TETEM_LR_Binder

Cover-TETEM-MediaLab_DEF_outline.indd 1

02-08-2010 15:40:05

[3]

Colofon Uitgever: Theo Paijmans Hoofdredacteur: Theo Paijmans Art direction: Rens Dekker Fotografie: Sandra Chudoba, Rolf Eijtjes, Vrederick Tekst: Nadia Doudou, Maud Janssen, Dennis Mijnheer, Theo Paijmans Eindredactie: Remco Houtman-Janssen Pre-press: Colorscan, Voorhout-Amsterdam Drukwerkbegeleiding: PRinterface Drukkerij: Corelio Printing Uitgeverij: Blend Studios © 2010

Medewerkers en bestuur TETEM kunstruimte : Liza Beldman, Harry Bisschop, Sandra Boes, Floris Brinkers, Ella Buzo, Sandra Chudoba, Wilma Davina, Iris van Diessen, Alexander Engbers, Katarzyna Gajewska, Jeroen Gras, Chris Haarmeijer, Titia van Hooijdonk, Bas Jansen, Judith Jansen, Wilja Jurg, Mahabat Kader, Tara Kariem, Jan Klein, Anita Koster, Conny Kuilboer, Loby Lam, Petra de Lange, Marcel Langeveld, Elise Leusink, Margriet Lindemann, Jan Merlin Marski, Pieter Baan Müller, Marc Otte, Alina Pahl, Sander Postma, Sindy Reuvers, Lidewij van Rijssen, Patrick Ros, Freddy Rosink, Rizgar Salih, Frank Sauerwald, Frank Seinen, A. Saygin Soher, Tis Spat, Martijn Stellinga, Samal Tahir, Marije Veen, Gracia Visscher, Vera Warnsing, Afra Willems.

BLEND Special - TETEM Binnenwerk DEF.indd 3

04-08-2010 11:19:31

[4]

BLEND Special - TETEM Binnenwerk DEF.indd 4

04-08-2010 11:19:31

[5]

Voorwoord De uitgever

Een van mijn diepgevoelde passies is het bezoeken van musea en culturele instellingen in heel Nederland. Kunst en cultuur zijn immers een fascinerende ervaring die het best beleefd kan worden in de context van de plaatselijke ruimte en de omgeving. Bovendien leert het je wat over de ontstaansgeschiedenis van steden, regio’s en gebieden. In Eindhoven bijvoorbeeld wordt het verleden tastbaar in de vele industriële gebouwen die daar staan en – gelukkig – niet allemaal gesloopt zijn maar nieuwe, veelal culturele bestemmingen hebben gekregen. Zo gaat industrie over in post-industrie, en worden de fabriekspanden een onlosmakelijk onderdeel van je culturele beleving.

En zo liep ik op een zonnige dag in Enschede. Ook deze stad heeft een opmerkelijk en trots verleden. En ook hier is te zien hoe er een modus is gevonden om een verleden van industriële nijverheid die er niet meer is om te buigen naar een heden en toekomst vol culturele nijverheid. In Enschede viert een nieuw elan hoogtij. Met de opbouw van de verwoeste wijk na de vuurwerkramp kan de stad als lichtend voorbeeld dienen voor wederopbouwprojecten elders in het land. In deze uitgave ontmoeten we een aantal mensen dat een flinke bijdrage heeft geleverd aan het fascinerende culturele tapijt dat Twente rijk is. Dat ontstane weefsel, samengesteld uit een scala aan initiatieven, is een van de bijzondere verworvenheden van Enschede. Het geeft de stad en het gebied eromheen een unieke smaak. Ik wens iedereen daar dan ook veel succes met het verder uitbouwen van de schitterende mogelijkheden en het verder initiëren van nieuwe kansen.

De mate van optimisme, arbeidzaamheid en energie die ik onder andere in TETEM kunstruimte aantrof, maken dat ik hoge verwachtingen heb van de culturele toekomst in Twente. Toen ik gevraagd werd om deze uitgave te verzorgen in het kader van de activiteiten van TETEM, heb ik van nabij ontdekt hoe betrokken en geïnspireerd de mensen daar werken. Deze publicatie is daar een weerslag van.

Theo Paijmans

BLEND Special - TETEM Binnenwerk DEF.indd 5

04-08-2010 11:19:32

[6]

Voorwoord het bestuur

Het is nauwelijks drie jaar geleden dat Medialab Enschede werd opgericht – en nu al een naamsverandering. Bij de oprichting in 2007 is gekozen voor Medialab omdat deze naam het beoogde programma dekte, bestaande uit mediakunsttentoonstellingen en lab-events.

Ondertussen is de organisatie gegroeid en uitgebreid met het dynamische cultuureducatieprogramma DIG-IT! en het innovatieve productie­huis. In april 2010 werd de begane grond van het monumentale TETEM 1 gebouw aangekocht en werd het besluit genomen samen met het Vrije Ruimte-programma een huisvesting te delen. Voldoende reden om na te denken over een nieuwe naam. TETEM kunstruimte is gekozen om aan te geven dat de verschillende onderdelen die hierbinnen vallen samenhang hebben en samenwerken om van elkaars krachten en expertise gebruik te kunnen maken. Gezamenlijk in één monumentaal en multifunctioneel gebouw met respect voor het gebouw en elkaar.

In aansluiting op de veranderingen binnen de organisatie, de nieuwe naam en de ophanden zijnde verhuizingen ontstond het gesprek over de positie die TETEM kunstruimte binnen de stad wil innemen. De wens om de stedelijke omgeving te verkennen en te onderzoeken welke bijdrage de kunstinstelling hierin kan leveren. Vanuit dit vertrekpunt is het project Urban Explorer opgestart. Het programma bestaat uit een serie inhoudelijk samenhangende activiteiten die zich richten op beeldende kunst, presentatie, experiment, samenwerking en dialoog.

Hierbij wordt de relatie met ruimtelijke en stedelijke vraagstukken opgezocht.

TETEM kunstruimte presenteert met trots Urban Explorer en is dankbaar voor de aandacht die de media voor dit project tonen.

Het project biedt de mogelijkheid zichtbaar te maken waar TETEM kunstruimte voor staat. TETEM wil de opgedane ervaringen in een breder perspectief plaatsen en deze over de stadsgrenzen heen tillen. Urban Explorer is daarmee niet meer dan een vertrekpunt.

Chris Haarmeijer Voorzitter van het bestuur van stichting TETEM kunstruimte

BLEND Special - TETEM Binnenwerk DEF.indd 6

04-08-2010 11:19:32

[7]

BLEND Special - TETEM Binnenwerk DEF.indd 7

04-08-2010 11:19:36

[8]

BLEND Special - TETEM Binnenwerk DEF.indd 8

04-08-2010 11:19:48

[9]

Fotografie Rolf Eijtjes

BLEND Special - TETEM Binnenwerk DEF.indd 9

04-08-2010 11:19:57

[ 10 ]

Spin in het web Wethouder Marijke van Hees is in Enschede verantwoordelijk voor de portefeuilles Economie, Innovatie, Cultuur en Middelen.

Automatisch kwam ze met TETEM kunstruimte in aanraking. ‘TETEM versterkt de energie van kunstenaars.’

Tekst Dennis Mijnheer Fotografie Rolf Eijtjes

Hoe staat Enschede ervoor op cultureel gebied?

Marijke van Hees: ‘Het aanbod in de stad is heel groot. Op muziekgebied hebben we bijvoorbeeld het Orkest van het Oosten, de Nationale Reisopera en veel amateur-muziekgezelschappen – van fanfares tot bandjes. Verder heeft Enschede een schouwburg en poppodium Atak om nieuwe muzikanten een plek te bieden. We noemen Enschede daarom ook wel De Muziekstad. Daarnaast hebben we een kunstacademie, museum TwentseWelle en Rijksmuseum Twenthe. En zo kan ik nog wel even doorgaan. We hebben bewust een groot cultureel aanbod, want dat is niet alleen voor mensen in Enschede aantrekkelijk, maar ook voor toeristen. Enschede heeft een levendige binnenstad en wordt omringd door aantrekkelijke natuur, maar mensen willen ook iets in de culturele sfeer beleven.’

Hoe past mediakunst in dit plaatje?

‘In samenwerking met partijen als TETEM willen we ervoor zorgen dat mediakunst daadwerkelijk in de stad beleefd kan worden.

Multimedia leent zich daar uitstekend voor, want het is heel toegankelijk. Veel mensen maken bijvoorbeeld filmpjes en foto’s met hun smartphone en zetten die op YouTube. We leven meer en meer in een communicatiesamenleving waarin het steeds belangrijker wordt om jezelf op een creatieve manier uit te drukken. Veel mensen zijn bijvoorbeeld al behoorlijk bedreven in het bewerken van foto’s met Photoshop en houden zich bezig met het uploaden van filmpjes op hun website of blog. Het zijn interessante tijden; de samenleving en mediakunst beginnen hierdoor helemaal in elkaar over te vloeien.’

Welke rol heeft TETEM binnen dit kader?

‘Ze haken in op de energie van iedereen die zich bezighoudt met communicatie en creativiteit legt in het creëren van content. TETEM

BLEND Special - TETEM Binnenwerk DEF.indd 10

houdt zich bezig met vragen als: welke tools geef je mensen om ze op ideeën te brengen? Tools die meer zijn dan een potloodje en papiertje zoals op de kleuterschool. Ze willen mensen inzage geven in nieuwe technieken en hen laten kijken naar de kwaliteit van de expressie van mediakunstenaars. Hierdoor worden individuele personen zelf gestimuleerd om met nieuwe media hun opvatting over de maatschappij uit te drukken. Als gemeente willen we dat stimuleren en via samenwerkingen met TETEM toegankelijk maken voor een hoop mensen.’

Welke multimediale tentoonstelling heeft indruk op u gemaakt?

‘Afgelopen juni heeft in het kader van de Roze Week in het TETEM-gebouw de tentoonstelling On the Edge plaatsgevonden. Ik heb daar heel kwetsbare en confronterende foto’s en films gezien over de verandering van de transseksuele kunstenaar Martin C de Waal. Verder heb ik een film gezien van Pipilotti Rist. Deze twee hedendaagse multimediakunstenaars waren door TETEM samengebracht en wisten vanuit heel verschillende perspectieven een eenheid te vormen rond het thema grenzen verleggen. Heel knap.’

Welke participatieprojecten worden door u instemmend begroet?

‘Afgelopen jaar heeft TETEM in een gezamenlijk project met de Nationale Reisopera met een grote groep kinderen van 10 tot 12 jaar het theaterstuk Operationeel gemaakt. Multimedia speelde een rol, maar ze leerden ook het vak theatermaken; van de organisatie tot decorbouw, rekwisieten en het ontwerpen van de uitnodigingen.

Alle kinderen hadden een rol. Het was dus niet – zoals soms bij een musical op de basisschool – dat een paar kinderen de hoofdrol krijgen en de rest mag toekijken. Kinderen hebben echt een kijkje achter de schermen van een theaterstuk gekregen. Als ze nu een

04-08-2010 11:19:58

[ 11 ]

productie in de schouwburg zien, weten ze wat er allemaal bij komt kijken. En ze zijn in aanraking gekomen met allerlei creatieve beroepen zoals decorbouw, acteren en regisseren. Dit project geeft aan dat TETEM niet alleen op multimedia is gericht, maar op een totale kunstexpressie.’

Wat vindt u een mooi voorbeeld van hoe de bewoners van Enschede bij kunst worden betrokken?

‘In de wijk Roombeek is er de ontmoetingsplek Prismare, en daar vanuit is een project gedaan waarbij bewoners uit de wijk mochten aangeven wat voor wens zij in het leven hadden. Al die persoonlijke wensen zijn vervolgens opgeschreven op een bankje. Het is daardoor een heel doorlééfd bankje in een openbare ruimte geworden, want ruim 380 mensen hebben nagedacht over hun vaak emotionele wens die anderen mogen lezen. Als je op het bankje gaat zitten, word je heel direct geconfronteerd met de buurt.’

Hoe worden in Enschede scholen betrokken bij kunst en cultuur?

‘Sinds de jaren tachtig besteden we aandacht aan culturele aanbiedingen richting scholen. In het begin waren het vaak kunstenaars en programmamakers die vanuit een klassieke organisatie een standaard aanbod leverden, maar een paar jaar geleden hebben we met TETEM gekozen voor een andere aanpak. Ze verzorgen nu 400 workshops per jaar en bereiken daarmee 3000 jongeren. TETEM weet een hoop energie los te maken, want ze betrekken veel kunstenaars uit Enschede erbij die niet in een vaste baan zitten maar op projectbasis ingezet worden om workshops te geven. Daardoor ontstaat een werkklimaat voor kunstenaars dat veel verder gaat dan de traditionele organisatie die een culturele programmering doet voor scholen.’

BLEND Special - TETEM Binnenwerk DEF.indd 11

In welke zin?

