Atelier PRO - Kerkhoflaan 11 -Een reis in de tijd

Atelier Pro Kerkhoflaan 11 Een reis in de tijd

‘Overal is een eigen sfeer, een sfeer die past bij wat het bureau maakt en hun vak­ manschap verraadt. Op inven­ tieve wijze ruimte door de tijd maken, dat lijkt een tot doel verworden motto hier. De plek toont op bijna moderne archeologische wijze de ont­ wikkelingsgeschiedenis.

Een sterkere identiteit voor een architectenbureau is er bijna niet om te laten zien en voelen dat dat je ruimte is.’

2

3

De schatkamers van Atelier Pro Thijs Asselbergs Nooit zal ik mijn eerste bezoek aan Atelier Pro vergeten. Ik kwam er voor het eerst als stadsarchitect van Haar­ lem begin jaren negentig. Ik had men­ sen uit Haarlem bij me om te kijken of het het geschikte bureau was om de nieuwe schouwburg en Toneelschuur te ontwerpen. De huisvesting van dit architectenbureau maakte daarbij direct diepe indruk op mij en mijn meegetrokken aspirant opdracht­ gevers. Immers je komt aan op een route die leidt naar een begraafplaats en rechts daarvan ligt op bijna minus­ cule wijze achter het groen en enkele bomen ingetogen verscholen de entreedeur van het bureau. Even denk je dat je fout zit. Dit kan niet het in­­ middels tot grote omvang en werken doorgestegen Haagse architecten­ bureau zijn. Dit moet een zij-ingang zijn. Nadat je nogmaals adres en huis­ nummer – Kerkhoflaan 11a – hebt gecontroleerd waag je door te lopen over het korte bospaadje naar de deur.

Heel langzaam bekruipt je dan het geruststellende gevoel: het klopt, ik zit goed, we zitten goed, niet alleen qua adres, maar ook qua gebouw en sfeer. Want wie eenmaal achter de ingetogen voordeur van Atelier Pro is doorgedrongen wordt direct letter­ lijk geconfronteerd met de derde dimensie. Onder en boven zijn ruim­ ten, in de verte lijkt er een ontvangst­ receptie te zijn en de regen hoor je op het dak tikken zonder dat het waar dan ook lekt. Dat schept vertrouwen.

Deze architecten kunnen detailleren, maken ruimte en gebruiken tal van verschillende materialen die een even­ wichtig ensemble vormen.

Je voelt je er direct thuis.

Maat en schaal, kleur en materiaal geven een balans weer die historisch

De verscholen entree van Atelier PRO

gegroeid vakmanschap weerspiegelt.

tot het moment dat de gastheer je

bureau maakt en hun vakmanschap

Vervolgens word je binnengelaten

meeneemt voor een rondleiding door

verraadt. Op inventieve wijze ruimte

in een ruimte die voelt als een anti­

het bureau zelf.

door de tijd maken, dat lijkt een tot

chambre. Eerst maar eens op adem

doel verworden motto hier. De plek

komen in de direct naast de entree­

En als dat moment is aangekomen

toont op bijna moderne archeologi­

deur gelegen ruimte die later middels

kijk je je ogen uit. Terwijl de gastheer

sche wijze de ontwikkelingsgeschie­

een slimme schuifdeur een vergader­

doorvertelt over de rijke geschiedenis

denis. Een sterkere identiteit voor

kamer blijkt te zijn. Wanneer je een­

van de verschillende gebouwen pro­

een architectenbureau is er bijna niet

maal zit ontstaat langzaam het ver-

beer je je te herinneren welke functie

om te laten zien en voelen dat dat je

­langen om meer te weten te komen

dat deel van het stelsel heeft gehad en

ruimte is.

van de raadselen van deze enclave. Je

het nu heeft. Je begint bij de architect

weet immers dat ergens achter je dat

thuis, geen mooiere plek dan deze.

En tenslotte keer je weer terug op de

hele architectenbureau is gehuisvest,

Immers dat is het eldorado van de

plek waar je bent begonnen. Je kijkt

met tientallen mensen, maar door de

schepper zelf die er daadwerkelijk zijn

buiten nogmaals naar die hele inge­

glazen deur zie je slechts een tuin en

schetsen aan het openstaande tuin­

togen entreedeur. Je weet nu dat daar

een fantastisch onderhouden en van

raam zit te maken. Je voelt Roosen­

een kleine historisch gegroeide interi­

rijke details voorzien woonhuis. En als

burg, je ziet ruimten in alle soorten,

eure stad zorgvuldig is ingepast. Dat

dan ook nog de gastheer plotseling

maten en functies. Er blijkt een volle­

is architectuur, dit is Atelier Pro.

blijkt te zijn opgetrommeld en via deze

dige architectuurgeschiedenis van

zelfde tuindeur de ontvangstruimte

industrieel bouwen tot ambachtelijke

binnenstapt raken je oriëntatievermo­

details naast elkaar te bestaan. Bijna

gen en nieuwsgierigheid op drift. ‘Ik

onvoorstelbaar wordt het verhaal en

kom van huis’, zegt Hans van Beek, om

de werkelijkheid wanneer het Forum

je vervolgens te gaan uitleggen hoe

aan je wordt uitgelegd. De keurig aan­

hun gebouwencomplex in elkaar zit.

gelegde tuin blijkt het grote geheim van het bureau te bevatten. Onder dit

Aan de hand van een gereedstaande

intrigerende stukje dubbel grondge­

presentatie legt hij uit hoe de geschie­

bruik blijkt een belangrijk deel van het

denis van het bureau valt af te lezen

bureau te zitten dat vervolgens uit­

aan de verschillende soorten gebou­

kijkt op een tweede veel ruigere en

wen die in de loop der tijd onder,

lager gelegen tuin. Tarzan en Jane

bo­ven, naast, achter, verderop aan

kunnen elk moment van boom naar

het bureau zijn toegevoegd. Het is een

boom slingeren. Iedere binnen- en

totaal onverwachte bureaupresenta­

buitenruimte blijkt zijn eigen identi­

tie. Ik blijk letterlijk in de geschiedenis

teit te bezitten. De ene keer is het een

van een architectenbureau te zitten

glazen, ronde serre en de andere keer

en zie het college ontwikkeling van

een besneeuwde pergola met bouw­

een kleine stad rond deze rijke Haagse

monsters. Uiteindelijk beland je aan

context aan mij voorbij trekken. De

de Bankastraat waar het bureau recent

rijke heldere ordening in de tijd wordt

door de statige gevelwand van deze

nog eens een keer versterkt doordat

zijstraat is heengedrongen. Zelfs het

in deze ontvangstkamer alles op orde

traditionele Hollandse woonhuis met

is. Presentatiemappen ogen perfect.

kamers en suite en verdreven trappen

Tot in de kleinste details blijkt aan

aangesloten op gangen is evenwich­

alles gedacht. Je voelt direct de warme

tig ingepast in het totale complex.

plaat onder de ontvangsttafel waar

Je voelt je in een organisme en in een

men aan zit. Dat is comfort, dat voelt

kleine stad tegelijk. Overal is een eigen

behaaglijk. Je kunt bijna niet wachten

sfeer, een sfeer die past bij wat het

5

De periode Luyt en Roosenburg

6

Hotel Beau SÊjour (1882–1898) met uitkijkpunt op het dak en vrij uitzicht op het Bankaplein

Den Haag groeide in de loop van de

kijkpunt voerde, was zeer ingenieus

negentiende eeuw naar verschillende

van constructie: twee ten opzichte

kanten om de groeiende bevolking te

van elkaar verschoven spiralen zorg­

kunnen huisvesten. Op het zand in de

den ervoor dat het stijgende en da­

Archipelbuurt vestigden zich welge­

lende publiek om elkaar liep zonder

stelden die veelal hun vermogen in

elkander in de ogen te zien.

