The interviews special alimentatie by Academie voor de Rechtspraktijk

SPECIAL

CHARTA

ISSUE 035 â&#x20AC;¢ september 2016

MAGNA

A LI M EN TATIE E X C L U S I V E A S T R I D WA A L S , M A R I E L O U I S E VA N A S , F I O N A VA N B E N T U M , MIJKE BAETEN, SASKIA B R AU N, GUIDO DE WEERD & C H A N TA L VA N D E R S P R O N G Modernisering van partner-alimentatie op komst; zegen of vloek voor de ondernemer? Gezag van de ongehuwde vader binnenkort wel goed geregeld?

page

PERSONEN EN FA M I L I E R E C H T

Gerechtshof Den Haag 30-09-2015, 200.164.640/01, ECLI:NL:GHSGR:2015:2744 Het nieuwe alimentatierecht: eerlijker en eenvoudiger?

page

WHATEVER THE WORLD THROWS AT YOU, TAKE IT ON

www.avdr.nl

page

MAGNA CHARTA SPECIAL FEATURES page 8&9

EDITORS LETTER

p a g e 10 &11

WHO IS M A RI E- LO UI SE VA N AS

p a g e 12 &13

WHO IS FI O N A VA N B EN T U M

p a g e 14 &15

WHO IS ASTRID WA ALS

p a g e 16 &17

WHO IS GUIDO DE WEERD

p a g e 18 &19

WHO IS SASKIA BRAUN

page 20&21

WHO IS MIJKE BAETEN

page 22&23

WHO IS CHANTAL VAN DER SPRONG

page 26t/m35

THE INTERVIEW MARIE-LOUISE & FIONA T H E TA L K ASTRID WA ALS

page 46t/m49

THE INTERVIEW GU I D O VA N D ER WEERD page 50t/m55

T H E TA L K SASKIA BRAUN

page 56t/m69

T H E TA L K MIJKE BAETEN

page 70t /m77

T H E TA L K C H A N TA L VA N D E R S P R O N G

I S S U E 0 3 5 â&#x20AC;¢ S E P T E M B E R 2 016

page 36t/m43

page

U I T V ER S C H I L L EN D E D EL EN VA N H E T L A N D W ER D EN W I J O N T VA N G EN O P H E T PR AC H T I G E K A ST EEL WA A R D EN B U R G , D E PL EK WA A R VO LG EN S D E EEU W EN O U D E L EG EN D E C H I RU R GI J N EN G EL EER D E FAU ST H E M EL EN A A R D E B E W O O G O M D E ST EEN D ER W I J Z EN T E V I N D EN , D E O PEN I N G TOT D E P O O R T EN VA N G ELU K . VA N U I T O N M AC H T WA S FAU ST O P ZO EK N A A R K R AC H T. V EL E EEU W EN L AT ER EN V EL E M A L EN W I J Z ER ZI J N W I J A L S D ES K U N D I G E A DVO CAT EN EN S C H EI D I N G S M ED I ATO R S VA N S M EE T S GI J B EL S EEN B A K EN VO O R O N Z E C LI Ã&#x2039;N T EN I N EEN PERI O D E VA N O N RU ST, O N Z EK ER H EI D EN E M OT I ES . M E T K RI T I S C H O O G VO O R D E C O M PL E X E J U RI D I S C H E EN PSYC H O LO GI S C H E A S PEC T EN G A A N W I J VO O R H EN O P ZO EK N A A R D E J U I ST E O PLO S SI N G . VA N U I T O N M AC H T O P ZO EK N A A R K R AC H T. I N D E Z E B I J D R AG E N E M EN W I J U M EE D O O R R EC EN T E O N T W I K K ELI N G EN I N H E T PER S O N EN - EN FA M I LI ER EC H T, ZOA L S H E T W E T SVO O R ST EL H ER ZI EN I N G PA R T N ER A LI M EN TAT I E EN H E T A A N G EKO N D I G D E W E T SVO O R ST EL OV ER H E T KO PPEL EN VA N ER K EN N I N G EN G E Z AG VO O R O N G EH U W D E PA R T N ER S . W I J SI G N A L ER EN EEN A LG E M EN E T EN D EN S DAT I N O N S R EC H T S G E B I ED ST EED S M EER EEN B ER O EP W O R DT G EDA A N O P D E EI G EN V ER A N T W O O R D ELI J K H EI D VA N H E T I N D I V I D U O M N A D E S C H EI D I N G O P EI G EN B EN EN T E K U N N EN STA A N . T E V EN S G A A N W I J I N O P D E J U RI D I S C H E P O SI T I E VA N D E ST I EF O U D ER EN G E V EN W I J EEN K I J K J E I N D E K EU K EN VA N D E H ED EN DA AG S E (EC H T )S C H EI D I N G SA DVO CA AT EN - M ED I ATO R . W I J W EN S EN U V EEL L EES PL E ZI ER! M I J K E B A E T EN S M EE T S GI J B EL S B .V.

page

M A R I E - L O U I S E VA N A S

M A R I E - L O U I S E VA N A S (19 7 8 ) W E R K T B I J VA N A S A DV O C AT E N I N N I E U W E G E I N . M A R I E - L O U I S E I S E E N E R VA R E N E N B E T R O K K E N FA M I L I E R E C H TA D V O C A AT E N S C H E I D I N G S M E D I AT O R . H A A R P R A K T I J K R I C H T Z I C H I N H O O F D Z A A K O P O N D E R N E M E R S E N V E R M O G E N D E PA R T I C U L I E R E N , WA A R O N D E R O O K V E E L S E N I O R E N . M A R I E- LO U I S E H EEF T V EE L ERVA R I N G O P G EDA A N A L S S C H E I D I N G S A D V O C A AT, M A A R W O R D T O O K V E E L G E V R A A G D A L S S C H E I D I N G S M E D I AT O R . DA A R B I J B O E K T Z I J S U C C E S D O O R A L L E M E D I AT I O N G E S P R E K K E N T E B U N D E L E N T I J D E N S E E N É É N - O F T W E E DA A G S E S E S S I E I N E E N C O M F O R TA B E L E H O T E L O M G E V I N G . T I J D E N S D E Z E B I J E E N K O M S T W O R DT G EPR O B EER D O M TOT EE N A LG E H E L E A F R O N D I N G VA N DE ECHTSCHEIDING TE KOMEN. M A R I E - L O U I S E I S L I D VA N D E V E R E N I G I N G FA M I L I E R E C H TA D V O C AT E N S C H E I D I N G S M E D I AT O R S ( V FA S ) E N W O R D T I N A F S TA M M I N G S K W E S T I E S D O O R D E R E C H T B A N K B E N O E M D A L S B I J Z O N D E R E C U R AT O R O M D E B E L A N G E N VA N H E T K I N D T E B EH A R T I G E N .

page

F I O N A VA N B E N T U M

I N 19 9 7 I S F I O N A (19 6 9 ) A L S A D V O C A AT- S TA G I A I R E G E S TA R T B I J VA N A S A DV O C AT E N T E N I E U W E G E I N I N E E N A L G E M E N E P R A K T I J K . Z I J D E E D O P V E R S C H I L L E N D E R E C H T S G E B I E D E N E R V A R I N G O P. A L S N E L O N T W I K K E L D E Z I J E E N V O O R K E U R V O O R H E T FA M I L I E R E C H T. Z I J I S L I D G E W O R D E N VA N D E V E R E N I G I N G FA M I L I E R E C H TA D V O C AT E N S C H E I D I N G S M E D I AT O R S ( V FA S ) . N A A S T S C H E I D I N G S A DV O C A AT H E E F T Z I J V E E L E R VA R I N G O P G E DA A N A L S S C H E I D I N G S M E D I AT O R . H E T I S H A A R PA S S I E O M S A M E N M E T PA R T I J E N E E N VOOR IEDER IN DE TOEKOMST WERKBARE REGELING TE KOMEN. TEVENS T R E E D T Z I J R E G E L M AT I G O P A L S O V E R L E G S C H E I D I N G S A DV O C A AT E N I S Z I J L I D VA N D E V E R E N I G I N G VA N C O L L A B O R AT I V E P R O F E S S I O N A L S ( V V C P ) . PA R T I J E N M A K E N A L S Z I J K I E Z E N VO O R E E N OV E R L EG S C H EI D I N G G E B R U I K VA N E E N E I G E N A D V O C A AT. T O T H E T O V E R L E G T E A M K U N N E N O P V E R Z O E K VA N D E PA R T N E R S O F H U N A DV O C AT E N E E N C O A C H E N / O F E E N FINANCIEEL /FISCA AL ADVISEUR WORDEN TOEGEVOEGD.

page

AS T R I D WA A L S

A DV O C A AT VA N A S A DV O C AT E N U D E N A S T R I D W A A L S B E M I D D E LT, A D V I S E E R T E N P R O C E D E E R T O P H E T G E B I E D VA N H E T P E R S O N E N - E N FA M I L I E R E C H T. Z E I S S I N D S 2 0 15 V E R B O N D E N A A N VA N A S A DV O C AT E N T E U D E N . A S T R I D I S S I N D S 19 9 3 W E R K Z A A M I N D E A D V O C AT U U R WA A R VA N R U I M 12 , 5 J A A R A L S Z E L F S TA N D I G O N D E R N E M E R . ASTRID HEEFT AAN DE RADBOUD UNIVERSITEIT NIJMEGEN DE STUDIE N E D E R L A N D S R E C H T G E V O L G D. O O K V O L G D E Z I J D E J U R I D I S C H E S P E C I A L I S AT I E O P L E I D I N G FA M I L I E R E C H T E N D E M E D I AT I O N O P L E I D I N G VA N D E V FA S / I M F O E V E N A L S D E I N T E R D I S C I P L I N A RY T R A I N I N G C O L L A B O R AT I V E D I V O R C E . A S T R I D I S L I D VA N D E C O M M I S S I E K N E L P U N T E N A L I M E N TAT I E N O R M E N , S E C R E TA R I S VA N D E S T I C H T I N G G E Z O N D S C H E I D E N V O O R K I D S E N L I D VA N D E B U SI N ES S C LU B I N I T I A L I S I N U D E N .

page

GUIDO DE WEERD NA HET STEDELIJK GYMNASIUM IN BREDA TE HEBBEN DOORLOPEN RONDDE GUIDO IN 2006 ZIJN STUDIES NEDERLANDS RECHT AAN DE UVT EN NOTARIEEL RECHT AAN DE RU NIJMEGEN AF. IN 2010 STUDEERDE HIJ VERVOLGENS AF IN FISCAAL RECHT AAN DE UVT. TIJDENS ZIJN STUDIES WAS GUIDO GEDURENDE EEN AANTAL JAREN WERKZAAM ALS PARALEGAL IN DE ADVOCATUUR. VAN 2006 TOT 2012 WAS HIJ WERKZAAM ALS KANDIDAAT-NOTARIS, WAARVAN DE LAATSTE TWEE JAREN MET VOLLEDIGE WAARNEMINGSBEVOEGDHEID. AANVANKELIJK BEGONNEN ALS JURIDISCHE ALL-ROUNDER IS GUIDO ZICH IN ZIJN JAREN IN HET NOTARIAAT GAANDEWEG STEEDS MEER GAAN TOELEGGEN OP HET FAMILIE- EN ERFRECHT. DE OVERSTAP NAAR DE FAMILIERECHTADVOCATUUR BIJ EEN KANTOOR DAT DAARIN VOLLEDIG IS GESPECIALISEERD, WAS DAN OOK EEN LOGISCH VERVOLG VAN ZIJN CARRIÈRE. SINDS 2012 IS HIJ WERKZAAM ALS ADVOCAAT BIJ SMEETSGIJBELS ADVOCATEN IN ROTTERDAM. GUIDO LEGT ZICH MET NAME TOE OP DE VERMOGENSRECHTELIJKE KANT VAN HET FAMILIERECHT EN OP ALLE ASPECTEN VAN HET ERFRECHT. ZIJN FISCALE EN NOTARIËLE KENNIS EN ERVARING MET HUWELIJKSVOORWAARDEN, VERDELINGSVRAAGSTUKKEN, ONDERNEMINGSRECHT EN VASTGOEDRECHT KOMEN HEM IN DE FAMILIERECHTADVOCATUUR UITSTEKEND VAN PAS. DAARNAAST IS ZIJN JURIDISCH INHOUDELIJKE KENNIS, MAAR ZEKER OOK ZIJN IN DE NOTARIËLE PRAKIJK OPGEDANE ERVARING MET ERFRECHT EN ESTATE PLANNING VAN GROTE WAARDE. ZIJN ACHTERGROND ALS JURIDISCHE ALL-ROUNDER GEEFT HEM ALS ADVOCAAT DE MOGELIJKHEID OM OP VERSCHILLENDE MANIEREN TEGEN EEN JURIDISCH PROBLEEM AAN TE KIJKEN. DOOR ZIJN BREDE JURIDISCHE BASIS KAN HIJ GOED UIT DE VOETEN MET KWESTIES DIE OP HET SNIJVLAK VAN RECHTSGEBIEDEN LIGGEN. DE ERVARING LEERT DAT GUIDO DAARDOOR VANUIT NET WAT MEER INVALSHOEKEN TEGEN EEN JURIDISCHE KWESTIE AANKIJKT DAN DE MEESTE ANDERE ADVOCATEN.

page

SASKIA BRAUN

S A S K I A B R A U N I S S I N D S 2 0 0 8 W E R K Z A A M I N D E A DV O C AT U U R . Z I J I S T E V E N S S C H E I D I N G S M E D I AT O R E N L I D VA N D E V E R E N I G I N G VA N FA M I L I E R E C H T A DV O C AT E N S C H E I D I N G S M E D I AT O R S . SA S K I A I S G ES PEC I A L I S EER D O P V E L E T ER R EI N E N VA N H E T FA M I L I ER EC H T WA A R O N D E R G E Z A G - E N O M G A N G S K W E S T I E S , K I N D E R - E N PA R T N E R A L I M E N TAT I E EN HUWELIJKSVERMOGENSRECHTELIJKE ONDERWERPEN. ZIJ HEEFT BINNEN H A A R VA KG E B I ED O O K D E N O D I G E E X PER T I S E T E N A A N Z I E N VA N I N T E R N AT I O N A L E E N F I S C A L E A S P E C T E N . SASKIA IS BETROKKEN BIJ HAAR CLIËNTEN. ZIJ WERKT MET GROTE DISCIPLINE E N B I J T Z I C H G R A AG VA S T I N C O M PL E X E V R A AG S T U K K E N . Z I J B E N A D ER T DE RECHTSPRAK TIJK MET RUST EN EEN IJZEREN WIL TOT SLAGEN. S A S K I A C O Ö R D I N E E R T A C T I V I T E I T E N VA N D E FA M I L I E R E C H TA D V O C AT E N I N D E R EG I O R OT T ER DA M E N I S T E V E N S B ES T U U R S L I D VA N J O N G M A N AG E M E N T ROT TERDAM. NAAST HAAR RECHTENSTUDIE, STUDEERDE SASKIA OOK NOG AF AAN H E T R O T T E R D A M S C O N S E R VAT O R I U M O P H E T I N S T R U M E N T D W A R S F L U I T.