‘Projectteams zijn sterker gericht op het zoeken naar samenwerking met verschillende partijen, ze verbreden de markt voor kunstenaars.

TETEM richt zich namelijk niet alleen op scholen maar zoekt ook aansluiting bij het bedrijfsleven. Vorig jaar zijn er tachtig opdrachten door het bedrijfsleven en de publieke sector gegeven. TETEM zit daardoor niet alleen op de kunst- en cultuurkant, maar ook op de economische kant: ze creëren een grotere markt voor creatieve producten. TETEM is zodoende maar voor een heel bescheiden bedrag afhankelijk van subsidie, terwijl ze wél een groot aandeel hebben in het culturele aanbod in Enschede.’

Hoe zou u de organisatie van TETEM typeren?

‘Ze zijn als netwerkorganisatie de spin in het web die partijen verbindt, waardoor het veel minder van toeval afhangt of een kunstenaar een opdracht binnenhaalt. Ik heb van TETEM begrepen dat zij gedurende dit jaar met ongeveer twintig kunstenaars hebben gewerkt die uit de bijstand of WIK (Wet Inkomensvoorziening Kunstenaars) afkomstig zijn. Deze groep kan, mede dankzij de werkzaamheden die zij voor TETEM uitvoeren, nu de eigen broek ophouden. TETEM versterkt in Enschede het gebruik van de energie van kunstenaars.’

Versterkt het oude TETEM-gebouw nog de energy flow?

‘Ik denk het wel, want oude gebouwen blijken een aantrekkingskracht te hebben op kunstenaars. Op het Westergasterrein in Amster­­­­ dam is precies hetzelfde gebeurd – oude fabrieksgebouwen zijn een broedplaats geworden voor kunstenaars. Een gebouw hoeft er niet gelikt uit te zien, het moet vooral uitdagen om het te gebruiken.’

04-08-2010 11:20:00

[ 12 ]

Cultuurcluster de wederopbouw van de wijk Roombeek heeft alle neuzen richting kunst gezet. ‘Het maakt de stad bijzonder en aantrekkelijk.’

Tekst Theo Paijmans Fotografie Rolf Eijtjes

Lisette Pelsers, van huis uit kunsthistoricus, werd twee jaar geleden aangesteld als directeur van Rijksmuseum Twenthe. Ook zit ze in de programmaraad van TETEM kunstruimte. Pelsers: ‘De programmaraad beoordeelt het aanbod en kan zelf ook voorstellen aandragen.

We zijn een soort adviescommissie.’ Pelsers begon in het Rijksmuseum naar eigen zeggen als ‘jongste bediende’ en volgde zo de weg omhoog. ‘Het museum is flink gegroeid de laatste tijd en is meer naar buiten getreden. We wortelen in het cultuurcluster dat zich aan het vormen is. Alle ontwikkelingen in Enschede zetten de stad voor de rest van Nederland op de kaart. Dagelijks komen hier mensen op bezoek die versteld staan van wat we te bieden hebben. Dat is het resultaat van hard werken aan en voortdurend investeren in de naamsbekendheid. De beloning is dat mensen dan ook daadwerkelijk komen.’ Het Rijksmuseum profileert zich als een breed kunstmuseum, dat het kunsthistorische verhaal van de 14e eeuw tot het heden vertelt. ‘Als je hier binnenkomt, wandel je door de kunstgeschiedenis in een heel compact, overzichtelijk en helder bestek.’

GELAAGDHEID Wat Pelsers als ‘heel belangrijk’ omschrijft, is de lokale context waarin diverse samenwerkingsverbanden worden aangegaan. ‘Je zit niet op een eiland,’ vertelt ze. ‘Je moet voor je directe publiek moeite doen.

Ik heb alle waardering voor de ontwikkelingen in Roombeek en voor wat er op het gebied van cultuur gebeurt. Qua bezoekersaantallen ligt daar een mooie uitdaging die goed opgepakt wordt. Daarbij wordt uitgegaan van kwalitatief hoogstaande programmeringen om een grote groep te bereiken. Dat gaat goed, we doen veel aan educatie.

Er komen jaarlijks 10 à 12 duizend leerlingen bij ons binnen. Dat zie ik ook als onze maatschappelijke verantwoordelijkheid, we werken immers met gemeenschapsgeld. Daarom ben ik overtuigd van

BLEND Special - TETEM Binnenwerk DEF.indd 12

het nut van samenwerken met andere instellingen en initiatieven. Samen sta je sterker.’ Bovendien, meent Pelsers, is de aanwezigheid van een sterk cultureel klimaat goed voor de stad Enschede. ‘Een goede culturele infrastructuur is gunstig voor de hele bevolking. Het trekt een bepaald publiek aan, het trekt welvaart aan en het creëert werkgelegenheid. Ons culturele cluster heeft een aantal zwaartepunten: het Nationaal Muziekkwartier, TwentseWelle, 21rozendaal, ArtEZ Hogeschool voor de Kunsten en TETEM kunstruimte. Alles grijpt in elkaar. Er is zelfs ruimte voor nieuwe initiatieven. TwentseWelle en Rijksmuseum Twenthe trekken andere publieksgroepen, maar het gaat mij om de gelaagdheid in het culturele aanbod. Dat vind ik van wezenlijk belang en dan kijk ik met name naar de kunstinstellingen.

Zo’n eindexamententoonstelling van ArtEZ bijvoorbeeld, die wordt gehouden in de wijk Roombeek, is een uitstekende mogelijkheid om je gezamenlijk te presenteren.’

Gezamenlijke strategie Die affiniteit is er ook met TETEM. Pelsers: ‘Er zijn goede banden.

TETEM is kwalitatief goed en weet aandacht te genereren, in Enschede maar ook in de regio. In het mediakunstcircuit is TETEM een naam. Met een dergelijke kwaliteit is nog meer exposure zeker verdiend. Ik kan me voorstellen dat je in het kader van een festival samen een programma samenstelt dat verder gaat dan het kader van TETEM. Daar ben ik wel in geïnteresseerd. Omdat dat elkaar versterkt. Met de eindexamententoonstelling van ArtEZ zie je in het Rijksmuseum een ander publiek rondlopen. Voor de ontwikkeling van het cultuurcluster in Roombeek zei ik altijd: we zitten aan het einde van een niet-bestaande route. Je zit niet ver van het centrum af maar het voelt wel zo. Nu zitten we echt op een scharnierpunt, tussen het centrum en Roombeek. Met die context kan nog veel goeds ge-

04-08-2010 11:20:00

[ 13 ]

beuren.’ De culturele initiatieven en instellingen opereren als cluster met een gezamenlijke strategie. Pelsers: ‘Er zijn momenten waarop we gezamenlijk opereren. We hebben onlangs de Roomnacht gehad.

Dat verliep succesvol, dan is iedereen tot 12 uur ’s nachts open. Die momenten om te investeren in samenwerking kies je zorgvuldig uit.

Daarnaast draai je immers je eigen programma. Er zijn ook externe aanknopingspunten voor samenwerking, het op stapel staande festival GrensWerk bijvoorbeeld, daarin participeren alle Roombeek-partners. Of denk aan het mediakunstfestival Gogbot, dat zijn de goede momenten om de aandacht breder te trekken.’

Meer op de kaart Pelsers omschrijft het lokale bestuurlijke klimaat als betrokken en goed. ‘Er is veel in Roombeek en in cultuur geïnvesteerd.’ En het belang van TETEM in een stad als Enschede? ‘Het eigentijdse,’ zegt ze beslist. ‘Het maakt de stad bijzonder en aantrekkelijk. Ik hoop dat we over tien jaar kunnen zeggen dat het een duidelijke overgangsperiode is geweest. Na de vuurwerkramp is Roombeek opnieuw opgebouwd.

Het is afschuwelijk wat er gebeurd is, maar er is het maximale door de stad uitgehaald. Het heeft wat losgemaakt. Enschede zal meer op de kaart staan. We hebben nog veel mogelijkheden om te exploreren.

Daar blijven we in investeren.’

BLEND Special - TETEM Binnenwerk DEF.indd 13

04-08-2010 11:20:03

[ 14 ]

BLEND Special - TETEM Binnenwerk DEF.indd 14

04-08-2010 11:20:13

[ 15 ]

BLEND Special - TETEM Binnenwerk DEF.indd 15

04-08-2010 11:20:20

[ 16 ]

(Ver)wonderlijk licht De Japanse kunstenaar Yoko Seyama exposeert tijdens Urban Explorer een ingenieuze licht- en geluidsinstallatie.

Ze raakte geïnspireerd door de luidruchtige cicaden, insecten die – op tien dagen na – hun hele leven onder de grond doorbrengen. ‘Ik wil inhaken op hun verwondering van licht.’

Tekst Maud Janssen Fotografie Vrederick

Cicaden leven tussen de drie en vijf jaar onder de grond. In het aardedonkere ondergrondse voeden ze zich met plantensappen. Na al die jaren komt er uiteindelijk een dag dat de beestjes bovengronds geraken. Ze ondergaan een metamorfose, beginnen te krijsen en sterven na tien dagen. Het lethargische verhaal van de cicaden fascineert Yoko Seyama (30) mateloos. ‘Onder de grond hebben ze geen ogen, geen vleugels en ze kennen geen licht. Vervolgens ondergaan ze een enorme transformatie: ze krijgen vleugels, die overigens al na een paar dagen afsterven, maar ze krijgen ook ogen en ze komen na al die jaren voor het eerst in aanraking met een nieuw fenomeen: licht. Die eerste kennismaking met licht wilde ik verwerken in mijn installatie,’ zegt Seyama.

Optisch bedrog Het kunstwerk van Yoko Seyama wordt tentoongesteld in een donkere ruimte waar groene, blauwe en roze slierten als nevels in de lucht lijken te hangen. Het is optisch bedrog, want het betreft puur een slimme projectie van licht op folie. Door de breking van licht op bewegend foliepapier (24 servomotoren zorgen voor deze beweging) ontstaat een 3D-achtige lichtverschijning in de donkere ruimte van het TETEM 2 gebouw. Het lichtspel gaat gepaard met het geluid van cicaden. Het gekrijs zal voor veel bezoekers een déjà vu vormen van vakanties in Zuid-Europa. Met soms meer dan 100 decibel weet een cicade de krekel te overstemmen. Seyama: ‘Het geluid van cicaden is hard, maar ook heel uniek. In de zomer van 2008 was ik op vakantie in Japan en toen heb ik er verschillende geluidsfragmenten van opgenomen. Die fragmenten worden afgespeeld tijdens de expositie.’

Architectuur Seyama verhuisde in 2004 van Tokio, waar ze een architectuuropleiding deed, naar Londen om de Engelse taal te leren. Vervolgens belandde ze op de Gerrit Rietveld Academie in Amsterdam om theaterdesign te studeren, maar na een jaar vertrok ze naar Den Haag om aan de KABK te gaan studeren. Voor haar afstudeerproject in 2009 deed ze een onderzoek naar projectie van licht. ‘Ik was vooral geïnteresseerd in hoe licht geprojecteerd kan worden zodat het lijkt alsof het een 3D-projectie betreft.’ Hoe kan een projectie een hele ruimte vullen, dat was Seyama’s onderzoeksvraag, die er uiteindelijk een bevredigend antwoord op vond in de vorm van In Soil.

Seyama benadrukt de invloed van haar architectuuropleiding in Tokio. ‘Reflectie is altijd gerelateerd aan de muren, de vloer en het plafond in een ruimte. Om optische effecten te creëren, is het belangrijk om kennis te hebben van constructie, anders blijf je hangen in een platte projectie op een scherm. Dat wil ik niet, ik wil juist mensen verwonderen door een ogenschijnlijk onmogelijke voorstelling van licht te ontwerpen die een ruimte vult. Net als een cicade die voor het eerst in aanraking komt met het fenomeen licht.’ yokoseyama.com

BLEND Special - TETEM Binnenwerk DEF.indd 16

04-08-2010 11:20:27

[ 17 ]

BLEND Special - TETEM Binnenwerk DEF.indd 17

04-08-2010 11:20:29

[ 18 ]

BLEND Special - TETEM Binnenwerk DEF.indd 18

04-08-2010 11:20:38

[ 19 ]

‘Bier is een mooi product, ik werk er graag mee’ Arno Coenen

BLEND Special - TETEM Binnenwerk DEF.indd 19

04-08-2010 11:20:41

[ 20 ]

Kunstinvasie Beeldend en multimediaal kunstenaar Arno Coenen ontwierp voor de expositie Urban Explorer een installatie op het dak van TETEM kunstruimte: aliens gemaakt van bierkratten.

‘Bier is een mooi product, ik werk er graag mee.’