Indië hadden vergaard. Aan de noord­

Ten behoeve van het uitzicht in de

westkant grensde de Archipelbuurt

richting van de stad was bepaald, dat

aan de Scheveningse Bosjes. De ge­­

de rooilijn van de panden aan de nog

meente kocht deze woeste duingron­

te bebouwen ‘hoge’ Bankastraat zou

den in 1831 en liet er wandelpaden en

worden doorgetrokken op de achter­

een waterpartij aanleggen om de

kant van het hotel. Tevens moesten er

Bosjes tot een aangenaam wandel­

voortuintjes worden aangelegd en

gebied te maken.1

was het planten van hoog opgaand

Op de overgang van de woonwijk naar

hout verboden.

de Bosjes, op de Bankahoogte die uit­

In 1898 sloot het hotel, de serre werd

zicht bood op de stad in het zuid­

afgebroken en de tuin kon worden

oosten, lagen drie begraafplaatsen:

bebouwd omdat de rooilijnclausule

de Algemene, de Katholieke en de

verviel. Tot op heden is de tuinbegren­

Joodse. De Algemene Begraafplaats

zing van Beau Séjour te herkennen

was in 1829 aangelegd op een voor­

aan de terugspringende gevelwand.

Dorpskaart Scheveningen (1832)

malig militair proefveld. Stadsbouw­ meester Zeger Reijers ordende de graven in een geometrisch patroon, in groepen omzoomd door strak ge­ schoren taxus- en hulsthagen aan weerszijden van een brede middenas.

Tuinarchitect J.P. van Alff, die bij de plantsoenendienst werkte, maakte in 1934 een ontwerp voor een uitbrei­ ding van de begraafplaats. Hij combi­ neerde de geometrische stijl met veel borders en een vijver. Iets zuidelijker ligt de Katholieke Begraafplaats, die in 1830 is aangelegd door architect Adriaan Tollus. Hij rangschikte de graven in een cirkel rondom de mo­ numentale neoclassicistische kapel.

Tussen de twee begraafplaatsen, op de top van de Bankastraat, werd in 1882 het Hotel Beau Séjour gebouwd.

De door de Duinweide-maatschappij gebouwde uitspanning was een trek­ pleister voor de Haagse beau-monde.

Bierhalle, koffiekamer, biljartzalen, kinderspeeltuin, hotel/pension en een beveldère stonden de gasten ter be­ schikking. De trap die naar een uit­

7

Schilderij tennisbaan Kerkhoflaan 11 van A.M Luyt Het schilders­atelier, houtskooltekening van A.M. Luyt

8

Schildersatelier in gebruik als archi­­tec­ tenbureau Roosen­ burg (± 1930)

rug toe naar de begrafenisstoeten die

een maatschap. Aan het eind van de

voorbij kwamen op weg naar de Alge­

jaren vijftig trok Roosenburg zich uit

De kunstschilder Arie Martinus Luyt

mene Begraafplaats.

het bureau terug, maar hij bleef er tot

(1879–1951) was vanaf 1901 op het ter­

Roosenburg ontwikkelde zich in de

zijn dood naast wonen.

rein aan de Kerkhoflaan gevestigd in

jaren twintig en dertig tot een promi­

een atelier, naast de tennisbaan op het

nente figuur in de Haagse architectuur­

hoger gelegen deel van de huidige

wereld. Tot zijn meest gewaardeerde

tuin. Het atelier was gebouwd door

Haagse werk behoren het hoofdkan­

architect Ch. Steffens. Het betrof een

toor van de KLM, Villa Windekind en

bescheiden bouwwerkje op een recht­

de woningen aan de Bronovolaan en

hoekige plattegrond met een plat dak.

Waalsdorperweg. Buiten Den Haag

De plattegrond was in dezelfde rich­

werd hij bekend door utilitaire werken

ting georiënteerd als de huizen aan

zoals bijvoorbeeld de sluizen in de Af­

de Bankastraat, met een kleine tuin

sluitdijk, het gemaal Lely, gebouwen

op het noordoosten.2 In 1921 vertrok

voor de staatsmijnen en voor Philips,

Luyt met zijn vrouw Bernhardine Ger­

zoals de Witte Dame in Eindhoven en

lach naar Zuid-Afrika. Luyt schilderde

de Rijks Verzekeringsbank in Amster­

landschappen, maar was vooral be­

dam. Na de oorlog besloot Roosen­

kend om zijn karakteristieke weergave

burg zijn bureau om te vormen tot

1901–1921: Luyt en Roosenburg

± 1900

van paarden en ruiters.

1918

Luyt was de zwager van architect Dirk Roosenburg. Roosenburg (1887–1962) kwam uit een Haags artsengezin en studeerde bouwkunde in Delft. Na zijn

Voorgevel huis Mej. H.M.C. Luyt aan de Kerkhoflaan in de jaren twintig

afstuderen in 1911 trouwde Roosen­ burg met Annie Luyt (1881–1961). Zijn ouders hadden grote bezwaren tegen het huwelijk met de oudere en minder

Schetsontwerp Dirk Roosenburg, woonhuis Mej. H.M.C.Luyt

chique Sliedrechtse. Kleinzoon Rem Koolhaas: ‘Hij zag haar tennis spelen toen hij 14 was en raakte gefixeerd, en hij rustte niet voordat hij met haar ge­ trouwd was.’3 In de periode 1912– 1923 kregen ze zes kinderen.

In 1918 had Roosenburg ten noorden van het atelier een eenvoudig huisje ontworpen voor Henriëtte Luyt (1887–1945), de zus van Arie en Annie.

Het bakstenen huisje bestond uit één laag op een langgerekte plattegrond met een overstekend schilddak. De gesloten gevel aan de Kerkhoflaan bevatte de voordeur en twee kleine raampjes, terwijl de tuingevel op het zuidoosten gericht was met een lange reeks ramen, een overdekt terras op het oosten en een deur naar de lager gelegen tuin. Zo keerde het huis de

9

Huisje Kerkhoflaan, ontwerp Dirk Roosen­ burg. Bestaande gedeelte met nieuwe aanbouw

10

Huis Kerkhoflaan in aanbouw (± 1923)

1921–1929: Het verhaal van het huis

dubbel functioneel: de bovenverdie­

en het bureau

ping is betrekkelijk dichtbij en het is er, zonder extra verwarming, snel

In 1921 nam Roosenburg het terrein

warm. Juist het plaatselijk verlagen en

aan de Kerkhoflaan over van Arie Luyt.

verhogen geeft dit huis karakter. Het

Toen Roosenburg en zijn vrouw het

duidelijkst is dat bij de woonkamer

terrein overnamen, hoorde daar het

waar de hoogte van 2.23 m via een

lagere, zuidelijke deel van de tuin nog

annex van 2.45 m hoog uiteindelijk

niet bij. Bij de tuin was een tennisbaan

een verhoogd middendeel van 2.85 m

gelegen. Roosenburg nam het atelier

heeft.’4

van Luyt in gebruik als kantoor en

In de woonkamer is de schoorsteen

bouwde aan de noordoostkant een

van oranje-rood geglazuurde steen

stuk tegen de bestaande woning aan.

