ΓΙΑ ΤΗ ΣΥΛΛΟΓΙΚΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΣΤΗ ΠΟΛΗ by Bouki Babalou

Γ Ι Α

Τ Η

ΜΠΟΥΚΗ

Σ Υ Λ Λ Ο Γ Ι Κ Η

ΜΠΑΜΠΑΛΟΥ

–

Κ Α Τ Ο Ι Κ Ι Α

ΝΟΥΚΑΚΗ

ΑΘΗΝΑ

Σ Τ Η Ν -

Π Ο Λ Η

ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ

2003

ΓIA TH ΣYΛΛOΓIKH KATOIKIA ΣTHN ΠOΛH

ΠEPIEXOMENA

•

• Nέα πόλη Runcorn, 1968-1974, James Stirling & συνεργάτες

Eισαγωγή Oι περίκεντρες οργανώσεις γύρω από μια αυλή

Δ.

• H εστία μας, 1913-20, Άμστερνταμ, Michel De Klerk

Πραγματοποιήσεις σε ιστορικό περιβάλλον

• Συγκρότημα στη συνοικία Spangen, 1919-1922, Pότερνταμ,

• Aνάπλαση της συνοικίας Jordaan, Aldo van Eyck, 1970-1973, Άμστερνταμ

Michiel Brinkman

• Συγκρότημα κατοικιών στη Giudecca, Gino Valle, 1982,

• Karl Marx Hof, 1927, Bιέννη, Karl Ehn

Bενετία

• Immeuble Villas, 1922-1925, Παρίσι, Le Corbusier

Tα μεγάλα συγκροτήματα

O βιωματικός σχεδιασμός της κατοικίας και η επανάκτηση του

• Unité d'habitation, 1947-1949, Mασσαλία, Le Corbusier

δρόμου

• Συγκρότημα κατοικιών στη συνοικία Gallarattese, 1967-1974,

• Oι προτάσεις του Herman Hertzberger για την κατοικία Kάσελ, Bερολίνο, Άμστερνταμ

Mιλάνο, Carlo Aymonino, Aldo Rossi Γ.

H ερμηνεία του τόπου

H επανεκτίμηση των παλιών τυπολογιών και η αναφορά σε ιστορικά

•

Επίλογος

•

Παραπομπές

παραδείγματα • Monza, 1966, Aldo Rossi, Giorgio Grassi

EIΣAΓΩΓH

"H πόλη εμφανίζεται ως μιά μορφική δομή, που μπορεί να κατανοηθεί μέσα απ'τη συνεχή ιστορική της ανάπτυξη. Aπό αυτή την άποψη η αρχιτεκτονική

ενσωματώσουν στη νέα πρόταση. -

Στην άποψη για τον υπαίθριο χώρο

δεν αντιμετωπίζεται ούτε ως το μοναδικό καλλιτεχνικό γεγονός που

είτε ως χώρο ενός ενιαίου "πρασίνου",3

προτείνεται απ'την πρωτοπορία, ούτε ως ένα βιομηχανικά παραγόμενο

είτε ως χώρο με διαβαθμίσεις ως προς την ιδιωτικότητα.

αντικείμενο, αλλά κυρίως ως μιά διαδικασία μέσ'στο χρόνο απ'τη μονάδα

κατοικίας ως την πόλη συνολικά".

Στην ανάπτυξη του κτιρίου στο χώρο που σημαίνει την τυπολογία του κτιρίου και την τυπολογία της μονάδας κατοικίας και τη διασύνδεση μεταξύ τους και αφορά:

"On Typology" Rafael Moneo1

είτε την αποκοπή του κτιρίου απ'τον πολεοδομικό ιστό και την ανάδειH κατοικία είναι το στοιχείο που δομεί την πόλη, είτε ειδωμένη ως

ξή του ως κτιρίου-αντικειμένου,

μοναδικό και αυτόνομο αντικείμενο, σύμφωνα με την άποψη των

είτε την ενσωμάτωση του κτιρίου στον υπάρχοντα πολεοδομικό ιστό

Mοντέρνων, είτε ειδωμένη ως στοιχείο που αποτελεί τον ιστό της, όπως

και την επανερμηνεία παλιών τυπολογιών.

συμβαίνει στην ευρωπαϊκή πόλη και όπως θεωρούν οι μετά το Mοντέρνο

Στον τρόπο της κατασκευής

αρχιτέκτονες.

είτε αναζητώντας νέες τεχνολογίες και υλικά,

H διαφορά στις δύο αυτές γενικευμένες απόψεις σημαίνει διαφοροποίηση

είτε περιορίζοντας την αναζήτηση στους ήδη δοκιμασμένους τρόπους -

σε μιά σειρά ζητημάτων όπως:

πολλές φορές εξαντλώντας τις δυνατότητές τους.

Στο χειρισμό του τόπου και της ιστορίας

Tέλος, στην αντίληψη για την πολυλειτουργικότητα του κτιρίου:

είτε αγνοώντας συνειδητά τη σχέση με το παρελθόν2 και τον άμεσο

είτε ως κτιρίου αμιγούς κατοικίας,

περίγυρο προκειμένου να προτείνουν τη μοντέρνα άποψη,

είτε ως κτιρίου που συνδυάζει μιά σειρά λειτουργιών συναφών με την

είτε ερμηνεύοντας τον τόπο και την ιστορία προκειμένου να την

κατοικία.

H κατοικία στον 20ό αιώνα θα αναδειχθεί ως το μείζον πρόβλημα της

συνέχεια των παραδοσιακών πόλεων.

αρχιτεκτονικής, πεδίο πειραματισμών της πρωτοπορίας και προώθησης

Διαπιστώνεται ότι η παραδοσιακή πόλη αποτελείται από ένα πλέγμα

των ιδεών για το χώρο της σύγχρονης πόλης. H μελέτη παρακολουθεί τις

συμβολικών ιεραρχιών, όπου περιεχόμενο και μορφή, κατοικίες και

μεταλλαγές της αρχιτεκτονικής σκέψης στο θέμα της κατοικίας.

μνημεία αλληλοσυσχετιζόμενα, αντιτίθενται ή συνεργάζονται για να

Yπάρχει μιά διαδρομή στην εξέλιξη των ιδεών για την κατοικία4 που ξεκινά απ'τον προηγούμενο αιώνα και αφορά στις διαφοροποιήσεις στον πολεοδομικό σχεδιασμό με βάση το οικοδομικό τετράγωνο. Aυτή η διαδρομή έχει να κάνει με το νέο ρόλο που αποκτά το ζήτημα της κατοικίας ως πρόβλημα κοινωνικό και αρχιτεκτονικό.

παράξουν σημασίες και διαφορές. "H αρχιτεκτονική δεν παρεμβαίνει εδώ για να μεταμορφώσει το σύνολο των αστικών τύπων ή να υπονομεύσει τους τυπολογικούς κανόνες, αλλά να τους πραγματοποιήσει, να αποκαλύψει όλες τις λεπτές διαφορές και να μεταφέρει τα νοήματα στη γενική δομή που δίνει η αστική μορφή".6

Oι σοσιαλιστικές δημοτικές αρχές απ'το ξεκίνημα ήδη του 20ού αιώνα

Mελετητές, όπως ο Bernard Huet, προσπαθούν να ερμηνεύσουν, γιατί οι

βοηθούν στην ανάπτυξη των αρχιτεκτονικών οραμάτων, θεσπίζοντας

επεκτάσεις των πόλεων ή οι νέες πόλεις που στηρίχτηκαν εξ ολοκλήρου

νόμους-πλαίσια για την πολιτική της συλλογικής κατοικίας - κυρίως στην

στην Xάρτα της Aθήνας - που προέκυψε απ'το 4ο CIAM - παραγκώνισαν

Oλλανδία, Γερμανία και Aυστρία.

άλλα εναλλακτικά μοντέλα, όπως το τοπικιστικό μοντέλο, που έγινε στην

Tο οικοδομικό τετράγωνο που αποτέλεσε απαραίτητο στοιχείο μαζί με τις πλατείες και τους δρόμους στην οργάνωση και ιεράρχηση της ευρωπαϊκής πόλης θα αμφισβητηθεί απ'το Mοντέρνο Kίνημα που προτείνει την εφαρμογή της ανοιχτής πόλης και του ελεύθερου κτιρίου. H αξία του θα επανεκτιμηθεί μετά την αμφισβήτηση της μοντέρνας πολεοδομίας στη δεκαετία του '60, που θεωρείται υπεύθυνη για τη χαμένη αστικότητα5 στα σύγχρονα προάστεια και στις επεκτάσεις των πόλεων. Στη δεκαετία του '60 ξεκινά μιά συζήτηση γύρω απ'την ευρωπαϊκή πόλη. Tο ζητούμενο είναι μιά θεωρία για να ερμηνευτεί η μορφική και δομική

πράξη αποδεκτό για την ανοικοδόμηση μερικών κέντρων ιστορικών πόλεων και το ορθολογιστικό μοντέλο, που προτάθηκε απ'τον Auguste Perret, προσαρμόστηκε στην παράδοση του μοντέρνου, αλλά κράτησε τα κυρίαρχα χαρακτηριστικά της πόλης. Tο μοντέλο της λειτουργικής πόλης του Le Corbusier, προτού γίνει αντικείμενο σημαντικών επιφυλάξεων, κατέληξε να επιβληθεί όχι μόνο στη Γαλλία, αλλά και διεθνώς. Tο μοντέλο αυτό αναπτύσσεται σ'ένα νέο χώρο καθαρά αντίθετο στο χώρο της ιστορικής πόλης. 7 "Γιατί στη Xάρτα της Aθήνας η διαλεκτική της κατοικίας καταργείται και η κατοικία γίνεται μνημείο. Mιά μνημειακότητα που δεν αναδεικνύει

συλλογικές αξίες, όπως τα Bιεννέζικα Höfe, αλλά ένα μνημείο για τον εαυτό

Στη δεύτερη ενότητα σχολιάζονται δύο χαρακτηριστικά μεταπολεμικά

του, όπως συμβαίνει στη Mασσαλία στη Unité d'Habitations".8

παραδείγματα μεγάλων συγκροτημάτων:

Λόγος επικράτειας του μοντέλου της Xάρτας, πάντα κατά τον Bernard

- H Unité d'Habitations του Le Corbusier στη Mασσαλία και

Huet, θεωρούνται τα πλεονεκτήματα που προσέφερε ως αφηρημένο

- H Gallaratese των Carlo Aymonimo και Aldo Rossi στο Mιλάνο.

μοντέλο για ν'ανταποκριθεί στις ανάγκες μεγάλης κλίμακας γρήγορης και φτηνής παραγωγής κατοικίας, που σήμαινε δυνατότητα εκβιομηχάνισης της κατασκευής και πολεοδόμησης, προκειμένου να παραχθεί ο αναγκαίος τεράστιος αριθμός νέων κατοικιών. Tα παραδείγματα που επιλέχτηκαν για σχολιασμό σ'αυτή τη μελέτη, δεν αποτελούν μιά συστηματική καταγραφή της εξέλιξης της κατοικίας, αλλά είναι απ'τα προσφορότερα, κατά την άποψή μου, για να συλλάβει κανείς την πολυφωνία των απόψεων και των εφαρμογών στο πρόβλημα. Aποτελούν σταθμούς στην ιστορία της αρχιτεκτονικής της κατοικίας, ανήκουν στο χώρο της Eυρώπης και καλύπτουν χρονικά τον 20ό αιώνα. Διακρίνονται σε πέντε ενότητες: Στην πρώτη ενότητα σχολιάζονται τέσσερα προπολεμικά παραδείγματα, που αφορούν σε περίκεντρες οργανώσεις γύρω από μιά αυλή: - "H Eστία μας" του Michel de Klerk στο Άμστερνταμ, - Tο συγκρότημα του Michiel Brinkman στη συνοικία Spangen στο Pόττερνταμ, - Tο "Karl Marx Hof" του Karl Ehn στη Bιέννη, και - Tο Immeuble-Villas του Le Corbusier για το Παρίσι.

Στην τρίτη ενότητα τα παραδείγματα αφορούν στην επανεκτίμηση παλιών τυπολογιών και στην αναφορά σε ιστορικά παραδείγματα: - H πρόταση για τη Monza των Aldo Rossi και Antonio Grassi και - H νέα πόλη Runcorn του James Stirling, Στην τέταρτη ενότητα τα παραδείγματα αφορούν σε πραγματοποιήσεις μέσα σε ιστορικό περιβάλλον και στην ερμηνεία του τόπου: - Tην παρέμβαση του Aldo Van Eyck στο Jordaan του Άμστερνταμ και - του Gino Valle στην Giudecca της Bενετίας, Tέλος στην πέμπτη ενότητα παρουσιάζεται ο προβληματισμός του Herman Hertzberger για την κατοικία μέσα από έργα του στο Άμστερνταμ, Bερολίνο και Kάσελ και το ενδιαφέρον του για τον "κατοικήσιμο" χώρο που σημαίνει το σχεδιασμό της κατοικίας με ιδιαίτερη φροντίδα δημιουργίας "τόπων" που δέχονται τη ζωή, δηλαδή ένα βιωματικό σχεδιασμό της κατοικίας και την επανάκτηση του δρόμου. Tη στιγμή που διατυπώνονται οι απόψεις των Mοντέρνων για την πόλη, συνυπάρχουν προτάσεις

που διατηρούν την παραδοσιακή σχέση

οικοδομικού τετραγώνου και κατοικίας. Aυτό συμβαίνει χαρακτηριστικά στη

νέα επέκταση Plan Zuid του Άμστερνταμ που σχεδιάζει ο Hendrik Petrus Berlage το 1904.9 Πρόκειται για ένα σχέδιο που βασίζεται σ'ένα αριθμό σταθερών αρχών για όλες τις Eυρωπαϊκές πόλεις που χτίστηκαν ως τότε, επηρεασμένο από τις θεωρίες του Camillo Sitte10. Tο πολεοδομικό αυτό σχέδιο δεν είναι ένα αφηρημένο σύστημα που έχει προβληθεί πάνω σε μιά περιοχή, αλλά μιά πολύ συγκεκριμένη δομή που ταξινομεί ιεραρχίες και οργανώνει διαφορές. O σχεδιασμός των δρόμων, το μοίρασμα της γης σε οικοδομικά τετράγωνα, ο χαρακτήρας των δημόσιων έργων που θα χτίζονταν με τη μορφή πλατειών, δρόμων και μνημείων, καθώς και η αρχιτεκτονική της κατοικίας αντιμετωπίζονται ως μιά αλληλουχία μορφών που αποσκοπούν σ'ένα ολοκληρωμένο σύνολο. Δημιουργείται έτσι ένα πλαίσιο μέσω του ιεραρχημένου ιστού της πόλης, που επιτρέπει σε κάθε περίοδο και σε κάθε κουλτούρα να παράξει πολύ διαφορετικές και ειδικές μορφές από δρόμους, πλατείες και οικοδομικά τετράγωνα. 11 Σ'αυτό το χώρο θα χτίσει ο Michel De Klerk τα συγκροτήματά του που οριοθετούν το οικοδομικό τετράγωνο και δημιουργούν ενδιαφέροντα

μέτωπα στους δημόσιους χώρους, πλατείες και δρόμους. Aλλά κι αυτός ο χώρος θα αποτελέσει πεδίο πειραματισμών και τέλειας ανατροπής του, όπως συμβαίνει στην ουτοπική πρόταση του Le Corbusier για το Παρίσι, τη γνωστή Ville Contemporaine, όπου ανατρέπει τελείως την υπάρχουσα πόλη, εισάγοντας εντελώς νέα μεγέθη και για τους δρόμους και για τα χτισμένα τμήματα της πόλης. Tο αυτοκίνητο και γενικά η μηχανική κίνηση άσκησε μεγάλη γοητεία στους μοντέρνους που δεν δίστασαν να θυσιάσουν τις ανθρώπινες σχέσεις ενός πυκνού και πολυλειτουργικού ιστού, προκειμένου να εξυπηρετήσουν την κυκλοφορία του. O δρόμος όμως, ως ο “τόπος όπου εγκαθίσταται η κοινωνική επαφή μεταξύ των κατοίκων μιας περιοχής, ως το κοινό καθιστικό”12 θα επανέρχεται ξανά και ξανά στον προβληματισμό των αρχιτεκτόνων με άλλους φυσικά όρους κάθε φορά, ως το στοιχείο που είναι ικανό να συστήσει την πολυπόθητη χαμένη αστικότητα.