page

MIJKE BAETEN

M I J K E B A E T E N I S A F G E S T U D E E R D I N H E T P R I VA AT R E C H T E N H E T N O TA R I E E L R E C H T. Z I J I S S I N D S 2 0 10 W E R K Z A A M I N D E A D V O C AT U U R B I J S M E E T S G I J B E L S B .V. . M I J K E I S A S P I R A N T- L I D VA N D E V E R E V E N I N G VA N FA M I L I E R E C H T A DV O C AT E N E N S C H E I D I N G S M E D I AT O R S . M I J K E RI CH T ZI CH O P H E T PERSO N EN - EN FA M I LI ERECH T EN H E T ERFRECH T I N D E B R EED S T E Z I N VA N H E T W O O R D. Z I J H O U DT Z I C H O N D ER A N D ER E B E Z I G M E T E C H T S C H E I D I N G E N M E T I N T E R N AT I O N A L E A S P E C T E N , A L I M E N TAT I E K W E S T I E S E N V R A A G S T U K K E N O V E R H E T H U W E L I J K S V E R M O G E N S R E C H T. M I J K E I S B E T R O K K E N B I J H A A R C L I Ë N T E N R E F L E C T E E R T KO R DA AT O P C O M P L E X E J U R I D I S C H E S I T U AT I E S , WA A R B I J Z I J VA N U I T H E T B E L A N G VA N H A A R C L I Ë N T E N M E T O O G V O O R D E TA I L N A A R D E T O E K O M S T K I J K T.

page

C H A N TA L VA N D E R S P R O N G

C H A N TA L VA N D E R S P R O N G (19 7 8 ) S TA R T T E H A A R C A R R I È R E I N 2 0 0 3 I N T I L B U R G . A L V R I J S N E L O N T W I K K E L D E C H A N TA L D E V O O R K E U R V O O R FA M I L I E R E C H T, WA A R B I J D E N A D R U K M E T N A M E L I G T O P D E Z A K E L I J K E K A N T VA N H E T FA M I L I E R E C H T. D AT W I L L E N Z E G G E N : A L I M E N TAT I E R E C H T AF WIKKELING, HUWELIJKSGEMEENSCHAP C.Q. HUWELIJKSE VOORWA ARDEN E N E R F R E C H T E L I J K E K W E S T I E S . J U I S T O M DAT H E T FA M I L I E R E C H T V E E L RAAKVLAKKEN HEEFT MET ANDERE RECHTSGEBIEDEN, BIJVOORBEELD WA N N EER ER S PR A K E I S VA N ÉÉ N O F M EER D ER E O N D ER N E M I N G E N , E N DE EM OTI O N ELE K A N T M A A K T H E T FA M I LI ERECH T EEN B O EI EN D E N I N T E R E S S A N T R E C H T S G E B I E D W AT A LT I J D I N B E W E G I N G I S . C H A N TA L I S L I D VA N D E V E R E N I G I N G FA M I L I E R E C H T A D V O C AT E N E N S C H E I D I N G S M E D I AT O R S . C H A N TA L A D V I S E E R T, O N D E R H A N D E LT, M E D I AT E E N V O E R T P R O C E D U R E S W A N N E E R A LT E R N AT I E V E G E S C H I L B E S L E C H T I N G , Z O A L S M E D I AT I O N , G E E N U I T K O M S T B I E D T.

page

THE

INTERVIEW M A R I E L O U I S E VA N A S & F I O N A VA N B E N T U M

Marie-Louise aan Fiona:

Fiona, je bent bijna 20 jaar advocaat. Toen jij begon werd de alimentatie nog berekend aan de hand “bonnetjes”. Is de uitkomst er in een alimentatiezaak eerlijker op geworden? Van oudere collega’s heb ik uit verhalen vernomen dat vroeger de alimentatie inderdaad berekend werd aan de hand van bonnetjes. Toen ik begon te werken als advocaat was er al wel een alimentatierekenprogramma. Het is lastig om in zijn algemeenheid aan te geven of de uitkomst in een alimentatiezaak eerlijker is geworden, dit is mede afhankelijk voor de partij waarvoor je optreedt. Het werken met

forfaitaire bedragen bijvoorbeeld bij de vaststelling van de kinderalimentatie leidt lang niet altijd tot een rechtvaardige uitkomst.

Zijn alimentatie zaken ook de zaken die het meeste indruk op jou maken?

De alimentatie zaken zijn zeer boeiende zaken, mede doordat de wetgever de laatste jaren enorm veel heeft gewijzigd. Daarnaast verschijnt er bijna dagelijks jurisprudentie op het gebied van de alimentatie. Het is dus zaak om goed op de hoogte te blijven van de laatste ontwikkelingen. Tevens wenst de politiek wederom in te grijpen in het alimentatierecht, twee initiatiefvoorstellen zijn inmiddels ingediend.

Naast alimentatiezaken maken ook verhuiszaken veel indruk op mij. Onlangs heb ik een zaak gehad waarbij moeder 90 km verderop wilde gaan wonen met dochter van 6 jaar. Mijn cliënt, vader had hier geen toestemming voor gegeven, zodat er een procedure tot vervangende toestemming is opgestart door moeder. Vader had een uitgebreide zorgregeling waarbij hij zijn dochter de ene week twee dagen en twee nachten door de week en de andere week twee dagen en twee nachten in het weekend bij zich had. Door de verhuizing zou de zorgregeling teruggebracht worden tot een keer per 14 dagen een weekend van vrijdagmiddag tot zondagavond. >>>

page

Hierdoor zou vader geen contact meer hebben met school en ook niet meer bij kunnen dragen in de begeleiding van de buitenschoolse activiteiten. Vader zou veranderen van een opvoeder in een omgangsvader. De reden dat moeder wilde verhuizen was dat zij de voormalige echtelijke woning niet kon overnemen en dat haar nieuwe vriend, van wie zij haar tweede kindje had, een koopwoning had 90 km verderop. Ter zitting werden door de rechter vragen aan moeder gesteld over de noodzaak van de verhuizing, de mate waarin de verhuizing was doordacht en voorbereid en de mate waarin vader bij de besluitvorming was betrokken. Had moeder nog een ander alternatief? Als zelfstandig verzoek heeft vader wijziging van hoofdverblijfplaats ingediend. De rechtbank heeft in geen toestemming aan moeder verleend voor de verhuizing. De zaak was aangehouden voor onderzoek door de Raad. Uiteindelijk hebben partijen bij de Raad overeenstemming kunnen bereiken over de hoofdverblijfplaats van dochter bij moeder en een zorgregeling waarbij dochter de ene week bij moeder verbleef en de andere week bij vader. Voor vader dus een enorme uitbreiding van de zorgregeling. Moeder bleef tevens in de buurt van vader wonen.

voor de minderjarige en de andere ouder te verzachten en/of te compenseren; • de mate waarin de ouders in staat zijn tot onderlinge communicatie in overleg; • de rechten van de andere ouder en de minderjarige op onverminderd contact met elkaar in een vertrouwde omgeving; • de verdeling van de zorgtaken en de continuïteit van de zorg; • de frequentie van het contact tussen de minderjarige en de andere ouder

voor en na de verhuizing; • de leeftijd van de minderjarige, zijn mening en de mate waarin de minderjarige geworteld is in zijn omgeving of juist extra gewend is aan verhuizingen; de (extra) kosten van de omgang na de verhuizing.

>>>

Valt er een lijn te ontdekken in de rechterlijke uitspraken hierover?

Ja zeker. Mr. T.C.P. Christoph heeft in het Echtscheidingsbulletin 2015/3 een zeer helder artikel over geschreven over vervangende toestemming voor verhuizing in Nederland. Op basis van jurisprudentieonderzoek komt hij tot de navolgende criteria die een rol spelen bij de beoordeling van een verzoek tot vervangende toestemming tot verhuizing: • de noodzaak om te verhuizen; • de mate waarin de verhuizing is doordacht en voorbereid; • de door de verhuizende ouder geboden alternatieven en maatregelen om de gevolgen van de verhuizing

page

Denk je dat mediation bij echtscheiding een rol van betekenis zou kunnen hebben bij het voorkomen van deze conflicten?

Ik denk zeker dat mediation in zijn algemeenheid een belangrijke rol van betekenis heeft bij het voorkomen van deze conflicten. Bij mediation is er ruimte voor maatwerk: “wanneer en onder welke omstandigheden vinden de ouders dat er zonder meer verhuisd kan worden met de kinderen en wanneer ligt dit anders?”. Er is ruimte om het gesprek aan te gaan en om passende afspraken daarover vast te leggen in het ouderschapsplan. Dat is natuurlijk anders als er geen basis is

page

voor overleg. Dan blijft dit onderwerp feitelijk onbesproken en dan is het maar afwachten wat er in de praktijk gebeurt en hoe dit dan moet worden opgelost.

Hoe kijk je eigenlijk aan tegen het verplicht stellen van mediation bij echtscheiding?

Ik denk dat het verplicht stellen van mediation niet verstandig is. Het is heel belangrijk bij mediation dat er commitment is bij de cliënten. Is de zaak bemiddelbaar en zijn de personen wel bemiddelbaar? Zijn er contra-indicaties voor de mediation in persoonlijkheidstrekken en –stoornissen. De escalatieladder van Glasl

geeft duidelijk drie fasen aan in een conflict: probleem, strijd en totale oorlog. Het spreekt voor zich dat in de fase van totale oorlog bemiddeling naar alle waarschijnlijkheid tot niets zal leiden.

Ben je van mening dat er daarbij nog eisen gesteld kunnen/moeten worden aan de kwalificaties van de mediator? Ja zeker. Ik vind dat de mediator familierechtelijk gespecialiseerd moet zijn en als mediator geregistreerd is. Jaarlijks moet de mediator verplicht zijn om vaardigheids- en specialisatiepunten te halen.

Fiona aan Marie-Louise:

In 2012 heeft TNS NIPO een onderzoek uitgevoerd naar onder meer het beeld van Nederlanders over scheiden. Uit het onderzoek bleek onder meer dat 60% van de onderzochte personen van mening was dat partneralimentatie ook zou moeten gelden voor samenwoners met kinderen. Hoe kijk jij daartegen aan?

Ik kan mij hier niet in vinden en ook in de politiek lijkt hiervoor op dit moment geen meerderheid te bestaan. Het invoeren van een alimentatieplicht voor samenwoners druist wat mij betreft in tegen de nadrukkelijke keuze die samenwoners maken, namelijk om juridisch niet gebonden te worden op de wijze als wanneer zou worden gekozen voor een huwelijk dan wel een geregistreerd partnerschap. Daarbij komt dat samenwoners er op dit moment wel voor kunnen kiezen om in de samenlevingsovereenkomst een verplichting tot het betalen van partneralimentatie kunnen opnemen.

Dat klopt, maar daar zitten haken en ogen aan.Â

Het is belangrijk dat deze afspraken in een overeenkomst zijn vastgelegd. Daarbij verdient het wel aanbeveling dat deze overeenkomst wordt opgesteld door een deskundige, zoals een familierechtadvocaat of een notaris. Er zijn namelijk nog wat andere problemen die zich kunnen voordoen.

Dan doel je op het wijzigen van deze afspraken? Dat klopt. Belangrijk is te bedenken dat er dus op dit moment voor samenwoners geen wettelijke verplichting bestaat tot het betalen van een alimentatie.

>>>

page

Op het moment dat hier dan toch afspraken over worden gemaakt, in een samenlevingsovereenkomst of een overeenkomst bij het beĂŤindigen van de samenleving, dan kan het probleem zich aandienen dat de alimentatieafspraak op enig moment in de toekomst gewijzigd moet worden. Bijvoorbeeld omdat de alimentatieplichtige zijn baan kwijt is geraakt en verminderde draagkracht heeft. De vraag is dan of een beroep op gewijzigde omstandigheden, zoals we deze kennen bij een alimentatieverplichting die op de wet is gebaseerd (dus bij partners die met elkaar waren gehuwd dan wel een geregistreerd partnerschap hadden) wel mogelijk is. Daarover wordt in de rechtspraakÂ nog verschillend geoordeeld. De Rechtbank Zeeland-West Brabant oordeelde in een uitspraak van 8 juli 2015 (ECLI:NL:RBZWB:2015:4426) dat ex-samenwoners geen wettelijke verplichting hebben om in elkaars levensonderhoud te voorzien, maar wel een dergelijke verplichting overeen kunnen komen. Als zij dat doen, dan zijn op deze overeenkomst de bepalingen van het civiele recht (boek 6 BW) en niet het familierecht (boek 1 BW) van toepassing. Artikel 1:401 BW (dat het mogelijk maakt om een overeengekomen of vastgestelde alimentatie te wijzigen bij gewijzigde omstandigheden) is, aldus de rechtbank en onder verwijzing naar de wetsgeschiedenis en jurisprudentie van de Hoge Raad, niet van toepassing op een tussen ex-samenwoners overeengekomen onderhoudsverplichting. De man in deze zaak kwam bedrogen uit en zag zich opgehangen aan een alimentatie die niet, althans niet door de familierechter op basis van de beginselen van boek 1 BW, gewijzigd kon worden.

>>>

page

Vooruitstrevend is dan ook een geheel andere visie van de Rechtbank Utrecht in een uitspraak van 7 november 2007 (ECLI: NL:RBUTR:2007:BB8278). In deze zaak verklaarde de rechter een wijzigingsverzoek ontvankelijk en beoordeelde dit verzoek door wél aansluiting te zoeken bij artikel 1:401 BW. De rechtbank overwoog: “dat ten tijde van het doen opmaken van de overeenkomst het naar het oordeel van de rechtbank de bedoeling van partijen was dat de man een alimentatie aan de vrouw zou voldoen. Partijen hebben de overeenkomst daartoe ook ‘overeenkomst inzake alimentatie’ genoemd en zijn voor wat betreft de duur van de verplichting uitgegaan van de beginselen van het alimentatierecht uit boek 1 BW. Voorts zijn partijen uitgegaan van de zogenaamde Trema-alimentatienormen.” Of de overeenkomst al dan niet is aangegaan om fiscale redenen acht de rechtbank in deze zaak niet van belang. In andere zaken was dat wel een aspect waar waarde aan werd toegekend. Wel relevant achtte de rechtbank dat de man zich had verbonden om met ingang van een bepaalde datum een bijdrage te betalen in de kosten van levensonderhoud van de vrouw, en daar ook uitvoering aan had gegeven. Voorts werd waarde toegekend aan de omstandigheid dat de alimentatieverplichting zou eindigen als de vrouw zou gaan samenwonen met een ander.

Valt er een lijn te ontdekken in de rechterlijke uitspraken hierover?

Op basis van de weinige uitspraken die over dit onderwerp bekend zijn, kan wel een voorzichtige lijn worden ontdekt. Namelijk is eerst van belang om vast te stellen met welke bedoeling partijen de alimentatieafspraken hebben gemaakt (de zgn. Haviltex toets). Kunnen de gemaakte afspraken worden gekwalificeerd als een alimentatie overeenkomst?

page

De volgende omstandigheden kunnen daarbij van belang zijn: • of de afspraken schriftelijk werden vastgelegd; • of de bijdrage fiscaal aftrekbaar zou zijn; • of de overeenkomst beëindigd zou worden als de alimentatiegerechtigde zou gaan samenwonen met een nieuwe partner; • of in de overeenkomst aansluiting is gezocht bij de bepalingen van Boek 1 BW; • of partijen in de overeenkomst de toepasselijkheid van artikel 1:401 BW (wijzigingsmogelijkheid) hebben opgenomen; • of bij de vaststelling van de hoogte van het alimentatiebedrag aansluiting is gezocht bij de TREMA normen. In zijn algemeenheid kan gezegd worden, dat hoe specifieker de betreffende afspraken kunnen worden geduid als alimentatieovereenkomst, hoe meer aanwezig de kans is dat deze afspraken gewijzigd kunnen worden op grond van artikel 1:401 BW.

De alimentatiewetgeving blijft een paradepaardje op de politieke agenda. Waar ligt voor de wetgever de belangrijkste uitdaging?