dominant aanwezig. De stenen waren

Dit ‘Huisje Kerkhoflaan’ (1923), zoals

bestemd voor het jachtslot St. Huber­

hij het op de tekening noemde, kreeg

tus, maar omdat ze door zijn vroegere

twee lagen. De begane grond bevatte

werkgever H.P. Berlage waren afge­

de woon- en eetkamer met dienst­

keurd mocht Roosenburg ze meene­

ruimten, plus de ouderslaapkamer, en

men om te gebruiken in zijn huisje aan

op de verdieping waren de slaapka­

de Kerkhoflaan.

mers voor de jongens, de meisjes, de

In constructief opzicht vallen een paar

logees en de kinderjuf en een badka­

dingen op: het metselwerk boven de

mer. Roosenburg heeft weinig moeite

ramen draagt op de verdikte kozijn­

gedaan om te verhullen dat het huis in

stalen, en de rollaag is dankzij het

verschillende fasen is gebouwd. Hij

grote overstek uitstekend als water­

maakte gracieuze overgangen tussen

slag te gebruiken. Aan de tuinkant kan

de verschillende delen.

de gevel bijna geheel geopend

Opmerkelijk zijn de verschillende pla­

worden. Daarbij heeft Roosenburg

fondhoogten op de begane grond. In

gebruik gemaakt van het grote dak­

een artikel in Forum schreef Hans van

overstek; door middel van katrollen

Beek daarover: ‘Het is een heel bijzon­

worden de ramen horizontaal opge­

der huis, hoewel in twee fasen ont­

klapt.

1923

worpen, vormt het toch een duidelij­ ke eenheid. Heel streng is de borstwering van 80 cm doorgezet in de woon-, eet- en vroegere ouder­ slaapkamer. De keuken en het vroege­ re kamertje van de dienstbode liggen drie treden lager dan de eethal en zijn, doordat het plafond wel doorloopt, ± 3 m hoog. De hogere borstwering van 1.35 m hoog kan goed, al moet je niet al te klein zijn om nog vanuit de keuken naar buiten te kunnen kijken, datzelfde gold ook voor het vroegere slaapkamertje van de dienstbode (2x2 m). Vanuit de eethal gaat een trap naar de bovenverdieping. De be­ perkte hoogte van de eethal is hier

11

12

Door vakgenoten werd Roosenburgs

decoratie en geringe hoogte van de

huis zeer gewaardeerd. Albert van

vertrekken.6

Rood schreef bijvoorbeeld: ‘Hoe won­

Latere villa’s van Roosenburg waren

derlijk bekoorlijk het is in al zijn een­

wellicht meer karakteristiek voor zijn

voud, dank zij de delicate verhoudin­

architectonische opvattingen. Daar­

gen en kleurverdeling wordt slechts

van zijn de villa’s Windekind en Wulff­

ten deele uitgedrukt door bijgaande

ten Palthe, beide in de jaren 1927–

prentjes. De zorg van den ontwerper

1928 gebouwd aan de Nieuwe

heeft zich niet beperkt tot de gevels.

Parklaan, goede voorbeelden. Beide

De interieurs hebben een atmosfeer

zijn statig maar sober in decoratie en

vol warmte en diepte, de indeling en

materiaalgebruik. Maar het huis aan

detaillering van al den ruimten heeft

de Kerkhoflaan heeft een soort onver­

een maximum bewoonbaarheid met

wachte spontaniteit, met zijn open­

een minimum van middelen gescha­

heid aan de tuinkant, de opmerkelijke

pen.’5

vondsten zoals de ingenieuze ramen

In architectonisch opzicht is het huis

die helemaal opengeklapt kunnen

aan de Kerkhoflaan een typisch pro­

worden, en een weelderige tuin. Het

duct van zijn tijd. Roosenburg was als

huis en bureau sloten naadloos aan bij

jong architect – net als veel vakgeno­

het onconventionele drukke leven en

ten – zeer onder de indruk van het

werk van Dirk Roosenburg

werk van de Amerikaanse architect

In 1923 bouwde Roosenburg ook aan

Frank Lloyd Wright. Het huis aan de

de noordwestkant een houten bouw­

Kerkhoflaan lijkt dan ook in de eerste

deel met een zadeldak tegen het ate­

plaats geïnspireerd op de landhuizen

lier aan met de voordeur in de tuinge­

van Wright. Bovendien was het een

vel. Daarmee draaide hij de oriëntatie

echt Haags huis; het past in een aantal

van het atelier om, dat nog op de

opzichten in wat wel De Nieuwe Haag­

Bankastraat gericht was geweest.

sche School wordt genoemd. Kenmer­ kend aan de architectuur van die ‘school’ – voor zover er sprake is van een coherente stroming – was de toe­ passing van flauw hellende daken, ku­ bistische bouwmassa’s en brede be­ tonnen lateien, soberheid in de

13

Woonkamer familie Van Beek (2005)

14

Woonkamer van familie Roosenburg

15

Speelhuisje van Teun Roosenburg (1931)

Familie Roosenburg in de boventuin. Let op keermuur met bastion, gemetseld van brokstukken van de tennisbaan

Doorsnede Schip 1929 met ruimte voor de ondergrondse drukkerij

16

Doorsnede Schip 1951 de laatste uitbreiding van Roosenburg

bureau mee en ook de tuin werd in­

De directeur van de plantsoenen­

tensief gebruikt.

dienst wilde van de Scheveningse

In 1929 was het bureau alweer toe aan

Op het bureau werkten in de beginja­

Bosjes een dicht, ‘natuurlijk’ bos

uitbreiding. Roosenburg had het aan­

ren ongeveer tien á vijftien mensen,

maken, waar opgaande bomen ge­

grenzende, lager gelegen stuk grond

en dat aantal groeide gestaag, afhan­

combineerd werden met dichte be­

kunnen kopen en bouwde daar een te­

kelijk van de hoeveelheid werk. Aan

groeiing van heesters. In 1951 waren

kenkamer, met het voor Roosenburg

het begin van de jaren dertig had Roo­

de bomen alweer kniehoog en in 1957

karakteristieke vooruitstekende za­

senburg minder opdrachten omdat

kon Roosenburg vol trots zeggen dat

deldakje. Het schildersatelier was nu

het crisistijd was, waardoor hij perso­

zijn huis in Den Haag ‘de mooiste lig­

aan twee kanten door nieuwbouw in­

neel moest ontslaan. Hij schreef in

ging’ had.11

geklemd. Ten behoeve van het perso­

1934 aan een vriend: ‘Nu zit ik in een

Roosenburg veranderde nog één keer

neel en de kinderen bouwde hij in

bureau zonder enige arbeid met een

iets aan zijn kantoor. Zo werd onder

1929 bovendien een rijwielberging

jongste bediende. Een wonderlijke ge­

de laatste aanbouw van het bureau in

aan de Kerkhoflaan.

waarwording, altijd werk gehad en

1951 een archiefkelder uitgegraven.

