34. ZENBAKIA. OTSAILA 2011. by astero

2011 Otsaila / 34.zk / 1,5 euro 0 0 0 3 4

771888 505000

haizetara

ZAZPI

34 Thinkstock 42 Urtzi URRUTIKOETXEA 24 DAVID cidre Azaleko argazkia: JUAN MANUEL COSTOYA • Aurkibideko argazkiak: 06 Juan Manuel COSTOYA 16 Antxon ITURRIZA

06 16

ARGITARATZEN DU: Astero. Herritar Berri SLU. DISEINUA eta MAKETAZIOA: Eneko Napal ARGAZKIAK: Argazki Press ERREDAKZIOA: Gran Via, 2-4. 48001 Bilbo (Bizkaia) Tfnoa: 946 61 20 55 E-posta: zazpihaizetara@astero.net EGOITZA: Pozo Blanco, 15 - 5 Bulegoa • 31001 Iruñea • Tel. 948 13 65 20. LEGE GORDAILUA: SS-238-2008 INPRIMATZEN DU: Printek Inprimategia. Zamudio

aurkibidea

16 AEB-etako PARKEAK

34 ALEMANIA

24 EKUADOR

42 CURAĂ&#x2021;AO

Arches eta Canyonlands parke naturaletan higadurak sortutako mirariak

06 ITHAKA

Greziako uharte mitikoa errealitatera ekarri eta ingurunearen alderdi gizatiarrena deskubrituko dugu

Tontorrez tontor, Hego Amerikako herrialdeko Sumendien Etorbidea ezagutuko dugu

Errealitatearen eta fikzioaren artean daude Alemaniako Gazteluen Ibilbideko paisaiak Holandarren Antilletaraino joan eta uharte bitxi bezain interesgarrian barna

42 04 MUNDUARI BEGIRADA Kanadako Banff Parke Naturala 49 BIDELAGUNA Agenda, bidaien eskaintzak, proposamenak, punta-puntako lekuak... 3

Munduari Begirada

Munduko parke nazional handi eta ederrenetakoa da Banff. Kanadako Alberta probintzian dago, Rocky Mountains mendikatean. Guztira 6.641 metro koadroko hedapena du, eta, eremu izugarri horretan, sekulako aberastasun naturalek dute tokia: glaziarrak, baso hertsiak, kobazuloak, mendiko paisaiak eta Louise laku izugarria. Gainera, parkeak beste batekin egiten du muga iparraldean, Jasper Parke Naturalarekin hain zuzen ere. Faunari dagokionean, oreinak, altzeak eta mendiko ahuntzak dira protagonista nagusiak. Bisitarientzat, berriz, kanpatzeko hamahiru gune, eskiatzeko hiru zonalde eta ostatuz betetako herrixka bat daude, parke osoko bakarra. 4

Getty Images/Comstock Images

BANFF PARKE NAZIONALA

Ororen abiapuntua izan zen uhartea

ITHAKA Testua eta argazkiak:

Juan Manuel Costoya

«Beste hori Laertestarra da, Ulises burutsua, Ithaka herrian hazia, oso harritsua den arren. Mota guztietako iruzurrak eta azpijoko aztiak egiten iaioa da». «Iliada» , Homero

Ithaka, Homerok kantatu zuen uharte mitikoa, errealitate ukigarria da. Itsaso Jonikoan kokatuta dago, Patrasetik itsasontziz lau ordu eskasera, eta kanal batek ahizpa nagusiarengandik bereizten du, Cefalonia uhartetik. Ithakak,

geografia murritz eta as-

kotarikoan, garai klasikoe-

tako paisaiei eta lasaitasunari eusten die. Gaur egun, bertako kala harritsuetan, belaontziak porturatzen dira, greziarren lasaitasunaren bila; hau da, kafe oso kargatua eta baso bat ur hartzen den bitartean, olibondoz, intxaurrondoz eta pikondoz inguratutako itsas horizonte bati begiratu nahian. 8

atras unibertsitate-hiria da. Hiriguneko kaleetan handikeria burgesak ditu, baina berehala urtzen dira, bisitariaren urratsak porturantz urruntzen diren heinean. Ithakarekin itsasontziz lotuta dagoen Peloponesoko hiri bakarra da Patras. Udazkena behe denboraldia da eta oso bidaiari gutxi sartzen dira, txartela eskuan, Itsaso Jonikora joateko mota guztietako hornigaiak kargatzen dituzten itsasontzien erraietara. Gainera, bisitari gehienak Cefalonia edo Leucade uharte jendetsuetara doaz. Itsasontziak Ulisesen aberriko mendien artean zulatutako Piso Aetos lehorreratzeko tokira hurbiltzeko maniobra egin duenerako, megafoniak –elebiduna, baina ingelesez kaskarra– grezieraz bakarrik eman ditu jarraibideak. Atzerritar guztiak aurreko portuan jada ontzitik atera direlakoan daude, eta arrazoia daukatela dirudi. Taxi pare bat dago jaisten ari den bidaiari multzo txikiaren zain, espantu

handirik gabe. Kostako lerro irregularrari jarraiki sigi-saga doan errepide aldapatsu eta estu batek bidaiaria minutu gutxian Vathyra eramango du, uharteko hiriburura. Vathyk 1.800 biztanle besterik ez dauzka, eta badia itxi batean biltzen diren kostaldeko herri txikien xarma dauka. Izan ere, 1953an uhartea suntsitu zuen lurrikarak etxeen altuera gehienez ere bi solairukoa izatea mugatzen zuen hirigintza antolamendua utzi zuen ondare gisa. Badia hau mendi malkartsuz inguratuta dago eta haien tontorrean kapera bizantziar ederrak daude. Aipatutako hirigintza antolamenduaren ondorioz, uharteko herri guztietan jauregi zahar batzuek iraun dute, eta berrikiago eraikitako etxeekin nabarmenkeriarik gabe nahasten dira. Hala, multzoari dimentsio gizatiar eta hurbil erraza ematen diote. Vathyk berak, alde handiagatik herri jendetsuena den arren, inpresio hori eragiten du, oinezkoa, edozein norabidetan joanda ere,

Aetoseko ontziralekua ikus daiteke argazki honetan. Ezkerreko orriko irudietan Ulisesen bi irudikapen: Vathyko udaletxean dago ezkerrekoa eta Anoghi herrian eskuinekoa.

Goialde moztuko errota ugari daude uharteko ekialdeko kostaldean. Garai batean uhartearen barnean bizirauteko bide bakarrak animaliek tiratako ibilgailuak eta oliba olioa zirela gogorarazten digute.

minutu gutxiren buruan herritik kanpora eramango duen pasealekua biltzen duena badiako ur bareei esker.

Itsasoa eta emigrazioa Bertako biztanleak uharteko giro kosmopolitaz oso harro daude, baita uhartea bisitatu eta hari kantatu zioten poetez ere. Giro kosmopolitari dagokionez, bertute hori beharrak sortu zuela esan dezakegu. Inguruko uharte gehienetan

bezala, biztanleen lan aterabide bakarrak itsasoa eta emigrazioa izan dira. Gehienek bi aukerak baliatu dituzte, nazioarteko itsas konpainiaren batentzat arrantzale gisa lan eginez. Mundua zeharkatu dute,askotan itsasotik ia jaitsi ere egin gabe, baina oroimenean ondo bereizten dituzte Bombay, Valparaiso, Antofagasta, Dakar edo Vigoko giroak. Itsasotik erretiratutakoan, beren sorterrira itzuli dira eta bildutako aurrezkie-

Vathyko badiako panoramika da orrialdeko argazki nagusikoa. Horren gaineko irudian Itakhako ekialdeko paisaietako bat ikus daiteke, eta, lerroon gainaldean, aldiz, Pernarakiako kapera ortodoxoa.

kin janari-denda bat edo taberna txiki bat ireki dute. Itsasotik urrundu gabe, betiere. Ez dago bila ibili beharrik haiek topatzeko. Nahikoa da establezimendu horiek apaintzen dituzten zuri-beltzezko argazki zaharrak jabe zaharraren aurpegiarekin alderatzea. Pertsona bera da: argazki-paper higatuan, gazte eta bizitzaz betea agertzen da, urrutiko agertokietan hartutako irudietan. Orain, jar dezagun arreta zahardadeak eta bizitzak pitzatutako aurpegian: gizon berbera da, oso urtetsua, baina bere uhartean dago. Emigrante guztien desio gorena da hori. Itzuleraren garrantzia ia begi-bistakoa da. Uharteko orografia aldapatsuak ere laguntzen du horretan. Herri batzuetan, etxe asko egiteko, mendiaz baliatu dira. Horiek eraikitzeko prozesu luzea lurra erosi eta egokitzetik hasten da eta pixkanaka baina urtez urte jarraitzen du, Alemanian, Australian, Ameriketako Estatu Batuetan edo Hegoafrikan egindako lanetatik urtero bidaltzen dieten diruarekin. Etxeak arreta handiz egiten dituzte, eta haiek inguratzen dituzten lurretan loreontzi eta zuhaitz bakoitza aurretik pentsatutako leku batean landatuak izan dira. Greziarrek gauza txikiekiko duten zaletasunaren erakuslea da; hau da, xehetasunei ematen dieten garrantziarena. Gogo horrek bidaiariari kapera ortodoxoen apainke-

ta koloreaniztuna gogorarazi dio. Kapera horietan, ikono bakoitzak, intsentsuontzi bakoitzak eta kandela bakoitzak aurrez erabakitako kokapena daukate, sakratua bezain estetikoa. Agian, batak ezin du bestea gabe biziraun.

