okuyucularının takdirini kazandı. İsmail Hakkı hazretlerinin eserlerini değerli kılan diğer bir sebep ise, sade bir lisanla yazılmış olmalarıdır.

Hâlbuki onun zamanındaki edipler; süslü, ağdalı ve tumturaklı bir üslupla yazıyorlardı. Gerçi merhuma ait kitapların, özellikle astronomi ve fizikle ilgili konuları, bugünkü ilmi gerçeklere uymuyordu ama unutulmasın ki, onun yaşadığı devirden kısa bir süre önce Galile (1564-1642) âlemin merkezi güneştir, dünya da onun etrafında dönen bir seyyaredir dediği için papalık makamı tarafından Engizisyon mahkemesine teslim edilmişti. Batı’da çağdaş felsefenin kurucusu kabul edilen Descartes için de aynı şey söylenebilir. Onun fizyolojik bilgileri de bugün için pek iptidaidir. Durum böyle olunca İsmail Hakkı hazretlerinin göklerle ve tabiat unsurlarıyla ilgili izahları, o devrin bilgilerini nakilden ibaret olduğundan şanını düşürmez.

Aşkın gerçek anlamı

Bakınız, ondan çok sonra dünyaya gelen ve büyük bir bilgin ve şair olarak kabul edilen Sümbülzâde Vehbi, oğluna hitaben yazdığı manzum “Lütfiye”de; “İtibar eyleme sen hendeseye Düşme ol daire-i vesveseye” diyordu.

Hâlbuki İsmail Hakkı, hendese ve riyazi ilimleri, bugünkü isimleriyle matematik, geometri ve mühendislikle alakalı bilgileri öğrenmenin lüzumundan bahsediyordu.

Medreselerde okutulan ilimlerin 64 Bursa Günlüğü

Sultan 4. Mehmed

sadece lafızlarına bağlanıp onların altında gizli olan manaları ve hakikatleri anlamamakta ısrar eden zahir ulemasının, musıkinin aleyhinde bulunmasına karşılık İsmail Hakkı Bursevî, bu güzel sanatı, nefsi terbiye etmek, ruhu heyecanlandırmak için en etkili bir vasıta kabul ediyordu.

Bizzat kendisinin musıki öğrenerek, Aziz Mahmud Hüdaî hazretlerinin bazı ilahileri ile şahsına ait birçok

na’tı ve neşideyi çeşitli makamlardan bestelemesi, onun bedii bir ruh taşıdığına işaret ediyordu.

“Türk Azizleri” yazarına göre İsmail Hakkı; vaaz, talim ve irşad görevine daha 23 yaşındayken Üsküp’te başlıyor. Kitaplarda okuduğu faziletleri nefsine tatbik ettiği gibi, başkalarına da tavsiyede bulunan bu genç vaiz, Üsküp’te geçirdiği altı yıl içinde büyük bir mücadele hayatı yaşadı.

Doğru bildiği yoldan hiçbir zaman ayrılmadı. Hocası Osman Fazlı’nın tavsiyelerini harfiyen yerine gelirdi. İşte bu ruh idmanı onu manen yüksek bir makama çıkardı. Tabii ki, onun bütün bu mücadelelerinin, gayretlerinin asıl kaynağı gerçek anlamıyla “aşk” idi. Nitekim bu aşkın verdiği ilhamla bazen: “Tutuştu nâr-ı mihnetle vücudum Ko yansın, bunda ben yanmaya geldim Cihana geldi âdem yanmak için Yanıp âb-ı hâyata kanmak için Benim de bu dilim uslanmak için Ko yansın, bunda ben yanmaya geldim” diye feryad ediyordu. İsmail Hakkı, manen, insanları doğru yola davet etmekle görevlendirildiğine inanıyordu.

Kadızâdeliler ile Sivasîzâdeliler

Onun yaşadığı devrin zahiri parlaklığına rağmen, gizlediği fenalıkların sonunda Osmanlı’nın yıkılmasına sebep olacağını şeyhi Osman Fazlı kendisine söylemişti. Gerçi İsmail Hakkı, İstanbul’a geldiği sırada devletin gücü ve kuvveti dış dünyada hâlâ hissediliyordu. Hatta Vezir-i Azam Köprülüzâde Fazıl Ahmed Paşa komutasındaki ordu Girit’te Kandiye Kalesi’ni fethetti (1669). Kamaniçe şehrindeki büyük kiliselerden biri padişah, diğeri valide sultan, öteki de haseki sultan namına camiye çevrildi. Ayrıca vezir-i azam ile ikinci vezir müsahip Mustafa Paşa ve rikâb-ı hümayun kaymakamı Mustafa Paşa namlarına birer cami yapılması için emir verildi. Avcı Sultan Mehmed, kendi adına tamir edilen, içine minber, mihrap ve kürsü konularak camiye çevrilen katedrale büyük bir alayla giderek Cuma namazını kıldı.

Fakat olayların ve gelişmelerin iç yüzünden haberdar olanlar, bu başarılara aldanmıyorlardı. Meyhanelerin ve bozahanelerin yıktırılması, benzeri icraatlara hız verilmesi, devletin bünyesini kemiren müzmin hastalığa şifa olmuyordu. Ve bu hastalığın sebebi, devletin kanunlarına riayet edilmemesiydi. Bu yolsuz ve nizamsız hareketleri yapanların başında -ne yazık ki- valide sultanlar, padişahın kadınları, kızları, kızlarağası ve diğer bir takım devlet ricali de aynı minval üzere hareket ediyordu. İlmiyenin yüksek adamları, müderrisleri, kadılıkları

rüşvetle şuna buna satıyorlardı. Askeriye ve mülkiye ricali de yolsuzluk konusunda ilmiye ricalinden geri kalmıyordu. Devlet idaresini, özellikle maliye ile ilgili işleri yoluna koymaya çalışan Tarhuncu Ahmed Paşa gibi hamiyetli, çalışkan ve dürüst bir vezir-i azam idam edilmişti. İsmail Hakkı Bursevî’nin doğumundan kısa bir süre önce İstanbul halkı iki fırkaya ayrılmıştı. Bunlar Kadızâdeliler ile Sivasîzâdeliler idi.

Kadızâdeliler medrese âlimlerini, Sivasîler ise, tarikat erbabını temsil ediyorlardı. Bunların arasında çıkan çekişme ve anlaşmazlık hiçbir şekilde yatışmıyordu. Kadızâdeliler her yeniliğe “Bid’at” diyerek şiddetle hücum ediyorlardı. Bunlar Regaib, Berat ve Kadir gecelerine mahsus olarak kılınan namazları meşru kabul etmiyorlardı. Hâlbuki bu namazların makbul olduğunu İmam-ı Gazali, İhya-i Ulum’unda, Ebu Talib-i Mekki de Kutü’l-Kulûb isimli eserinde dile getirmişti. Kadızâdeliler ise, bu namazların adı geçen eserlerde yer aldığına sen bakma, diyordu. Oysa Kadızâde’ye nispetle Gazali’nin ve Ebu Talib-i Mekki’nin aklı daha tam, ilmi daha geniş ve keşfi daha mükemmeldi. Ayrıca Fatih Sultan Mehmed, İstanbul’da adına izafeten yaptırdığı camide âlimleri toplayarak o namazlar hakkında fetva istemişti. Aralarında bulunan Akşemseddin hazretleri o namazların doğruluğu hakkındaki

fikrini söylemişti. Diğer âlimler de bunu tasdik ettiklerinden, cami imamına o namazı kıldırması şart olarak, yapılan vakfiyesine dercedilmişti.

İçi kan ağlayan İslâm âlimi

Bursa’da ikamet eden Halvetiye meşayihinin büyüklerinden Niyâzî-i Mısrî hazretleri de bu şehirdeki mutaassıp medrese âlimlerinin ağzını kapatmak için Limni Adası’na sürülmüştü. Ondan iki yıl sonra Üsküdar’da oturan Halvetiye meşayihinden Karabaş Ali Efendi de bir vaaz esnasında tasavvuf terimlerine dair söylediği bazı sözler yüzünden -yine zahir ulemasını yatıştırmak için- aynı adaya gönderilmişti. Bu arada, başlarına bir külah, sırtlarına bir aba geçiren bir takım şeyh ve derviş kılıklı herifler halkı aldatmaya, insanların zihinlerini bozmaya devam ediyorlardı. Bu adamların da gerçek yüzlerini teşhir ederek, halkı uyarmak gerekiyordu. İşte bundan dolayı İsmail Hakkı Efendi eserlerinde hem devlet ricaline hem zamanın ulemasına hem de mukallid meşayihe karşı yapılan bol miktarda öğütlere, sitemlere yer vermişti. İsmail Hakkı, eğrilere karşı sanki doğru ve keskin bir kılıç gibiydi. Yanlışlara karşı gelmekten hiç çekinmiyordu.

Onun bu şiddetli eleştirilerinin birçok örneğine Rûhu’l-Beyân isimli meşhur tefsirinde rastlamak mümkün. İsmail

Bursa Günlüğü 65

Hakkı Bursevî hazretleri bu tefsirini Bursa’dayken yazmaya başladı. Merhum (1682-1688) yılları arasında memleketin düşman orduları tarafından çiğnendiğini haber aldıkça kan ağlıyordu. İsmail Hakkı, o musibetlerin vukuunu hem Müslümanlara hem reâyaya karşı Osmanlı hükümdarlarının reva gördükleri aşırı zulümden ileri geldiğini -padişahtan ve vükelasından korkmadan- açıkça yazabiliyordu. Tevbe Suresi’nin yirmi dokuzuncu ayetini tefsir ederken şöyle diyordu: “Rumeli’de, Karadeniz’de ve Akdeniz’de meydana gelen tecavüzleri bizden önce kimse görmedi.

Yarın ne olacağını da kimse bilmez.

Bunların sebebi o diyarda sakin olan ehl-i İslâm ve ehl-i zimmet üzerinde yapılan aşırı zulümdür.”

Yine Yunus Suresi’ni tefsir ederken zulmün ve zalimin sebep olacağı kötülükleri şöyle dile getiriyor: “Görmüyor musun? Sultan Dördüncü Mehmed ve adamları Kur’an’ın hükümlerine göre hareket etmekten vazgeçtikleri, zulüm ve adavete (düşmanlığa) başladıkları zaman Allah onların ve insanların üzerine kıtlığı ve korkuyu musallat etti. Rumeli’nin mâmur birçok kalesi ellerinden çıktı.

Ve kâfirler o diyarı istila etti. O kadar ki İstanbul’u bile almayı düşündüler.

Herkes öyle bir korkuya kapıldı ki, nereye kaçmalı, diye düşünmeye başladılar. Bütün bunlar kötü kurenadan (devlet adamlarından) ileri geldi. Çünkü onlar sultanı şeriata aykırı hareketlere teşvik ettiler.” İsmail Hakkı Bursevî’nin ikinci defa hacca gitmek maksadıyla, gemiye binmek üzere İstanbul’dan geçtiğini haber alan Vezir-i Azam Çorlulu Ali Paşa, onu sarayına davet etti ve bazı konuları kendisine sordu. İsmail Hakkı, soruların cevaplarını verdikten sonra Paşa, bu sefer de “Bizim halimiz ne olacak? Bu gidişi nasıl görüyorsun?” sorusunu yöneltti.

Rûhu’l-Beyân müellifi buna da şöyle cevap verdi:

Paşaları hedef alan eleştiriler

“Kalbinize bakınız. Zira vücuttaki kuvvetler arasında kalp hükümdar gibidir. Eğer hükümdar doğru ve düzgün hareket etmeyi kabul ederse, asker de ona uyar. Kalp de böyledir.

Kalbinizde zulme niyet var mıdır?” Çorlulu Ali Paşa, “Hâşâ” deyince İsmail Hakkı Bursevî hazretleri konuşma66 Bursa Günlüğü

akideleri bozuk kimselerle, özellikle Kalenderîlerle düşüp kalktığını, devlet mallarını israf ettiğini, güya savaş masraflarına yardım etmek üzere zenginlerin mallarını zorla aldığını ve bunun sonucu olarak ortaya çıkan kötülükleri yazılarında dile getiriyor.

Peyami Safa ve Doğu’nun en büyük mutasavvıfı

Peyami Safa

sını şöyle sürdürdü: “Kalbin salim, doğru düzgün olması için de bir şart vardır. O da etrafa gönderdiğiniz valilerin ve hâkimlerin güvenilir olması ve adalete riayet etmesidir. Çünkü göreve getirdiğiniz bir kimse eğer o göreve layık değilse, ortaya şer çıkar. Şer ise ateşin alevi ve kıvılcımı gibidir. Bazen bir kıvılcım bütün bir şehri yakar. İşte bunun için gerek hükümdarlık, gerek beylik, ayrıca müftülük, kadılık, muallimlik ve vaizlik gibi vazifelerin ehline verilmesi gerekir.” İsmail Hakkı Bursevî’nin bu türlü ikazlarını Sultan Dördüncü Mehmed zamanında vezir-i azamlık görevine gelen Kara İbrahim, Süleyman, Sivayuş, Nişancı İsmail, Tekirdağlı Mustafa, Arabacı Ali, Merzifonlu Hacı Ali, Bozoklu Bıyıklı Mustafa, Dimetokalı Sürmeli Ali Paşa gibi paşaların “Hadîkatü’l-Vüzerâ”da yer alan hayat hikâyeleri okununca, haklı görmemek elden gelmiyor.

Bununla beraber, “Hadîkatü’l-Vüzerâ” müellifi Osmanzâde Taib’in o paşalardan her biri için yazdığı şeyler, İsmail Hakkı Bursevî’nin “Tamâmü’l-Feyz” isimli kitabında o vezirlerden bazıları hakkında söylediği ağır sözlere, suçlamalara nispetle hafif kalır. Mesela Bursevî, Kara İbrahim Paşa için, herkes tarafından lanetle anılan, her yerde buğz edilen ve herkesin nefret ettiği bir adamdı, diyor. Onun yerine geçen Bosnalı Süleyman Paşa’yı da korkup savaştan kaçtığı için ağır bir dille kınıyor. Tekirdağlı Mustafa Paşa’nın da, şaraba düşkün olduğunu, alçak adamlardan hoşlandığını,

İsmail Hakkı Bursevî hazretleri, halkın hamiyet damarlarının vatanseverlik duygularının sadece vaaz etmekle, manzum ilahiler söylemekle harekete geçmeyeceğini bildiği için, Sultan İkinci Mustafa zamanında devam eden Nemçe seferlerine bizzat katılıyor, hatta birkaç yerinden yaralanıyor. İşte, merhum Prof. Mehmed Ali Aynî, “Türk Azizleri” adını verdiği ve İsmail Hakkı Bursevî hazretlerinin hayatını, eserlerini, menkıbelerini, karşılaştığı zorlukları çarpıcı anekdotlarla ve nev’i şahsına münhasır bir üslubuyla anlattığı eserinin ön sözünde bu büyük mutasavvıf ve müfessiri, hatta şair âlimi, birkaç sayfa hâlinde böyle tanıtıyor. Yukarıdaki satırların büyük bir bölümünü ben de bazı ufak tefek tasarruflarla oradan naklettim. Şimdi gelelim, Peyami Safa’nın “Bursalı İsmail Hakkı” başlıklı yazısına. Ali Kemali Aksüt tarafından kaleme alınan ve 1944’te yayımlanan bir kitapta yer alan bu makalede Peyami Safa, büyük Türk mütefekkiri diye tavsif ettiği merhumu heyecanlı bir üslupla okuyucularına tanıtıyor, Mehmed Ali Aynî, on yedinci yüzyılın bu allâmesi hakkında Fransızca bir kitap yazdı ve bu eser Paris’te, Paul Geuthner Kütüphanesi tarafından yayımlandı, diyor. Evet, yukarıda da belirtildiği gibi, Prof. Aynî’nin bu araştırması önce Fransızca ve İngilizce, daha sonra da Türkçe neşredildi. Merhum arkadaşımız İsmail Dervişoğlu’nun yeniden yayına hazırladığı ve Büyüyen Ay Yayınları’nın Temmuz 2013’de neşrettiği bu kitabın ilk baskısı 1944’de yapıldı.

Bilindiği üzere, Prof. Mehmed Ali Aynî’nin ses getiren eserlerinden biri de “Şeyh-i Ekber’i Niçin Severim?” adlı risaledir. Evet, bu eser bir kitapçık olmasına rağmen hem bizde hem Batı’da büyük ilgiyle karşılandı. Muhyiddin-i Arabî hazretlerini konu alan bu eser Fransızcaya da tercüme edildikten sonra Alman, İngiliz, Fransız ve

İtalyan, otuz kadar gazetede ve dergide yazarıyla ilgili sitayişkâr yazılar neşredildi. Peyami Safa’nın ifadesine göre, Massignon ve Nicholson gibi ünlü Avrupalı şarkiyatçılar tarafından da tanınan ve beğenilen Mehmed Ali Aynî’nin bu eseri bir takım tenkitlere de uğradı. Bunun sebebi, Aynî’nin Spinoza ve diğer bazı çağdaş Batı filozoflarının İbn-i Arabî’den ilham aldıklarını söylemiş olmasıdır. Diğer bir sebep ise, aynı yazarın, Şark ve Garp felsefeleri arasında yaptığı karşılaştırmada fazla cesur ifadeler kullanmış olmasıdır. Fakat şu da bir gerçektir ki, Doğu’nun en büyük mutasavvıfını Batı’ya tanıtmak için büyük bir vukufiyetle meydana getirilen bu kitap, Avrupa’nın ilmî mahfillerinde takdir ile karşılandı.

Batılı bilginlerin bile takdir ettiği kitap

Bu girizgâhtan sonra sözü asıl konuya getiren Peyami Safa, Mehmed Ali Aynî Bey, İsmail Hakkı’ya tahsis ettiği adı geçen eserinde, Batılı bilginlerin ilmî taassuplarını tahrik edecek indi (şahsî) mukayeselere başvurmayıp objektif kalmayı tercih etti, diyor. Peyami Safa, Bursevî kitabı hakkında -kısa da olsa- şu bilgileri veriyor: “Eserin birinci kısmı, Bursalı İsmail Hakkı’nın hayatını hülasa ediyor. On yedinci asrın ikinci yarısında, 1653’de doğan bu büyük Türk mutasavvıfı meşhur Osman Fazlı’nın tilmizidir.

Mürşidinin himayesiyle ve tavsiyesiyle Kule, Selimiye ve Süleymaniye camilerinde kürsü işgal etmiştir. Üstadından yalnız ilmi feyiz değil, tam bir âlim seciyesi ve ilim namına feragat dersi de alan İsmail Hakkı’nın hayatı, zekâsını hadisat ve eşya ile daha canlı ve sıkı bir surette temasa getiren birçok zaruretler, felaketler içinde geçmiştir. Yaşamak için elinden hiç düşürmediği kitaplarını ve tesbihini bile satmaya mecbur kalan, muharebede yaralanan bu fedakâr Türk muharriri, asrının ilmî seciye itibariyle de en yüksek insanlarından biriydi. Ve şahsiyetiyle eserleri birbirlerini asla tekzip etmeyecek tarzda âhenktardırlar.

Bursalı İsmail Hakkı musıkiye de vakıftı ve Mehmed Ali Aynî Bey’in kaydedişine göre, ‘Bu necib sıfata nüfuz edebilmek için onu yalnız sevmek değil, insanın kendisinin de cihanşumul ve umumi âhengi de hissetmesi’

Sâmiha Ayverdi

lazım geldiğine kâni idi.

Kitabın ikinci kısmı İsmail Hakkı’nın eserlerine tahsis olunmuştur. Yüzü mütecaviz eserleri arasında, zamanın âdeti mucibince, bir kısmı Arapça idi. Mehmed Ali Aynî Bey, ‘Rûhu’l-Beyân’dan, ‘Rûhu’l-Mesnevi’den, diğer eserlerinden ve muhaberatından, müellif hakkında umumi fikirler verebilecek bazı parçalar iktibas ve tercüme etmiştir. Bazı mülahazalarından anlaşıldığına göre Bursalı İsmail Hakkı, Türkçenin resmen istihdaf edildiği (hafife alındığı) bir devirde Türk dilinin şeref olarak Arapça ve Acemceye (Farsçaya) muadil (denk) olduğunu ileri sürmek cesaretini göstermiştir. Bunun gibi, dini taassubun da en ziyade şahlandığı o devirlerde Müslümanlar için şapka yapıp satmanın hiçbir mahzuru olmadığını ileri sürmüştür. Diğer taraftan, kadınlar hakkındaki telakkileri de zamanına göre çok teceddüt perveranedir.

Mistik ve metafizik telakkilerinden ve şiirlerinden buraya iktibaslar yaparak, küçük bir hülasa içinde büyük bir tefekkürü sakatlamaktan çekindiğimiz için Mehmed Ali Aynî Bey’den bu eserin bir Türkçesini meydana getirmesini temenni ederiz.” (Yukarıda belirtildiği üzere Türkçesi de yayımlandı.)

Daha sonra Peyami Safa, o zamanlar Avrupa’da hakkında övücü sözlerle makaleler yazılan bu kitabın bazı kusurlarının olduğunu da ileri sürüyor.

Ona göre İsmail Hakkı Bursevî’nin hayatı anlatılırken üstadı Osman Fazlı Efendi’ye ve Dördüncü Mehmed devrinin siyasi olaylarına fazla yer veril-

mesi bu kusurlardan biridir. Diğer bir kusur ise, herhangi bir mütefekkirin felsefi sistemini tam olarak izah edebilmek için mensup olduğu yüzyılın genel anlamda bir tefekkür tablosunu çizmek gerektiği hâlde bu yapılmamıştır. Yalnız devrin siyasi çehresi tasvir edilmekle yetinilmiştir.

Peyami Safa, esasen Mehmed Ali Aynî Bey, İsmail Hakkı’nn düşünce sistemini genel anlamda izah edeceği yerde, sadece çeşitli eserlerinden bazı parçalar naklederek yorumu okuyucuya bırakmıştır, diyor. Peyami Bey, sözlerini -hüküm cümleleri olarak- şöyle tamamlıyor: “Bir iki noktadan tekemmüle muhtaç olmasına ehemmiyet verilmezse üstadın bu kitabı, gerek Türk tefekkürüne ve gerekse onun değerli mahsullerinden biri olan kendi şahsına Avrupa’nın ilmî muhitlerinde kazandırdığı kıymet ve alaka itibariyle memleketimiz için öğünülecek bir hadisedir.

Unutmayalım ki, Mehmed Ali Aynî Bey, Batı’da bugün kendisinden bahsettirebilen ilk ve yegâne Türk âlimidir.”

Aynı zamanda şair olan İsmail Hakkı Bursevî Hazretlerinin mutasavvıfâne söylediği bir şiiriyle bu yazıya son verelim:

Kande baksam gözüme sûret-i Rahmân görünür Âşıkım, âşık olan canlara cânân görünür Katrede cilve urur zâhir olup bahr-i muhit Zerrelerden bir aceb mihr-i dırahşan görünür Külle yevmin ve zamanın hüve fi şe’n görünür1 Nûrü’l envârdır erbâb-ı kemâlin nazarı Sanma kim gözlerine hûri vü gılmân görünür Belki her bir demine bir nice seyrân görünür Gerçi âşık olanın Hakkı, nişanı vardır Lütf-i kahr-ı ezeli anlara yeksân görünür.

1 Sure 55, Ayet 29. Anlamı: O “yani Allah” her gün bir iştedir.

Bursa Günlüğü 67

Mustafa Özçelik

Yahya Kemal ve Bursa “Yahya Kemal, Osmanlı’nın ilk başkenti Bursa’yı, Türklüğün ve İslamiyet’in Balkanlara yayılmasında büyük öneme sahip Üsküp’e benzetir.”

Mustafa Karabulut

B

ursa, bir Osmanlı başşehri olarak Anadolu şehirleri arasında çok müstesna bir yerde durur. Başşehir olmak ise bir şehri her şeyden önce bir tarih, kültür, sanat ve medeniyet şehri yapar.

Nitekim Bursa dediğimizde aklımıza bu özelikleri taşıyan bir şehir gelecektir. Böyle bir şehir, taşıdığı bu özelliklerden dolayı pek çok seyyahın, yazar ve şairin de ilgi duyarak gelip gördüğü, daha sonra ise hakkında yazılar, şiirlerin yazdığı bir yer demektir. Bursa’ya bu anlamda baktığımızda karşımıza hayli zengin bir literatür çıkar. Şehir, bütün özellikleriyle seyahat yazılarının, şiirlerin, hikâyelerin, romanların konusu olur.