Tekst Maud Janssen Fotografie Vrederick

In het kader van Urban Explorer bedacht Arno Coenen (38) een soort omhulsel voor het TETEM 1 gebouw. De installatie bestaat uit aliens gemaakt van bierkratten die over het dak, langs de muren en op de grond verspreid zijn. Coenen: ‘De aliens symboliseren een invasie van kunst in Enschede. Ze druipen als het ware van het gebouw en vervloeien met de buurt.’ De installatie maakte hij van Grolsch-bierkratten. ‘Grolsch is hét bier van het oosten van Nederland en de brouwerij stond jaren in dezelfde wijk als het TETEM-complex. Bovendien sluiten aliens goed aan bij het thema Singularity van het Gogbot-festival, dat in september in Enschede plaatsvindt.’ Coenen maakte al een keer eerder een kunstwerk van bierkratten. ‘Middenin een weiland heb ik ooit een mozaïek gemaakt van bierkratten van twaalf meter hoog. Het was een portret van Bennie Jolink van Normaal, gemaakt in het kader van het jaar van de boerderij. Het was een heel geslaagd ding waar ik veel enthousiaste reacties op kreeg. Daarna heb ik niets meer op dat gebied gedaan, maar het Urban Explorer-project was een goede gelegenheid om weer met bierkratten te werken.’

Metal Heart Coenen is een multimediaal en beeldend kunstenaar die veel met de computer werkt. Daarnaast maakt hij mozaïeken met de hand en werkt hij als VJ. Coenen: ‘Voor een beeldend kunstenaar is dat hetzelfde als spelen in een liveband voor een muzikant, geweldig!’ Werken in de publieke ruimte, zoals bij dit project voor TETEM, geeft hem een vergelijkbaar gevoel. ‘Je krijgt veel commentaar vanuit het publiek, want er ontstaat een spanning door kunst in het openbaar te tonen. Roombeek is hierbij een te gekke plek voor kunst, want er zijn allerlei industriële panden waar musea en andere kunstzinnige toestanden in gevestigd zijn. De wijk Roombeek is zó goed gelukt dat er zelfs dagjesmensen komen, speciaal om de buurt te zien. En terecht, het is een geweldige plek die iedereen zou moeten bezoeken,’ vertelt Coenen enthousiast.

Naast multimediale projecten en mozaïeken maakt Coenen deel uit van het kunstenaarscollectief Metal Heart. ‘Toen ik naar de kunstacademie ging vond ik dat het in de schone kunsten precies zo moest zijn als de spirit die heerst bij Metal Heart: een woeste toestand met verschillende kunstenaars en een gezamenlijke energie.’ Zo’n sfeer is tegenwoordig niet makkelijk te vinden, stelt Coenen. ‘Ik noem geen namen maar kunst is vaak saai en kneuterig. Het mist de rock-’nroll uit de tijd van Andy Warhol. Kunst is vaak een soort revenge of the nerds.’ Coenen doet het daarom anders. ‘Ik vind het belangrijk dat mensen uit hun plaat gaan bij mijn kunsthappenings. Ik weet zeker dat Andy Warhol het mooi zou hebben gevonden. Hoge en lage kunst, hetero, gay, alles door elkaar, maar met één gezamenlijke inspiratiebron: metal.’ Coenens passie voor bier komt terug bij de evenementen van Metal Heart. ‘Ik brouw mijn eigen bier, Eurotrash

BLEND Special - TETEM Binnenwerk DEF.indd 20

Brewery, en dat wordt geschonken tijdens events met Metal Heart.

Op 29 oktober is er een nieuw evenement in de Melkweg en als onderdeel van het gesamtkunstwerk wordt tijdens de happening een fust van zwart bier van gerookte mout en rode pepers geserveerd.’

Citymarketing Kunst is volgens Coenen niet alleen voor bezoekers geweldig om – met of zonder een zwart biertje – te ervaren, het levert een stad ook veel op. ‘In de krant lees je veel redenen waarom er op kunst moet worden bezuinigd en dat kunst veel mensen niet interesseert.

Aan onderzoeken die het tegendeel bewijzen wordt bijzonder weinig aandacht besteed. Het blijkt bijvoorbeeld dat mensen veel liever wonen op een plek waar wel degelijk kunst en cultuur is. Omdat mensen liever wonen in culturele, kunstzinnige steden wordt een plaats als Enschede automatisch ook aantrekkelijker voor bedrijven.

Het is zo kortzichtig om te denken dat kunst niets oplevert, een stad heeft economisch juist profijt van kunst en cultuur.’ Het International Film Festival Rotterdam vindt hij een goed voorbeeld. ‘De gemeente steekt daar een paar miljoen in, maar dat verdienen ze dik terug. De bezoekers gaan allemaal naar een hotel, restaurant, bar, homosauna en dergelijke. Het geld wordt indirect dubbel en dwars terugverdiend. Schone kunsten zijn van groot algemeen belang en ik vind het mooi dat Enschede dat inziet.’ De invasie van aliens en kunst is ingezet. arnocoenen.nl

04-08-2010 11:20:51

[ 21 ]

BLEND Special - TETEM Binnenwerk DEF.indd 21

04-08-2010 11:20:58

[ 22 ]

Spam art mediakunstenaars Gerco Lindeboom en Danny Jeroense verspreiden tijdens Urban Explorer animaties van kunstenaars via sms. ‘Publieke mediakunst geeft de mogelijkheid te experimenteren met kunst, openbare ruimte, mobiele telefoons en publiek.’

Tekst Maud Janssen Fotografie Vrederick

Als kweekvijver voor experimentele mediakunst richtten Gerco Lindeboom (33) en Danny Jeroense (30) in 2004 MobileVideoNet op. Het doel van de organisatie is het openbaar verspreiden van mediakunst via mobiele telefoons. Lindeboom en Jeroense begonnen met een “bluetooth guerrilla systeem” waarmee via verzendapparatuur animaties van kunstenaars gespamd werden naar mobiele telefoons. Lindeboom: ‘We konden in een straal van 500 meter animaties aanbieden. Kunst op mobiele telefoons brengt veel uitdagingen met zich mee, want het scherm is klein en de bestandsgrootte is beperkt. Ook waren we in het begin afhankelijk van stroom om het verzendapparaat te laten draaien.’ In 2007 ontwikkelden ze een portable verzendapparaat. Jeroense: ‘We zijn toen heel Nederland rondgereisd met de trein en boden reizigers via bluetooth animaties aan. We boden reizigers een alternatief uitzicht: een animatie op de telefoon in plaats van het voorbijglijdende landschap.’

E-art In september 2009 startten Lindeboom en Jeroense het project Eart on Air. Lindeboom: ‘Dat is een project waarbij kunstenaars en vormgevers een interactieve achtergrond voor de mobiele telefoon hebben ontworpen. Voor Urban Explorer zijn we door TETEM kunstruimte uitgenodigd om in het kader van E-art on Air kunst op een vernieuwende manier in de openbare ruimte te brengen – via mobiele telefoons.’ Lindeboom en Jeroense hebben een Flash lite tool ontwikkeld, waarmee kunstenaars en vormgevers hun eigen animatie kunnen ontwerpen. De animaties zijn interactief omdat ze reageren op de toestand van de telefoon, zoals de signaal- en batterijsterkte of de tijd. Jeroense toont een voorbeeld van een animatie van Arno Coenen. ‘Ik heb nu volle signaalsterkte, dus ik zie een lachende schedel. Als het signaal verzwakt vervaagt ook de animatie. Dan zie je alleen nog het wireframe, de digitale bouwstenen van de schedel.’ Lindeboom: ‘Het verschilt per kunstenaar of de verschillende video’s een verhaal vormen of bestaan uit losstaande beelden. Beeldend kunstenaar Ckoe heeft bijvoorbeeld een animatie gemaakt die een verhaal vertelt en ook nog op een aparte manier de tijd aangeeft. Je ziet een soort onderwaterwereld met grote en kleine zeedieren. De walvissen staan voor uren en de kwallen voor minuten. Zo reageert de animatie op de telefoon, in dit geval op de tijd. Dat is het interactieve aspect.’ Als bijdrage aan Urban Explorer wordt in het TETEM 2 gebouw een aantal mobiele telefoons tentoongesteld waarop de werken van participerende kunstenaars te zien zijn. Daarnaast is een selectie van de animaties van E-art on Air via sms te verkrijgen. ‘Op een paar punten in de stad, waaronder Rijksmuseum Twenthe, worden lokaal gratis interactieve animaties aangeboden via sms. Bezoekers van het Rijksmuseum krijgen dus een smsje op hun telefoon met een animatie,’ legt Jeroense uit.

BLEND Special - TETEM Binnenwerk DEF.indd 22

Stad van de mediakunst Enschede is volgens Jeroense en Lindeboom dankzij projecten als Urban Explorer goed op weg mediakunststad van het oosten te worden. ‘Vooral de buurt Roombeek is het culturele hart van Enschede aan het worden,’ vertelt Jeroense. ‘Het is leuk dat mensen zien dat er ook kunst is die in interactie staat met haar omgeving. Kunst behelst niet alleen de bekende bronzen beelden die je in vrijwel elke stad tegenkomt, maar kan ook via nieuwe media in de openbare ruimte gebracht worden.’ Het Urban Explorer-project laat volgens Lindeboom zien dat kunst niet alleen maar bestaat uit museale tentoonstellingen. Lindeboom: ‘Het is goed om een andere kant van kunst te laten zien, waarmee je geconfronteerd wordt in het openbaar. Ons Urban Explorer-project is zeker niet allemaal spielerei, maar het heeft wel een feelgood-element, wat je niet altijd ervaart bij kunst. Het is vrolijk werk dat mensen in de openbare ruimte een beetje overvalt. Het is goed om te laten zien dat er iets kunstzinnigs gebeurt in Enschede, want tien jaar geleden was het kunstaanbod een stuk minder.’

Jeroense en Lindeboom wijzen op het belang van een ruim cultureel aanbod. ‘Veel mensen die in Enschede gestudeerd hebben verhuizen met hun diploma onder de arm naar de Randstad, dus het is belangrijk dat Enschede laat zien dat zij veel te bieden heeft. De regio begint nu steeds meer te leven door originele kunstprojecten als Urban Explorer en er komt steeds meer ruimte om als kunstenaar iets nieuws te doen.’ mobilevideonet.com

04-08-2010 11:21:07

[ 23 ]

BLEND Special - TETEM Binnenwerk DEF.indd 23

04-08-2010 11:21:13

[ 24 ]

Kunstprobe Het gedragsonderzoek van de Poppekastkrakers is creatief.

Van een quiz met voorbind­ dildo’s tot een ruilmarkt voor Urban Explorer.

‘Het is altijd origineel en met een achterliggend verhaal.’

Tekst Maud Janssen Fotografie Vrederick

De Poppekastkrakers Jeroen Gras (35) en Elise Leusink (27) maken performances die voortkomen uit installaties. Installatie is een ruim begrip. ‘Een installatie kan echt van alles zijn: een abstracte vorm, een expositie waar we zelf inzitten of een belevenis,’ zegt Gras, die ter illustratie hun strandjuttersproject uit 2009 aanhaalt. ‘We gingen op Vlieland met twee steekwagens met hout naar het strand en maakten een alternatieve strandtent. We gebruikten voorwerpen die een standjutter tegenkomt, zoals aangespoeld hout, een stuk zeil en een rubberbootje, maar hebben daar een heel eigen opstelling van gemaakt. We hebben het project gedocumenteerd op video en uiteindelijk tentoongesteld op de Twente Biënnale.’ In deze expositie hadden Gras en Leusink elementen uit de strandjuttersinstallatie opgesteld, en de documentaire was te bekijken. Gras: ‘In de documentaire zie je ons praten en jutten, gehuld in oliepakken en zuidwesters. Maar je hoort alleen de gierende wind, wat sprekend is voor de sfeer bij strandjutten.’

Buitenaardse probe Voor Urban Explorer maakten De Poppekastkrakers een huisje dat op vier meter hoogte aan de gevel van de TETEM kunstruimte komt te hangen. Leusink: ‘Het is simpel qua vorm, want het is een vierkant met een driehoek erop. Het huis moet een soort probe, een robotgestuurde ufo, voorstellen. De achterliggende gedachte is een toekomstbeeld waarin de mens zoals wij die nu kennen niet meer bestaat. Er leven enkel hyperintelligente, artificiële wezens die op zoek gaan naar hun ontstaansgeschiedenis en bij de terugreis in de tijd de mens tegenkomen. De probe is onze uitvalsbasis om de mens en zijn gedrag te onderzoeken. Via een lange ladder betreden wij de wereld van de mens.’

Met hun probe als vertrekpunt trekken Gras en Leusink in augustus Enschede in. Leusink: ‘Wij bellen bij ongeveer honderd mensen aan met de vraag of ze een persoonlijk object willen afstaan. We vertellen dat ze na de inzameling naar onze ruilmarkt kunnen komen. Op die markt kunnen zij iets kiezen en onderhandelen met de andere deelnemers. Dit hele proces filmen we en monteren we tot een documentaire. De documentaire, foto’s en een geschreven verhaal komen op de website van TETEM.’ Doel van het project is het bestuderen van de manier waarop mensen met elkaar onderhandelen. Leusink: ‘Leveren ze bijvoorbeeld iets moois in, in de hoop er ook iets moois voor terug te krijgen, of alleen prullaria omdat ze denken dat anderen dat ook zullen doen?’