Het huis op de Kerkhoflaan was, als

voldoende, soms heel veel gedurende

Het bureau heette inmiddels Roosen­

we de verhalen mogen geloven, altijd

zestien jaren en nu niets. We beleven

burg Verhave Luyt de Iongh.

vol met familie en bevriende beeldend

de triomf van de middelmatigheid.

kunstenaars, architecten, muzikanten

We hebben het predikaat ‘duur’ en of

en opdrachtgevers. Roosenburg com­

het goed is doet er minder toe. Aan

bineerde werk en gezin moeiteloos.

alle kanten zie je belangrijke opdrach­

‘Op woensdagmiddag als het regende

ten gaan naar architecten van de

gingen wij naar het bureau en dan

tweede rang zo niet de derde rang…’8

kregen wij een klein tekenplankje’,

Overigens had hij een jaar later weer

vertelde zijn zoon: ‘de tekenaars

meer dan genoeg werk.

spanden een papier op en dan moes­

In de Tweede Wereldoorlog werd de

ten we tekenen’.7 Roosenburg nodig­

betonnen vloer van de tennisbaan in

de opdrachtgevers na een werkbe­

stukken gehakt en van de betonbrok­

spreking gewoonlijk uit om te komen

ken werden keermuren en een bastion

eten en raakte vervolgens steevast

gemetseld. De tuin werd opgedeeld in

met hen bevriend. Daaruit volgde

een echte boven- en ondertuin. De

vanzelfsprekend nieuw werk. Annie

ondertuin werd omgespit tot moes­

Roosenburg verzorgde de boekhou­

tuin waar Roosenburg in de oorlog ‘de

ding van het bureau en toen het huis

aardbeien rijp zat te kijken’. Zijn per­

in 1931 te klein werd voor het grote

soneel werkte in de kruipruimte

gezin, liet Roosenburg zijn veertienja­

onder het bureau aan valse papieren

rige zoon Teun voor zichzelf en zijn

en stempels.9 Het gebied zou zwaar

twee broers een speelhuisje tegen­

getroffen worden in de Tweede We­

over het bureau tekenen en bouwen

reldoorlog. Dirk Roosenburg schreef

onder supervisie van de bouwkundig

aan een vriend: ‘Wanneer je me be­

tekenaars. Het was een huisje zoals ze

zoekt zul je geen bosschages meer

wel in kinderboeken afgebeeld

zien. Ik sta met mijn huis aan ‘t einde

worden, met een hoog opgaand za­

van een vlakte en de wind uit het Z.W.

deldak en een band van kleine raam­

is meer dan erg.’10 Het herstel verliep

pjes aan de tuinzijde. De verdieping

opvallend snel omdat de gemeente

was bedoeld als bergruimte.

teruggekeerde gevangenen en andere

Ook het woonhuis kreeg in 1937 nog

werkzoekenden op grote schaal inzet­

een uitbreiding: de badkamer. Het

te bij het puinruimen en herbeplanten

complex groeide zo met het gezin en

van de stedelijke groengebieden.

Vanaf de jaren dertig

1929

1931

1937

1951

17

Scheveningse Bosjes (juli 1945) gericht naar de Kerkhoflaan. Boom足 loos als gevolg van de 2e wereldoorlog

In de tweede wereld足 oorlog werd een wal van afval gebouwd om de Algemene Begraafplaats. Op de achtergrond de eerste fase van het KLM gebouw

18

Midden in de cirkel de kruising van de Kerkhoflaan met de nog niet doorge足 trokken Bankastraat

19

De periode na Roosenburg

20

1962–1978 de tussenperiode Vanaf de laatste ingreep van Dirk Roo­ senburg in 1951 (het graven van de archiefkelder onder de uitbreiding van 1929) zou het nog tot 1978 duren voordat er weer gesleuteld werd aan het toch al veelzijdige complex aan de Kerkhoflaan. Na het overlijden van Roosenburg in 1962 werd het huis nog tot 1971 bewoond door de oudste zoon Dirk Paris totdat deze naar Twente verhuisde en hij het ver­ huurde. Ook het atelier werd ver­ huurd, omdat het bureau inmiddels van de dependance in de Bankastraat z’n hoofdvestiging had gemaakt. Het werkte onder de naam Verhave Luyt de Iongh verder, een naam die uitein­ delijk uitmondde in Liag (Luyt de Iongh Abels Grasveld). De laatste huurder was de Stichting Recreatie.

De tuin, die Dirk Paris en zijn vrouw nog intensief gebruikten en goed onderhielden, werd in de verhuurpe­ riode niet echt betrokken bij het com­ plex en dan ook nauwelijks onderhouden. De foto’s uit 1978 laten dat zien.

21

‘Ik herinner mij nog goed, de keer dat ik voor het eerst het door Dirk Roosenburg ge­bouw­ de woonhuis aan de Kerkhof­ laan bezocht; het was in mei 1978. De bijzondere plek inge­ klemd tussen de bebouwing van de ‘hoge’ Banka­straat en de Kerkhoflaan is dan, zo weet ik inmiddels, op z’n mooist.

Het ontloken groen in vele schakeringen bepaalt dan de oprit naar de Algemene Be­ graafplaats. Tussen het groen aan de rechterzijde een toe­ gangsdeur zonder pretenties.’

22

23

De vergaderkamer die in 1990 onderkelderd zou worden Het nieuwe entreegebied met lichthof om de iep, grindtegels op de vloer

vlnr Het slopen van de fietsenstalling, het schilderen van het atelier, de vergaderkamer nog niet gebouwd

24

1978, 1979

1978 een schildersatelier wordt

haalt ze niet de ideale maat van

De vroegere ouderslaapkamer van

Atelier Pro

2.26 m van Le Corbusier maar zit er

Roosenburg is werkkamer geworden,

wel dicht bij. Een erker geeft uitzicht

de badkamer is verwijderd en in de

Vanaf 1978 zou dat veranderen.

op de tuin. Via een gemetseld trapje

uitbouw is een gastenbadkamer

In 1976 was Pro, zoals het toen nog

sta je dan opeens in die tuin en

gerealiseerd. Door de provisiekamer

heette, opgericht en gevestigd aan de

terugkijkend naar het huis zie je dat

is een doorgang gemaakt ten behoeve

Haagse Statenlaan. Pro was de

de achtergevel eigenlijk de voorgevel

van een eigen ingang van het

voortzetting van architectenbureau

is; het huis richt zich geheel op de tuin

tuinhuis.’

Schamhart, door Schamhart, Van

en zo is het ook ontworpen.’4

Het atelier werd doorgetrokken tot

Beek, Nieuwenkamp en Verheij

Aankomend vanaf de Bankastraat valt

aan de tuinmuur zodat links van de

gesticht. Voor een nieuwe start werd

vooral het hoogteverschil op in

nieuwe entree een vergaderruimte

een nieuw onderkomen gezocht.

combinatie met het groen van het

ontstond. Aan de rechterzijde van de

Schamhart was bij vrienden op

duingebied. De hoek omlopend

entree, werdennog steeds in de

bezoek in een pand met uitzicht op

richting de begraafplaats is de stilte

tuinmuur, werden achter elkaar een

het complex aan de Kerkhoflaan. Hij

die bij een begraafplaats hoort

garderobe, een toilet, een

hoorde dat het te koop stond. Bij het

bepalend en is de enigszins

wachtruimte en een

eerste bezoek aan de Kerkhoflaan

teruggetrokken architectuur van

administratieruimte gebouwd. De

werd Van Beek direct getroffen door

nummer 11 juist het laatste dat opvalt.

oorspronkelijke atelierruimte kreeg

de bijzondere ligging, de omgeving,

De gesloten gevel en de verborgen

bovendien een entresol waar twee

het groen en natuurlijk de

ingang – die zeker in de zomer bijna

tekentafels konden staan. De

architectuur.