Bursa’ya ilgi duyan müstakil bir kitap yahut yazı, şiir yazmamasına rağmen eserlerinde bu şehre atıfta bulunan isimlerden biri de medeniyet şairimiz Yahya Kemâl’dir. O, her ne kadar yazdıklarının merkezine İstanbul’u aldığı için bir İstanbul şairi olarak tanınsa bile yazı ve şiirlerinde Bursa için yaptığı atıflar da önem taşımaktadır.

Dolayısıyla onun Bursa’ya bir gönül bağının olduğu ve buraya birkaç defa gelişi Yahya Kemal-Bursa münasebetini ele almayı gerekli kılmaktadır.

Bursa: Ata toprağı

68 Bursa Günlüğü

Yahya Kemal’in Bursa ile asıl gönül bağı çok gerilere uzanır. Yahya Kemal’in dedesi 19. yüzyılın başlarında Balkanlardan Bursa’ya gelmiş, burada

bir süre kaldıktan sonra, önce Niş’e, ardından Yahya Kemal’in doğduğu yer olan Üsküp’e yerleşmiştir. Kendisi hatıralarında bu durumu şöyle anlatır: “Benim ailem 1877’de evvela Bursa’ya hicret etmiş, sonra İstanbul’a gelmiş, fakat İstanbul’dan sıkıldıkları için buradan Selanik’e gitmişler.”

Zaten tarih boyunca Bursa ile Üsküp arasında hep böylesi göç ve iskânlar olagelmiştir. Dolayısıyla adeta genetik diyebileceğimiz bir Bursa ilgisi ve sevgisi vardır onda. Bu yüzden Üsküp kadar Bursa’yı da sever. Bu sevgi o kadar güçlüdür ki ona nerede doğmak isterdiniz şeklindeki bir soruya verdiği cevap bunu çok çarpıcı şekilde gösterir. “Üsküp›te doğmasaydım yanardım. Bursa›yı da pek severim. Bana Üsküp›te mi veya Bursa›da mı doğmak isterdin deseler Bursa›yı isterdim. Fakat Üsküp›ü de arzu ederdim."

Onu böyle düşündüren sebep ise kimlik ve kişiliğinin oluşmasında en büyük etkiye sahip Üsküp’ün elimizden çıkması üzerine duyduğu derin yalnızlık ve üzüntüdür. Bu olay karşısında adeta “evsizlik” acısı duymuş, kendisine “ev” olacak şehir olarak da Bursa’yı düşünmüştür. Tabii böyle düşünmesinde az önce söylediğimiz genetik Bursa ilgisinin yanı sıra, ondan daha fazla olarak Üsküp’le Bursa arasında kurduğu benzerlikler etkili olmuşa benzemektedir.

Atatürk, 1922 yılında Bursa'da, Kılıç Kalkan Ekibi tarafınan karşılanırken

Üsküp neyse Bursa odur

Yahya Kemal, hayatı boyunca pek çok şehri görme ve belirli sürelerle orada yaşama imkânı bulmuş bir şairdir.

Onun bu manada tanıdığı, bildiği ilk şehir, aynı zamanda doğum yeri de olan Üsküp’tür. Yahya Kemal, 1884’te bu şehirde doğar ve on sekiz yaşına kadar da burada yaşar.

Burada gerek aile ortamında, özellikle annesinden aldığı değerler, gerekse şehrin ona kattığı ruh, şairin zihniyet dünyasının şekillenmesinde çok etkili olmuştur. Çünkü burası Türk ve Müslüman nüfusun yoğun olduğu bir serhat şehridir ve her şeyi ile bizim şehrimizdir. Şairin oturduğu konak, bunun karşındaki İshakiye Camii, biraz ilerisindeki mezarlık, kapılarının yakınındaki evliya kabirleri ile tam bir Türk-İslâm şehridir burası. Yahya Kemal’in ifadesiyle “O kadar Türktür ki her taşında milliyetimizin ruhunun şekillendiği” bir yerdir.

Burada Üsküp’ün tepesinde konumlanan Sultan Murad’ın yaptırdığı Hünkâr Cami’nden özellikle bahsedilmelidir.

Zira şair bu caminin arkasındaki Yeni Mektep’te eğitimine başlar. Yine burada 2. Murad’ın yaptırdığı bir saat kulesi Üsküp beylerinden İshak Bey ve oğlu İsa Bey’in yaptırdıkları iki camii önem taşımaktadır. Bu yüzden Üsküp fatihi Yıldırım Bayezid’dir ama şehrin imar ve inşası Sultan 2.

Murad’a nasip olmuştur. Bu sebeple gerek Yıldırım Bayezid gerekse Sultan 2. Murad Üsküplüler için saygı ve rahmetle anılan isimlerdir. İşte Üsküp-Bursa münasebetine tam da bu noktadan girebiliriz. Tabii o noktaya gelmeden Üsküp’ün etrafını kuşatan Şar Dağı’nı, şehir merkezindeki Kurşunlu Hanı’nı da bu cümleler arasında anmak gerekir. Zira Bursa’nın sırtını dayadığı Uludağ gibi Üsküp de sırtını Şar Dağı’na yaslamıştır. Şimdi bu satırları okurken sanki bir Bursa tasviri de yapmış gibi oluyoruz. Zira Bursa’nın fotoğrafı da tarihi, konakları, dağı, hanları, türbeleri özellikle de Şar Dağı ile tam da böyle bir şehirdir. Öyleyse sözü Yahya Kemal ve Bursa konulu bir yazının ana eksenini oluşturacak ve

Bursa ile Üsküp arasında münasebet kurduğu “Kaybolan Şehir” şiirine getirelim.

Kaybolan Şehir şiirinde Bursa ve Üsküp

Yahya Kemal’in tarihî muhtevalı en önemli şiirlerinden biri “Kaybolan şehir” başlıklı şiiridir. Şair, bu şiirde Bursa ile Üsküp’ü birlikte ele alır ama önce şiirin tamamına bakalım: Üsküp ki Yıldırım Bayazıd Han diyârıdır Evlâd-ı Fâtihân’a onun yâdigârıdır.

Firûze kubbelerle bizim şehrimizdi o; Yalnız bizimdi, çehre ve rûhiyle biz’di o. Üsküp ki Şar-dağ’ında devâmıydı Bursa’nın Bir lâle bahçesiydi dökülmüş temiz kanın. Üç şanlı harbin arş’a asılmış silâhları Parlardı yaşlı gözlere bayram sabahları.

Ben girmeden hayatı şafaklandıran çağa, Bir sonbaharda annemi gömdük o toprağa. İsâ Bey’in fetihte açılmış mezarlığı Hulyâma âhiret gibi nakşetti varlığı.

Vaktiyle öz vatanda bizimken, bugün niçin Üsküp bizim değil? Bunu duydum için için.

Kalbimde bir hayâli kalıp kaybolan şehir!

Ayrılmanın bıraktığı hicran derindedir! Çok sürse ayrılık, aradan geçse çok sene, Biz sende olmasak bile, sen bizdesin gene.

Yahya Kemal’in doğduğu ve on sekiz yaşına kadar yaşadığı bu şehir, İstanbul’un fethinden önce, 1392 yılında, Yıldırım Bayezid tarafından “kuzeye doğru bir Türk savunma kalesi” olarak fethedilmiştir. Bildiğimiz bir şey de şudur: Anadolu’dan Rumeli’ye geçişte, Balkan topraklarında iskân edilen ilk topluluklar Bursa-İznik çevresin-

Bursa Günlüğü 69

de bu ruhu anlamak için hatırlamış olalım. Üsküp ile Bursa arasında kurulan bir başka münasebet ise “Üsküp ki Şar dağ’ında devâmıydı Bursa’nın / Bir lâle bahçesiydi dökülmüş temiz kanın.” mısralarında dile getirilen coğrafî benzerliktir. Demek ki atalarımız Bursa çevresinden topladıkları Türkmenleri Üsküp’e iskân ettirirken bu hususu da dikkate almışlar ve onların Bursa hasretlerini bir nebze giderebilmek için Üsküp’ü âdeta “Balkanların Bursa’sı” yapmışlardır. Şiirinin kalan mısralarında Bursa ile Üsküp’e dair doğrudan atıflar yapılmasa bile 1. ve 3. beyitler Yahya Kemal’in Bursa’ya ilgi ve sevgisini anlamak ve anlatmak için yeterli sayılmalıdır.

Yahya Kemâl’in nesirlerinde Bursa’ya atıflar

den gelen Türkmenlerdir. Dolayısıyla Bursa ile Üsküp arasında böyle bir münasebet vardır. Bu iskânda Bursa ile Üsküp arasındaki coğrafî benzerlik de etkili olmuştur, diyebiliriz. Zira Uludağ Bursa’yı, Şar Dağı da Üsküp’ü kucaklar. Bitki örtüsü ve iklim açısından da iki şehir arasında benzerlikler vardır. Bu şiir bize bu ayrıntıları da vermektedir. Ama bunlardan daha önce buranın (Üsküp’ün) asıl önemi “Üsküp ki Yıldırım Bayazıd Han diyarıdır / Evlâd-ı Fâtihân’a onun yâdigârıdır.” mısralarında belirtildiği gibi “Yıldırım Bayazıd Han diyârı” olmasıdır. Bursa da öyledir. Orası da bir Yıldırım Bayazıd Han şehridir.

Zira 1402 yılında vefat eden Yıldırım Bayezid, önce Akşehir’de Şeyh Mahmud Hayranî Türbesi’ne defnedilmiş, daha sonra ise naaşı Bursa’ya getirilmiştir. Bu yüzden “Evlad-ı fatihan”a Üsküp gibi bir şehri armağan eden ve bu yüzden Üsküplülerin hiç unutmadığı bu büyük sultan, Bursa’da ebedî istirahatına çekilmiştir. Sadece bu sebep bile Üsküp’ü Bursa’ya kardeş kılmaya yetmektedir.

Yahya Kemal’e Üsküp’ü anlatırken Bursa’ya atıf yaptıran tek sebep sadece bu değildir. İkinci beyitte yer alan “Firûze kubbelerle bizim şehrimizdi o / Yalnız bizimdi, çehre ve rûhiyle biz’di o.” ifadesi Üsküp’ün de Bursa gibi “bizim şehrimiz” olma vasıflarına sahip olduğunu gösterir. Burada Evliya Çelebi’nin “Bursa ruhaniyetli bir şehirdir.” ifadesini

Yahya Kemal, nesir türündeki eserlerinde de Bursa’ya atıflar yapar. Bu durum bazen sadece şehrin adı anılarak bazen de bir cümle hâlinde, bir kanaat belirtme şeklinde kendini gösterir. Bu atıfların yer aldığı ilk kitap şairin “Edebiyata Dair” adlı eseridir. Bu eserde Bursa’ya üç yerde temas edilir. İlki halk türkülerindeki aşk ve ihtirastan söz ederken örnek olarak verdiği şehirlerden birisi Bursa olur ve şöyle der: “Bingöl’den Harput’tan, Bursa ve İzmir’e kadar bütün Türküler Türk’ün aşk ve ihtirasını söyler.” Bir başka yazısında da “Avrupa’nın on sekizinci asır ressamları İstanbul’un, Bursa’nın, İzmir’in, Edirne’nin şairane manzaralarına hayrandılar.” diyerek şehrin güzelliğine vurgu yapar. Bu eserdeki son vurgusu ise kendimize dönmek bahsinde bize imkân verecek şehirler arasında İstanbul ve Edirne’yle birlikte Bursa’yı da anmasıdır.

“Aziz İstanbul” kitabında da Bursa’ya atıflar yer alır.

Bunlardan ilki olan “Türk İstanbul” adlı yazıda yer alan ve Bursa’ya yerleşmiş genç Türk devletinin İstanbul ve Çanakkale’ye uzanma hayalinden bahseder. Buna göre Bursa, Osmanlı’nın kuruluş şehri olarak kalmamış, gaza ruhunun ufuklarını İstanbul ve Çanakkale’ye kadar uzatmış bir şehirdir. Aynı yazının devamında yine Bursa adını zikrederek Osmanlı’nın kuruluş zamanlarına temas eder.

Bir başka yerde Bursa’nın “Türk üslubunda” bir şehir olarak inşa edildiğini söyler. Bir başka yerde de Türkiye’ye gelen yabancı öğrencilerin en çok etkilendikleri şehirler arasında Bursa’nın da bulunduğunu belirtir. “Çocukluğum, Gençliğim, Siyâsî ve Edebî Hâtıralarım” kitabı ise Bursa’ya en çok atıfta bulunduğu eseridir. İlkinde bir türbenin mimari özelliklerinden bahsederken bunların Bursa’daki mimari anlayışla paralelliğine dikkat

Yahya Kemâl Dârülfünun Edebiyat Fakültesi’nde talebeleriyle (Kaynak: İslâm Ansiklopedisi)

Yahya Kemâl'in doğduğu ev, Üsküp / K. Makedonya

Yahya Kemâl Beyatlı

70 Bursa Günlüğü

çeker. Filibe’yi anlatırken de “Bursa ve Eyüp gibi iliklerine kadar Türklük sinmiş bir şehir” olarak gördüğünü söyler.

Yine aynı yazıda Filibe’de gezerken karşılaştığı bir cami, yanındaki kahve ve börekçi dükkânı şeklindeki manzaranın Bursa’ya taşıdığı benzerliğe dikkati çeker. Yazının devamında ise bu camiden içeri girince duyduğu huzuru “Türklüğün Bursa devrindeki Müslümanlığından bir sükûn âlemi” olarak niteleyerek Bursa’ya atıfta bulunur. Yazının sonlarına doğru, bir köprüden geçerken Murat Hüdavendigar’ın buradan geçerek Bursa’ya dönüşünü hayal eder.

Yahya Kemâl, Bursa’yı gördü mü?

dan biri olduğunun göstergesi” olarak da okunabilecek bir duruma tekabül eder. (Yunus Emre Tansu - Neslihan Bolat Bozaslan, Yahya Kemal Beyatlı’nın Siyasal Portresinin Ana Çizgileri) Yahya Kemal’in Bursa’ya ikinci ziyareti ise yine aynı eserde kendisinin de söylediği gibi 1923 yılında, yani ilk gelişinden bir yıl sonra gerçekleşmiştir. Kendisi bu durumu “1923 sonbaharında mebus intihab edilmiştim. İstanbul’dan Bursa’ya gittim, bir hafta kadar burada kaldım.” Cümleleriyle belirtmektedir. Yahya Kemal’in diğer kitaplarında da Bursa’ya dair bu tür vurguların olduğunu belirtmiş olalım.

Bu denli yoğun Bursa ilgisi ve sevgisi olan Yahya Kemal, Bursa’yı görmüş müdür? Bu soruya verilecek cevap Yahya Kemâl, Tanpınar ve Bursa “evet” olacaktır. “Çocukluluğum, Gençliğim, Siyâsî ve Ede- Gönül isterdi ki Yahya Kemal’in Bursa’ya dair yazdıkları bî Hâtıralarım” kitabındaki “Seyahatlerim” başlıklı yazıda daha çok olsun. Ama o kendini en çok İstanbul’da huzurlu Bursa’ya gelişinden bizzat kendisi söz etmektedir. “1922 ve mutlu hissettiği, Osmanlı medeniyetinin asıl hüviyetini yılında İstanbul’dan Bursa’ya gittim. Orada Gazi Mustafa İstanbul’da teşekkül ettirdiği için yazdıkları elbette daha Kemal, İsmet, Fevzi, Kazım Karabekir, Fahreddin Kemaled- çok İstanbul üzerine olmuştur. Ama bu kadar da olsa yazdin Sami ve Asım Paşaları gördüm.” dıkları onun Bursa’ya dair ilgisini ve Mustafa Kemal bu görüşmenin bir sevgisini gösterir niteliktedir. Daha neticesi olarak onu iki hafta sonra da önemlisi onun belki de yazmak Ankara’ya davet etmiş, aynı yıl müisteyip de yazamadıklarını gerek şavir üye olarak Lozan Konferansı “Bursa’da Zaman” şiiriyle gerekse Beş Murahhas Heyeti’ne seçilmesini sağŞehir’deki “Bursa” yazısıyla kendisine lamıştır. Hatıralarında ise konu şöyle kazandırdığı talebesi Ahmet Hamdi anlatılır: “Bursa, düşmandan istirdad Tanpınar yazmıştır. Durum öyle gösedilmişti. Gazeteler Atatürk’ün Burteriyor ki şayet Tanpınar, Yahya Kesa’ya geleceğini yazıyordu. Darülfümal’i tanımasaydı onun Bursa’yı şiir nunda hoca idim. Talebelerle beraber ve nesrinde ebedileştirmesi belki de Bursa’ya gitmek ve Gazi’yi görmek söz konusu olamayacaktı.

Yahya Kemâl'in annesinin yeni istemiştik. Gazeteler bizim böyle bir mezar taşı, Üsküp / K. Makedonya seyahat yapacağımızı da yazdılar. (….) Bursa’yı heyecan içinde bulduk.

Kaynakça: Şehir Gazi’nin gelmesine hazırlanıKazım Yetiş, Yahya Kemal İçin Yazılanyordu. Otele indik. Ertesi gün Gazi’yi lar, İstanbul, 1988. karşılamaya gittik. Halk yolları dolNihad Sami Banarlı, Yahya Kemal’in durmuştu. Gazi otomobille şehre girdi.

Hatıraları, İstanbul, 1960.

Benim Bursa’da olduğumu öğrenince H. Ömer Özden, Yahya Kemal -Tarihin beni çağırttı. Beni görmekten çok Estetik Yankısı-, İstanbul, 2018. memnun olduğunu söyledi. Arabasına aldı ve oteli terk ederek kendisine Mustafa Özçelik, Yahya Kemal’in Kayhazırlanan köşke nakletmek istedi. bolan Şehri: Üsküp, Yahya Kemal Bilgi Öyle yaptık. Her akşam sofrasında Şöleni, Ankara, 2008. bulunuyordum.” Dolayısıyla Bursa, Süheyl Ünver, Yahya Kemal’in DünyaYahya Kemal’in Mustafa Kemal Paşa sı, İstanbul, 1980. ile tanıştığı bir yer olmuştur.

Yahya Kemal Beyatlı, Çocukluğum, Bu konu başka kaynaklarda da yer Gençliği, Siyâsî ve Edebî Hâtıralarım, alır. Buna göre ikilinin ilk görüşmeİstanbul, 1973. leri “1922 yılının Eylülünde, Bursa’da Yahya Kemal Beyatlı, Aziz İstanbul, olmuştur. 8 Temmuz 1920’de, Yunanİstanbul,1964. lılarca işgal edilen Bursa, düşmandan Yahya Kemal Beyatlı, Edebiyata Dair, geri alınınca gazeteler, Gazi’nin Burİstanbul, 1971. sa’ya gideceğini yazar. Millî Mücadele’yi var gücüyle desteklemiş olan ve Yahya Kemal Beyatlı, Kendi Gök KubMustafa Kemal’e sonsuz bir hayranlık bemiz, 1969. duyan Darülfünun Müderrisi Yahya Yunus Emre Tansu - Neslihan Bolat Kemal de, öğrencileri ile Gazi’yi ziyaBozaslan, Yahya Kemal Beyatlı’nın ret etmek ister.” Bu ziyareti, “Gazi’yi Siyasal Portresinin Ana Çizgileri, Kilis, görmeye gitmesi Millî Mücadele’nin Yahya Kemâl'in annesinin eski 2016. önde gelen fikir ve eylem adamlarınmezar taşı, Üsküp / K. Makedonya Bursa Günlüğü 71

Osman Çeviksoy

Yaşanacak şehir Bursa -Kırk bir saatlik bir gezi hikâyesi“Kuruluş ve Yükseliş ruhu”

Bursa, dar zamanlarda gezilecek bir şehir değil, geniş zamanlarda adım adım yaşanması gereken tarih, kültür, inanç, estetik yüklü bir hazinedir.

72 Bursa Günlüğü

B

ursa’yı, ilk kez dedemden duymuştum. Köyde onu öfkelendiren birisi için “Kendini bulunmaz Bursa kumaşı sanıyor?” demişti. Bu, ne demekti bilmiyordum. Kumaşı, kocaman tezgâhında taka tuka sesler çıkararak dokuma yapan anneannemden biliyordum da Bursa’yı bilmiyordum.

Bursa’yla kumaş, kumaşla dedemi öfkelendiren adamın nasıl bir bağlantısı var, çıkaramıyordum.

Okula başladıktan yıllar sonra öğrendim ki Bursa kumaşıyla ünlü bir şehrimizdi. “Bulunmaz Bursa kumaşı” kendini naza çekenleri, kendine fazla değer verenleri eleştirmek için kullanılan bir deyimdi. Daha sonra Bursa’nın sadece kumaşıyla değil, yeşiliyle, şeftalisiyle, kebabıyla, Uludağ’ıyla ünlü olduğunu da öğrendim. Ürettiği yerli otomobilleriyle ününe ün katışının tanığı oldum. Hatta o otomobillerden biriyle Türkiye’nin büyük bir bölümünü hiç yolda kalmadan gezdim.

Zamanla anladım ki Bursa’yı asıl önemli ve ünlü kılan özellik sahip olduğu ruhtu. Bursa Osmanlı’nın kuruluş ve yükseliş ruhunu bağrında saklıyordu. Bursa; bilimde, sanatta, maneviyatta akıl ve gönül dostlarını bağrında saklıyordu. Bursa; keşfedilmiş güzellikleriyle birlikte, keşfedilmeyi bekleyen güzelliklerini de bağrında saklıyordu.

Bursa’yı, 1973’ün Temmuz’unda eşimle birlikte, yeni evli iki genç öğretmen olarak gezmeye çalışmıştık.

Bursalı tanıdığımızın yönlendirmesiyle ilk gün Uludağ’a çıkıp Temmuz sıcağında üşüdük, hatta titredik.

Ertesi gün Bursa’nın manevi sahiplerine kısa kısa ziyaretlerde bulunduk.

Osmanlı’nın kuruluş ve yükseliş hatıralarını taşıyan yapıları, çınarları, çeşmeleri gördük. Bursa’ya doyamadık.

Vaktimiz olmasına rağmen, o zamanki maddi imkânlarımız nedeniyle iki günden fazla kalamadık. Sonra tekrar gelmek ve daha ayrıntılı gezmek hayaliyle Bursa’dan ayrıldık.

Kırk altı yıl geçti. Bursa’ya ve ilçelerine farklı faaliyetler vesilesiyle defalarca geldik; küçük, büyük, hatta uluslararası gruplarla defalarca gezdik. Ancak hayalimizi tam olarak gerçekleştiremedik. Bursa’yı hep dar zamanlarda, hep dakikalarla yarışarak gezdik. Bursa’dan hep gözümüz arkada kalarak, hep sonra tekrar gezmek hayaliyle ayrıldık.

2019’un son çeyreğinde “Edebiyat ve Yazı Akademisi” faaliyetleri kapsamında ortaya çıkan Bursa’yı tekrar görme şansını belki başka bir şehir olsa geriye çevirebilirdim. Çünkü Avrasya Yazarlar Birliği olarak yoğun çalışmaların tam ortasındaydık. Söz konusu şehir Bursa olunca Büyükşehir Belediyesinin teklifini hemen kabul ettim.

Eşimle birlikte 26 Aralık 2019 akşamı Bursa Otobüs Terminali’ne indiğimizde hava kapalıydı ve hafiften yağmur yağıyordu. Çekirge’de, hayli yüksek bir yerde bulunan otelimize yerleşinceye kadar hava daha çok kapandı, yağmur hızlandı. Moralimizi bozmadık. Bursa’nın yağmurlu havası bile güzeldi. Otelimizin pencerelerinden Bursa’yı seyrederken yağmurun dinmesi, havanın açılması için de dualar ediyorduk.

Bir ara yağmurun hafiflemesini fırsat bilerek tek şemsiyemizi de yanımıza alıp kendimizi dışarı attık. Epeyce uzun bir akşamüstü yürüyüşü gerçek-

leştirdik. Açık manzara yakaladıkça durup Bursa’nın tarihî semtlerini seyrettik. Bursa, bu mevsimde bile gözümüze ne kadar yeşil ve ne kadar güzel görünüyordu. Biraz puslu görünseler de camiler, kubbeler, minareler, ulu çınar ağaçları Bursa’nın güzelliğine güzellik katıyordu. Son yıllarda hemen her şehrimizin hafızamızda yer etmiş uzaktan ve uçaktan görüntüsünü bozan yüksek beton binalar (Bunlara “beton kazık” diyenler de vardı.)