Ik denk dat ik dan terugkom op de verhalen van oudere collega’s die refereren aan het “bonnetjes” tijdperk. Toen was alimentatie nog maatwerk. Het vaststellen daarvan was een enorm tijdrovende klus en ik wil niet bepleiten dat we daarnaar moeten willen verlangen. We moeten alleen niet doorslaan naar de andere kant: dat er geen ruimte is voor maatwerk omdat we ons ophangen aan forfaitaire bedragen waarvan slechts onder bijzondere omstandigheden kan worden afgeweken.

page

ASTRID

WAALS

MODERNISERING VAN

PARTNER-

ALIMENTATIE K O M S T;

ZEGEN

VLOEK

ONDERNEMER?

page

VOOR

the

Alimentatierecht en alimentatierekenen staan juridisch, maatschappelijk en politiek in de belangstelling. Gelet op het gemiddeld aantal scheidingen van circa 33.000 per jaar, worden jaarlijks veel mensen met de wetgeving op dit gebied geconfronteerd. Voor scheidende mensen en met name voor scheidende ondernemers, is de wetgeving op het gebied van partneralimentatie een lastig te begrijpen en vooral te accepteren fenomeen. Op basis van de huidige wetgeving wordt in het geval van scheiding de behoefte van de scheidende partners vastgesteld op basis van de welstand gedurende het huwelijk. Deze huwelijksgerelateerde behoefte dient dan op basis van de huidige wetgeving ook nog 12 jaar, bij een huwelijk van langer dan 5 jaar of wanneer er kinderen uit het huwelijk zijn geboren, voortgezet te kunnen worden. De grondslag voor de partneralimentatie is de door het huwelijk ontstane lotsverbondenheid. Voor ondernemers, en dan met name voor IBondernemers, kan het lastig zijn het inkomen vast te stellen. Wanneer het inkomen dan vastgesteld is op basis van de gegevens uit het verleden, dient een partneralimentatie voor de toekomst vastgesteld te worden. Het inkomen van ondernemers kan erg fluctueren en het is niet ongebruikelijk dat een ondernemer feitelijk meer uitgeeft dan er aan inkomen wordt gegenereerd. De welstand gedurende het huwelijk kan dus hoger zijn dan feitelijk op grond van de winst uit onderneming mogelijk is. Dit kan tot gevolg hebben dat een rechter

een forse alimentatieverplichting aan de ondernemer oplegt die de ondernemer feitelijk niet kan dragen. Al in 2009 is bij de Rechtbank en het Gerechtshof in â&#x20AC;&#x2122;s-Hertogenbosch gepleit voor een afbouwregeling van partneralimentatie mede gelet op de na verloop van tijd verblekende huwelijksgerelateerde behoefte. Zowel de Rechtbank als het Gerechtshof wezen toen een afbouwregeling van partneralimentatie af omdat dit niet op de wet of wetgeschiedenis gestoeld is. Sinds 2009 zijn echter de maatschappelijke opvattingen op het gebied van partneralimentatie aan forse veranderingen onderhevig. Niet voor niets werd in 2012 een wetsvoorstel tot wijziging van de regelgeving op het gebied van partneralimentatie ingediend door kamerlid Bontes. Dit wetsvoorstel kon echter niet op steun van de meerderheid van de Kamerleden rekenen. In 2015 is vervolgens wederom een wetsvoorstel met betrekking tot de herziening van de partneralimentatie ingediend. Steeds vaker wordt door advocaten al geanticipeerd op het initiatief wetsvoorstel met betrekking tot de herziening van partneralimentatie, Kamerstukken II 34231. De initiatiefnemers stellen in dit wetsvoorstel voor om het verlies van verdiencapaciteit van de alimentatiegerechtigde door het huwelijk als uitgangspunt voor de partneralimentatie te nemen. De verwachting is dat in veel gevallen geen recht op partneralimentatie zal bestaan en wanneer er wel een recht op partneralimentatie bestaat, zal het te betalen bedrag aanmerkelijk lager zijn dan onder de huidige wetgeving. Ook wordt de duur van de onderhoudsverplichting fors bekort. Doel van het wetsvoorstel is dan ook zelfredzaamheid en financiĂŤle onafhankelijkheid van de (ex-)partners. Dit wetsvoorstel kan op meer steun van de Kamerleden rekenen maar is nog niet aanvaard. Het huidige initiatief wetsvoorstel tot herziening van de partneralimentatie gaat uit van het inkomen in het verleden en er worden forfaitaire bedragen voor lasten waarmee rekening gehouden wordt gehanteerd. De draagkracht wordt forfaitair vastgesteld met als risico dat de forfaitaire berekening sterk kan afwijken van de werkelijkheid. >>>

page

Met name voor ondernemers met een fluctuerend inkomen zal dit (nog steeds) onbegrip en mogelijk ook meer onvrede opleveren.

Rechtsvergelijkend onderzoek

Door Merel Jonker is in 2011 een proefschrift gepubliceerd waarin zij een rechtsvergelijkend onderzoek heeft gedaan naar het recht van kinderen op levensonderhoud. In dit proefschrift is een rechtsvergelijking uitgevoerd tussen Nederland, Noorwegen en Zweden. De keuze voor Noorwegen en Zweden is ingegeven enerzijds door het gegeven dat de rechtsstelsels een vergelijkbare maatschappijstructuur hebben en anderzijds omdat deze landen een hogere ontwikkelingsgraad hebben dan Nederland. Dit betekent enerzijds dat de gekozen landen een vergelijkbare juridische, politieke, sociaaleconomische en demografische structuur hebben als Nederland en anderzijds dat de kinderalimentatiestelsels in deze landen andere oplossingen bieden voor vergelijkbare problemen, waardoor deze problemen beter lijken te worden opgelost. Door Tessa Franken is in 2014 een masterscriptie met daarin een rechtsvergelijkend onderzoek naar de partneralimentatieduur ter afronding van haar masteropleiding Rechtsgeleerdheid aan de Tilburg University ingediend. Voor deze scriptie heeft Tessa een rechtsvergelijking uitgevoerd tussen Nederland en Spanje. Voor het toekennen van een pensión compensatoria wordt in Spanje rekening gehouden met financiële factoren en niet-financiële factoren. De rechter kijkt onder andere naar het aantal jaren dat partners samen zijn geweest, en niet alleen naar de duur van het huwelijk. Verder wordt geen pensión compensatoria toegekend wanneer het huwelijk van korte duur is geweest. Een pensión compensatoria kan levenslang duren en kan worden gewijzigd wanneer er sprake is van kernachtige verstoringen in het vermogen van een van de ex-echtgenoten, zoals verkrijging

van een erfenis. Een pensión compensatoria kan op verschillende manieren eindigen bijvoorbeeld doordat de alimentatiegerechtigde opnieuw in het huwelijk treedt dan wel gaat samenleven met een ander als waren zij gehuwd. Wanneer de alimentatieplichtige overlijdt, dienen de erfgenamen de pensión compensatoria voort te zetten. Door Anneleonie Kaspers is in 2015 ten behoeve van de masterscriptie Privaatrecht aan de UVA een rechtsvergelijkend onderzoek gedaan naar partneralimentatie tussen Nederland en Duitsland. Uit de masterscriptie van Anneleonie Kaspers blijkt dat in Duitsland de grondslag voor de partneralimentatie de door het huwelijk ontstane lotsverbondenheid is maar dat ieder in principe geacht wordt in eigen levensonderhoud te voorzien. In de Duitse wetgeving zijn zes onderhoudsgronden voor toekenning van partneralimentatie opgenomen namelijk: • Verzorging of opvoeding van een gemeenschappelijk kind; • Ouderdom; • Ziekte of gebrek van de onderhoudsgerechtigde; • Werkloosheid of niet volledig in eigen levensonderhoud kunnen voorzien; • Beginnen of voortzetten van een opleiding, bijscholing of omscholing; • Andere zwaarwegende gronden waardoor niettoekenning buitengewoon onbillijk kan zijn. Ieder van de afzonderlijke onderhoudsgronden kent een eigen duur voor de onderhoudsverplichting. In Duitsland is sprake van maatwerk op het gebied van partneralimentatie. De Duitse rechter heeft de bevoegdheid om de alimentatieduur te beperken omdat er geen sprake is van een wettelijk geregelde alimentatieduur. Een uitgebreider rechtsvergelijkend onderzoek naar de grondslagen, duur en hoogte van partneralimentatie tussen Nederland, Duitsland, Zweden en Noorwegen

page

zou wellicht aan de initiatiefnemers voor het wetsvoorstel met betrekking tot de herziening van partneralimentatie meer handvatten kunnen geven.

Andere oplossing

Een ondernemersechtpaar, beiden hebben een eenmanszaak, zoekt naar een voor hen passende oplossing op het gebied van de kinderen partneralimentatie. Beiden hebben diverse berekeningen laten uitvoeren en zijn het hartgrondig oneens over het te hanteren (gemiddelde) inkomen. De vrouw is tijdelijk arbeidsongeschikt maar is vast en zeker van plan na herstel haar werkzaamheden weer te hervatten. De man wil na de echtscheiding ook een deel van de zorg voor de twee kinderen voor zijn rekening nemen en dus niet 60 uur of meer per week blijven werken. Aan deze ondernemers is gevraagd ieder een behoeftelijstje in te vullen en een behoeftelijst voor de kinderen in te vullen. Tevens dienen zij hun jaarstukken van de afgelopen 3 jaren en de door andere adviseurs uitgevoerde alimentatieberekeningen toe te sturen. Doel is met deze ex-partners te komen tot voor het beiden leefbare en betaalbare afspraken over enerzijds kinderen anderzijds partneralimentatie. Gelet op de arbeidsongeschiktheid van de vrouw en de leeftijd van het jongste kind ligt een hogere partneralimentatie bij aanvang van de betalingsverplichting voor de hand terwijl deze bij herstel van de arbeidsongeschiktheid en naar school gaan van het jongste kind omlaag kan omdat de vrouw meer inkomsten kan gaan verwerven. Met deze ondernemers wordt ook gekeken naar de door hen verwachte winst uit onderneming in de toekomst. Daarbij zullen de door de ondernemers te maken prognoses van omzet, winst en mogelijk ook kasstromen een belangrijke bron van informatie vormen. Door met deze ondernemers te kijken naar wat zij ieder voor zich en voor de kinderen nodig hebben en ook wat zij ieder zelf denken als inkomen te kunnen

page

genereren wordt gezocht naar een oplossing die voor beide partijen een werkbare en uitvoerbare afspraak zal opleveren. Tevens zal met deze ondernemers gekeken worden hoe lang de partneralimentatie voldaan dient te worden. Ook zal de mogelijkheid van een afbouw van de partneralimentatie in plaats van indexering van de partneralimentatie en een verrekening van inkomsten worden besproken. Door te focussen op wat ieder voor zich en voor de kinderen nodig heeft en hoe ieder daaraan zijn bijdrage kan leveren wordt een discussie over verdiencapaciteit en verrekening van inkomsten hopelijk voorkomen.

Literatuur en jurisprudentie

Mr. A.N. Labohm heeft in het Echtscheidingsbulletin 2016 nr. 44 een zeer lezenswaardig artikel geschreven over alimentatierekenen voor de ondernemer nu en in de toekomst. Zijn conclusie is dat de combinatie van alimentatie en ondernemer complex is en dat ook altijd zal blijven. De initiatiefnemers met betrekking tot de initiatiefvoorstellen partneralimentatie en kinderalimentatie doen er verstandig aan om met betrekking tot het vaststellen van het inkomen van de ondernemer en de DGA uit te gaan van de werkelijk voorhanden zijnde financiĂŤle middelen. Dit vraagt zowel van advocaten als rechters kennis van bedrijfseconomie en fiscaal recht. Ook in de jurisprudentie wordt meer en meer geanticipeerd op de eigen verantwoordelijkheid van de alimentatiegerechtigde. Het limiteren van partneralimentatie vindt steeds vaker plaats waarbij termijnen van 2 tot 3 jaar na inschrijving van de echtscheiding voor een alimentatiegerechtigde als periode om in eigen inkomen en behoefte te gaan voorzien niet onredelijk worden geacht, zie Hof Den Haag 18 november 2015, ECLI:NL:GHDHA:2015:3767. >>>

page

Ook wordt er door rechters bij het vaststellen van de draagkracht van een ondernemer gekeken naar de middelen die de ondernemer ter beschikking staan of geacht worden te kunnen staan. Het Hof Arnhem-Leeuwarden heeft op 26 januari 2016 een zeer lezenswaardige beschikking gewezen, zie ECLI:NL:GHARL:2016:530. Het Hof heeft als uitgangspunt geformuleerd dat gekeken wordt naar de resultaten van de onderneming in de afgelopen drie jaren. Daarnaast kunnen de daadwerkelijke geldstromen en liquide middelen in de onderneming als indicatie in aanmerking worden genomen. Als een onderhoudsbijdrage op basis van de winsten uit voorgaande jaren meer bedraagt dan de ondernemer daadwerkelijk uit de liquide middelen van zijn onderneming kan onttrekken, leidt dat tot een negatieve kasstroom wat negatieve gevolgen kan hebben voor de continuĂŻteit van de onderneming. Wanneer er sprake is van een positieve kasstroom zoals dat in de

page

onderhavige zaak het geval was, berekent het hof de (te verwachten) beschikbare winst op basis van de behaalde resultaten van de onderneming. Gebruikelijk bij de bepaling van het inkomen van een zelfstandig ondernemer is dat de winst uit onderneming wordt vastgesteld door middeling van de bedrijfsresultaten over de laatste drie jaren. Van dat uitgangspunt kan worden afgeweken indien het bedrijfsresultaat van (een van) deze jaren als niet representatief moet worden beschouwd op grond van bijzondere omstandigheden.

Conclusie

Met mr. A.N. Labohm ben ik van mening dat het vaststellen van partneralimentatie voor een ondernemer complex is en onder toekomstige wetgeving conform het initiatief wetsvoorstel tot herziening van partneralimentatie zal blijven. Indachtig de Duitse wetgeving lijkt het met name voor ondernemers veel meer voor de hand te liggen te kiezen voor maatwerk waarbij rekening gehouden kan worden met alle van belang zijnde factoren. Van belang zijnde factoren van financiële maar ook van niet-financiële aard. Dus zowel de winst uit onderneming en prognoses van te verwachten winst uit onderneming als ook de duur van de relatie, verdiencapaciteit en opleiding van de alimentatiegerechtigde en dus de kansen op de arbeidsmarkt en de verdeling van de zorg voor de kinderen.

Bronnen: - Het recht van kinderen op levensonderhoud: een gedeelde zorg, Merel Jonker, Boom Juridische uitgevers ISBN 978-90-8974-470-8 - Een rechtsvergelijkend onderzoek naar de partneralimentatieduur “In hoeverre vraagt de onderhoudsverplichting, zoals neergelegd in artikel 1:157 BW, om een herziening en in hoeverre zou het Spaanse recht hier eventueel een bijdrage aan kunnen leveren?” Tessa Franken, masterscriptie Tilburg University mei 2014 - Scriptie Master Privaatrecht 2015 Partneralimentatie “Is de duur van huidige partneralimentatieregeling nog wel van deze tijd?” Anneleonie Kaspers Universiteit van Amsterdam, - Alimentatierekenen voor de ondernemer nu en in de toekomst, mr. A.N. Labohm EB 2016/44 - Hof Den Haag 18 november 2015, ECLI:NL:GHDHA:2015:3767 - Hof Arnhem-Leeuwarden 26 januari 2016, ECLI:NL:GHARL:2016:530

Rekenen met forfaitaire bedragen schept wellicht op het eerste gezicht duidelijkheid voor de rechtzoekenden maar kan leiden tot praktische onuitvoerbaarheid voor de alimentatieplichtigen. Een rechtsvergelijkend onderzoek naar de weten regelgeving op het gebied van partneralimentatie in de ons omringende landen kan wellicht nieuwe inzichten verschaffen over wat tot redelijke en billijke oplossingen leidt. Op het eerste gezicht lijkt de modernisering van de partneralimentatie een vloek voor de ondernemers…

page

THE

INTERVIEW G U I D O VA N D E R W E E R D Het is al weer enige tijd stil rondom het wetsvoorstel Herziening Partneralimentatie. Is een herziening eigenlijk wel nodig?