Dildoquiz Het “gedragsonderzoek” tijdens Urban Explorer ligt in lijn van hun Fluffydildoquiz, ontwikkeld door De Poppekastkrakers en gepresenteerd door performancekunstenaar Mette Sterre. Gras: ‘De quiz hebben we drie keer met verschillend publiek gedaan. We haalden mensen uit de zaal en bonden ze een dildo van stof voor, waarmee ze spelletjes gingen doen, zoals dildoringsteken. Het klinkt vulgair, maar wij vinden het interessant om te observeren hoe mensen reageren op dat soort opdrachten. We deden de quiz bijvoorbeeld tijdens de introductieweek van de Universiteit van Twente. De studenten zag je twijfelen. Er heerste een soort bewijsdrang en ze keken vooral naar elkaar: wat wordt er van mij verwacht om geaccepteerd te worden in deze nieuwe groep mensen?’

Gras en Leusink zijn blij dat ze de kans hebben gekregen om een project te doen voor Urban Explorer. ‘Het gaf ons de mogelijkheid om meer te realiseren dan gewoonlijk, want dankzij een organisatie als TETEM kregen we bijvoorbeeld een vergunning om een probe te bouwen,’ aldus Leusink. ‘We leren ook van elk project. Nu hebben we bijvoorbeeld geleerd om binnen te stappen bij bedrijven zoals het Ushi Huis voor de constructie van ons huisje. Bedrijven zijn vaak bereid te hulp te schieten. Het was ook leuk om met een thema te werken, maar toch veel vrijheid te hebben in de opdracht.

Dit project was kortom weer een stapje verder in onze carrière.’ poppekastkrakers.nl

BLEND Special - TETEM Binnenwerk DEF.indd 24

04-08-2010 11:21:20

[ 25 ]

BLEND Special - TETEM Binnenwerk DEF.indd 25

04-08-2010 11:21:22

[ 26 ]

Illustrator van de openbare ruimte Beeldend kunstenaar Pepijn van den Nieuwendijk kwam voor Urban Explorer op het idee om robots met menselijke trekjes te ontwerpen. ‘Ik vind het een interessant idee dat er op een dag robots zijn die ons intelligentieniveau kunnen evenaren of zelfs overstijgen.’

Tekst Maud Janssen Fotografie Vrederick

‘Urban explorers zijn in mijn optiek mensen die bijvoorbeeld oude leegstaande gebouwen bezoeken in steden,’ vertelt Pepijn van den Nieuwendijk (39) in zijn atelier in de Haagse Schilderswijk. ‘Ik heb namelijk prachtige foto’s gezien van urban explorers die verlaten hotels hadden bezocht in Detroit. Sommige kamers waren nog intact, met bed en al.’ Zo kwam Van den Nieuwendijk op zijn idee voor zijn bijdrage aan het Urban Explorer-project: robotachtige wezentjes, slapend in een bed. Inspiratie haalde hij uit de foto’s van de slaapkamers van de hotels in Detroit. ‘Wat ik zo bijzonder vind, is dat je als buitenstaander een blik werpt op een plek met een verleden. De foto’s geven een inkijkje in een intieme plek, een slaapkamer.’ Van den Nieuwendijk wilde zijn robotwezens in eerste instantie in bedden leggen. ‘Ik wilde het publiek de mogelijkheid geven om een wezen te observeren op een van de intiemste momenten.’ Uiteindelijk besloot hij toch om meer klassieke robots te ontwerpen die ook aansluiten bij het Gogbot-festival. ‘Ik heb tien robots gemaakt van zo’n 25 centimeter groot, met de gebruikelijke blikkerige uitstraling van de robot maar in heel menselijke houdingen. Gedeeltelijk is het idee ontstaan vanuit het denkbeeld dat robots wellicht steeds verder zullen ontwikkelen en zelf menselijke eigenschappen kunnen aannemen. Ik vind het een interessant idee dat er op een dag robots zijn die het menselijke intelligentieniveau kunnen evenaren of zelfs overstijgen.’ Het terugkerende thema in het werk van Van den Nieuwendijk, het contrast tussen goed en kwaad, schemert ook op de achtergrond bij de robots. ‘Robots kunnen aan de ene kant voor de mens van pas komen door taken over te nemen, maar het gevaar dreigt ook dat ze de wereld overnemen, alhoewel ik niet denk dat het ooit zo ver komt.’

Openbare ruimte Van den Nieuwendijk begon zijn creatieve carrière als grafisch ontwerper en illustrator. Hij werd vervolgens schilder, maar maakt nu voornamelijk beelden van keramiek. ‘Sinds ik met keramiek werk, doe ik veel onderzoek naar historisch aardewerk. Na een werkperiode in China voor de Fule International Ceramic Art Museums in Fuping in 2008 heb ik me verder verdiept in Chinees keramiek. China heeft de oudste keramiektraditie van de wereld.’ Naast keramiek uit het oude China laat Van den Nieuwendijk zich inspireren door de (kunst)geschiedenis. Ook mythologische en verhalende thematiek is terug te vinden in zijn werk. ‘Ik heb met mijn kunstenaarscollectief De Artoonisten het monument voor Marten Toonder in Rotterdam ontworpen – een vierzijdig kunstwerk waarvan elke zijde door een andere kunstenaar is gemaakt. Het is een sprekend voorbeeld van het weergeven van een goed-kwaadverhouding, voortgekomen uit de verhalen van Ollie B. Bommel. Ik heb Professor Sickbock afgebeeld, een diabolisch figuur uit de Bommel-wereld. Bovenop het bronzen beeld staan verwijzingen naar Ollie B. Bommel, naar het rood en geel van zijn jasje en een afbeelding van Tom Poes. Zij symboliseren de verlichting en het intellect. Onder de wolken – in de onderwereld – zie je vier duistere figuren.’ Van den Nieuwendijk werkt graag aan projecten in de openbare ruimte. ‘Het spreekt me aan omdat het je

BLEND Special - TETEM Binnenwerk DEF.indd 26

als kunstenaar aan het denken zet over de functie van een kunstwerk op een bepaalde plek en hoe het grote publiek dit ervaart. Ik hoop dat het publiek de robots leuk vindt door de wat koddige uitstraling, ik heb ze menselijk en misschien zelfs schattig vormgegeven. Ze zijn niet de hoogstaande technologische robots uit sciencefictionfilms, maar juist vriendelijk en sullig. Hiermee wil ik laten zien dat het misschien wel meevalt met de dreiging van de singulariteit. En wij willen robots graag op mensen laten lijken; in Japan zijn robots ontwikkeld die zelfs bewegende ogen en een mensachtige huid hebben. Daarom heb ik mijn robots in menselijke houdingen gemaakt.’

De originele robots die Van den Nieuwendijk heeft ontworpen, zijn gemaakt van keramiek met een zilverluster. Vanwege de kostbaarheid zijn deze objecten niet geschikt om in Enschede buiten tentoon te stellen. Voor Urban Explorer heeft hij daarom dertig kunststof versies van de robots gemaakt. De robots zijn te bewonderen aan onder meer de buitenmuren van TETEM 2, de tentoonstellingsruimte voor actuele kunst 21rozendaal en museum de TwentseWelle. De keramische beelden worden in de Cabinodd Gallery in Enschede geëxposeerd tijdens de tentoonstelling Three Stories Up. cirque.nl

04-08-2010 11:21:32

[ 27 ]

BLEND Special - TETEM Binnenwerk DEF.indd 27

04-08-2010 11:21:40

[ 28 ]

Aanjager van cultuur Veel kunst is de stad is prettig, maar echt interessant wordt het pas als alle betrokken partijen er daadwerkelijk beter van worden.

Enschede zet de toon. ‘TETEM kunstruimte heeft goed door dat je jezelf niet afhankelijk moet maken maar op eigen benen moet staan.’

Tekst Theo Paijmans Fotografie Rolf Eijtjes

Evert Verhagen is onder andere werkzaam als adviseur cultuur en economie voor de provincie Overijssel. Hij studeerde fysische geografie en hydrologie. De roep van de cultuur bleek sterker, maar niet onlogisch. Verhagen: ‘Ik ben gaan werken voor Amsterdam. Ik ging tijdens mijn studietijd in de Bijlmer wonen. Mijn analyse daarvan is dat mensen liever in stenen investeren, daar waar geïnvesteerd zou moeten worden in mensen. Mensen maken cultuur, stenen zijn niet meer dan een weerslag daarvan.’

Verhagen ging zich actief bemoeien met het creëren van een meer positieve uitstraling van de Bijlmer: ‘Vanuit het oogpunt van mensen bij elkaar brengen. Na dit project ontwikkelde ik de Westergasfabriek.

Het stelde mij in staat om het idee in de wereld te zetten dat het om het programma en de energie gaat.’ Cultuur, onderstreept Verhagen, is immers niet één ding: ‘Het zit in geschiedenis, in verhalen, in wat je beleeft en voelt – het zit overal in.’ Een landschap is opgebouwd uit complexe lagen, en bij cultuur is dat net zo. ‘Een landschap ontstaat uit geologie, water, wind en zon en pas daarna de mensen. Het is een heleboel dingen bij elkaar, niet eenduidig. Cultuur ontstaat in het samenspel van veel mensen met elkaar,’ aldus Verhagen.

Kunst op eigen benen Je kunt de kwaliteit van een bepaald woongebied verbeteren door middel van een culturele ingreep. ‘Je kunt activiteiten toestaan en faciliteren,’ meent Verhagen. ‘Waar je initiatieven mogelijk maakt, stenen in vijvers gooit en dingen in gang zet, daar ontstaat cultuur. Door mensen met elkaar in contact te brengen en door nieuwe netwerken te maken wordt het programma zichtbaar gemaakt.’ Is cultuur dan ook een aanjager van de economie? Verhagen is stellig: ‘Cultuur is de belangrijkste aanjager van de economie, er ís geen andere aanjager.

Achter elk product zit een verhaal. Als dat er niet is, wordt het niet

BLEND Special - TETEM Binnenwerk DEF.indd 28

verkocht. Je schoenen, je trui, je meubels, je auto, al die verhalen samen, dat is jouw identiteit, dat is zoals jij er uit wil zien. Er is maar een reden waarom je een product koopt: omdat het past bij jouw identiteit, bij wie jij bent.’

Net als elk mens zijn verhaal vertelt, vertelt ook elke stad haar verhaal.

Volgens Verhagen heeft Twente uitstekende randvoorwaarden. ‘Ik zie een stad waar een miljoen mensen kunnen wonen, een vliegveld, een trein naar Berlijn en schitterende natuur eromheen. De grote vraag is: wat gaan we doen?’ En daar komt, volgens Verhagen, TETEM kunstruimte in beeld. ‘Het betekent dat je in elke plek moet investeren die een verhaal vertelt en die talent vast kan houden en ontwikkelen.

Roombeek in Enschede beschikt al over een goede openbare ruimte, daar is, zeker nu in de nabije toekomst ArtEZ zich hier ook gaat vestigen, al een soort massa die zo’n plek nodig heeft. Bij TETEM tref je energie aan; er is zelfs nog meer potentie dan er nu naar buiten komt.

Dan kan het niet anders dan dat TETEM laat zien dat je als kunstenaar ook een verantwoordelijkheid hebt naar jezelf om in je eigen inkomen te voorzien. We kunnen geen grote subsidiepotten aan laten rukken om alles te regelen.’ Het economisch model van TETEM helpt daarbij een handje. Verhagen: ‘Wilja Jurg heeft goed door dat je jezelf niet afhankelijk moet maken maar op eigen benen moet staan.’

Hoger uitgavepatroon In die zin vindt Verhagen het productiehuis van TETEM niet alleen zinvol maar zelfs noodzakelijk, ook in een groter verband: ‘Het geeft een economische impuls, het productiehuis is een aanjager op dat gebied. Het vormt een creatieve economie waar je je als kunstenaar bij kunt aansluiten en legt een infrastructuur waar kunst wordt verkocht en waar kunstenaars zichtbaar worden en inspiratie kunnen opdoen. Hoe meer initiatieven er in Enschede zijn, hoe beter het is.