Bursa’da yoktu ya da bizim görüş alanımıza henüz girmemişti. Almanya, Avusturya, İsviçre, İtalya gibi Avrupa ülkelerinde gördüğümüz şehirlerin korunmuşluğunu düşündük. Bursa da Batılı anlamda korunmuş bir şehir görümündeydi. Tarihî semtler; köşkler, camiler, minareler, türbeler, kubbeler, çınarlar, gökdelenlerle perdelenmemişti. Sevindik. Henüz yeni kurulan semtlerini görmediğimiz için biraz temkinli sevindik.

Teknoloji insana harika imkânlar sunuyordu. Akşam yemeğinden sonra telefonlarımızı kullanarak Ankara’da yaptığımız planı, Bursa merkeze yoğunlaşarak ve görmediğimiz yerlere öncelik tanıyarak güncelledik. Planımızı gerçekleştirmemiz, açık ve yağışsız bir yarına bağlıydı...

Kuş sesleriyle şenlenmiş, yağmursuz, pırıl pırıl bir sabaha uyanmak bize büyük moral oldu. “1. Bursa Büyükşehir Belediyesi Kitap Fuarı”nda, Akçağ Yayınları Standı’ndaki imza saatine

Bursa Büyükşehir Belediyesi Kitap Fuarı

kadar bu açık hava devam ederse, gerisi kolaydı.

“Araba, fayton, nal, semer...”

Gezimize en uygun başlangıç noktası Tofaş Bursa Anadolu Arabaları Müzesiydi. Otelden müzeye taksiyle gittik. Taksicimiz şehri bilen, kültür, sanat, tarih konularına duyarlı, donanımlı birisiydi. Onun açıklamalarına göre, imza saatine kadar ziyaret etmeyi düşündüğümüz yerlerin tamamını görebilmemiz için belki bir kere daha taksiye binmemiz gerekebilirdi. Onun dışında her yere yürüyerek gidebilirdik. Belirlediğimiz yerlerin birinden diğerine giderken aralarda mutlaka görmemiz gereken tarihî mekânlar da vardı. Ayrıca Bursa’nın görmeden dönersek üzüleceğimiz başka yerleri de vardı. Taksicimiz, kuru övgü cümleleri kurmadan, Bursa’nın tarih, kültür, güzellik yüklü yerlerini bize duyurdu. Hepsini görmeye kalkışsak bir hafta kadar kalmamız gerekirdi. Ne var ki biz yarın sabah Ankara’ya dönmek üzere yola koyulmak zorundaydık.

Günün ilk ziyaretçileriydik. Görevliler bizi güler yüzle karşıladılar.

Kendimizi tanıtıp niçin Bursa’da bulunduğumuzu söyleyince daha da içten ilgilenmeye başladılar. Bizi müze kapısına kadar götürüp nasıl gezmemiz gerektiğini anlattılar. İstediğimiz kadar fotoğraf, video çekebileceğimizi söylediler. Eşim ve

Bursa Günlüğü 73

ben giriş kapısının önünde durup ilk fotoğrafı onlara çektirdik.

Girişte verilen bilgiye göre 19. yüzyıldan beri ipek fabrikası olarak hizmet veren tesisler 1998-2002 yılları arasında Koç Grubu tarafından Bilgi Parkı ve Bursa Anadolu Arabaları Müzesi olarak düzenlenmişti.

Müze içindeki yazılı bilgileri okuya okuya, arada bir fotoğraf çekerek müzeyi gezdik. Umurbey Mahallesi’nde, İpeker ailesine ait ipek fabrikası, Tofaş tarafından restore edilerek 28 Haziran 2002’de müze olarak ziyarete açılmıştı. Türkiye’nin ilk ve tek Anadolu Arabaları Müzesi’ydi. Sergilenen arabalar, Anadolu’nun binlerce yıllık araba sanayi ve kültürünü yansıtıyordu. 2600 yıl öncesine ait bir tekerlekten yola çıkılarak, Tofaş tarafından üretilen motorlu araçlara kadar uzanan ve harika görsellerle tasarlanmış müzede, biz kendimizi bir zaman tünelindeymiş gibi hissettik.

Bir zamanların nakliye araçları olarak kullanılan at arabalarının, şehir içi ulaşımı sağlayan faytonların tarihsel gelişimine uygun olarak sıralanmış olması, orijinal araç ve gereçleriyle araba, fayton, nal, semer, eyer yapım yerlerinin bulunması, bizim yaşımızdaki insanlara özlemli çağrışımlar yaptırıyordu. Nalbant Ahmet’le babamın kocaman mandaları, öküzleri urgan yardımıyla yere yıkıp tırnaklarına nal çakmaları gözlerimin önüne geldi.

Atlar, katırlar, eşekler yere yıkılmaz, ayakları tek tek kaldırılıp tutularak nallanırdı.

Farklı donanımlara sahip kağnıları seyrederken çocukluğumu sanki yeniden yaşadım. Şehirde doğup büyümüş eşime, heyecanla anlatmaya başladım. “Şu kağnıyla tarladan harmana sap taşırdık, şununla harmandan samanlığa saman taşırdık, şununla gübrelikten köye yakın tarlalara gübre taşırdık, şununla bağ bozumunda bağdan pekmez kaynatacağımız yere üzüm getirirdik. Sanma ki çok kağnımız vardı. Sadece bir kağnımız ve o kağnıya koştuğumuz bir çift mandamız vardı. Mandalar aynı kalır, kağnımız göreceği işe göre donanım değiştirirdi.” Arabalar, kağnılar; atlara, arabalara, kağnılara, mandalara, öküzlere ait koşum takımları; nallar, çiviler, çekiçler... her bir parça en az elli altmış yıl öncesiyle aramızda köprü gibiydi.

74 Bursa Günlüğü

“Yerli, millî, bizim diyorduk...”

Sonra motorlu arabalar...

1971’de 0000001 Şasi No’lu ilk üretilen Murat 124... İlk Murat 131... Ve diğerleri... Arabalarla ilgili göz alıcı teşhirler... Son Tipo, son Uno ve üretimi durdurulan diğerleri...

Sanki ilk üretilen Murat 124’e binip gençlik günlerime gittim. İlk önce Yeşilçam filmlerinde, sonra caddelerimizde, sokaklarımızda görünce ne çok sevinmiştik ne çok gurur duymuştuk... Alacak paramız yoktu; belki de hiç olmayacaktı, olmasın, “yerli” diyorduk, “millî” diyorduk, “bizim” diyorduk, göğsümüz kabarıyordu, seviniyorduk.

Eskişehir’de sergilenen ilk yerli otomobil, “Devrim” gözlerimin önüne geldi. Ne ilgisi varsa, Kayseri uçak fabrikasında üretilen ilk yerli uçakları hayal ettim. Kim bilir daha ne kadar ilklerimiz, yerlilerimiz, millîlerimiz vardı; hepsini kapatmışız. “Keşke kapatmak yerine geliştirseydik.” dedim eşime. “Bugün kim bilir nerelerde olurduk?”

2600 yıl önceki savaş arabasından günümüzün konforlu, modern otomobillerine doğru aynalarla derinlik kazandırılmış bir yolculuğu gerçekleştirmiş olmanın mutluluğuyla, halen bir yerli otomobile sahip olamayışımızın hüznünü birlikte yaşayarak müzeden ayrıldık.

“Dedemin tavrı...”

Müze görevlilerinin teklifiyle gezi planımızda olmadığı hâlde aynı park

Yeşil Türbe, Bursa

içinde bulunan Ölçü Aletleri Müzesi’ne yöneldik. Müzede eski çağlardan günümüze kadar kullanılmış binlerce farklı ölçü aletleri sergilenmişti. Ölçü aletlerinden bazıları beni yine gençliğime, çocukluğuma kadar götürdü. Köyümüze gelen kirazcının kefeli terazisi, köy bakkalının kullandığı sabit terazi, acı kireç ocağında kullanılan kantar, harman zamanı kullandığımız tahıl ölçeği; tıpkı kağnılar gibi bana nostaljik anlar yaşattı.

Dedemin ödünç aldığı arpa, buğday, nohut cinsinden tahılları geri öderken ölçeği silme değil, tepeleme doldurduğunu hatırladım. “Hakkı geçmesin!” derdi. Kendi hakkı başkasına geçecekmiş, bunu umursamazdı. Yeter ki başkasının hakkı ona geçmesindi. İstiklal Gâzisi dedemin bu tavrını, ölçüde hile yapmayı alışkanlık hâline getiren bir kavmin toplu olarak helâk edildiğini Kur’an’dan öğrenince daha iyi anlamıştım.

“Bursa’nın “B”si, türbenin tamamı...”

Güneş, bir görünüp bir kaybolsa da yağmur yoktu. İyi giyinmiştik, üşümüyorduk. Bursa’yı boydan boya yürüyebilecek enerjiye sahip olduğumuzu düşünüyorduk. Dün akşama göre havanın güzel oluşu gücümüzü artırmıştı. Caddelerden sokaklardan geçerken tanıdık telaşlarla işe giden, dükkân açan, açılmış dükkânlarda müşteri bekleyen insanlar gördük.

Eski evlerden çoğu estetik yönden birbiriyle uyumluydu; biri zamana direnemeyip ya da başka bir sebeple yıkılmış, yerine yenisi yapılmışsa işte o betondandı ve uyumsuzdu. Pek çok şehrin eski semtlerinde karşılaştığımız bu görüntülerle Bursa’da da maalesef karşılaştık.

Ve karşımızda beş renkli “BURSA” yazısı ve üstünde türbe... Bursa’nın “B”si, türbenin tamamı yeşildi. Sultan Çelebi Mehmed’in Yeşil Külliyesi ve külliyenin muhteşem yapısı Yeşil Türbe...

Dış cephelerini süsleyen turkuaz çinilerin rengiyle anılan Yeşil Türbe, Yıldırım Bayezid’in oğlu, beşinci Osmanlı Padişahı Çelebi Mehmed tarafından 1421 yılında yaptırılmıştı. Tarihçilerin yorumuna göre; Timur yenilgisinden ve kardeşler arasındaki iktidar mücadelesinden sonra yaptırılan bu yapıyla dosta düşmana “Yıkılmadık, ayaktayız, eskisinden daha güçlüyüz!”

Irgandı Köprüsü, Bursa

mesajı verilmek istenmişti. Bu sebepledir ki Yeşil Türbe, aynı külliye içindeki Yeşil Cami’den daha yüksekti.

Osmanlı Devleti’nin ikinci kurucusu kabul edilen Çelebi Mehmed, vefatından kırk gün önce tamamlanan bu türbeye gecikmeli olarak defnedilmişti. Türbede Çelebi Mehmed’in evlatlarından bazılarının mezarları da vardı.

Vardığımızda türbe günlük ziyarete yeni açılmıştı. Genç görevli rutin temizlik işlerini yaparken biz, hayatı mücadelelerle dolu, yirmi dört kez savaşa katılmış, kırk ayrı yerinden yaralanmış hünkârın huzuruna saygıyla vardık. Kısa bir süre konuğu olduk, cümlesinin ruhuna Fatihalarımızı yolladıktan sonra yine saygıyla huzurundan ayrıldık.

Yeşil Türbe’den iki yıl önce 1419’da yapımı tamamlanmış, sadece Bursa’nın değil, ülkemizin en güzel tarihî yapılarından biri sayılan taş oymacılığı, mermer işlemeciliği, çini süslemeciliğiyle ünlü Yeşil Cami’yi de kısa bir ziyaretten sonra yine sokakları, caddeleri adımlamaya başladık.

“Uzaktan selamlamak...”

Program değişmeseydi söyleşimizin yeri Tayyare Kültür Merkezi’ydi. Merkez, Cumhuriyet tarihimizin ilk modern sinema, tiyatro, konser salonları arasında yer alan bir yapıydı. Türk Hava Kurumu tarafından yaptırılarak 1932 yılında hizmete açılmıştı. İçinde

konser, gösteri, sergi, toplantı ve çok amaçlı kullanımlara uygun kokteyl salonları bulunan Tayyare Kültür Merkezi’ni uzaktan selamlamakla yetindik.

“İlk namaz...”

Yıldırım Bayezid’in 1396 Niğbolu Zaferi’nden sonra yapımına başlanıp 1400’de ibadete açılan Bursa Ulu Camii birkaç yönden ünlüydü. Caminin açılışında ilk namazı Somuncu Baba kıldırmıştı. Somuncu Baba’nın arkasındaki cemaat içinde Yıldırım Bayezid, Molla Fenari, Emir Sultan gibi tarihe mâl olmuş büyük şahsiyetler vardı. Caminin ilk imamı Mevlid-i Şerif’in yazarı Süleyman Çelebi’ydi. İçinde bir, avlusunda üç şadırvan bulunuyordu. Yavuz Sultan Selim’in hediye ettiği Kâbe’nin örtüsü bu camide muhafaza ediliyordu. Geçmiş yıllarda iki kere ziyaret ettiğimiz ve çok sayıda fotoğrafını çektiğimiz Ulu Cami’nin de bu defa içine giremedik, dışarıdan yaptıranlara, yaşatanlara rahmet okumakla yetindik.

“Irgandı Köprüsünden...”

Irgandı Köprüsü dünyadaki dört çarşılı köprüden birisi ve en eskisiydi.

Beş yıl önce Floransa’daki (İtalya) Arno Nehri üzerinde yer alan üç kemerli Ponte Vecchio çarşılı köprüyü görmüştük. Alışveriş yapan, fotoğraf çeken turistlerin oluşturduğu büyük kalabalıkta güçlükle ilerleyebilmiştik.

Yine İtalya’da Venedik’te büyük bir

kanal üzerindeki tek kemerli Ponte Di Rialto adlı çarşılı köprüyü de görmüştük. Orada daha büyük bir turist kalabalığı vardı. Çarşılı köprünün altından gondollar, deniz taksileri geçiyordu.

Bulgaristan’ın Lofça şehrindeki Osmanlı’dan kalma Osma çarşılı köprüyü de belki bir gün görmek nasip olurdu.

Bursa’nın merkez Osmangazi ile Yıldırım ilçeleri arasından geçen Gökdere üzerine 1442’de yapılmış Irgandı Köprüsü’ne doğru yürürken heyecanlıydık. Dünyanın dört çarşılı köprüsünden üçüncüsünü de az sonra görecektik. Nasıl bir manzarayla karşılaşacağımızı merak ediyorduk.

Köprüye vardığımızda heyecanımız önce sevince, sonra şaşkınlığa daha sonra da üzüntüye dönüştü. Sevindik, çünkü Osmanlı’nın ilk köprülü arastası olan Irgandı Köprüsü oldukça güzel ve bakımlıydı. Şaşırdık, çünkü karşılıklı dükkânlardan pek azı açıktı.

Gökdere’nin iki kıyısını birleştiren dükkânlar arasından geçen sokakta iş yerini açmaya gelmiş bir iki kişiyi saymazsak kimsecikler yoktu.

Arastayı, kapısı kilitli dükkânlarına hüzünle bakarak boydan boya geçtik, geri döndük. Siftah olsun diye turistik eşya satan bir dükkândan torunlarımıza bileklik ve kolye aldık. Üzüldük, çünkü Osmanlı’nın ilk başkenti Bursa’nın sembol tarihî eserlerinden biri saydığımız bu güzel yapıya hak ettiği değeri veremiyor, hak ettiği saygıyı gösteremiyormuşuz gibi geldi bize.

Yapılışından beri pek çok badireler atlatmış olan bu güzel, zarif eser sanki yeni nesillere küsmüş de kendi soylu yalnızlığı içine çekilmiş gibiydi.

Bu durum bizi gerçekten üzdü.

Sınırlı zamanımıza rağmen çarşılı (arastalı) Irgandı Köprüsü’nden uzunca bir süre ayrılamadık. Onlarca fotoğraf çektikten sonra buruk duygular arasında Irgandı’yla vedalaştık.

Birazcık daha kalabilsek sanki Irgandı bize açılacak, muhteşem yalnızlığını, kahırlı bir dille anlatacaktı. Yüreklerimiz dayanır mıydı, bilmiyorduk.

Irgandı’dan kaçar gibi uzaklaştık.

“Uzak ve renkli dünyalar...”

Çorum İl Halk Kütüphanesi köyden gelip ortaokula başladığım yıl bana kapılarını açmış; sıcacık bir ortamda ders çalışma, kitap okuma, şiir ve hikâye yazma imkânı tanımıştı. Okuduğum kitaplarıyla beni bilmediğim

Bursa Günlüğü 75

Osman Gâzi Türbesi, Bursa

uzak ve renkli dünyalara taşımıştı.

Orada pek çok şairle, yazarla tanışmış, geleceğimle ilgili sonu gelmez güzel hayaller kurmuştum. Bilime, sanata, edebiyata, tarihe, kısaca kültür ve medeniyetlere ev sahipliği yapan kütüphaneleri seviyordum. Geçmişi bugüne, bugünü geleceğe taşıyorlardı.

Ayrım yapmadan insanların düşünce ufkunu genişletiyorlardı. Hangi ile, ilçeye gitsem, kütüphaneleri merak ediyor, görmek istiyordum.

Bursa İl Halk Kütüphanesinin yolumuzun üzerinde oluşu büyük şansımızdı. Turnike görevlisine kendimizi tanıtarak kütüphaneyi hızla gezmek istediğimizi söyledik. Bizi memnuniyetle karşılayıp içeriye aldı ve başka bir görevliye isteğimizi ileterek emanet etti. Emanet edildiğimiz orta yaşlı adam, kütüphane hakkında geniş bilgiye sahip olmalıydı ki bizi hiç yüksünmeden gezdirdi ve bilgilendirdi.

Kütüphane 1948’den beri İl Halk Kütüphanesi olarak faaliyetteydi. 2006 sonunda Sesli Kütüphane bölümüyle Görme Engellilere de hizmet vermeye başlamıştı. Altmış yıllık yerel gazete arşivine sahipti. Bazı dönemlere ait ulusal gazetelerin arşivleri de vardı.

Kütüphane, resmî tatil günleri dışında haftanın yedi günü yirmi dört saat hizmete açıktı.

Kütüphanenin okuma salonları tıklım tıklımdı. Buna çok sevindik. Görüntüye bakılırsa çoğunluk üniversiteli gençlerden ve genç akademisyenlerden oluşuyordu. Neredeyse herkes ders çalışıyor ya da inceleme, araştırma yapıyordu. Çok az da olsa roman hikâye, şiir kitapları okuyanlar da vardı. Bunlara ayrıca sevindik.

76 Bursa Günlüğü

Saltanat Kapısı, Bursa

Günlük gazete, süreli yayınlar salonunda bulunanların yaş ortalaması yüksekti. Onlar, daha çok gazete okuyorlar, gazetelerin de köşe yazılarını okuyorlardı.

Alt kattaki çocuk bölümünde annelerle çocuklar beraberdi. Belli ki çocuklarını yalnız gönderememişler, kendileri de gelmişlerdi. Çocukların tamamı ders çalışıyor ya da ödev yapıyordu.

Annelerden bazıları çocuğuna yardım etmeye çalışırken bazıları da öylece oturuyordu.

“Ömrünün yarısında...”

Bursa’ya gideceğimiz kesinleşince aklımıza düşen ilk iki yer, Osmanlı Cihan Devleti’nin kurucu ve teşkilatçısı baba oğulun türbeleri olmuştu.

Kaçıncı defa ziyaret etmiş olacaktık, bilmiyorduk ama onları atlayamazdık.

Uzun bir yürüyüşten ve merdivenli bir tırmanıştan sonra nihayet dünyanın en uzun ömürlü, en etkili, en çok kalıcı eser bırakan devletlerinden biri olan Osmanlı Devleti’ni kuran Osman Gazi’nin türbesi önündeydik. Az zamanda çok ziyaret amaçladığımız için maalesef ilk oradan başlayamamıştık.

Bu yüzden biraz mahcuptuk. Eşime dedim ki “Altı yüz yirmi dört yıllık ömrünün yarısında dünyaya adaletle hükmetmiş bir devletin kurucusunun huzuruna çıkıyoruz. Saygıda kusur etmeyelim.” Ürpertiyle ve gururla içeriye girdik.

Ne mutlu bize ki büyük kurucuyu ziyaret etmek bir kere daha nasip oluyordu. Yalandan, haramdan, riyadan kaçınan, gerçek anlamda halka hizmeti Hakk’a hizmet olarak gören Osman Gazi’nin huzurundaydık. Onu

ve çevresindeki yakınlarını Allah’ın selamıyla selamladıktan sonra ayak ucunda başlarımızı saygıyla eğerek avuçlarımızı açtık. Ruhunu inşallah ziyaretimizden haberdar eyledik. Türbede başka ziyaretçiler de vardı.

1258’de doğan Osman Gazi babası Ertuğrul Gazi tarafından ileride omuzlayacağı büyük sorumluluklar için bilinçle yetiştirilmişti. İçinde yaşadığı şartlar da onun sarsılmaz bir iman ve güçlü bir irade sahibi, büyük düşünen, büyük rüyalar gören birisi olarak yetişmesini kolaylaştırmıştır. Devlet kurmuş, savaşlar, ganimetler, şehirler kazanmış çeyrek yüzyıl hükümdarlık yapmış olmasına rağmen neredeyse fakir sayılabilecek herhangi bir insan gibi vefat etmiştir. Bıraktıkları içinde altınlar, gümüşler, hanlar, hamamlar, saraylar yoktur. Birkaç parça şahsi eşyası dışında birkaç at, birkaç çift öküz ve birkaç sürü koyun bırakmıştır. Türbesi yangınlar, depremler sonrası birkaç kez yeniden yapılmış, günümüze ulaşan yapı aslına uygun olarak Sultan Abdülaziz tarafından 1863’te yaptırılmıştır. Türbenin içinde Osman Gazi’nin oğlu Alâeddin Bey ve diğer yakınlarının sandukaları bulunmaktadır.

“Bursa yaşanmalı...”

Osman Gazi’yi ziyaretten sonra oğlu Orhan Gazi’nin türbesine yöneldik.

Orhan Gazi denilince aklıma hep ortaokul tarih öğretmenim ve para gelmiştir. İlk Osmanlı parasının Orhan Gazi’nin emriyle basılıp kullanılmaya başlandığını öyle etkili, güzel, nükteli örneklerle anlatmıştı ki unutamamıştım. Tabii yeni yapılan araştırmalar neticesinde Osman Gazi’nin de para bastırdığını biliyoruz. Para ile birlikte değiş tokuş yoluyla yapılan ve hayli zorlukları olan alışveriş kolaylaşıvermişti. Osmanlı Devleti’nin ikinci padişahıydı ve 1281’de doğmuştu. Kuruluş çalışmalarına bir delikanlı olarak yakından tanık olmuştu. Savaşçılık, teşkilat ve idare konularında tecrübe kazanarak yetişmişti. Bursa ve çevresini Bizanslılardan alan, devleti teşkilatlandıran, şehri kale dışına taşırarak yeni bir şehirleşme modeli uygulayan padişahtı. 1362 yılında vefat etmişti. Şu an başında bulunduğumuz kabri, Osman Gazi Türbesi’nin tam karşısında bulunan Sainte Elie Manastırı yerine inşa edilen türbenin içindeydi.

Türbede Orhan Gazi’den başka hanı-

Tekstil Müzesi, Bursa

mı Nilüfer Hatun’un, çocuklarının ve yakınlarının da sandukaları da vardı.

Babasına gösterdiğimiz saygının aynını Orhan Gazi’ye de göstererek ziyaretimizi gerçekleştirdik. Ruhlarını incitmekten korktuğumuz için türbelerde fotoğraf çekemedik.

Osmanlımızın ilk iki padişahını ziyaret bizi rahatlatmıştı. Türbelerden ayrılıp aşağı doğru yürürken kırk altı yıl önce konuştuklarımızı bir kere daha konuşuyorduk. Bursa, dar zamanlara sıkıştırılarak gezilecek bir şehir değildi. Mutlaka geniş zamanlarda doya doya gezilmeliydi. Aslında Bursa gezilmeli değil, yaşanmalıydı.

“Şehreküstü...”

Açlığımızı giderdikten az sonra bizi dün akşam otobüs terminalinden alıp otele getiren arkadaşlar aradılar. İmza saatimizin yaklaştığını hatırlatarak nerede olduğumuzu sordular.

Bulunduğumuz yeri tarif edince “Siz Şehreküstü Meydanı’na yakınsınız.

Meydana çıkın, biz sizi oradan alalım.” dediler. Şehreküstü ilginç bir isimdi.

Bu ismin nereden geldiğini hemen internetten sorduk. Üç rivayet vardı.