Poetak Uharteko biztanleak harrotzen dituen beste alderdietako bat poesia da.Azken finean, Homerok “Iliada” lanean, Ithaka pare bat aldiz aipatu zuen eta “Odisea” liburuan askoz ere gehiagotan. Bere seme unibertsalena den Ulisesen irudia uharte osoan zabalduta dago, busto eta grabatuen bitartez. Hala ere, biztanleak ez dira ados jarri antzinako eta literatura klasikoko heroi mitiko horren aurpegia zehazteari dagokionez. Mendi aldeko Anoghi eta Stavros herrietan, Laertesen semea begirada gogor batez eta masailezur karratu batez osatutako basati aurpegiarekin agertzen da. Varthy hiriburuan zabaldu den irudiak,berriz,proportzio ederrak izateaz gain, bizar ondo moztua, almendra itxurako begiak eta aho fina dauzka; agian, Ulises gizon amarrutsu gisa, azpijoko ugari egiten zituen gizon gisa, deskribatzen duten “Odisea” liburuko pasarte ugarien oroimenez. Homeroren arrastoari jarraituz poemak idazteko uhartearen iragan mitikoan oinarritu diren haren oinordekoak, esparru geografiko estu horretatik 11

kanpo erabat ezezagunak, bustoen edo oroitarrien bidez saritu dituzte.Atzerritarrarentzat ezagunagoak diren irudiak ere ez dira falta, adibidez Danterena, baina, inkongruenteki, erabiltzen ez dituzten hiri-altzarien artean baztertuta dago,Frikes herrian.Vathyn dagoen beste oroitarri batek ustez Lord Byronek uhartea bisitatu zuenean (1823) esan zituen ondoko hitzak jasotzen ditu: «Uharte hau nirea balitz, nire liburu guztiak hemen lurperatuko nituzke eta ez nintzateke inoiz joango». 12

Kioni eliza ortodoxoko kanpaiak, Exoghiko kanpandorrea, uharteko ekialdeko paisaia eta ikusiko ditugun limoiondo ugarietako batean zintzilik dagoen fruitua ikus daitezke orrialde honetan. Eskuinean, bizileku baterako sarrera bitxia.

Iragan mitiko eta literarioak uhartearen alderdi batzuk gogorarazten lagun dezake, baina, gaur egun, biztanleen ohitura zabalduena taberna bateko terrazan denbora pasatzea da, helenikó café baten eta baso bat uren aurrean. Be-

ren bizitzak soilak dira; baratze oso emankorrez eta paisaia gizatiartuz inguratuta bizi dira eta, paisaia horietan, intxaurrondoek, mahatsondoek, olibondoek, almendrondoek eta pikondoek giza esku-hartzearen muga seinalatzen dute. Mendietako ertz eta tontorretan, goialde moztuko errotak goratzen dira eta, beren egitura zilindrikoen bidez, garai urrun –eta aldi berean hurbil– batean animaliek tiratutako ibilgailuak eta oliba olioa uhartearen barnealdean bizirauteko bide bakarrak zirela

Kioni herrian topatuko dugu ezkerreko argazkiko balantza tradizionala. Beheko irudian, Frikeseko portua. Arrantzarako erabiltzen dituzten sareak eta arrantzontzi bat ikus daitezke.

gogorarazten digute. Beren kokapen estrategikoak itsasoa oinarrizko elikagaien iturri eta, era berean, biztanleen bizitzaren eta jabetzaren aurkako mehatxu latzenen sorleku zen garaia adierazten du. Gaur egun, itsasotik belaontzi dotoreak bakarrik iristen dira; askotan, bokaziozko marinel zaharrek gidatuta. Marinel horiek, porturatutakoan, tabernetan ardo beltza edatea eta beren ontzien bizkarrari buruzko liburu lodiak irakurtzea atsegin dute. Uharteko katu multzo zenbatezina bisita horiei adi egoten da, elikatzeko helburu argiarekin, baina baita grina ludikoarekin ere. Badirudi pitxitxiei gehien gustatzen zaien gauzetako bat belaontzietako baten bizkarreko soken gainean eguzkipean erdi lo dauden bitartean olatuek kulunkatzea dela. Kai bilduetatik (adibidez Kionikoa) eta herriak in-

guratzen dituzten alor eta baratzeetatik harago, Ithaka mitiko eta betierekoa hasten da. Paradoxikoki, iragan mitikoari argi zientifikoa emateko egiten diren indusketek (Homeroren Eskola deiturikoa, Stravrosetik Exogirako errepidean, edo Alalkomeneseko kokaleku arkeologikoa) nekez aseko dute bidaiariaren transzendentzia irrika. Elikagai espiritual sotil bezain zehatz hori beste leku batzuetan gehiago nabaritzen da, esaterako: uhartearen goraguneak inguratzen dituzten bideetan, txara eta arteen landaredi trinkoen artean, harri-koskorrez osatutako hondartza ezkutuetara jaisten diren bidezidorretan, Aretusaren iturriak ura isurtzen duen iturburuan, eta bide bihurtuta Marathiaseko santutegira doan errepide zorabiagarrian. Hor, oinez ibiltzeko gogoz, botila bat urez eta txapel batez hornitutako bidaiariak, jakiteko eta bidaiatzeko gogoa Homeroren lanak irakurriz izaten hasi ziren guztiek beren espirituetan osatzen duten irudi lausoa zehatz dezake.

Kioni herritik hegoaldera dauden bista ederrak ikus daitezke goiko argazkian. Lerroon gainaldean, Exohi hiria; argazkia tontor batean dagoen kaperatik egin dugu.

ARCHES ETA CANYONLANDS Higadura magikoa

Testua eta argazkiak: Antxon Iturriza

Egitura geologiko harrigarriak ikusi ahalko ditugu Arches parte naturalean, tartean orrialde honetan ikus daitezkeen argazkikoetan agertzen direnak.

Inguruneari baso sorginduaren

tankera ematen dioten harrizko orratzak, airean esekita daudela diruditen arkuak, itxura eta kolore irrealak dituzten arrokez osatutako bailarak... Ameriketako Estatu Batuetako Utah estatuko Arches eta Canyonlands parke nazionaletan, haizeak, eguzkiak, euriak, elurrak eta mugimendu orogenikoek milaka urtetan zehar ingurunea zizelkatu eta gisa honetako paisaia magikoak utzi dituzte. 18

iriburu Salt Lake Citytik 400 kilometro hegoaldera Moab herria dago; naturaren gutiziaz sortutako mirari hauek ikustera doazen bisitari gehienek sarbide hau erabiltzen dute. Grand konderriko hiriburuak ez ditu 5.000 bizilagun baino gehiago, baina urtero inguruneko paisaiaren edertasunak erakarrita datozen milioi bat bisitaritik gora hartzen dituzte bertako hotel eta ostatuek. Moabetik 8 kilometro ingurura dago Arches Parke Nazionalerako â&#x20AC;&#x201C;1971. urtean eskuratu zuen babes maila gorenaâ&#x20AC;&#x201C; atea.Ranger-en kontrol postua pasa ostean,bata bestearen atzealdean tontor ugari daudela ikusiko dugu: Courthouse Towers da tontor hauen izena eta ilargikoen antzeko kraterrez betetako lurraren gainean altxatutako kolore arrosako mamuak dirudite. Halaxe aurkeztu zaigu 300 milioi urteko antzinatasuna eta harrizko fisonomia dituen paisaia hau. Sortze garai hartan,Arches urez estalita zegoen eta, urak desagertzean, gatz-sedimentuen kolapsoaren eraginez, muinoak sortu ziren. Hauek milaka urtetan zehar higatzen joan dira eta,hala,300 kilometro koadroko ingurune honetan forma bitxiak dituzten mendixkak dira nagusi. Moab inguratzen duten bailaretako lehen giza arrastoak K.a. 10.000 urtera arte atzera eginda aurkituko ditugu. Tribu nomada horien aztarnak inguruko arroketan ikus daitezkeen petrogrifo ugarietan topa daitezke. Gizaki zuria azaldu aurretik, Anasazi, Fremont eta

Ute (geroago sortutako Utah estatuaren izena hauei zor zaie) tribu ehiztariak izan ziren mendeetan zehar Coloradoko lautada menpean eduki zutenak. Inork ez daki ziur zein izan zen Archeseko arkitektura kaotikoa behatu zuen lehen europarra. Agian Denis Julien esploratzailea izan zen, eta egindako txangoaren data harri batean grabatuta utzi zuen:1844ko ekainaren 9a.Urte gutxi batzuk geroago, mormoi karabanak

iritsi ziren eta hauek eraiki zuten lehen bizilekuari Bibliako Moab izena eman zioten. Ez zen erraza izango klima bereziki gordinari aurre egitea.Archesen, neguan batez besteko tenperatura minimoa -6 ยบC-koa da eta, udan, batez besteko maximoa 33 ยบC-koa. Gainera, lurra benetan idorra da: urteko prezipitazioak ez dira 300 mm-koak baino handiagoak izaten eta, adibidez, Gipuzkoan 1.400 mm-ak gainditu egiten dira.

Deabruaren lorategia Archeseko harribitxi geologikoak ezagutzeko bide balizatu ugari daude. Horien artean, zalantzarik gabe, ezagunena eta erakargarriena Devil's Garden (Deabruaren Lorategia) izenekoa da. Ibilbidea parkeko sarreratik 19 miliara dagoen aparkaleku zabalean hasten da. Bide hareatsuan aurrera eginez, ibiltaria milaka urteko higaduraren ondorioz sortu diren harrizko begien uniber-

tsoan barneratuko da. Horietako bakoitzak bere itxuraren araberako izena du: Pine Tree Arch,Tunnel Arch...Hala iritsiko gara denetatik handiena den Landscape Archera. Zubi natural honek ehun metro egiten ditu airean eta zenbait gunetan mehea bada ere, itxura hauskorraren atzean egitura sendoa dago. Bidean aurrera goazela, izokin-koloreko tonuak eta forma irrealak dituzten harriez osatutako dekoratua ikusiko dugu. Ibilbidearen hasiera aldean dago Doble O Arch famatua ere: naturak sortutako formak fantasiaren muga gorenera iristen dira. Mendian ibiltzera ohituta daudenentzat, ideia ona da itzulerako bidea Primitive Trail izenekotik egitea. Ibilbide honen erakargarritasuna ez dago ingurunearen ikusgarritasunean, baizik eta iradokitzen duen bakardadean. Devil's Trail jendetsutik urrun dagoen bide hau zailagoa da eta harrizko formazioek osatutako labirinto batetik igarotzen da, harik eta eremu mortu batera iristen

garen arte. Aparkalekura itzultzean, ibiltariak 14 kilometro eginda utziko ditu atzean eta,horiekin batera,munduan dagoen ibilbide iradokitzaileenetarikoa ikusia izango du.