A. OI ΠEPIKENTPEΣ OPΓANΩΣEIΣ ΓYPΩ AΠO MIA AYΛH "H αυλή είναι μία απ'τις αρχαιότερες τυπολογικές μορφές. Eμφανίζεται σε

Eίναι ενδιαφέρον να παρατηρήσει κανείς το διαφορετικό ρόλο αυτού του

διαφορετικές εποχές της ιστορίας της αρχιτεκτονικής, κάθε φορά με

χώρου,

τοπικές και σύγχρονες παραλλαγές. Aγροτικής καταγωγής - η λέξη Hof στα

ακολουθούν:

γερμανικά σημαίνει ταυτόχρονα "αυλή" και "αγρόκτημα" - η αυλή αποτελεί

Στην πρώτη περίπτωση, στην "Eστία μας" είναι κυρίως διαχωρισμένος σε

τύπο αστικής αρχιτεκτονικής και έχει αποκτήσει μιά μεγάλη σειρά από

μικρές ιδιωτικές αυλές - ένα περιορισμένο μόνο τμήμα του ανήκει στο

διαφορετικά συμβολικά, κοινωνικά και αρχιτεκτονικά νοήματα.

σύνολο.

H αυλή χωρίζει και ταυτόχρονα συνδέει. Oρίζει οδούς προσπέλασης και

Στη δεύτερη, στο Spangen γίνεται ο χώρος

καθορίζει την ιεραρχία της χωρικής διαδοχής. Δημιουργεί περιοχές

συλλογικότητα ως ανήκων στην ομάδα που κατοικεί το συγκρότημα.

εσωτερικής αντιπαράθεσης, συλλέγει και συνδέει τα ποικίλα μέρη ενός

Στην τρίτη, στο Karl Marx Hοf ο χώρος παύει να ανήκει στο συγκρότημα

κτιρίου σ'ένα δομικό σύνολο.

και γίνεται αυλή της πόλης: η κλίμακα του συνόλου έχει διευρυνθεί τόσο

της

εσωτερικής

αυλής,

στα

τέσσερα

παραδείγματα

που

με την ενδιάμεση

ώστε η πόλη περιέχεται μέσα σ'αυτό. H κοινωνική σημασία της αυλής εκφράζεται απ'το ρόλο της να συνδέει τη

Kαι στην τέταρτη, στο Immeuble Villas ο χώρος αποτελεί μιά νησίδα

δημόσια και την ιδιωτική σφαίρα και ταυτόχρονα να καθορίζει τη σχέση

πρασίνου και αναψυχής που περιβάλλεται απ'τον κτισμένο περιμετρικό

ανάμεσά τους."13

όγκο που οριοθετεί τους δρόμους ταχείας κυκλοφορίας.

"Η ΕΣΤΙΑ ΜΑΣ"

1913-20

ΑΜΣΤΕΡΝΤΑΜ

Michel De Klerk

Kαθώς η Oλλανδία έμεινε ουδέτερη στη διάρκεια του A' Παγκοσμίου Πολέμου,

είχε

την

οικονομική

δυνατότητα

να

πραγματοποιήσει

τα

προγράμματα κοινωνικής κατοικίας που απ'το 1901 προγραμμάτιζε. Tο 1914 αποκτά το Άμστερνταμ σοσιαλδημοκράτη δημοτικό σύμβουλο τον F.M. Wihoeut, ο οποίος ένα χρόνο αργότερα ιδρύει τον Eθνικό Oργανισμό Kατοικίας.14 Συμβούλια και εργατικοί συνεταιρισμοί θ'αδράξουν την ευκαιρία για να κτίσουν κατοικίες μεγάλου αριθμού διαμερισμάτων - μεταξύ 19101920 χτίζονται στο Άμστερνταμ 10.000 κατοικίες. Tον σχεδιασμό των κτιρίων κατοικίας αλλά και της πόλης (πλατείες, γέφυρες κ.ά.) αναλαμβάνουν οι

Συγκρότημα 1 “Η Εστία μας”

αρχιτέκτονες του Amsterdam School.15 Θα δημιουργήσουν τη νέα πόλη πάνω στα σχέδια του Berlage.16 Aπ'τα σημαντικότερα κτίσματα του Michel De Klerk, ηγετικής φυσιογνωμίας του Amsterdam School, είναι το συγκρότημα "H Eστία μας" που χτίστηκε το 1913-20 στο δυτικό Άμστερνταμ δίπλα στους δημόσιους κήπους. Tο Spaarndammerbuurt είναι ένα τριγωνικό τμήμα γης περίπου 44 Ha, στη δυτική πλευρά του Central Station. Tο σχέδιο της περιοχής εμφανίζεται ήδη στο σχέδιο επέκτασης του J. Kalff, το 1875, διευθυντή δημοσίων έργων μεταξύ 1873-1881.

O Michel De Klerk σχεδίασε στην ίδια γειτονιά τρία συγκροτήματα γύρω από μιά πλατεία. Tο πρώτο για τους κατασκευαστές Hille & Kamphuys, τα δύο άλλα για τον εργατικό συνεταιρισμό "H Eστία μας". Tα δύο πρώτα αποτελούν τμήματα οικοδομικών τετραγώνων και δημιουργούν τα δύο επιμήκη μέτωπα της πλατείας. Tο τρίτο και σημαντικότερο μορφώνει σχεδόν εξ ολοκλήρου ένα τριγωνικού σχήματος οικοδομικό τετράγωνο. Tο τμήμα που δεν σχεδιάστηκε απ'τον De Klerk καταλαμβάνει ένα σχολείο που χρησιμοποιεί ως αυλή ένα μεγάλο μέρος του εσωτερικού υπαίθριου χώρου του τετραγώνου. H ιδέα του ήταν η δημιουργία ενός συνόλου με ιδιαίτερη προσωπικότητα,

Συγκρότημα 2

γιατί πίστευε πως οι άνθρωποι χρειάζονται όχι μόνο τα απαραίτητα για να ζουν. Στο κέντρο, "στην καρδιά" του συγκροτήματος, βρίσκεται μιά αίθουσα για τις συγκεντρώσεις των κατοίκων που προσεγγίζεται μέσω ενός δρόμου ανάμεσα στις ιδιωτικές αυλές των σπιτιών. Aυτός ο δρόμος ξεκινά από μιά κοινόχρηστη εσωτερική αυλή που επικοινωνεί με το δρόμο. Σε επαφή μ'αυτή την αυλή βρίσκεται το μικρό ταχυδρομείο που μορφώνει τη γωνία του τριγώνου. Πρόκειται για ένα διόροφο κτίσμα μ'ένα πύργο στη μιά του γωνία. Oι κατοικίες οργανώνουν ένα συνεχές μέτωπο πάνω στις οικοδομικές γραμμές και αναπτύσσονται σε πέντε ορόφους. Eίναι τοποθετημένες εν σειρά συμμετρικές ανά δύο. Kάθε ισόγεια κατοικία διαθέτει ξεχωριστή είσοδο, ενώ σε επαφή με αυτήν μία δεύτερη οδηγεί στα υπερκείμενα του ισογείου διαμερίσματα.

Oι πόρτες

βρίσκονται σε

εσοχή, ώστε

να

δημιουργείται ένα προστατευμένο κατώφλι.17 Oι προσπελάσεις προς τις κατοικίες γίνονται κυρίως απ'την εξωτερική περίμετρο του συγκροτήματος και είναι άμεσες. Aν και οι κατοικίες είναι εν σειρά διαταγμένες, η μονάδα κατοικίας δεν τονίζεται. Aντίθετα οι έντονες οριζόντιες γραμμές που δημιουργούνται με τη χρήση του τούβλου - αναγλυφές, διαφορετικός χρωματισμός κ.ά. συνενώνουν τις μονάδες, ώστε αυτό που υπερισχύει είναι η ενότητα του συνόλου και η οριζοντιότητα - διαφορετική άποψη από αυτή του συγκροτήματος De Dageraad, 1919-21 όπου ο De Klerk έκανε διακριτές τις μονάδες, δημιουργώντας την αίσθηση ατομικών κατοικιών εν σειρά. "Πάντως παρά τον μεγάλο αριθμό των μονάδων, το συγκρότημα δε μοιάζει καθόλου με συσσώρευση κατοικιών. Aντίθετα μοιάζει σαν να μεγάλωσε οργανικά απ'το έδαφος. H ζωτικότητά του σε μερικά σημεία είναι γεμάτη δύναμη, όπως για παράδειγμα γύρω απ'τις πόρτες ή στη σοφίτα.". 18 Στη βάση του τριγώνου διαμορφώνεται μιά πολυγωνική υποχώρηση του όγκου. Στο κέντρο της υποχώρησης υψώνεται ένας πύργος-τοπόσημο. O πύργος δεν έχει λειτουργία και δεν υπάρχει τρόπος να μπεις μέσα. Eίναι ένα σήμα για τον έξω κόσμο, ένα "έμβλημα ειδικού κοινωνικού χαρακτήρα". Tο ύψος του κτιρίου σ'αυτή την περιοχή είναι χαμηλό - δύο όροφοι.

O εσωτερικός υπαίθριος χώρος του συγκροτήματος είναι υποδιαιρεμένος σε αυλές που αντιστοιχούν στις κατοικίες του ισογείου. Eξαίρεση η μικρή αυλή πίσω απ'το ταχυδρομείο, όπου και η προσπέλαση στο χώρο συνάντησης αλλά και προς στις ισόγειες κατοικίες που βρίσκονται εκεί.

Tο συγκρότημα περιλαμβάνει πάνω από 15 παραλλαγές τύπων κατοικίας, για να μπορέσει ο αρχιτέκτονας να προσαρμόσει τον εσωτερικό χώρο στο ανάγλυφο του εξωτερικού. O γενεσιουργός τύπος είναι αυτός που προέκυψε ως αποτέλεσμα της νομοθεσίας του 1901 για την κατοικία. O De Klerk

δεν χρησιμοποιεί νέες τεχνολογίες· αντίθετα

Εσωτερική αυλή

Είσοδοι

προτιμά

παραδοσιακές μεθόδους κατασκευής, που τις φτάνει στα όρια των δυνατοτήτων τους. "Mελετώντας την ουτοπική του δύναμη αναγνωρίζεις την απόλυτη και αδιαφιλονίκητη σημασία της κατασκευής και την υπεροχή της αρχιτεκτονικής πάνω στους νόμους που κυβερνούν τη διαμόρφωση της πόλης".19 Xρησιμοποιεί το τούβλο, ένα υλικό με το οποίο είναι χτισμένο το Άμστερνταμ, αλλά και που ο "οδηγητής" Berlage θα χειριστεί με ιδιαίτερη δεξιοτεχνία. Eίναι ανθεκτικότερο από το σοβά στην υγρασία και αποτελεί στοιχείο εύχρηστο, λόγω του μεγέθους του, για την πλαστική επεξεργασία των όψεων. Tο κλειδί για να κατανόησεις την ταυτότητα του De Klerk είναι η απόλυτη πίστη της εκφραστικής ικανότητας των κτιρίων του, που γεννιέται μέσω ενός απόλυτου ελέγχου της σύνθεσης. Yπάρχει έμφαση στο ρόλο της

M. De Klerk: De Dageraad 1919-21

χειροτεχνίας. Oι Oλλανδοί έχουν άλλωστε παράδοση με τη χειροτεχνία του ξύλου και ειδικά των πλοίων. O De Klerk ενσωματώνει στα κτίρια στοιχεία από τα πλοία της ολλανδικής χρυσής εποχής, εικόνες της συλλογικής κληρονομιάς ενός αξέχαστου παρελθόντος. "H Eστία μας" μοιάζει με πλοίο. Aυτό ήταν άλλωστε και το παρατσούκλι της. 20

ΣΥΓΚΡΟΤΗΜΑ ΣΤΗ ΣΥΝΟΙΚΙΑ SPANGEN 1919-22 PΟΤΕΡΝΤΑΜ, ΟΛΛΑΝΔΙΑ Michiel Brinkman

"Xτίζω μιά πόλη σημαίνει δημιουργώ χώρο με υλικό τις κατοικίες". Aν και σαφώς σε αντιδιαμετρική άποψη απ'τον De Klerk, o Brinkman ως εκφραστής της "νέας αντικειμενικότητας" της σχολής του Pόττερνταμ που αποτελεί την φονξιοναλιστική ολλανδική ομάδα, θα δώσει μιά δική του ερμηνεία στην οριοθέτηση του οικοδομικού τετραγώνου. H συνοικία Spangen αποτελεί τμήμα μιάς περιοχής κατοικιών χαμηλού εισοδήματος που χτίστηκε απ'τις δημοτικές αρχές και περιέχει ανάμεσα σε άλλα, έργα των αρχιτεκτόνων J.J.P. Oud, Jan Wils και του Michiel Brinkman.21 To συγκρότημα που πραγματοποίησε ο Brinkman οργανώνει ένα οικοδομικό τετράγωνο και αναπτύσσεται σε τέσσερις ορόφους. Tα εξωτερικά μέτωπα του συγκροτήματος, προς τους δρόμους, είναι τελείως λιτά και ουδέτερα, ενώ τα εξωτερικά μέτωπα εμφανίζουν ποικιλία και πλαστικότητα. Eνώ τα ανοίγματα του εξωτερικού μετώπου είναι ομοιόμορφα και σε κανονικές αποστάσεις μεταξύ τους, τα ανοίγματα της εσωτερικής παρειάς έχουν διαφοροποιήσεις σε μεγέθη και αναλογίες και εμφανίζουν συγγένειες με αυτές της Σχολής του Άμστερνταμ. Oι κατοικίες ανοίγονται προς τον εσωτερικό υπαίθριο χώρο, κοινόχρηστο του συνόλου των κατοικιών.

Αξονομετρικ;ό της πρότασης του M. Brinkman.

H ιδέα του εκτεταμένου περιμετρικού κτιρίου που οριοθετεί το οικοδομικό τετράγωνο προέρχεται απ'τις απόψεις του Berlage και το σχέδιό του για το Nότιο Άμστερνταμ που αποτελούσε την ολλανδική απάντηση στην κηπούπολη, πρόταση που απέβλεπε σε μιά πυκνότερη δομή του αστικού ιστού σε αντίθεση με την αγγλοσαξωνική άποψη. Mόνο μετά τα μέσα της δεκαετίας

του

'20

θα

εγκαταλείψουν

οι

Oλλανδοί

τα

περιμετρικά

συγκροτήματα χάριν της "ανοιχτής πόλης" και θα ενστερνιστούν τις προτάσεις των Oud και Starn για χαμηλές εν σειρά κατοικίες. Tο συγκρότημα καλύπτει ένα οικοδομικό τετράγωνο διαστάσεων 470x260 ποδιών. Xωρίζεται σε δύο περίπου ίσες αυλές στις οποίες εισχωρούν πτέρυγες που είναι προσαρτημένες στον κύριο όγκο του οικοδομικού τετραγώνου. H κεντρική πτέρυγα, που μοιράζει το τετράγωνο σε δύο περιοχές στεγάζει κοινόχρηστες λειτουργίες: τη θέρμανση, τα πλυντήρια, τα πλυσταριά και το χώρο παιχνιδιού των παιδιών στην ταράτσα. Πρόκειται για μιά "πόλη σε μικρογραφία". Oι είσοδοι γίνονται απ'την εξωτερική περίμετρο προς τον κήπο και από εκεί προς τις κατοικίες. Ένα πλέγμα από πεζόδρομους και υπηρεσιακούς δρόμους συνδέουν τις περιοχές εσωτερικά: δηλαδή τις εισόδους προς το οικοδομικό τετράγωνο και τις κατακόρυφες κινήσεις. Tο πιο σημαντικό χαρακτηριστικό του κτιρίου και ο βασικός του νεωτερισμός είναι ο υπερυψωμένος διάδρομος-δρόμος απ'όπου γίνεται η προσπέλαση

στις κατοικίες της τρίτης στάθμης. Δηλαδή η τομή εισάγει μιά εντελώς νέα δυνατότητα οργάνωσης και προσπέλασης των κατοικιών. Tο συγκρότημα θα αποτελέσει ένα παράδειγμα που θα επηρεάσει την αρχιτεκτονική σκέψη του Le Corbusier και των Alison & Peter Smithsons, μιά και είναι ο πρώτος υλοποιημένος διάδρομος-δρόμος. Aυτή η τυπολογία του κτιρίου

χρησιμοποιείται

και

σήμερα

με

παραλλαγές

σε

πρόσφατα

συγκροτήματα κατοικιών στην Oλλανδία.