En çok kabul göreni; şehrin kalabalığından, gürültüsünden kaçarak yani şehre küserek şehrin dışına yerleşenler bu semti meydana getirmişlerdi.

Semt şimdi şehrin içinde kalmıştı.

Bizi bekletmeden aldılar. Şoförün yanında oturan arkadaş mimardı. Merinos Parkı ve Atatürk Kongre ve Kültür Merkezi hakkında konuşarak yol aldık. Merinos Parkı, Kültür Park’tan sonra şehrin en büyük parkıydı. Farklı türlerde ağaç ve bitkileriyle ünlüydü.

Tekstil Müzesi, Bursa

Yürüyüş, koşu ve bisiklet yolları, çocuk oyun alanları ve büyük bir kapalı otoparkı vardı. 1938’de Atatürk’ün hizmete açtığı ve Bursa’yı tekstilde rakipsiz yapan Merinos İplik Fabrikası’nın yerinde bugün Atatürk Kongre ve Kültür Merkezi vardı. Merkez; ulusal ve uluslararası kongrelere ev sahipliği yapıyordu. Bursa Büyükşehir Belediyesinin düzenlediği Kitap Fuarı oradaydı.

“Tenhalığın sebebi...”

Fuar alanı, ilk olmasına rağmen güzel düzenlenmişti. Ancak dikkat çekici bir tenhalık vardı. Çeşitli illerde düzenlenen çok sayıda kitap fuarlarına katıldığım için tecrübeli sayılırdım.

Tenhalığın sebebini yayınevimin standına varmadan anladım. Ortalıkta öğrenci grupları görünmüyordu. Öğrenci olmayınca cumartesi ve pazarlar dışında fuarlar genellikle tenha oluyordu. Belediyeler bu problemi okullardan öğrenci ve öğretmen taşıyarak çözüyorlardı. Öğrencilerin kitap alabilmeleri için de iş adamlarının, hayır sahiplerinin destekleriyle öğrencilere belli bir para karşılığı olan fişler dağıtılıyordu. Başlarında öğretmenleriyle birlikte fuara getirilen öğrenciler, alışverişlerini yaptıktan sonra tekrar okullarına götürülüyordu. Sanki burada Bursa Büyükşehir Belediyesi, Valilik, İl Millî Eğitim Müdürlüğü böyle bir organizeye gitmemiş gibi görünüyordu.

“Cevabı kitapta...”

Kitaplarımı imzalamak üzere duyurulan saatte Akçağ standındaydım.

Ne var ki aklımızda Tekstil, Göç ve Enerji müzeleri vardı. Müzelerin üçü de yakınımızdaydı. Eşim ve ben söyleşi saati gelip çatmadan müzeleri gezmek istiyorduk. “Bulunmaz Hint kumaşı” deyimindeki “Hint”in saltanatına son vererek yerine “Bursa”yı yerleştiren kumaşların dokunduğu makineleri görmeden Ankara’ya dönmemeliydik. Göç ve Enerji müzeleri hakkında hiçbir fikrimiz yoktu ama çok merak ediyorduk.

Aslında ben kitap imzalamaktan çok okurlarımla konuşmayı seviyor ve önemsiyordum. Bu konuşmaların okuyucularımı daha yakından tanımama fırsat verdiğine inanıyordum.

Okurum çekingen biriyse ben bir şeyler bulup soruyor, onu çekingenlikten kurtarmaya çalışıyordum. Soruları okurum sorarsa kısa, samimi, yeni sorular sormasını gerektirecek cevaplar veriyordum. Bazen hiç beklemediğim, ilginç sorularla karşılaştığım da oluyordu. Burada da kayda değer ilginç bir soruyla karşılaştım. Okurum, son çıkan kitabım Bebiha’yı seçmişti. İmzalayacağım sayfayı açtım, adını soracaktım ki o bana sordu: “Kamyon şoförü olmayı hiç düşündünüz mü?”

Doğrusu şaşırdım. “Niçin yazıyorsunuz? Ne zaman başladınız?” gibi sorular çok sorulmuştu da bu soru ilk kez soruluyordu. Cevap vermeden başımı kaldırıp dikkatle baktım. Elli yaşın üstünde, uzun boylu, gür saçlı, ince bıyıklı, saçına ve bıyığına kır düşmüş Bursa Günlüğü 77

biriydi. İmzalamam için uzattığı kitabı göstererek; “Siz bu kitabı okudunuz mu?” diye sordum.

Bu defa da o biraz şaşırdı.

“Hayır okumadım. Okusam niçin imzalatayım ki...” dedi.

“O hâlde niye böyle bir soru sordunuz?”

“Ben kamyon şoförüyüm. Ama hep yazar olmak istedim. Siz yazarsınız.

Birden bu uçuk soru geldi aklıma. Siz de kamyon şoförü olmak istemiş olabilirsiniz diye düşündüm. Saçma da olsa sordum.” İster istemez gülümsedim. Yüzüne daha bir samimiyetle bakarak onu biraz daha şaşırttım.

“Bu sorunun cevabı, kitabın ilk yirmi sayfasında...” dedim.

“Mutluk, gurur, duygu...”

Bir süre imzalı kitabımı edinmek isteyen okurlarıma seçtikleri kitapları imzaladıktan sonra stant görevlilerine söyleşiden sonra tekrar geleceğimi söyleyerek eşimle birlikte Tekstil Müzesi’ne çıktık.

Müzede, Mustafa Kemal Atatürk’ün aramızdan ayrıldığı yıl olan 1938’de açılışını yaptığı Bursa Merinos Fabrikası’nın üretim aşamalarına dair makineler, araç ve gereçler sergileniyordu. Müze, bu yönüyle de oldukça anlamlı ve önemliydi. Malzeme modern müze anlayışına uygun olarak sergilenmişti. Başlarında canlıymış hissini veren dokumacı hanım maketlerinin bulunduğu dokuma tezgâhlarını, çocukluğumda gördüğüm ve unutmadığım anneannemin ahşap dokuma tezgâhıyla kıyaslamaya çalıştım. Tabii ki çok farklıydı. Bursa’nın ve Cumhuriyet’imizin sembol işletmelerinden biri olan Merinos yünlü kumaşlarının dokunduğu bu mekânda dokuma tezgâhlarının arasında bulunmak, yün yapağıdan ipliğe, iplikten kumaşa, kumaştan giyim eşyalarına kadar üretim araçlarını incelemek bizi hem mutlu kılıyor hem gururlandırıyor hem duygulandırıyordu.

Keşke vaktimiz sınırlı olmasa da müzeyi hiçbir ayrıntıyı gözden kaçırmadan gezebilseydik. Acele ederek fotoğraflar çektik. Eşim ve ben sırayla “Tekstil Müzesi Hatırası” yazısının önündeki sandalyeye oturarak birbirimizin fotoğraflarını çektik. 14 Ekim 78 Bursa Günlüğü

2011 tarihinden beri ziyaretçi kabul eden ve dört ana bölümden oluşan Merinos Tekstil Sanayi Müzesi’nin maalesef bazı bölümlerini gezemeden Göç Müzesi’ne geçtik.

“İlk iki insanın zorunlu göçü...”

Bursa Göç Tarihi Müzesi’nde görsellerin sergilenmesine tarih öncesinden, Taş Devri’nden başlanmıştı. Gerçekten etkili güzel görüntülerdi. Fotoğraf çekmeden geçemedik. Aslında göç insanın kaderiydi. İnancımıza göre insanlık tarihi ilk iki insanın dünyaya zorunlu göçüyle başlamamış mıydı? İnsanların yeryüzünde yaşamaya başladığı günlerden günümüze kadar devam eden göç hareketleri, kronolojik bir akışla, dikkat çekici, etkili, güzel görsellerle verilmişti. Bu tarihsel akış Avrupa’ya işçi göçümüzü yansıtan çarpıcı bir Kapıkule sahnesiyle son buluyordu. Bize göre, Bursa Göç Tarihi Müzesi’ndeki akışın, aynı etkili üslupla devam ettirilmesi, savaşlar nedeniyle yaşanan yakın zaman göçlerinin de yansıtılması gerekir.

Eklenecek yeni bölümle savaşları kimlerin, niçin çıkardığı, nelere mâl olduğu da ziyaretçilere mutlaka hissettirilmelidir.

Müzede, tarih boyunca Bursa’nın aldığı göçler ve etkileri ayrıntılı biçimde sergilenmişti. Şehrin tarihine, kültürüne katkıda bulunmuş, Antik Çağ yazarlarının eserlerinde geçen Bitinyalılar, Trakyalılar gibi eski medeniyetlerin hikâyelerine de yer verilmişti. Teknolojiden de yararlanılarak daha çok savaşlar nedeniyle Balkanlardan, Kırım’dan, Kafkasya’dan yapılan göçlere özgü harika canlandırmalar yapılmıştı. Genelde Anadolu’ya, özelde Bursa’ya göç etmek zorunda bırakılmış insanların yaşadığı çok farklı sıkıntılar başarıyla anlatılmıştı.

Beş buçuk yıl sürmüş bir yurt dışı hayatım olduğu için beni görselleriyle en çok etkileyen kısım, en son kısım oldu: Kapıkule manzarası...

Bu manzaranın canlısını defalarca görmüştüm. Daha çok yiyecek maddesi ağırlıklı dağınık görüntüleri hem Kapıkule’de hem Stuttgart, Frankfurt gümrüklerinde görmüştüm. Bu derbeder manzara beni otuz beş yıl öncesine, geçici görevle Almanya’da öğretmenlik yaptığım günlere götürdü.

“Enerji Müzesi sonraya...”

Cumhuriyet döneminin ilk büyük yatırımlarından biri olan Merinos Dokuma Fabrikası’nın elektrik trafosundan hareketle düzenlenen Merinos Enerji Müzesi’ni söyleşi saatinin yaklaşmasından dolayı maalesef gezemedik.

1930’lardaki Alman teknolojisiyle kurulan, gerektiğinde tüm Bursa’nın elektrik ihtiyacını karşılayabilecek kapasiteye sahip elektrik santraline ait yanı başımızdaki Enerji Müzesi’ni sonraki gelişimize bıraktık.

“Heyecan, korku, mahcubiyet...”

Bursa Büyükşehir Belediyesinin kültür-sanat faaliyetlerinden Edebiyat ve Yazı Akademisi programları aylardır Tayyare Kültür Merkezinde aksamadan devam etmiş, edebiyat dünyamızın önemli isimleri Bursalı okurlarıyla buluşmuştu. Ancak son iki program, yine Bursa Büyükşehir Belediyesinin düzenlediği Kitap Fuarı günlerine denk geldiğinden Kitap Fuarı’nın bulunduğu Merinos Atatürk Kültür ve Kongre Merkezi’ne alınmıştı. Bursa’da 2019’un sonuncu yazar-okur buluşmasını gerçekleştirecek olmak doğrusu beni biraz heyecanlandırıyor, biraz da korkutuyordu.

Heyecanımı önemsediğim yoktu. Çevreme yansıtmasam da heyecanlı bir insan olduğumu biliyordum. Öğretmenlik hayatım boyunca her yıl okulların açılış töreninde sanki mesleğe yeni başlıyormuşum gibi heyecanlanırdım. Sınıflara heyecanla girer, derslerimi heyecanla anlatırdım. “Yazarlık Serüveni” benim için hazırlık gerektirmeyen bir konuydu. Çünkü yazıyordum ve on iki yıldır Avrasya Yazarlar Birliğinin Edebiyat Akademisi başkanlığını ve hikâye atölyesi hocalığını yapıyordum. Sadece kendi yazarlık serüvenimi değil, atölyelerimizden geçen başarılı olmuş ya da olamamış yazarların serüvenlerini de biliyordum. Bilsem de heyecan benim enerjimdi.

Korkum, söyleşime gelecek izleyiciyle ilgiliydi. İmzaya gittiğim kitap fuarlarında söyleşi yapılan salonlara uğradığım oluyordu. Kürsüdeki kişi, medyatik, popüler biriyse salonu kalabalık görüyordum. Dizi oyunculuğu, kadrolu TV program katılımcılığı, program sunuculuğu gibi işlerle tanınan konuşmacıların dinleyicileri daha da kalabalık oluyordu. Böyle özellik-

ler taşımayan yazarlardan bazıları da maalesef üç beş kişiye konuşuyorlardı. Ben, bir kişiye bile bir saat konuşmaktan asla gocunmazdım. Böyle bir durumu, kendime ve beni yalnız bırakmayan eşime de açıklayabilirdim.

Ne var ki kültür sanat faaliyetlerini önemsediği için desteklerini esirgemeyen ve programı bizzat duyuran Bursa Büyükşehir Belediye Başkanı Sayın Alinur Aktaş’a ve benimle ilgilenen gayretli Belediye çalışanlarına karşı mahcup olmak istemiyordum.

Onca duyurudan sonra, beni mahcup duruma düşürmeyecek sayıda dinleyici gelmesi için içimden dualar ediyordum.

Program saatinden on, on beş dakika kadar önce salonun bulunduğu kata inmiştik. Bursa Büyükşehir Belediyesinin farklı birimlerinde görevli, konuksever, saygılı birkaç genç arkadaşla lobide oturup sohbet ettik.

Aklım salondaydı. Kimse gelmiş miydi acaba? Yukarıda yüzlerce yayınevinin binlerce indirimli kitabını, imza günü için gelip standına kurulmuş onlarca yazarı bırakıp da beni dinlemeye inen olmuş muydu? Kitap imzalatanlardan iki kişinin geleceğinden emindim. Bir de eşim vardı, üç... Görevleri nedeniyle belediyeden kimse bulunmasa bile üç dinleyicim garantiydi. İçimdeki mahcup olma korkusunu kimseye hissettirmeden kendimi üç dinleyici için konuşmaya razı etmeye çalışıyordum.

Bir iki dakika kala bizi salona buyur ettiler.

Kürsü hazırdı.

Kamera hazırdı.

Asıl önemlisi, katılım güzeldi, rahatladım.

Kaç kişilik olduğunu bilmiyordum ama salonun dörtte üçü dolu görünüyordu. Kısa bir takdimden sonra kürsüye çağırılınca gördüm, kamyon şoförü okurum oradaydı. Ankara’da iki ayrı üniversiteye devam ederken AYB Hikâye Atölyesi çalışmalarına da katılan, başarılı hikâyeler yazan Ayşenur ve Nimet Nur isimli iki kardeş öğrencimin babası oradaydı. Hemen her yaştan katılım vardı ama gençler çoğunluktaydı.

Söyleşiye hazırlık olması bakımından günler öncesinden yüz yüze hikâye atölyemizin katılımcılarına “İlk kez dinleme imkânı yakaladığınız bir yazarın ‘Yazarlık Serüveni’

Atatürk Evi Müzesi, Bursa

konulu söyleşisinde neleri duymak isterdiniz?” diye bir soru sormuş, verilen cevapları not etmiştim. Salonu selamlayıp kısaca kendimi tanıttıktan sonra notlarım doğrultusunda konuşmamı yaptım. Sorular için bana tanınan süreden birkaç dakika önce sözü bağladım.

Salonda bulunanların, söyleşi başladıktan sonra gelenlerin, ilgiyle, dikkatle, göz temasını kesmeden dinlemeleri beni fazlasıyla memnun etmişti. Kamera kaydı durdurulduktan ve ben kürsüyü terk ettikten sonra da devam eden sorulardan anladığım kadarıyla dinleyiciler arasında bir yerlerde yazanlar, kararlı bir biçimde yazar olmak isteyenler vardı. Hatta kitabı olanlar vardı ki bana bir hanımefendi imzalı kitabını takdim etti.

Yukarı çıkıp yayınevim Akçağ’ın standına vardığımda hatırı sayılır bir kalabalıkla karşılaştım. Çoğu söyleşiye katılanlardı. Ellerinde bulunan kitaplarımı imzalatmak için bekliyorlardı.

Pek çoğunun elinde Bebiha vardı.

“Doyamadan, tekrar gelme arzusuyla...”

Ertesi sabah, otobüs terminaline gitmeden önce otelimizin yakınında bulunduğunu öğrendiğimiz Bursa Atatürk Evi Müzesi’ni ziyaret etmeyi aklımıza koymuştuk. Edindiğimiz bilgiye göre bu ev, Ocak 1923’te, henüz Cumhuriyet ilan edilmeden, Belediye tarafından Atatürk’e hediye edilmiş, Atatürk de Bursa’ya geldikçe burada

kalmış. Atatürk, 1938’de aramızdan ayrıldığı yıl, on beş yıllık evini Belediyeye geri bağışlamıştı. Ev, 1968’de Kültür Bakanlığına devredilmiş, Cumhuriyet’in 50. yılında (29 Ekim 1973) müze olarak ziyarete açılmıştı.

28 Aralık 2019’un ilk ziyaretçileri biz olduk. Müze evde, temizlik işlerine baktığını ortalıktaki elektrikli süpürgeden, elindeki toz bezinden anladığımız güler yüzlü bir hanımdan başka kimse yoktu. Görevli Hanım bizi büyük bir memnuniyetle, güler yüzle karşıladı. Vaktimizin sınırlı olduğunu bildirip, “Müzeyi en güzel, en verimli biçimde nasıl gezebiliriz?” diye sorunca bıraktı işi gücü, düştü önümüze, bize rehberlik ederek müzeyi gezdirdi. Neredeyse tamamına yakını Ata’mızın burada kaldığı sürece kullandığı orijinal eşyalarla döşenmiş kabul salonunu, dinlenme odasını, yatak ve çalışma odalarını gördük. Fotoğraflarını çektik. Eşimle aynı karede yer almak istediğimiz fotoğrafları da görevli Hanım çekti.

Bir kere daha anladık ki Bursa, dar zamanlarda gezilecek bir şehir değil, geniş zamanlarda adım adım yaşanması gereken tarih, kültür, inanç, estetik yüklü bir hazineydi. Bu hazineden bir kere daha gönül hoşnutluğuyla, doyamadan ve tekrar gelme arzusuyla ayrıldık.

Bursa Günlüğü 79

Nevzat Çalıkuşu / Şair-Yazar

Edebiyat mekânı olarak

Yeşil kahveleri

Yeşil kahvehanelerine gelen sanatçı ve yazarların haddi hesabı yoktur. Zira ovaya olan hâkimiyetiyle bilhassa yaz gecelerinin buluşma yeri olan Yeşil kahveleri, müdavimi olan sanatkârların gözde edebiyat-sanat sohbeti mekânlarındandır.

D

elikanlılık yıllarımızda Yeşil kahveleri en çok vakit geçirdiğimiz mekânlar arasındaydı. İki adet kahveden eşsiz Bursa Ovası’nın manzarası izlenirdi.

Melih Elâl bir yazısında bu kahvelerin konumunu şöyle tasvir eder: “Önünüzde yemyeşil bir ova manzarası uzayıp giderdi kırmızı kiremitli çatıların üzerinden. Ufkunuzda ünlü Bursa lodoslarının yıktığı Yıldırım Camii, sağda Emir Sultan Camii ve bütün görkemiyle Uludağ yamaçları, size doyumsuz güzellikler sunardı.1 Kahvelerin birini Yeşil Mahallesi’nin yarım asır muhtarlığını yapan İsmail Akpınar, diğerini -daha sonraları Bursa Esnaf Kefalet Kooperatifi ve Kahveciler Odası Başkanlığı da yapan- Ali Osman Kantar işletirdi. İkisi de şimdi rahmetli oldular. Muhtar İs1 Elâl, Melih. “Mekânın Bursa Olsun” kitabındaki “Yeşil’in yeşil olduğu zamanlar” yazısından, s. 16.

80 Bursa Günlüğü

mail Akpınar’ın 1950’lerden itibaren işlettiği bölüm bir ara eski Mahfel’in işletmecisi Pehlivan lakaplı Rıdvan Bey’ce çalıştırılır, daha sonra şimdiki sahiplerince yeniden yapılandırılır. İsmail Akpınar son zamanlarında metruk hâldeki Yeşil İmareti’nin bir bölümünde hem muhtarlığını yapar hem de çay ocağı çalıştırırdı. ‘Garson Basri’ namıyla tanınan zat Kantar’ın kahvesinde çalışırdı. Bir orkestra şefi gibi kahvehaneyi çekip çeviren Basri abi, nezaketi ve terbiyesiyle bana biraz eski tekkelerde kahve nakipliği yapmış gibi gelirdi. 28 Temmuz 1972 tarihli bir günlük-şiirimde “Yeşil Kahveleri”ni şöyle anlatıyorum: “Yeşil kahvelerinde bir bütün gün.

Hatta gece yarısına dek. Sonuç kendi halinde bir şiir: Yeşil Kahveleri...

Canım Yeşil Kahveleri / Ve Garson Basri’nin / Şiir şiir, mısra mısra / Dökülen ‘çaaay ‘ sesi... O ne heybetli bağırıştır Yarabbim / Duyanın dili bir

karış dışarıda / O ne leziz bir çaydır ki / Bursa’nın tadını sunmakta... O muhabbet, o arkadaşlık / Doyumu imkânsız bir manzara / İnsan hayat kelimesinin / Manasına varmakta...

Canım Yeşil Kahveleri / Garsonuyla, çayıyla / Cana yakın arkadaşlığıyla / İnsana mutluluk saçmakta.”2 Garson Basri ‘çaaay’ diye bağırmağa başladığı andan itibaren eller havaya kalkar, o, bu arada çay içmek isteyen elleri göz ucuyla sayar ve en sonunda da yekûnu söylerdi. Melodik bir çay seslenmesiyle ulaşılan sonuç kahvehanedekiler tarafından alkışla karşılanırdı.

Söz gelimi ”Çaaaaaaaaaaaay kırkbeşş” ve gelsin alkışlar. İşte böylece şenlikli ve canlı bir atmosfer yaratan adamdı Garson Basri. Taklitçileri -söz gelimi İsmail Akpınar’ın kahvesinde çalışan Şuayip dâhil- hiçbir zaman onun se2 Çalıkuşu, Nevzat. 1973 yılında yayımlanan “Çağrışım” adlı şiir kitabından.

İbrahim Ünal Taşkın

Melih Elal

Ramis Dara

Tahir Alangu

Yeşil Çay Bahçesi sahnelerinin olduğu filmin afişi

viyesine ulaşamadı. Ondan sonra o çay söyleme seremonisi bitti, sadece hatıralarımızda kaldı. Bu arada Yeşil Mahallesi’nin iki Basri’sinden daha söz etmem gerekiyor. Onlardan biri Bahçe Çıkmazı’nda oturan şair Basri Gocul’dur ki benim yetişmeme çok katkısı olmuştur. Diğer Basri de mahallede berberlik yapan ve daha çok şair Selâmi Üney’le ahbap olan bestekâr Basri Gümra’dır.

Ben ilk edebî dostluklarımı da -Mahfel’in yanı sıra- Yeşil kahvelerinde kurdum, edebiyatçı arkadaşlarımı da burada edindim. Edebiyatçı arkadaş-

larımla Yeşil kahvelerinde geçirdiğim zamanlar tuttuğum günlüklere yansıdı. Bu cümleden olarak 17 Mayıs 1975 tarihli “Yeni Nilüfer” başlıklı günlüğümle devam ediyorum: “Güzelim bahar ve güzelim Yeşil.

Bursalı olup da Yeşil’i sevmemek olur mu? Bahçe kahvelerinden ovayı seyredip de duygulanmayan şair düşünülebilir mi? Şair Selâmi Üney ve bugün tanıştığım şair Mehmet Kuru ile Yeşil kahvelerinin o minarelerle mistisizme, ovayla romantizme ulaşan duygu potasında kaynaştık. İkinci Yeni’den 1960 kuşağından, Nobel’den Bursa Günlüğü 81

son dönem Türk edebiyatından geçtik. Konuşmalarımızın doğrultusunda ilgi çekici bileşimler, çakışmalar oluştu. Ve kararlaştırdık akşam alacası ovayı kaplarken ‘Yeni Nilüfer’i çıkarmayı. Nereden nereye. Bir masadasın ve masanın çevresindekilerle yürek yüreğesin. Bundan güzel bir şey olur mu? Duygularım karanlığın basmasıyla daha da coşuyor. Âdeta içim içime sığmıyor. Ah bir uçabilsem. Neredesin kutsal dua? ‘Şazem’!!!”3 Bir başka günlüğümde de 31 Mayıs Cumartesi, 1975 tarihinde “Anılarda Görmek” başlığıyla yazdığım bir başka günlükte de “Yeşil Kahveleri”nin yolunu tutmuşum. Buyurun o günlükten ilgili kısmı okuyalım: “Mahfel’de Üney’le buluşuyorum. Çıkaracağımız derginin ötesini berisini konuşmamız gerekiyor. İlk sayı için hazırladığı malzemeyi veriyor bana. Güneşin sersemleten yakıcılığı sıkıntı getiriyor içimize. Kaçıyoruz Yeşil kahvelerinin serinliğine. Püfür püfür esen tatlı rüzgâra kaptırıyoruz kendimizi. Ulvi Uraz, Sennur Sezer, Ataol Behramoğlu ve Yaşar Faruk İnal’la ilgili anılarını anlatıyor Üney.