Urre koloreko arkua Hemen dauden ehunka arku naturalen artean Archeseko filigrana geologikoa irudikatzeko bat hautatu beharko bagenu, zalantzarik gabe Delicate Arch izenekoa aukeratuko genuke. Mendian gora bi kilometroko ibilbidea eginda iritsiko gara harri landuzko muinora eta,bertan, La Sal Mountains mendikaterako atea bailitzan, gure aurrean ikusiko dugu Delicate Arch. Ilunabarra da paisaia honen edertasuna behatzeko une aproposena. Dozenaka ikusle joan ohi dira Delicate Arch urre nola bilakatzen den ikustera eta, aldi berean, eguneko azken argi izpiekin batera, Salt Wash haraneko harearri arrosazko gazteluek su nola hartzen duten ere ikus dezakete. Delicate Archeko ibilbidearen hasieran behinola Bar DX Ranch izandakoaren hondarrak daude. Etxola hau John Wesley Wolfek,Archeseko ingurune idorrean bizitzen jarri zen lehen kolonoak, eraiki zuen, 1888. urtean. Geroago, arrantxoa beste jabe batzuek hartu

Archeseko egiturek euren itxuraren araberako izena hartzen dute, eta, hala, Pine Tree Arch edota Tunnel Arch izeneko egiturak ikusi ahalko ditugu. Ezkerreko orrialdean, horietako batzuk eta Archesen dabilen sendia. Orrialde honetako argazkiak Canyonlandsekoak dira.

DATU ERABILGARRIAK Nola sartu AEBetara Nola mugitu 2009. urtetik, Internet bidezko eskaera bat bete behar da, US Customs Border Protection-en webgunean (AEBetako Aduana eta Mugazaintza Bulegoa) eta, aduanan, jasotako erantzuna eta pasaportea erakutsi behar dira.

Noiz joan Coloradoko lautadak muturreko klimatologia du: neguan benetan hotza da eta udan oso epela. Gauzak hala, udaberria eta udazkena dira bertaratzeko sasoi onenak.

Nola iritsi Europatik abiatuz gero, onena Salt Lake Citytik joatea da. Handik Moabera 370 kilometro daude. 22

Erosoena autoa edo karabana alokatzea da.

Non jan eta lo egin Moaben jatetxe ugari daude, baina Main Streeteko 96. zenbakian dagoen Zax jatetxea da denetan ezagunena eta baita gomendagarriena ere. Bertan pizza eta entsalada bikainak egiten dituzte. Ostatu hartzeko eskaintza ere zabala da Moaben, baina ez merkea. Inca Inn-ek, North Main Streeteko 570. zenbakian, kalitatearen eta salneurriaren arteko oreka onargarria du. Logela bikoitza eta gosaria eguneko 70 dolar estatubatuarren truke dute, gutxi gorabehera.

Canyonlands parke naturalak Gipuzkoaren antzeko hedapena du, eta, beraz, bidaiariak egun batzuk beharko ditu parkeko edertasunen gutxieneko ezagutza eskuratzeko. Orrialdeotan, Canyonlandseko paisaia anitzaren adibide diren hainbat argazki.

zuten eta azken jabea Emmit Elizondo izan omen zuen, euskal etorkin baten ondorengoa hain zuzen ere.

Naturaren eskulturak Moabetik 100 kilometro hegoaldera Canyonlands Parke Nazionala dago, Utah hegoaldeak eskaintzen duen beste mirari paisajistikoetako bat. Arches baino lau aldiz handiagoa da (Gipuzkoaren antzerakoa) eta, bertako panorama benetan anitza denez, bisitariak egun batzuk beharko ditu edertasun hauen gutxieneko ezagutza eskuratzeko. Needles

izeneko eremua da askorentzat Canyonlands parkearen barnean estetika deigarriena duena. Hala ere, Island in the Sky (Uhartea zeruan) izen iradokitzailea duenak jasotzen ditu bisitari gehien. Ranger-en kontrol postutik aurrerako errepideak 12 miliatan zehar fantasiazko eremu batera garamatza berriro ere. Hemendik gertu Mesa Arch arku erraldoia dago, atzean indiar eta behizainen filmetan ohikoak diren mendi hautsizko paisaia duela. Asfaltoaren amaieran Grand View Point dago, haran idorren gainean esekitako behatokia. Desertu honetako

ur eskasak, pazientzia handiz, labirinto itxurako geografia zizelkatu du. Ibiltzea atsegin dutenek ibilbide mota mordoa dute Canyonlandsen. Big Spring Canyonetik hasten den ibilbidea da ikusgarrienetako bat. Edertasun bitxia duten formazio mineralez osatutako paisaian 16 kilometro egin ostean,Green eta Colorado ibaien elkargunera iritsiko gara eta, hemen, bi ur-emari horien kolore ezberdinak nola batzen eta nahasten diren ikusi ahalko dugu. Hemen hasten da Arroila Handia, Amerikako Mendebaldeko naturaren beste mirarietako bat. 23

Ekuador, tontorrez tontor

SUMENDIEN Testua: Iban Calzado

Argazkiak: David Cidre

ETORBIDEA

1812. urtean, Alexander von Humboldt

geografo eta esploratzaile alemaniarra Ekuadorrera heldu eta Andeak zeharkatzean harrituta geratu zen, alde batera eta bestera erreskada ia simetrikoetan altxatutako sumendiek 300 kilometroko pasabide bitxia osatzen zutela ikusita. Bera izan zen lekuari â&#x20AC;&#x153;Sumendien etorbideaâ&#x20AC;? izena jarri ziona. 26

rrepide Panamerikarrak Andeek Ekuadorko bizkarrezur natural honetan irekitako korridorea zeharkatzen du; iparraldetik hegoaldera eta hegoaldetik iparraldera. Ekialdera zein mendebaldera begiratuta, haranen segida amaigabeak bioaniztasunaren gordina erakusten du: denbora gutxian, palmondo eta orkidea artean egotetik tundra eta glaziarez inguratuta egotera igaro gaitezke. Ibilbidea Quiton hasi dugu, aurreneko geldialdia Ekuadorko hiriburuan bertan egin baitugu: Pichincha sumendia (4.794 metro). Saltzaile eta bezeroen joan-etorri etengabea estilo kolonialeko kale estuen dotoreziarekin ezin hobeki nahasten da; nekazaritza giroa hiriaren erritmora aspaldi moldatu izan balitz bezala. Pichinchak erupzioz jositako curriculuma dauka. Azkenak, 1999an, hiria errauts geruza lodi batez estali zuen.Baina tontorrera heltzean horrelako ezbeharrak ahaztu egiten dira. Aurrez-aurre ditugun bistak paregabeak dira. 15 sumendi ikus daitezke, gutxienez. Cayam-

be (5.790 metro) eta Antisana (5.753 m.), esaterako, ekialdean azaltzen dira; mendebaldean, berriz, Illinizaren tontor bikoitza (5.248 metro hegoaldeko gainak; 5.146 iparraldekoak).

Sumendi perfektua Hurrengo etenaldia nahitaezkoa da. Quitotik 75 kilometro hego-ekialdera Cotopaxi Parke Nazionala dugu zain. Harrizko errepideak Ekuadorko bigarren sumendirik altuenera garamatza. Cotopaxi (5.897 m.) ez da altuena, baina bai, agian, politena. Bere kono perfektuak eta tontor elurtuak kutsu idilikoa ematen diote eta, hori gutxi balitz, bizi-bizirik dirau oraindik orain. Azken erupziotik 60 urte baino gehiago pasatu diren arren, 2003az geroztik aktibitate bolkanikoak gora egin du nabarmen. Halere, tontorrera igotzeko espedizioak egunero ateratzen dira. Ausardia txikiagoa dutenak, berriz, Jose Ribas aterperaino (4.800 m.) igo daitezke, kafe edo txokolate bero bat hartzera; altueraren ondorio latzak zuzenean bizitzeko nahikoa. Igotzen ga-

Riobamba inguruko paisaia da orrialde honetako argazkian ikus daitekeena. Herri honetatik gertu dago Chimborazo mendi mistikora igotzeko errepidea. Ezkerreko orrialdean, ingurune hauetako ilunabar ederretako bat.

Chimborazo sumendiaren gailurretik bista ikaragarriak daude, goiko irudian ikus daitekeen bezala. Ez ditu alperrik 6.000 metrotik gora. Argazkiaren azpiko ilaran, bidean zehar ikusitako hiri batean hartutako irudi bat ezkerrean, eta, eskuinean, tokiko emakume bat.

ren heinean, aireak pisua galtzen duenez eta oxigeno kopurua gutxitzen denez, arnastea zailagoa da. Behera itzulitakoan, Limpiopungo urmaelera joan gara.Tentuz gabiltza, ez ditugu ur gainean habia egin duten antxetak uxatu nahi.Urmaela Ama Lurrak Cotopaxiri bere irudi ederra egunero begira dezan jarritako ispilua dela ema28

ten du. Cotopaxiren liluratik libratzea lortuta, Errepide Panamerikarrera itzuli gara. Latacungatik mendebaldera, errepide malkartsua lau bat orduz jarraitu eta gero, Zumbahuako larre idorretatik gertu, Quilotoa dago. Izen bereko sumendiaren (3.914 m.) kraterraren ondoan altxatutako herrixka da Quilotoa. Bertako biztanle gehienak turismoaren aukera berrietara moldatutako nekazariak dira eta eskulanen salmentan edo azken hamarkadan irekitako ostatu xumeetan lan egiten dute batez ere. Izan ere, sumendi honek urtero milaka lagun erakartzen dituen berezitasun ikusgarri bat dauka bere sakonean, mendiaren tontorretik 400 metro behera. Kraterra-

ren hegalera hurbilduz gero, kolore turkesako lakua ikus daiteke, bisitari despistatua ezustean harrapatzeko jarrita egongo balitz bezala. Quilotoatik kilometro gutxi batzuetara, eskualde berean, Tigua dago, naif estiloko margoak egiteagatik ezagun egindako komunitatea.Jai eta ospakizunetan erabiltzen zituzten danborrak margo ederrez apainduta zeudela ikusita, Olga Fisch alemaniarrak tigua indigenen trebezia artistikoa bultzatzea erabaki zuen, 70eko hamarkadan. Ordutik, ardi-larruan pintatutako artelanok onarpen zabala jaso dute, Ekuadorren zein nazioartean. Berriz Panamerikarrean, Latacungatik hegoaldera, Ambato dugu ondoren-