Met de initiatiefnemers van het wetsvoorstel deel ik de mening dat de grondslag voor partneralimentatie als gevolg van veranderingen in de samenleving aan herziening toe is. De na echtscheiding voortdurende huwelijkse solidariteit lijkt in de huidige tijd niet meer goed hanteerbaar. De realiteit is dat het huwelijk in steeds meer gevallen niet meer de levenslange verbintenis is die het ooit wel is geweest. Ook deel ik het uitgangspunt van de initiatiefnemers dat iedereen moet proberen zoveel mogelijk in zijn of haar eigen levensonderhoud te voorzien. Een algemene onderhoudsplicht van de ene ex-echtgenoot jegens de andere ex-echtgenoot past daar niet goed bij.

Wat vindt u inhoudelijk van het wetsvoorstel voor de Wet Herziening Partneralimentatie?

De ‘huwelijksgerelateerde vermindering van de verdiencapaciteit’ als nieuwe grondslag past mijns inziens beter bij de huidige maatschappij. Daarbij zijn zelfredzaamheid en gelijke kansen voor iedereen, het uitgangspunt. Wanneer deze kansen door toedoen van het huwelijk zijn geschaad en dat heeft geleid tot een verlies van verdiencapaciteit, past daarbij een door de andere echtgenoot te betalen schadevergoeding. De verkorting van de maximale alimentatieduur van 12 jaar is mijns inziens nodig. De samenleving lijkt daar meer en meer om te vragen. In mijn optiek kan de termijn korter zijn dan 12 jaar en is de regeling die in het wetsvoorstel is gekozen zeker verdedigbaar. Daarbij is van belang dat een alimentatiegerechtigde die al geruime tijd niet meer heeft gewerkt, een termijn krijgt om door middel van (bij)scholing en het opdoen van werkervaring (her) in te treden op de arbeidsmarkt. Kritisch ben ik op de gewijzigde rekenmethodiek. Vereenvoudiging is

wenselijk, maar het moet geen simplificatie worden. Natuurlijk zou het mooi zijn als iedereen zijn eigen partneralimentatie kan berekenen en de rekenmethodiek kan doorgronden, maar dat is niet noodzakelijk. Voor vele dingen in het leven moet je een deskundige raadplegen omdat deze nu eenmaal complex zijn. Wat mij betreft is het veel belangrijker dat maatwerk kan worden geleverd. Op die manier kun je voor iedere echtscheiding de beste oplossing zoeken. Meestal levert een combinatie van verdeling van vermogen en alimentatie een veel nuttigere oplossing voor partijen, dan wanneer alimentatie en vermogen los van elkaar worden bezien. Het inkomen én het vermogen van scheidende mensen moeten op de meest efficiënte manier worden verdeeld, er moeten immers met hetzelfde geld ineens twee huishoudens draaiende gehouden worden en iedere euro kan maar één keer worden besteed. Dat vergt maatwerk en dat gaat vaak niet goed samen met eenvoud. Ik meen dat scheidende mensen beter gediend worden met een goede oplossing dan met een eenvoudige.

page

De gewenste eenvoud rechtvaardigt dan ook niet dat er minder ruimte is voor maatwerk.

gelijk voorstel in veel gevallen door de andere echtgenoot simpelweg worden afgewezen.

Waar ik vooral kritisch over ben, is de voorgestelde verruiming van de contractsvrijheid. In het wetsvoorstel staat dat partijen bij huwelijksvoorwaarden, dus voorafgaand of gedurende het huwelijk, afspraken over partneralimentatie kunnen maken. Dat is nu nog niet of nauwelijks mogelijk.

Er zijn veel professionele adviseurs op dit terrein, maar het grootste probleem ligt in het stadium vóórdat professionele adviseurs betrokken raken. Ik vrees dat een groot deel van de echtgenoten nog altijd niet of nauwelijks weet heeft van de mogelijkheid tot het maken van huwelijksvoorwaarden, laat staan dat zij staande huwelijk op het idee komen alsnog huwelijksvoorwaarden op te maken of te wijzigen. Van de echtgenoten die wel huwelijksvoorwaarden hebben laten opmaken is het overgrote deel vergeten wat de inhoud daarvan is. Dit blijkt duidelijk in mijn echtscheidingspraktijk en ook in het notariaat was mijn ervaring niet anders. De partijen slaan hun huwelijksvoorwaarden pas weer open in het zicht van echtscheiding.

De initiatiefnemers verwachten hierin veel van de zelfredzaamheid van de echtgenoten en van de professionaliteit van de betrokken adviseurs. Die verwachting deel ik niet. Aan het begin van het huwelijk zijn echtgenoten niet of nauwelijks bezig met een echtscheiding. De echtgenoten weten ook totaal nog niet hoe hun persoonlijke en financiële situatie zich gedurende het huwelijk zal ontwikkelen. Daarnaast twijfel ik aan de strikte gelijkwaardigheid tussen echtgenoten, die een voorwaarde is om bij het begin van het huwelijk zaken werkelijk eerlijk te regelen. Bovendien ontbreekt het de meeste aanstaande echtgenoten aan de zakelijke rationaliteit en het vereiste in- en overzicht om al aan het begin van hun huwelijk gedetailleerde regelingen te treffen die rekening houden met een heel scala aan toekomstscenario’s. De voorgestelde vergaande contractsvrijheid zal daarmee te vaak in het nadeel van de zwakkere partij uitpakken. Even sceptisch ben ik over de mogelijkheid om staande huwelijk de bij huwelijksvoorwaarden gemaakte afspraken over partneralimentatie aan te passen aan de veranderde (niet-voorziene) omstandigheden. Als voormalig kandidaat-notaris weet ik uit eigen ervaring dat voor echtgenoten de drempel zeer hoog is om huwelijksvoorwaarden aan te passen, met name ten aanzien van de gevolgen van een eventuele echtscheiding. Als een van de echtgenoten daartoe een voorstel doet, wordt dat door de ander al snel opgevat als een motie van wantrouwen of een dreigement met echtscheiding. Bovendien zal een der-

page

De kans dat partijen als gevolg van (onvoorziene) wijzigingen tijdens hun huwelijk advies zullen inwinnen bij een advocaat, notaris of andere deskundige en vervolgens ook daadwerkelijk tot een redelijke wijziging van de gemaakte afspraken over partneralimentatie zullen komen, acht ik dan ook klein.

Welk voorgesteld artikel zou u willen aanpassen? Het zal na het voorgaande geen verbazing wekken dat ik een tegenstander ben van de voorgestelde nieuwe inhoud van artikel 1:158 BW, waarin de verruimde contractsvrijheid zou worden opgenomen.

Wat mij betreft kan het bestaande artikel 1:158 BW beter blijven zoals het is. Het is uitstekend dat partijen in het zicht van en na echtscheiding vrij zijn om afspraken te maken over partneralimentatie, maar in een veel eerder stadium is dat wat mij betreft onnodig en onwenselijk. Het handhaven van het bestaande artikel 1:158 BW levert ook geen problemen op met de voorgestelde nieuwe grondslag noch met de voorgestelde beperking in duur van de partneralimentatie.

Welk artikel is voor u een echte verbetering? Het voorgestelde artikel 1:157 BW waarin de maximale duur van de partneralimentatie wordt teruggebracht, acht ik een echte verbetering gezien de opvattingen in de maatschappij. Een maximale duur van 12 jaar is te lang, met name wanneer de grondslag wordt gewijzigd in schadevergoeding voor verminderde verdiencapaciteit. Ik schat in dat vijf jaar in de meeste gevallen voldoende zal blijken om door (om)scholing en het opdoen van werkervaring, adequaat zelf in het levensonderhoud te kunnen voorzien. Uit het onderzoek van TNS NIPO ‘Scheiden in Nederland in 2012’ is gebleken dat 77% van de Nederlanders van 18 jaar en ouder de huidige maximale alimentatieduur te lang vindt en dat 71% van die groep vindt dat de maximale alimentatieduur 5 jaar zou moeten zijn.

Is de voorgestelde wet rechtvaardiger?

Dat is een hele moeilijke vraag. In het wetsvoorstel wordt minder ruimte geboden aan de mogelijkheid tot maatwerk, ten bate van de eenvoud. Minder maatwerk houdt de reële kans in zich dat de nieuwe regels minder rechtvaardig zijn; meer mensen worden over één kam geschoren en er wordt minder rekening gehouden met de specifieke omstandigheden van een geval. Of de nieuwe grondslag rechtvaardiger is weet ik niet, maar deze past mijns inziens wel beter in de huidige maatschappij.

Wat zijn uw gedachten bij de toekomst en waar voorziet u problemen?

De initiatiefnemers merken op dat het wetsvoorstel voorziet in een ‘prikkel om weer zelfstandig op eigen benen te gaan staan’. Deze prikkel zit dan met name in lagere alimentatiebedragen en in de verkorting van de alimentatieduur. Ik hoop uiteraard dat de initiatiefnemers hierin gelijk gaan krijgen, maar een eerste vereiste is dan wel

dat er reëel uitzicht op werk is voor de alimentatiegerechtigden. Zeggen dat iemand aan het werk moet is één, maar als dat werk er niet is, wordt het lastig, hoe welwillend de alimentatiegerechtigde ook is.

grotere instroom van ex-echtgenoten in de bijstand het gevolg kan zijn. Dan zou de voorgestelde wet de kosten verplaatsen van de alimentatieplichtige naar de maatschappij. Wat mij betreft zou dat onwenselijk zijn.

Ook is het belangrijk je te realiseren dat wanneer de verwachte prikkel geen (direct) effect sorteert, een

Kortom, wat mij betreft zijn de voorgestelde verkorting van de duur en de wijziging van de grondslag goede

ideeën. Over de wijziging van de rekenmethodiek ben ik minder enthousiast. Van de verruiming van de contractsvrijheid ben ik een tegenstander.

page

SASKIA

BRAUN

GEZAG

VAN

ONGEHUWDE VADER BINNENKORT WEL

GOED

GEREGELD?

page

the

Op 17 mei 2016 kondigde D66 Tweede kamerlid Vera Bergkamp aan dat haar partij bezig is met de voorbereiding van een initiatiefwetsvoorstel over het koppelen van erkenning en gezag voor ongehuwde partners1. De partij wil hiermee de rechten van gehuwde en ongehuwde vaders gelijk trekken. Om meer informatie over en draagvlak voor dit onderwerp te vinden, heeft D66 een enquête gehouden onder de leden van de vFAS2. Hieruit blijkt dat 91% van de respondenten in de praktijk regelmatig tot vaak problemen signaleert die zijn gerelateerd aan de huidige wetgeving rond erkenning en gezag voor ongehuwden. 72% van de respondenten vindt dat de huidige regelgeving moet worden aangepast. 68% vindt dat ook ongehuwde vaders van rechtswege het gezag zouden moeten krijgen. Het niet regelen van gezag is volgens 66% van de respondenten nooit een bewuste keuze, maar het gevolg van onwetendheid. Er zijn ook bezwaren tegen aanpassing van de wet, met name omdat hierdoor de keuzevrijheid van onder andere lesbische partners om de biologische vader dan wel de vrouwelijke partner (ook wel de duomoeder genoemd) met het gezag te belasten, zal worden beperkt. Hierna zal ik eerst de huidige wetgeving omtrent afstamming en ouderlijk gezag bespreken. Vervolgens zal ik nader ingaan op het initiatief en de voor- en nadelen van de voorgenomen aanpassingen van de wet.

1 Met “(on)gehuwden” en “huwelijk” wordt (hierna) tevens bedoeld “(niet)-geregistreerd partners” en “geregistreerd partnerschap”. 2 vereniging van Familierechtadvocaten en Scheidingsmediators

Huidige wetgeving

Wat houdt het ouderlijk gezag over een minderjarig kind3 in? Het gezag geeft de ouder een elementaire plicht en een elementair recht zijn minderjarige kind te verzorgen en op te voeden (artikel 1:247 BW). Het begrip verzorging en opvoeding omvat behalve de zorg voor kleding, voeding en onderdak ook de verantwoordelijkheid voor onderwijs, medische handelingen, het geestelijk en lichamelijk welzijn en het bevorderen van de ontwikkeling van de persoonlijkheid van het kind. De gezaghebbende ouders kunnen de opvoeding naar eigen inzicht verrichten. Zij bepalen bijvoorbeeld de verblijfsplaats van het kind, de school, het toetreden tot een kerk en het beoefenen van sport. Verder omvat het ouderlijk gezag de plicht van de ouder de ontwikkeling van de banden met de andere ouder te bevorderen en het recht van het kind op een gelijkwaardige verzorging en opvoeding door beide ouders.

Wie is ouder en wie heeft gezag?

In het huidige boek 1 van het Burgerlijk Wetboek voert nog steeds het huwelijk de boventoon als het gaat om de toebedeling van rechten en plichten aan ouders na de geboorte van een kind. In de artikelen 1:199 en 1:251 BW is bepaald dat gehuwde stellen vanaf de geboorte automatisch in een familierechtelijke relatie met het kind staan en dat zij van rechtswege beiden het ouderlijk gezag over het kind hebben4. Sinds 1 januari 1998 brengt een echtscheiding daarin geen verandering meer. Het gezamenlijk gezag blijft dan van rechtswege in stand (artikel 1:251 lid 2 BW). 3 Een kind is volgens de wet minderjarig tot zijn 18de levensjaar. Daarna komt het ouderlijk gezag te vervallen. 4 Dit geldt met ingang van 1 april 2014 ook voor de vrouw die op het tijdstip van de geboorte van het kind met de moeder is gehuwd of door een geregistreerd partnerschap met haar is verbonden, tenzij sprake is van een bekende donor; Voor de man die door een geregistreerd partnerschap met de moeder is verbonden geldt met ingang van 1 april 2014 dat hij het kind niet meer behoeft te erkennen. Het juridisch ouderschap en het gezag bestaat ook voor de geregistreerde partner van rechtswege.

page

Ingeval geen sprake is van een huwelijk heeft een kind van rechtswege slechts een juridische ouder, namelijk de vrouw uit wie het kind is geboren (de moeder). De (biologische) vader of de vrouwelijke partner zal het kind eerst – met toestemming van de (geboorte)moeder - moeten erkennen alvorens er een familierechtelijke relatie met het kind ontstaat5. De erkenning kan ook vóór de geboorte van het kind plaats vinden. Door de erkenning ontstaat tussen de vader/de vrouwelijke partner van de moeder en het kind over en weer erfgenaamschap, het recht op omgang met elkaar en wordt deze andere ouder onderhoudsplichtig (artikel 1:404 jo. 1:395a BW)6. Met erkenning verkrijgt de erkenner echter nog geen gezag over het kind. Het gezamenlijk gezag zal in beginsel alsnog ontstaan als de ouders na de geboorte in het huwelijksbootje stappen of door het gezamenlijk gezag op verzoek van beide ouders te laten aantekenen in het gezagsregister. Sinds 15 juni 2013 kan dat ook digitaal7. Als de moeder niet wil meewerken aan de registratie van het gezamenlijk gezag rest de vader8 geen andere mogelijkheid dan een gang naar de rechter (artikel 1:253c BW). De wet hanteert het uitgangspunt dat gezamenlijk gezag van de ouders in het belang is van het kind, zodat een verzoek tot gezamenlijk gezag in beginsel zal worden toegewezen. Nog los van de aan deze procedure verbonden juridische kosten, wordt dit door veel vaders ervaren als zouden hun capaciteiten als ouder moeten worden “goedgekeurd”.