Anıların içinde tiyatro ve edebiyat dünyamızdan birçok ad yer alıyor.

Epeyce konuştuktan sonra kalkıyoruz. Tamirine girişilen Yeşil Medrese’nin yanından geçerken ıhlamur ağaçlarından yayılan bayıltıcı kokular genzimizi yakıyor. Dizeler mırıldanıp 3 Çalıkuşu, Nevzat. “Yeni Nilüfer” dergisinde “Hayat Akıp Giderken” ana başlığı altında yayımlanan 17 Mayıs 1975 tarihli günlüğünden.

82 Bursa Günlüğü

Bir zamanlar Yeşil Çay Bahçesi

Yeşil kahvelerinin bulunduğu Akyokuş Sokak

gülüşüyoruz. Evden çıkarken elime tutuşturulan fileye bir şeyler dolduruyorum. Mütevazı bir pazar faslından sonra evdeyim.”4 Çok yaşasın günlükler. Edebiyat tarihimizin ayrıntılarını yakalamak için çok veri barındırıyor günlük türü yazılar. Ben yukarıdaki günlüklerimden birinde “Yeni Nilüfer” dergimizin “Yeşil Kahveleri”nde atılan temeline dair bilgiler verirken Ramis Dara da 7 Mart 1993 tarihli günlüğünde “Yeni Biçem” dergisinin Yeşil kahvelerinde mayalanan kuruluş öyküsüne yer verir. “Posta kutundan çıkan, satın aldığın ya da yanında taşıdığın bir dergiye, kitaba şöyle bir göz atmak, biraz okumak ve çay içmek için uğradığın âşıklar Kahvesi bir iki ay öncesi yanmıştı. Zaten masa da yoktu orada. Bundan böyle Yeşil’deki çay bahçesindesin. Hava güzelse ova ve dağ görünümlü bahçe; değilse kapalı yer, bildik Türk kahvesi, sigara dumanı da az. Çayı pahalı ama güzel. Asıl 4 Çalıkuşu, Nevzat. Yeni Nilüfer Dergisi’nde yayımlanan 31 Mayıs 1975 tarihli günlüğünden.

Neşe Karel

önemlisi de okumaya, notlar almaya elverişli... Bugün orada Mayıs’ta ilk sayısını çıkaracağınız ’Yeni Biçem’i konuşmak üzere arkadaşlarınla buluştunuz”5 Böylece iki edebiyat dergisinin Yeşil kahvelerinde kotarıldığını ve hayata geçirildiğini tespit etmiş oluyoruz. Ramis Dara “Keşişin Gümüşleri” kitabındaki 6 Eylül 1993 tarihli günlüğünde de Yeşil Çay Bahçesi’ne atıf yapar.6 Aslında Yılmaz Akkılıç ve arkadaşları Güzay Güldere ve Erdoğan Arıpınar’ın 1951 yılında

5 Dara, Ramis. Yom Yayınları’nca 2004’te yayımlanan “Keşişin Gümüşleri” kitabından, s. 44.

6 Dara, Ramis. A.g.e., s. 58.

çıkardıkları “Gençliğin Sesi” dergisini de Yeşil kahvelerinde tasarlanan ve hayata geçen dergiler safına katmak gerekir. O zaman on sekiz yaşında bir genç olan Akkılıç’ın daha sonra bir gazete yazısında yazdığı şu satırlar şiirli Yeşil Çay Bahçesi günlerinin içtenliğini ve güzelliğini yansıtır: “Geçen gün gençliğimin büyülü mekânı Yeşil Kahveleri’ne gittim. Fazla kalabalık değildi, bir masaya oturdum ve geçmişi anımsamaya çalıştım. Galiba bir başka güzeldi o zamanlar Bursa; böylesine ‘yağ lekesi’ gibi yayılmış, hantallaşmış değildi. Kahveyi işleten İsmail ağabey -on on beş yıl önce muhtarlık yapıyordu, sonra ne oldu bilmiyorum- bize kolaylık gösterirdi.

Ben, Güzay Güldere ve Ekrem Yılmazgil -ikisi de orta yaş sınırlarında bu dünyadan göçüp gittiler- onun kahvesinde buluşur, şiirden sanattan, tutku ve aşklarımızdan söz ederdik. Yeşilin her tonunun bir cennet tayfı gibi yayıldığı ovaya doğru bakar, bakardık.”7 Yeşil kahvehanelerine gelen sanatçı ve yazarların haddi hesabı yoktur.

Zira ovaya olan hâkimiyetiyle bilhassa yaz gecelerinin buluşma yeri olan Yeşil kahveleri, müdavimi olan sanatkârların gözde edebiyat-sanat sohbeti mekânlarındandır. Rahmetli edebiyatçılar Murad Emrî (Yeşil kahvelerine bitişik ahşap konutta oturdu.), Namdar Rahmi Karatay (Şimdiki Yeşil Taksi durağının arkasındaki güzelim ahşap evde oturdu.), Tahir Alangu, İsmet Bozdağ, İsmail Gerçeksöz, Ercüment Uçarı, İlhan Geçer, M. Gündüz Göktürk, Basri Gocul (Bahçe Sokak’ta oturdu.), Selâmi Üney, Yaşar Faruk İnal, Nadir Gezer, Ahmet Necdet, İbrahim Ünal Taşkın, Metin Güven, Ahmet Uysal, İhsan Üren, Arkadaş Z. Özger, İbrahim Ünal Taşkın, Melih Elâl, Mustafa Öz, Ali Aksoy, Yücel İpek, Bahri Çokkardeş, Güner Özoğuz, Rasim Demirtaş, Murat Aydınlılar belediyeci-yazar Mustafa Kuşdil vd., ressamlar Şefik Bursalı, İbrahim Balaban, Muzaffer Genç, Meliha Ertekin vd., müzisyenler Zeki Müren, Recep Birgit, Yıldırım Gürses, Burhan Dikencik, Basri Gümra (bestekâr), Necip Artan (müzik yazarı), Reşat Özpirinççi (güftekâr) vd., oyuncular Aykut Bora, Hüseyin Kutman vd., karikatürist Cemal Nadir, tv programcısı Şemsettin Şen, gazeteciler Yılmaz Akkılıç, Cihan Bor7 Akkılıç, Yılmaz. Yazarın 2006 yılında yayımlanan bir gazete yazısından.

Selami Üney ile Nevzat Çalıkuşu Yeşil'de

Yeşil kahveleri işletmecisi ve Mahalle Muhtarı İsmail Akpınar ile ailesi

Yaşar Faruk İnal

Bursa Günlüğü 83

Murad Emrî

çbakan, Necati Akgün, Enver Ayhan, Erol Akyüz, Bülent Erdik vd. “Yeşil Kahveleri”nin değişik dönemlerde müdavimleri olmuşlardır. Yaşayan sanatçı ve yazarlardan değişik dönemlerde Yeşil kahvelerinde zaman zaman oturmuş ve edebiyat-sanat sohbetleri yapmış olanları da şöylece sıralayabiliriz: Şair ve yazarlar Haluk Şahin, Muvaffak İnan, Niyazi Özsan, Beşir Ayvazoğlu, Ramis Dara, Nevzat Çalıkuşu (Bir dönem Yeşil kahveleriyle Yeşil Cami’nin arasından geçen Akyokuş Sokak’ta oturdu.), Neşe Karel, Nahit Kayabaşı, İhsan Deniz, Serdar Ünver, Mücahit Koca, Turgut Çelik, Turhan Gürel, Özgen Keskin, Ali Akmanlar, Mehmet Kuru, Hilmi Haşal, Turgay Nar, Sina Akyol, Burhan Günel, Yasin Doğru, Bilal Kot, Mustafa Efe, Güney Özkılınç, Yüksel Akyüz, Ceyhun Erim, Leyla Şahin, Ayten Mutlu, Bedriye Sönmez, Zuhal Kişin Köseoğlu, Mustafa Kemal Kuloğlu vd., gazeteciler Ertuğrul Mat, Erdal Özdür, Raif Kaplanoğlu, İsmail Kemal Kemankaş, Saffet Yılmaz vd., müzisyenler Erdinç Çelikkol, Serdar Kaşıkçılar, Doğan Şenmızrap, Haluk Çetin vd., ressamlar Fatih Sarmanlı, Rafet Öztan, Ertuğrul Topsakal, Çoban Ressam, Süleyman Şahin vd., akademisyenler Necmi Gürsakal, Gülderen-Atilla Sağlam, Ersin Kuşdil , Hüseyin Algül, Akif Hayta, Veysel Bozkurt, Uğur Dolgun vd., oyuncular Erdal Özyağcılar, Abdullah Şahin, Metin Belgin, Ahmet Uğurlu, Bursa Devlet Tiyatrosu’nun değişik dönemlerde vazife yapmış hemen hemen tüm oyuncuları -özellikle Bur84 Bursa Günlüğü

Şair ve gazeteci Murad Emrî'nin Yeşil kahvelerinin yanındaki evi

salı olanlar- Bora Özkula, Özer Tunca, Halil Kumova, Ahmet Karakman, Mesut Hakyemezler, “Seyyar Tayyar” tiplemesiyle ün kazanan oyuncu Emin Gümüşkaya, “Çaycı Hüseyin” olarak tanınan oyuncu yeğenim Alparslan Özmol, Karagözcü Hüseyin Bağlar, partneri Hacivat Bülent Akay, Bursa belediyesi tiyatrosu oyuncularından Ertan Akman, Burhan Narınç, Kemal Aydemir, Mustafa Acar vd., 1960’lı yıllarda Oda Tiyatrosu’nun tüm oyuncuları vd.

Melih Elâl “Yeşil’den Kimler Geçti” başlıklı denemesinde -muhayyel olarak- tanınmış bazı seyyah ve edebiyatçıların Yeşil’den geçtiklerini varsayarak onlara ‘Yeşil Kahveleri’nde bir ağırlama yapar. Elâl’ın kurguladığı bölümde şu isimler yer alır: Evliya Çelebi, Clament Huart, Pierre Loti, Ah-

met Vefik Paşa, Feraizcizade Mehmet Şakir Efendi, Ahmet Haşim, Sabahattin Ali, Nazım Hikmet, Kemal Tahir, Sait Faik Abasıyanık, Aziz Nesin. Buna mukabil yine rahmetli Melih Elâl’ın Yeşil Çay Bahçesi’nde oturduklarına doğrudan tanık olduğu sanatçılar da vardır. Söz gelimi Recep Birgit, Yıldırım Gürses, Zeki Müren8, Yazar Ramis Dara da -yukarıda sözünü ettiğimiz günlüklerinin dışında- başka bir günlüğünde Hilmi Haşal ve Nahit Kayabaşı’yla beraber Ahmet Oktay’ı önce yemeğe sonra “Yeşil Çay Bahçesi’ne 8 Elâl, Melih. “Erguvan Bayramı” adı altında kitaplaştırılan 3. Bursa Edebiyat Günleri Bildirileri’nde yer alan “Yeşil’den Kimler Geçti” başlıklı bildirisinden.

Nevzat Çalıkuşu ile Selami Üney (1975)

götürdüklerini anlatır.9 Dara, 19 Ocak 1997 tarihli bir başka günlüğünde de yine Yeşil Çay Bahçesi’ndedir ve “Burada çok hoş dakikalarım, saatlerim geçecek umuyorum.”10 diye düşünmektedir. Neşe Karel de Bursa’ya ilişkin anılarında unutamadığı Yeşil Çay Bahçesi’ne değinir: “Yeşil’deki çay bahçesini; havuzlu kır kahvesini kim unutabilir? Tirşe tüller içinde sanki sonsuza kadar uzanır Bursa ovası.”

Yeşil kahveleri görsel olarak sayısız fotoğrafın mekânı olurken film karelerine de yansır. 1961 yılında Nejat Saydam tarafından siyah-beyaz

9 Dara, Ramis. “Keşişin Gümüşleri”nde yer alan 20 Nisan 1996 tarihli günlük, s. 131.

10 Dara, Ramis. İçdüşümler, Şiir-lik, Mayıs 1997.

olarak çekilen “Küçük Hanımefendi” filminin bir sahnesinde Avni Dilligil ile Osman Türkoğlu “Yeşil Kahveleri”nden birinde ova manzarasını izleyerek sohbet ederler.1970 yılında bu defa Ertem Eğilmez’in yönetmenliğinde renkli olarak çekilen “Küçük Hanımefendi” serisinden bir başka filmin bir sahnesinde de aktör Nubar Terziyan’la Osman Alyanak’ı Yeşil Çay Bahçesi’nde sohbet ederken görürüz.

“Yeşil Kahveleri” yukarıda bahsettiğim benim “Yeşil Kahveleri” şiirimin dışında başka şairlerin de şiirlerine konu olmuştur. Söz gelimi M. Niyazi Akıncıoğlu, Selâhattin Batu, Halim Yağcıoğlu, Selâmi Üney, Güner Özoğuz, Ali Aksoy gibi şairler “Yeşil Kahveleri” ilhamlı dizeler, şiirler yazmışlardır. Şiirlerin yanı sıra bazı seyahat yazılarında bazı hikâye, roman

kesitlerinde ve bazı deneme yazılarında da “Yeşil Kahveleri”ne rastlarız.

Söz gelişi Kemal Tahir’in “Yorgun Savaşçı”sında roman kahramanı “Cehennem Yüzbaşı Cemil”, Yunanlıların Bursa’yı işgali öncesinde şehri terk eden ahaliyi Yeşil’deki set üstü kahvesinden üzüntüyle izler. Bir denemesinde bu konuya dokunan Ali Aksoy “Bu manzaranın olabilirliğini görmek için insanın Yeşil’deki kahvede oturup çay içmesi gerekir. Çok katlı binalarla bugün büyük ölçüde kapatılmış olan Eskişehir kara yolu, romancı düşlemi ile temizlenip kafilelere tahsis edilir.”11 Aksoy aynı denemesini şu satırlarla sürdürür: “Buranın keyfini öyle sanıyoruz ki önce Işıklar Askeri Lisesi’nde öğretmenlik yapan Tahir Alangu keşfetti. Badema (bundan sonra) yanlarına İsmet Bozdağ’ı da alarak Yeşil’de çaylar ve muhabbet patlatıldı.”12 Metin Önal Mengüşoğlu da “Seher Gezgini” hikâyesinde, hikâye kahramanının (muhtemelen kendisi) yolunu ‘Yeşil Kahveleri’ne düşürür: “Yeşil Çay Bahçesi’nde karşılaştığı hemşerisi Muhammed eski metinleri, mezar taşlarını, zor yazıları okuma uzmanıydı.”13 Nursel Aras da “Dönüş”14 hikâyesinde ‘Yeşil Çay Bahçesi’ne dekoratif bir dokunuş yapar.

Selâmi Üney’in ‘Özlem Barış’ imzasıyla Yeni Nilüfer dergisinde yayımlanan “Yaşamak Şarkıları” adlı hikâyesi ise baştan sona bir ‘Yeşil Kahveleri’ tahkiyesidir: “Yeşil Kahveleri beni tanır.

Sarışın, çini gözlü, ortaokul kasketli çocuğu; köşedeki masaya oturup düşler kuran, şiir yazan gül yürekli çocuğu. Ressamların Yeşil Camii avlusunda tezgâhlarını kurup, Yeşil Türbe’yi çizdikleri o zamanlar bilir. Çınarlar, ıhlamur ağaçları, üç yüz altmış beş yeşil bilir.”15 11 Aksoy, Ali. “Bursa Yazıları” kitabında yer alan ‘Kemal Tahir Kaç Çay İçti Yeşil’de’ yazısından. Bursa Kültür Sanat Turizm Vakfı Yayınları.

12 Aksoy, Ali. A.g.e., aynı yazıdan.

13 Mengüşoğlu, Metin Önal. Mustafa Başpınar’ın hazırladığı “Öykülerde Bursa” adlı seçkide yer alan hikâyesinden.

14 Aras, Nursel. Mustafa Başpınar’ın hazırladığı “Öykülerde Bursa” adlı seçkide yer alan hikâyesinden.

15 Üney, Selami. Yeni Nilüfer dergisi, “Yaşamak Şarkıları” hikâyesi, sayı: 6, Şubat 1976.

Bursa Günlüğü 85

Hakan Yılmaz / Tarihçi, araştırmacı, yazar

Seyāḥaat-nām me ’ s i n i n o r i j i n al n ü s h a s ı n a g ö r e Hacı Kāsım el-Bağdâdî’nin Bursa seyahati (724-725/1324)

ve nâdiren aktarılan sınırlı sayıdaki pasajlar istisna edilirse, Osmanlı Devleti’nin kuruluş dönemi hakkındaki en sıcak ve en özgün bilgilere yalnız nâdir birkaç otantik belge ve onlara eş değer birer kaynak niteliğindeki Seyāḥat-nāmeler sâyesinde ulaşabildiğimizi söylemek yanlış olmasa gerektir.

T

arih/Takvim mecmû’aları ya da ikincil nadir kaynaklarda isim ve içeriklerini kesin bir şekilde tespit etmiş olmamıza rağmen kuruluş döneminde yazılmış erken Osmanlı kroniklerinden ancak pek azı günümüze ulaşabilmiştir 1. Geç dönem kaynaklarda bu ilk Osmanlı kroniklerine yapılan atıflar 1

2

Kuruluş döneminde Osmanlılarda tarih yazıcılığının mevcut olmadığı, en erken Osmanlı tarih örneklerinin iki yüz yıl sonraki kurgulara dayanılarak yazıldığı iddiasının tam aksine, Osman Gâzî’nin son zamanlarından Çelebi Mehmed’in tahta ilk çıkış yıllara kadar tarihlenen on kroniğin içerikleri, literatürel açıdan tasnifleri ve Osmanlı tarihçiliği açısından değerlendirilmesi, yakında kaleme alacağımız ayrıntılı bir makalede araştırmacıların dikkatlerine sunulacaktır.

Hakan Yılmaz, “Orhan Gâzî’yi Sarayında Ziyâret Etmiş Bir Seyyah/Sûfî: Seyyid Kāsım el Bağdâdî ve Seyāḥat-nāme’sinin

86 Bursa Günlüğü

Bu bağlamda Orhan Gâzî dönemine ait çağdaş izlenimlerin, yakın zamana kadar sadece 1330’ların başlarındaki durumu tasvir eden Şihâbüddîn el-‘Ömerî’nin (ö.

749/1349) Mesālikü’l-Ebrār’ı ile 732/1332’de Orhan’ın beylik coğrafyasını gezen ünlü Tancalı seyyah İbn Battuta’nın (ö. 770/1368-69) Tuḥfetü’n-Nüẓẓār’ındaki betimlemelerinden ibâret olduğu bilinmekteydi. Beş yıl kadar önce Osmanlı Araştırmaları Kongresi’nde sunduğumuz bir tebliğle 2, bu döneme ait seyahat notlarının bu iki seyyah ve coğrafyacının yazdıkları ile sınırlı olmadığı, Sultan Orhan’ı ilk cülûs zamanlarında (724-725/1324) ziyaret eden en eski seyyahın, daha önce varlığı ve adı bilinmeyen Seyyid Hacı Kāsım el-Bağdâdî (ö. 750/1350) olduğu tarafımızdan bilim dünyasına ilân edilmiş; bu sûfî/seyyahın muhtasar Seyāḥat-nāme’sinin 1098/1686 tarihli rulo nüshasından tercüme edip aktardığımız Bursa ziyareti ile ilgili betimlemelerinin dönemin tartışmalı meselelerine ışık tutacak çok önemli veriler içerdiği örneklerle gösterilmişti 3.

3

Kuruluş Devri Osmanlı Tarihi Açısından Önemi”, I. Uluslararası Osmanlı Araştırmaları Kongresi, Sakarya Ünv., 14-17 Ekim 2015, Kongre Tebliğleri Özet Kitabı/Abstract Book, s.

277.

Hakan Yılmaz, “Orhan Gâzî’yi Sarayında Ziyaret Etmiş Bir Seyyah/Sûfî: Seyyid Kāsım el-Bağdâdî ve Seyāḥat-nāme’sinin Kuruluş Devri Osmanlı Târihi Açısından Önemi”, Osmanlı’da Yönetim ve Savaş, ed.: M. Y. Ertaş-H. Kılıçaslan, Mahya Yay. & OSAMER, İstanbul 2017, s. 17-39.

Hacı Kāsım Bağdâdî Seyāḥat-nāme’sinin 750/1350’de yazılan Orijinal nüshasının unvan yaprağına eserin müellifi ve içeriği hakkında Şeyh Haydar bin Kāsım tarafından yazılan ser-levha.

Bağdâdî, Seyāḥat-nāme, vr. 1a.

Bu araştırmamızda ise Seyyid Kāsım el-Bağdâdî Seyāḥat-nāme’sinin kısa bir süre önce ulaştığımız 750/1350 tarihli orijinal yazma nüshası hakkında ayrıntılı bilgi verilerek, istinsah nüshalarla bu ana nüsha metni arasında herhangi bir farklılık olup olmadığı örneklerle gösterilecek ve müellifin Bursa ziyareti ile Orhan Gâzî hakkındaki izlenimlerini içeren tasvirlerinin geçtiği kısmın tercümesi bu kez doğrudan bu aslî nüshadan inşâ edilerek verilecektir.

Hacı Kāsım el-Bağdâdî Seyāḥat-nāme’sinin 750/1350 târihli orijinal yazma nüshası

Orhan Gâzî’yi cülûsundan hemen sonra, Cemâziye’l-âhir 724-Muharrem 725/Haziran-Aralık 1324 tarihleri arasında ziyaret etmiş ilk ve en eski seyyah olan Hacı Kāsım el-Bağdâdî’nin Seyāḥat-nāme’sinin geç tarihlerde istinsah edilen rulo nüshası ve kayıp Şirvan nüshasının Bursa seyahati ile ilgili kısmının Arapça edisyon kritik metni ve Türkçe tercümesini sunduğumuz tebliğde, eserin aslî nüshasının üzerinde eski mühürlerle tasdik kayıtları yer alan ve doğrudan Haydar bin Kāsım’ın babasının vefatına ilişkin sözleriyle son bulan 750/1350 tarihli yazma nüshası olduğuna açıkça işaret etmiştik. O zaman yalnız ilk ve son varaklarına ulaşabildiğimiz orijinal nüshanın fotoğraflarını, bu nesle mensup eski Van müftüsü Sn. Nimetullah Arvas’ın kısa bir süre önce bize takdim etmesi sonucu 4, daha önce 4

Seyāḥat-nāme’nin bu orijinal nüshasının Arapça metni ve Türkçe tercümesini içine alan özel bir neşri (Hâcı Kâsım Bağdâdî’nin Nesebi, İcâzeti ve Seyahat Notları) Nimetullah Arvas tarafından yayınlanmak üzeredir. Bu neşri bizim Seyāḥat-

Orijinal Seyāḥat-nāme nüshasının Abdülkâdir-i Geylânî, Abdürrezâk-ı Geylânî, Hacı Kāsım el-Bağdâdî ve dönemin kadı ve emirlerinden bazılarının mühürlerinin bulunduğu ilk varakları.

Bağdâdî, Seyāḥat-nāme, vr. 1b-2a.

istinsah nüshalardan aktardığımız tüm bilgilerin doğruluğu ve bunların 750/1350’de müellifin oğlu Şeyh Haydar tarafından tertip edilen ilk nüshada da mevcut olduğu kesin olarak ortaya çıkmıştır.

Şimdi Sıbgatullah Arvâsî Hazretleri’nin ahfâdından Adnan Hüseynî Bey’in tasarrufu altında bulunan bu orijinal nüsha epeyce küçük eb‘adda, ince-uzun orta boy bir telefon fihristi büyüklüğünde olup, vişne çürüğü renkte, yeşil bez astarlı, mıklebli ve üç katmanlı bir deri cilt içine yerleştirilmiştir. İlk iki varağı 15, son varağının arka yüzü 8 ve kalan kısmı 17’şer satır hâlinde istinsah edilmiş toplam 32 varaktan meydana gelen yazmanın, unvan yaprağı ve son varağının arka yüzü hariç olmak üzere tüm varakları kırmızı (surh) çerçevelidir. Haydar bin Kāsım’ın orijinal hattıyla yazdığı nüsha metni tenvin, şedde ve hemze dışında hareke içermemesinin yanı sıra, klasik 13.-14. yüzyıl Selçuklu ve Beylik risâlelerine eş değer şekilde harflerinin çoğu da noktasız olarak kaydedilmiştir.

nāme’nin yine orijinal nüshasını esas almakla birlikte, diğer nüshalar arasındaki farkları, eserin Arapça edisyon kritik metnini, Türkçe tercümesini ve geniş bilimsel tenkidini de içeren neşrimiz tâkip edecektir.