Aktibitate bolkanikoa nagusi den lurralde honetan laba solidotuaren pilaketak ikusteko aukera ere izango dugu, goiko adibidea kasu. Beheko irudietan, ezkerrean merkatuan dabiltzan hiru emakume, eta, eskuinean, bidean zehar topatu ditugun zenbait llama.

go xedea. Hamaika aldiz suntsitua eta beste hainbeste aldiz berreraikia, erraldoien erupzioei eta lurraren dardarei aurre egiten ohituta dagoen hiria da Ambato. Mendebaldean Chimborazoren (6.267 metro) itzala eta ekialdean Tungurahuarena (5.029 metro) izanda, ez dirudi lekurik aproposena Ekuadorko merkataritza-gune handienarentzat,

baina ekonomiak ez die geografiaren arriskuei erreparatzen. Ekialdean, Ambatotik ordubetera, Ba単os de Agua Santa bisita daiteke, Pastaza ibaiaren bazterrean eraikitako herri ederra. Tungurahuaren azpi-azpian eraiki zuten eta, 18.000 biztanle baino ez dituen arren, Ekuador osoko gune turistikoenetakoa da. Izena, jatorriz, su29

mendiaren erraietatik lurrazalera isurtzen diren ur termalengatik datorkio,asko baitira udal-bainuetxetako baten ur beroetan murgiltzeko Bañosera joaten diren lagunak. Klima ere gozoa da, hezea eta epela. Hortaz, fauna ere ugaria da eta basoetan posiblea da oraindik kondorraren hegaldia ikustea edo betaurrekodun hartzaren –Andeetako herri kulturaren kondaira askoren protagonista eta Hego Amerikako hartz espezie bakarra– arrastoak aurkitzea. Bestalde, Bañosek arrisku kirolen parke tematikoa dirudi. Raftinga, arroila jaitsiera, eskalada, men-

diko bizikleta jaitsiera... eskaintza zabala da eta prezioak, aldiz, arrazoizkoak. Paradoxa badirudi ere, Hego Amerikako sumendirik bortitzenetako baten azpian ziur sentitzen gara.Tungurahuaren amorrua 2006an askatu zen azkenekoz eta Bañosek erupzio ugari jasan izan ditu bere historia laburrean, baina, sinestezina badirudi ere, denborarekin, mendiaren magalean babesleku ezin hobea aurkitu du. Azken erupzioan, esaterako,herrian apenas izan zen kalterik. Handik 40 kilometro baino gehiagora (Riobamban eta Ambaton), ordea, hodei piroklastikoak dena estali zuen.

Sumendien ibilbidea erakargarria eta, batez ere, ohiko proposamenekiko zeharo ezberdina da. Bidean zehar, beheko irudikoan ikus daitezkeen gisako panoramika itzelez gozatzeko aukera izango dugu. Ezkerreko orrialdean, Cotopaxi parkeko babeslekuetako bat.

Espaziotik hurbilen Quito hiriburutik 150 kilometro hegoekialdera eginda, herrialdeko mendirik adierazgarriena dugu: Chimborazo. Ez da Ekuadorko gainik garaiena soilik, baita espaziotik hurbilen dagoen lurrazaleko puntua ere. XIX. mendera bitartean, adituek munduko mendirik altuena zela ere uste zuten. Kitxuek taita, edo “aita Chimborazo” deitzen diote eta, qurua indigenen mitologiak dioenez, beren arrazaren sortzaile eta zaindari nagusia da. Jatorrizko herritarrek generoa eta berezko pertsonalitatea eman zieten

tontor altu hauei. Hala, kondairak dioenez, Chimborazo eta Carihuairazo (5.116) –gizon-izaeradun mendiak biak– modu latzean borrokatu ziren Tungurahuaren –emakume-izaeradun sumendia– maitasuna bereganatzeko. Ezkongaiek elkarri harri ugari jaurti zioten, baina Chimborazok Carihuairazo mendean hartzea lortu zuen azkenik, eta burua moztu zion. Indigenek naturarekin lotutako gertaerak interpretatzeko duten modua baino ez dela badirudi ere, egia da garai batean sumendi biak aktiboak zirela baina bat-batean Carihuairazo itzali

egin zela. Gainera, bere kraterra (edo burua) erori egin zen, mugimendu sismiko baten ondorioz. Chimborazora igotzeko errepidea Riobambatik gertu dago. Bertara hurbiltzean, janzkera koloretsua daramaten lagunak urritu egiten dira eta, horien ordez, llama, alpaka eta bikuina taldeak ikus daitezke, larre berdeetan lasai bazkatzen. Ekuadorren 20.000 kamelido inguru daude: erdia llamak dira; heren bat alpakak, llamak baino iletsuagoak eta apur bat baxuagoak; eta, gainerakoak, bikuinak, aurreko biak baino txikiagoak eta arinagoak.

Chimborazo 20 kilometroko diametroa duen sumendi bikoitza da eta bere glaziarraren uretatik Chimborazo eta Bolivar eskualdeetako milaka lagunek edaten dute egunero. Inguruetako landa eta soroetan diharduten guztiei ezinbestekoa zaie ura. Colta lakuaren ertzetako komunitateetan, esaterako, gazteak, helduak zein adinekoak ikus

daitezke, aitzurra eskuan kinoa (goilautadan hazten den sasizereal nutritiboa) edo azenarioa biltzen. Maria Gomezek bizitza osoa Santiago de Quitoko komunitate txiki batean igaro du, Colta lakuaren bazterrean. Espainolek Ekuadorren sortutako lehen herria (1534) izan arren â&#x20AC;&#x201C;han eraiki zuten Ekuadorko lehen eliza kristauaâ&#x20AC;&#x201C; , ez

da oso ohikoa bertan kanpotarrik ikustea. Zahar-zaharra dirudi, baina kitxuek bizkarrean eraman ohi duten fardelari duintasun eta indar handiz eusten dio Mariak. Belarrak daramatza, sukaldean edo botika naturalen baten prestaketan erabiltzeko, agian. Zama astuna ote den galdetuta, ezetz erantzun du, buru-mugimendu batez. ÂŤPisu handiak eramaten

Cotopaxi Ekuadorreko bigarren sumendi altuena da, eta, bere kono perfektuari esker, askorentzat herrialdeko sumendi politena da.

ohituta gaude. Txikitatik eraman izan dut nik. Zuek ez al duzue zamarik eramaten?», galdetu dio bisitari arrotzari, zimurrez beteriko irribarrea eskainita. Riobambara bueltan, tren geltokitik pasatu gara, hantxe bertan hasten baita “Deabruaren Sudurrera” doan tren ibilbidea. Garai batean, «munduko burdinbiderik zailena» deitzen zioten, Andeetako arroila eta mendi ugari zeharkatzen zituelako. Egun, inguruetako erakargarri turistikorik ezagunena da. Deabruaren Sudurra, 800 metroko altuera duen hormatzarra, Riobambatik Alausi herrixkarako bide malkartsuaren erdian ageri da. Sabaira igotako turista ilehoridunez betetako trenak malda beldurgarria gainditzea lortzen du, sigi-saga patxadatsuan, astean hiru aldiz. Trena atzean utzi arren, urruntasunean ke-ufadak ikusten jarraitzen dugu. Sangayren (5.230 m.) haserrealdi bortitzak azken lezioa eman nahi digu, suzko eta harrizko lezioa, alegia. Handik hegoaldera ere,zeruertzean,mendiak ikusten dira, baina erraz nahas daitezke Cuencako katedralaren kupula urdinekin.

Gaina elurtua duen Sangay sumendia da goiko irudikoa, eta, lerroon gainaldekoa, Cotopaxi sumenditik hartutako irudia. Azken honen aktibitate bolkanikoa etengabe areagotzen ari den arren, egunero ateratzen dira bertara joateko espedizioak.

Mannheimetik Txekiar Errepublikara doan ibilbidean hainbat gaztelu bisitatzeaz gainera beste hamaika ikusiko ditugu hurbileko muinoetan, tartean maitagarrien ipuinetatik ateratakoa dirudien Neuchwansteineko gaztelu ikusgarri hau.

Testua: Xiker Belemendi Argazkiak: Thinkstock

ALEMANIAKO

GAZTELUAK

Maitagarrien ipuinetako paisaiak

Gazteluez gainera Erdi Aroko hiri ederrak eta egurrezko armazoiak dituzten antigoaleko eraikin bikainak ere ikusi ahalko ditugu. Argazkiotan, goian erdian Praga eta bi aldeetan Rothenburgeko gaztelua eta hiriko xehetasuna. Behean, ezkerrean Bad Wimpfen herriko xehetasuna eta Heidelbergeko gaztelua.