5 Met ingang van 1 april 2014 kan ook de lesbische partner het kind erkennen (artikel 1:198 lid 1 sub c BW). 6 7 Nadere informatie is te vinden op het digitale loket Rechtspraak (www.loket. rechtspraak.nl). 8 Waar hierna wordt gesproken van vader wordt tevens de moeder die het kind heeft erkend bedoeld.

Tijd voor verandering

Deze ongelijke behandeling van gehuwde en ongehuwde ouders is niet meer van deze tijd, waarin het niet meer vanzelfsprekend is om eerst te trouwen en dan pas kinderen te krijgen. Tegenwoordig wordt zelfs meer dan de helft van de eerstgeboren kinderen buiten het huwelijk geboren. De praktijk leert dat te weinig ongehuwde ouders op de hoogte zijn van de huidige, omslachtige procedure voor het regelen van gezamenlijk gezag. Veel ongehuwde stellen hebben dit dan ook niet (goed) geregeld. Een vader zonder gezag kan niet meebeslissen over belangrijke beslissingen in het leven van een kind, denk bijvoorbeeld aan het verrichten van medische behandelingen, het doen van een schoolkeuze of het aanvragen van een paspoort. Zeker ingeval van scheiding kan dit tot schrijnende situaties leiden. De moeder kan het kind dan zonder de toestemming van de vader naar een andere school laten gaan of met het kind (naar het buitenland) verhuizen. Ook kunnen er onwenselijke situaties ontstaan als de moeder overlijdt. In dat geval moet de rechter in het gezag voorzien (artikel 1:253g lid 1 BW). Indien de overlevende vader om het gezag verzoekt, zal hij dat in beginsel wel krijgen, maar het behoeft geen betoog dat een gang naar de rechter in dit soort situaties onwenselijk is. Het is daarom een goede zaak dat D66 met een initiatiefwetsvoorstel komt waarmee de verkrijging van het gezag wordt gekoppeld aan de erkenning. Dat is weer een twistpunt minder als ouders uit elkaar gaan. Een ongehuwde vader verkrijgt dan bij de erkenning van het kind bij de burgerlijke stand automatisch ook het gezag over het kind en daarmee alle rechten en plichten jegens het kind, die ook automatisch bij gehuwde en geregistreerde koppels toegewezen worden. >>>

page

Bezwaar voor niet traditionele gezinnen

Het aangekondigde wetsvoorstel lijkt niet voor alle stellen positieve gevolgen te brengen. Zo zal de keuzevrijheid van lesbische partners en voor coouderschapsgezinnen (twee vrouwen plus een of twee mannen) om de biologische vader dan wel de vrouwelijke partner met het gezag te belasten, worden beperkt9. Deze vrouwen willen een kind vaak zelf opvoeden, maar wel door de biologische vader laten erkennen. De vader speelt dan vaak slechts een marginale rol in het leven van het kind, maar het kind weet wel wie de vader is en is diens erfgenaam. Als de erkenning tevens gezag meebrengt, wordt de duomoeder buiten spel gezet. Tweede kamerlid Bergkamp heeft laten weten dat zij oog heeft voor dit gevolg en dat erkenning en gezag voor een aantal groepen gescheiden moet blijven. Het wetsvoorstel zou volgens haar moeten voorzien in een uitzondering op de regel. Gelijktijdig met de invoering van de Wet lesbisch ouderschap op 1 april 2014 is de Staatscommissie Herijking ouderschap ingesteld10. Deze commissie zal onder meer in kaart brengen welke wettelijke mogelijkheden er zijn voor meerouderschap en meeroudergezag en 9 Per 1 januari 1998 is het mogelijk dat de juridische ouder samen met diens partner (die geen juridisch ouder is) het gezag heeft over een kind (artikel 1:253t BW). Het gezag van die partner wordt dan â&#x20AC;&#x153;medegezagâ&#x20AC;? genoemd. 10 Regeling van 28 april 2014, nr. 512296, houdende de instelling van een staatscommissie Herijking ouderschap, Stcrt. 2014, 12556.

page

bezien of het huidige uitgangspunt van de wet dat een kind niet meer dan twee ouders kan hebben en niet meer dan twee personen het gezag over het kind kunnen uitoefenen, moet veranderen. De verwachting is dat de commissie in de tweede helft van 2016 een rapport zal aanbieden aan het kabinet. De uitkomsten van dit onderzoek zouden wellicht nog bij kunnen dragen aan het vinden van alternatieve oplossingen voor deze niet traditionele gezinsvormen.

Conclusie

Gehuwden staan van rechtswege in een familierechtelijke relatie tot hun kind en hebben eveneens van rechtswege het gezamenlijk gezag over hun kind. Ongehuwde vaders moeten hun kind eerst erkennen. Zij weten vaak niet dat zij daarmee nog niet het gezag verkrijgen. Dit gezag moet apart worden aangetekend in het gezagsregister. Door deze ongelijke rechtspositie worden ongehuwde vaders in voorkomende gevallen buiten spel gezet als moeder het kind naar het buitenland meeneemt, overlijdt of het kind na een relatiebreuk als wisselgeld inzet. Om deze machtsstrijd, waar het kind dikwijls als speelbal wordt ingezet, te voorkomen, is het een goede zaak dat D66 een wetsvoorstel heeft aangekondigd. Dat laat onverlet dat voor bepaalde gevallen, waaronder lesbische ouders en coouderschapsgezinnen de erkenning en het gezag in beginsel gescheiden moeten blijven. Het woord is nu aan de wetgever!

page

MIJKE

BAETEN

GERECHTSHOF DEN

HAAG

30-09-2015, 200.164.640/01, ECLI:NL:GHSGR:2015:2744

page

the

In deze zaak waarin wijziging van partneralimentatie wordt verzocht, staat de beoordeling van de behoefte van de vrouw centraal. Het hof stelt de partneralimentatie gefaseerd vast op nihil. Aan dit oordeel ligt ten grondslag dat de behoefte van de vrouw door tijdsverloop is verbleekt en dat van de vrouw verwacht mag worden dat zij zich inspant om in het eigen levensonderhoud te gaan voorzien, hetgeen zij heeft nagelaten. Het hof oordeelt dat naarmate partijen langer uit elkaar zijn, dit tot gevolg heeft dat de lotsverbondenheid afneemt en dat van de onderhoudsgerechtigde mag worden verwacht dat zij zich zal inspannen om in het eigen levensonderhoud te voorzien. Het hof overweegt bovendien dat er geen rechtsgrond is aan te voeren – mede met inachtneming van de beginselen van redelijkheid en billijkheid – op grond waarvan de vrouw gedurende een periode van twaalf jaar aanspraak kan maken op een alimentatie die gerelateerd is aan de huwelijkse staat. PROCESVERLOOP IN HOGER BEROEP De vrouw is op 12 februari 2015 in hoger beroep gekomen van een beschikking van 14 november 2014

van de rechtbank Den Haag. De man heeft op 20 april 2015 een verweerschrift tevens houdende incidenteel appel ingediend. De vrouw heeft op 2 juni 2015 een verweerschrift op het incidenteel appel ingediend. Bij het hof zijn voorts de volgende stukken ingekomen: van de zijde van de vrouw: op 7 juli 2015 een brief van 6 juli 2015 met bijlagen; van de zijde van de man: op 25 juni 2015 een brief van 24 juni 2015 met bijlagen; op 7 juli 2015 een brief van 6 juli 2015 met bijlagen. De zaak is op 17 juli 2015 mondeling behandeld. Ter zitting waren aanwezig: de vrouw, bijgestaan door haar advocaat; de man, bijgestaan door zijn advocaat. Beide advocaten hebben ter zitting pleitnotities overgelegd.

PROCESVERLOOP IN EERSTE AANLEG EN VASTSTAANDE FEITEN Voor het procesverloop en de beslissing in eerste aanleg verwijst het hof naar de bestreden beschikking. Bij die beschikking heeft de rechtbank het verzoek van de man tot wijziging van de partneralimentatie afgewezen en is het zelfstandig verzoek van de vrouw tot wijziging van de partneralimentatie eveneens afgewezen. De man is veroordeeld in de kosten van deze procedure, aan de zijde van de vrouw, begroot op € 666,-. Het hof gaat uit van de door de rechtbank vastgestelde feiten, voor zover daartegen in hoger beroep niet is opgekomen.

BEOORDELING VAN HET PRINCIPALE EN HET INCIDENTELE HOGER BEROEP In geschil is de door de man aan de vrouw te betalen uitkering tot levensonderhoud voor de vrouw, hierna ook partneralimentatie, de behoefte van de vrouw en de draagkracht van de man.Voorts is de man het er niet eens dat hij in eerste aanleg in de kosten van de procedure is veroordeeld.

page

De vrouw verzoekt het hof: de bestreden beschikking te vernietigen voor zover daarin het verzoek van de vrouw tot wijziging van de partneralimentatie is afgewezen, en te bepalen dat de man aan de vrouw een bijdrage in haar levensonderhoud vanaf 1 juni 2008 van € 6.594,97, per 1 januari 2009 € 6.852,17, per 1 januari 2010 € 7.009,77, per 1 januari 2011 € 7.072,86, per 1 januari 2012 € 7.164,81, per 1 januari 2013 € 7.328,61, per 1 januari 2014 € 7.352,19 en per 1 januari 2015 € 7.411,01 dient te voldoen dan wel een bedrag dat het hof in goede justitie gerechtvaardigd acht, kosten rechtens. De man verweert zich daartegen en verzoekt het hof de bestreden beschikking te vernietigen voor zover hij daartegen zijn grieven heeft gericht en, opnieuw beschikkende, zo nodig met verbetering of aanvulling van gronden: in principaal hoger beroep te bepalen dat de grieven van de vrouw ongegrond zijn, althans niet slagen en haar verzoeken dientengevolge af te wijzen; in het incidenteel hoger beroep te bepalen dat de man vanaf 1 januari 2014 aan de vrouw een zodanige bijdrage in haar levensonderhoud dient te betalen als hetgeen zijn huidige draagkracht toelaat, dan wel een zodanig bedrag als het hof in goede justitie meent te moeten vaststellen. De vrouw verzet zich daartegen en verzoekt de grieven van de man niet-ontvankelijk te verklaren dan wel af te wijzen, kosten rechtens.

Behoefte De vrouw stelt dat haar behoefte in de beschikking van de rechtbank Den Haag van 12 september 2006 is vastgesteld op € 6.453,- per maand. Aan de vrouw werd een verdiencapaciteit toegekend van € 1.000,-

per maand, zodat een behoeftigheid van €5.453,resteerde. Bij beschikking van het hof Den Haag van 19 januari 2011 is de partneralimentatie op grond van een afgenomen draagkracht aan de zijde van de man bepaald op € 3.664,- bruto per maand en met ingang van 1 juli 2010 op € 3.427,- per maand. De vrouw stelt echter dat haar behoefte ondanks de verlaging van de partneralimentatie onverminderd gelijk is gebleven. Aangezien de man al jaren niet in haar volledige behoefte voorziet, kampt de vrouw met grote tekorten. De vrouw heeft medische problemen gekregen waardoor zij fysiek en mentaal is teruggeworpen tot een niveau dat ertoe leidt dat de vrouw niet in staat is om te werken. Ook de problemen met de man rondom de betaling van de partneralimentatie veroorzaakt ernstige stress bij de vrouw. De stress en de medische problemen hebben ertoe geleid dat de vrouw niet langer beschikt over enige verdiencapaciteit. De behoeftigheid van de vrouw bedraagt derhalve € 6.453,- per maand en geïndexeerd per 1 januari 2015 € 7.411,- per maand. De vrouw verzoekt de partneralimentatie met terugwerkende kracht tot 1 januari 2008 op voornoemde bedragen vast te stellen. De man daarentegen stelt dat sprake is van een afnemende behoefte naarmate de jaren na de echtscheiding verstrijken. Dit wordt veroorzaakt enerzijds door de aanpassing van de behoefte aan de welstand na het huwelijk en anderzijds door een verder verwijderd verband met de financiële situatie ten tijde van het huwelijk. De man stelt dat de vrouw geen onderbouwde medische redenen heeft aangedragen waaruit blijkt dat zij niet zou kunnen werken. Tevens is niet gebleken van enige inspanningen of sollicitatiepogingen om werk te vinden. De vrouw wentelt zich in haar slachtofferrol, aldus de man. De vrouw heeft bovendien in de vorm van voorschotten een bedrag van ruim € 300.000,- ontvangen ter zake de afwikkeling van de boedelverdeling. Voor zover er sprake is van financiële nood, zal dat verband houden

page

met het uitgavenpatroon van de vrouw, aldus de man. Het hof overweegt als volgt. De rechter kan bij de echtscheidingsbeschikking of bij latere uitspraak aan de echtgenoot die niet voldoende inkomsten tot zijn levensonderhoud heeft, noch zich in redelijkheid kan verwerven op diens verzoek ten laste van de andere echtgenoot een uitkering tot levensonderhoud toekennen. Het vaststellen van partneralimentatie is aldus een discretionaire bevoegdheid van de rechter en niet een recht waar zonder meer aanspraak op kan worden gemaakt. Immers uitgangspunt is dat eenieder in zijn eigen levensonderhoud dient te voorzien. De grondslag voor partneralimentatie is de door het huwelijk tussen echtgenoten ontstane lotsverbondenheid. Naarmate partijen langer uit elkaar zijn, heeft dit tot gevolg dat de lotsverbondenheid afneemt en dat van de onderhoudsgerechtigde verwacht mag worden dat zij zich zal inspannen om in het eigen levensonderhoud te kunnen voorzien. De stelling van de vrouw dat zij niet in staat is in haar eigen levensonderhoud te voorzien, is door de man gemotiveerd betwist. Tegenover deze gemotiveerde betwisting door de man had het op de weg van de vrouw gelegen om aan te tonen en met bewijsstukken te onderbouwen dat sprake is van gegronde redenen waarom zij er niet in is geslaagd in de loop der jaren geheel of gedeeltelijk in haar eigen levensonderhoud te gaan voorzien. De vrouw heeft dit nagelaten. Uit de door de vrouw overgelegde stukken alsmede het verhandelde ter zitting is aan het hof niet gebleken dat de vrouw de afgelopen 10 jaar constructieve pogingen heeft gedaan om - gedeeltelijk - in haar eigen levensonderhoud te voorzien. De vrouw heeft een aantal brieven van haar fysiotherapeut overgelegd. Uit de meest recente brief van [naam] van 12 mei 2015 blijkt dat de vrouw kampt met lichamelijke klachten als gevolg van ernstige stressklachten

page

voortvloeiend uit de echtscheiding. Uit een door de vrouw overgelegde ongedateerde brief van de heer [naam] , fysioloog, blijkt dat de vrouw zich in maart 2007 tot de heer [naam] heeft gewend. De heer [naam] stelt in zijn brief dat de vrouw deskundige begeleiding nodig heeft om te reïntegreren in het arbeidsproces en dat zij de gevolgen van de grote mentale stress als gevolg van de echtscheiding moet verwerken om het reïntegratieproces te bespoedigen. De inschatting van de heer [naam] is dat bij optimale professionele psychotherapeutische bijstand het naar schatting acht tot twaalf maanden zal duren voordat de vrouw in staat zal zijn bij te dragen aan haar eigen levensonderhoud. Het had op de weg van de vrouw gelegen inzicht te geven in de pogingen die zij vanaf 2007 heeft ondernomen om de echtscheiding te verwerken en om haar reïntegratieproces in te zetten. De vrouw heeft dit op geen enkele wijze gedaan. Tevens heeft de vrouw op geen enkele wijze inzichtelijk gemaakt op welke wijze zij heeft getracht haar uitgavenpatroon aan te passen uitgaande van de gedachte dat huwelijksgerelateerde behoefte verbleekt naarmate het tijdsverloop na de echtscheiding. Immers de vrouw ontvangt al vanaf 2011 een lager bedrag aan partneralimentatie in verband met de verminderde draagkracht van de man. In plaats van de uitgaven te matigen wenst de vrouw onverminderd aanspraak te maken op de in het verleden vastgestelde huwelijksgerelateerde behoefte. Naar het oordeel van het hof is er geen rechtsgrond aan te voeren – mede met inachtneming van de beginselen van redelijkheid en billijkheid - op grond waarvan de vrouw gedurende een periode van 12 jaar aanspraak kan maken op een alimentatie die is gebaseerd op de huwelijkse staat. Naar maatschappelijke normen mag van de vrouw gevergd worden dat zij verantwoordelijkheid neemt om - naarmate de jaren na de echtscheiding verstrijken – te trachten in haar eigen levensonderhoud te gaan voorzien. De tendens van de afgelopen jaren