niet te zien is tussen alle bosschages–

openheid van de architectuur en het

Hij schrijft daarover in Forum: ‘Ik

staan in schril contrast met de

bureau en de relatie met de tuin werd

herinner mij nog goed, de keer dat ik

openheid aan de tuinzijde van het huis

benadrukt door het gebruik van

voor het eerst het door Dirk

én van wat eens het schildersatelier

gewassen grindtegels in de hal en de

Roosenburg gebouwde woonhuis aan

was. Een openheid die benadrukt

gang naar de overige ruimtes. De

de Kerkhoflaan bezocht; het was in

wordt door een glazen deur achter de

gang werd met een gebogen

mei 1978. De bijzondere plek

oude eikenhouten poort die letterlijk

lichtstraat afgedekt. Rondom de oude

ingeklemd tussen de bebouwing van

altijd open staat.

iep, die inmiddels het loodje heeft

de ‘hoge’ Bankastraat en de

Terug naar mei 1978. Het complex aan

gelegd en is vervangen door een

Kerkhoflaan is dan, zo weet ik

de Kerkhoflaan – woonhuis, tuinhuis

plataan, werd een lichthof gemaakt.

inmiddels, op z’n mooist. Het

en voormalig bureau – is op dat

De eerste uitbreiding was een feit en

ontloken groen in vele schakeringen

moment te groot voor Pro alleen.

het zou zeker niet de laatste zijn.

bepaalt dan de oprit naar het hek van

Hans van Beek koopt het woonhuis,

de Algemene Begraafplaats. Tussen

collega Henk van der Leeden het

het groen aan de rechterzijde een

tuinhuis. Het tuinhuis krijgt een

toegangsdeur zonder pretenties (nog

aanbouw. Van Beek past het

geregeld bellen mensen die denken

woonhuis aan: ‘Oorspronkelijk was de

dat het de conciërgewoning van de

keuken het domein van het personeel;

begraafplaats betreft), verder geen

vanuit het tochtportaal kon men

ramen op een toiletraampje en het

direct de keuken bereiken, tussen

raam van de vroegere badkamer na.

keuken en eetkamer was een

Binnenkomend in het tochtportaal

doorgeefkast met doorgeefladen.

vallen de nog originele zwart-wit

Omdat de dienstbode ontbrak

geblokte tegels en craquelé wastafel

hebben wij een directe verbinding van

op. Via een klapdeur met Jugendstil

keuken naar eetkamer gemaakt ten

grepen kom je de hal (eetkamer)

koste van de doorgeefkast. Dat

binnen. Deze kamer is net als het

leverde in het tochtportaal een

tochtportaal erg laag; met z’n 2.23 m

garderobeplaats op.

25

Eetkamer van familie Roosenburg met doorgeefkasten en laden

26

Eetkamer familie Van Beek met door足 gang naar de keuken

27

Aanbouw serre tegen het Ruim onder het Schip. Let op de bouwvallige tuinmuur.

1985

1986

28

1985: een tweede kleine uitbreiding Atelier Pro groeide en in het beperkte economische klimaat van de vroege jaren tachtig kreeg het bureau toch opdrachten voor bijvoorbeeld een be­ jaardencentrum in Moerwijk, een bi­ bliotheek in Leidschendam, het woon­ gebouw Zwaan, het raadhuis in Voorburg en de Nieuwe Markt in Gouda. Architectuur ontwerpen was, ondanks de intrede van de eerste computers op een enkel bureau, toch nog vooral een resultaat van de teken­ tafel en om daar meer ruimte voor te creëren bouwde Pro een serre aan wat ze zelf later het Ruim zouden gaan noemen. De openheid die de entree kenmerkt werd doorgezet in deze nieuwe verbouwing.

De serre geeft een prachtig uitzicht over de tuin.

1986: nieuwe ruimte, ondergronds en bovengronds Aansluitend op de toevoeging van de serre, werd opnieuw ruimte bedacht en gemaakt. Voor het vervaardigen van schetsmaquettes en het opslaan van schets- en presentatiemaquettes wilde Atelier Pro meer ruimte. Om de tuin zo min mogelijk schade te berok­ kenen werd een ondergrondse oplos­ sing voorgesteld, onder het atelier. De tuin bleef daarmee intact. Deze eerste ondergrondse oplossing bleek moge­ lijk omdat het complex, dat tegen het duingebied aanligt, boven het grond­ water ligt. Het zou dan ook het begin zijn van een reeks ondergrondse op­ lossingen. In diezelfde periode werd er ook nog een uitbreiding achter de administratieruimte gebouwd.

29

1988

1988: de rotonde

Vanaf 1987: dependances

Toen eenmaal de voordelen van het

Net zoals Roosenburg direct na de

hoogteverschil in het terrein waren

oorlog moest uitzien naar een depen­

ontdekt om uitbreidingen te herber­

dance, zo moest Pro dat ook. Met het

gen, lag een nieuwe ruimte voor de

winnen van een grote opdracht voor

hand op het moment dat er meer

een winkelcentrum in Velserbroek in

werkplekken nodig waren. De

1987 had de behuizing aan de Kerk­

opdracht voor het nieuwe Instituut

hoflaan te weinig tekenplekken. Een

voor Sociale Geschiedenis in Amster­

klein groepje van vijf medewerkers

dam was binnen en het stedenbouw­

onder leiding van toen nog architect

kundig plan voor de nieuwbouw en de

medewerker Leon Thier startte de

herontwikkeling voor het Oranje Nas­

eerste dependance bij directeur uit­

saukazerneterrein zat eraan te

voering Cees Nieuwenkamp thuis.

komen, terwijl het Entrepot West,

Deze satelliet groeide snel. Al na een

ook in Amsterdam, was gewonnen.

jaar verhuisde de groep naar de

Ditmaal werd een half verdiept, rond

begane grond van een pand in de

paviljoen in de tuin uitgegraven en

Riouwstraat. Daar werd onder andere

met de serre verbonden. In dit pavil­

de prijsvraag voor de Haagse Hoge­

joen, met wederom een prachtig uit­

school getekend parallel aan het ste­

zicht op de tuin, konden zes

denbouwkundige plan voor de VaRa

tekentafels staan. Vanwege het hoog­

strook, Amsterdam.

teverschil in het terrein, werd het uit­ zicht vanuit het woonhuis en het tuinhuis niet verstoord door de bouw van de rotonde. Het werd echter ook langzaamaan duidelijk dat dit de laat­ ste bovengrondse aanpassing zou kunnen zijn zonder uitzicht naar en gebruik van de tuin te verstoren.