Mannheim hiri alema-

niarretik Txekiar Errepublikako hiriburura doan bidea egiteko hamaika modu daude. Errepide zuzenena hartuz gero bost orduren buruan bidea egina izango badugu ere, merezi du saihesbide ezberdinak hartu eta ibilbide honetan dauden dozenaka gazteluak ikusteko tartea hartzeak. 36

annheim eta Pragaren artean dauden 500 kilometroak egiteko bost ordu behar dira autoz, baina ia ezinezkoa da ibilbide hau geldialdirik egin gabe burutzea. Bidean, bidaiaria erakartzeko gaitasun izugarria duten gazteluak topatuko ditugu nonahi eta, ziur aski, ezin izango diogu horietara joateko tentaldiari eutsi: kilometroz kilometro, ezinbestean gure arreta erakartzen duten gaztelu historikoak, Erdi Aroko gotorlekuak, maitagarrien ipuinetatik irtendakoak diruditen jauregi barrokoak, elizak, hiri erromantikoak eta egurrezko armazoiak dituzten etxebizitzak ikusiko ditugu ezker-eskuin. Hargatik darama bide honek â&#x20AC;&#x153;Gazteluen Ibilbideaâ&#x20AC;? goitizena eta, guk, bide hau hartzea hautatu dugu Alemaniatik irtenda Txekiar Errepublikako hiriburura iristeko. Gazteluen Ibilbidea Alemaniako turismo gune garrantzitsu eta tradizionalenetakoa da eta asko dira herrialdetik zein nazioartetik zonalde honetan pilatzen diren gaztelu kopuru izugarriak erakarrita heltzen direnak. Izan ere, guztira 70 dira egoera bikainean mantentzen diren gazteluak eta, horiez gainera, beste hainbat gaztelu, jauregi edota Erdi Aroko herrixka ikusteko aukera ere badago. Hori bai, patxadaz ibiltzea gomendagarria da oso, bi hirien arteko distantzia erlatiboki txikia bada ere paisaiek merezi dutelako: ibilbideak antigoaleko Odenwald oihan ikusgarria zeharkatzen du eta honen bueltan topatu ahalko ditugu Neckar ibaia, FrankenhĂśhe natur

Bamberg hirian Erdi Aroko eraikin ugari ikusteko aukera izango dugu, irudikoa kasu: hiriko katedrala da eta gizateriaren ondare izendatuta dago.

parkea eta Fr채nkische Schweiz edo Frankoniako Suitza, herrialdeko garagardotegi gehienak biltzen dituen gune turistiko aski ezaguna. Beraz, inguruok bisitatzeko egokiena autoa hartu edota alokatu eta egun batzuk hartzea da, baina, autoa hartu nahi ez duenak, jakin dezala zenbait gaztelutara joateko tren zerbitzua ere badagoela: Mannheimek badu tren geltokia eta Heidelberg, Nurenberg, Bamberg, Bayreuth eta Pragara abiadura handiko trenak hartuta iristeko modua badago. Bidea bizikletaz egiten duenik ere bada eta, azkenik, zenbait agentziek autobus bidezko bidaia antolatuak ere eskaintzen dituzte. Janaria eta ostatua ere ez dira arazo, turismoaren gorakadaren ondotik hainbat gaztelu eta eraikin historiko eraberritu eta jatetxeak eta ostatu bikainak atondu baitituzte eta, beraz, bidaiariak horietan lo egitearen xarma dastatzeko aukera izango du. Hala ere, sos batzuk aurreztu nahi dituenak Bed & Breakfast batzuk topatuko ditu bidean. Eta, bidaia udan egiten badugu, askoz hobe: opor garaian hainbat jarduera kultu38

Heidelbergeko panoramika bikaina da goikoa. Hiriaz gainera, zubi ikusgarria eta Alemaniako gaztelu adierazgarriena ikus daitezke argazkian. Beheko ilaran, Schwabisch Hall herria eta Welheimeko gaztelua.

ral garatzen dira ibilbideak hartzen dituen hirietan, batez ere musika jaialdiak eta kontzertuak, eta horietako asko ikustea merezi duten leku historikoetan garatzen dira.

Hamaika saihesbide eta gaztelu Ibilbideari ekiten diogunean gure arreta erakarriko duen lehendabiziko gauza paisaiaren edertasuna da. Muino orlegiak eta begetazio aberatsa dira ibilbideko tonika eta, horien artean, hamaika saihesbide eta bidexka topatuko ditugu, eraikin historikoetara iristeko gonbidapena eginez.

Baina, ibilbideari ekin aurretik, komeni da bidaia prestatzeko denbora hartu eta benetan ikusi nahi ditugun eraikin historikoak eta hiriak zeintzuk diren erabakitzea: ibilbideak 1.000 kilometro inguru ditu orotara eta horietan banatuta hamaika aukera ezberdin ditugu. Denak behar bezala ikusteko denbora askotxo beharko genuke eta, egokiena –eta, hain zuzen, bisitarien gehiengoak egiten duena–, gaztelu gutxi batzuk hautatu eta bidaiari gutxienez 3-4 egun eskainita horiek ondo ikustea da. Gainerakoak, ba tira, gehienen kanpoaldea errepidetik bertatik nahiko ondo ikus daiteke. Hautaketa norberaren gustu eta nahien araberakoa bada ere, badaude normalean denek bisitatzen dituzten zenbait eraikin eta gune. Horien artean daude ibilbidea osatzeko nahikoak izango liratekeen hauek: Nurenbergeko Gaztelu Inperial izugarria; Heidelbergeko gaztelua eta hiriko erdigune historiko benetan ederra; Colmbergeko gaztelua –mila urtetik gora dituen eraikin honetan ostatu hartzeko aukera dago eta Frankoniako landazabalaren panoramika bikainak ditu–;

Schwabisch Hall herritik gertu dagoen Hohnenzollern gaztelua da goikoa. Ibilbidearen hegoaldean topatuko dugu. Beheko lerroan, ezkerrean Kulmbacheko gaztelua eta eskuinean Neuensteinekoa.

Neckarzimmerneko Hornburg gaztelua –zonaldeko gaztelu zaharrenetakoa da eta bailararen ikuspegi bikainak ditu–; Rothenburg ob der Tauber –Alemania osoan hobekien zaindua dagoen Erdi Aroko hiri benetan ederra da–; Neuenstein gaztelua –Erdi Aroko sukalde bat ikus daiteke bertan–; Plassenburg gaztelua –Kulmbach hirian dago–; Bambergeko gaztelua –Unescok gizateriaren ondare izendatu zuen– eta Bayreutheko jauregi berria eta zaharra –uztailan eta abuztuan Richard Wagner jaialdi entzutetsua egiten da bertan, eta hiriko erdigune ikusgarria bisitatzeak ere merezi du–. 39

Gazteluen Ibilbidea Alemaniako Schwarzwald edo Oihan Beltzetik gertu dago, eta, hartara, bertako zenbait gaztelu ikusteko aukera izango dugu. Lerro hauen eskuineko argazkikoa bertako gaztelu bat da. Behean, Meiben hiriko gaztelua, ibilbidearen hegoaldean.

Horiez gainera, ordea, badaude bidean zehar errepidetik bertatik ikusi ahalko ditugun gazteluak, ia guztiak muinoren baten tontorrean eta paisaia txundigarrien erdian. Neuchwanstein, Hohenzollern, Veste Coburg gotorlekua, Welheimeko gaztelua, Kronacheko Festung Rosenberg, Hohenschwangau, Elbogeneko Hrad Loket eta Pragako gazteluak dira, ziurrenik, topatuko ditugun eraikin izugarrienak, baina horiez gainera jauregiak ere ikusteko modukoak dira. Alemania osoko jauregi barroko handiena Mannheimen bertan, ibilbidearen hasieran, ikusi ahalko dugu, baina Ansbach, Bamberg, Coburg, Bayreuth, Kulmbach, Falkenau eta Konigswart hirietan ere topatuko ditugu jauregi ederrak. Bere aldetik, Heidelberg eta Bayreuthen lorategi bikainak dituzten jauregiak ikusteko aukera izango dugu. Eta jauregi eta gazteluez aparte, ikusteko moduko leku interesgarri ugari eskaintzen ditu ibilbide eder honek. Erdi Aro-

ko hiririk entzutetsuena Rothenburg ob der Tauber da ziurrenik, baina xarma bilatzen dutenek Wolframs-Eschenbach eta Seblach ikusi beharko lituzkete: Frankoniako bi harribitxiok herri txikiagoak dira,harresi ikusgarriez inguratuta daude eta, orokorrean, bisitari ugari erakartzen dituzte. Ibilbidean zehar badaude, era berean, bisitariek ustekabean igarotzen dituzten zenbait hiri historiko. Horien artean dago Bad Wimpfen â&#x20AC;&#x201C;Staufen gotorlekuko hondarrak ikus daitezke bertanâ&#x20AC;&#x201C; eta Schwabisch Hall â&#x20AC;&#x201C;antigoaleko beneditar monasterioa duâ&#x20AC;&#x201C;. Aipatutako guztiaz gainera, ibilbideko ia herri guztietan ikusiko ditugu egurrezko armazoiak dituzten etxebizitza ederrak, baita gizateriaren ondare izendatutako eraikinak ere, Bambergeko katedrala kasu. Aipatu ditugun gazteluetatik askok dute jatetxea eta zenbaitek lo egiteko aukera ere luzatzen dute. Pentsa daitekeenaren kontra, guztietan ez da luxua nagusi eta ez dira bereziki garestiak. Zenbaitetan ostatu normal baten tankerako tarifak dituzte. Jateko zein lotarako aukera onen artean daude, esaterako, Hirschhorn Schloss Hotel, Burg Hornberg ostatu eta jatetxea, Burg Colemberg hotela eta Burg Rabenstein hotela. Ikus daitekeen gisara, Gazteluen Ibilbidea Alemania zeharkatzen duten bide erakargarrienetakoa da eta aldaeraren bat ere badu, Ibilbide Erromantikoa kasu: lehen aipatu dugun Rothenburg ob der Tauber hiri ederretik irteten da.Dena den, bietan bidaiariak du ikusi nahi duena eta bidaiaren erritmoa erabakitzeko aukera.

Hohenschwangau gazteluko bi irudi ikus daitezke orrialde honetan. Gaztelu hau ibilbidearen hegoaldean aurkituko dugu, eta, denbora izanez gero, merezi du bertaratzeak. XII. mendekoa da eta iluntzen duenean argiak piztuta duen itxura bikaina da benetan.

Getty Images

Karibeko uharterik bitxienetakoa

CURAĂ&#x2021;AO Testua eta argazkiak: Urtzi Urrutikoetxea

Venezuelarrak etorri ohi dira uharteraino txalupaz, Hego Amerikako herrialdeko salgaiekin, ezkerreko irudian ikus daitekeen merkatu bizi-bizian parte hartzera.

Kolorez beteta dago Curaçao, orrialde honetako irudietan ikus daitekeen gisara. Eskuineko orrian, goian ur gaineko merkatua, eta, behean, Shete Boka parkean hartutako irudi eder bat.