page

is dat algemeen wordt aangenomen dat van een onderhoudsgerechtigde kan en mag worden verwacht dat deze na een scheiding zoveel mogelijk zelf in zijn eigen levensonderhoud voorziet. e opstelling van de vrouw waarin zij geen D aantoonbare inspanningen heeft geleverd om in haar eigen levensonderhoud te gaan voorzien, acht het hof niet passend bij de eigen verantwoordelijkheid die de vrouw heeft om in haar eigen behoefte te voorzien. Anticiperend op de toenemende verdiencapaciteit die van de vrouw had mogen worden verwacht alsmede het afnemen van de lotsverbondenheid tussen partijen naarmate zij langer uit elkaar zijn en daarmee op de verkleurende behoefte van de vrouw, stelt het hof de minimum behoefte van de vrouw na het verstrijken van de 12-jaarstermijn vast op een bedrag gelijk aan het minimumloon, te weten € 1.507,80 bruto per maand. De echtscheiding van partijen is ingeschreven op 27 december 2005, zodat de 12-jaarstermijn aanvangt op 27 december 2005. et hof begroot in redelijkheid de behoefte van de H vrouw aan de hand van de jaarlijkse lineaire afbouw van de in 2006 vastgestelde behoefte van € 6.453 bruto per maand tot een behoefte van € 1.507,80 bruto per 27 december 2017. Gelet op de omstandigheid dat de vrouw niet de zorg heeft over jonge kinderen is het hof van oordeel dat de verdiencapaciteit van de vrouw gelijk kan worden gesteld met het minimumloon. Het hof zal hierbij als ingangsdatum 1 januari 2014 hanteren, nu de man met ingang van deze datum heeft verzocht de partneralimentatie te verlagen. it leidt tot de volgende behoefte respectievelijk D behoeftigheid: over de periode van 1 januari 2014 tot 27 december 2014: € 3.156,- per maand te verminderen met een verdiencapaciteit van € 1.508,- per maand = € 1.648,-; over de periode van 27 december 2014 tot 27

page

december 2015: € 2.744,- per maand te verminderen met een verdiencapaciteit van € 1.508,- per maand = € 1.236,-; over de periode van 27 december 2015 tot 27 december 2016: € 2.332,- per maand te verminderen met een verdiencapaciteit van € 1.508,- per maand = € 824,-; over de periode van 27 december 2016 tot 27 december 2017: € 1.920,- per maand te verminderen met een verdiencapaciteit van € 1.508,- per maand = € 412,-; met ingang van 27 december 2017: € 1.508,- per maand te verminderen met €1.508,- per maand = nihil. Ter zake de periode van 1 januari 2008 tot 1 januari 2014, de periode waarover de vrouw verzoekt de te betalen partneralimentatie te verhogen in verband met enerzijds de verhoging van haar behoeftigheid en anderzijds de stelling van de vrouw dat de draagkracht van de man een hogere partneralimentatie toelaat, overweegt het hof als volgt. Ter zake van de behoeftigheid heeft het hof reeds geoordeeld dat deze niet is gestegen, zodat deze grief van de vrouw faalt. Ten aanzien van de draagkracht van de man over voornoemde periode oordeelt het hof dat de door dit hof bij beschikking van 19 januari 2011 vastgestelde partneralimentatie is vastgesteld aan de hand van de draagkracht van de man die hij op dat moment had. Indien de vrouw van mening was dat de draagkracht van de man in de afgelopen jaren zou zijn gestegen, had het op de weg van de vrouw gelegen om eerder een procedure tot wijziging van de alimentatie te entameren. Het hof zal derhalve niet de draagkracht van de man met terugwerkende kracht beoordelen, zodat ook deze grief van de vrouw faalt.

Draagkracht er zake de draagkracht van de man met ingang van T 1 januari 2014 overweegt het hof als volgt. Uit de

aangifte Inkomstenbelasting 2014 blijkt dat de man in 2014 een inkomen had van € 74.244,-. De man stelt dat zijn inkomen over 2015 € 60.000,- bruto per jaar bedraagt en becijfert aan de hand van dit inkomen zijn draagkracht in 2015 op € 1.372,- per maand. Gelet op het inkomen van de man over 2014 in samenhang met de door hem becijferde draagkracht over 2015, acht het hof de man in staat over de periode van 1 januari 2014 tot 27 december 2014 een maandelijkse bijdrage te betalen van bruto € 1.648,-. Met betrekking tot de opvolgende perioden stelt de man reeds zelf voldoende draagkracht te hebben, hetgeen ertoe leidt dat het hof de door de man aan de vrouw te betalen partneralimentatie vaststelt als volgt: over de periode van 1 januari 2014 tot 27 december 2014 op € 1.648,- bruto per maand; over de periode van 27 december 2014 tot 27 december 2015 op € 1.236,- bruto per maand; over de periode van 27 december 2015 tot 27 december 2016 op € 824,- bruto per maand; over de periode van 27 december 2016 tot 27 december 2017 op € 412,- bruto per maand; met ingang van 27 december 2017 op nihil. Gelet op het vorenstaande behoeven de overige grieven ter zake de draagkracht van de man geen verdere bespreking.

Terugbetaling onverschuldigd ontvangen partneralimentatie Nu sprake is van door de man onverschuldigd betaalde partneralimentatie dient het hof te beoordelen of de vrouw gehouden is het teveel betaalde aan de man terug te betalen. Het hof overweegt hiertoe als volgt. De rechter die beslist op een verzoek tot wijziging van een eerder vastgestelde bijdrage in het levensonderhoud, zal in het algemeen behoedzaam gebruik moeten maken van zijn bevoegdheid de wijziging te laten

ingaan op een vóór zijn uitspraak gelegen datum, met name indien dit ingrijpende gevolgen kan hebben voor de onderhoudsgerechtigde in verband met een daardoor in het leven geroepen verplichting tot terugbetaling van hetgeen in de daaraan voorafgaande periode in feite is betaald of verhaald. Deze behoedzaamheid brengt mee dat de rechter naar aanleiding van hetgeen partijen hebben aangevoerd, zal moeten beoordelen of, en in hoeverre, in redelijkheid van de onderhoudsgerechtigde terugbetaling kan worden verlangd van hetgeen in overeenstemming met diens behoefte aan levensonderhoud reeds is uitgegeven, en dat de rechter, indien dit naar zijn oordeel het geval is, van zijn beoordeling rekenschap zal moeten geven in de motivering. In het onderhavige geval is het hof van oordeel dat van de vrouw in redelijkheid geen terugbetaling kan worden verlangd van de door de man onverschuldigd betaalde partneralimentatie. Door de vrouw is onbestreden gesteld dat zij in een financieel moeilijke situatie verkeert. Gelet op het consumptieve karakter van de partneralimentatie alsmede de financiële situatie van de vrouw gaat het hof er vanuit dat de vrouw niet in staat is tot terugbetaling van het teveel betaalde bedrag aan partneralimentatie. Het hof zal derhalve de aan de vrouw tot de datum van deze beschikking verschuldigde partneralimentatie vaststellen op het bedrag dat de man tot die datum in feite heeft betaald.

Proceskosten De man is door de rechtbank veroordeeld in de kosten van de procedure in eerste aanleg, omdat de rechtbank van oordeel was dat de man zijn verzoek onvoldoende had onderbouwd en heeft verzuimd om voldoende inzicht te geven in zijn financiën.

page

Het hof overweegt dat het verzoek van de man in hoger beroep alsnog is toegewezen, hetgeen in beginsel aanleiding geeft de proceskostenveroordeling ongedaan te maken. Dit zou anders kunnen zijn indien de man in eerste aanleg heeft verzuimd zijn verzoek deugdelijk te onderbouwen met onderliggende stukken en deze fout pas in hoger beroep is hersteld. Het hof is van oordeel dat hiervan geen sprake is. De man heeft in eerste aanleg alle relevante jaarstukken overgelegd die op dat moment voorhanden waren. De rechtbank had aan de hand van deze stukken de draagkracht kunnen vaststellen. Het vorenstaande leidt ertoe dat de grief van de man slaagt en het hof de bestreden beschikking te dienaangaande zal vernietigen. Partijen verzoeken in hoger beroep elkaar in de kosten van de procedure te veroordelen. Het hof zal, zoals gebruikelijk in procedures van familierechtelijke aard, de proceskosten compenseren, in die zin dat ieder der partijen de eigen kosten draagt. Het vorenstaande leidt ertoe dat het hof de bestreden beschikking zal vernietigen en zal beslissen als volgt.

BESLISSING OP HET PRINCIPALE EN HET INCIDENTELE HOGER BEROEP Het hof: vernietigt de bestreden beschikking en opnieuw beschikkende: stelt de aan de vrouw tot de datum van deze beschikking verschuldigde uitkering tot levensonderhoud vast op het bedrag dat de man tot die datum in feite heeft betaald; bepaalt - met dienovereenkomstige wijziging van de beschikking van het hof te Den Haag van 19 januari 2011 - de uitkering tot levensonderhoud voor de vrouw ten laste van de man, over de periode met ingang van de datum van deze beschikking tot 27 december 2015 op € 1.236,bruto per maand vanaf heden bij vooruitbetaling te voldoen;

page

bepaalt - met dienovereenkomstige wijziging van de beschikking van het hof te Den Haag van 19 januari 2011 - de uitkering tot levensonderhoud voor de vrouw ten laste van de man, over de periode van 27 december 2015 tot 27 december 2016 op € 824,- bruto per maand vanaf heden bij vooruitbetaling te voldoen; bepaalt - met dienovereenkomstige wijziging van de beschikking van het hof te Den Haag van 19 januari 2011 - de uitkering tot levensonderhoud voor de vrouw ten laste van de man, over de periode van 27 december 2016 tot 27 december 2017 op € 412,- bruto per maand vanaf heden bij vooruitbetaling te voldoen; bepaalt - met dienovereenkomstige wijziging van de beschikking van het hof te Den Haag van 19 januari 2011 - de uitkering tot levensonderhoud voor de vrouw ten laste van de man, over de periode met ingang van 27 december 2017 op nihil; verklaart deze beschikking tot zover uitvoerbaar bij voorraad; wijst het in hoger beroep meer of anders verzochte af. Deze beschikking is gegeven door mrs. Labohm, Stollenwerck en Van Veen, bijgestaan door mr. Braat als griffier, en uitgesproken ter openbare terechtzitting van 30 september 2015.

Noot In de onderhavige procedure verzoekt de vrouw verhoging van de door de man aan haar te betalen partneralimentatie. Bij de beoordeling van dat verzoek staat de vraag centraal of de behoefte van de vrouw aan partneralimentatie door tijdsverloop na de echtscheiding is verbleekt en of de vrouw zich voldoende heeft ingespannen om in de eigen kosten van haar levensonderhoud te voorzien. De feiten in deze zaak zijn als volgt. In 2006 is de partneralimentatie vastgesteld op € 6.453,= bruto per maand, gebaseerd op de toen door de vrouw gestelde behoefte. Het Hof Den Haag heeft bij beschikking van

19 januari 2011 de partneralimentatie verlaagd en vastgesteld op € 3.427,= bruto per maand, vanwege de afgenomen draagkracht van de man. De vrouw stelt zich in onderhavige procedure op het standpunt dat haar behoefte na de echtscheiding gelijk is gebleven, ondanks de verlaging van de partneralimentatie in 2011. Zij verzoekt vervolgens wijziging van de eerder gewijzigde partneralimentatie, in die zin dat deze gelijk is aan haar huwelijksgerelateerde behoefte van € 6.594,97 bruto per maand. De vrouw stelt dat zij stress ondervindt en medische problemen heeft vanwege het feit dat zij een lagere partneralimentatie ontvangt dan waaraan zij behoefte heeft. Zij zou hierdoor niet in de kosten van haar eigen levensonderhoud kunnen voorzien. De man voert verweer en stelt zich op het standpunt dat de behoefte van de vrouw na de echtscheiding is verbleekt. Hij stelt tevens dat de vrouw ten onrechte geen inspanningen of sollicitatiepogingen heeft gedaan om werk te vinden. Het hof overweegt als volgt. De grondslag voor partneralimentatie is de door het huwelijk tussen echtgenoten ontstane lotsverbondenheid. Naarmate partijen langer uit elkaar zijn, heeft dit tot gevolg dat de lotsverbondenheid afneemt en dat van de onderhoudsgerechtigde verwacht mag worden dat zij zich zal inspannen om in haar eigen levensonderhoud te kunnen voorzien. Het hof oordeelt dat het op de weg van de vrouw had gelegen om aan te tonen dat sprake is van gegronde redenen op grond waarvan zij er niet in is geslaagd om in de loop der jaren geheel of gedeeltelijk in haar eigen levensonderhoud te voorzien, maar dat de vrouw zulks heeft nagelaten. Het hof overweegt daarbij dat de vrouw op geen enkele wijze inzichtelijk heeft gemaakt hoe zij getracht heeft haar uitgavenpatroon aan te passen, uitgaande van de gedachte dat de huwelijksgerelateerde behoefte verbleekt door tijdsverloop na de echtscheiding. Daarbij is van belang dat de vrouw al vanaf 2011 een lagere partneralimentatie ontving in verband met de

verminderde draagkracht van de man. Het hof stelt vervolgens dat er geen rechtsgrond is aan te voeren – mede met inachtneming van de beginselen van de redelijkheid en billijkheid – op grond waarvan de vrouw gedurende een periode van 12 jaar aanspraak kan maken op een alimentatie die is gebaseerd op de huwelijkse welstand. Anticiperend op de toenemende verdiencapaciteit die van de vrouw had mogen worden verwacht alsmede het afnemen van de lotsverbondenheid tussen partijen naarmate zij langer uit elkaar zijn, verlaagt het hof de behoefte van de vrouw trapsgewijs, waarbij het hof de behoefte van de vrouw na het verstrijken van de 12-jaarstermijn vaststelt op het mimimumloon, te weten € 1.507,80 bruto per maand. De partneralimentatie wordt met ingang van 27 december 2017 op nihil gesteld.