Bursa Günlüğü 87

İcāzet-nāme Seyāḥat-nāme Ḥaydar b. Ḳāsım’a âit Tetimme

6b-11a

11b-32a 32b

Haydar bin Kāsım hattı bu kadîm nüshanın unvan yaprağında diğer nüshalardan farklı olarak: ‫ﺻﺎﺣﺐ ھﺬا اﻟﻜﺘﺎب‬ ‫ﻣﻦ اﻟﻨﺴﺐ ﻟﻠﺸﺮﯾﻒ واﻹﺟﺎزة اﻟﻤﻨﯿﻒ اﻟﻌﺎﻟﻢ اﻟﻌﺎﻣﻞ واﻟﻤﺮﺷﺪ اﻟﻜﺎﻣﻞ اﻟﺨﺎدم‬ ‫اﻟﺤﺮﻣﯿﻦ اﻟﺤﺎﺟﻰ ﻗﺎﺳﻢ اﻟﻘﺎدرى اﻟﺤﺴﯿﻨﻰ اﻟﺒﻐﺪادى اﻻﺻﻞ اﻟﺸﺎﻓﻌﻰ اﻟﻤﺬھﺐ‬ ً ‫“ اﻟﺸﯿﺮواﻧﻰ ﺳﺎﻛﻨﺎ ً واﻟﭙﺎﯾﺊ ﻗﺮﯾﺔ ووطﻨﺎ ً وﻓﻲ اﻟﻤﺪﯾﻨﺔ اﻟﻤﻨﻮرة ﻣﺪﻓﻨﺎ‬Bu Nesebü’ş-şerīf ve İcāzetü’l-münīf kitābının ṣāḥibi ʿĀlimü’lʿāmil ve Mürşidü’l-kāmil, el-Ḫādimü’l-Ḥaremeyn, aṣlen Baġdādlı, meẕheben Şāfiʿī, Şirvān’da sākin, ḳaryesi ve vaṭanı Pāy, medfeni (defin yeri) Medīnetü’l-Münevvere olan Ḥācī Ḳāsım el-Ḳādirī el-Ḥüseynī’dir” ser-levhası dikkati çeker 5. Yazmanın ilk ve son varakları ile Şecere ve İcāzet-nāme kısımlarının bâzı noktalarında ise ‘Abdülkādir-i Geylânî, ‘Abdürrezzâk-ı Geylânî, Hacı Kāsım el-Bağdâdî ve 13.-14. yüzyıl aralığında farklı beldelerde yaşamış kadı ve emîrlerin yuvarlak ya da beyze şeklindeki orijinal şahsî mühürleri yer alır ki 6; biz daha önce işte bu mühürlerin varlığına ve sonunda Haydar bin Kāsım’ın otantik ifadelerinin daha yalın bir şekilde yer alıyor olmasına, buna paralel olarak üzerinde hiçbir istinsah kaydı mevcut olmayıp yalnız te’lif târihinin kayıtlı bulunmasına dayanarak, bu yazma nüshanın kuşkusuz bir biçimde Seyāḥat-nāme’nin orijinal nüshası olması gerektiğine hükmetmiştik 7. Seyāḥat-nāme’nin orijinal nüshasının Arvas ailesi tarafından şimdi bize aktarılan fotoğrafları ve bu yazma nüsha hakkında tarafımıza ulaşan yeni bilgiler, bu tahminimizde hiç de yanılmamış olduğumuzu bize net bir şekilde göstermiş oldu.

4F

5F

Seyāḥat-nāme’nin orijinal nüshasında yer alan mühürler: Sey‫ن‬ yid Abdülkâdir-i Geylânî’nin, ortasında ‫اﻟﺠ�ﻼى اﻟﻘﺎدر ﻋبﺪ اﻟﺸيﻴﺦ‬ “eş-Şeyḫ ʿAbdü’l-Ḳādir el-Cīlānī” ifadesi ve kenarlarında Âyet’ler bulunan yuvarlak mührü (üstte); Şeyh Abdürrezzâk-ı Geylânî’nin içinde ‫“ اﻟﻘﺎدرى اﻟﺮزاق ﻋبﺪ ﺳ�ﺪ‬Seyyid ʿAbdü’r-Rezzāḳ el-Ḳādirī” metni yazılı olan basık yuvarlak mührü (sağda) ve Seyyid Kāsım el-Bağdâdî’nin “ʿAbd-i Seyyid” oval istifi içine, ismi ve nisbesi �‫ﺣﺎ‬ � ‫“ اﻟﻘﺎدرى ﻗﺎﺳﻢ‬Ḥācı Kāsım el-Ḳādirī” şeklinde konumlandırılan beyze formundaki orijinal mührü (solda).

Bağdâdî, Seyāḥat-nāme, Orijinal nüsha, vr. 1b, 11a.

Daha önceki çalışmalarımızda belirttiğimiz üzere; Hacı Kāsım el-Bağdâdî’ye ait “Soy Şeceresi”, “İcāzet-nāme” ve “Seyāḥat-nāme” olmak üzere üç bölümden meydana gelen eserin bu orijinal aslî nüshasında ilgili bölümlerin konumlandığı varak aralıkları şöyledir:

Bölüm:

Varak/lar:

Serlevha (Eser ve müellif adı)

1a (Unvan yaprağı)

Ḥamdele Kısmı ve Şecere 5 6 7

1b-6b

Hacı Kāsım el-Bağdâdî, Seyāḥat-nāme, Orijinal nüsha, vr. 1a, st.

1-6.

Krş. Bağdâdî, a.g.e., Orijinal nüsha, vr. 1a-2a, 6b, 8a, 11a, 32a.

Krş. H. Yılmaz, “Orhan Gâzî’yi Sarayında Ziyaret Etmiş Bir Seyyah/Sûfî...”, s. 18-19. Hacı Kāsım el-Bağdâdî nesline mensup son devir mutasavvıflarından Seyyid ‘Abdülhakîm-i Arvâsî Hazretleri’nin, Sefīnetü’l-Evliyāʾ müellifi Hüseyin Vassâf Efendi’nin, biyografisini tespit amacıyla kendisine yönelttiği soruların cevaplarından oluşan Ḥāl Tercemesi’nde, Seyāḥatnāme’nin üzerinde mühürler bulunan bu orijinal nüshasını gördüğüne ve buradaki tescilin Irak Şer‘iyye Sicilleri ile Hama’daki Nakîbü’l-Eşrâf Defterleri’nde de aynen kayıtlı olduğuna ilişkin şu ifâdeleri dikkati çekmektedir: “Bu Silsileʾ-i şerīfe’den Eʾimmeʾ-i is̱nā-ʿaşere’den olanlarınıñ s̱übūt-ı nesebleri ʿālem-i İslāmiyyet’de eẓhare mine’ş-şems ve’l-ḳamer’dir; İmām-ı ʿAlī Cevād’dan Seyyid Ḳāsım-ı Baġdādī’ye ḳadar olanlarıñ ḫıṭṭaʾ-i ʿIrāḳiyye’deki Meḥākim-i Şerʿiyye Sicillātı’nda ʿalā mā-iḳtiżāʾ-i ḥükmi’ş-Şerʿ: ‘S̠übūt-ı hāẕā’n-nesebü’ş-şerīf’ diyü muḳayyed olup, Şeyḫü’l-insü ve’l-cinn ʿAbdü’l-Ḳādir-i Geylānī -ḳuddise 88 Bursa Günlüğü

6F

Seyāḥat-nāme’nin orijinal nüshası ile geç istinsahları arasındaki farklar ve eserin te’lif metoduna ışık tutan önemli kanıtlar

Orijinal nüsha metni Seyāḥat-nāme’nin Arapça okunup yazılan çevrelerde dolaşan rulo ve klasik yazma formatındaki farklı nüshalarıyla karşılaştırıldığında, bu nüshaların istinsâhı sırasında metnin bazı kısımlarına bilinçli ya da bilinçsiz şekilde gereksiz ilâveler yapıldığı ya da Türkçeye

sırruhū-nuñ ḥafīd-i encebleri Seyyid ʿAbdü’r-Rezzāḳ silsileniñ aṣlında olduġı gibi ḫaṭṭ-ı dest-i mübārekiyle taṣdīḳ ve ceddi Ġavs̱-ı Aʿẓam’ıñ mühürleriyle de teberrüken tevşīḥ buyurmuşlardır. Seyyid Ḳāsım-ı Baġdādī’den aşağıya doğru üçünci vālidim olan Seyyid Muḥammed’e ḳadar niḳābet eşrāfınıñ sādāt-ı kirāmınıñ on iki şuʿbeʾ-i sādāta maḫṣūṣ ve Ḥamā’da maḥfūż defterlerde muḳayyed ve müseccel olmasıyla berāber Seyyid Tāḥā ve Seyyid Muḥammed Ṣāliḥ’iñ mühürleriyle de muvaşşaḥ olup bir ṣūreti ʿaynen merbūddur.” Seyyid Abdülhakîm-i Arvâsî, Ḥāl Tercemesi, s. 31, A. Hikmet Üçışık Arşivi, s. 31, st. 3-13; Suat Ak neşri, Büyük Doğu Yayınları, II. baskı, İstanbul 2015, s. 37.

Arvâsî’nin bu mühim ifâdelerinden, Seyyid Haydar’ın babasının Irak Şer‘iyye Sicilleri’nde kayıtlı olan Şecere’sinde ‘Abdülkādiri Geylânî ahfâdından Seyyid ‘Abdürrezzâk’ın 686/1288’de kendi eliyle yazdığı ve hem kendisinin hem de dedesinin mühürleriyle mühürlediği metni bu orijinal nüshanın başına aynen kaydettiği, ilâveten mühürlerini de temin edip aslına uygun şekilde nüshayı tasdik ettirdiği anlaşılmaktadır. Aynı durumun nüshadaki İcāzet-nāme metni için de geçerli olduğu şüphesizdir.

Seyyid Abdülhakîm-i Arvâsî’nin Ḥāl Tercemesi’nde, Seyāḥatnāme’nin mühürlü orijinal yazma nüshasını gördüğüne ve buradaki Şecere’nin Irak Şer‘iyye Sicilleri ile Hama Nakîbü’l-Eşrâf Defterleri’nde de aynen kayıtlı olduğuna ilişkin satırları. Hattat Sâfî Efendi nüshası, A. Hikmet Üçışık Arşivi, s. 31, st. 3-13.

yeterince hâkim olamayışın getirdiği bazı zuhûllerle, Seyyid Kāsım’ın doğru olarak yazdığı ve ondan naklen oğlu Şeyh Haydar’ın büyük bir titizlik ve dikkatle aktardığı bâzı ifadelerinin, gereksiz yere konulduğu ya da tekrar olduğu sanılarak metinden çıkarıldığı dikkati çekmektedir. Üzerinde duracağımız metin Seyāḥat-nāme’nin bütününe değil, yalnız Bursa seyahati kısmına odaklı olduğu için, biz bu noktada eserin daha çok bu kısmı ile alâkalı birkaç örnek vermekle yetineceğiz.

Bağdâdî Seyāḥat-nāme’sinin orijinal nüshasında Orhan Gâzî’nin isminin anıldığı ilk yerde, Haydar bin Kāsım tarafından “es-Sulṭān Orḫān” ifadesinden sonra -“ ‫ اﻟﻐﺎزى‬/ el-Ġāzī” kelimesinin üstüne denk gelecek şekilde- satır arasına küçük bir ‫“ ﺧﺎن‬Ḫān” ibaresi eklenmiş 8; ancak bunun muhtemelen ‫“ اورﺧﺎن‬Orḫān”ın “ ‫ ــ ﺧﺎن‬/ -ḫān” kısmının sehven tekrârı ve ismin zaten yazılmış bir parçası olduğu düşünülerek sonraki istinsahlarda bu önemli eklenti terk edilmiştir.

724/1324 yılı başlarında Osmanlı tahtına oturan Orhan Gâzî’nin Hüseyin Gilânî’nin Silsile-nāme’sinde yer alan minyatürü. Österreichische Nationalbibliothek, nr.: A.F. 17/141, vr. 30a.

Aynı şekilde Seyyid Kāsım bu ilk nüshada Sultan Orhan’ın huzûruna çıkıp sohbet ettiği sırada yanında yalnız oğlu ‫“ ﻣﺤﻤﺪ‬Muḥammed”in yer aldığını açıkça belirttiği hâlde 9, diğer geç târihli nüshalarda Sultân’ın huzûruna müellifin Mısır’dan beri yanında olan oğlu ‫“ ﺣﯿﺪر‬Ḥaydar”ın da girmiş olması gerektiği düşünülerek, aslî nüshada yer almamasına rağmen lüzumsuz bir biçimde onun da adı eklenmiştir 10. Bağdâdî’nin ‫دﯾﻮان اﻟﺴﻠﻄﻨﺔ‬ “Salṭanat Dīvānı’ndaki duâsı sırasında Sultan Orhan’ın ‫“ ﻣﺘﻮاﺟﮭﯿﻦ اﻟﻰ اﻟﻘﻠﺒﮫ‬ḳalbine teveccüh ettikleri” ifâdesi 11, ‫“اﻟﻘﻠﺒﮫ‬el-ḳalbihī” kelimesinin harfleri noktasız yazıldığından ‫“ اﻟﻘﺒﻠﺔ‬el-ḳıbleti” şeklinde okunup “ḳıbleye yöneldiği” şeklinde aktarıldığı gibi 12; ayrıca o bu ilk nüshada Orhan Gâzî’nin Bursa Sarayı’nda ً‫“ ﻓﻰ دﯾﻮان اﻟﺴﻠﻄﻨﺔ وﺣﯿﺪا‬Salṭanat Dīvānı’nda tek başına” oturduğu bilgisini aktaran cümleye: ‫ اى اﻟﺴﻠﻄﺎن‬، ‫“ = وھﻮ‬O, yâni Sulṭān” ifadesiyle giriş yaptığı hâlde 13, istinsah nüshalarda yine gereksiz bir tahrifle -kastedileni daha da belirginleştireceği sanılarakbu kısım doğrudan ‫“ اﻟﺴﻠﻄﺎن اورﺧﺎن‬es-Sulṭān Orḫān” şeklinde kaydedilmiştir 14. Halbuki Seyyid Kāsım’ın ziyareti boyunca muhatap olduğu ve konuştuğu yegâne kişinin 13F

8 9 10 11

Bağdâdî, a.g.e., Orijinal nüsha, vr. 26b, st. 12.

Bağdâdî, a.g.e., Orijinal nüsha, vr. 27b, st. 8-9.

Bağdâdî, a.g.e., Rulo nüsha, st. 156; İbrâhim Arvas nşr., s. 23, st. 2.

Bağdâdî, a.g.e., Orijinal nüsha, vr. 27b, st. 7.

Bağdâdî, a.g.e., Rulo nüsha, st. 155; İbrâhim Arvas nşr., s. 23, st. 1.

13 Bağdâdî, a.g.e., Orijinal nüsha, vr. 27b, st. 9.

14 Hacı Kāsım el-Bağdâdî, Seyāḥat-nāme, Rulo nüsha, st. 156; İbrâhim Arvas nşr. (Tıpkıbasım), Ankara 1951, s. 23, st. 3.

12

Bursa Günlüğü 89

Hacı Kāsım el-Bağdâdî’nin 724/1324 yılının ikinci yarısında altı ay misafir olarak kaldığı Bursa Beg-sarayı’nın XIX. yüzyılın ilk yarısındaki durumu. Château de Brousse / Asie Mineure, 1846.

Sultan Orhan olduğu, burada da ondan başka birini kastedemeyeceği zaten bellidir. Bu tahrif ve eklentilere paralel olarak, bu ana nüshada Orhan Gâzî’nin Seyyid Kāsım’a verdiği fermanda özetle ‫“ ﻧﺎﺣﯿﺔ ﺷﯿﺮوان‬Şīrvān nāḥiyyesi” içinde yer aldığı belirtilen 15 ‫“ ﻗﺮﯾﮥ ﭘﺎى‬Pāy ḳaryesi”nin kazâsını belirtmemenin bir eksiklik olduğu düşünülerek, İbrâhim Arvas’ın neşrine esas olan nüshada -metnin aslında yer almadığı hâlde- nâhiye ile köy adları arasına köyün ‫ = وﻣﻦ ﻗﻀﺂء رﺷﺎن‬Reşān ḳażāsından” olduğu bilgisi ilâve edilmiş 16; onun Sultan Orhan’ın huzûrundan ayrılmadan önce yaptığı duâsının sonuna ise yine bu orijinal nüshada mevcut olmayan bir ‫آﻣﻦ‬ “Āmīn” ibâresi eklenmiştir 17.

16 F

Bunlara ek olarak diğer geç tarihli nüshalarda, aslî nüshadaki bazı duâ ve tâzim ifâdelerine de saygı ve hürmeti artırmak amacıyla yeni ilâveler yapılarak, bu kısımlar da aslından daha uzun ve farklı şekillerde tertip edilmiş; hattâ kimi müstensihler bu duâ ifadeleri arasına adı geçen zâtlardan himmet ve şefaat taleplerine yönelik kendi duâ cümlelerini bile eklemiş, ancak bunlar yapılırken eserin orijinal metninin aslından çıkarılıp tahrif edildiği hiç düşünülmemiştir.

Bağdâdî Seyāḥat-nāme’sinin 750/1350 tarihli bu ilk nüshasının ortaya çıkışı ile eserin te’lif şekli ve yöntemiyle alâkalı pek çok önemli noktanın da belirginlik kazandığı dikkati çekmektedir. Bunların en önemlisi, Haydar bin Kāsım’ın babasının isteği üzerine kaleme aldığı

Bağdâdî, a.g.e., Orijinal nüsha, vr. 28a, st. 7-8.

Bağdâdî, a.g.e., İbrâhim Arvas nşr., s. 23, st. 12.

17 Bağdâdî, a.g.e., İbrâhim Arvas nşr., s. 24, st. 1.

18 Seyyid Haydar orijinal yazma nüshanın son satırlarında Seyāḥatnāme’yi vefâtını müteâkip bizzat babasının emriyle, 750/1349’da onun not ve anlatılarından derleyerek yazdığına zımnen işâret ederek şöyle der: ‫ﻗﺎل اﻟﻔﻘﯿﺮ راﻗﻢ ھﺬا ﻟﻜﺘﺎب ﺣﯿﺪر ﺑﻦ ﻏﻮث‬ ، ً‫ اﻟﻤﺘﺼﺮف ﻣﻠﻚ ﷲ ﺑﺮا ً وﺑﺤﺮا‬، ‫اﻟﺨﻼﺋﻖ‬ ٜ ‫ اﻟﻤﺮﺷﺪ ﻟﻜﺎﻓﺔ‬، ‫ااﻻﻏﻮاث وﻗﻄﺐ اﻻﻗﻄﺎب‬ ‫ " ﻛﺎن آﺧﺮ اﻟﻜﻼم اﺑﻨﺎ ھﺬا‬: ‫ى‬ ّ ‫اﻟﻤﺸﺘﮭﺮ ﺑﯿﻦ اﻟﻤﺸﺎرق واﻟﻤﻐﺎرب اﻟﺤﺎﺟﻰ ﻗﺎﺳﻢ اﻟﻘﺎدر‬ ‫ ﺛﻢ اﺷﺎرﺗﻰ ﺑﺎﻟﺬّھﺎب‬، ‫ﻋﺮﻓﻨﻰ‬ ّ ‫ ﻓﻠﻤﺎ اﻧﺘﻘﻞ اﻟﻰ رﺣﻤﺔ رﺑﮫ دﻓﻨﺘﮫ ﻓﻰ ﻣﻜﺎن اﻟﺘﻰ‬. ‫اﻟﺘﻮﺣﯿﺪ‬ ‫ ﻓﻘﻤﺖ ﻋﻨﺪ ﻗﺒﺮه ﺛﻠﺜﺔ اﯾﺎم ﺑﻠﯿﺎﻟﯿﮭﺎ ؛‬. ‫ﺴﻼم اﻟﻰ اﻻﺣﺒﺎب واﻟﻤﻌﺘﻘﺪﯾﻦ‬ ّ ‫اﻻوطﺎن وﺗﺒﻠﯿﻎ اﻟ‬ " . ۷٥۰ : ‫ ﺳﻨﮫ‬... ‫ ﻓﻜﺘﺒﺖ ھﺬا ﻣﻦ اوﻟﮫ اﻟﻰ ﻣﻮﺗﮫ ﺑﺎﻣﺮه‬، ‫“ ﻓﺎﻧﯿﺖ‬Bu kitābı 15 16

90 Bursa Günlüğü

Âlim ve Seyyidlere ilgisi ile tanınan Orhan Gâzî’nin, Seyāḥatnāme’deki tasvire uygun şekilde onlarla sohbeti sırasında Vezîr-i a‘zam’ı arka tarafta beklerken gösteren bir minyatür.

Mecdî Efendi, Ẕeyl-i Şaḳāyıḳ, TSMK, Hazîne, nr.: 1263, vr. 12a.

eserin 18 onun sözlü anlatılarına ve notlarına dayandığını, Şeyh Haydar’ın Seyāḥat-nāme metnini bunları derleyip temize çekerek kaleme aldığını gösteren önemli bir bilgi notunun, son varağın cilt kapağına yapışık olan arka yüzünde 19 ortaya çıkmasıdır. Varlığından Nimetullah Arvas’ın bizi haberdar edip nezâketen bir fotoğrafını da ilettiği, sekiz satırdan meydana gelen bir “Tetimme” niteliğindeki bu önemli not, Seyyid Haydar bin Kāsım’ın Seyāḥat-nāme’yi nasıl derleyip yazdığını bizzat kendi dilinden aktaran önemli bir belge niteliğindedir. İstinsah nüshaların tümünde gözden kaçan bu mühim anekdot; onun babasından kendisine ulaşan bilgileri aynen derleyerek bazı küçük bilgi düzeltmeleri ve tashihlerle aynen aktarmaya özen gösterdiğini netleştirir.

Buna ilâveten, Şeyh Haydar’ın Seyāḥat-nāme’nin giriş kısmına “ ٦٥٦ / 656” (M. 1258) yerine yanlış olarak “ ٦۷٦ / 676” şeklinde yazdığı Hulâgu’nun Bağdat kuşatması târihinin 20 ortasındaki “ ۷ / 7” rakamının altında yer alan silinti izleri, onun bu vak‘anın târihini aktarırken okumakta güçlük çektiğini gösterir ki, bu babasının ona bıraktığı seyahat notlarının zamanla yıpranmış ve

kayda geçiren, faḳīr; ġavs̱lar ġavs̱ı, ḳuṭuplar ḳuṭbu, yaratılmışların kāffesinin mürşidi, berren ve baḥren Allāh’ın mülkünde taṣarruf edici, doğularla batılar arasında şöhret sâhibi Ḥacı Ḳāsım el-Ḳādirī’nin oğlu Ḥaydar der ki: ‘İşte bu tevḥīd, babamızın son kelāmı oldu. Rabb’inin raḥmetine intiḳāl ettiği vakit, bana taʿrif ettiği yerde onu defnettim, üç gün üç gece ḳabrinin başında bekledim. Sonra bana, vaṭanlarına dönüp sevdiklerine ve kendilerine iʿtiḳād edenlere selāmını teblīġ etmemi işāret ettiler, ben de geri geldim. Tâ en başından ölümüne dek bunları onun emriyle yazdım.’… Sene: 750.” (Hacı Kāsım el-Bağdâdî, Seyāḥat-nāme, Orijinal nüsha, vr. 32a, st. 9-15, 17).

19 Bağdâdî, a.g.e., Orijinal nüsha, vr. 32b, st. 1-8.

20 Bağdâdî, a.g.e., Orijinal nüsha, vr. 12a, st. 13.

bazı kısımlarının hiç okunamaz ya da zor okunur durumda olduğunun bir delilidir.