«Hondartza ikusgarriak eta

gau giroa nahi badituzu, zoaz Arubara. Urpekaritza eta patxada maitez gero, geratu Bonairen. Curaçaon, petrolio birfindegia eta industria aurkituko dituzu», esan zigun lagunak. Ez dira oso ezagunak Holandarren Antillak, are gutxiago egitura administratibo legez desagertu zirenetik eta uharte bakoitzak bere bideari heldu zionetik. Baina Curaçao anaia handia zen bertakoentzat, eta kanpotik ere Venezuelako petrolioarekin eta portu bikainarekin lotu izan da. Zerbaitekin lotu duena, askorentzat, urdin koloreko likorea baino ez da. 44

BC deituriko (Aruba-BonaireCuraçao) uharteetako handiena izanda ere, 444 kilometro koadro baino ez da, Zuberoaren erdia gutxi gorabehera. Eta biztanle gehienak Willemstad hiriburuan bizi dira. Airetik lur hartuta, egia da portuak eta birfindegiak itxura ikusgarria eragiten dutela, ez duena, beharbada, Karibeko ohiko irudiarekin bat egiten. Hala ere, autentikotasuna du uharteak ezaugarri. Postaleko topikoetatik, kruzeroen Antilletatik at (eta honaino ere iristen dira batzu-batzuk), benetako herrialde berezia da Curaçao. Dena hiriburuan hasten eta amaitzen da. Munduko portu natural onenetarikoaren (Schottegatt) bokalean dago kokatuta,eta Antilletako hiririk eder eta atseginenetakoa da. Unescok munduko ondare dauka izendatuta,ez alferrik, lau kontinentek, dozenaka kulturak eta tradiziok bat egiten baitute hiri bikainean. Ipar eta Hego Amerikaren talka agerikoa da, baina mundu latinoak eta estatubatuarrak afroantillarrarekin egiten duen talka bezainbat,badira konexio bitxiagoak: Willemstad hiri bat barik, bi dira, Pundako alde zaharra, eta Schottegattekin bat egiten duen Sint Annabaai-

DATU PRAKTIKOAK Nola heldu Europatik Amsterdamdik baino ez daude hegaldi zuzenak Curaรงaora. Antilletatik, Ipar Ameriketatik eta, batez ere, Hego Amerikatik (Venezuelatik bereziki), hegaldi ugari daude. Ondorioz, Caracas edo Amsterdamen barna joatea da errazena. Aldameneko uharteak eta Venezuelako kostaldea hurbil egon arren, ez dago lineako ontzirik Curaรงaora, kruzeroak eta saltzaileen txalupak baino ez.

Ostatua eta garraioa Euskal Herria baino merkeagoa baina Latinoamerika baino nabarmen garestiagoa da. Antilletako florin nederlandarra darabilte, dolarra ere hedatuta dagoen arren. Azken urteotan hotel ugari eraiki dituzte, boom handirik egon gabe ere geroz eta bisitari gehiago baitaude. Willemstadetik uharteko txoko gehienetara doazen autobusak abiatzen dira, merke; hondartza galduetara eta parke nazionaletara joateko ia ezinbestekoa da ibilgailu propioa. Auto merkeenaren alogera 28-30 euro artekoa da eguneko. 46

ren bokalearen beste aldean dagoen Otrabanda.Eta biak lotzen,Emma erreginaren zubi flotagarria, ontziak etortzen direnean kanal bazterrera biltzen dena. Holandarren itsas ingeniaritza, kanalak, zubiak, errotak eta Herbehereetako eraikinetako fatxada geometrikoak, Ipar Europatik Karibe ertzera ekarriak. Aipatu ditugu fatxadak, Holandan legez etxe fin eta luzeen amaieran, baina Curaรงaon kolore biziek ematen dute atentzioa eta uharteko irudi ezagunena bihurtu dira. Ez ei zen beti horrela izan: XIX. mendeko gobernadore-

ari tropikoko eguzkiak eta etxe zuriek begietan min eman eta margotzea agindu ei zuen, eskualdeko irudi indartsuena sortzen ari zela sumatu ezinik.

Papiamentoa Ameriketako konkistaren eta esklabotzaren historiako tragedietan bitxikeria ugari gordetzen ditu Curaรงaok: hasiera batean espainiarrek konkistatu arren, arreta txikia jarri zieten, eta, ondorioz, Herbehereetako erresumaren esku geratu ziren uharteak, Hego Ameriketako atarian zeukaten balio estrategikoaz ja-

Knip hondartza da uharteko kuttunetakoa eta batez ere asteburuetan egoten da lepo. Lerroon gainaldean ikus daiteke hondartzako panoramika, eta, azpian, bainua hartzen ari den jendea. Ezkerreko orrian, Willemstadeko Emma erreginaren zubi higigarria, eta, behean, flamenkoak.

betuta. Kolonizazio horrek ekarri dio izaera eta nahaste berezi hori: nederlandera nekez entzuten da; askoz ohikoagoak dira espainiera eta ingelesa, baita tarteka zerbait ulertu eta esanahiak ihes egiten dizun hizkuntza xelebre bat ere: papiamentoa. CuraĂ§aon sortu eta Aruba eta Bonairera hedatu zen hizkuntza oso indartsu dago munduko gainontzeko kreoleren aldean. Eta Korsou berak (CuraĂ§aoren papiamentozko izena) estatus independentea lortuta, are argiagoa dirudi hizkuntzak sendo jarraituko duela, biztanle guztiek baitarabilte, kla-

se xumeetatik hedabide eta epaitegietara. Hiri ederrean, hondartza finetan edo parke nazionaletan ibili, merezi du hizkuntzaren bitxikeria horri erreparatzea, pulla izeneko bat-bateko bertso jardunean dihardutenean adibidez. Hizkuntzalariak ez datoz bat papiamentoaren jatorrian: egun espainieraren eragin nabarmena dauka Venezuelako hurbiltasunagatik,baina askok portugesean sortu eta afrikar esklaboek beren hizkuntzekin hornitutako kreolera dela uste dute. Izan ere, CuraĂ§aoren izaera berezian aipatu beharreko azken

elementua ere ekarri behar dugu orriotara: juduak. Pundako kaleetan berehala ikusten da Mikve Israel Emmanuel sinagoga erraldoia, 1651n Ameriketan sortutako lehenengoa. Badirudi Gaztelatik Portugalera kanporatutako judu sefardiek Antilletaraino erlijioa eta hizkuntza ekarri eta kreolera berezi horri hasiera eman ziotela. Pundako kaleetan, Waitgaat kanaletik frutak, barazkiak eta bestelako generoekin datozen venezuelarrak ikusi ditugu,beren txalupetan produktuak saltzen; Wilhelmina erreginaren zubiaren beste aldean, al47

diz, Scharloo auzo aberatsa dago. Egun komunitate judua txikia izan arren, auzuneko etxaldeek argi erakusten dute uharteko historian izan duten eragina. Otrobanda, papiamentuzko berba da, eta esangura argia dauka. Plaza handia eta hiriburuko azken harribitxia ezkutatzen du alde honek: Kura Hulanda, holandar enpresagizon baten amets zoroa. Gainbehera zihoan auzo historikoan inbertitzea erabaki zuen, eta gaur egun hotela,museoa,saltoki eta jatetxeak dituen gune mimatua eta polita da.

Hondartzak Holandako arkitektura, afrikar tradizioak,kreolera indartsua,Venezuelako doinuak eta Ipar Amerikako eraginak. Izaera berezia daukan uhartea da Curaçao, baina Karibe betea ere bai: paisaia lehor samarra dauka,kaktusak eta iguanak dabiltza, baina ez da egia hondartza zaleek nora joan ez dutenik. Are, hainbat hondartza daude Curaçaoko hegoaldeko kostaldean, eta, asteburuetan salbu, horietan lasai-lasai egoteko aukera dago. Baina igandean ere atsegina da Knip edo Lagun hondartzara joatea, korsoutar familiak, edo gazte koadrilak uretan eta harea finean egun-pasa dabiltzala. Hiritik iparrera dauden hondartzak dira bakanduenak, eta bidean flamenko taldeak ere ikus daitezke sarritan.Hego48

Curaçaoko eraikinetako kolore biziek bisitariaren arreta erakartzen dute, baina ez da beti horrela izan: XIX. mendeko gobernadoreari eguzkiak eta etxe zuriek begietan min eman eta margotzea agindu zuen. Eskuinean, portua.

aldera geroz eta hotel gehiago daude, oraingoz dozena erdi baino ez badira ere. Urpeko parke naturala dago, urpekaritza maite duen edonorentzako paradisua. Koral formazioak, izurdeak, arrainak… ikus daitezke, eta, ur azpiko mundua Bonaire uhartean bezain aberatsa ez bada ere, urpekariek izugarri maite dute parkea. Venezuelara begira dagoen kostalde lasaia ur gardendun hondartzez josita dago; beste aldekoa, berriz, basati eta malkartsua da. Aireportutik hurbil Hato haitzuloak daude, espainiarrak iritsi aurreko hainbat margorekin, arawak herrietako jendeek eginak.Eta uharteko iparreko muturrean Christoffel parke nazionala dago; 30 kilometro baino gehiagoko ibilbideak daude itsasertzean zein mendian, iguanak ibili ohi diren bidexketan.

«Landhuis» etxaldeak Curaçao Willemstad hiriaren eta portuaren inguruan kolonizatu eta garatutako uhartea da, baina esklabotzaren

abolizioa iritsi arte, hainbat etxalde izan zituzten lurjabeek. Hainbat eleberri eta pelikulatan agertu bezala, ekonomikoki hondoa jo zuen Curaçaok ere esklabotza amaitutakoan, harik eta petrolioa agertu zen arte. Eta uharte osoan ziren landhuis izeneko etxaldeak gainbehera joan ziren. Batzuk desagertu badira ere, geroz eta gehiago ari dira berritzen. Uharteko likore berezia egiten duten etxaldea Curaçaoko bisita tipikoa izan ohi da.Avila hotelaren inguruan euskaldunoi bereziki eragiten digun beste oroitarri bat dago: Simon Bolivar askatzaileari egindakoa, hemen erbesteratu baitzen aldi batez. Beste landhuis asko daude uhartean, jatetxe edo hotel dotore bihurtuak, edo kultur etxe. Uharteko iparrean goazela, Kenepa hondartzaren inguruan, izen bereko etxaldeak merezi du besteen gainetik bisita. 1795ean bertako esklaboak matxinatu egin ziren, etxolei su eman eta ehunka bildu ziren. Gogor zapaldu zuten matxinada eta buruzagiak exekutatu egin zituzten, baina oraindik ere hotzikara sortzen du kateak apurtzen ageri den sinboloak. Kenepako bisitak hondartza ederren eskualde honetako mendetako tragedia ere gogorarazten du, eta, Holanda, Europa, Amerika eta beste hainbat gauza ikusita,Afrikara joateko gonbita egiten digu.