Juridisch kader De grondslagen voor partneralimentatie zijn enerzijds de lotsverbondenheid van echtgenoten en anderszijds de huwelijksgerelateerde vermindering van de verdiencapaciteit (zie Hoge Raad 9 februari 2001, NJ 2001, 216). Er bestaat alleen recht op een uitkering tot levensonderhoud van de ex-echtgenoot wanneer zij behoeftig is. Dat vloeit voort uit artikel 1:157 lid 1 BW. Van behoeftigheid is sprake indien de echtgenoot die na echtscheiding niet voldoende inkomsten heeft om in zijn of haar levensonderhoud te voorzien, evenmin redelijkerwijs in staat kan worden geacht om deze te verwerven. De eigen inkomsten van een echtgenoot dan wel diens verdiencapaciteit, verminderen om die reden de behoefte aan partneralimentatie. Indien sprake is van behoeftigheid, wordt partneralimentatie naar analogie van artikel 1:397 BW enerzijds gebaseerd op de behoefte

page

van de onderhoudsgerechtigde en anderzijds op de draagkracht van de onderhoudsplichtige. De rechter heeft krachtens artikel 1:157 lid 1 BW een discretionaire bevoegdheid tot het vaststellen van een partneralimentatie, waarbij de rechter ook rekening kan houden met niet-financiële factoren. Voorbeelden van niet-financiële factoren zijn de rolverdeling tijdens het huwelijk, de zorg voor de kinderen, de situatie op de arbeidsmarkt en de huwelijksduur. Op grond van artikel 1:157 lid 3 BW kan de rechter aan de vaststelling van partneralimentatie eveneens voorwaarden en een termijn te verbinden. Voor de vaststelling van de behoefte van de onderhoudsgerechtigde dient rekening te worden gehouden met alle relevante omstandigheden, waaronder de hoogte en de aard van zowel de inkomsten als de uitgaven van partijen tijdens het huwelijk, waarin een aanwijzing kan worden gevonden voor de mate van welstand waarin zij hebben geleefd. Daarnaast dient de behoefte zoveel mogelijk vast te worden gesteld aan de hand van concrete gegevens betreffende de reële of met een redelijke mate van waarschijnlijkheid te verwachten kosten van levensonderhoud. De behoefte aan partneralimentatie is huwelijksgerelateerd. (Hoge Raad 9 oktober 2009, ECLI:NL:HR:2009:BI9288 en Hoge Raad 23 april 2010, ECLI:NL:HR:2010:BL7642, Hoge Raad 24 april 2009, ECLI:NL:HR:BH3186). Indien meer tijd verstrijkt na de feitelijke scheiding, neemt de lotsverbondenheid die volgens onze huidige wetgeving de grondslag is voor partneralimentatie, af. Een afname van de lotsverbondenheid kan dan ook een verbleking (lees: afname) van de behoefte tot gevolg hebben. Dat betekent dat indien meer tijd verstrijkt na de echtscheiding, de huwelijksgerelateerde behoefte niet meer maatgevend behoeft te zijn, maar de behoefte op basis van de welstand die geldt direct voorafgaand aan het moment waarop de partneralimentatie wordt herzien.

page

Rechtspraak Uit recente rechtspraak blijkt dat in zaken waarin de partneralimentatie werd verlaagd vanwege een verbleking van de behoefte, sprake was van een tijdsverloop na de feitelijke scheiding van tenminste 4 à 5 jaar (zie de uitspraken van Rechtbank Noord-Holland, 24 februari 2016, ECLI:NL:RBNHO:2016:1474, Hof Den haag, 17 september 2014, ECLI:NL:GHDHA:2014:3260 en Hof Den Bosch 19 september 2012, ECLI:NL:GHSHE:2012:BX7969). Een periode van 4 jaar of korter lijkt in beginsel onvoldoende om verbleking van behoefte aan te nemen. Dat kan onder meer worden afgeleid uit de uitspraken van Hof Den Haag, 25 november 2014, ECLI:NL:GHDHA:2015:3875 en Hof Den Haag 4 november 2015, ECLI:NL:GHDHA:2015:3132. In deze zaken werd een tijdsverloop van 2 jaar onvoldoende geacht om van verbleking van behoefte te kunnen spreken. Evenmin werd een verbleking van de behoefte aangenomen door Hof Arnhem Leeuwarden bij uitspraken van 20 augustus 2015, ECLI:NL:GHARL:2015:6658 en 4 februari 2016, ECLI:NL:GHARL:2016:1042, in welke zaken sprake was van een tijdsverloop van 4 respectievelijk 3 jaar na de echtscheiding. De beoordeling van de vraag of de behoefte al dan niet door tijdsverloop na de echtscheiding verbleekt, gaat doorgaans samen met het beoordelen van de verdiencapaciteit van de onderhoudsgerechtigde. In diverse zaken waarin het tijdsverloop na echtscheiding te kort was om van een verbleking van de behoefte te kunnen spreken, werd de partneralimentatie toch verlaagd vanwege het feit dat aan de verdiencapaciteit van de onderhoudsgerechtigde hogere eisen werden gesteld. Zulks was het geval bij de uitspraak van Hof Den Haag van 4 november 2015, ECLI:NL:GHDHA:2015:3132. Aangezien de echtscheiding pas twee jaar geleden plaatsvond, werd de behoefte niet geacht te zijn verbleekt. Partijen

leefden echter reeds 6 jaar gescheiden en de vrouw had niet aangetoond dat zij zich ervoor inspande om in de kosten van haar eigen levensonderhoud te gaan voorzien. De partneralimentatie werd om die reden gefaseerd op nihil gesteld. In vergelijkbare zin oordeelde het Hof Arnhemâ&#x20AC;&#x201C;Leeuwarden bij uitspraak van 16 februari 2016, ECLI:NL:GHARL:2016:1042. Het hof overwoog in die zaak dat de behoefte niet was verbleekt doch dat de onderhoudsgerechtigde onvoldoende had onderbouwd dat zij niet in staat zou zijn om geheel zelf in deze behoefte te voorzien. Zodoende werd er geen partneralimentatie vastgesteld. Indien een onderhoudsgerechtigde geen inspanningen verricht om in het eigen levensonderhoud te voorzien dan wel zij deze inspanningen pas gaat verrichten zodra de onderhoudsplichtige een verlaging van de partneralimentatie aan de orde stelt, kan dat de onderhoudsgerechtigde duur komen te staan. In dat kader wordt tevens verwezen naar de uitspraak van het Hof Den Haag van 17 september 2014, ECLI:NL:GHDHA:2014:3260, waarbij de onderhoudsgerechtigde pas op zoek ging naar arbeid toen de wijzigingsprocedure door de man werd gestart. De behoefte werd vervolgens vastgesteld op het minimumloon, evenals in onderhavige uitspraak van Hof Den Haag het geval was.

billijkheid - dat er geen rechtsgrond is aan te voeren op grond waarvan de vrouw gedurende een periode van 12 jaar (de maximale termijn) aanspraak kan maken op een alimentatie die is gebaseerd op de huwelijkse welstand. Daarmee beantwoordt deze uitspraak niet alleen aan de lijn in de rechtspraak, maar ook aan politieke ontwikkelingen. In het thans aanhangige Wetsvoorstel Herziening van Partneralimentatie, wordt lotsverbondenheid als grondslag voor partneralimentatie los gelaten. Deze grondslag maakt daarin plaats voor de grondslag welke gevormd wordt door de compensatie voor het ontstane verlies aan verdiencapaciteit. Dat de verdiencapaciteit naar maatschappelijke normen meer op de voorgrond treedt, wordt gedragen door de overweging van het Hof Den Haag dat de tendens van afgelopen jaren is dat algemeen wordt aangenomen dat van een onderhoudsgerechtigde kan en mag worden verwacht dat deze zoveel mogelijk zelf in zijn eigen levensonderhoud voorziet.

Conclusie In onderhavige uitspraak neemt het Hof Den Haag een verbleking van de behoefte aan maar rekent zij de vrouw met name af op het feit dat zij niet heeft aangetoond dat zij heeft voldaan aan haar inspanningsverplichting om in het eigen levensonderhoud te kunnen voorzien. Het oordeel van het Hof Den Haag ligt in lijn met de ontwikkeling in de rechtspraak, waarin steeds meer gewicht lijkt te worden toegekend aan de verdiencapaciteit van de ex-echtgenoot die partneralimentatie verzoekt. Het Hof Den Haag oordeelt â&#x20AC;&#x201C; mede met inachtneming van de redelijkheid en

page

CHANTAL

HET

VAN

DER

SPRONG

NIEUWE

ALIMENTATIER E C H T: EERLIJKER

EENVOUDIGER?

page

the

Het alimentatierecht staat volop in de belangstelling. Als het aan Den Haag ligt wordt het alimentatierecht én de berekeningsmethodiek voor kinderen partneralimentatie aangepast. De wetsvoorstellen Wet herziening kinderalimentatie en de Wet herziening partneralimentatie, met daarin ingrijpende voorgestelde wijzigingen, liggen aan de Kamers voor. In dit artikel wordt stilgestaan bij het voorstel om de onderhoudsplicht van de stiefouder te laten vervallen in samenhang met een aantal andere voorgestelde wijzigingen. Inleiding

Met de nieuwe wetsvoorstellen voor de partner- en kinderalimentatie1 wordt beoogd het alimentatierecht een nieuwe duurzame fundering te geven. Beide wetsvoorstellen komen met ingrijpende wijzigingen welke in meer en mindere mate positief worden ontvangen. Recentelijk heeft ook de Raad van State advies uitgebracht, eveneens met de nodige kanttekeningen. Opvallend is dat er weinig gezegd wordt over het laten vervallen van de onderhoudsverplichting van de stiefouder terwijl een dergelijke wijziging vérstrekkende gevolgen heeft. Is dat vanwege de principiële keuze dat enkel de juridische ouders financieel verantwoordelijk zijn? En worden de positieve en negatieve effecten van de voorgestelde wijzigingen daarom zonder meer geaccepteerd? En in hoeverre zijn de voorgestelde wijzigingen niet in strijd met bestaande wetgeving en 1 Wetsvoorstel herziening partneralimentatie, 34231 en Wetsvoorstel herziening kinderalimentatie 34 154.

jurisprudentie? Ik wil de lezer een aantal pijnpunten voorhouden en sluit af met de vraag of er wel een regeling te bedenken valt om gestelde doelen te kunnen realiseren. De huidige wet: de onderhoudsplicht voor kinderen Op grond van de wet zijn in de eerste plaats de juridische ouders financieel verantwoordelijk voor de kosten van hun kind c.q. kinderen. Daarnaast is ook de stiefouder onderhoudsplichtig voor de kinderen van hun partner met wie zij gehuwd2 zijn én waarvan de kinderen tot het gezin behoren3. Door de stiefouder aan te merken als onderhoudsplichtige wordt de kring van onderhoudsplichtigen uitgebreid en kunnen meerdere personen verantwoordelijk gehouden worden voor het dragen van de kosten van verzorging en opvoeding van kinderen tot de leeftijd van 21 jaar. Op grond van de wet dient de stiefouder in gelijke mate als de juridische ouders bij te dragen in de kosten van zijn of haar stiefkind. Artikel 1:404 BW bepaalt dat de onderhoudsplichtigen naar rato van hun draagkracht een bijdrage in de kosten van de kinderen moeten leveren. Wanneer de onderhoudsplichtigen allemaal over evenveel draagkracht zouden beschikken, dan draagt ieder een gelijk deel. Het gevolg, het aandeel in de bijdrage van de kosten van de kinderen voor de juridische ouders wordt lager omdat de kosten over meer hoofden verdeeld kunnen worden4. Vaak zijn de juridische ouders voor meerdere kinderen onderhoudsplichtig en veelal ook voor kinderen geboren uit verschillende relaties. Hoe wordt dan de beschikbare draagkracht verdeeld over de kinderen? De draagkracht van de onderhoudsplichtige wordt dan – naar rato van de behoefte van de kinderen – over de kinderen verdeeld. Het gevolg is veel rekenwerk. Als op enig moment de bijdrage voor alle kinderen zijn 2 Of een geregistreerd partnerschap aangaat. 3 De zinsnede “tot het gezin behorend” moet ruim uitgelegd worden. 4 In de jurisprudentie is een aantal criteria ontwikkeld aan de hand waarvan de rechter hiervan in meer of mindere mate kan afwijken, waarbij bijvoorbeeld rekening wordt gehouden met de band tussen het kind en de stiefouder.

page

vastgesteld, dan is het “te hopen” dat er niet teveel (financieel) wijzigt in een van de gezinnen. Want alles grijpt in elkaar, een wijziging in het ene gezin heeft direct gevolg voor het andere gezin c.q. gezinnen. Om aan de onderhoudsverplichting te ontkomen kiezen partners er soms voor om als ongehuwde te blijven samenwonen. Maar houdt dat altijd stand? Het recht zou het recht niet zijn wanneer hierop geen uitzonderingen bestaan. Het Gerechtshof Den Haag oordeelde bij arrest van 19 maart 20145 dat ook de nieuwe partner wie niet gehuwd was met de moeder, onderhoudsplichtig kan zijn voor de tot zijn gezin behorende kinderen. Het Hof stelde als voorwaarde dat van een onderhoudsplicht sprake kan zijn wanneer sprake is van family life in de zin van 8 EVRM. Van family life is kort gezegd sprake als er een nauwe band tussen de “stiefouder” en het kind bestaat. Ook in lagere rechtspraak zijn dergelijke voorbeelden terug te vinden. Omdat in de wet geen onderhoudsverplichting is opgenomen voor de samenwonende “stiefouder” zijn rechters terughoudend om de “sociale stiefouder” gelijk te stellen met een wettelijke stiefouder. Niet onlogisch, want zo heeft het Hof Leeuwarden enkele jaren geleden overwogen dat het niet aan de rechterlijke macht is om op de stoel van de wetgever te gaan zitten. Toch lijkt er binnen de rechtspraak ruimte te bestaan om de “sociale stiefouder” als onderhoudsplichtige aan te merken als de “sociale stiefouder” in een nauwe persoonlijke betrekking tot het kind c.q. de kinderen van diens partner staat. Dit is mijns inziens geen onlogische redenering. Waarom een onderscheid maken tussen gehuwden en ongehuwde samenlevers die samenleven “als waren men gehuwd”. Vanuit het recht van de kinderen, dat wordt voorzien in de kosten van verzorging en opvoeding, geldt dat de uitbreiding van de kring van onderhoudsplichtigen in hun belang kan worden geacht. 5 Gerechtshof ’s-Gravenhage 19 maart 2014: ECLI:NL:GHDHA:2014:943.

De gevolgen van de huidige wetgeving In de meeste gevallen is de verzorgende ouder na een scheiding (nog) financieel afhankelijk van de ex-partner. Dit is veelal te wijten aan de gemaakte keuzes tijdens de relatie, zoals de keuze dat na de geboorte van de kinderen een van beiden meer thuis blijft om voor de kinderen te zorgen. In dat geval kan er een aanspraak bestaan op partneralimentatie zodat de verzorgende ouder in de kosten van het eigen levensonderhoud kan voorzien. Als de verzorgende ouder gaat samenleven met een andere partner dan verliest men het recht op partneralimentatie ( én veelal het recht op diverse toeslagen zoals het kindgebonden budget). De draagkracht van de verzorgende ouder om zelf een bijdrage in de kosten van de kinderen te leveren neemt verder af wat betekent dat de ex-partner een groter aandeel in de kosten van de kinderen voor zijn/haar rekening moet nemen. De keuze van de verzorgende ouder om te gaan samenleven blijft niet zonder financiële gevolgen, ook niet voor de onderhoudsplichtige. Maar wat als de verzorgende ouder en diens nieuwe partner zelf ook weer keuzes maken, bijvoorbeeld dat de verzorgende ouder thuis blijft om voor later geboren kinderen te zorgen of voor de kinderen van de nieuwe partner? Deze keuze leidt ertoe dat de verdiencapaciteit niet toeneemt en daarmee ook het aandeel in de kosten van de verzorgende ouder minimaal zal zijn. De keuzes van het nieuwe gezin worden dan min of meer afgewenteld op de ex-partner. Dit kan gaan wringen, zeker als het nadelige financiële gevolgen heeft voor de ex-partner. Als de verzorgende ouder in het huwelijk zou treden en de stiefouder ook een bijdrage levert in de kosten van het kind c.q. de kinderen, dan is de kans groot dat de door hen gemaakte keuzes eerder worden geaccepteerd door de ex-partner.

page

De bijdrage van de stiefouder in de kosten is dan te zien als een compensatie van het verlies aan draagkracht bij de verzorgende ouder dan wel het uitblijven van het vermeerderen daarvan. Als de onderhoudsplichtige zelf een nieuwe samenleving aangaat en bijvoorbeeld door de geboorte van later geboren kinderen ook onderhoudsplichtig wordt voor hen dan zal er veelal de noodzaak zijn om tot wijziging van de bestaande alimentatiebedragen over te gaan. Dit is ook in overeenstemming met de wet. Alle kinderen - tot de leeftijd van 21 jaar hebben in gelijke mate recht op een bijdrage in de kosten van verzorging en opvoeding. Er wordt geen onderscheid gemaakt tussen kinderen geboren uit een eerste of latere relatie of voor stiefkinderen. De beschikbare draagkracht van de onderhoudsplichtige dient naar rato van de behoefte van de kinderen te worden verdeeld. De beschikbare draagkracht neemt af. Dit kan weer “gedekt” worden door de kring van onderhoudsplichtigen uit te breiden met de stiefouder.