04-08-2010 11:21:41

[ 29 ]

Als iemand de stad bezoekt, gaat die persoon eten, drinken, misschien naar het theater – allemaal goed voor de plaatselijke economie. Langer blijven in een stad betekent een hoger uitgavepatroon. Er wordt dan meer geld verdiend in zo’n omgeving. TETEM kan daar een enorme waarde aan leveren.’ Wat Verhagen opvalt, is dat het productiehuis het beleid en de werkwijzen economisch gezien helder communiceert. ‘Het steekt zakelijk goed in elkaar, heeft allemaal een kop en een staart. De projectomschrijvingen beginnen met: wat gaan we doen, waarom, voor wie is het, wat mag het kosten en wat voor bijdrage gaat het leveren. Voor partijen heel erg prettig, die weten waar ze aan toe zijn.’ Ook over het economisch potentieel van de regio is hij optimistisch gestemd. Verhagen: ‘Er kan zo veel, de mensen zijn er. Daarmee houdt een stad haar voorzieningenniveau in stand. Vind je eigen niche, kwaliteit en identiteit en nieuwe vormen ontstaan.

Denk eens aan kunst en nieuwe materialen, waarin de techneuten de kunstenaars vinden. Met TETEM kun je een infrastructuur organiseren met het talent dat je aantrekt en ontwikkelt, en met een goede omgeving kun je realiseren dat het talent blijft.’ creativecities.nl

BLEND Special - TETEM Binnenwerk DEF.indd 29

04-08-2010 11:21:44

[ 30 ]

De wijk als playground Met het gezin, je partner of een groep vrienden kun je Roombeek ontdekken via de Urban Games: spellen van een uur die kunst koppelen aan plezier. ‘Niet zozeer analyseren en je focussen op onderdelen, maar het geheel zien.’

Tekst Nadia Doudou Fotografie Vrederick Grappige stoeptegels, mokers en hamers, dagboekjes, perkjes en nog veel meer. Allemaal onderdelen van een uniek spellenprogramma waarin bewoners en bezoekers op speelse wijze de wijk Roombeek in Enschede kunnen verkennen. De Urban Games zijn ontwikkeld door kunstenaar Sandra Chudoba in samenwerking met de Dienst Stedelijke Ontwikkeling en Beheer van de gemeente Enschede en TETEM kunstruimte. Sandra Chudoba: ‘Het gaat erom dat de nadruk wordt gelegd op de ontdekking van de eigen omgeving en diens verborgen schatten en plekken. Het spel daagt je uit de omgeving en de diepere laag van de stad op de ouderwetse manier te ontdekken.’ Drie fysieke games met als spelbord de wijk.

Spellen op maat In 1999 studeert Sandra Chudoba af aan het Media Art Department van de AKI, tegenwoordig bekend als Artez Hogeschool voor de Kunsten. Na een jaar masteropleiding op het Dutch Art Institute kiest ze ervoor om de didactische bijscholing voor beeldend kunstenaars (DBB) aan de Reinwardt Academie in Amsterdam te volgen. Tegenwoordig is ze verbonden aan TETEM kunstruimte bij de cultuureducatiepoot, DIG-IT! en het productiehuis. De op maat gemaakte spellen voor verschillende doelgroepen, Urban Games, spelen zich af binnen de wijk Roombeek, net als de exposities en het cultuureducatieprogramma. Met een aantal projecten, zoals Ben Buurten en Urban Talks, is TETEM actief in de hele stad. De wijk Roombeek is door de vuurwerkramp van 2000 ingrijpend gewijzigd.

De ramp heeft veel persoonlijk leed veroorzaakt maar heeft ook de energie opgeleverd om in het wederopbouwproces het beste naar boven te halen. Volgens Sandra Chudoba is het voor mensen spannend de wijk opnieuw te ontdekken. Urban Games wordt gelanceerd op vrijdag 27 augustus om 15.00 uur in wijkcentrum de Prismare, waar de games gedurende een jaar gehuurd kunnen worden.

BLEND Special - TETEM Binnenwerk DEF.indd 30

Het grote geheel De Urban Games zijn drie verschillende games met een oud-Hollands karakter voor verschillende doelgroepen. Chudoba: ‘Games moet je in dit geval niet zien als iets virtueels; het geheel heeft eigenlijk weinig met computers te maken. Het zijn juist fysieke games die je daadwerkelijk in de ruimte speelt.’ Elk spel heeft een doe-element in zich. De insteek van het spellenproject is dat je kennismaakt met de openbare ruimtes binnen de wijk Roombeek. Volgens de kunstenaar is een plein meer dan alleen een openbare ruimte en kunnen mensen op een andere manier leren kijken naar de omgeving. Chudoba: ‘Niet zozeer analyseren en je focussen op onderdelen, maar het geheel zien.’ Bloedverwanten is een van de drie spellen, een fotospeurtocht waarbij deelnemers foto’s krijgen te zien van openbare ruimtes. Het spel is speciaal ontwikkeld voor gezinnen. Grappige foto’s van stoeptegels of vuilnisbakken met koppen van honden die voorzien zijn van een schepje waarmee je netjes de drol van je hond kunt opscheppen, liggen in de vorm van een waaier en wijzen je op een herkenningspunt. Alle spellen hebben een reflectiemoment in zich in de vorm van zelfevaluatie. In het spel Bloedverwanten kiezen de familieleden een van de drie mallen die ze mogen vullen met kunstmest op een grasveld in de openbare ruimte. Het gras gaat op de gekozen plek sneller groeien, waardoor een tijdelijke verandering

04-08-2010 11:21:49

[ 31 ]

BLEND Special - TETEM Binnenwerk DEF.indd 31

04-08-2010 11:21:51

[ 32 ]

in de openbare ruimte aangebracht wordt. Ook aan verliefde stelletjes is gedacht met het spel Liefdesgeschiedenis. Met een textielmandje om de arm, een dagboek en een hartjesketting verkent het stel de wijk op een liefdevolle en romantische manier. Je beleeft dwars door de omgeving van de textielindustrie, die in de oude tijd erg groot was, het oude liefdesverhaal van een wasvrouw die verliefd raakt op de zoon van een directeur. Voor groepen of vrienden die de uitdaging met elkaar durven aan te gaan is er Mijlpaal. Op stap met een stappenteller loop je een mijl. Gewapend met een paal en ander gereedschap wandel je en doe je behendigheidsspellen, om vervolgens na een mijl een paal in een van de leegstaande kavels te slaan. Chudoba: ‘Binnen deze route staat de oude Grolsch-brouwerij centraal, die tijdens de vuurwerkramp bijna was afgebrand en tegenwoordig dienstdoet als creatieve campus. Het is een interessant terrein en nog volop in ontwikkeling. Kunstenaars en ondernemers kunnen zich er nog altijd vestigen. Juist daarom leek het mij toepasselijk de vrienden na een mijl zelf een paal in een van die leegstaande kavels te slaan.’

Fotografie Sandra Chudoba

Geurperformance De prikkeling van alle zintuigen is een kenmerk voor het werk van Sandra Chudoba. Kunst op zijn breedst, daar ligt haar interesse. Tijdens de Urban Games uit dat zich in wroeten in de aarde, omringd door geluiden van de stad en stilstaan bij de openbare ruimte. Voor de kunstenaar is het afwachten hoe de games worden ontvangen.

‘Het lijkt me echt leuk om iedereen met de spellen bezig te zien.

Ervaren hoe mooi deze wijk na de ramp is geworden. Samen dingen doen in plaats van thuis voor de buis te hangen. Elk spel duurt een uur en is nog een jaar lang te huren bij de Prismare.’ Ook voor de toekomst blijft zij haar stijl trouw. Chudoba: ‘Het afgelopen jaar heb ik me gefocust op geurperformances. Dat past goed bij mij, ik heb een scherp reukzintuig. In mijn volgende project worden alle zintuigen op een verrassende manier geprikkeld.’

BLEND Special - TETEM Binnenwerk DEF.indd 32

04-08-2010 11:21:57

[ 33 ]

BLEND Special - TETEM Binnenwerk DEF.indd 33

04-08-2010 11:21:59

[ 34 ]

Ontdekkingstocht In samenwerking met stadsgids Robin Pater heeft TETEM kunstruimte een Urban Walk ontwikkeld: een ontdekkingstocht door Roombeek op zoek naar de invloed van kunst in de openbare ruimte. ‘We willen ervoor zorgen dat mensen nog meer oog krijgen voor het grote en verborgen kunstaanbod in de wijk.’

Tekst Dennis Mijnheer Fotografie Vrederick

‘Dit is de Roombeek,’ wijst Robin Pater van Goodgoan! Stadswandelingen Enschede naar een smal beekje dwars door nieuwbouwwijk Roombeek. ‘Het beekje liep altijd ondergronds, maar na de vuurwerkramp is het bij de wederopbouw bovengronds gelegd. De Roombeek had ooit alle kleuren van de regenboog, want alle textielfabrieken in de omgeving dumpten hun kleurstoffen erin.’

Tijdens een sneak preview van de Urban Walk raakt Robin Pater niet uitgepraat over alle geschiedkundige, culturele en stedenbouwkundige bezienswaardigheden in de wijk Roombeek. Het blijkt al snel dat de wijk niet alleen interessant is vanwege haar rijke textielverleden, maar ook om de baanbrekende moderne architectuur die vaak ingepast is in oude fabrieksgebouwen. De ontdekkingstocht voert langs fraaie architectonische ingrepen van kunstenaars, zoals de delftsblauwe stadshaard, een voorheen nogal afzichtelijke verwarmingspijp van de stadsverwarming die door artistieke ingrepen van Hugo Kaagman omgetoverd werd tot het grootste delftsblauwe kunstwerk van Nederland.

Verborgen schatten Naast de rijke geschiedenis van de wijk wordt tijdens de Urban Walk aandacht besteed aan Roombeek als voorloper van innovatieve kunst en architectuur in de openbare ruimte. De route voert langs de Cultuurmijl, het herdenkingskunstwerk van de vuurwerkramp gemaakt door Balta, en langs wisselende en permanente geluidskunst van onder meer geluidspionier Bill Fontana. ‘Mensen zullen de meeste plekken misschien al kennen, ze fietsen er bijvoorbeeld wel eens doorheen, maar veel kunst valt hen waarschijnlijk niet op. Met Urban Walk willen we mensen op de verborgen kunst wijzen en ervoor zorgen dat ze oog krijgen voor alle kunst in de wijk,’ vertelt Pater, die op een gevel bij Het Rozendaalcomplex wijst naar gekleurde mozaïeken. ‘Kijk, dit is bijvoorbeeld een kunstwerk waar je echt op gewezen moet worden. Als je je ogen licht dichtknijpt, dan zie je namelijk een portret van een man. Het is de uitvinder van het weefgetouw, Joseph-Marie Jacquard. Hij is heel belangrijk voor de stad Enschede geweest, en dit is een eerbetoon.’

Ook toekomstige projecten komen aan bod. De route voert langs de nog op te leveren Infra-art kunstobjecten van Gabriel Lester. De in Amsterdam geboren kunstenaar neemt de komende tijd twee raamloze functionele gebouwtjes – het oude gasverdeelstation in de Lasonderbleek en het elektraverdeelstation in de Lonnekerbleek – onder handen. Stadgids Pater zal er ongetwijfeld alles over vertellen tijdens de Urban Walk.

Sociale functie Urban Walk laat zien dat de artistieke ingrepen in nieuwbouwwijk Roombeek een functie hebben. ‘Roombeek is geen Vinex-locatie waar de ontwikkeling van de infrastructuur en de stedenbouwkundige opbouw gelijktijdig heeft plaatsgevonden. In Roombeek is juist de

BLEND Special - TETEM Binnenwerk DEF.indd 34

infrastructuur in een andere tijdsspanne ontwikkeld met een daarbij behorende stedenbouwkundige visie,’ vertelt Ella Buzo, medewerker bij TETEM kunstruimte die samen met Pater de rondleidingen ontwikkelde voor Urban Explorer.

Zowel Buzo als Pater wonen in de wijk Roombeek. Ze zijn er trots op. Pater: ‘Roombeek is een nieuwbouwwijk waar de oudste gebouwen – even los van die paar gebouwen die de vuurwerkramp hebben overleefd – tien jaar oud zijn. Vergelijk dit vervolgens met een willekeurige nieuwbouwwijk in Almere of Amersfoort... Zo’n Vinex-achtige uitstraling had hier ook kunnen gebeuren, maar door alle ingrepen van kunstenaars en architecten is dat voorkomen. Alle culturele en stedenbouwkundige ingrepen door kunstenaars maken de wijk veel interessanter en bewoners kunnen er terecht trots op zijn om hier te wonen.’

Praktische informatie Urban Walk: zondag 12 september 2010 (ochtend- en middagwandeling) Tijd: 11.00 en 14.00 uur Duur: 1 uur Groep: max. 20 personen per wandeling Deelname: gratis

Vertrekpunt: Rijksmuseum Twenthe, Lasondersingel 129-131, 7514 BP Enschede Eindpunt: Prismare, Roomweg 167d, 7523 BM Enschede

Aanmelden voor Urban Walk is gewenst. Stuur voor 8 september 2010 een e-mail naar Ella Buzo via ella@tetem.nl o.v.v. naam, telefoonnummer, gewenste tijdstip en aantal personen.