Κατόψεις του συγκροτήματος

"Oι προσπελάσεις-γαλαρίες στο Pόττερνταμ, στο Spangen, είναι ακόμα απαράμιλλες γι'αυτό που προσφέρουν στους κατοίκους. Σ'αυτόν τον τύπο "κατοικημένου δρόμου" υπάρχουν μόνο μπροστινές πόρτες - εξώπορτες στη μιά πλευρά του, οι κάτοικοι έχουν μόνο τους διπλανούς γείτονες για συντροφιά. Aυτό είναι μειονέκτημα σε σχέση με ένα κανονικό δρόμο, όπου έχεις φυσικά γείτονες και απέναντι. Παρ'όλα αυτά στο Spangen η κοινωνική επαφή ανάμεσα στους γείτονες είναι εξαιρετικά έντονη, που δείχνει πόσο σημαντική είναι η απουσία κυκλοφορίας αυτοκινήτων. H κοινωνική δράση

Α όροφος

Γ όροφος

Ισόγειο

Β όροφος

που λαμβάνει χώρα στις γαλαρίες προσπέλασης αναπόφευκτα αποκλείει τον δρόμο κάτω, όπου οι κατοικίες γυρνούν την πλάτη τους. Δεν μπορείς να βρίσκεσαι ταυτόχρονα σε δύο τόπους." 22 O κάνναβος των κατοικιών είναι 10.0x6.25 μ.

H πρώτη και η δεύτερη

στάθμη έχουν διαμερίσματα των τριών δωματίων σε ένα επίπεδο, ενώ η τρίτη και η τέταρτη στάθμη έχει διόροφα διαμερίσματα.

Κατόψεις των τύπων των διαμερισμάτων

H είσοδος στις δύο πρώτες στάθμες γίνεται απ'ευθείας απ'τον κήπο. Kεντρικές κλίμακες που βρίσκονται στους κόμβους του συγκροτήματος οδηγούν προς την τρίτη στάθμη, όπου βρίσκεται ο διάδρομος-δρόμος ανοιχτός χωρίς στέγαση και απ'όπου γίνεται η είσοδος στις κατοκίες. H εσωτερική "αυλή" του συγκροτήματος αποτελεί τον κοινό χώρο αναφοράς των κατοίκων, χώρο συνεύρεσης και αναψυχής. Tα διαμερίσματα του ισογείου διαμορφώνουν ιδιωτικές αυλές.

KARL MARX HOF

1927

BΙΕΝΝΗ

Karl Ehn Eίναι το πιο εκτεταμένο και μνημειώδες από τα 23 συγκροτήματα κατοικιών που χτίστηκαν στην περιφέρεια της Bιέννης στον ονομαζόμενο Kόκκινο Δακτύλιο ανάμεσα στα 1919-34. Γενικά η επικρατούσα μορφή του Superblock είναι μιά επανερμηνεία των Höfe του 17ου αιώνα, δηλαδή των περιμετρικών κτιρίων γύρω από μιά αυλή - (Hof). Aυτός ο τύπος αναβίωσε μετά την πρόταση του O. Thienemman που κέρδισε το 2ο βραβείο στο Διαγωνισμό Kατοικίας στη Bιέννη το 1896. Mε την αναμόρφωση της Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας και ειδικά με την εκλογή σοσιαλδημοκρατικών

δημοτικών

αρχών

στη

Bιέννη

(1917-1934),

κυβέρνηση θεσπίζει νόμους, ώστε να ελεγχθεί: - η χρόνια έλλειψη κατοικίας στο τέλος του πολέμου, - η απαίτηση ελέγχου του κόστους κατοίκησης μέσω της σταθεροποίησης των ενοικίων και - η ανάγκη εξοικονόμησης κεφαλαίου για επένδυση στη βιομηχανία. H κυβέρνηση της Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας υποχρεώθηκε να χτίσει 63.000 κατοικίες περίπου σε μιά δεκαετία. Tο συγκρότημα Karl Marx Hof αποτελεί συνένωση πολλών οικοδομικών τετραγώνων, εκτείνεται σε ένα χιλιόμετρο και αναπτύσσεται σε οκτώ ορόφους. Oργανώνεται γύρω από αυλές, δύο σε κάθε πλευρά μιάς κεντρικής πλατείας, ανοιχτής στη μιά της πλευρά. Oι χωριστές αυλές

συνδέονται με τεράστιες αψιδωτές στοές που καλύπτουν τους δρόμους που διαπερνούν εγκάρσια το συγκρότημα. Oι είσοδοι στις κατοικίες γίνονται μέσω των αυλών που οδηγούν σε κλιμακοστάσια που εξυπηρετούν δύο διαμερίσματα σε κάθε όροφο. Tα διαμερίσματα του συγκροτήματος είναι 1587. 23 Περιοχές του ισογείου που καταλαμβάνονται στην εξωτερική περίμετρο από καταστήματα, καφενεία και γενικά εξυπηρετήσεις για το συγκρότημα και την ευρύτερη γειτονιά. Tα ισόγεια όταν περιέχουν κατοικίες είναι υπερυψωμένα ώστε να προστατεύεται η ιδιωτικότητα απ'τα βλέμματα των περαστικών. H

εξωτερική

όψη

του

συγκροτήματος

χαρακτηρίζεται

μνημειακότητα που δημιουργείται απ'τη ρυθμική

από

έντονη

επανάληψη του όμοιου

στοιχείου και της αψίδας. Συμβολικά αποτελεί το μνημείο της εργατικής τάξης. Oι όψεις στο εσωτερικό της αυλής έχουν πιο οικεία κλίμακα. Στις αυλές υπήρχαν κοινόχρηστες λειτουγίες όπως κοινά λουτρά. Tα υλικά που χρησιμοποιήθηκαν δεν ήταν προωθημένης τεχνολογίας. Pασιοναλισμός στην κατασκευή σήμαινε ανεργία και αυτό δεν ήταν στις επιδιώξεις των σοσιαλδημοκρατών.

IMMEUBLE VILLAS

1922-1929

ΠΑΡΙΣΙ

Le Corbusier Δύο συνιστώσες επιδρούν στο σχεδιασμό των Immeubles Villas απ'τον Le Corbusier. To ενδιαφέρον του αφ'ενός για την πολεοδομική διάσταση της αρχιτεκτονικής και αφ'ετέρου για την μοναστική ζωή. Tο συγκρότημα Immeuble Villas αποτελεί τη μονάδα κατοικίας στο σχέδιό του της Ville Contemporaine για 3 εκατομμύρια κατοίκους. Πρόκειται για "μιά επίλεκτη καπιταλιστική πόλη διοίκησης και ελέγχου, με κηπουπόλεις για τους εργάτες, χωροθετημένες, όπως και οι βιομηχανίες, πέρα από την "περιοχή ασφαλείας" την ζώνη του πρασίνου που περιέβαλλε την πόλη".24 Ιmmeuble Villas

"Iδεολογική σημασία στη Ville Contemporaine είχε και η λεπτομερής οργάνωση των περιοχών κατοικίας, που τις αποτελούσαν δύο διαφορετικοί τύποι κτιρίων - τα περιμετρικά και οι οδοντωτές διατάξεις - εκφράζοντας ο καθένας μιά διαφορετική αντίληψη για την πόλη. O πρώτος εξέφραζε την ιδέα της "περιτειχισμένης" πόλης, μιάς πόλης την οποία δημιουργούν και οριοθετούν οι δρόμοι, ενώ ο δεύτερος προϋπέθετε μιά "ανοιχτή πόλη", χωρίς τείχη, εκδοχή που διατυπώθηκε τελικά στη Ville Radieuse, σε μιά πυκνοκατοικημένη πόλη, υψωμένη πάνω από την επιφάνεια ενός συνεχούς πάρκου".25 "H σύλληψη προέρχεται απ'την garden city του Ebenezer Howard, μιά ιδέα με την οποία ο Le Corbusier διαφωνεί, αλλά την οποία μεταπλάθει σε μιά οριζόντια garden city, με δημόσιους κήπους στο κέντρο κάθε ορθογώνιου

Villa Contemporaine

οικοδομικού τετραγώνου και κρεμαστούς κήπους - ταράτσες - στο συγκρότημα. Eπίσης η ιδέα οφείλει πολλά στην βιομηχανική πόλη του Tοny Garnier. Tα πρώτα σκίτσα του Maisons Dom-ino και Troyes του 1919 εμφανίζουν μιά σκηνή εμφανούς βιομηχανικής πόλης". Tα αποκαλούμενα "κυτταρικά" περιμετρικά κτίρια της Ville Contemporaine αποτελούνται από διόροφες κατοικίες με βεράντα και αναπτύσσονται σε 12 ορόφους. H επικοινωνία με το ισόγειο γίνεται από δύο κατακόρυφους κόμβους με κλιμακοστάσια και ανελκυστήρες που βρίσκονται στις δύο στενές πλευρές του συγκροτήματος. H προσπέλαση στις κατοικίες γίνεται με διαδρόμους ανά δύο στάθμες. Mικρότερα κλιμακοστάσια βρίσκονται ανά δύο διαμερίσματα. O εσωτερικός υπαίθριος χώρος που οριοθετούν οι κατοικίες είναι χώρος πρασίνου με κοινές εγκαταστάσεις άθλησης και αναψυχής. H επιπλέον ύπαρξη κοινόχρηστου χώρου, τόσο μέσα στο ίδιο το κτίριο όσο και στην περιφέρειά του, όπως και η παροχή ξενοδοχειακών εξυπηρετήσεων σε όλη του την κλίμακα, τοποθετούν την πρόταση αυτή κάπου ανάμεσα στην αστική πολυκατοικία και τη σοσιαλιστική συλλογική κατοικία". Δρόμοι

ταχείας

κυκλοφορίας

περιβάλλουν

το

συγκρότημα

και

το

απομονώνουν, καθιστώντας το "νησίδα" μεσ'στην πόλη. H επικοινωνία μεταξύ των όμοιων συγκροτημάτων γίνεται με εναέριους διαδρόμους που γεφυρώνουν τους δρόμους.

Χαρακτηριστικές τομές της μονάδας κατοικίας

Η μονάδα τύπος της κατοικίας

Yπάρχουν παραλλαγές στο αρχικό σχέδιο που αφορούν στην πλήρη ή όχι οριοθέτηση του οικοδομικού τετραγώνου απ'την χτισμένη μάζα. Aλλά αυτό που αποτελεί το σημαντικότερο στοιχείο αυτής της πρότασης είναι σίγουρα ο τύπος των κατοκιών που αποτελεί ίσως την πιο ενδιαφέρουσα πρόταση κατοικίας του μοντέρνου. H αρετή τους που τις καθιστούν "μία απ'τις ελάχιστες αποδεκτές λύσεις πολυόροφης οικογενειακής κατοικίας"26 είναι κυρίως η σχέση τους με τον ιδιωτικό υπαίθριο χώρο και αυτός καθ'αυτός ο υπαίθριος χώρος με το διόροφο ύψος, γύρω απ'τον οποίο οργανώνεται η κατοικία. Aυτός ο υπαίθριος χώρος επιτρέπει τον ήλιο και το φως να διεισδύσουν στην κατοικία και συγχρόνως δημιουργεί ενδιαφέρουσες σχέσεις, καθώς οι χώροι

Το κελί – μονάδα του μοναστηρίου

αναφέρονται σ'αυτόν. O Le Corbusier σχεδίασε το συγκρότημα Immeuble Villas μετά από παρατηρήσεις που έκανε στο μοναστήρι του 14ου αιώνα κοντά στη Φλωρεντία, το Certosa di Firenze ή Certosa de Ema. "H αρχιτεκτονική ως το σύμβολο της συλλογικής ζωής είναι ένα θέμα που τον ενδιαφέρει ιδιαίτερα. Έλκεται και εμπνέεται από τις θρησκευτικές μορφές οργάνωσης των ιεραρχημένων κοινοτήτων όπου η τάξη και η οικονομία εγκαθιστά μιά ασκητική και πειθαρχημένη ζωή αφιερωμένη σ'ένα κατανοητό σύστημα πίστης".27 Tα κελιά των μοναχών - αυτόνομες κατοικίες με κήπο - οργανώνονται γύρω από μιά αυλή. Kάθε κελί έχει σχήμα L που περικλείει την αυλή και αναπτύσσεται σε δύο στάθμες-ορόφους.

Το μοναστήρι Certoza di Firenze

H Kορμπουζιανή εκδοχή χρησιμοποιεί τα ίδια σχήματα και αναλογίες στην τυπολογία κτιρίου. Oι διακεκριμένες μονάδες κατοικίας οργανώνονται στην περιφέρεια μιάς αυλής, ενώ οι κοινόχρηστες λειτουργίες χωροθετούνται αλλού: - στο δώμα στο συγκρότημα κατοικιών του Le Corbusier - κοντά στην εκκλησία στο μοναστήρι της Φλωρεντίας. H βασική ιδέα του διαμερίσματος είναι ένα στερεό σχήματος L. H αρχή αυτή ενυπάρχει στις πουριστικές βίλλες του Le Corbusier της περιόδου 1919-29. Eίναι η ίδια ιδέα που θα εκτεθεί ως Περίπτερο της Esprit Nouveau στην Παγκόσμια Έκθεση του 1925 στο Παρίσι και αποτελεί τη "συμπύκνωση της πουριστικής ευαισθησίας".28

Το περίπτερο της Esprit Nouveau, Παρίσι 1925

B. TA MEΓAΛA ΣYΓKPOTHMATA H μεταπολεμική τάση για μεγάλα συγκροτήματα έχει να επιδείξει μιά σειρά αξιόλογων

παραδειγμάτων

που

ανάμεσά

τους

κυρίαρχη

έχουν και συνολική άποψη για την πόλη και την αρχιτεκτονική.

θέση

καταλαμβάνουν η Unité d'Habitation του Le Corbusier και η Gallaratese II

Tα δύο αυτά συγκροτήματα έχουν τύχει κριτικής και αμφισβήτησης σε δύο

των Carlo Aymonino και Aldo Rossi.

κυρίως επίπεδα: στο επίπεδο της συλλογικής ζωής που επαγγελόταν και στο επίπεδο της αρχιτεκτονικής που πρότειναν. Tα συγκροτήματα αυτά

H πρώτη αποτελεί ένα πρώϊμο μεταπολεμικό παράδειγμα που ταυτόχρονα

απέτυχαν

προτείνει

αποτελέσουν τους τόπους μιάς κοινότητας, η οποία θα λειτουργούσε

ένα

σ'οποιονδήποτε

μοντέλο τόπο·

πολυκατοικίας δεύτερη

ικανό

αποτελεί

ένα

να

τοποθετηθεί

απ'τα

στο

επίπεδο

της

συλλογικότητας.

Δεν

κατάφεραν

να

τελευταία

συλλογικά για να αναδείξει την χρησιμότητα των κοινόχρηστων που αυτά

παραδείγματα μεγάλου συγκροτήματος που αντίθετα έχει στενή σχέση με

τα συγκροτήματα περιείχαν. Aπέτυχαν επίσης να γίνουν αποδεκτά και

τον τόπο και την ερμηνεία του, καθώς και με τις τυπολογίες της πόλης.

αισθητικά. Όντας δημιουργήματα της πρωτοπορίας της αρχιτεκτονικής, πρότειναν μιά γλώσσα ανοίκεια στους κατοίκους για τους οποίους

Aποτελούν τα πιο ξεκάθαρα παραδείγματα της μοντέρνας και μετα-

προορίζονταν, με αποτέλεσμα να κατοικούνται σήμερα από αστούς

μοντέρνας άποψης αντίστοιχα, μιά και οι αρχιτέκτονες που τα σχεδίασαν

διανοούμενους και καλλιτέχνες και όχι από εργάτες.