Wetsvoorstel herziening kinderalimentatie In het voorstel Wet herziening kinderalimentatie wil men de onderhoudsplicht voor de stiefouder laten vervallen. Als reden wordt aangegeven dat er minder wijzigingsmomenten komen die aanleiding kunnen geven tot conflicten en wijzigingsprocedures. Daarnaast geven de initiatiefnemers aan dat zij het principieel onjuist vinden om anderen dan de beide juridische ouders verantwoordelijk te maken voor de kosten van de kinderen. Maar wat als de juridische ouders zelf over onvoldoende draagkracht beschikken, al dan niet door zelf gemaakte keuzes, wie voorziet dan in de kosten van deze kinderen? Een andere vraag die opkomt is hoe het vervallen van de onderhoudsverplichting voor de stiefouder zich verhoudt met de Europese wetgeving waar ook het Hof Den Haag in het arrest van 2014

page

naar verwijst. Artikel 8 EVRM en de overige verdragen waarin de rechten van kinderen gewaarborgd zijn, blijven van kracht. Het is dan ook de vraag of door het laten vervallen van de onderhoudsplicht voor de stiefouder de vraag of een nieuwe partner onderhoudsplichtig kan zijn van de baan is. Een “stiefouder” kan op enig moment ook als “sociaal ouder” worden aangemerkt als er sprake is van family life, of er nu sprake is van een huwelijk of niet. Mijns inziens is hierover te weinig gezegd. Het voornemen om de onderhoudsverplichting van de stiefouder te laten vervallen c.q. het al dan niet aannemen van een onderhoudsverplichting voor de “sociale” ouder heeft op zichzelf al een groot effect. De impact is mijns inziens nog groter als ook een aantal andere voorgestelde wijzigingen worden doorgevoerd. Reeds bestaande verplichtingen gaan voor Zowel in het wetsvoorstel herziening kinderalimentatie en het wetsvoorstel herziening partneralimentatie worden voorstellen gedaan, mede gericht op het inperken van wijzigingsmomenten die tot conflicten en procedures (kunnen) leiden. In deze bijdrage worden twee in het oog springende voorstellen aangehaald. De initiatiefnemers stellen dat reeds bestaande financiële verplichtingen ten aanzien van kinderen uit een eerdere relatie gehandhaafd worden. Ook in het geval dat de onderhoudsplichtige een nieuwe relatie aangaat en uit deze relatie kinderen geboren worden. Als argument wordt wederom genoemd het voorkomen van wijzigingsmomenten (en procedures) en het feit dat het de keuze van de onderhoudsplichtige ex is om opnieuw ouder te worden. De eerdere kinderen en de andere ouder hebben hierin geen bemoeienis zodat het onrechtvaardig wordt geacht dat de voor hen beschikbare draagkracht wordt verminderd door de komst van kinderen uit volgende relaties.

Op dit onderdeel heeft de Raad van State wel een advies afgegeven. Kort gezegd wordt door de Raad van State geadviseerd deze regel niet over te nemen omdat deze niet in overeenstemming is met het in de wet neergelegde uitgangspunt dat ouders naar draagkracht moeten bijdragen in de kosten van verzorging en opvoeding van al hun kinderen. Daarbij merkt de Raad op dat dit des te meer geldt omdat het niet te rechtvaardigen is, mede gelet op artikel 8 EVRM, dat er een onderscheid wordt gemaakt tussen kinderen geboren uit verschillende relaties. Het recht van kinderen dat ouders (en andere onderhoudsplichtigen) voorzien in de kosten van verzorging en opvoeding is voor alle kinderen gelijk. De plaats en tijd van geboorte zou geen verschil moeten maken. De initiatiefnemers hebben het advies nog niet overgenomen. Als inderdaad de bestaande onderhoudsverplichtingen voor zouden gaan, dan zullen kinderen geboren uit een latere relatie het moeten doen met de draagkracht die al dan niet resteert. Hoe valt het uit te leggen dat een ouder voor het ene kind meer kan uitgeven dan voor het andere kind? De financiële ongelijkheid zal verder toenemen als de eerder geboren kinderen in een gezin verblijven met een “stiefouder” op wie geen onderhoudsverplichting rust en binnen dat gezin meer dan voldoende draagkracht aanwezig is. Hoe kan het zijn dat beide ex-partners een leven op eenzelfde wijze opnieuw inrichten maar de financiële gevolgen ongelijk zijn? Niet alleen in het wetsvoorstel herziening kinderalimentatie worden bestaande financiële verplichtingen gehandhaafd. Dit geldt ook voor de Wet herziening partneralimentatie. Het gaat dit artikel te buiten het wetsvoorstel uitgebreid toe te lichten zodat ik me beperk tot dit aspect. De initiatiefnemers van het wetsvoorstel zien de grondslag van het betalen / ontvangen van partneralimentatie als een compensatie van het verlies aan verdiencapaciteit (door het huwelijk

en de zorg voor de kinderen). De verzorgende partner wordt financieel gecompenseerd voor de opgelopen achterstand op de arbeidsmarkt en om de zorg te kunnen blijven voortzetten van de kinderen. Het verlies aan verdiencapaciteit en de zorg voor de kinderen komt los te staan van de komst van een nieuwe partner. Daarom blijft de betalingsverplichting van de ex-partner bestaan, ook als de verzorgende ouder opnieuw gaat samenwonen of zelfs een huwelijk aangaat. Dit laatste is interessant om af te zetten tegen het voorstel om de onderhoudsplicht voor de stiefouder te laten vervallen én ook bestaande financiële verplichtingen voor kinderen geboren uit deze eerste relatie voor te laten gaan. Want neemt de ongelijkheid binnen de gezinnen dan niet nog meer toe?

Meer eerlijker?

Hoe pakken de wetsvoorstellen voor alle betrokkenen uit. De verzorgende ouder die verlies aan verdiencapaciteit heeft houdt – ongeacht de vraag of hij/zij op enig moment hertrouwt of gaat samenleven als waren zij gehuwd – de partneralimentatie. Afhankelijk van de leeftijd van de kinderen uit het eerste huwelijk bestaat er nog een geruime tijd recht op partneralimentatie. Als de nieuwe partner ook een goed inkomen heeft, dan zal het nieuwe gezin er financieel niet slechter op worden, zeker niet omdat de nieuwe partner niet financieel verantwoordelijk is voor de kinderen en er ook partneralimentatie wordt ontvangen. En wat als er binnen deze nieuwe relatie nog een kind of meerdere kinderen worden geboren? Blijft de partneralimentatie dan in stand terwijl de verzorgende ouder mede voor “andermans” kinderen de zorg heeft en dit buiten de bemoeienis van de ex-partner ligt? Voor de niet verzorgende ouder c.q. de onderhoudsplichtige ex-partner geldt dat de beschikbare draagkracht moet worden aangewend voor het betalen van de partneralimentatie én voor de kosten van verzorging en opvoeding van de

page

kinderen. Zoals hiervoor al genoemd, de bestaande financiële verplichtingen gaan voor. Dit betekent dat de onderhoudsplichtige ex-partner minder financiële mogelijkheden heeft om eventueel een nieuwe partner en of later geboren kinderen financieel te verzorgen. En de kinderen, wat doet het voor hen? Voor de kinderen uit het eerste huwelijk geldt dat er twee juridische ouders zijn die onderhoudsplichtig zijn, vader en moeder. Zij hebben volgens het wetsvoorstel het recht op het behoud van de alimentatie. Als de verzorgende ouder partneralimentatie ontvangt en lasten kan delen met de nieuwe partner, blijft er veelal ook bij deze ouder meer financiële ruimte over. De nieuwe partner c.q. de stiefouder is niet langer onderhoudsplichtig, maar zal (zeker wanneer er sprake is van een nauwe persoonlijke betrekking) (in) direct bijdragen in een deel van de kosten van de kinderen. Voor deze kinderen geldt dat zij het minste te lijden hebben c.q. het risico lopen dat niet in hun kosten van verzorging en opvoeding kan worden voorzien. Voor de kinderen geboren in het gezin van de onderhoudsplichtige ouder (die aan de ander partneralimentatie en kinderalimentatie voldoet) geldt dat zij het meeste (in financieel opzicht) achtergesteld worden. Daarnaast zullen deze kinderen het veelal financieel minder hebben dan de halfbroertjes/ zusjes met wie zij wel samen groot worden gebracht! Deze financiële ongelijkheid zal niet alleen merkbaar zijn, ook emotioneel kan daarvan de impact enorm zijn.

Maar wat dan wel?

Vanuit de belangen van alle kinderen bekeken stel ik mijn vraagtekens bij de huidige wetsvoorstellen op de punten zoals hiervoor aangegeven. Zijn er suggestie te bedenken waarbij tegemoet wordt gekomen aan: De financiële verantwoordelijkheid van de juridische ouders; Dat kinderen zowel geboren uit de eerste relaties én

page

latere relaties gelijk worden behandeld; Het voorkomen van conflicten ingegeven door financiële nood of onvrede; De keuzevrijheid van beide juridische ouders om hun leven na scheiding opnieuw in te richten. De juridische ouders zijn als eerstverantwoordelijk te houden. Het ligt in de wet vast dat de kosten van verzorging en opvoeding van kinderen prioriteit hebben, rekening houdend met noodzakelijke lasten. Daarover valt niet te discussiëren, kinderen zijn nu eenmaal niet in staat om in hun eigen levensonderhoud te voorzien én zij hebben er niet voor gekozen om op de wereld te worden gezet. Door meer prioriteit te geven aan de kosten van verzorging en opvoeding van de kinderen geboren uit het eerste huwelijk wordt op de rechten van het kind een inbreuk gemaakt. Dit betekent dat het juist in het belang van alle kinderen is wanneer de kring van onderhoudsplichtigen niet wordt beperkt. In de huidige maatschappij kiezen steeds meer partners ervoor om hun relatie op een minder formele manier te regelen, wat niet betekent dat zij onderling geen afspraken hebben gemaakt over het delen van de kosten van de huishouding (waar ook kinderen toe behoren). In onderlinge verhoudingen al dan niet stilzwijgend overeengekomen gaan samenlevende partners een dergelijke verplichting met regelmaat met elkaar aan. Zij willen immers een gezamenlijke huishouding met elkaar voeren. Kan een nieuwe partner op grond van een dergelijke afspraak gehouden zijn om een deel van de kosten van de verzorging en opvoeding van het “stiefkind c.q. de stiefkinderen” te dragen in geval van een tekort aan draagkracht bij de juridische ouders? Mijns inziens wel. Zonder nadere voorwaarden wordt de deur dan uiteraard opengezet om de nieuwe partner direct bij de kosten van de kinderen te betrekken. Dit is ook niet wenselijk. Een aanknopingspunt kan zijn het al dan niet bestaan van een samenlevingsovereenkomst. In veel overeenkomsten regelen de samenlevers

dat zij een wederzijdse verzorgingsplicht aangaan en dat de kosten van de huishouding naar rato van het inkomen en vermogen worden gedragen. Onder deze kosten wordt veelal ook verstaan de kosten van de in het gezin verblijvende kinderen. Wat als een samenlevingsovereenkomst ontbreekt maar er feitelijk wel dergelijke stilzwijgende afspraken gelden? Als er sprake is van een duurzame relatie van de partners en van wederzijdse financiële verzorging dan zou hetzelfde gelden. Om dit te toetsen zou men kunnen teruggrijpen op de in de jurisprudentie ontwikkelde criteria en normen om een “samenleving als waren men gehuwd” aan te nemen. Op grond van de wet ligt nu de bewijslast bij de onderhoudsplichtige ex-partner, maar daarvoor zouden nadere regels kunnen worden gesteld.

Tot slot

van de gemaakte keuzes binnen dat gezin) worden opgevangen. Dit leidt weer tot meer acceptatie, minder kans op onvrede en ongelijkheid. Alimentatie rekenen is maatwerk en soms erg complex, zeker wanneer er samengestelde gezinnen bij betrokken zijn. Het is daarom begrijpelijk dat de initiatiefnemers met een dergelijk voorstel komen. Toch zijn er vraagtekens te zetten bij de voorgestelde regelingen. Een nader onderzoek naar de werkelijke financiële en niet-financiële effecten van het al dan niet laten vervallen van de onderhoudsplicht van de stiefouder of juist om deze uit te breiden met een verplichting voor de “sociale stiefouder” (in combinatie met de voorgestelde wijzigingen) lijkt mij noodzakelijk gelet op de grote groep kinderen en ouders die met deze vraagstukken te maken hebben.

Mijns inziens worden conflictsituaties voorkomen door ernaar te streven dat beide ex-partners in gelijke mate de mogelijkheden hebben om hun leven opnieuw in te richten en dat wordt voorkomen dat er een ongelijkheid bestaat in de gevolgen van bepaalde keuzes binnen (nieuwe) gezinnen. Met de huidige wetsvoorstellen lijken de negatieve effecten vooral merkbaar bij het gezin van de onderhoudsplichtige partner en diens kinderen. De onderhoudsplicht van de juridische ouders en de “stiefouder” zorgt voor meer rekenwerk en tot meer wijzigingsmomenten. Dat is een nadeel. Anderzijds, in veel situaties lijkt het wel verdedigbaar om de (sociale) stiefouder mede onderhoudsplichtig te maken omdat deze stiefouder veelal ook een grote rol in het leven van het kind of de kinderen vervult en door de samenleving van diens partner wel bepaalde zorgverplichtingen aangaat. Het sluit aan bij de morele verplichting. Door een “stiefouder” als onderhoudsplichtige aan te merken kan een eventueel tekort aan draagkracht aan de kant van de verzorgende ouder (wat het gevolg kan zijn

page

Colofon

Uitgave Redactie

Academie voor de Rechtspraktijk Etienne van Bladel AriĂŤn Pons Sharon Olivier van Genderen

Ontwerp en realisatie Contactgegevens

Mark Pollema Academie voor de Rechtspraktijk Interne cursuslocatie Kasteel Waardenburg G.E.H. Tutein Noltheniuslaan 7 (navigatie: nr 1) 4181 AS WAARDENBURG T: 030-220 10 70 Traditionele cursussen T: 030-303 10 70 Webinar cursussen F: 030-220 53 27 E-mail: info@avdr.nl

Advertenties ISBN

page

Etienne van Bladel 9789462286375

They think we do BAD THINGS but we do them very well

page

2 79

No sense of doubt, for what you can achieve, I’d help you out, I’ve seen the life you wish to leave Well it kicks like a sleep twitch! You will choke, choke on the air you try to breathe. It kicks like a sleep twitch!

Tom Smith

page

www.avdr.nl

page

this is magna charta