Nüshada Bağdâdî’nin Orhan Gâzî’nin yanından tam ayrılış târihinin de metnin bittiği kısmın yan tarafına çıkma yapılarak, ters bir biçimde üç satırlık bir derkenar şeklinde kaydedilmiş olması 21; Haydar’ın elindeki müsveddelerin düz yazı haline getirilmemiş, birbirinden kopuk küçük öbekler hâlinde yazılmış metin parçalarından meydana geldiğini ve târihlerinin gözden kaçabilecek farklı noktalara not edildiklerini bize güvenilir bir biçimde tespit imkânı vermektedir.

Seyāḥat-nāme’nin orijinal nüshasında kuruluş tartışmalarını aydınlatan çağdaş kayıtlar

Hacı Kāsım el-Bağdâdî’nin 13.-14. asırda gezdiği İslâm beldelerine yönelik hâtırâ ve izlenimlerini kaydettiği Seyāḥat-nāme’sinin Osmanlı kuruluş devrinin tartışmalı meselelerini aydınlatmadaki önemi çok büyüktür. Onun Osmanlı Uç Sultanlığı’nın 14. asrın ilk çeyreğinin nihâyetinde gözlemleyip kayda geçirdiği bilgiMusavvir Hüseyin’in Silsile-nāme’sine göre Orhan Gâzî. Kitāb-ı Silsileler; bu dönemden kalma az sayıdaki belge ve nāme, VGM KTDBA, D. nr. 1872, vr. 18b. materyalde yer alan bilgilerle ya tamamen uyuşmakta ya da onlardaki müphem noktaları aydınlata- kuvvetli bir kimse olduğu anlaşılan Seyyid Kāsım’ın kulrak kesin tarihî bir bilgiye dönüşmesine en büyük katkıyı landığı tasvir ve betimlemelerin çok canlı ve ayrıntılı oluşu, bizlere bu konular hakkında daha geniş bilgi ve sağlamaktadır. Bu bilgilerin hiçbir değişiklik ve farklılık tespitlere ulaşabilme imkânını vermektedir. içermeden 750/1350’de yazılan bu ana nüshada da aynen yer alması; son zamanlarda Seyāḥat-nāme hakkında Daha önce ana hatlarıyla ayrıntılı bir biçimde üzerinde delilsiz ve mesnedsiz bir şekilde ortaya atılan “hakkında durduğumuz bu noktalar; kısa, fakat öncekine nisbetle bazı mühim şüpheler” ve “ciddî tereddütler” olduğu iddia- daha geniş bir çerçevede şöyle sıralanabilir: larını da 22 sağlam ve güvenilir bir biçimde ortadan kal1- Osmanlı Devleti’nin kurucusunun gerçek adı: dırmaktadır.

Osmanlı Devleti’nin kurucusu Osman Gâzî’nin Kāsım el-Bağdâdî’nin Seyāḥat-nāme’sinde Osman gerçek adının eski meşhur kavmî isimlerden ‫اطﻤﺎن‬ Gâzî’nin ölümünden bir yıl sonra, 21 Aralık 1324 gibi er“Aṭmān”, ‫“ اوﺗﻤﺎن‬Otmān” ya da ‫“ طﻤﺎن‬Ṭomān” olduğu, ken bir târihte Orhan Gâzî’yi ve beyliğini ziyareti ile ilgili dinî bir ad olan ‫“ ﻋﺜﻤﺎن‬ʿOs̱ mān”ın ise gerçeğe aykırı aktardığı izlenimleri, hakkında belge ve bilgi yokluğunolarak daha sonraları konulduğu yönündeki iddia dan yakınılan bu dönem hakkında, Sultan Orhân’ın kuryaklaşık iki yüz elli yıldır çeşitli iddiâlar ekseninde duğu yönetimin dinî, siyâsî ve askerî yapısını, devlet prosürekli tartışılmış; son zamanlarda ise ideolojik bir tokolünü ve bu protokolün işleyiş sistemini aydınlatması propaganda malzemesi yapılarak alabildiğine sığ ve bakımından oldukça önemli ayrıntılar içerir. Orhan basit yorumlarla büsbütün trajikomik bir çizgiye Gâzî’yi ziyâreti sırasında yüz beş yaşında olmasına rağkaydırılmıştır. Kāsım el-Bağdâdî, Seyāḥatmen, verdiği bilgilerden çok dikkatli ve ezberi oldukça nāme’sinde Orhan’ın müteveffâ babasının adını Krş. Bağdâdî, a.g.e., Orijinal nüsha, vr. 28b, 7-8. satır sağ derkenarı. Müellifin Orhan’la vedalaşıp saraydan ayrıldığı gün olan 4 Muharrem 725/21 Aralık 1324 tarihini bildiren bu önemli kayıt, küçük bir hatla ters olarak varağın sekizinci satırı ile dokuzuncu satırı arasından başlatılarak, yedinci ve sekizinci satırların yan hizasına konumlanacak şekilde sağ derkenara üç satır hâlinde yazılmıştır.

22 Seyāḥat-nāme’nin tarihî önemine gölge düşürme amaçlı bu karşıt iddialar için, bk. Osmanlı Klasik Çağında Hilâfet ve Saltanat, İstanbul 2020, s. 27 + dipnot: 27. Bu kitabın yazarı, Osmanlı Sultânı Orhan’ı “halife” olarak niteleyen Seyyid Kāsım el-Bağdâdî Seyāḥat-nāmesi’ni daha önce çok önemli bir kaynak olarak 21

zikrederken, bu çalışmasında birdenbire eski yaklaşımından çark ederek üzerinde “mühim şüpheler” ve “ciddi tereddütler” olduğunu iddia etmiş; ancak ilmî hiçbir delile dayandıramayıp içini dolduramadığı bu iddia, kendisinden başka hiç kimseyi bağlamayan kişisel bir “şüphe” ve “tereddüt” olmaktan öteye geçememiştir. Bu noktada yazarın, daha önce ilk yayımlandığı yerlerde eserin tarihî önemine işaret ettiği ve -içeriğiyle örtüşmemekle birlikte- bu kitabının sonuna da eklediği eski makalelerindeki atıfları da sessizce ortadan kaldırarak, bu yeni iddiası için kendisine uygun bir altyapı kurmaya çalıştığı dikkati çekmektedir.

Bursa Günlüğü 91

Şeyh Haydar bin Kāsım’ın Seyāḥat-nāme’nin orijinal nüshasının sonunda, eseri babasının isteği üzerine vefâtından sonra yazdığını açıkladığı satırlar. Bağdâdî, Seyāḥat-nāme, Orijinal nüsha, vr. 32a (sol varak), st. 9-17.

bilinen üç farklı sikkesine ve Asparuça HâtûnMekece vakfiyelerine eş değer bir çizgide doğrudan ‫“ ﻋﺜﻤﺎن‬ʿOs̱ mān” olarak verir ki 23; bu el-Ömerî’nin Mesālikü’l-Ebṣār’ında tam anlamıyla ifadesini bulduğu şekliyle ‫“ ﻋﺜﻤﺎن‬ʿOs̱ mān”ın onun gerçek adı, ‫“ طﻤﺎن‬Ṭomān” ya da ‫“ اوﺗﻤﺎن‬Otmān”ın ise sadece lâkabı olduğunu belirginleştirir 24.

23F

2- ‘Osmân Gâzî’nin ölüm ve oğlu Orhan’ın Cülûs yılı:

Bağdâdî, Seyāḥat-nāme’sinde 1323 yılı Eylül ayında düzenlenen Asparuça Ḫātūn Vaḳfiyesi’nden kesin olarak yaşadığı, 1324 Mart’ında Sultan Orhan adına düzenlenen Mekece Vaḳfiyesi’nden ise aradaki altı ay içinde öldüğü anlaşılan Osman Gâzî’den ‫اﻟﻤﺮﺣﻮم‬ ‫“ اﻟﻤﻐﻔﻮر‬merḥūmü’l-maġfūr” ifadesiyle söz ederek, onun bu yıl içinde gerçekten vefat edip yerine oğlu Orhan’ın tahta geçmiş olduğunu bir görgü şâhidi olarak te’yid etmiştir 25.

24F

3- Bursa’nın gerçek Fetih târihi:

Kāsım el-Bağdâdî Seyāḥat-nāme’sinin bu karanlık devre ilişkin aydınlattığı diğer bir önemli nokta; Bursa’nın literatürde meçhul kalan ve yanlış bir şekilde en çok tekrarlanan 726/1326 yılına odaklandırılan gerçek fetih tarihinin aslında

Bağdâdî, a.g.e., Orijinal nüsha, vr. 26b, st. 13.

Bu konudaki farklı iddiaların çağdaş tarihî kanıtlar ışığında kapsamlı bir değerlendirmesi için, bk. Hakan Yılmaz, “Osmanlı Devleti’nin Kurucusunun Gerçek Adı ‘Osman’ mı, ‘Otman’ mı?”, I-II, Türk Dünyası Tarih Kültür Dergisi, Sy.: 399 (Mart 2020), s. 28-35; Sy.: 400 (Nisan 2020), s. 16-33.

25 Bağdâdî, a.g.e., Orijinal nüsha, vr. 26b, st. 10-14.

26 Bağdâdî, a.g.e., Orijinal nüsha, vr. 26b, st. 14-15.

27 Mehmed Neşrî, Ğıhānnümā: Die Altosmanische Chronik des Mevlānā Meḥemmed Neschrī, Band II: Text des Cod. Manisa 1373, nşr. F. Taeschner, Leipzig, 1955, p. 58, st. 11-12. Bu târihi Ramazan-zâde Nişâncı Mehmed Paşa da kroniğinde muhtemelen Neşrî’den naklen: ۷۲۲ ‫ ﻓﻰ ﺳﻨﮫ‬، ‫“ ﻓﺘﺢ ﻗﻠﻌﮥ ﺑﻮرﺳﮫ‬Fetḥ-i Ḳalʿaʾ-i 23 24

92 Bursa Günlüğü

722/1322 olduğunu çağdaş bir kaynak olarak açıkça belirtilmiş olmasıdır 26. Osmanlı ve Bizans kroniklerine birbirinden farklı ve belirsiz şekillerde yansıyan tüm çelişkili tarihlerin hilâfına, Osmanlı tarihçileri arasında sadece Mehmed Neşrî, Kitāb-ı Cihān-nümā’sında şehrin “hicretüñ yidi yüz yigirmi ikisinde” (722/1322) fethedildiğini: “Burūsa’nuñ fetḥi bu tārīḫden olduġına hiç nizāʿ yoḳdur.” diyerek te’yidle belirtir ki 27, biz bu târihin eski tarihî takvimlerden aktarılan bazı Silsile-nāme’lerle, Cülûs listelerine düşürülen kayıt ve atıflarda da yer aldığını kısa bir süre önce örnekleriyle göstermiştik 28. Bağdâdî’nin seyahat notları bu noktada şehrin gerçek fetih tarihine ışık tutmakla; hem fethin hangi noktadan başlayıp hangi yöne doğru seyrettiğini belirten hem de konu ile alâkalı diğer karmaşık meseleleri çözümleyen bir anahtar niteliğindeki en önemli çağdaş kaynaktır.

4- Orhan Gâzî’nin Bursa’daki Sarayı:

Âşık Paşa-zâde’nin yine Orhan dönemine inen Yahşi Fakih rivâyetinden naklen yüzeysel birkaç atıfla işaret ettiği saray ‫ دﯾﻮان‬Dīvān’ının varlığı, Sultân’ın burada ağırlayıp yaşam öyküsünü kendi ağzından dinlediği Seyyid Kāsım’ın notları sayesinde tarihî açıdan kesinlik kazandığı gibi; onun sarayında direkt iç avluya muntazır bir Taht Odası’nın da mevcut olduğu, Sultan Orhan’la ilk karşılaşma anına ilişkin betimlemelerinden kolaylıkla anlaşılır29.

28F

5- Osman Gâzî ve oğlu Orhan’ın kurdukları yönetim şeklinin “Salṭanat”, taşıdıkları unvânın da “Sulṭān” olduğu:

Osman Gâzî ve Orhan Gâzî başta olmak üzere, ilk Osmanlı hükümdarlarının bağımsızlıkları ve siyâsî statülerinin ne olduğu konuları kuruluş devrinin uzun zamandır en çok tartışılan meselelerinden birisidir. Osmanlıların Yıldırım Bâyezîd, II. Murad, hattâ Fatih dönemine kadar ‫“ ﺳﻠﻄﺎن‬Sulṭān” unvanını kullanamadıkları yolunda kurgulanan spekülasyonları sağlam ve esaslı bir biçimde ortadan kaldıracak şekilde Bağdâdî, Bursa ziyareti ile ilgili notlarında ‘Osmân’dan söz ettiği yegâne cümlesinde onu ‫“ ﺳﻠﻄﺎن اﻟﻤﺮﺣﻮم اﻟﻤﻐﻔﻮر اﻟﺴﻠﻄﺎن‬Sulṭānü’l-

Būrsa, fī sene 722.” ifâdesiyle zikreder (Ramazân-zâde, Tārīḫ-i Nişāncı Paşa, Berlin Staatsbibliothek, Ms. Or. Fol. nr.: 4153, vr.

44a).

28 Krş. Hakan Yılmaz, Yeni Tarihî Bulgular Işığında Bursa’nın Fetih Süreci: Bursa ve Çevresi Ne Zaman Fethedildi?”, Bursa Günlüğü, sy.: 8 (Aralık 2019-Şubat 2020), s. 14-32.

29 Bağdâdî, a.g.e., Orijinal nüsha, vr. 26b, st. 15-17 / vr. 27a, st. 1-6.

Seyāḥat-nāme’deki bu özgün bilgilerin ayrıntılı incelemesi için, bk. Hakan Yılmaz, “Yeni Kaynaklara Göre Bursa BegSarayı’nın Yapılış Tarihi ve Orhan Gâzî Döneminde İnşâ Edilen İlk Bölümleri”, TAÇ Dergisi, sy.: VII (Sonbahar-Kış / 20152016), s. 54-65.

Merḥūmü’l-maġfūr es-Sulṭān” unvânıyla vasfetmiş; oğlu Orhan’ı ise dört yerde ‫“ ﺳﻠﻄﺎن‬Sulṭān” ve iki yerde ‫“ ﺳﻠﻄﺎن اﻹﺳﻼم‬Sulṭānü’l-İslām” vasıflarıyla tavsif etmiştir 30. Aynı şekilde Orhan’ın Beg-sarayı’nı ‫ﺳﺮﯾﺮ‬ ‫“ اﻟﺴﻠﻄﻨﺔ‬Serīrü’s-Salṭanat: Saltanat Sarayı”, tahtını ‫“ ﻛﺮﺳﻰ اﻟﺴﻠﻄﻨﺔ‬Kürsiyyü’s-Salṭanat: Saltanat Tahtı” ve Saray Dîvânı’nı ise ‫“ دﯾﻮان اﻟﺴﻠﻄﻨﺔ‬Dīvānü’s-Salṭanat: Saltanat Dîvânı” olarak nitelendirerek 31, kurucu hükümdar Osman ile oğlu Orhan’ın beyliklerinin başından beri bir “Uç Sultanlığı” olduğuna ve ‘Osmân Gâzî’nin de hayatta iken direkt bu unvanı kullandığına dönemin bir görgü şâhidi olarak tanıklık etmiştir ki, tüm bunlar ‘Osmân Gâzî’nin istiklâlinden bir yıl sonra düzenlenen Çalıca Mülknâmesi ve son zamanlarında tanzim edilen Asparuça Hâtûn vakfiyesindeki unvanlarla aynı ortak noktada birleşmektedir.

30F

6- Osmanlılar’ın “Din Uğrunda Gazâ ve Cihad”ın İslâm sınırındaki temsilcileri oldukları algısı:

Seyyid Kāsım el-Bağdâdî’nin Seyāḥat-nāme’sinde Sultan Orhan ve babası Sultan ‘Osmân hakkında kullandığı ‫“ اﻟﻐﺎزى‬el-Ġāzī” unvânı 32, Orhan Gâzî’yi ‫“ ﻣﺠﺎھﺪ ﻓﻲ دﯾﻦ اﻹﺳﻼم‬İslām dīni uğrunda mücāhid” olarak vasıflandırması 33 ve Orhan’ın ricâsı üzerine kendisi ve nesli hakkında ‫“ اﻟﻰ آﺧﺮ اﻟﺪوران‬āḫir zamāna dek” gazâ ve cihâda devâm etmeleri yönünde yaptığı duâlar 34; Osmanlıların “gazâ” konusundaki şöhretinin Bağdat ve Mısır ulemâ ve mutasavvıflarının kulaklarına kadar ulaştığına, ‘Osmân Gâzî ve oğlu Orhan Gâzî’nin şahsında ilk Osmanlıların düşmanlarıyla başka bir amaç için değil, bizzat ‫“ ﻓﻲ دﯾﻦ‬dīn uğrunda” gazâ yaptıklarına da kesin ifâdelerle açıklık getirmektedir.

Bağdâdî, Sultan Orhan’a yaptığı ikinci duâsında; Osmanlıların komşularına saldırarak değil, “gazâ” ile yükseldikleri bilincinin Hilâfet merkezlerine yakın çevreler tarafından da iyi bilindiğine işaret eden ifadelere yer vermekle kalmamış, devamla ona: ‫أطﻠﺐ ﻣﻦ ﷲ ﺗﻌﺎﻟﻰ ﺻﺤّﺔ ﺟﺴﻤﻚ ﻣﻦ اﻟﺴّﻘﻢ واﻟﻤﻘﺖ واﻟﺒﻐﺾ‬ ً‫“ واﻟﺤﺴﺪ واﻟﻜﯿﺪ ﻋﻦ اﻟﻤﺴﻠﻤﯿﻦ ّأوﻻ‬Allāhu Teʿālā’dan evvelā senin cisminin, Müslümanlara karşı kin, ḥased, düşmanlık gibi kötü huylardan ṣıḥḥatte olmasını diliyorum.” şeklinde bir duâ daha etmiştir 35. O bu duâsı ile Orhan ve babasının -bazı modern tarihçilerin iddia ettiği gibi- komşu Türkmen beyliklerinin topraklarına göz dikerek değil 36,

yönünü Bizans kale ve beldelerine çevirerek yükseldiklerine dair önemli bir işaret vermiş ve bu güzel hasletin hiç değişmeden devam etmesi yönündeki temennisini açıkça dile getirmiştir.

7- Halifeliğin el-Musta‘sım Bi’llâh’ın katliyle sona ermesinden sonra, Bağdat ve Mısır’daki sûfî çevrelerin Osman Gâzî ve Orhan Gâzî’nin sultanlığını Hilâfet makamına eş değer bir “İslām sultanlığı” şeklinde algıladıkları ve onu tüm Müslümanların, hattâ “Yeryüzünün Halîfesi” ( ‫ﺧﻠﯿﻔﺔ‬ ‫ اﻟﻌﺎﻟﻢ‬/ “Ḫalīfetü’l-ʿālem”) olarak tanıdıkları 37; 36F

8- Bu dönemde ‫“وزﯾﺮ اﻋﻈﻢ‬Vezīr-i aʿẓam”lık ve ‫ﺷﯿﺦ اﻻﺳﻼم‬ “Şeyḫü’l-İslām”lık ekseninde dinî ve siyâsî anlamda birer bürokrasi sınıfının oluştuğu, varlığı daha önce bilinmeyen: ‫“ وزﯾﺮ اﻋﻈﻢ اﺑﺮاھﯿﻢ ﭘﺎﺷﺎ‬Vezīr-i aʿẓam İbrāhīm Paşa”nın Sultan Orhan’ın Alâeddîn Paşa’dan sonraki ikinci vezîri olduğu 38; 9- Tuğra’nın (Seyāḥat-nāme’de: “ ‫ﺗﺮة‬ ّ / türre”) pâdişâh tarafından çekildiği ve tevkı‘înin bulunmadığı zamanlarda Nişâncılık görevinin ‫ وزﯾﺮ اﻋﻈﻢ‬/ Vezīr-i aʿẓam’a tefvîz edildiği 39 (Bu uygulama bir buçuk asır boyunca hiç değişmemiş ve Fâtih Ḳānūnnāme’sinde de benzer bir çizgide yürürlükte kalmaya devâm etmiştir 40.); 37F

38F

39 F

10- Orhan Gâzî’nin sûfî, âlim ve Seyyidler’e değer vermesi, onlara büyük bir saygı ve hürmet göstermesi; Tasavvuf’un temel öğretilerine titizlikle riâyeti... dikkati çeken başka hususlardır.

Hacı Kāsım el-Bağdâdî’nin çağdaş belgeler, kanıtlar ve nâdir kaynaklardaki ender önemli atıflarla aynı ortak noktada buluşan bu kayda değer izlenimlerinin Seyāḥatnāme’sinin 750/1350’de yazılan orijinal ilk nüshasında da aynen yer alması; bu çağdaş kaynak hakkında daha önce neşrettiğimiz istinsah nüshalardan hareketle ortaya atılan, üzerinde “mühim şüpheler” ve “ciddî tereddütler” bulunduğu iddiâlarını hükümsüz hâle getirip tamâmen çürütmekte; bu önemli verilerin kesin tarihî birer gerçeği temsil ettiğini kuşkusuz bir biçimde gözler önüne sermektedir.

34F

35F

Bağdâdî, a.g.e., Orijinal nüsha, vr. 26b, st. 11, 12-13; vr. 27a, st.

8, 9; vr. 27b, st. 9; vr. 28b, st. 1.

31 Bağdâdî, a.g.e., Orijinal nüsha, vr. 26b, st. 16; vr. 27a, st. 2, 3; vr.

27b, st. 9.

32 Bağdâdî, a.g.e., Orijinal nüsha, vr. 26b, st. 12, 14.

33 Bağdâdî, a.g.e., Orijinal nüsha, vr. 27a, st. 5-6.

34 Bağdâdî, a.g.e., Orijinal nüsha, vr. 27a, st. 6-16.

35 Bağdâdî, a.g.e., Orijinal nüsha, vr. 27b, st. 14-17.

36 Rudi P. Lindner, Osmanlı Tarihöncesi, çev.: Ayda Arel, Kitap Yayınevi, İstanbul 2008, s. 68-92.

30

Bağdâdî, a.g.e., Orijinal nüsha, vr. 26b, st. 11; vr. 27a, st. 8-9.

Bağdâdî, a.g.e., Orijinal nüsha, vr. 27b, st. 10-11; vr. 28a, st. 5-6, 17.

39 Bağdâdî, a.g.e., Orijinal nüsha, vr. 28a, st. 5-17 / vr. 28b, st. 1-4.

40 Bunun izah ve değerlendirmesi için, bk. Hakan Yılmaz, “Osmanlı Devleti’nin Bürokratik Anlamda Asıl Kurucusu: Orhan Gâzî”, Uluslararası Orhan Gazi ve Kocaeli TarihiKültürü Sempozyumu/V, I, Kocaeli Büyükşehir Belediyesi Yayınları, Kocaeli 2019, s. 375-376.