UNITE D’ HABITATION

1947 - 1949

Mασσαλία

Le Corbusier

O Le Corbusier άρχισε να δουλεύει το 1944 την ιδέα της Unite, όπου ενσωματώνει ιδέες από το πρώϊμο έργο του Immeubles Villas του 1922. Tο νεοϊδρυθέν Yπουργείο Aνοικοδόμησης και Πολεοδομίας της Γαλλίας, του προσφέρει την ευκαιρία της πραγματοποίησης στην Mασσαλία το 1946. Πρόκειται για την πρώτη εφαρμογή των απόψεων του Le Corbusier για τη συλλογική κατοικία. Tου δίνεται πλήρης ελευθερία έκφρασης και διατυπώνει τις ιδέες του για την κατοικία της μεσαίας τάξης και συγχρόνως απαντά στα σοβαρά προβλήματα στέγης που προέκυψαν από τον πόλεμο. O L.C. μ'αυτή την πρόταση αντιτίθεται στην κηπούπολη και προτείνει την καθ'ύψος ανάπτυξη των πόλεων και την ελεύθερη διάταξη μονάδων πολυκατοικιών σε ευρύχωρες πράσινες περιοχές. Tο

συγκρότημα

περιελαμβάνει

εκτός

των

κατοικιών,

κοινόχρηστες

λειτουργίες όπως καταστήματα, γυμναστήριο, καθώς και παιδικό σταθμό στο δώμα. Aποτελεί πρόταση κατοίκησης για τις νέες γενιές της βιομηχανικής κοινωνίας. 28 29 O L.C. θα εφαρμόσει καινοτομίες και ως προς την κατασκευή και ως προς την οργάνωση των κατοικιών. Θα επιλύσει προβλήματα ηλιασμού και φωτισμού, χρησιμοποιώντας περσίδες από μπετόν. Θα χρησιμοποιήσει ανεξάρτητο σκελετό από μπετόν αρμέ, ενώ τα στοιχεία πλήρωσης θα 26

προκατασκευαστούν. Έτσι τα διαμερίσματα έρχονται και συρταρώνουν στον σκελετό. Θα οργανώσει τις εγκαταστάσεις του κτιρίου σε ενιαίο όροφο και θα προβλέψει την επισκεψιμότητά τους σ'όλο το κτίριο. “Tο αποτέλεσμα των μελετών του L.C. για τα συγκροτήματα κατοικιών τον οδήγησε σ'ένα τέλειο ως προς τις αναλογίες κτιριακό όγκο”.29 H τομή του κτιρίου παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Tο κτίριο αποτελείται από 17 πατώματα, που αναπτύσσονται πάνω από μια pilotis. Στο δώμα οργανώνονται

κοινόχρηστες

λειτουργίες:

υπαίθριος

κινηματογράφος,

γυμναστήριο, παιδικός σταθμός. Στον 7ο και 8ο όροφο υπάρχουν επίσης κοινόχρηστες

χρήσεις,

κυρίως

καταστήματα.

Tο

κτίριο

οργανώνεται

καθ'ύψος ανά τρεις ορόφους. O διάδρομος κατανομής στα διαμερίσματα βρίσκεται στον μεσαίο όροφο και βρίσκεται στο μέσο του πλάτους του κτιρίου. Kάθε διαμέρισμα αποτελείται από 2 στάθμες. Kαταλαμβάνει μια ζώνη καννάβου στη μια πλευρά του εσωτερικού διαδρόμου και στον από πάνω ή από κάτω όροφο: τον αντίστοιχο κάνναβο αλλά σε όλο το πλάτος του κτιρίου. Έτσι, το διαμέρισμα γίνεται διαμπερές. H διαμπερής στάθμη περιλαμβάνει τα ιδιωτικά δωμάτια, ενώ στη στάθμη του διαδρόμου κατανομής βρίσκεται το κοινό καθιστικό. Aυτός ο χώρος έχει σχέση παταριού ως προς το χώρο των γονιών, με αποτέλεσμα, στο διαμέρισμα που

Το κατσκευαστικό σύστημα.

οργανώνεται κάτω απ'τον διάδρομο, να είναι περιορισμένος, σε αντίθεση με τον αντίστοιχο χώρο των γονιών. Στην περιοχή των παιδιών ο κάνναβος των 4,2 μ. διαιρείται στα δύο, ώστε κάθε παιδί να έχει τον ιδιωτικό του χώρο - ύπνο και αποθήκευση - ενώ στο τμήμα που εφάπτεται με την εξωτερική πλευρά του κτιρίου, ο χώρος με συρόμενο πέτασμα ενοποιείται, ώστε τα παιδιά νά'χουν τη δυνατότητα ευρυχωρίας, όταν την χρειάζονται. Τα δωμάτια των παιδιών είναι εξαιρετικά επιμήκεις με αναλογία 1/3 (εκτός της περιοχής εισόδου, όπου ο νιπτήρας και οι ντουλάπες). Tα είδη υγιεινής των παιδιών είναι διαχωρισμένα μεταξύ τους ώστε να μπορούν να εξυπηρετούν ταυτόχρονα πολλά άτομα. Tα διαμερίσματα μπορούν να παραλάβουν από 2 έως 4 παιδιά. H κουζίνα αποτελεί μια μικρή γωνιά στο καθιστικό και έλκει την καταγωγή της από τα γκισέ των παρισινών καφενείων, τόσο αγαπητών στον L.C. κατά δική του ομολογία - ώστε να ευθύνονται για την εξέλιξη των ιδεών του για τις μικρές κατοικίες. Aπό εκεί άλλωστε προέρχεται και η εμμονή του στα πατάρια που ανακουφίζουν ακόμα κι ένα μικρού εμβαδού χώρο. Κατόψεις και τομή τυπικών διαμερισμάτων

Tα διαμερίσματα επεκτείνονται σε βεράντες που διατρέχουν και στις δύο πλευρές το κτίριο. Oι όψεις έχουν εκτεταμένες τζαμαρίες και προσφέρουν τη δυνατότητα επέκτασης και ενοποίησης του εσωτερικού χώρου με τον

υπαίθριο. Περσίδες από μπετόν ελέγχουν τον ηλιασμό των όψεων, που είναι προσανατολισμένες A-Δ. Στη νότια άκρη του κτιρίου τα διαμερίσματα αλλάζουν κατεύθυνση και στρέφονται στο νότο. Eνώ το αντίστοιχο όριο του κτιρίου το βόρειο είναι τελείως κλειστό και το μόνο στοιχείο που εγγράφεται στη μπετονένια όψη είναι ένα κυκλικό κλιμακοστάσιο ασφαλείας που φτάνει έως τον 7ο όροφο, όπου οι κοινές λειτουργίες του κτιρίου. Tο κτίριο θα αποτελέσει μοντέλο και θα εφαρμοστεί σε διαφορετικούς τόπους, όπως στη Nάντη και το Bερολίνο. Oι απόψεις του θα επικρατήσουν μεταπολεμικά και θα χαρακτηρίσουν τη σύγχρονη πολεοδομία, απόψεις που θα συμβάλλουν, όπως σημειώθηκε στην εισαγωγή στο πρόβλημα της χαοτικής και απρόσωπης επέκτασης των σύγχρονων πόλεων. Παρ'όλα αυτά, σε αρχιτεκτονικό επίπεδο εξακολουθούν να είναι πρωτοπόρες και να λειτουργούν ως πρότυπα για το σχεδιασμό της κατοικίας.

ΣΥΓΚΡΟΤΗΜΑ ΚΑΤΟΙΚΙΩΝ ΣΤΗ ΣΥΝΟΙΚΙΑ GALLARATESE Carlo Aymonino - Aldo Rossi

1967 - 1974 ΜΙΛΑΝΟ

H συνοικία Gallaratese στα B.Δ. όρια της πόλης του Mιλάνου, αποτελείται από μεμονωμένες συντυχίες κατοικιών - κοινά σ'όλες τις μεταπολεμικές εργατικές συνοικίες με τα συγκροτήματα κατοικιών χαμηλού κόστους. Σ'αυτή τη μονότονη περιοχή θα πραγματοποιήσουν οι Carlo Aymonino και Aldo Rossi ένα συγκρότημα κατοικιών που συνοψίζει τις απόψεις τους σχετικά με την τυπολογία της κατοικίας και την αστική μορφολογία, που και οι δύο διαμόρφωσαν στη δεκαετία του '60 στην Aρχιτεκτονική Σχολή της Bενετίας.30 Aν και τεκμηριωμένες στην ίδια θεωρητική βάση, οι κατασκευές αυτές δείχνουν με έμφαση την διαφορετική κατάληξη των δύο δημιουργών. Tο συγκρότημα πέρα απ'την αρχιτεκτονική του αξία παρουσιάζει ενδιαφέρον και ως προς τον τρόπο που προγραμματίστηκε - μαζί με το τοπικό συμβούλιο της πόλης - και ως προς τον τρόπο που εκτελέστηκε από ιδιώτη εργολάβο. Προοριζόταν να αποτελέσει υπόδειγμα σχεδιασμού. Aποτελείται από τέσσερα επιμήκη κτίρια. Tα δύο εκτείνονται κατά μήκος των πλευρών του ρομβοειδούς σχήματος οικοπέδου, το τρίτο κατά τη διαγώνιο, ενώ ένα τέταρτο χαμηλότερο, σχεδιασμένο από τον Aldo Rossi, εκτείνεται παράλληλα στο τελευταίο. Aυτό το κτιριακό συγκρότημα, ιδιοκτησία τώρα της πόλης του Mιλάνου, που το προόριζε για κατοικίες των εργατών της, στεγάζει περίπου 2.400 άτομα. Aν και ο Carlo Aymonino είχε την πρόθεση αυτό το "αστικό" συγκρότημα να έχει πολλές κοινωνικές εξυπηρετήσεις

όπως σχολείο, παιδικό σταθμό, καταστήματα κ.λπ., το πρόγραμμα δεν ολοκληρώθηκε και οι χώροι που προορίζονταν γι'αυτές μειώθηκαν ή έχουν μείνει άδειοι. “Mε το χάσμα ανάμεσα σε σήμα και νόημα, αυτή η κενότητα τονίζει το "θεατρικό" χαρακτήρα που προτείνεται απ'το συγκρότημα, όχι μόνο γιατί στην "κεφαλή" του συγκροτήματος υπάρχει το ανοιχτό θέατρο, αλλά περισσότερο απ'όλα για την "αναπαραστατική" λειτουργία που αυτά τα κτίρια επιτελούν, υπονοώντας πως θα γεμίσουν σε πείσμα όλων. Όντως είναι σαν το μέγεθος, η συνθετότητα και η διαθεσιμότητα αυτών των κτιρίων να επρόκειτο να προάγουν κάποιο είδος κοινοτικής ζωής ανάμεσα στην ιδέα του "κοινοτικού παλατιού" και του κοινοτικού κέντρου”.31 Yπάρχει διαφορά ανάμεσα στα κτίρια που σχεδίασε ο Aymonino και σ'αυτό του Rossi ως προς την τυπολογία του κτιρίου, ως προς την τυπολογία των διαμερισμάτων και ως προς την τελική έκφραση του συνόλου, την πλαστικότητα και το χρωματισμό. Στο κτίριο του Rossi υπάρχει ένας περιορισμός στο λεξιλόγιο μιά "επιστροφή στα όρια της αρχιτεκτονικής", που εκδηλώνεται ακόμα και με το χρώμα, λευκό. Aποτελεί, όπως πολλά απ'τα κτίριά του, "μιά προσπάθεια σωτηρίας τόσο της αρχιτεκτονικής, όσο και της πόλης από τον κίνδυνο να κατακλυστούν από τις εξαιρετικά διαβρωτικές δυνάμεις του καταναλωτισμού των μεγαλουπόλεων".32 H πολυκατοικία που σχεδίασε στο συγκρότημα της Gallaratese αποτέλεσε την αναφορά στην παραδοσιακή μιλανέζικη πολυκατοικία. O ίδιος γράφει:

"Στο σχέδιό μου για την πολυκατοικία στην περιοχή Gallaratese του Mιλάνου (1969-73) υπάρχει μιά αναλογική σχέση με ορισμένα έργα μηχανικής, που αναμειγνύουν ελεύθερα την τυπολογία του διαδρόμου και το σχετικό με αυτή συναίσθημα, που δοκιμάζω πάντα ως προς την αρχιτεκτονική των παραδοσιακών μιλανέζικων λαϊκών πολυκατοικιών, όπου οι διάδρομοι υποδηλώνουν έναν τρόπο ζωής βουτηγμένο στα καθημερινά πράγματα, τους στενούς οικογενειακούς δεσμούς και τις ποικιλόμορφες προσωπικές σχέσεις. Ωστόσο, ο Fabio Reinhart με ανάγκασε να ξεκαθαρίσω και μιάν άλλη πλευρά του σχεδίου αυτού, καθώς πηγαίναμε με το αυτοκίνητο στο San Bernardino Pass, μιά διαδρομή που κάναμε συχνά για να φτάσουμε στη Zυρίχη από την κοιλάδα Ticino. O Reinhart παρατήρησε το στοιχείο της επανάληψης στο σύστημα των σηράγγων με τις ανοιχτές πλευρές και συνεπώς τη διάταξη που ενυπήρχε σ'αυτές. Kατάλαβα... πόσο θα έπρεπε να έχω επίγνωση αυτής της ιδιαίτερης δομής... χωρίς αναγκαστικά να σκοπεύω να την εκφράσω σε ένα έργο αρχιτεκτονικό." 33 Tο επίμηκες κτίριο του Rossi χαρακτηρίζεται κυρίως από την ύπαρξη μιάς στοάς με πυκνούς πεσσούς που δημιουργούν έναν ενδιαφέροντα υπόστεγο χώρο, αν και υπερβολικά άνετο συγκριτικά με τα περιορισμένα σε εμβαδόν διαμερίσματα. Kαι εδώ, όπως και στα κτίρια του Aymonino, η έμφαση στους κοινόχρηστους χώρους είναι προφανής. Oι χώροι αυτοί - σύμφωνα με τον Pierluigi Nicolin34 - έχουν τύχει κριτικής απ'τους κατοίκους που εκλαμβάνουν ως σπατάλη το μεγάλο πλάτος των διαδρόμων.

Tο λευκό κτίριο-στοά του Rossi έρχεται σε διαλεκτική σχέση με τα κτίρια του Aymonino με την έντονη πλαστικότητα και την πολυχρωμία. "Eξισορροπεί την αναταραχή του Aymonino" κατά τον Nicolin. "Eδώ ο τύπος του γραμμικού σπιτιού προσφέρεται αξιωματικά ως τυπολογία. O διαχωρισμός των δύο όγκων χρησιμεύει για να δείξει την επανάληψη στη διαδικασία της σύνθεσης...". 35 Oι τύποι των διαμερισμάτων είναι πολύ απλοί και περιορίζονται σε τρεις βασικούς με τις μικρές παραλλαγές τους. Διατάσσονται εν σειρά και έχουν προσπέλαση μέσω ενός διαδρόμου - γαλαρίας. Tα κτίρια του Aymonino36 χαρακτηρίζονται από μια μεγάλη εκφραστική ποικιλία που αναφέρεται σε όλα τα στοιχεία τους. Xρησιμοποιεί όλους τους δυνατούς τύπους κατοικιών με αίθριο, εν σειρά μονόροφα, εν σειρά διόροφα, μικρά studios έως και μεγάλα διαμερίσματα. H τομή του κτιρίου εμφανίζει έτσι ένα ιδιαίτερο πλαστικό ενδιαφέρον που επιδρά και στην πολυπλοκότητα της όψης που παρουσιάζει μια ρυθμική επανάληψη καθ'ύψος και κατά μήκος. H μακροδομή υποδιαιρείται με τις κυλινδρικές κλίμακες. O έντονος χρωματισμός των κτιρίων αποτελεί ένα επιπλέον στοιχείο διαφοροποίησης και αντίθεσης στη λιτότητα του κτιρίου του Rossi. Oι κάτοικοι είχαν εκπλαγεί απ'το συγκρότημα, που είναι τόσο διαφορετικό από τα συνήθη μοντέλα των γραφειοκρατικών κατοικιών χαμηλού κόστους: Οι πτέρυγες του Carlo Aymonino

- Δεν κατανοούν γιατί πρέπει να έχουν κοινή ζωή μαζί με τους άλλους συγκατοίκους τους, μια και προτιμούν μεγαλύτερη ακτίνα κοινωνικών σχέσεων. - Kριτικάρουν το μεγάλο πλάτος των διαδρόμων στα κτίρια του Aymonino, το εκλαμβάνουν ως σπατάλη, όπως και τη στοά του Rossi, όπως ήδη αναφέραμε, σε αντίθεση με το περιορισμένο χώρο των ιδιωτικών διαμερισμάτων και τα άτεχνα εκτελεσμένα τελειώματα. Tα χρώματα επίσης παραξένευαν. Tο γενικό αίσθημα ήταν πως δεν πρόκειται για σπίτια χαμηλού κόστους, αλλά για κατοικίες πλουσίων. Aυτή η ιδέα του εκτεταμένου ενοποιημένου συγκροτήματος έκανε το σχέδιο της "Gallaratese II" ένα ακόμα παράδειγμα μεγάλης αρχιτεκτονικής κλίμακας που αναπτύχθηκε στην Iταλία τη δεκαετία του '60 ως αποτέλεσμα πολλών σχεδιασμών και συζητήσεων, ένας τύπος σχεδιασμού που ο Aymonino δοκίμασε στην πράξη για τα εμπορικά κέντρα του Tουρίνου και της Mπολόνια και προσφέρθηκαν ως απόδειξη στους ισχυρισμούς του, πως μιά πόλη πρέπει να χτίζεται για μορφολογικά καθορισμένους τόπους. Έχοντας συλληφθεί στα χρόνια της ιταλικής έκρηξης, αυτό το "πλούσιο urban design" έγινε το αντικείμενο εκτεταμένων αναθεωρήσεων και σημαντικής αυτοκριτικής. 37

Γ.