30

31

1 Voorboven 2 Directiekamer 3 Receptie 4 Atelier 5 Schip 6 Secretariaat 7 Tuinkamer 8 Bankatuin 9 Banka beneden 10 Vooronder 11 Archief 12 Ruim 13 Serre 14 Rotonde 15 Forum hoog 16 Forum laag 17 Forum tuin

5 4

6 3

2

7

1 8

9 17 16 15

14 13 12

11 10

32

1989: een archief, waar laat je het?

aanbouw van Roosenburg iets weg had van een schip, werden de ruimtes

Een groter bureau met meer opdrach­

met terugwerkende kracht genoemd

ten krijgt ook te maken met een

naar onderdelen van een schip. Zo

steeds uitdijend archief. Schetsen,

werd de vergaderruimte naast de

maquettes, bestekken, correspon­

entree het Voorboven en de ruimte

dentie, foto’s en ander materiaal

daaronder het Vooronder. De ruimte

lagen tot dat moment opgeslagen op

onder het Schip ging het Ruim heten.

de zolder, maar ook daar werd de

De uitbreidingen en de volgende

ruimte een probleem. De mogelijkhe­

meest ingrijpende toevoeging liggen

den om het bureau bovengronds uit

dicht tegen de grens van wat mogelijk

te breiden waren, zonder inbreuk op

is bij een complex als dat aan de Kerk­

de tuin te doen, onmogelijk gewor­

hoflaan. Een van de uitgangspunten is

den en de hoogte ingaan was ook

daarbij steeds geweest om de archi­

geen alternatief. Onder de houten

tectuur van Roosenburg en de bijzon­

aanbouw uit 1923 werd daarom een

dere tuin, die twee niveaus kent, te

nieuwe kelder gegraven ten behoeve

behouden. Ook omdat er gewoond

van het archief. De zolderruimte werd

werd aan deze tuin werd er zo omzich­

het onderkomen van de calculatieaf­

tig en voorzichtig mee omgegaan.

1989

1990

deling.

1990: meer opdrachten, meer vergaderen Hetzelfde patroon werd gevolgd op het moment dat er behoefte was aan extra vergaderruimte. Deze werd ge­ vonden onder de vergaderruimte die Atelier Pro realiseerde in 1978, naast de entree. Opnieuw werd er gegraven

Vooronder en archiefruimte met deur naar Vooronder

en de vraag rijst waarom het bureau al deze graaf- en bouwwerkzaamheden niet in één keer heeft uitgevoerd. Het antwoord ligt in de aard van de archi­ tectuurpraktijk die nogal wispelturig kan zijn. Achteraf gezien zijn al deze kleinere ingrepen de opmaat geweest voor de meest ingrijpende operatie die twee jaar later zou plaatsvinden.

Intussen hadden de uitbreidingen en aanpassingen er wel toe geleid dat het complex een labyrint van ruimtes was geworden, waar niet iedereen gemak­ kelijk zijn of haar weg kon vinden. Er was dan ook vaak spraakverwarring over wie zich waar bevond. Om die reden kregen de ruimtes een specifie­ ke naam. Omdat de oorspronkelijke

33

‘De ligging van het woonhuis betekende bovendien dat er slechts met kleine graafma­ chines gewerkt kon worden die onder de vroegere bad­ kamer uit 1937 door reden.

Dat was een ingreep die pre­ cisie vergde en bepaald niet ongecompliceerd was. Dit ty­ peert, in positieve zin, ook het werk van Atelier Pro. Een voor de hand liggende oplossing is niet altijd de beste. De beste oplossing is de oplossing die achteraf een vanzelfsprekend­ heid kent.’

34

35

Onderdoorgang voor zandafvoer

Keerwand om de kluit van de lindes

Diepgeplaatste nieuwe beukenhaag

1 Forum 2 Forum tuin 3 Forum hoog 4 Kelder woonhuis

3 2

36

1

4

1992: een Forum onder de grond

kan komen. Dit nieuwe deel, het Forum, werd slechts deels ingericht

Toen Atelier Pro de prijsvraag voor de

met werkplekken. Een groot deel van

Haagse Hogeschool in 1990 won,

de ruimte is juist vrijgehouden om

werd ook de Riouwstraat te klein. De

grotere bijeenkomsten te organise­

geschiedenis herhaalt zich: net zoals

ren.

Roosenburg in een dependance in de

Bij deze enorme ingreep kon de bo­

Bankastraat kwam, werd door Pro aan

ventuin tijdens de bouw, op een paar

de Bankastraat eerst een halve, later

details na, niet gespaard worden.

een hele, etage betrokken voor het

Voor de familie Van Beek was dat slik­

dertig man sterke Hogeschoolteam

ken, want de tuin was eigenlijk net op

dat niet lang daarna verhuisde naar de

orde. De boven- en benedentuin

bouwplaats. Maar zeker was dat het

waren weer enigszins verbonden en

bureau groot zou blijven.

na de beslissing voor de bouw van het

Achteraf gezien is de eerste onder­

Forum werd van de nood een heel

grondse ingreep in 1986 de opmaat

mooie deugd gemaakt door het ni­

geweest voor wat er in 1992 zou gaan

veauverschil ook in de tuin juist weer

gebeuren. Steeds, met relatief kleine

te herstellen. De oude beukenhaag

ingrepen, kreeg Atelier Pro meer grip

was als afscheiding tussen het woon­

op wat er ondergronds mogelijk was

huis en bureau van essentieel belang,

en zou zijn.

licht en lucht was dit voor het bureau.

Naast de opdrachten voor de Haagse

Hiervoor werd een niet voor de hand

Hogeschool en de VaRa strook krijgt

liggende oplossing bedacht. Er

Atelier Pro ook het stedenbouwkun­

werden nieuwe bomen op het ver­

dig plan voor het Laakhavengebied,

diepte niveau van het Forum geplant,

Den Haag, toegewezen. Nu is er voor

ze steken met hun kruinen boven een

langere tijd extra ruimte nodig. De

roostervloer uit.

keuze om niet te zoeken naar andere

De ligging van het woonhuis beteken­

kantoorruimte – wat op het eerste ge­

de bovendien dat er slechts met kleine

zicht een veel gemakkelijkere oplos­

graafmachines gewerkt kon worden

sing zou zijn geweest – maakte dat

die onder de vroegere badkamer uit

Atelier Pro op de Kerkhoflaan kon blij­

1937 door reden. Dat was een ingreep

ven. In de ogen van Van Beek en Thier,

die precisie vergde en bepaald niet

sinds 1990 naast Hans van Beek mede

ongecompliceerd was. Dit typeert, in

architect directeur, was die keuze niet

positieve zin, ook het werk van Atelier

moeilijk. Als vanzelfsprekend ontwer­

Pro. Een voor de hand liggende oplos­

pen zij, met hulp van Dorte Kristen­

sing is niet altijd de beste. De beste

sen, de grootst mogelijke ingreep:

oplossing is de oplossing die achteraf

een ruimte van 415 m2 onder de tuin

een vanzelfsprekendheid kent.

1992

van het woonhuis, ingeklemd tussen het oude atelier, het woonhuis en het tuinhuis. Ook het woonhuis krijgt bij deze operatie er een kelder bij.

Het hoogteverschil in de tuin is voor Atelier Pro een voorwaarde om die ruimte op deze wijze te kunnen reali­ seren. Het betekent dat er daglicht en uitzicht in een ondergrondse ruimte

37

38

De beukenhaag op poten in de patio met roostervloer

39

De bloempot voor de lindes met lichttoetreding voor het Forum

40

41

42

43

44

45

46

47

48

49

50

Net als in de dagen van Roosenburg is de tuin een sociaal trefpunt: er worden belangrijke verjaardagen en jubilea gevierd, er is regelmatig een beeldententoonstelling. Jaarlijks is er een groot feest voor vrienden en rela足 ties op de langste zaterdag. Ook het onderhoud van de tuin is een geza足 menlijke actie. Onder leiding van Van Beek en een deskundige van het bureau van tuinarchitect Copijn wordt zes keer per jaar door medewerkers van het bureau de tuin onderhouden.

Op de tuinavonden is er altijd soep en lekkere broodjes, zo wordt het hele bureau bij de tuin betrokken.