34 Irudia: Koldo LANDALUZE

BIDELAGUNA AGENDA

MUNDUARI BEGIRA RIO DE JANEIROko Santa Marta «favela» ezagunak hormigoi grisa ortzadarraren kolorez tindatu du SAN FRANTZISKOn gay museoa zabaldu dute Gidatzeko eskubiderik ez badute ere, isunak iristen zaizkie SAUDI ARABIAko emakumeei PARISeko Moulin Rouge aurten eraberrituko dute TXILEko paisaiak, Mapocho ibaiko uretan

• INTERNET • ESKAINTZAK • BERRIAK • LIBURUAK • PUNTA-PUNTAKO LEKUAK

HORIZONTETIK HARATAGO Lawrence Arabiakoa MUNDUKO SUTEGIAK Boliviako aniztasuna GOGOAN HARTU Halabeko zitadela

HITZORDUAK AUSTIN: Musika eta kaosa South by Southwest jaialdian TALLINN: Europako Kultur Hiriburua OBIDOS: Txokolatearen Jaialdia JAPONIA: Hina Matsuri edo Neskatilen Eguna MURMANSK: Iparraldeko Jaialdia Errusiako urruneko hiri batean

Laburrak Indonesia: hondamendiak eta turismoa Hondartza ikusgarriak, paisaia tropikalak eta kultura exotikoa dira Indonesiako turismoaren gakoak, baina naturak sortutako hondamendiak ere erabiltzen dituzte bidaiariak erakartzeko. Indonesia Pazifikoko Suzko Eraztunaren barnean dago eta urtero 7.000 dardara izaten dira bertan. Iaz Java uharteko Merapi sumendiak sekulako triskantza sortu eta 300 pertsonaren heriotza eragin zuen, eta, egun, dozenaka pertsonek bisitatzen dute egunero gunea turismo gidarien eskutik. Bidaia agentziek halako guneak euren proposamenen barnean sartzen dituztela ikusita, Indonesiako Turismo Ministerioak argi utzi nahi izan du beharrezko eraberritze lanak egin ostean bakarrik hasten direla hondamendi guneetako turismoa sustatzen. Orain, 2004an tsunamiak suntsitutako Aceh probintzian, Sumatra iparraldean, ari dira “turismoa sustatzen”. Hondamendiaren ondotik 164.000 pertsona zendu ziren bertan.

Vesta jainkosaren Birjinen Etxea, zabalik Vesta jainkosari gurtza egiten zioten emakume apaizen eskolaren egoitza nagusia da Vestaren Birjinen Etxea (Casa delle Vestali, italiarrez). Orain, hogei urtez bisitariei itxita egon ostean, berriro ere eraikinaren barnealdea ikusteko aukera dago. Hainbat zaharberritze lan egin dituzte gune arkeologiko garrantzitsu honetan: Foro Inperialak eta Koliseoa lotzen dituen Via Sacran dago eta antigoaleko Erromako gune sakratu eta sinbolikoena da.

eguneko. Gainera, herrialdera heltzen diren atzerritarren %40 erlaxatzeko gunetara joaten dira. Hartara, kanpainak bainuetxeak, osasun turismoa eta edertasunean berezitutako hotelak ditu jomuga.

Manhattaneko txakurren dantzalekua The Fetch Club. Izen horixe eman diote Manhattaneko (New York, AEB) txakurren diskoteka berriari. Dantzaleku bitxi hau 300 metro koadroko lokal bateko zati da, eta, 300 dolar ordainduta, bertako zerbitzuez goza dezakete animalia hauek: dantzalekuaz gain, spa zerbitzua, ile-apaindegia, zinema aretoa, meditazio gela, gimnasioa eta janari eta osagarri denda ere badituzte. Baina gauetan hartzen du lokalak itxura bitxiena, txakurrak dantzalekura iristean: pistaren erdian zerrautsa jartzen dute eta edarien zerrendan Sauvignon Bark edota Happy Tale Ale gisako izenak irakur daitezke. Bertako sormen zuzendariaren hitzetan, «dantzalekua bizitza hiritarra daramaten txakurrei dago zuzendua». Sartzeko 25 dolar ordaindu behar dira –bazkide kuotaz aparte– eta edariak –haragi zaporeko saldak gehienak eta, noski, alkohol gabeak– aparte ordaindu behar dira.

«Dolar arrosen» bila Turismo adituek geroz eta argiago dute «dolar arrosetatik» atera dezaketen etekina handia dela, baina badakite, aldi berean, homosexualek euren proposamenak serio hartzea nahi badute klixeak ekiditea behar-beharrezkoa dutela. Homosexual gehienek ez dute seme-alabarik, orokorrean gainerako turistek baino %30 gehiago gastatzen dute eta eskola garaian ere bidaiatzeko aukera izan ohi dute. Ez da harritzekoa, beraz, eskariari erantzuna emateko eskaintza berezituak egiten dituzten agentziak egotea dagoeneko. Zenbait hoteletako langileek eskolak ere hartu dituzte, bezero homosexualak ezberdin tratatzea ekiditeko.

Saint Michel mendian parke eoliko bat jartzeko egitasmoak kezka sortu du Unescon Unescok gizateriaren ondare izendatutako Saint Michel mendia izendapenik gabe gera daiteke bertako VIII. mendeko abadiatik gertu eraiki behar duten parke eolikoaren eraginez. Monumentua Estatu frantseseko hirugarren bisitatuena da, eta, haize-errotak gunetik 20 kilometrora jarri behar dituztela-eta, Unescoko batzorde bat egitura berriek gunean izango duten eragina aztertzen ari da, Saint-Michel zerrendan mantendu edo bertatik atera erabakitzeko.

Txinako «kapsula hotela» itxi dute Osasun turismoa Alemanian Alemaniako Turismo Bulego Nazionalak “Osasun turismoa eta ongizatea Alemanian” izenburupean aurkeztu du aurtengo nazioarteko marketin kanpaina, gisa horretako turismoaren bila herrialdera heltzen diren bisitari kopurua gehitzeko. Izan ere, World Travel Monitor elkartearen ikerketa baten arabera, osasuna zaintzea helburu duten turistek gainerakoek baino 44 euro gehiago gastatzen dituzte 50

Segurtasun arazoak tarteko, Shangain irekitako “kapsula hotela”, Txinako lehena, ixteko erabakia hartu dute. Gisa honetako ostatuak ohikoak dira Japonian eta espazio txikian bezero asko hartzea dute helburu. Horren erakusle, Shangaikoak 68 pertsona hartzeko lekua zuen 300 metro koadro eskasetan. Aldiz, hotela ezagun bilakatu eta berehala, autoritateak bertaratu eta itxi egin dute, suteak izateko arriskua handiegia zela argudiatuta.

internet

Eskaintzak Gaualdi merkeak Accor ostatu merkeen kateak gaua igarotzeko proposamen berezia du eskuartean. Hoteletan ostatu hartu beharrean, kateak gaua Parisen, Berlinen eta Erroman dituen Adagio markako apartamentuetan igarotzea proposatzen du. Salneurria gaueko 59 eurokoa da, bi pertsonentzat. www.accorhotels.com

Egunik merkeena Mexiko Hiriko soinuen artxibo digitala Mexiko Hiriko 800 soinutik gora erregistratu eta sarean zintzilikatu dituzte Claustro de Sor Juana Unibertsitateko Komunikazio ikasleek, “Sonoteca de México” izenpean. Proiektuaren gakoa kulturaren zabalkundea eta giro ezberdinetan jasotako soinuen bidezko formazio akademikoa direla azaldu dute, baita Mexiko Hirian sortzen ari diren ekintza berriek zein galtze bidean daudenek osatzen duten «aberastasun akustikoa» bildu nahi izan dutela ere. Besteren artean, honakoak entzun daitezke: hegazti abeslarien kantuak, arropa eta tresna zaharrak erosi eta saltzen dituzten ropavejero ugarien garrasiak, egunkari saltzaileen oihuak edo zorrotzaile eta camote saltzaileen txistuak. Hori bai, soinu berriagoei ere egin diete leku, futbol estadioetako zaratak, autoak, manifestazioak edota Santo Domingo bezalako plaza handietako jatetxe eta tabernetako soinuak kasu. comunicacion.ucsj.edu.mx

Halcon Viajes bidaia agentziaren eskaintza bilatzailearen bidez, leku zehatz batera bidaiatzeko egunik merkeenak zein diren ikus daiteke sarean, betiere euren web-gunean duten egutegi baten gainean. Horrela, irteera data jakinik ez badugu, hegaldi merkeena zein egunetan dugun ikus dezakegu. Adibidez, apirilean Dublinera joan nahi badugu, eskaintza merkeena 372 euroren truke topa dezakegu –hegaldia eta bi gaueko ostatua barne–. www.halconviajes.com

Merkealdiak hoteletan Internet bidezko erreserbak egiteko ataria da Hoteles.com eta bere azken buletinean %40ko beherapena duten ostatu hiritarren berri ematen du. Eskaintzak interesgarriak dira, baina guztiak ere apirilaren 30era bitartekoak eta duten lekuaren araberakoak. www.hoteles.com