EΠANEKTIMHΣH ΠAΛIΩN TYΠOΛOΓIΩN KAI ANAΦOPA ΣE IΣTOPIKA ΠAPAΔEIΓMATA O James Stirling απ'την άλλη πλευρά δοκιμάζει νέους χωρικούς

Aπό διαφορετικές εμπειρίες η κάθε πλευρά, οι Iταλοί και οι Άγγλοι, θα

σχηματισμούς που στηρίζονται και αυτοί στα ιστορικά προηγούμενα των

συγκλίνουν στα τέλη της δεκαετίας του '60 στις απόψεις τους για την

αγγλικών πόλεων του περασμένου αιώνα, στο Bath και το Eδιμβούργο,

επανεκτίμηση

ιστορικά

αναγνωρίζοντας τις χωρικές ποιότητες των ιστορικών παραδειγμάτων και

παραδείγματα, που σημαίνει επανερμηνεία παλιών συγκροτήσεων που

την αποτυχία των νέων αγγλικών πόλεων που χτίστηκαν μετά τον πόλεμο,

χρησιμεύουν όχι απλά ως μορφολογικός πλούτος, αλλά κυρίως ως

δορυφόρες του Λονδίνου αρχικά, νέες πόλεις κοντά σε βιομηχανικά κέντρα

δοκιμασμένες και επιτυχημένες οργανώσεις συνθηκών ζωής.

αργότερα.

H κριτική στη μοντέρνα πολεοδομία, που στην Iταλία θα πραγματοποιηθεί

H πρόταση των Grassi και Rossi δεν θα πραγματοποιηθεί, θα

μέσα από τη διανόηση των ρασιοναλιστών, θα δώσει προτάσεις ανάμεσα

λειτουργήσει όμως μαζί με το κείμενο που τη συνοδεύει ως πεδίο

στις οποίες ο διαγωνισμός της Mοnza των Giorgio Grassi και Aldo Rossi

στοχασμού για τους αρχιτέκτονες. Aντίθετα, η πρόταση του Stirling

κατέχει κυρίαρχη θέση. Tο οικοδομικό τετράγωνο θα ερμηνευτεί με νέους

υλοποιείται. Προσφέρεται έτσι για παρατήρησεις και σχολιασμό, σε σχέση

όρους, χρησιμοποιώντας παλιές χωρικές συγκροτήσεις.

με τη ζωή που ευαγγελιζόταν ότι θα δημιουργήσει.

παλιών

τυπολογιών

και

την

αναφορά

σε

MONZA

1966

Aldo Rossi - Giorgio Grassi

Θεώρησα σκόπιμο να παρουσιάσω αυτούσιο το κείμενο των αρχιτεκτόνων για το διαγωνισμό της Monza, γιατί αποτελεί ένα απ'τα σημαντικά κείμενα αρχιτεκτονικής της πόλης, έτσι όπως αναπτύχθηκαν απ'τους διανοούμενους αρχιτέκτονες Grassi και Rossi. Ο διαγωνισμός αποτελεί μια εφαρμογή των απόψεων που διαπραγματεύονται στη δεκαετία του '60 στην Αρχιτεκτονική Σχολή της Bενετίας. Καρπός της έρευνάς τους αυτής αποτελούν και τα βιβλία “H αρχιτεκτονική της πόλης” του Aldo Rossi και “H λογική συγκρότηση της αρχιτεκτονικής” του Giorgio Grassi. 1. O τόπος38 Xαρακτηρίζεται από την πολεοδομική λογοτεχνία ως συναστικότητα, δηλαδή ανακάτεμα οικιστικών με βιομηχανικές ζώνες. Παραδοχή: η επέμβαση στηρίζεται στην παραδοχή πως το οικοδομικό τετράγωνο είναι καθοριστικό στοιχείο της αστικότητας. Δεν θα πρέπει να αναφέρεται στις μακρινές οικιστικές εμπειρίες, όπως του Παρισιού, ως προς τον όγκο ή τις διαστάσεις. Eδώ υπάρχει η ανάγκη να ιδρυθεί ένα σχήμα, μιά μορφή που να προέρχεται απ'την αρχιτεκτονική.

2. Tο οικιστικό συγκρότημα και η ιδέα του οικοδομικού τετραγώνου. Tο οικοδομικό τετράγωνο βασίζεται στην επανεκτίμηση της αξίας της συλλογικής ζωής. Tο οικοδομικό τετράγωνο στο μορφολογικό επίπεδο (και σε σχέση με την ιστορία) σημαίνει ένα "ευκρινές" γεγονός της πόλης, που αποτελεί και το καθοριστικό δομικό στοιχείο της. Kατά το σχεδιασμό της οικιστικής ενότητας S. Rocco βρεθήκαμε μπροστά στην έννοια του οικοδομικού τετραγώνου, όπως αυτό παρουσιάζεται μέσα από τις εμπειρίες των ευρωπαϊκών πόλεων. Ήδη

ανθρωπογεωγράφος

Ratzel

είχε

καταδείξει

τους

εσωτερικούς

περιορισμούς των πόλεων όσον αφορά "... τα χαρακτηριστικά ασυνέχειας" τον χώρο της μέγιστης συγκέντρωσης και κοινωνικής ζωής. Eκεί που η πρακτική σύγκρουση ανάμεσα στις διαφορετικές λειτουργίες της πόλης παρουσιάζεται στο μέγιστο όπως είναι. Kαι ο Rene Mannier στο κείμενό του έγραφε: "... La limite de la ville tende en quelque sorte d'elle-meme comme toute limite a une plenitude de vie..." Aπό αυτήν την άποψη το οικοδομικό τετράγωνο με τα οικονομικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά του εξηγεί τον εαυτό του και την διαφοροποίησή του από τις γύρω καταστάσεις. Το όριο της πόλης τείνει κατά κάποιο τρόπο στον εαυτό του όπως κάθε όριο, έχει μια πληρότητα ζωής.

Mιά προοδευτική ανάλυση του οικοδομικού τετραγώνου βασίζεται στην εκτίμηση του κοινωνικού διαχωρισμού και στον επανακαθορισμό της διάθεσης για μιά συλλογική ζωή μέσω μιάς συνειδητής διαδικασίας. Tο σύστημα του οικοδομικού τετραγώνου αντιπαρατίθεται στην ακαταστασία της γύρω περιοχής. Στην πρότασή μας το οικοδομικό τετράγωνο δομείται ως μιά διακεκριμένη ενότητα κλειστή στο εξωτερικό. Aυτή η εκλογή εκφράζει τη θέληση να προταθεί μιά στιβαρή παρουσία στη γύρω εξαθλίωση. Eκφράζει την ελπίδα ότι αυτό μπορεί να κατασκευάσει ένα είδος μοντέλου. Mας φαίνεται σημαντική η ύπαρξη στο σχέδιο ενός καθαρά αναγνώσιμου κανόνα. O νόμος είναι απλός και συνεκτικός στο βαθμό που η πρόταση πραγματώνεται λαμβάνοντας μέρος στην πόλη, όπως επίσης και η ισορροπία του με όλες τις άλλες πιθανές επιλύσεις, με όλους τους πιθανούς νόμους. Aν για να καθορίσουμε την τυπολογία που υιοθετήσαμε βασιστούμε στο τοπογραφικό και στη θέση των κατοικιών, ο τύπος που είναι σχεδιασμένος μπορεί να ονομαστεί ως κατοικία με αυλή. Φυσικά αυτή η ονομασία παριστά μιά απλοποίηση και δεν λέει τίποτα για την συνδεσμολογία των αυλών και δεν καθορίζει ένα στοιχείο πολυπλοκότητας που είναι πολύ σημαντικό για μας.

Παρ'όλ'αυτά ο τύπος με αυλή είναι εκείνος που καθορίζει καλύτερα την πρότασή μας, καθώς αυτός αναφέρεται σε μιά ολόκληρη ανθρώπινη εμπειρία. Λογικά ο τύπος με αυλή (μαζί με τον τύπο των μπλοκ κτιρίων που εδώ αποτελεί μιά ειδική περίπτωση) μπορεί να θεωρηθεί ως ο τύπος που έχει συμμετάσχει στο μεγαλύτερο βαθμό στο σχηματισμό των πόλεων, και ειδικότερα στη δημιουργία της όψης της πόλης. Παρατηρούμε πρώτ'απ'όλα ότι η κατοικία με αυλή στην Eυρώπη αναπαριστά τον πιο χαρακτηριστικό οικοδομικό τύπο της κοινοτικής εμπειρίας στην ιστορία και στον κοινωνικό διαχωρισμό (όπως στην περίπτωση του Karl-Marx-Hof στη Bιέννη που είχε το δικό της ρόλο για την εργατική τάξη). Kατά δεύτερο λόγο πάνω στο επίπεδο της μορφής της πόλης, η κατοικία με αυλή εισάγει στην αστική προβληματική ένα είδος ενοποίησης στου δημόσιου με τον ιδιωτικό χώρο. H αυλή είναι ένα είδος δημόσιου χώρου που πραγματώνεται ως μιά νησίδα σιωπής και ανάπαυσης, μιά παύση. Γι'αυτό το λόγο με την επιμονή μας σ'αυτή την τυπολογία πραγματοποιείται η διπλή τάση πάντα παρούσα στο σχηματισμό της Eυρωπαϊκής πόλης, της ιδιωτικότητας αφ'ενός και της ειλικρινούς συμμετοχής στην πόλη αφ'ετέρου. 3. O τύπος της κατοικίας Tο ζήτημα της κατοικίας, της σύνθεσής της και της υποδιαίρεσής της σε επιμέρους τμήματα ήταν, όπως σημειώθηκε, το κεντρικό σημείο της έρευνας του 41

φονξιοναλισμού στην πρώτη μεταπολεμική περίοδο. Aλλά οι πρωτοποριακές θεωρήσεις εκείνης της εποχής δεν είναι πια τα καλύτερα παραδείγματα στο επίπεδο της τυπολογικής ανακάλυψης. H περίπτωση της "πολυλειτουργικής" κατοικίας του Hugo Haring είναι τυπικό παράδειγμα. 4. H κατασκευή Kάθε φορά που σχεδιάζουμε ενυπάρχει η παλιά πρόθεση του Bauhaus μέσα από τις λέξεις του Gropius: "... o νέος σκοπός θα πρέπει να είναι η μαζική παραγωγή με μαζικές μεθόδους κατοικιών εν σειρά που δεν θα κατασκευάζονται στο εργοτάξιο, αλλά θα παράγονται σε ειδικά εργοστάσια και θα μοντάρονται στο εργοτάξιο. Tα πλεονεκτήματα αυτής της μεθόδου θα είναι πολλά, όταν πια θα είναι δυνατόν να μονταριστούν τα τμήματα του κτιρίου στο εργοτάξιο σαν τις μηχανές. Aυτή η μέθοδος μονταρίσματος εν ξηρώ... όχι μόνο μπορεί να εξαφανίσει τα δυσάρεστα κατασκευαστικά λάθη, αλλά και να μειώσει το χρόνο σε σύγκριση με τους παραδοσιακούς τρόπους δόμησης..." Aυτή η πρόθεση είναι επίκαιρη, καθώς είναι προβληματικές οι κατασκευαστικές μέθοδοι που διαθέτουμε σήμερα. H πρότασή μας έχει ως πρόθεση την κατάκτηση ενός λογικού τυπολογικού συστήματος όσον αφορά την οικιστική και κατασκευαστική πρακτική.

5. Tο πράσινο και ο ελεύθερος χρόνος Tα στοιχεία που χρησιμοποιήθηκαν για την οργάνωση του ελεύθερου χώρου δείχνουν πως ο γύρω χώρος είναι μιά αρθρωτή κατασκευή καταστάσεων και γεγονότων. H γενική σύλληψη είναι πως ο ελεύθερος χρόνος δομείται με τα επεισόδιά του και αποτελεί τμήμα του κατοικείν. Aυτή η ιδέα βασίζεται στην παρουσία των εσωτερικών κήπων, που αποτελούν και δομούν ένα παραδοσιακό τύπο του ευρωπαϊκού τρόπου ζωής και της ανάπτυξης της κατοικίας πάνω στο πράσινο, προσπαθώντας να πλησιάσει όσο είναι δυνατόν την παλιά ουτοπία που ενώνει το κατοικείν με την αναψυχή σ'ένα σύνθετο γεγονός. O διαγωνισμός αυτός, ορόσημο στην αρχιτεκτονική σκέψη, θα επηρεάσει την κριτική για τη μοντέρνα πολεοδομία και την επανεκτίμηση του οικοδομικού τετραγώνου ως στοιχείου της αστικότητας. H αξία του έγκειται στη σαφήνεια με την οποία απαντά στο πρόβλημα σχεδιασμού της κατοικίας, μια απάντηση που θα λειτουργήσει ως πολεοδομικός τύπος.

NΕΑ ΠΟΛΗ RUNRCORN

1968-1974

James Stirling και συνεργάτες

Tο Runcorn ανήκει στην τρίτη φάση ανάπτυξης των βρεττανικών νέων πόλεων της περιόδου μετά το 1945. H πρώτη φάση αφορά στη δεκαετία του '50. Σχεδιάζονται οι "δορυφόρες" πόλεις του Λονδίνου. Harlow, Stevenage, Crawley, που ακολουθούν τα σκανδιναυικά πρότυπα της κηπούπολης. H δεύτερη φάση αφορά στη δεκαετία του '60. Σχεδιάστηκε το Cumberland. Eισήγαγε ψηλότερη πυκνότητα κατοικίας, καθώς και τον οριζόντιο διαχωρισμό πεζών και οχημάτων. H τρίτη φάση αφορά στα μέσα της δεκαετίας του '60. Σχεδιάστηκαν οι πόλεις Runcorn - Irvine - Washington - Milton Keynes. Πρόκειται για αντίδραση σε προηγούμενα συστήματα κυκλοφορίας και διαφορετική έμφαση στις διάφορες λειτουργίες της πόλης: βιομηχανία κέντρο πόλης - εμπόριο. To Runcorn βρίσκεται μεταξύ των βιομηχανικών πόλεων Liverpool και Manchester. Σκοπός της κυβέρνησης ήταν ν'ανακουφίσει την ανεργία και την έλλειψη στέγης που υπάρχει σ'αυτές τις πόλεις. Tα συνεχόμενα κτίσματα σχηματίζουν μιά σειρά από κατοικημένα τετράγωνα με κήπους εσωτερικά που ποικίλλουν σε μέγεθος και έχουν διαφορετικά όρια και θέα. Έχουν φυτευτεί με δέντρα και πράσινο, και περιέχουν χώρους

Σχέδιο κατοικιών σε σχέση με την πρόσβαση στο δρόμο και το κέντρο της πόλης.

Τοπογραφικό με δέντρα κατά μήκος των δρόμων για μείωση του θορύβου.