04-08-2010 11:22:04

[ 35 ]

BLEND Special - TETEM Binnenwerk DEF.indd 35

04-08-2010 11:22:06

[ 36 ]

De kunst van samen Alle vooroordelen over community art ten spijt, bloeit de Enschedese wijk Roombeek er maar mooi van op. ‘Mensen die normaal nooit met elkaar of met kunst bezig zijn, werken intensief samen.’

Tekst Theo Paijmans Fotografie Rolf Eijtjes

Letty Ranshuysen onderzoekt en evalueert ruim twintig jaar diverse projecten en initiatieven in de kunst- en cultuursector. Zij is overtuigd van het nut van community art. Immers: ‘Het gebrek aan sociale cohesie in de samenleving maakt dat er gezocht wordt naar manieren om gemeenschappelijke waarden en contact tussen verschillende bevolkingsgroepen te stimuleren. Community art kan daarbij een rol spelen.’ Ranshuysen beaamt dat er vooroordelen zijn. ‘Bij community art bestaat de neiging te denken dat het geen echte kunst is maar welzijnswerkkunst. Er is, zoals in alle kunstvormen, verschil in kwaliteit.

Er zijn veel voorbeelden van community art die wel voldoen aan de in kunstkringen gehanteerde kwaliteitscriteria. Die worden uitgevoerd door professionele kunstenaars die hun bestaansrecht hebben bewezen. Hoewel Nederland weinig traditie had in community art, gaat het heel hard de laatste jaren. Er wordt nu veel ervaring en knowhow opgedaan.’ Volgens Ranshuysen is dit deels terug te voeren op de toegenomen interesse bij beleidsmakers, maar ook bij kunstenaars.

Het besef dat community art een bindende factor kan zijn groeit.

Een vorm van sociaal engagement? ‘Ja, er zijn kunstenaars die graag maatschappelijk relevant bezig willen zijn.’

Mentality shift Soms is de grens met autonome kunst vaag. Ranshuysen: ‘Er zijn autonome kunstenaars die verhalen van een bepaalde community, bijvoorbeeld fabrieksarbeiders of bewoners van een afbraakbuurt, en die

BLEND Special - TETEM Binnenwerk DEF.indd 36

gebruiken als inspiratiebron. Die mensen worden dus zelf niet actief bij het maken van het kunstwerk betrokken, en dan gaat het in feite om autonome kunst. De kunstenaar bepaalt hoe het project er uitziet.

Aan de andere kant zijn er projecten die geheel uitgaan van het medeeigenaarschap van de community waarmee gewerkt wordt.’

Over de kwestie in hoeverre de cohesie in een buurt versterkt kan worden door middel van kunst, heeft Ranshuysen een duidelijke visie: ‘Er moet een zekere urgentie zijn. Het is ontzettend dom om een kunstenaar in te vliegen vanuit het hobbyisme van politici of de kunstenaar.

Dat is heel paternalistisch, dat werkt niet. Het mooiste is als zo’n wijk zelf aangeeft waar knelpunten zijn. Ook als mensen zich niet gehoord voelen, kan een kunstproject daar verandering in brengen. Dan staat empowerment voorop in plaats van sociale cohesie. Community art hoeft dan niet tot een tastbaar eindproduct te leiden. Het kan ook om een bijzonder proces gaan dat een mentality shift teweegbrengt of leidt tot een krachtige gemeenschappelijke herinnering.’

Speelse oplossingen TETEM kunstruimte heeft daarin een eigen benadering. Ranshuysen: ‘TETEM neemt die urgentie heel serieus. Wilja Jurg noemt dat "wijkautonomie", waarin mensen niet alleen problemen signaleren maar ook meedenken over oplossingen. Waarom je daar kunstenaars voor inzet? Ze hebben een andere manier van denken, leggen nieuwe verbanden en zetten een creatieve kracht in die welzijnswerkers niet

04-08-2010 11:22:07

[ 37 ]

altijd hebben. Dit is ook een markt voor kunstenaars. Niet voor iedereen, want je moet wel sociale vaardigheden en oprechte, integere interesse hebben voor de groepen waar je mee werkt.’

TETEM verwerft zelf de opdrachten. Interessant, vindt Ranshuysen, ‘want diens community art-projecten worden hierdoor niet betaald met subsidiegeld. De projecten van TETEM kosten vrijwel niets maar zijn heel effectief. En er wordt intensief samengewerkt met mensen die normaal nooit met elkaar, maar ook nooit met kunst bezig zijn.

Eén project, Ben Buurten, was gestart op basis van knelpunten in een wijk. Wilja noemt dat "verbeterpunten". Daarmee benader je mensen meer als actors dan als passieve wijkbewoners die alleen maar zeuren. Zo’n aanpak levert speelse oplossingen op. Er was bijvoorbeeld een boom met brandnetels eromheen, buiten bereik van grasmaaiers. Heel vervelend voor de kinderen die er spelen. Onder regie van een kunstenaar hebben wijkbewoners daar vetplantjes omheen geplant en nu staan er dus geen brandnetels meer. Dat kost niets, maar het is een oplossing die beklijft. Een standaardprobleem van elke wijk, hondenpoep, werd ook creatief aangepakt. Op een veldje met veel hondenpoep kwam een soort Twister-spel. De wijk heeft er een leuke speelplek bij, mensen laten daar hun honden niet meer uit en de buurtbewoners hebben samengewerkt. Dan lever je als kunstenaar een bijdrage die niet voor de hand ligt maar wel maatschappelijk relevant is.’

BLEND Special - TETEM Binnenwerk DEF.indd 37

Creatieve krachten Ook de insteek van Urban Explorers werkt vanuit die visie. Ranshuysen: ‘Ik bekijk het vanuit publieksbereik. Het is een kunstruimte, en kunstruimtes hebben iets hermetisch en zijn voor een beperkte doelgroep. TETEM brengt daar gelaagdheid in aan. Het doet dingen voor het ingewijde kunstpubliek maar ook voor het onderwijs met een scala aan activiteiten. Het laat op die manier zien dat het voor heel Enschede is. Zo kan Urban Explorer jongere, onervaren kunstbelevers aanspreken. Daarnaast hanteert TETEM een lange-termijnvisie: er zijn follow-upprojecten. Als er bijvoorbeeld kinderen voor kunst zijn geënthousiasmeerd, wordt gezocht naar mogelijkheden om dit enthousiasme vast te houden en te versterken. Een derde kracht is de bereidheid om van projecten te leren. TETEM kijkt naar sterke elementen, om die bij een volgend project te integreren en uit te breiden. Zo wordt gezocht naar de meest ideale vormen. Tot slot springt TETEM in op eigen initiatief. Dat is mooi, want de creatieve kracht die in mensen zit wordt vaak over het hoofd gezien. Het is heel mooi als kunstenaars daar oog voor krijgen. Zij kunnen hun sporen uitzetten en weer nieuwe mensen stimuleren. Dat heeft nu al positieve gevolgen voor de stad.’ lettyranshuysen.nl

04-08-2010 11:22:10

[ 38 ]

Creatieve (buurt)geesten In het project Ben Buurten worden bewoners van Enschede-West door kunstenaars uitgedaagd om actief hun wijk te verbeteren.

‘Ik vind het mooi om te zien dat bewoners allerlei creatieve ideeën beginnen aan te dragen.’

Tekst Dennis Mijnheer Fotografie Vrederick

Het project Ben Buurten is ontwikkeld om bewoners van de wijk Zwering actiever te betrekken bij hun directe leefomgeving in Enschede-West. TETEM kunstruimte selecteerde de Enschedese fotograaf Gill Bollegraf (42), schilder Hanan Klei (24) en performancekunstenaar Elise Leusink (27) om hierin het voortouw te nemen. De achterliggende gedachte is om bewoners samen met een beeldend kunstenaar de verantwoording te laten nemen voor één concrete aanpassing in hun woonomgeving. Met andere woorden, artistieke verbeeldingskracht wordt ingezet als antwoord op maatschappelijke (micro)vraagstukken. ‘Met dit project willen we bereiken dat bewoners zich bewuster worden van hun eigen woonomgeving en dat ze zich verantwoordelijk voelen voor zaken in de wijk waar ze grip op hebben,’ vertelt Gill Bollegraf, die in 1995 als fotograaf de AKI (ArtEZ) in Enschede verliet.

Stappenplan De eerste stap was het informeren van bewoners over het buurtautonomieproject. Bollegraf: ‘We hebben 400 huishoudens een klein cadeau gegeven – een geluksplantje met klavertjes-vier die staan voor “groei” in de wijk – met daarbij een flyer met tekst en uitleg over het project. Vervolgens hebben we een wijkwandeling georganiseerd voor geïnteresseerden. Bewoners van de wijk vertelden over alledaagse zaken en markante punten in hun wijk. Ze vertelden over fijne gebeurtenissen, hun leefomstandigheden en gaven al wandelend aan op welke plekken in de wijk dingen verbeterd konden worden.

We hebben veel input gekregen en die ideeën zijn we samen met de bewoners gaan uitwerken tijdens brainstormsessies.’ Elise Leusink pakte na zo’n vruchtbare brainstormsessie een plantsoen in de wijk Zwering aan. Zowel het gras als de plantjes werden op performanceachtige wijze onder handen genomen. Bollegraf ontfermde zich over een lelijk pleintje. ‘Op het plein ligt een soort bult met magere berkjes en lelijke zwerfkeien en dat bleek een doorn in het oog te zijn van veel bewoners. De bewoners gaan de boompjes daarom zelf uitgraven en plaatsen hier een mooie grote kersenboom voor terug. Ook gaan we samen een bankje maken. Mensen gaven namelijk aan dat ze behoefte hebben aan een buitenplek waar ze met elkaar een praatje kunnen maken,’ vertelt Bollegraf enthousiast. Het bankje moet ervoor zorgen dat er meer ruimte voor ontmoeting en samenzijn in de wijk komt, maar het bankje zelf wordt ook een kunststukje. Bollegraf: ‘Bewoners opperden om het te versieren met mozaïeken, en dat gaan ze uiteindelijk ook echt zelf doen. Ik vind het mooi om te zien dat bewoners allerlei creatieve ideeën beginnen aan te dragen. Dat is uiteindelijk ook de bedoeling van dit project en wij als kunstenaars helpen waar nodig bij de uitvoering.’ Hanan Klei, die vorig jaar als

BLEND Special - TETEM Binnenwerk DEF.indd 38

schilder afstudeerde aan ArtEZ, gaat met bewoners tegels leggen.

‘Tijdens de wandeling en brainstormsessie bleek dat veel bewoners ontevreden zijn over een aantal lelijke grashoekjes in hun wijk waar veel onkruid groeit en honden poepen. We hebben samen het idee uitgewerkt om een van deze grashoekjes op een leuke manier te vervangen door tegels. Op die tegels schilder ik een Twister-spel, want kinderen uit de buurt gaven aan dat ze dat graag willen spelen,’ vertelt Klei, die tijdens de brainstormsessie uitgewerkte tekeningen en schilderingen presenteerde aan bewoners. ‘Vooral om ze te inspireren en aan te zetten tot het spuien van creatieve ideeën.’

Gaudí Beide kunstenaars werken met veel plezier samen met de bewoners.

Klei: ‘Ik heb een atelier in Hengelo en daar schilder ik in mijn eentje, dus daar haal ik alles uit mezelf. Ik vind het leuk om met Ben Buurten ook op een sociale manier met elkáár creatief te denken.’

Bollegraf: ‘Het is zo mooi om bij een groep mensen het kwartje te zien vallen. Mensen worden enthousiast, vullen elkaar aan, gaan nadenken over oplossingen, voeren die uit en stimuleren elkaar om creatief te denken. Een kaal pleintje leidde tot het idee van een houten bankje, wat vervolgens doorgetrokken is naar een bankje met Gaudí-mozaïeken. Er komt een stukje Barcelona in de wijk Zwering.’ Het Ben Buurten-project wordt binnen een relatief korte periode uitgevoerd. Bollegraf: ‘Vanaf het allereerst cadeautje hebben we binnen een paar weken samen met de bewoners een microproject gerealiseerd. Veranderingen en verbeteringen hoeven niet altijd lang te duren. Het is boter bij de vis.’ gill.fm

04-08-2010 11:22:15

[ 39 ]

BLEND Special - TETEM Binnenwerk DEF.indd 39

04-08-2010 11:22:17

[ 40 ]

Stedelijke avonturen Urban Adventure brengt kunst in de openbare ruimte dichter bij kinderen. Volgens Judith Jansen en Frank Seinen brengen de workshops een essentieel gedachteproces op gang. ‘Kinderen kunnen verrassend uit de hoek komen, maar je moet ze wel stimuleren.’