51

‘Juist op dat moment kwam een pand in de Bankastraat te koop en net op een plaats waar een verbinding met de Kerkhoflaan kon worden ge­ maakt. Dus werd besloten om de begane grond en eerste verdieping van dit pand te ver­ werven en een verbinding te maken: de Droogloop. Toen de monumentale kastanje­boom in april 2002 omviel – op de­ zelf­de dag als het tweede kabinet Kok – ont­stond er nog een keer een kans om iets bij te bouwen…’

52

53

1995

2002

54

De laatste uitbreiding: toch naar de

het Forum een belangrijke rol spelen.

Bankastraat

Ook de sfeer die het tuinhuis uitstraalt is behouden gebleven.

Met de bouw van het Forum leken alle mogelijkheden om nog uit te breiden

De ruimtelijke kwaliteit van de uit­

uitgeput, maar niets bleek minder

breidingen van Atelier Pro aan de

waar. Aan het eind van de twintigste

Kerkhoflaan staat buiten kijf, net als

eeuw, bijna honderd jaar nadat schil­

de architectuur en de bijzondere de­

der Luyt het perceel betrekt, is er toch

taillering van Roosenburg. Hoewel er

weer ruimtegebrek. De Haagse Hoge­

grote verschillen zijn tussen de archi­

school was gereed en het bouwbu­

tectuur van Roosenburg en Atelier

reau werd opgeheven. Juist op dat

Pro, zijn er ook overeenkomsten. Wel­

moment kwam een pand in de Ban-

licht de meest in het oog springende

kastraat te koop, precies op een

is de ambachtelijkheid van het werk

plaats waar een verbinding met de

van zowel Roosenburg als Pro.

Kerkhoflaan kon worden gemaakt.

Het meest getroffen echter werd ik

Dus werd besloten om de begane

zelf door de argeloosheid aan de voor­

grond en eerste verdieping van dit

zijde en natuurlijk de tuin. De over­

pand te verwerven en een verbinding

zichtelijkheid van de boventuin staat

te maken: de Droogloop.

in prachtig contrast met het geheim­ zinnige karakter van de lager gelegen

Toen de monumentale kastanjeboom

ondertuin. Lopend door de boven- of

in april 2002 omviel – op dezelfde dag

ondertuin, ben je je niet meer bewust

als het tweede kabinet Kok – ont­

van alle architectuur om je heen. De

stond er nog een keer een kans om

meer strakke uitleg van de boventuin

iets bij te bouwen. Ruggelings tegen

herinnert je aan de verhalen waarin

de secretariaatsruimte bouwde Ate­

Roosenburg figureert als een voor­

lier Pro een ruimte voor de boekhou­

treffelijke gastheer. In de ondertuin

ding en de bureaumanager. Tussen

hoef je niet veel moeite te doen om de

deze nieuwe ruimte en de Bankastraat

tennisballen opnieuw te horen vallen,

is een kleine binnentuin ontstaan

met geluiden van het gezinsleven op

waar de monsters buiten liggen uitge­

de achtergrond. Bij welk architecten­

stald en waar in de zomer gegeten kan

bureau kom je dat nog tegen?

worden. Ook dit keer heeft de uitbrei­ ding ruimte gekost maar tegelijkertijd ruimtelijkheid opgeleverd: de Bankatuin.

Na al deze verbouwingen zou de geest van Dirk Roosenburg ver weg kunnen zijn geraakt. Dat is echter geheel niet het geval. Zo kloek als Roosenburg het woonhuis ontwierp, zo robuust staat het er nog. Het intieme atelier is dan wel onvoorstelbaar, en op creatie­ ve wijze uitgebreid, de sfeer van een atelier heerst er nog steeds, waarbij behalve de presentaties en de feesten ook de pingpongtafel en de piano in

55

De droogloop met monsterberging richting Bankastraat

56

Vergaderen/lunchen binnen en buiten

57

58

59

1 Entree 2 Voorboven 3 Directiekamer 4 Atelier 5 Schip 6 Secretariaat 7 Tuinkamer 8 Bankabeneden 9 Bankatuin 10 Boventuin 11 Woonhuis

5

10

6

4

3

11

60

2

1

7

9 8

12 Forum 13 Ruim 14 Serre 15 Rotonde 16 Ondertuin 17 Archief 18 Vooronder 19 Maquettehok 20 Patio 21 Bankakelder

16 15

14 21

13

17 12

20

19

18

61

Nawoord Hans van Beek Als wij mensen rondleiden door onze behuizing krijgen wij altijd enthou­ siaste reacties. Zowel de plek als de wijze waarop van de plek gebruik is gemaakt, maar ook de geschiedenis van de locatie maken indruk.

Wij zijn dus aan positieve reacties gewend, maar toch viel de reactie van collega Thijs Asselbergs op toen hij eind december 2004 met zijn bureau ons atelier bezocht. Eén van onze partner architecten, Hans Kalkhoven, had een rondleiding gegeven met een toelichting op onze wijze van werken en de belangrijkste resultaten daarvan. De reactie van Thijs verraste ons en was verbluffend: ’Jullie hebben goud in handen. Zulk prachtig en de­ gelijk werk, zulke medewerkers, zo’n directie die als team werkt, zo’n be­ huizing met zo’n geschiedenis, maar ook een bureau met een ontwikke­ ling van Schamhart naar Pro, en via de geschiedenis van de behuizing en de locatie, de link naar Roosenburg’.

Dit jaar is het thema van de Dag van de Architectuur ‘Een Reis door de tijd’. Juist dit jaar realiseren wij ons dat ook wij bezig zijn met een reis in de tijd. In 1976 stichtte Sjoerd Scham­ hart, samen met zijn belangrijkste medewerkers van dat moment Hans van Beek, Cees Nieuwenkamp en Ernst Verheij een nieuw bureau: Ar­ chitectenbureau Pro. Eind 1980 trok Schamhart zich terug. En dit jaar in ja­ nuari was het dus precies 25 jaar gele­ den dat ik voorzitter van het directie­ team werd. Een mooi moment om de voorzittershamer door te geven aan Leon Thier, die al vanaf 1984 werk­ zaam is bij Pro. Eerst als medewer­ kend architect en sinds 1990 als archi­ tect directeur, gezamenlijk met mij

de eindverantwoordelijkheid dragend

Bij de Meerpaal won Pro een prijsvraag,

voor de architectuur van het bureau.

waarbij wij als enige een serieuze po­

Op 1 januari 2005 trad Dorte Kristen­

ging deden om de Meerpaal op de

sen, al sinds 1989 werkzaam bij Pro,

kaart te houden. Niet door louter res­

toe als architect directeur. Vanaf dat

tauratie, maar juist door de nieuwe

moment vormen wij gedrieën de ar­

functies zo te groeperen dat de ‘foot­

tistieke leiding. De zakelijke leiding

print’ van de oorspronkelijke Meerpaal

was sinds 1980 in handen van de direc­

afleesbaar is gebleven.

teuren Cees Nieuwenkamp (uitvoering

Datzelfde is gebeurd met de Ludger­

en financiën) en Ernst Verheij (facili­

kerk in Lichtenvoorde. Ook hier is sloop

taire zaken), die beiden stopten in

afgewend door een ongebruikelijke

1997. Zij zijn opgevolgd door Ewoud

ingreep: door het dak te verwijderen

de Jong en Paul Verstappen (tijdelijk).