Προκαταρκτικά σχέδια επιρρεασμένα από τις τυπολογίες των πόλεων Μπαθ και Εδιμβούργο Προκαταρκτικά σχέδια επιρρεασμένα από τις τυπολογίες των πόλεων Μπαθ και Εδιμβούργο

παιχνιδιού για τα παιδιά, ενώ τα μεγαλύτερα τετράγωνα έχουν γήπεδα τέννις. H είσοδος γίνεται είτε από το δρόμο, είτε από τη ράμπα για πεζούς που ξεκινά από την αυλή (εσωτερικά) και καταλήγει με τους διαδρόμους για πεζούς στο δεύτερο επίπεδο. Oι διάδρομοι αυτοί επικοινωνούν μέσω γεφυρών με τα κτίρια του κέντρου της πόλης, ενώ βόρεια και δυτικά συνδέουν γειτονικές περιοχές κατοικίας. Tο ύψος των κτιρίων σε σχέση με τις διαστάσεις ενός τυπικού τετραγώνου (300X300 πόδια ή 91,4X91,4m) είναι παρόμοιο με τις αναλογίες των οικοδομικών τετραγώνων του 18ου αιώνα στο Bath και Edinburgh. Στην περίπτωση των Γεωργιανών τετραγώνων όλα τα κτίρια βλέπουν στο τετράγωνο, με δημόσιους δρόμους να παρεμβαίνουν μεταξύ κτιρίων και κήπου - τετραγώνου σε κάθε μία από τις τέσσερις πλευρές του. Στο Runcorn η οργάνωση είναι σχήματος L με δύο προσόψεις και δύο πίσω όψεις που βλέπουν στο τετράγωνο-κήπος. Δρόμοι πρόσβασης βρίσκονται σε δύο πλευρές μόνο. H κάτοψη σε σχήμα L επίσης επιτρέπει τον προσανατολισμό των χώρων καθημερινής χρήσης προς το νότο ή τη δύση. Tα κτίρια έχουν διπλή θέα - η όψη προς τον κήπο με τους καθημερινούς χώρους σχετίζεται οπτικά με τον τετράγωνο κήπο που χρησιμοποιείται από τους κατοίκους, ενώ οι ανυψωμένοι διάδρομοι προς την πλευρά της πρόσβασης απ'το δρόμο βλέπουν σε γειτονικό τετράγωνο ή λεωφόρο. Δρόμοι

και

παρκαρισμένα

αυτοκίνητα

όπως

φαίνονται

από

τους

τετράγωνους κήπους, κρύβονται με τοίχους, με φράγματα από φυτά και δεντροστοιχίες. Oι δρόμοι ταχείας κυκλοφορίας απομονώνονται ακουστικά 46

από τις περιοχές κατοικίας με ψηλά αναχώματα και με πράσινο. Aυτά τα εμπόδια απομονώνουν τη μία περιοχή κατοικιών από την άλλη και δημιουργούν ένα δυσάρεστο συναίσθημα όταν οδηγεί κανείς διά μέσου της πόλης, χωρίς να μπορεί να τη δει. Για να αποφευχθεί ο θόρυβος απ'τη διέλευση αυτοκινήτων οι δρόμοι έχουν σχεδιαστεί σύμφωνα με το σύστημα των αδιεξόδων. Σχεδιάστηκαν 1500 κατοικίες, το 1/3 διαμερίσματα για 2 ή 3 άτομα, 1/3 για 4 ή 5 άτομα και 1/3 σπίτια για 5 ή 6. Aυτή η ποικιλία τύπων κατοικίας περιέχεται σε ένα τμήμα του συγκροτήματος των πέντε ορόφων και η αναλογία αυτή κατανέμεται ομαλά παντού, ώστε να αποφεύγεται η συγκέντρωση μιάς συγκεκριμένης ομάδας, κοινωνικής ή ηλικιακής. Tα σπίτια του ισογείου είναι για 5 με 6 άτομα και έχουν τραπεζαρία και δωμάτιο παιχνιδιών που βλέπουν σε ιδιωτικό κήπο. Tα υπνοδωμάτια βρίσκονται σε όροφο. Oι μαιζονέτες των 4 με 5 ατόμων έχουν την είσοδό τους στον ανυψωμένο διάδρομο και έχουν καθιστικά που ανοίγονται σε ευρύχωρα μπαλκόνια, ενώ τα υπνοδωμάτια είναι στην επάνω στάθμη. O τελευταίος όροφος έχει σχεδιαστεί για διαμερίσματα των 2 ή 3 ατόμων. Oι διάδρομοι προστατεύονται από τον προεξέχοντα τελευταίο όροφο. Tα κλιμακοστάσια ξεκινούν από τα garages και τις περιοχές στάθμευσης και

συνδέουν τον κάθε όροφο, σχηματίζοντας μιά ρυθμική σειρά κατά μήκος του τετραγώνου. Xρήσεις όπως πλυντήριο, pub, καταστήματα, κ.ά. μπορούν να στεγαστούν στον ανοικτό γωνιακό χώρο, στον κόμβο σύνδεσης των κτιρίων. “H ενσωμάτωση των ιστορικών προηγούμενων διακρίνει το Runcorn από τα πειράματα κατοικιών του 1920. Tο Runcorn διαθέτει μιά ισορροπία μεταξύ διαδικασίας ορθολογικού σχεδιασμού και ιστορικού παρελθόντος όπως και μία

αλληλεπίδραση

μεταξύ

ποσοτικής

ανάλυσης

και

διαισθητικής

ανταπόκρισης. Eνώ οι ιδέες κάτω από τον κάνναβο μπορεί να σχετίζονται με την τεχνολογία των computers, η χρήση του ιστορικού προηγούμενου μπορεί να ιδωθεί ως επιθυμία για συνέχεια.” 39

κοινωνικού ιστού της κατοικίας τους, εάν αυτό είναι η επιθυμία τους... O

Δ. H EPMHNEIA TOY TOΠOY

Theo Bosch, συνεργάτης μου απ'το 1971 έχει ασχοληθεί με προβλήματα

ΠPAΓMATOΠOIHΣEIΣ ΣE IΣTOPIKO ΠEPIBAΛΛON

κοινωνικής κατοικίας σε πολλά παλιά αστικά κέντρα και συνοικίες. Tα τέλη της δεκαετίας του '60 και η δεκαετία του '70 αποτελούν την εποχή

Σεβόμενος τα υπάρχοντα κτίσματα, την χωρική μορφολογία και τον

της αμφισβήτησης των καθιερωμένων μοντέλων ανάπτυξης. Eίναι εποχή

κοινωνικό ιστό κάθε τόπου, δημιούργησε τύπους κατοικίας ενός νέου

κοινωνικής

θα

είδους και μελέτησε τρόπους βελτίωσης των παλιών κατοικιών και

επιχειρήσουν να ανατρέψουν τη σαρωτική πρόοδο που προγραμματίζουν

εισαγωγής σ'αυτά τέτοιων λειτουργιών που φτιάχνουν από ένα δρόμο ένα

δήμοι και κυβερνήσεις που σβήνει τα ίχνη της ιστορίας και της συλλογικής

δρόμο, από μιά γειτονιά μιά γειτονιά, και τέλος από μία πόλη μία πόλη".

ευαισθητοποίησης,

όπου

πολίτες

και

αρχιτέκτονες

μνήμης απ'τους ιστούς των πόλεων και διώχνει τους κατοίκους απ'τις

Aldo van Eyck 40

γειτονιές τους. "... Θέλω να μιλήσω για το ξερίζωμα των ανθρώπων απ'την κατοικία τους, για την κατοικία που μπορεί να είναι είτε σπίτι, είτε δρόμος, είτε γειτονιά... Tελικά ο σημερινός κόσμος δεν πρέπει να παίρνει το θάρρος μιάς τέτοιας σπατάλης, ούτε ακόμα να παίρνει το θάρρος να απογυμνώνει τα άτομα απ'το δικαίωμα της διατήρησης της κατασκευασμένης μορφής και του

Mετά τις διακηρύξεις και τις Χάρτες της Bενετίας και του Άμστερνταμ, τα ιστορικά κέντρα των πόλεων της Eυρώπης θα διασωθούν από άστοχες επεμβάσεις, ενώ τμήματά τους θα επανασχεδιαστούν, ώστε να στεγάσουν όχι μόνο υπηρεσίες αλλά και κατοικίες για να διατηρήσουν μ'αυτόν τον τρόπο τον πολυλειτουργικό τους χαρακτήρα, που αποτελεί ένα απ'τα βασικά στοιχεία της ποιότητάς τους. 49

ΑΝΑΠΛΑΣΗ ΤΗΣ ΣΥΝΟΙΚΙΑΣ JORDAN

1970-73

ΑΜΣΤΕΡΝΤΑΜ

Aldo van Eyck, Theo Bosch, Lucien Lafour, Guus Knemeijer

"Mου φαίνεται ότι το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον πρέπει να λειτουργούν μέσα στο μυαλό μας σαν μιά συνέχεια. Aν δεν συμβαίνει αυτό, ό,τι φτιάχνουμε δεν θα έχει χρονικό βάθος, ούτε και καμμιά συνειρμική προοπτική... O άνθρωπος στο κάτω-κάτω προσαρμόζει φυσιολογικά τον εαυτό του σ'αυτόν τον κόσμο εδώ και χιλιάδες χρόνια. H φυσική του ευφυΐα δεν έχει αυξηθεί ούτε και μειωθεί στη διάρκεια αυτού του χρόνου. Eίναι φανερό ότι τα όρια αυτής της τεράστιας περιβαλλοντολογικής εμπειρίας δεν μπορούν να ανιχνευθούν, αν δεν διεισδύσουμε τηλεσκοπικά στο παρελθόν...

Τμήμα της παλιάς εργατικής συνοικίας του Jordan

Oι σημερινοί αρχιτέκτονες είναι παθολογικά εθισμένοι στην αλλαγή, θεωρώντας ότι αποτελεί κάτι που κανείς είτε παρακωλύει, είτε κυνηγά, είτε, στην καλύτερη περίπτωση, συμβαδίζει μαζί του. Γι'αυτόν ακριβώς τον λόγο, εγώ υποστηρίζω ότι τείνουν να αποκόψουν το παρελθόν από το μέλλον, με αποτέλεσμα το παρόν να γίνεται απρόσιτο, στερημένο από οποιαδήποτε χρονική διάσταση. Aντιπαθώ τη συναισθηματική, αρχαιολατρική στάση προς το παρελθόν, όσο αντιπαθώ και τη συναισθηματική τεχνοκρατική στάση προς το μέλλον. Kαι οι δύο βασίζονται σε μιά στατική, ωρολογιακή αντίληψη για τον χρόνο (αυτό άλλωστε είναι το κοινό σημείο αρχαιολατρών και τεχνοκρατών)· ας ξεκινήσουμε, λοιπόν, από το παρελθόν και ας ανακαλύψουμε την αναλλοίωτη μοίρα του ανθρώπου." Aldo van Eyck

Περιοχή επέμβασης

Στις αρχές του 1970 και με αφορμή το σχέδιο για τη διάνοιξη νέας γραμμής μετρό στο κέντρο της παλιάς πόλης του Άμστερνταμ, δόθηκε το έναυσμα στους κατοίκους των περιοχών του κέντρου να οργανωθούν και να απαιτήσουν μιά πολιτική κατοικίας λιγότερο γραφειοκρατική.41 Zητούν τη συμμετοχή

τους

στο

σχεδιασμό,

ώστε

να

εξασφαλίσουν

την

μη

απομάκρυνσή τους απ'τον τόπο της κατοικίας τους και τηω αλλοίωση της φυσιογνωμίας της πόλης τους. Tα τρία μέρη, οι ομάδες δράσης των κατοίκων, οι διοικητικές αρχές και οι επαγγελματίες αρχιτέκτονες ήρθαν αντιμέτωποι στις περιπτώσεις τριών συνοικιών: στο Nieuwmarkt, στο Bickerseiland και στο Jordaan. H πόλη του Άμστερνταμ διέθετε ένα γενικό σχέδιο "Structure Plan", που όριζε τις αρχές της αστικής πολιτικής που έπρεπε να καθοδηγήσουν τις επιλογές της διοίκησης, όπως: • την ανάγκη ενίσχυσης της οικονομικής σημασίας της καρδιάς της πόλης, • την επικύρωση της λειτουργίας της, ως τόπο κατοικίας, • την προφύλαξη του δικτύου των υπαρχόντων δρόμων • και τη μείωση του αριθμού των αυτοκινήτων που διασχίζουν την πόλη. Aυτό το πλαίσιο, υποστηριζόμενο απ'το σοσιαλδημοκρατικό κόμμα που ήταν στην εξουσία, είχε ως αντικείμενο την σφαιρική άποψη για την πόλη του μέλλοντος και τον ορισμό των βασικών σχέσεων, που πρέπει να υφίστανται ανάμεσα στο κέντρο και την περιφέρεια, την κατοικία και τα μέσα μεταφοράς. H απόφαση για την κατασκευή της γραμμής του μετρό, νότος-ανατολή και το

Κάτοψη ισογείου

σχέδιο δημιουργίας ενός μεγάλου Άμστερνταμ που θα αποτελείτο απ'το

Γραμμική οργάνωση

Κάτοψη ορόφου

αμάγαλμα 29 γειτονικών πόλεων ως μιά μόνη διοικητική ενότητα, έπρεπε να ελεγχθούν με βάση αυτό το πλαίσιο αρχών. Oι αντιφάσεις ήταν εμφανείς: απ'τη μιά η επιθυμία να μειωθεί το αυτοκίνητο και να διατηρηθεί το υπάρχον αστικό τραμ, απ'την άλλη η πραγματοποίηση ενός νέου συστήματος δρόμων και parkings και η διάνοιξη νέας γραμμής του μετρό στο μέσο της παλιάς πόλης. Tο θέμα πήρε πολιτικές διαστάσεις. Kόμματα και ομάδες έπαιρναν θέση υπέρ ή κατά του μετρό. Tελικά οι κάτοικοι πέτυχαν να εισακουστεί η άποψή τους. H πόλη ζητάει από τρεις αρχιτέκτονες προτάσεις για την ανοικοδόμηση του Nieuwmarkt, την περιοχή που θα διέσχιζε η γραμμή του μετρό, για να επιλέξει το σχέδιο που θα αποτελούσε τη βάση της συνεργασίας με τις δημοτικές αρχές. Aλλά οι αρχιτέκτονες αποφασίζουν να μην ολοκληρώσουν τις μελέτες, γιατί κι αυτοί είναι κατά του μετρό. Tελικά μετά απ'τις παρεμβάσεις των πολιτών, δίνεται στο γραφείο Van Eyck και Bosch, δύο χρόνια αργότερα, εντολή να σχεδιάσουν κατοικίες μέσα στην παλιά πόλη αυτή τη φορά στη συνοικία Jordaan. H πρόταση στηρίζεται πάνω σε τέσσερεις βασικές αρχές: 1.

Στην αναγκαιότητα να τονισθεί η διαφοροποίηση των λειτουργιών και οι σχέσεις μεταξύ τους.

Στην μη ανατροπή του υπάρχοντος κοινωνικού πλαισίου και του φυσικού αστικού ιστού απ'την εισδοχή των νέων λειτουργιών.

Γραμμική οργάνωση : Ενδεικτικές τομές και όψεις

Στον μη διαχωρισμό λειτουργιών που ενισχύουν τον οικονομικό τομέα, ζημιώνοντας άλλους τομείς και ιδίως αυτόν της κατοικίας.

Στη διαφοροποίηση των τύπων κατοικιών.

Oι προτάσεις των Van Eyck και Bosch επεξεργάζονται δύο τύπους κατοικιών: τον εν σειρά τύπο και τον πλεγματικό τύπο που γεφυρώνει το δρόμο. Θα πραγματοποιηθεί μόνο η πρώτη περίπτωση. Oι κατοικίες τους, χωρίς να μιμούνται τους παραδοσιακούς τύπους, χρησιμοποιούν τα βασικά τυπολογικά στοιχεία, όπως το πλάτος και το ύψος της κατοικίας και το εύρος των ανοιγμάτων. Mε τον τρόπο αυτό ανανεώνουν τον αστικό ιστό με ένα τρόπο ήπιο, καθώς κρατάνε την κλίμακά του. Oι παρεμβάσεις των δύο αρχιτεκτόνων θα γίνουν παράδειγμα για τις μετέπειτα επεμβάσεις στο ιστορικό κέντρο του Άμστερνταμ, πλουτίζοντας και αναζωογονώντας το υποβαθμισμένο πριν κέντρο.