37 38

Bursa Günlüğü 93

‫‪Hacı Kāsım el-Bağdâdî’nin Seyāḥat-nāme’sinin 750/1350’de oğlu Şeyh Haydar tarafından yazılan orijinal nüshasında, 1324’te Orhan‬‬ ‫‪Gâzî’yi Bursa’da ziyâretini anlattığı 26b-28b varakları.‬‬

‫ﺳﻠﻄﺎن ﻓﻰ دﯾﻮان اﻟﺴﻠﻄﻨﺔ وﺣﯿﺪا ووزﯾﺮ اﻋﻈﻢ اﺑﺮاھﯿﻢ ﭘﺎﺷﺎ وﺷﯿﺦ‬ ‫اﻻﺳﻼم ﻗﺎﺋﻣﯿﻦ ﺧﻠﻒ اﻟﺒﺎب ﻓﻰ ﺗﻠﻚ اﻟﻮﻗﺖ ‪ .‬ﺛﻢ اﺑﺘﺪأت ﺑﺒﯿﺎن اﻹرﺗﺤﺎل‬ ‫واﻹﻧﺘﻘﺎل ﻣﻦ اﻟﺒﻐﺪاد إﻟﻰ آن اﻟﻮﻗﻮع ﻓﻰ اﻟﺤﺎل ‪ ،‬ﻓﻘﺎل ﻟﻰ ﻓﻰ ﺗﻠﻚ اﻟﻤﺠﻠﺲ‬ ‫‪ :‬أطﻠﺐ ﻣﻨّﺎ ﻣﺎ ﺷﺌﺖ ! ﻓﻘﻠﺖ ‪ :‬أطﻠﺐ ﻣﻦ ﷲ ﺗﻌﺎﻟﻰ ﺻﺤّﺔ ﺟﺴﻤﻚ ﻣﻦ‬ ‫اﻟﺴّﻘﻢ واﻟﻤﻘﺖ واﻟﺒﻐﺾ واﻟﺤﺴﺪ واﻟﻜﯿﺪ ﻋﻦ اﻟﻤﺴﻠﻤﯿﻦ ّأوﻻً ‪ .‬ﺛﻢ أردّت‬ ‫ﻣﻨﻚ ﻧﺼﺐ اﻹﯾﺮاد | آ‪ | ۲۸‬ﻟﻰ وﻷوﻻدى وﻟﺪوارﯾﺸﻰ وﻟﻄﻠﺒﺘﮫ اﻟﻌﻠﻢ ﻓﻲ‬ ‫ﻰ وﻋﻠﯿﮭﻢ اﻟﻲ ﻣﺪﯾﺪ اﻟﺰﻣﺎن ﺛﺎﻧﯿﺎ ‪.‬‬ ‫ﻣﺪرﺳﺘﻰ اِﺑْﻘﺎ ًء ّ‬ ‫ﻟﺒﺮك ﻋﻠَ ّ‬ ‫ﻓﻠﻤﺎ ﺳﻤﻊ ﻣِ ﻨّﻰ ھﺬا ﺗﺒﺴّﻢ وطﺎب ﺧﺎطﺮه ﻛﺜﯿﺮا ‪ ،‬ﻓﻘﺎل ‪ :‬ھﺬا اﺣﺴﺎن ﻣﻦ‬ ‫ﷲ ! ﻓﺎﻣﺮ وزﯾﺮه اﻋﻈﻢ اﺑﺮاھﯿﻢ ﭘﺎﺷﺎ ﺑﻜﺘﺐ ﻓﺮﻣﺎن ‪:‬‬ ‫" وﻗﻔﯿﺔ أراﺿﻰ ﻗﺮﯾﺔ ﻋﯿﻦ دار وﻣﺎ ﻓﯿﮭﺎ ﻣﻦ ﻗﻀﺎء ﻏﺮزان وأراﺿﻰ‬ ‫ﻗﺮﯾﺔ ﭘﺎى وﻣﺎ ﻓﯿﮭﺎ ﻣﻦ ﻧﺎﺣﯿّﺔ ﺷﯿﺮوان ﻋﻠﻰ ﺷﯿﺦ اﻟﺸﻔﯿﻖ ھﻮاﻟﻌﻤﻮد ﻓﻰ‬ ‫اﻹﺳﻼم ﺑﺎﻟﺘﺤﻘﯿﻖ اﻟﺸﯿﺦ ﺣﺎﺟﻰ ﻗﺎﺳﻢ اﻟﻘﺎدرى اﻟﺒﻐﺪادى اﺻﻼً واﻟﺸﯿﺮوى‬ ‫ﻲ وطﻨﺎ ً وﻋﻠﻰ أوﻻده و أوﻻد أوﻻده ﻣﺎ ﺗﻨﺎﺳﻠﻮا اﻷﺻﻠﺢ ‪،‬‬ ‫ﺳﻜﻨﺎ ً واﻟﭙﺎﯾﯩ ّ‬ ‫ﻓﺎﻷﺻﻠﺢ إﻻّ أن ﯾﻔﺴﻖ أﺣﺪ ﻣﻨﮭﻢ وإﻻّ أن ﯾﻨﺘﻘﻞ أﺣﺪ ﻣﻨﮭﻢ ﻣﻦ ﻗﺮﯾﺔ ﭘﺎى‬ ‫إﻟﻰ طﺮف آﺧﺮ وﻋﻠﻰ دوارﯾﺸﮫ ﻓﻰ اﻟﺘّﻜﯿﺔ وﻋﻠﻰ طﻠﺒﺔ اﻟﻌِﻠﻢ ﻓﻰ ﻣﺪرﺳﺘﮫ‬ ‫واﻟﻤﺴﺎﻓﺮﯾﻦ ﻟﺪﯾﮫ ‪".‬‬ ‫ﻓﻜﺘﺐ وزﯾﺮه اﻟﻔﺮﻣﺎن ﺑﻤﺎ أﻣﺮه وأﺟﺎب | ب‪ | ۲۸‬ﺑﮫ واﻋﻄﺎه ﻟﺴﻠﻄﺎن ‪،‬‬ ‫ﻓﻜﺘﺐ اﻟﺴﻠﻄﺎن ﺑﻘﻠﻤﮫ ﺗ ُ ّﺮة ﻋﻠﻰ رأس اﻟﻔﺮﻣﺎن وأﻋﻄﺎﻧﻲ اﻟﻔﺮﻣﺎن ‪ .‬ﺑﻌﺪ‬ ‫ﻗﯿﺎﻣﻰ ﻟﺪﯾﮫ ﺑﺴﺘّﺔ اﺷﮭﺮ ﻣﻊ ﻓﺮﻣﺎن اﻟﻤﻌﺎﻓﯿﺔ ﻣﻦ ﺟﻤﯿﻊ اﻟﺘ ّﻜﻠﯿﻔﺎت ﻣﺎ‬ ‫ﺴﺮ‬ ‫ﺳﯿﺠﺮى ﻣﻦ ﺑﻌﺪ ‪ .‬ﻓﻄﻠﺐ ﻣﻨﻰ اﻟﺪﻋﺎء ﻓﻰ اﻟﻮداع ﻣﻨﮫ ‪ ،‬ﻓﻘﻠﺖ ‪ :‬اﻟﻠّﮭﻢ ﯾ ّ‬ ‫ﻋﻠﯿﻚ ﻛﻞ ﻋﺴﯿﺮ وﺳﮭﻞ ﻟﻚ ﻛﻞ ﻣﺎ أردتَ وﻟﺮاﻣﯿﺖَ إﻟﯿﮫ وﻋﻠﻰ أوﻻدك إﻟﻰ‬ ‫آﺧﺮ اﻟﺪوران ﺑﺠﺎه اﻟﻘﺮآن ‪ .‬ﻓﻘﺒّﻞ ﯾﺪى ‪ ،‬ﻓﻌﺎﻧﻘﺖ رأﺳﮫ ودﻋﺖ ﻋﻨﮫ ‪.‬‬ ‫وذﻟﻚ ﻛﺎن راﺑﻊ اﻟﻤﺤﺮم ﯾﻮم اﻹﺛﻨﯿﻦ ﺳﻨﺔ ﺳﺒﻌﻤﺎﺋﺔ وﺧﻤﺴﺔ وﻋﺸﺮﯾﻦ‬ ‫‪.‬‬

‫‪Hacı Kāsım el-Bağdâdî’nin Seyāḥat‬‬‫‪nāme’sinin Orijinal Nüshasına Göre‬‬ ‫‪Orhan Gâzî’yi Bursa’da Ziyâreti‬‬ ‫وﺗﻮﺟﮭﺖ ﺑﺎﺻﺤﺎﺑﻰ اﻟﻰ ﻧﺤﻮ اﻟﺒﻮرﺻﺎ ﻟﺪى ﺧﻠﯿﻔﺔ اﻟﻌﺎﻟﻢ و ﺳﻠﻄﺎن‬ ‫اﻹﺳﻼم اﻟﺴﻠﻄﺎن اورﺧﺎن ﺧﺎن اﻟﻐﺎزى ﺑﻦ ﺳﻠﻄﺎن اﻟﻤﺮﺣﻮم اﻟﻤﻐﻔﻮر‬ ‫اﻟﺴﻠﻄﺎن ﻋﺜﻤﺎن ﺧﺎن اﻟﻐﺎزى ‪ ،‬ﺑﻌﺪ ﻓﺘﺢ اﻟﺒﻮرﺻﺎ وأﺧﺬھﺎ ﻣﻦ ﯾﺪ اﻟﻜﻔﺎر‬ ‫ﺑﺴﻨﺘﯿﻦ ‪.‬‬ ‫ﻓﻠﻤﺎ ﺑﻠﻎ ﺧﺒﺮ ذھﺎﺑﻰ اﻟﯿﮫ ھﺠﻢ ھﻮ ﻋﻠﻰ ﻛﺮﺳﻲ اﻟﺴﻠﻄﻨﺔ واﻗﺒﻞ وﺗﻮﺟﮫ‬ ‫ﻲ اﻋﺰازا ً واﻛﺮاﻣﺎ ً ﻟﺌﺪا ﺣﻖ | ‪ | ۲۷‬اﺟﺪادى وﺻﺎدﻓﻨﺎ ﻓﻰ ﻋﺮﺻﮫٴ‬ ‫اﻟ ّ‬ ‫آ‬

‫ﺳﺮﯾﺮ اﻟﺴﻠﻄﻨﺔ وﻗﺒّﻠﻨﺎ اﻟﺮاٴس واﻟﯿﺪ وذھﺒﻨﺎ ﻣﻌﺎ اﻟﻰ ﻛﺮﺳﻰ اﻟﺴﻠﻄﻨﺔ ‪ ،‬ﻓﻘﺎل‬ ‫ﻟﻰ ‪ :‬ﻗﺪّم اﻟﯿﮫ ! ﻓﻘﻠﺖ ﻟﮫ ‪ :‬اﻧﺖ ﺑﺎﻟﻘﺪوم اﻟﯿﮫ واﻟﺠﻠﻮس ﻋﻠﯿﮫ ﻻﺋﻖ ﺣﯿﺚ‬ ‫اﻧﺖ ﻣﺠﺎھﺪ ﻓﻲ دﯾﻦ اﻹﺳﻼم ‪ .‬ﻓﮭﻮ ﻣﺒﺎرك ﻟﻚ وﻷوﻻدك إﻟﻰ آﺧﺮ‬ ‫اﻟﺪوران !‬ ‫ﺛ ّﻢ طﻠﺐ ﻣﻨﻰ اﻟﺪّﻋﺎء ‪ ،‬ﻓﻘﻠﺖ ‪ :‬اﻟﻠّﮭﻢ اﻧﺼﺮ ﺳﻠﻄﺎن اﻹﺳﻼم و ﺧﻠﯿﻔﺔ‬ ‫ّ‬ ‫ﺑﺎﻟﻌﺰ‬ ‫اﻟﻌﺎﻟﻢ اﻟﺴﻠﻄﺎن اورﺧﺎن واﻧﺼﺮ اوﻻده وﻋﺴﺎﻛﺮه وﻋﺴﺎﻛﺮھﻢ‬ ‫واﻟﻐﻠﺒﺔ واﻟﻘﮭﺮ ﻋﻠﻰ اﻋﺪاء اﻟﺪﯾﻦ ! وارزﻗﮭﻢ زﯾﺎدة اﻟﻤﺮﺣﻤﺔ واﻟﻠﻄﻒ‬ ‫ﻋﻠﯽ اﻟﻔﻘﺮاء واﻟﻀﻌﻔﺂء إﻟﻰ ﯾﻮم اﻟﺪﯾﻦ ! اﻟﻠﮭﻢ اﻓﺘﺢ ﺑﺎب ﻓﺘﺢ ﺑﻘﺎع اﻟﻜﻔّﺎر‬ ‫وﻗ ّﻤﺎع اﻟﻤﺸﺮﻛﯿﻦ واﻟﻤﻠﺤﺪﯾﻦ ﻓﻰ اﻷﻣﺎﻛﻦ ﺑﯿﺪه وﺑﺄﯾﺪ أوﻻده ﺑﺠﺎه ﺳﯿﺪ‬ ‫ّ‬ ‫ووﻓﻖ أوﻻده ﺑﻤﺎ | ‪ | ۲۷‬ﯾﺤﺒﻚ وﯾﺮﺿﺎك إﻟﻰ ‪﴿ :‬‬ ‫اﻟﻤﺮﺳﻠﯿﻦ ! اﻟﻠّﮭ ّﻢ وﻓﻘّﮫ‬ ‫ب‬

‫ﺐ ﺳﻠﯿﻢ ﴾ ؛ ﺑﺠﺎه ﺟﺪّى إﻣﺎم‬ ‫ﯾﻮم ﻻ ﯾﻨﻔﻊ ﻣﺎل وﻻ ﺑﻨﻮن إﻻّ ﻣﻦ أﺗﻰ ﷲ ﺑﻘﻠ ٍ‬ ‫ﺟﻌﻔﺮ اﻟﺼﺎدق وإﻣﺎم ﻣﺤ ّﻤﺪ اﻟﺒﺎﻗﺮ وزﯾﻦ اﻟﻌﺎﺑﺪﯾﻦ ‪ .‬آﻣﯿﻦ ‪ ،‬ﯾﺎ رب‬ ‫اﻟﻌﺎﻟﻤﯿﻦ وﺻﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﻰ ﺳﯿﺪ اﻟﻤﺮﺳﻠﯿﻦ وﻋﺘﺮﺗﮫ ّ‬ ‫اﻟﻄﺎھﺮﯾﻦ !‬ ‫ﻓﻘﺎل ﻓﻰ اﻟﺪﻋﺎء ‪ :‬اَﻣﯿﻦ ‪ ،‬اَﻣﯿﻦ ! وﻛ ّﻨﺎ ﻣﺘﻮاﺟﮭﯿﻦ إﻟﯽ اﻟﻘﻠﺒﮫ وواﻗﻔﯿﻦ ﻋﻠﻰ‬ ‫اﻹﻗﺪاﻣﯿﻦ ‪ .‬ﻓﺒﻌﺪ اﻟﻔﺮاغ ﻣﻦ اﻟﺪﻋﺎء ‪ ،‬ﺟﻠﺴﺖ اﻧﺎ واﺑﻨﻰ ﻣﺤﻤﺪ ‪ .‬وھﻮ ‪ ،‬اى‬ ‫‪94 Bursa Günlüğü‬‬

“Aṣḥābım (yoldaşlarım)la Būrṣā tarafına; merḥūmü’lmaġfūr es-Sulṭān Ġāzī Sulṭān ʿOs̱ mān Ḫān’ın oğlu, Ḫalīfetü’l-ʿālem (Yeryüzünün Halîfesi) ve Sulṭānü’l-İslām (İslâm Sultânı) Ġāzī Sulṭān Orḫān Ḫān’ın katına doğru yöneldim. Būrṣā fetḥi sonrasıydı, orayı kāfirlerin elinden alalı iki yıl olmuştu.

Kendisine gelişimin ḫaberi ulaşınca o, Salṭanat Kürsüsü (tahtı)nın üzerinden atılarak hemen beni karşıladı, ecdādımın ḥaḳḳına riʿāyet için ʿizzet ü ikramda bulunup [27a] beni ağırladı. Salṭanat Sarayı’nın (Serīr-i Salṭanat) avlusunda karşılaştık, baş ve el ile karşılıklı olarak selâmlaşıp berâberce Salṭanat Tahtı’nın bulunduğu yere doğru yürüdük. Bana: “Lütfen ona çıkın!” dedi, ben ise ona: “Sen İslām dīni uğrunda savaştığın için ona çıkıp üzerine oturmaya daha lāyıḳsın! O (taht) āḫir zamâna kadar sana ve senin evlātlarına mübārek olsun!” dedim.

Sonra benden duʿā talebinde bulundu, ben de şöyle dedim: “Allāh’ım! Sulṭānü’l-İslām, Ḫalīfetü’l-ʿālem Sulṭān Orḫān’a yardım et, evlātlarını ve ʿaskerlerini destekle; onların ʿaskerlerini dahi üstün ve ġalip kılıp dīn düşmanlarını ḳahr eyle! Onları dīn (maḥşer) gününe kadar faḳîrlere ve düşkünlere karşı merḥamet ve luṭfun ziyādesiyle rızıḳlandır. Allāh’ım! Seyyidü’l-mürselīn hürmetine; kāfirlerin topraklarını fetḥin, müşrikleri ve mülḥidleri kendi yurtlarında katlin kapısını onun eliyle ve evlādının eliyle aç! Allāh’ım! [27b] Ceddim İmām Caʿfer eṣ-Ṣādıḳ, İmām Muḥammed el-Bāḳır ve İmām Zeyne’l-ʿĀbidīn hürmetine: “Mal ve evlâdın fayda vermeyeceği, ancak Allah’a sâlim ve temiz bir kalp ile gelenlerin müstesnâ olduğu gün”e (Şu‘arâ/26: 88-89) ulaşıncaya dek, onu ve evlādını sevdiğin ve rāżı olduğun şeylere muvaffaḳ eyle! Āmīn, yā Rabbe’l-ʿālemīn ve ṣalla’llāhu ʿalā Seyyidü’l-mürselīn ve ʿıtretihi’ṭ-ṭāḥirīn. (Ey ‘âlemlerin Rabb’i, kabûl eyle! Allah’ın salâtı Peygamberlerin Efendisi ve tertemiz ailesinin üzerine olsun!.)”

Duʿā sırasında o: “Āmīn, āmīn!..” diyordu, biz ikimiz ise onun ḳalbine teveccüh etmiş (yönelmiş) hâlde ayakta duruyorduk. Duʿāyı tamamladıktan sonra ben ve oğlum Muḥammed oturduk. Bu sırada o, yâni Sulṭān, Salṭanat Dīvānı’nda yalnızdı, Vezīr-i aʿẓam İbrāhīm Paşa ve Şeyḫü’l-İslām ise kapının arkasında duruyorlardı. Sonra Baġdād’dan göç ve intiḳālimizden ḥālâ içinde bulunduğumuz āna kadar olup bitenleri anlatmaya başladım. Bu karşılıklı konuşma sırasında bana: “Bizden ne dilersen dile!” dedi. Ben de: “Allāhu Teʿālā’dan evvelā senin cisminin, Müslümanlara karşı kin, ḥased, düşmanlık gibi kötü huylardan ṣıḥḥatte olmasını diliyorum. İkinci olarak ise; senden [28a] ben ve evlādım, dervīşlerim ve medresem-

deki ʿilim ṭālipleri için īrād buyurulan [vakıf]ları, iyiliğinin zamān sürdüğü müddetçe bāḳī kalabilmesi için benim ve onların üzerine naṣb etmeni istiyorum.” dedim.

Benden bunu işitince tebessüm etti, ḫāṭırına çok hoş ve uygun gelip: “Bu Allāh’ın bir iḥsānıdır!” diyerek Vezīr-i aʿẓamı İbrāhīm Paşa’ya şöyle bir fermān yazmasını emretti:

“Ġarzān ḳażāsının içinde bulunan ʿAyndār ḳaryesi arāżīsi ve Şīrvān nāḥiyyesinin içinde yer alan Pāy ḳaryesi arāżīsi; aṣlen Baġdād’lı olup Şīrvān’ı mesken tutan ve Pāy’ı vaṭan edinmiş bulunan, Şeyḫü’ş-şefīḳ hüve’l-ʿAmūdu fī’l-İslām bi’t-taḥḳīḳ (İslām’ın sağlam bir direği olan Şefḳatli Şeyḫ) eş-Şeyḫ Ḥācī Ḳāsım el-Ḳādirī’ye; kendilerinde herhangi bir yanlış iş görülmediği ve aralarından herhangi biri Pāy ḳaryesinden başka bir ṭarafa intiḳāl etmediği sürece, ṣalāḥ hâli üzere bulunup ṣāliḥ nesillerinden olan evlādına ve evlādının evlādına, tekyedeki dervīşlerine, medresesindeki ʿilim ṭāliplerine ve huzûruna gelen misāfirlerine vaḳfedilmiştir.”

Vezīri fermānı onun kendisine emrettiği ve gerekli gördüğü şekilde yazıp [28b] Sulṭān’a verdi, Sulṭān da fermānın baş tarafına ḳalemiyle tuğrasını çekti ve fermānı bana verdi. Daha sonra, karşılık talebine yönelik tüm mükellefiyetlerden muʿāf kılan fermānla altı ay onun yanında kaldım.

Sonra onunla vedāʿlaşmamız sırasında tekrar benden duʿā istedi, ben de şöyle dedim:

‘Allāh’ım sana her zor olanı müyesser kılsın, murâd ettiğin her şeyi senin için kolaylaştırsın ve onu sana da evlādına da bağışlasın. Ḳurʾān hürmetine āḫir zamâna dek hep böyle olsun…’

Elimi tuttu, başını okşayıp onunla vedaʿlaştım. Bu, yedi yüz yirmi beş yılı Muḥarrem’inin dördünde (21 Aralık 1324) Pazartesi günü olmuştu.”

(Hacı Kāsım el-Bağdâdî, Seyāḥat-nāme, Orijinal nüsha, vr. 26b, st. 10 / vr. 28b, st. 9.)

Bursa Günlüğü 95

Haydar bin Kāsım’ın Seyāḥat-nāme’nin Son Varağına Kendi Hattıyla Yazdığı “Tetimme” Seyyid Kāsım el-Bağdâdî’nin büyük oğlu Haydar bin Kāsım, Seyāḥat-nāme’nin orijinal nüshasının son varağının arka yüzüne kendi eliyle yazdığı notunda; eserin derlenişi sırasındaki olası hataları nedeniyle mazur görülmesini ve hatâlarının düzeltilmesini isterken metnin içindeki bilgileri nasıl inşâ ettiğine ışık tutacak şu önemli ayrıntıları vermiştir:

‫رﺟﻮت ﻣﻤﻦ ﯾﺴﻄﺮ إﻟﻲ ھﺬا اﻟﻜﺘﺎب اﻻ ﻻ ﺗﺘﺄﺧﺬ ﺧﻄﺌﺔ ھﺬه اﻟﻤﻼم ﺗﺰﻟﺔ اﻟﻘﻠﻢ اﻟﻰ‬ ‫اﻟﺨﻄﺄ ﻋﻦ ﺳﻤﺖ اﻟﺘﻘﺼﯿﺮات او ارﺗﺨﺎل اﻟﻔﻜﺮ ﻋﻨﮫ إﻟﻰ ﻣﺄل اﻋﻨﺎ او ﻣﺠﺎورة‬ ‫اﻷھﻼم إﻟﻰ اﻟﻤﺤﺎرة واﻟﻤﺠﺎزات ﻟﺴﺪد إدراﻛﻰ واﻋﻼم اﻟﻄﺎﯾﻒ وﻛﻨﮫ اﻟﺪور إﻟﻰ‬ ‫ﻓﻰ اﻵﻗﺎق ﻓﻌﻠﯿﻨﺎﻛﻢ ان ﯾﺪﻓﻊ اﻟﺴﯿﺌﺔ ﺑﺎﻟﺤﺴﻨﺎت ﻣﺜﺎﺑﺎ ﻣﻦ ﺟﺎﻧﺐ ﺧﺎﻟﻖ اﻷﻓﻼك‬ ‫واﻋﺘﻤﺪوا ﻋﻠﯿﮫ ﺣﻖ اﻹﻋﺘﻤﺎد وھﻮ ﺟﺮا ﻋﻠﻰ أﺳﻔﺎر ﻣﺎ ﻓﯿﮫ ﺑﺎﻟﺴﻌﻰ اﻟﺒﻠﯿﻎ وﺣﻤﺪا‬

96 Bursa Günlüğü

‫ﻟﺤﻤﺪه ﻋﻨﺪ اﻟﻤﻨﺎﺻﺐ وارﺑﺎب اﻟﻨﺴﺐ اداء ﻟﺤﻖ اﻷﺟﺪاد وﻧﯿﻼ إﻟﻰ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﺳﯿﺪ‬ . ‫اﻟﻜﺎﺋﻨﺎت ـ ﺻﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯿﮫ وﺳﻠﻢ ـ‬ “Bu kitāba naẓar eden kişiden ricā ederim ki; eğer ḳalemim sürçüp de doğrudan yana bir ḫaṭāya düşmüşsem veyâ onun fikrini maʿnāsına eriştireceğim yerde başka bir yere göçürmüşsem, bana karşılıklı aktarılıp söylenenleri idrākim kapalıyken ḥarekete geçip de derleme yoluna gitmişsem, gerçeğin çevresinde üstü kapalı bir şekilde durup dönmüşsem beni kınamasına hedef tutmasın. Kâinâtı Yaratan’ın katından iṣābet edecek iyiliklerle sizin üzerinizden kötülükleri defʿ edip gidersin, güzel bir gayretle içindekileri derleyip toparlasın. Tâ ki ecdādın ḥaḳḳını yerine getirmekle, mânevî derece sâhipleri ile nesepler erbābı katında övülüp anılsın ve Kāinātın Efendisi’nin -ṣallā’llāhu ʿaleyhi ve sellem- şefāʿatine ulaşsın.” (Hacı Kāsım el-Bağdâdî, Seyāḥat-nāme, Orijinal nüsha, vr. 32b, st. 1-8.)