Tekst Nadia Doudou Fotografie Vrederick

Urban Adventure nodigt kinderen van de buitenschoolse opvang (BSO’s) uit heel Enschede uit om de openbare ruimtes van Roombeek te ontdekken en daarbij zelf na te denken over wat zij zouden willen veranderen in hun eigen leefomgeving. DIG-IT!, onderdeel van TETEM kunstruimte, is verantwoordelijk voor de ontwikkeling van dergelijke cultuureducatieve programma’s.

Judith Jansen, zelf werkzaam bij een van de participerende BSO’s, is de projectleider van Urban Adventure. Jansen: ‘Het verschil kunnen zien tussen de eigen individuele ruimte, zoals een speelplaats of speeltuin, en die van de openbare ruimte maakt hun perspectief breder.’

Vier kunstzinnige workshops Het begint allemaal wanneer Jansen op zoek gaat naar meer uitdaging op werkgebied en via een vacaturebank bij TETEM terechtkomt. Met haar studie culturele en maatschappelijke vorming is ze daar, op vrijwillige basis, goed op haar plek. Jansen: ‘Het idee voor de Urban Adventure-workshops is ontstaan toen TETEM bezig was met de verhuizing naar een nieuwe plek in Roombeek. Dat was voor de organisatie het moment om te bepalen welke positie zij wil innemen in de stad. Stedelijke vraagstukken en ruimtelijke ordening waren daarbij onderwerp van gesprek. Het was niet meer dan logisch om ook een programma voor kinderen rond deze thema’s te ontwikkelen. Daarna was het een kwestie van brainstormen over de inhoud van de workshops.’ Vanaf 16 augustus kunnen kinderen die zich daarvoor hebben ingeschreven deelnemen aan de Urban Adventure: vier verschillende workshops voor kinderen van 8 t/m 12 jaar, verspreid over de dag. Tijdens het kinderdebat mogen de deelnemertjes op een plattegrond aangeven wat zij in hun leefomgeving zouden willen veranderen en waarom. Vervolgens maken de kinderen die keuzes visueel door er een knutselwerk van bijvoorbeeld klei van te maken. Volgens Jansen leren kinderen door praten en debatteren een mening te vormen. Het nieuwsitem sluit hier goed op aan; kinderen laten zien welke veranderingen zij in hun leefomgeving hebben aangebracht en interviewen elkaar daarover. Tijdens een fotospeurtocht door de wijk Roombeek geven foto’s van openbare ruimtes de herkenningspunten aan. Dit spel is ontwikkeld voor Urban Games maar kan evengoed gespeeld worden door de kinderen. Bij Urban Expo ontmoeten de kinderen de makers van de kunstobjecten van de Urban Explorer-expositie en bezoeken zij het werk van de Poppe-

BLEND Special - TETEM Binnenwerk DEF.indd 40

kastkrakers. Het kunstenaarsduo gaat dan middels een performance de interactie met de kinderen aan.

Nieuwsgierigheid behouden Ook beeldend kunstenaar Frank Seinen is aan boord. Samen met Judith Jansen verzorgt hij de workshops. Sinds een jaar is hij als mediadocent betrokken bij TETEM. Samen met kinderen maakte hij stopmotionfilms en met filmcamera’s op zak gingen ze de wijk in op zoek naar nieuwsitems. Seinen: ‘Kinderen vinden dergelijke projecten erg leuk, vooral als ze het resultaat zien. Wij maken producties van nieuwe media tot film tot digitale fotografie.’

Voor Seinen is Roombeek geen onbekend terrein. Voor wijkcentrum de Prismare heeft hij een ontwerp voor een vloer gemaakt dat deze zomer wordt uitgevoerd. Volgens Seinen is het goed voor kinderen om vroeg met kunst en media in aanraking te komen en het maakproces te begrijpen. Bezig zijn met kunst in plaats van te hangen voor de buis en te worden overspoeld met onbeduidende zaken, aldus de kunstenaar. Seinen: ‘Op jonge leeftijd zijn kinderen vaak vanzelf nieuwsgierig. Het is belangrijk die nieuwsgierigheid te behouden, ook al word je ouder. Ik hoop dat als kunstenaar over te kunnen brengen en vind het dankbaar om met deze groep te werken.’

Kinderen wijzen op kunstwerken in de openbare ruimte door simpele vragen te stellen – volgens Jansen en Seinen breng je zo een essentieel gedachteproces op gang. Wat is nu het verschil of dit object er wel of niet staat? Bij Urban Adventure gaat het om de dialoog met en tussen kinderen. Het duo verwacht dat de kinderen aan het eind van de workshops een stuk bewuster zijn als het gaat om kunst en de stedelijke ontwikkeling.

04-08-2010 11:22:21

[ 41 ]

BLEND Special - TETEM Binnenwerk DEF.indd 41

04-08-2010 11:22:23

[ 42 ]

Urban Talks Urban Talks is een project van TETEM kunstruimte dat zich richt op de dialoog over de relatie tussen kunst, welzijn en de stedelijke omgeving. ‘Veel kunstinstellingen kunnen meer dan het organiseren van tentoonstellingen. Ook voor processen omtrent ruimtelijke inrichting en sociale vraagstukken kunnen ze uitkomst bieden.’

Tekst Maud Janssen

Kunstinstellingen kunnen volgens Wilja Jurg, directeur van TETEM kunstruimte, een belangrijke positie innemen in de ontwikkeling van een stad. Jurg: ‘Een aantal jaren geleden was ik werkzaam als zakelijk leider van Planetart. In de binnenstad van Enschede, aan de Noorderhagen, kwamen wij als organisatie op een lastige manier in aanraking met jongeren. Zij plakten onze windowstentoonstellingen af en waren soms onvriendelijk. In samenwerking met de plaatselijke coffeeshop waar de jongeren veel kwamen, hebben we toen een fotowedstrijd uitgeschreven.’ Jongeren die zich voor deze wedstrijd aanmeldden kregen een wegwerpcamera om hun identiteit in beeld te brengen. Ook ondernemers uit de buurt konden aan het project deelnemen en hun indruk van de jongeren in de wijk vastleggen. ‘Samen met kunstenaar Kees de Groot, artistiek leider van Planetart, maakten de jongeren én de ondernemers collages van de fotoseries, die op grote billboards in de wijk zijn tentoongesteld. Zo leerden de partijen elkaar kennen.’ Uit het project bleek dat de ondernemers niet zo’n positief beeld van de jongeren hadden, maar omgekeerd ook dat jongeren geen positief beeld van de ondernemers hadden. ‘Omdat de jongeren tijdens het fotoproject kennis hadden gemaakt met de ondernemers, ontstond er wederzijds begrip. Resultaat was dat er contact ontstond tussen beide partijen. Als jongeren in de buurt rondhingen op een onhandige plaats, spraken de ondernemers ze daar op een vriendelijke en gelijkwaardige manier op aan. Dat heeft de buurt veel goed gedaan. Dat was precies het latente doel van het project.’

Vrije Ruimte Tijdens het Urban Talks-project wil TETEM inzichtelijk maken wat de kunstinstelling voor de stad kan betekenen. Om dit te communiceren, is onder het label Urban Talks een aantal avonden georganiseerd waar professionals uit de kunstwereld, overheid, stedenbouw, de projectontwikkeling en het sociale veld met elkaar in gesprek gaan (zie de pagina hiernaast). Voor de bewoners worden aparte avonden georganiseerd, om de projecten vanuit een passend perspectief toe te lichten. Jurg: ‘Wij zouden graag zien dat partijen als gemeenten, woningbouwverenigingen en bewoners ons weten te vinden. Welzijnsmedewerkers zijn sterk in het inventariseren van knelpunten en functioneren vaak als intermediair. Ruimtelijke ontwerpers zijn op de hoogte van de wensen van opdrachtgevers als gebruikers en weten de openbare ruimten esthetisch, veilig en functioneel in te richten.

Maar een kunstenaar kan op een andere wijze wensen en behoeften van betrokkenen inventariseren. Als bewoners met een kunstenaar in gesprek gaan, worden zij uitgenodigd om out of the box te denken.

Dit kan resulteren in een extra gelaagdheid in de vraagstelling, het antwoord of het ontwerp.’ Tijdens Urban Talks vinden twee expertmeetings en een discussieavond plaats. Jurg: ‘Tijdens de eerste twee meetings is een moderator aanwezig die alle informatie optekent.

BLEND Special - TETEM Binnenwerk DEF.indd 42

Bij de derde meeting presenteert de moderator de kernpunten en leidt daarna de dialoog.’ Doel van deze laatste avond is de waarde en inzetbaarheid van kunst in de stad zichtbaar te maken en voorbeeldprojecten uit Enschede toe te lichten, zoals de Vrije Ruimte in de Stroinksbleek in Roombeek. Door het tijdig meedenken in de ontwerpfase van een wijk, is in Roombeek het multifunctionele platform de Vrije Ruimte ontwikkeld, dat dienst kan doen als catwalk en als podium voor theater en muziekoptredens. Kunstenaars kunnen het podium reserveren. Als ze hun activiteit aanmelden, worden de activiteiten op de website geplaatst en wordt er vanuit de Vrije Ruimte ondersteuning geboden bij de organisatie en pr. Door het aanleggen van eenvoudig toegankelijke elektriciteitspunten is de ruimte met beperkte inspanningen te gebruiken voor culturele activiteiten. Jurg: ‘Zo is er een plaats gecreëerd waar artistieke projecten in de openbaarheid kunnen plaatsvinden. Het is belangrijk dat kunst en cultuur ook aandacht krijgen bij het vormgeven van de buitenwijken van de stad. Een belangrijk doel van Urban Talks is het aangaan van de dialoog met de stad en het vergroten van de bekendheid van TETEM, zodat wij als kunstinstelling in een eerder stadium bij sociale en stedelijke vraagstukken kunnen worden betrokken.’

04-08-2010 11:22:24

[ 43 ]

URBAN TALK 1 | ARTISTIEKE VERBEELDINGSKRACHT | 24 NOVEMBER 2010 Expertmeeting Sprekers: Jan Brouwer (ABF research) e.a.

Dit lab-event richt zich op de professioneel betrokkenen partners en partijen binnen stedelijke vernieuwingsprojecten. Het thema is artistieke verbeeldingskracht als antwoord op maatschappelijke vraagstukken. Community art lijkt geroepen om de kloof tussen kunst en samenleving te dichten. Jan Brouwer gaat in op de mogelijkheden van kunst in de strategie voor achterstandswijken. Wat is de rol van de kunstinstelling binnen stedelijke vernieuwing? En aan welke voorwaarden moet het proces voldoen voor community art op subtiele wijze kan ontwrichten en verbinden? De resultaten van het artistieke buurtautonomieproject in de wijk Zwering (Ben Buurten) worden gepresenteerd en geanalyseerd. Aan dit project deelnemende kunstenaars vertellen over het proces en tonen het resultaat.

URBAN TALK 2 | VRIJE RUIMTEN | 1 DECEMBER 2010 Expertmeeting Sprekers: Pi de Bruijn (Cie architecten, stedenbouwkundige Roombeek) e.a.

De positie en waarde van de kunstenaar en de kunstinstelling binnen ruimtelijke en stedenbouwkundige vraagstukken staat centraal. Pi de Bruijn vertelt over de in Roombeek gemaakte keuzes en hoe een verrassende cultureel-planologische ingreep in de Stroinksbleek het gebruik van deze openbare ruimten permanent en ingrijpend heeft veranderd. Wat is de rol van de kunstinstelling binnen de ruimtelijke en stedenbouwkundige vraagstukken? En aan welke voorwaarden moeten overheden voldoen voordat culturele planologie een positieve, sturende kracht kan zijn bij de inrichting van Nederland?

De resultaten van het cultureel-planologische kinderproject Urban Adventure worden gepresenteerd en geanalyseerd. Aan dit project deelnemende kunstenaars vertellen over het proces en tonen het resultaat.

URBAN TALK 3 | DE CREATIEVE STAD | 8 DECEMBER 2010 Dialoog Moderator: Sikko Cleveringa (senior adviseur Landelijk Platform Cultuuraanjagers, trainer INHOLLAND Academy) Panelleden: Dayenne Smolders (Gemeente Enschede, beleidsmedewerker educatie en participatie), Evert van de Beld (woningbouwcoรถperatie de Woonplaats, programmamanager de Prismare) en Wilja Jurg (directeur TETEM kunstruimte) Bij de stad Enschede betrokken professionals reageren op Urban Explorer.

Dayenne Smolders geeft haar visie op Urban Culture en toetst het programma aan het gemeentelijke beleid ten aanzien van educatie en participatie. Evert van de Beld vertelt over de wijze waarop sociaal-artistieke projecten worden opgepakt en uitgevoerd binnen wijkcentrum de Prismare. Het panel gaat o.l.v. moderator Sikko Cleveringa de publieke dialoog aan over de waarde en inzetbaarheid van de hedendaagse kunstinstelling voor de stad.