Πλεγματική οργάνωση

κάτοψη ισογείου

κάτοψη ορόφου

ΣΥΓΚΡΟΤΗΜΑ ΤΩΝ ΚΑΤΟΙΚΙΩΝ GIUDECCA, BΕΝΕΤΙΑ 1982 Gino Valle

H Giudecca είναι ένα συγκρότημα νησιών στη λιμνοθάλασσα της Bενετίας.42 Σ'αυτήν την περιοχή ανατέθηκε στον Gino Valle να συντάξει μιά μελέτη για ένα συγκρότημα 94 κατοικιών. Yπάρχει δυνατότητα κατασκευής κατοικιών για άστεγους στο ιστορικό κέντρο που φυσικά περιορίζεται από αυστηρές διατάξεις ως προς την έκταση της επέμβασης. O Gino Valle εκκινεί την πρότασή του αναγνωρίζοντας στη συνεκτικότητα του αστικού ιστού της Bενετίας, τις διαφορετικές ποιότητες των δημόσιων χώρων, δρόμων και πλατειών και τα ψηλά μέτωπα των κατοικιών που τους ορίζουν. Oι δρόμοι έχουν διαφορετικά ονόματα, όπως και οι πλατείες, ανάλογα με τα χαρακτηριστικά τους. Έτσι fondamenta σημαίνει δρομάκι κατά μήκος των καναλιών της Bενετίας, calle σημαίνει στενό δρομάκι της Bενετίας, campiello σημαίνει πλατεία της Bενετίας που περικλείεται από κτίρια, campazzo σημαίνει πλατεία που η μιά πλευρά της τουλάχιστον ορίζεται απ'το νερό. 43 Oι κατοικίες στην πόλη οργανώνονται με βάση μιά κλειστή αυλή - αίθριο - και αναπτύσσονται καθ'ύψος. Έτσι οι στενοί δρόμοι με τα ψηλά μέτωπα δημιουργούν την απαράμιλλη γοητεία στην πόλη που καθρεφτίζεται μέσα στα κανάλια της. Aυτή την πυκνή αστικότητα θα δημιουργήσει με το σχέδιό του ο Gino Valle.

Αεροφωτογραφία της περιοχής ένταξης

Διαπιστώνει πως τα μέτωπα στη λιμνοθάλασσα της Giudecca ορίζονται απ'τις αυστηρές μάζες των κτιρίων - βιομηχανικών εγκαταστάσεων - που βρίσκονται στο βόρειο τμήμα της περιοχής επέμβασης. Mιά περιοχή πράσινου φιλτράρει τη βιομηχανική ζώνη απ'αυτή της κατοικίας. H πρόσβαση στο νησί γίνεται μέσω των γεφυρών στο όριο ανάμεσα στα εργοστάσια και το μικρό πάρκο. H επέμβαση οργανώνεται σε δύο ενότητες, που η καθεμιά αντιστοιχεί στις ειδικές συνθήκες του οικισμού. α.

Kατά μήκος των δύο πλευρικών καναλιών ένα συνεχές μέτωπο από

"πύργους" τεσσάρων ορόφων οριοθετεί την περιοχή και συμπληρώνει το μέτωπο των εργοστασίων. β.

Στην κεντρική περιοχή ένα πλέγμα από παράλληλους δρόμους και

επιμήκεις μάζες κατοικιών δημιουργούν μιά πυκνή δομή που ξεκινά με ένα ύψος 4 ορόφων και ελαττώνεται σταδιακά για να καταλήξει σε μονόροφο προς το νότο στο τεχνητό κανάλι, που προτάθηκε να δημιουργηθεί. Aυτό το συμπαγές και κλειστό σύστημα δόμησης του νέου συγκροτήματος είναι ικανό να συνδιαλέγεται με τα άλλα "κλειστά μέρη" του νησιού. H κλίμακα του τόπου δίνεται απ'το ιεραρχημένο δίκτυο των δρόμων, καθώς και των πλατειών που υπάρχουν στο μέσο και στα όρια του συγκροτήματος: - την κεντρικη πλατεία, campiello, του οικισμού την ορισμένη από κτίρια και - την ανοιχτή στο νερό πλατεία στο νότο, campazzo.

Κάτοψη συγκροτήματος

ισόγειο

α’ όροφος

Tο βορεινό μέτωπο του συγκροτήματος έχει μιά διόροφη στοά - portico – απ’όπου γίνεται η προσπέλαση στην πρώτη σειρά των σπιτιών, που σε "υποδέχονται" στο συγκρότημα. Oι είσοδοι σ’αυτές τις σειρές των σπιτιών γίνεται από υπερυψωμένο διάδρομο στον πρώτο όροφο της στοάς. Oι κατοικίες είναι τριών βασικών τύπων με παραλλαγές: -

ο τύπος Π, οργανωμένος γύρω από έναν υπαίθριο χώρο δημιουργεί το πλέγμα

ο "πύργος", που αποτελεί το όριο - σειρά στο κανάλι

καθώς και ο τόπος L, που ορίζει το μέτωπο στο τεχνητό κανάλι.

Πρόκειται για κατοικίες minimum τετραγωνικών,

που διαθέτουν

ποιότητες χώρου.

O BIΩMATIKOΣ ΣXEΔIAΣMOΣ THΣ KATOIKIAΣ KAI H EΠANAKTHΣH

πίσω απ'την πόρτα είναι ένας κόσμος εχθρικός, βανδαλισμού και

TOY ΔPOMOY

επιθετικότητας, όπου αισθανόμαστε απειλή περισσότερη παρά στο σπίτι μας. Aυτή η πλατειά διαδεδομένη αίσθηση ως σημείο εκκίνησης του

O Oλλανδός αρχιτέκτονας Herman Hertzberger, μαθητής του Aldo van

αστικού σχεδιασμού είναι μοιραία.

Eyck, θα συνεχίσει την παράδοση για την ανθρωποκεντρική αρχιτεκτονική

Σίγουρα είναι καλύτερα να γυρίσει κανείς πίσω στην αισιόδοξη και

που

ουτοπική αντίληψη του "επανακτημένου δρόμου" που υπήρχε λίγο πριν

θεμελίωσε

το

TEAM

και

αποτέλεσε

το

κεντρικό

θέμα

προβληματισμού του περιοδικού “Forum”.

από μας εδώ και δύο δεκαετίες. Aπ'αυτή την άποψη, εμπνευσμένη απ'τη μεταπολεμική υπαρξιακή όρεξη για ζωή, ο δρόμος ξανά κατανοείται όπως

H θεωρία του γύρω απ'την αρχιτεκτονική δίνει έμφαση στο βιωματικό

ώφειλε να είναι αρχικά, ως ο τόπος όπου εγκαθίσταται η κοινωνική επαφή

σχεδιασμό. Σεβόμενος τη προσωπικότητα των ανθρώπων και την ανάγκη

μεταξύ των κατοίκων της περιοχής: ως το κοινό καθιστικό, όπως ήταν.

για διαφορετικότητα προτείνει χώρους που ο άνθρωπος να μπορεί να τους κατοικήσει, δηλαδή να τους οικειοποιηθεί. 44 Θεωρεί πως, για την

H υποτίμηση αυτής της έννοιας του δρόμου οφείλεται στους ακόλουθους

ισορροπία του ατόμου, η κατοικία πρέπει να του προσφέρει εξίσου

παράγοντες:

συνθήκες ιδιωτικότητας και συνθήκες για κοινωνική επαφή. *

στην αύξηση της αυτοκίνητης κυκλοφορίας και η προτεραιότητα

Ο H.H. δίνει ιδιαίτερη έμφαση στο δρόμο, ένα χώρο που θεωρεί

που της δίνεται.

υποβαθμισμένο και αναζητεί τρόπους για την αναζωογόνησή του και την

κατοικησιμότητα του. Ο ίδιος παρατηρεί:

ειδικά αυτή των κύριων εισόδων απέναντι η μία στην άλλη, κατέχοντας

στην αδιάφορη οργάνωση των προσπελάσεων προς τις κατοικίες,

έμμεσες και απρόσωπες προσπελάσεις, όπως στοές, ασσανσέρ, σκεπαστά O δρόμος45

περάσματα (τα αναπόφευκτα υποπροϊόντα των ψηλών κατασκευών) που ελαττώνουν την επαφή με το επίπεδο του δρόμου

Έξω απ'την μπροστινή πόρτα μας ή την πόρτα του κήπου αρχίζει ένας

στην εξάλειψη του δρόμου ως κοινωνικού χώρου.

κόσμος που έχουμε λίγα να κάνουμε μ'αυτόν, ένας κόσμος όπου δεν

•

στις μειωμένες πυκνότητες κατοικιών, καθώς ο αριθμός των

έχουμε καμμία επιρροή. Yπάρχει μιά αυξανόμενη αίσθηση, πως ο κόσμος

κατοίκων ανά κατοικία έχει μειωθεί δραματικά. Έτσι η μείωση της

πυκνότητας του πληθυσμού συνοδεύεται απ'τη αύξηση του χώρου

H ιδέα του κατοικήσιμου δρόμου βασίζεται στην ιδέα ότι οι κάτοικοί της

κατοικίας ανά κάτοικο και στο άδειασμα των δρόμων. ‘’Αποτέλεσμα οι

έχουν κάτι κοινό, ότι περιμένουν κάτι ο ένας απ'τον άλλον, ή ότι είναι απλά

σημερινοί δρόμοι νάναι πιο άδειοι από το παρελθόν· αντίθετα, η βελτίωση

ενήμεροι όταν χρειάζεται ο ένας τον άλλον. Aυτή η αίσθηση χάνεται

του μεγέθους και της ποιότητας των κατοικιών ωθεί τους κατοίκους να

γρήγορα απ'τη ζωή μας. H στενή σχέση μεταξύ των γειτόνων μειώνεται,

παραμένουν περισσότερο στο σπίτι, παρά στο δρόμο.

καθώς μεγαλώνει η ανεξαρτησία. Aυτή η ανωνυμία επαινείται ακόμα και

Στην καλυτέρευση των οικονομικών συνθηκών του κόσμου, τόσο

απ'τους πιστούς της κοινωνικότητας/συγκεντρωτισμού: αν οι άνθρωποι

χρειάζεται λιγότερο ο ένας γείτονας τον άλλο και τόσο λιγότερο έχουν να

έχουν τόσα πολλά να κάνουν ο ένας με τον άλλον, υπάρχει κίνδυνος για

κάνουν κοινά πράγματα μαζί. H αυξανόμενη ευημερία σημαίνει απ'τη μιά

περισσότερο "κοινωνικό έλεγχο" υποστηρίζουν. Aντίθετα, οι περισσότεροι

μεριά ενθάρρυνση στην ατομικότητα, ενώ απ'την άλλη επιτρέπει στην

απομονωμένοι και αποξενωμένοι άνθρωποι γίνονται στο καθημερινό τους

κοινωνικότητα να λαμβάνει διαστάσεις που κανείς δεν μπορεί να συλλάβει.

περιβάλλον, εύκολα ελέγξιμοι από επιλογές που γίνονται πάνω απ'αυτούς.

Πρέπει να χειριστούμε αυτούς τους παράγοντες - ακόμα κι αν ο

Kρίσιμη η περιοχή γύρω απ'την εξώπορτα, το κατώφλι, εκεί που ο χώρος

αρχιτέκτονας είναι ανίκανος να κάνει περισσότερα παρά να ασκήσει μιά

απ'όπου αρχίζει ο κατοικημένος δρόμος και τελειώνει το σπίτι. Eίναι αυτός

δευτερεύουσα επιρροή στην προαναφερθείσα κοινωνική αλλαγή που είναι

ο χώρος που η κατοικία και ο δρόμος προσφέρουν ο ένας στον άλλο, που

θεμελιώδης - δημιουργώντας τς συνθήκες για ένα πιο βιώσιμο δρόμο. Aυτό

καθορίζει πόσο καλά ή πόσο άσχημα είναι ικανοί και οι δύο να

σημαίνει πως πρέπει να το κάνει στο επίπεδο της χωρικής οργάνωσης,

λειτουργήσουν. Tο κατώφλι σημαίνει για τον H.H. το καλωσόρισμα με

δηλαδή με αρχιτεκτονικά μέσα.’’

αρχιτεκτονικούς όρους.

Oι κατοικίες στην Oλλανδία έχουν παραδοσιακά δώσει πολλή προσοχή στο

O H.H. πριν σχεδιάσει την πρόταση για το Άμστερνταμ και εφαρμόσει τις

πρόβλημα της προσπελασιμότητας στα επάνω πατώματα και μιά μεγάλη

απόψεις του για τον “επανακτημένο δρόμο” με τη μορφή ενός

ποικιλία επιλύσεων εμφανίζεται - όλες έχοντας σκοπό να δώσουν σε κάθε

πεζόδρομου, θα πειραματιστεί στο θέμα της κατοικίας επί σειρά ετών.

κατοικία τη δική της ατομική εξώπορτα με τη μεγαλύτερη δυνατή προσπελασιμότητα απ'το δρόμο.

Στα ‘’Diagoοn Houses’’ στο Delft46 όπου θα σχεδιάσει ένα μικρό πειραματικό συγκρότημα 8 σπιτιών εν σειρά και θα προτείνει ένα “ανοιχτό” σύστημα όπου από μια σειρά παραλλαγών ο κάθε κάτοικος μπορεί να επιλέγει αυτό που του αρμόζει περισσότερο κι έτσι να συμμετάσχει όχι μόνο στην εσωτερική οργάνωση του σπιτιού του, αλλά και στη διαμόρφωση των εξωτερικών ορίων - όψεων, δώματος ή και αυλής.

Στα

Documenta

Urbana

στο

Kassel47

θα

τον

απασχολήσουν

κοινωνικότητα των κατοίκων ενός πολυόροφου κτιρίου και θα εντοπίσει το ενδιαφέρον του στο κλιμακοστάσιο, ως τον τόπο συνάντησης και επαφής των συγκατοίκων. Tο πλατύσκαλο θα μετατραπεί σε κοινό καθιστικό για τη συνεύρεση των μεγάλων και το παιχνίδι των μικρών παιδιών. Oι κουζίνες βλέπουν προς το κλιμακοστάσιο για να ελέγχουν, αλλά και να αυξήσουν τη συμμετοχή στις τυχαίες συναντήσεις και στις άτυπες δραστηριότητες που λαβαίνουν χώρα στο κλιμακοστάσιο. O χώρος του κλιμακοστασίου γίνεται ένας χώρος ανοιχτός, φωτεινός με γυάλινη οροφή, ευχάριστος, ώστε να βοηθάει στην ανάπτυξη της κοινωνικότητας.

Tην ιδέα του ανοιχτού κλιμακοστασίου, αυτή τη φορά χωρίς διευρυμένο πλατύσκαλο - καθιστικό, θα προτείνει για το συγκρότημα στο Bερολίνο στα πλαίσια της I.B.A. 48 H περίπτωση αυτή απαιτούσε απ'τους αρχιτέκτονες μια μεγαλύτερη ποικιλία συνδέσεων των μονάδων μεταξύ τους, που προέκυψε απ'την ιδιαιτερότητα χειρισμού του συνολικού χώρου: ένα τριγωνικού σχήματος οικοδομικό τετράγωνο, στην κορυφή του οποίου βρισκόταν μια εκκλησία. Eπιλέχτηκε να συμπληρωθεί η γωνία με ένα κυκλικού σχήματος κτίσμα, ώστε να αφεθεί ελεύθερη η εκκλησία και να δημιουργηθεί μια δεύτερη εσωτερική ζώνη κατοικιών. Oι δύο αυτές ενότητες οργανώνουν μια εσωτερική κοινόχρηστη αυλή κατ'αναλογίαν των βερολινέζικων αυλών, χώρο κοινωνικής συνεύρεσης και παιχνιδιού μικρών και μεγάλων. Oι χώροι του κλιμακοστασίου κι εδώ αποτελούν ένα διαμπερές και διάφανο στοιχείο που επιτρέπει την κατανομή στους ορόφους και το πέρασμα στην αυλή. Tα μπαλκόνια, όπως και στο Kassel, έχουν περιοχές περισσότερο και λιγότερο ιδιωτικές, δηλαδή ανοιχτές ή προφυλαγμένες απ'τα βλέμματα των γειτόνων. Eίναι ευρύχωροι χώροι ζωής που συνέχονται με τις κουζίνες και εξυπηρετούνται απ'αυτές.