ontstond een pleintje waar omheen

Sinds 2003 is Ernstjan Cornelis adjunct

woningen zijn gebouwd. De ruimte is

directeur uitvoering en financiën. Zo

op die manier behouden gebleven,

zetten wij onze reis in de tijd voort.

evenals de bijzondere plek in het dorp Lichtenvoorde. Binnen werd buiten,

Thijs Asselbergs merkte tijdens zijn be­

buiten werd binnen. De Ludgerkerk

zoek op, dat hij parallellen zag in het

werd Ludgerhof.

omgaan met onze huisvesting en de geschiedenis daarvan en de aanpak

Onze reis in de tijd is in de loop der

van ons werk. Daar zit iets in. In ons

jaren zichtbaar gemaakt op onze loca­

werk is het benutten of het uitnutten

tie aan de Kerkhoflaan 11. Onze ont­

van de plek altijd al een uitgangspunt

werpvisie is afleesbaar in onze huisves­

geweest, naast een zekere zorg voor

ting, zowel boven- als onder­gronds.

de omgeving. Als niet alleen de plek,

Het is een voorrecht om hier te wonen

maar ook gebouwen uitgangspunt

en werken en het blijft een prachtige

zijn, worden gebouwen bij ons al snel

plek met unieke tuinen, die ook voor

illustraties van een reis in de tijd.

Den Haag betekenis heeft.

De ‘jaarringen’ proberen wij dan zicht­

Ik ben er dan ook van overtuigd dat

baar te maken of te houden. Dat is niet

deze bijzondere plaats, die al meer dan

alleen bij de Kerkhoflaan het geval,

honderd jaar architecten inspireert,

maar ook bij verbouwingsopdrachten

ons ook in de toekomst zal blijven in­

elders zoals bijvoorbeeld het Bestuurs­

spireren en nog steeds uitdagingen in

gebouw van de Leidse Universiteit of

het verschiet heeft.

de Universiteitsbibliotheek Bijzondere Collecties van de Universiteit van Am­ sterdam. In beide gevallen is sprake van een nieuwe efficiënte huisvesting waarin de geschiedenis afleesbaar blijft en monumenten gekoesterd worden.

Bijzondere illustraties van reizen in de tijd zijn ook de Meerpaal in Dronten en de Ludgerkerk in Lichtenvoorde. In beide gevallen is sprake van gebou­ wen die al waren ‘opgegeven’ en op de nominatie stonden om gesloopt te worden.

63

Herkomst illustraties

Noten

Aviodrome Luchtfotografie 58,59 Hans van Beek 3, 20, 21, 23, 24(bo), 30(b), 38, 39, 43, 46, 47, 56(o), 63(m) persoonlijk archief Hans van Beek 8(l), 10(o), 12, 15, 17, 26 Selinde Biesheuvel 16(b) Jan Derwig 30(o) Dienst Stedelijke Ontwikkeling 9(o), 13(o), 16(o) Roel Dijkstra 63(o) Haags Gemeente Archief 6,7, 18, 19 Luuk Kramer 63(b) Susan Luyt 8(b) Kari Luyt 8(l) Mevrouw Roosenburg 9(r) Albert Roosenburg 10(b) Uit het boek Dirk Roosenburg, auteur Dorine van Hoogstraten, Uitgeverij 010 13(r) Peter de Ruig 5, 14, 27, 29, 30 (van boven naar onder 3,5,6), 37, 40, 41, 42(b), 44, 45, 48, 49, 54, 55(mo), 56(b), 57(o), 62, foto omslag René Souverijn 11(bo), 30(r), 33(o) Kees Stuip 24(m), 33(b), 42(o), 51(r), 57(b)

1 Botine Koopmans en Dick Valentijn (red.), Over bossen, parken en plantsoenen. Historisch groen in Den Haag, Den Haag, 2000, p. 118-123 2 Bouwaanvragen Kerkhoflaan 11a: Dienst Stedelijke Ontwikkeling, Den Haag 3 Interview Dorine van Hoogstraten met Rem Koolhaas, Amsterdam, 31 augustus 2004 4 Hans van Beek, ‘Kerkhoflaan 11a, Den Haag’, Forum, jrg. 35 (april 1991) nr. 1, p. 36-37 5 A.H. van Rood, ‘Het woonhuis van ir. D. Roosenburg’, Bouwkundig Weekblad, jrg. 46 (1925) nr. 8, p. 154 6 C.J. Blaauw, ‘Over moderne theorieën en bouwkunstbeoefening’, Wendingen, jrg. 3 (1920) nr. 1, p. 13-18 7 Dorine van Hoogstraten Dirk Roosenburg, architect (1887–1962), Rotterdam, 2005 8 Gemeentearchief Vlissingen, Archief Stichting Wooldhuis, inv.nr. 3, Brief van Roosenburg aan Albert en Cecile van Woelderen, 2 januari 1934 9 Gemeentearchief Vlissingen, Archief Stichting Wooldhuis, inv.nr. 3, Brief van Roosenburg aan Albert en Cecile van Woelderen, 12 juni 1944; Interview met Dirk Roosenburg (kleinzoon van Roosenburg), Den Haag, 24 februari 2003 10 Gemeentearchief Vlissingen, Archief Stichting Wooldhuis, inv.nr. 3, Brief van Roosenburg aan Albert en Cecile van Woelderen, 18 mei 1945 11 Redactie, ‘Wij spraken met Ir. D. Roosenburg, 70 jaar’, Het Vaderland, jrg. 88 (30-1-1957)

l= links r=rechts b=boven o=onder m=midden

met dank aan: Martien de Vletter, Dorine van Hoogstraten, Liag Architekten, Kari Luyt, Susan Luyt, Dirk Roosenburg jr, Albert Roosenburg

Colofon uitgever Atelier Pro samenstelling en tekst Martien de Vletter, Dorine van Hoogstraten vormgeving Atelier Pro (Joeri van Beek) i.s.m. Bureau Piet Gerards beeldredactie Hans van Beek, Joeri van Beek druk Drukkerij NIVO, Delft © Atelier Pro architekten Den Haag, juni 2005 www.atelierpro.nl isbn 90 809551 1 6 nur-code 648

64

Zo verscholen als het bureau van Atelier Pro is gelegen aan de Kerkhoflaan, zo sprekend en duidelijk is het verband met de architectuur van dit bureau. Niet bij ieder architec­ tenbureau bestaat er een duidelijk verband tussen het bureau en de omgeving waarin het gevestigd is, maar bij Atelier Pro is er geen betere uitleg van de architectuur denkbaar dan een rondleiding door het kantoor én de tuin. Een rondleiding is precies wat deze publicatie beoogt te zijn. Aan de hand van de lange en interessante geschie­ denis van de plek – Kerkhoflaan 11 – wordt de lezer meege­ voerd: vanaf de eerste bebouwing aan de Kerkhoflaan tot aan de laatste ‘inbreiding’ van Atelier Pro. De subtiele wijze waarop Atelier Pro, vanaf 1978 gevestigd aan de Kerkhoflaan, omgaat met de omgeving (het duin­ gebied), de bestaande architectuur (van Dirk Roosenburg 1887–1962) en het landschap (de tuin) is exemplarisch voor de ontwerpvisie. De architectuur van de Haagse Hoge­ school of bijvoorbeeld de woningen aan de Katerstraat of de Volendamlaan (Hage Hoek) is evenzeer tekenend voor de consistente houding en benadering van Atelier Pro en vormt een direct verband met de wijze waarop het bureau is georganiseerd en werkt.