BLEND Special - TETEM Binnenwerk DEF.indd 43

04-08-2010 11:22:25

[ 44 ]

Mediakunst is overal nieuw TETEM kunstruimte speelt een voorbeeldrol voor gelijkaardige initiatieven in het hele land. Enschede vaart er alvast wel bij.

‘Anticiperen op toekomstige ontwikkelingen kan alleen als er vanaf het begin voldoende flexibiliteit ingebouwd is.’

Tekst Theo Paijmans Fotografie Rolf Eijtjes

Schrijver, journalist en kunstenaar Wilja Jurg is de huidige directeur van TETEM kunstruimte. TETEM ontstond vanuit een duidelijke behoefte. Jurg: ‘Als zakelijk leider van kunstenaarsinitiatief Planetart maakte ik deel uit van een werkgroep die bestond uit een aantal kleine kunstinstellingen uit Enschede. We misten een vaste expositieplek die mediakunst in de stad zichtbaar kon maken.’ Dit resulteert in 2007 in de oprichting van Medialab Enschede als innovatief platform voor mediakunst, de voorloper van het huidige TETEM. Enschede, een stad met een achtergrond van industrie en textiel, herbergt een verrassende hoeveelheid instellingen die zich richten op mediakunst. Jurg: ‘ArtEZ Hogeschool voor de Kunsten heeft de afdelingen Media & Graphic Design en MediaMusic, hogeschool Saxion heeft een opleiding kunst en techniek en de UT heeft de afdelingen Creative Technology en Industrial Design. Daarnaast zijn er veel kleine kunstinitiatieven die zich op mediakunst richten. Denk aan Kongsi en de stichting Cultuur Media Twente. Dat hier zoveel op kunstgebied gebeurt, heeft te maken met de combinatie van het onderwijsaanbod en de veelheid aan verlaten industriële panden.’

Ondanks het prominente textielverleden heeft Enschede geen vooruitstrevend modeklimaat. Jurg: ‘De afdeling mode van ArtEZ is op een gegeven moment naar Arnhem verhuisd, waardoor de aanwas van modeontwerpers in de stad terugliep. De historie is er dus wel, maar als dat niet gevoed wordt vanuit het onderwijs ontbreekt de focus. Je hebt het wel allebei nodig. Mediakunst is daarin een uitzondering.

Mediakunst is overal nieuw.’

BLEND Special - TETEM Binnenwerk DEF.indd 44

De dynamiek van vrijwilligers Het afgelopen jaar kreeg TETEM gestalte. Jurg: ‘Er ontstond een organisatie die aantrekkelijk is voor vrijwilligers. We waren in staat om met de hulp van veel vrijwilligers en met beperkte financiële middelen het TETEM 2 gebouw op te knappen en in gebruik te nemen om daar een expositieprogramma op te zetten. De overname van het cultuureductieprogramma DIG-IT! van Planetart leidde tot een verdubbeling van het aantal medewerkers. Dit bracht stevigheid en continuïteit in de organisatie. Het meest recent ontwikkelde programma is het productiehuis, een commerciële tak van de organisatie waarin kunstenaars de kans wordt geboden nieuwe ervaring op te doen.’

Dat TETEM voor kunstenaars en vrijwilligers aantrekkelijk is, komt door de unieke inrichting van de organisatie. Jurg: ‘TETEM is een organisatie waarin medewerkers de ruimte krijgen om de plek in te nemen die ze willen. Als een vrijwilliger zich wil ontwikkelen tot projectleider of communicatiemedewerker, dan kan dat, dan bieden wij de mogelijkheid om te groeien. Onze organisatie moet ruimte bieden en ingericht zijn op de verschillende belangen van de medewerkers.

TETEM heeft bijvoorbeeld vrijwilligers die alleen ’s avonds of in het weekend werken. Denk aan een projectleider die vrijwilliger is naast zijn betaalde werk. Binnen TETEM wordt gewerkt van acht uur ’s ochtends tot twaalf uur ’s avonds, ook in het weekend. Projecten krijgen daardoor een ander tijdspad en een andere dynamiek. Medewerkers kiezen hun eigen taken en urenbelasting binnen een project; dat kan variëren van twee uur tot twintig uur per week. Daarbij hebben

04-08-2010 11:22:25

[ 45 ]

we een projectmanagementmodel ontwikkeld zodat de medewerkers precies weten wat er bedoeld en verwacht wordt. De meeste organisaties wíllen wel, maar zijn gebonden aan een vaste structuur. Onze aanpak vraagt een andere insteek van de betaalde krachten. Zij draaien mee in deze dynamiek en moeten flexibel en betrouwbaar zijn. De organisatieleiding moet zich vooral richten op het coachen en stimuleren van de medewerkers, het bewaken van zowel de microprojecten als de groten lijnen, en moet vooral een bindend vermogen hebben.’

Competenties te gelde Een ander onderscheidend punt van TETEM is het vermogen geldstromen op gang te brengen, een groeiend aandachtspunt binnen de culturele sector. Jurg: ‘Toen ik bij TETEM begon, was al zichtbaar dat de trend, waarin de overheid de volledige verantwoording neemt voor culturele instellingen, kerende was. Dat komt niet door de recessie, dat was al langer gaande. Ik verwachtte dat die trend zou toenemen.

Dan moet je ook aandacht besteden aan het verkrijgen van draagvlak in je eigen stad, dus ook projecten doen die voor een brede groep toegankelijk zijn. Het betekent ook dat je financieel draagkrachtig moet worden, met eigen middelen. In een culturele instelling is de begroting heel erg nauw gedefinieerd. Als je een subsidie-aanvraag voor volgend jaar doet, moet je dat in september dit jaar inleveren. Ik maak in een aanvraag inzichtelijk welke richting we op willen, maar als zich in mei 2011 een geweldig plan voordoet voor november dat

BLEND Special - TETEM Binnenwerk DEF.indd 45

jaar, wil ik de ruimte hebben om dat plan uit te voeren, ongeacht of dat in mijn beleid of jaarprogramma staat. Met eigen geld kun je dat doen. Middels het productiehuis maken we de competenties die onze organisatie heeft opgebouwd te gelde. Wij zijn goed in het organiseren van exposities, kunstprojecten, bijeenkomsten en workshops.

Dat zetten we in voor betaalde opdrachten. We hebben bijvoorbeeld een museumnacht georganiseerd voor het 125-jarig jubileum van het waterschap Regge en Dinkel. Je rekent een commerciële prijs voor de diensten die je levert. De klant krijgt de kwaliteit van iemand die dat heel vaak heeft gedaan, een lokale kunstenaar krijgt de kans om als curator van een museumnacht op te treden en onze organisatie wordt steviger. Tegelijkertijd maak je ondernemingswinst, die stop je weer in exposities en in het cultuureducatieprogramma.’ cultureel vastgoed Met ondersteuning van de gemeente Enschede en de provincie Overijssel is TETEM in staat gesteld de begane grond van het TETEM 1 gebouw te verwerven en grootschalig te renoveren. In tegenstelling tot wat gangbaar is binnen het culturele speelveld heeft TETEM het pand niet gehuurd maar aangekocht. Jurg: ‘Cultureel vastgoed vereist een eigen benadering. Creatieve ontwikkelingen passen zelden in bestaande structuren en vereisen continu bijstellingsmogelijkheden.

TETEM heeft behoefte aan een pand waarbij met kleine aanpassingen flexibel geschakeld kan worden tussen functies. Want anticiperen

04-08-2010 11:22:28

[ 46 ]

op toekomstige ontwikkelingen kan alleen als er vanaf het begin voldoende flexibiliteit ingebouwd is.’ Bij de ontwikkeling van TETEM is gekozen voor een integrale benadering en met inzet van eindgebruikerparticipatie. Volgens Jurg leidt dat tot een evenwichtige exploitatie: ‘De medewerkers die het gebouw dagelijks gebruiken weten als beste hoe het gebouw beheerd en gebruikt gaat worden. Door de medewerkers vanaf het begin bij het ontwerp te betrekken ontstaat winst omdat er na de bouw minder aanpassingskosten zijn. Bovendien kunnen medewerkers slimme en goedkope, bij het gebruik passende oplossingen aandragen die in de reguliere bouwprocessen buiten beeld blijven. Dit leidt tot kostenverlaging, maar zo ontstaat ook natuurlijk draagvlak voor het resultaat. Maatschappelijk belang en economisch gewicht kunnen daarmee ook goed in balans gebracht worden.’

Cultureel klimaat Jurg beschrijft het culturele klimaat in Enschede als uitermate uitnodigend. ‘Er is veel ruimte voor dynamiek. Enschede heeft een mooi en divers cultureel aanbod, zowel op het gebied van kunst als op het gebied van muziek. Voor de samenhang van een stad is het belangrijk dat er diversiteit in het cultuuraanbod is. Diversiteit betekent niet dat je per se alles moet willen mengen, maar eerder dat er ruimte moet worden gegeven aan de breedte van het aanbod. Hoog- en laagcultuur, instituten en initiatieven moeten de ruimte krijgen naast elkaar te bestaan. Alleen dan kun je de bewoners en bezoekers van een stad een individueel passend aanbod bieden. Met Rijksmuseum Twenthe en zijn spraakmakende Depot VBVR-collectie, een stevig aantal middelgrote kunstinstellingen als 21rozendaal, B93, Planetart, TETEM en Villa de Bank, en met een veelheid aan levende initiatieven en kleine galeries als kunstwinkel Eerst!, Dynamo Expo, Filter en Galerie Bies, zw/artprojects, Cabinodd en Enjoy the crisis mag Enschede zich terecht een stad met een divers aanbod noemen. Ik heb het gevoel dat de ontwikkeling die Enschede nu doormaakt alle culturele partners ten goede komt. Meer volume in het aanbod is goed voor stad.’

BLEND Special - TETEM Binnenwerk DEF.indd 46

04-08-2010 11:22:40

[ 47 ]

BLEND Special - TETEM Binnenwerk DEF.indd 47

04-08-2010 11:22:49

[ 48 ]

Programmaoverzicht Feestelijke opening Urban Explorer en Light Work #6: In Soil Donderdag 19 augustus 2010 om 17.00 uur Met presentaties van Yoko Seyama, Arno Coenen en de Poppekastkrakers. Muziek door DJ Gill TETEM kunstruimte | TETEM2 | Hulsmaatstraat 35 | 7523 WG Enschede Performance VreemdWild Donderdag 19 augustus 2010 om 18.00 en 19.00 uur Interactieve performance op bionische stelten TETEM kunstruimte | TETEM2 | Hulsmaatstraat 35 | 7523 WG Enschede Expositie Light Work #6: In Soil | Yoko Seyama 6 augustus t/m 19 september 2010 | openingstijden: 13.00-18.00 uur TETEM kunstruimte | TETEM2 | Hulsmaatstraat 35 | 7523 WG Enschede Expositie Urban Explorer | Arno Coenen, Pepijn van den Nieuwendijk, de Poppekastkrakers en MobileVideoNet 19 augustus t/m 12 september 2010 Openbare ruimten Roombeek | Enschede Expositie Urban Adventures 20 t/m 22 augustus 2010 | openingstijden: 13.00-18.00 uur TETEM kunstruimte | TETEM2 | Hulsmaatstraat 35 | 7523 WG Enschede Feestelijke opening Urban Games Vrijdag 27 augustus 2010 om 15.15 uur Prismare | Roomweg 167d | 7523 BM Enschede Speelperiode Urban Games 28 augustus 2010 t/m 30 september 2011 Uitgiftepunt Prismare: dagelijks tussen 10.00-20.00 uur Prijs: €1 per persoon per spel Prismare | Roomweg 167d | 7523 BM Enschede Urban Walk Zondag 12 september 2010 om 11.00 en 14.00 uur Ontdekkingstocht naar de invloed van kunst in de openbare ruimte Vertrekpunt: Rijksmuseum Twenthe | Lasondersingel 129-131 | 7514 BP Enschede Expertmeeting: Urban Talk 1 | Artistieke verbeeldingskracht Datum en tijd: 24 november 2010 om 20.00 uur TETEM kunstruimte | locatie Fabrieksschool | Kloosterstraat 1 | 7514 EZ Enschede Expertmeeting: Urban Talk 2 | Vrije ruimten Datum en tijd: 1 december 2010 om 20.00 uur TETEM kunstruimte | locatie Fabrieksschool | Kloosterstraat 1 | 7514 EZ Enschede De dialoog: Urban Talk 3 | De creatieve stad Datum en tijd: 8 december 2010 om 20.00 uur TETEM kunstruimte | locatie Fabrieksschool | Kloosterstraat 1 | 7514 EZ Enschede

BLEND Special - TETEM Binnenwerk DEF.indd 48

04-08-2010 11:22:53

[ 49 ]

Performance VreemdWild

BLEND Special - TETEM Binnenwerk DEF.indd 49

04-08-2010 11:22:54

[ 50 ]

BLEND Special - TETEM Binnenwerk DEF.indd 50

04-08-2010 11:22:55