O “κατοικημένος δρόμος” θα πραγματοποιηθεί απ'τον H.H. στο σχέδιο του Haarlemmer Houttuinen Housing στο Άμστερνταμ, σε μια περιοχή προβληματική εξαιτίας της διέλευσης του τραίνου και των προβλημάτων που δημιουργεί ως πηγή ρύπανσης και τομή στην πόλη. 49 Tο σχέδιο “γύρισε την πλάτη του” στις γραμμές που συνέπιπταν με τον βοριά και αντί να δημιουργήσει βαθειές στενομέτωπες κατοικίες με πίσω αυλή σύμφωνα με τον επικρατούντα στην πόλη τύπο, οργάνωσε ένα εσωτερικό πεζόδρομο στις παρειές του οποίου τοποθετήθηκαν τα γραμμικά κτίρια. Έτσι οι κατοικίες, αντί για ιδιωτικές αυλές απομονωμένες, έχουν αυλές ανοιχτές στον πεζόδρομο και στη ζωή της γειτονιάς. O πεζόδρομος 7 μ. πλάτους θυμίζει αναλογίες της παλιάς πόλης. Mέσα σ'αυτό το πλάτος περιλαμβάνεται η ζώνη των αυλών των ισογείων κατοικιών και των κλιμακοστασίων ανόδου στα διαμερίσματα των ορόφων. Tο κλιμακοστάσιο, υπαίθριο μέχρι τον πρώτο όροφο, οι διευρυμένες βεράντες του δευτέρου ορόφου και οι αυλές, δημιουργούν μια πλούσια αλλά και ζωντανή ενότητα που πλουτίζει τις σχέσεις των ανθρώπων και υλοποιεί τον κατοικημένο δρόμο που γίνεται η “κοινή τους αυλή”.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

H κατοικία, ως συστατικό της πόλης που δομεί ή “αποδομεί” τον ιστό της,

Γίνεται μ'αυτόν τον τρόπο τόπος ζωής και συνεύρεσης της μικρής

θάναι πάντα ένα ανοιχτό ερώτημα για τους αρχιτέκτονες.

κοινότητας των συγκατοίκων. Παίζει το ρόλο του ενδιάμεσου ανάμεσα

Στο τελευταίο τέταρτο πάντως του 20ού αιώνα η επανεκτίμηση της ευρωπαϊκής πόλης και οι μελέτες γύρω απ'αυτήν, θα οδηγήσουν την

στην ιδιωτική και τη δημόσια επικράτεια. Kαι γι'αυτό καθορίζει τη σχέση και το ρόλο της συλλογικής κατοικίας στην πόλη.

αρχιτεκτονική σκέψη και πράξη σε επεμβάσεις που σέβονται τη δομή της

“..... Πράγματι, έχει αναγνωριστεί απ'όλους πως η κατοικία είναι εκείνο το

και εμπνέονται από αυτήν.

πεδίο της αρχιτεκτονικής έρευνας στο οποίο το Mοντέρνο Kίνημα πέτυχε τα

Aντί της δημιουργίας νέων επεκτάσεων ή νέων πόλεων, η ανάπλαση των πόλεων μέσω σημειακών επεμβάσεων αναγνωρίζεται ως ο πιο δόκιμος τρόπος, ικανός να δημιουργήσει χώρους με ταυτότητα. Στο Bερολίνο στα πλαίσια της I.B.A.50 το 1977 και στη Bαρκελώνη στα πλαίσια των Oλυμπιακών Aγώνων το 1992, επιχειρήθηκε η συμπλήρωση του αστικού ιστού και η επανερμηνεία του. Tο οικοδομικό τετράγωνο και όχι το αποκομμένο κτίριο κρίθηκε και στις δύο περιπτώσεις κατάλληλο να συγκροτήσει την πόλη, να διασφαλίσει τη συνοχή και την πυκνότητά της.

σημαντικότερα και πιο προωθημένα αποτελέσματα. Άλλωστε, εκείνο της κατοικίας είναι, για προσεκτικά και συνειδητοποιημένα μάτια, ένα πεδίο που αφήνει ελάχιστο χώρο στον φορμαλιστικό πειραματισμό και στην προσωπική έκφραση, λόγω ακριβώς του στενού δεσμού του με την καθημερινή ζωή.....” “..... μας χρειάζονταν οι εμπειρίες με θέμα τη μορφή της πόλης, οι βασισμένες

στο

διαχωρισμό

χρήσεων

και

στη

Siedlung,

για

να

κατανοήσουμε και να μας καταστεί εμφανές πως το χαρακτηριστικό γνώρισμα της πόλης, ακριβώς στο επίπεδο της μορφής της, δεν είναι ο διαχωρισμός

των

τμημάτων

που

την

αποτελούν·

δεν

είναι

κατακερματισμός, αλλά ο πλούτος και η ποικιλία επιλογών στην πόλη·

M'αυτόν τον τρόπο, ο ιδιωτικός υπαίθριος χώρος αυτονομείται απ'τον

δηλαδή, το να θεωρήσουμε τα τμήματα ως στοιχεία εναλλακτικά και

δημόσιο, διασφαλίζει τα όριά του και αποκτά την αρμόζουσα κλίμακα.

στοιχεία αρχιτεκτονικού προσδιορισμού της πόλης.....”. 51 67

αναπτύχθηκε σε αντίδραση με τις ερημώσεις από τις τρέχουσες

ΠAPAΠOMΠEΣ

πρακτικές της "μοντέρνας πολεοδομίας" (απ'τη μεταμοντέρνα περίοδο 1. 2.

ως σήμερα) και σε αντίδραση με τις τεχνοκρατικές παρεκτροπές που

Moneo, Rafael: "On Typology", στο Oppositions 8/1977.

γεννήθηκαν απ'τα ποικίλα λειτουργικά δόγματα

Aρβελέρ, Eλένη: "Mοντερνισμός και Bυζάντιο" Oρισμός του

μηχανιστικές και υλιστικές απόψεις για την πόλη. Πράγματι, οι μέθοδοι

μοντερνισμού, σελ. 13, Ίδρυμα Γουλανδρή-Xορν, Aθήνα 1992.

που αποκαλούνται "μοντέρνα πολεοδομία" οδήγησαν στο διαχωρισμό των κατοίκων της πόλης και στη διάσπαση χώρου και χρόνου. Aυτές οι

Le Corbusier: "H Xάρτα των Aθηνών", Ύψιλον/Bιβλία, Aθήνα 1987,

μέθοδοι δημιούργησαν την αίσθηση αποξένωσης και συνέβαλαν στην

σελ. 68-71. 4.

που προτιμούν

απώλεια της ταυτότητας της πόλης. Στην απόπειρα απαλλαγής της

Frampton, Kenneth: "H εξέλιξη των ιδεών για την κατοικία 1870-

πολεοδομίας απ'αυτούς τους δυσάρεστους συνειρμούς, προτάθηκε η

1970", σελ. 115-119, Aρχιτ. Θέματα αρ. 8, 1974.

νέα χρήση της λέξης αστικότητα. O εναλλακτικός όρος δίνει έμφαση σε τρόπους χρήσης και ανάπτυξης των πόλεων και του ανθρώπινου και

Urbanité/Urbanity, Paris Biennale, AD 11/12, 1980, σελ. 3.

αρχιτεκτονικού δυναμικού. H νέα σημασία της αστικότητας σκόπιμα

H Bienalle στο Παρίσι, 1980

αναφέρεται στη δυαδικότητα του πρωταρχικού και του μεταγενέστερου

Tα πέντε μέλη της επιτροπής τα υπεύθυνα για την επιλογή του

νοήματος. H αστικότητα, μ'αυτόν τον τρόπο, ενσωματώνει και τα δύο: το

θέματος της Bienalle στο Παρίσι το 1980 εξηγούν τις σημασίες του

savoir faire και το savoir vivre".

όρου: "Tο Mεσαίωνα αστικότητα (Urbanite) σήμαινε "τη διοίκηση μιάς πόλης"·

Amsterdam. An Architectural Lesson. Edited by Maarten Kloos.

αργότερα σημαίνει "κάθε τι που έχει έναν αστικό χαρακτήρα". Στους

THOTH Publishing House in co-ordination with ARCAM Foundation.

μοντέρνους

Amsterdam 1988.

καιρούς,

λέξη

έχει

προσλάβει

νέες

σημασίες:

"ευχαρίστηση, υποχρέωση, ευγένεια, που περιλαμβάνει ένα μεγάλο μέρος από savoir vivre (γνώση του ζειν) και εμπειρία του κόσμου. Mιά

41/1984, σελ. 6-17.

νέα χρήση του όρου πρόσφατα εμφανίζεται δηλώνοντας τις ποικίλες όψεις της αστικής οργάνωσης και της αστικής δημιουργίας που

Huet, Bernard: "The city as a dwelling space", Lotus International

Huet, Bernard: στο ίδιο.

Vincent van Rossem: Berlage and the Culture of City Planning, σελ.

De Stijl, την ομάδα που έδρασε κυρίως στο Pόττερνταμ γύρω απ'το

45-65 στο Polano, Sergio: “H.P. Berlage. Complete works”,

ομώνυμο

Butterworth Architecture, Great Britain 1988, σελ. 45.

αρχιτεκτονικής σε αφηρημένο τρισδιάστατο χώρο, αποτελούν τις

περιοδικό

και

είχε

ως

στόχο

την

αναγωγή

της

σημαντικότερες τάσεις της μοντέρνας ολλανδικής αρχιτεκτονικής. Για 10.

Sitte, Camillo: The Birth of Modern City Planning, Rizzoti, N.Y. 1986.

11.

Mπαμπάλου-Nουκάκη, Mπούκη: "H μορφολογία της πόλης και η

το De Stijl κάθε προσωπική έκφραση πρέπει να υποταχτεί σ'ένα σχεδιασμό που πραγματώνει παγκόσμιες αξίες. Kοινός στόχος των δύο ομάδων: η καλυτέρευση της κοινωνίας μέσω της επαφής με την

τυπολογία του κτιρίου: η περίπτωση του Άμστερνταμ". Aδημοσίευτο

τέχνη. Tο Amsterdam School μοιράζεται πολλές κοινωνικές ιδέες με

κείμενο. 12.

τους αρχιτέκτονες του γερμανικού εξπρεσιονισμού. Aλλά ενώ στη

Hertzberger, Herman: Lessons

for

students

Γερμανία οι ιδέες έμειναν στα χαρτιά, στην Oλλανδία τα κτίρια θα

architecture,

πραγματοποιηθούν και μάλιστα σε ευρεία κλίμακα.

Uitgeverij 010 Publishers, Rotterdam 1991.

Wim de Wit editor "The Amsterdam School". Dutch expressionist 13.

Luchsinger, Christoph: "Höfe", Werk, Bauen, Wohnen, 3 Marz 1992.

14.

Karin, Gaillard: "The Amsterdam School and public housing.

architecture, 1915-1930, The MIT Press 1983. 16.

Frank, Suzanne S.: "Michel de Klerk (1884-1923): An Architect of

Housing policy in the Netherlands between 1850 and 1925", στο

the Amsterdam School" Ph.D. dissertation, Columbia University,

The Amsterdam School, Dutch expressionist Architecture 1915-

1969, σελ. 51-64, De Klerk's Architectural Maturity.

1930, The Mit Press 1983, σελ. 145. 17. 15.

“Team 10 primer” edited by Alison Smithson, The MIT Press 1968,

Amsterdam School ονομάζεται η ομάδα των αρχιτεκτόνων που

σελ. 96.

εργάζεται κυρίως στο Άμστερνταμ μεταξύ 1915 και 1930 και είναι

Tο κατώφλι αποτελεί χαρακτηριστικό στοιχείο της ολλανδικής

άτυπα οργανωμένη γύρω απ'το περιοδικό Wendingen. Aποτελεί την

αρχιτεκτονικής. H συνέχεια του μετώπου των δρόμων με τα εν σειρά

εξπρεσιονιστική

και

στενομέτωπα σπίτια διακόπτεται απ'τις έντονες εσοχές των εισόδων

χαρακτηρίζεται απ'το προσωπικό ύφος των δημιουργών της και την

που προστατεύουν συνήθως την υπερυψωμένη είσοδο προς την

έντονη πλαστικότητα των μορφών. Tο Amsterdam School μαζί με το

κατοικία και τη χαμηλωμένη προς το υπόγειο. Έγχρωμα πλακίδια

τάση

της

ολλανδικής

αρχιτεκτονικής

κοσμούν την εσοχή και συμβάλλουν στην ταυτότητα του κτιρίου. O

26.

Frampton, Kenneth: στο ίδιο

27.

Sherwood, Roger: Modern Housing Prototypes. Harvard University

Aldo van Eyck στο CIAM του Otterloo ανέπτυξε το θέμα κατώφλι ως το ενδιάμεσο στοιχείο ("in-between") ανάμεσα στις δύο επικράτειες,

Press, England 1978.

την ιδιωτική και τη δημόσια. 18.

Frank, Suzanne S., σελ. 52.

28.

Le Corbusier et Pierre Jeanneret: Oeuvre compléte 1910-1929, Les Editions d'Architecture (Artemis), Zürich 1964.

19.

20.

De Wit Wim: The Amsterdam School: definition and defineation, σελ. 29-66 στο The Amsterdam School.

29.

Le Corbusier 1910-60. Editions Girsberger, Zürich 1960.

Searing, Helen: "The formative years of Michel de Klerk", σελ. 67

30.

Aymonino, Carlo: Progetto architectonico e formazione della città στο Lotus International 17/1979.

στο The Amsterdam School. 21.

Sherwood, Roger: Modern Housing Prototypes. Harvard University

31.

Milan, Italy 1965-1974, A.D.A. Edita Tokyo 1977 και Mεσαρέ I.

Press 1978, σελ. 100-103. 22. 23.

“Gallaratese 2”, Δελτίο Συλλόγου Aρχιτεκτόνων Nο 17/1983.

Hertzberger, Herman: Lessons for students in architecture, σελ. 54. 32.

Frampton, Kenneth: Mοντέρνα αρχιτεκτονική, σελ. 261

33.

Frampton, Kenneth: στο ίδιο

1934 στο Lotus International 10/1975.

34.

Nicolin, Pierluigi: Hοusing Complex at the Gallaratese

Frampton, Kenneth: Mοντέρνα αρχιτεκτονική - Iστορία και κριτική,

35.

Nicolin, Pierluigi: στο ίδιο

36.

Aymonino, Carlo: Complesso edilizio per

Ungers, Osvald Mathias: The Höfe και Schlandt Joachim, Economic and social aspects of Council housing in Vienna between 1922 and

24.

Eκδόσεις Θεμέλιο 1987, σελ. 164-170. 25.

Nicolin, Pierluigi: Housing Complex at the Gallaratese Quarter,

Frampton, Kenneth: στο ίδιο

abitazioni, Milano

Quartiere, Gallaratese, στο Lotus 7.

37.

Nicolin, Pierluigi: Hοusing Complex at the Gallaratese

44.

Norberg, Schulz C.: Habiter, Editions Electa.

38.

Rossi Aldo, Grassi Giorgio: Unità residenziale S. Rocco, Monza,

45.

Hertzberger, Herman: Lessons for students in architecture.

46.

Van Dijk, Hans: Hertzberger's Houses. The possibilities and limits of

1966 στο Lotus International 7/1979. 39.

Stirling, James: Town Centre Housing Runcorn New Town στο

a leading theme στο A+U, April 1991. Extra Edition: Herman

Lotus International 10/1975, σελ. 104-123.

Hertzberger, 1959-1990.

40.

Van Eyck, Aldo: AA No 177/1975.

41.

Taylor, Brian Brace: Amsterdam. Les contradictions d'une gestion

47-48 Lüchinger, Arnulf: Herman Hertzberger 1959-86. Arch-Edition, Den Haag 1987

42.

sociale democrate. AA 180/1975, σελ. 30-43.

49.

Hertzberger, Herman: Lessons for students in architecture.

Croset, Pierre Alain: On Gino Valle's project at the Giudecca στο

50.

Kούκης, Γιάννης: I.B.A. Kτίιριο και Aστικός Xώρος, Eκδόσεις Παπασωτηρίου, Aθήνα 1989

Lotus International 51/1987, σελ. 108-128. 43.

Gino, Valle: Nuove abitazione popolari a Venezia, Casabella 478/1982, σελ. 50-60.

51.

Γκράσι,

Tζόρτζιο:

Kείμενα

για

την

αρχιτεκτονική,

Eκδόσεις

Kαστανιώτη, Aθήνα 1998, σελ. 119.