Holanda

Bisita birtuala museoetara Hirietako kaleetan filmatzen aritu ostean, Googlek artearen mundura bideratu ditu bere kamera eta errekurtso teknologikoak, eta, hala, atari interesgarria osatu du: etxetik mugitu gabe munduko zenbait museo eta galeriatako lanak ikusteko aukera ematen du, zehazki, bederatzi herrialdetako hamazazpi museo, tartean Madrilgo Thyssen eta Reina Sofia, Berlineko Alte Nationalgalerie, Londreseko National Gallery, Washingtoneko Freer Gallery of Art, New Yorkeko MoMA, Pragako Kampa, Versailleseko Jauregia, Florentziako Uffizi eta Londreseko Tate. Bestela esanda, erakusketa areto ugaritan 486 artistaren lanak ikusteko aukera dago, orotara mila irudi artistikotik gora eta guztiak erresoluzio handikoak. Lanabes artistiko eta hezitzaile honen erabiltzaileek euren arte bilduma birtual pertsonala osatzeko aukera ere badute, baita lan ezberdinen gaineko iruzkinak egin eta partekatzekoa ere. w w w.googleartproject.co m

Rumbo agentziak eta Holandako Turismo Bulegoak eskaintza berezien kanpaina bat osatu dute elkarlanean. Hala, asteburu bat Amsterdamen igarotzea 313 euroren truke eskaintzen dute; proposamenak bi gaueko egonaldia eta joan-etorriko hegaldiak hartzen ditu barne. www.rumbo.es/holanda-klm.home

Seattle Ekainetik aurrera Condor aire konpainia alemaniarrak Frankfurt eta Seattle hiri estatubatuarraren arteko hegaldiak eskainiko ditu astero, astelehen eta ostegunetan. Bilborekin lotura eginda, joan-etorriko hegaldiak 1.219 euro inguruko salneurria du. www.condor.com 51

Hitzorduak

erezia, ezberdina eta imitaezina, halakoxea da Austinen (Texas) egiten den South by Southwest (SXSW) jaialdia. Berezia, musika jaialdietan ohikoa den ereduari muzin egin, eta, lehen begiradan kaosa ekarriko duen egitura duela dirudien arren, SXSW antolatzeko erabilitako formatua erabilgarria eta arrakastatsua dela frogatu delako. Izan ere, jaialdiak hogei urteko ibilbidea du atzetik, eta, orain arteko ekitaldi guztietan, munduko musika jaialdi onenen zerrendetan goiko postuak eskuratu izan ditu. Mexikoko mugatik ez oso urruti,Texas hegoaldean dago Austin hiria; 700.000 biztanle ditu eta â&#x20AC;&#x153;oasi liberalaâ&#x20AC;?

Norberak egin ditzakeen plangintzek ez dute askorako balio izaten jaialdi honetan: une berean 50 kontzertu egon daitezke, eta, beraz, erraza da doinuren batek erakarrita buruan genuen kontzertua alboratu eta beste talderen bat ikusten geratzea. Onena, gauzak unean-unean erabakitzea.

Austin (Texas) SXSW jaialdia, eromen perfektua izatearen fama du, Texaseko gainerako hiriak baino askoz irekiagoa eta permisiboagoa delako. Giro horretan ospatzen da SXSW jaialdi kaotikoa: ez dago kontzertuetan horren ohikoak diren agertoki nagusirik, parte hartzen duten mila musika taldetatik zein ikusiko duzun aldez aurretik jakitea ezinezkoa da, norberak egindako plangintzek ez dute askorako balio izaten... Baina has gaitezen hasieratik: jaialdia beti batzar aretoan hasten da. Irudi bat egiteko, akreditazioak banatzen diren gune horretan izugarrizko ilarak egoten dira,bataz beste 12.000 pertsonak (musikariak, managerrak, kazetariak...) eta mila musika taldek hartzen baitute parte jaialdian. Horrek zera esan nahi du: une berean 50 musika talde egon daitezkeela jotzen. Hori posible izateko, astebetez hiriko erdiguneko hamarka tabernetan, zein kanpoaldeko batzuetan, kontzertuak izaten dira, inolako etenik gabe. Kaleak trafikoari itxita egon ohi dira, jende mordoa ibiltzen da leku batetik bestera eta bi pauso eman orduko entzuten da doinu ezberdinen bat. Izan ere, hori da jaialdiaren gakoa: kontzertu batetik bestera mugitzea, entzuten ari garen taldea gustuko badugu geratzea, eta, bestela, beste kontzertu batera mugitzea. SXSWren formatu berezia dela eta, erraza da jaialdian galdu eta zer egin ez dakigula geratzea.Horren jakitun,antolatzaileek Austinera lehendabizikoz doazenentzat â&#x20AC;&#x153;hasiberrien gidaâ&#x20AC;? moduko bat zintzilikatu dute euren webgunean, gomendio interesgarriekin. Esaterako, esku programa hartu bai baina ezer ez zehaztea aholkatzen dute, egunaren amaieran aurrez pentsatutakoa baino hamar musika talde gehiago ikusten direlako azkenean: kontzertu baterako bidean doinuren bat aditu, gustatu, eta, taldea ezagutzen ez bada ere, bertan geratzea oso ohikoa izaten da. Era berean, eskaintza horren zabala izanda, talde txikietan mugitzea gomendatzen dute, bidean lagunak galtzea oso ohikoa delako, baita desadostasunak sortzea ere...Azkenik, talde sonatuenen kontzertuetara sartzeko gutxienez ordubeteko ilarak egoten direla eta goizeko ordu bietan dena amaitzen dela ere aintzat hartzekoa da. Jaialdia martxoak 11tik 20ra bitartean ospatuko da, baina kontzertuak hilaren 16tik 20ra bitartean egingo dira. Ekimen honen baitan, jaialdi interaktiboa (hilak 11-15) eta zinema jaialdia (hilak 11-19) ere izaten dira. Ez dute musika jaialdiak bezain besteko entzutea, baina bisitatzeko modukoak dira. Informazio gehiago: http://sxsw.com.

hitzorduak TALLIN Ko ntu ko ntari Ur te guztian ze har

O BIDO S Txo kolate aren Jaialdia Ma r txo a ren 4tik 14ra Bonboiak, izozkiak, gofreak, piruletak eta kakaoaz egindako era eta forma guztietako hamaika gozoki dastatzeko parada bikaina ematen duen festa da Obidoseko Txokolatearen Jaialdia. Aurreko urteetako arrakasta ikusita –Portugaleko zein atzerriko bisitari mordoa izan ditu orain artean–, zortzigarren urtez segidan ospatuko da festa hau, eta, ahora eramateko gozoez gainera –30 postutik gora jartzen dituzte normalean–, irudimenari bidea ireki eta kakaoarekin lotutako hamaika jarduera ere proposatzen dituzte. Besteren artean, sormen lehiaketak, kakao tailerrak eta tamaina handiko

“Itsasbazterreko istorioak” izen iradokitzailea eman diote Estoniako hiriburuan egingo duten ekimen bitxiari: hainbat idazle, musikari, artista eta antzezlek itsasoan, Estoniaren historian

zein euren herrian oinarritutako sorkuntza lanak plazaratuko dituzte, euskarri ezberdinetan. Izan ere, Tallinn –Turku hiri finlandiarrarekin batera– Europako Kultur Hiriburua da aurten, eta, horren karira, urte osoan zehar kulturarekin lotutako hainbat jarduera antolatuko dituzte hirian zein inguruetan. Eta, hain zuzen, urte osoan zehar garatuko den hau izango de ekimen nagusienetakoa. Besteren artean, historiako ipuin irakurketa ekitaldi handiena antolatzeko asmoa dutela adierazi dute antolakuntzatik. Ekimenaren helburu nagusia herri eta kultura ezberdinen arteko loturak sendotzea izango dela ere aurreratu dute. Estatistiken arabera, Estoniako biztanleek beste europarrek baino liburu gehiago erosten dituzte eta maizago joaten dira antzerkira. Gainera, bertan sortu zen Skype ordenagailu bidezko doako telefono zerbitzua eta biztanleek doako wi-fi konexioa dute. www.tallinn2011.ee.

txokolatezko erreplika eta eskultura sinestezinenak izaten dira. Ez hori bakarrik, txokolatezko masajeak jasotzeko aukera ere izaten dute bisitariek! Urteroko ekitaldi garrantzitsuenean parte hartzeko aukera ere ez da falta: txokolatea daramaten errezeten nazioarteko lehiaketa. Antolatzaileen kalkuluen arabera, jaialdiak iraungo dituen hamar egunetan zehar 200.000 pertsonak bisitatuko dute Obidos eta orotara hamaika tona txokolate pasako dira jaialditik. Festa paregabe hau hiria ezagutzeko aitzakia ere bilaka daiteke. Izan ere, Obidos Erdi Aroko hiri ederra da, Lisboatik 30 kilometro eskasera dago eta bertako kale harriztatuek, etxe zuriek, bordatu tipikoek, zapore tradizionalak eta zeramikak txundituta utziko dute bisitaria.

JAPONIA Hina Matsuri, Neskatilen Eguna M ar txoak 3 Asia osoko herrialdeetan ospatzen bada ere, bereziki Japonian du entzutea Hina Matsuri (literalki, “Panpinen Jaialdia”) edo Neskatilen Egunak. Funtsean, neskatilek euren panpina bildumak erakutsi eta etxeen aurrealdeetan jartzen dituzte, antigoaleko garaietan panpinek izpiritu gaiztoak uxatzeko gaitasuna zutela sinesten baitzuten. Garai batean, paperezko panpinak uretara botatzen zituzten, izpiritu gaiztoak haiekin aldendu zitezen. 54

erakusketak Vermeer gaztearen hiru lan Edinburgoko Galeria Nazionalean Edinburgoko Galeria Nazionalak gutxitan izaten den aukera horietako bat proposatzen dio bisitariari: Johannes Vermeer margogileak bere ibilbidearen hastapenetan egindako hiru lan batu ditu lehendabiziko aldiz, eta, horrela, ikusleek hiru lan horiek zuzenean ikusi, konparatu eta artistaren garapena ikusteko aukera izango dute, martxoaren 13ra bitartean. Ikusgai egongo dira Eskoziako Galeria Nazionaletik ekarritako “Kristo Marta eta Mariaren etxean” (1654-55), Dresdeneko Staatliche Kunstsammlungenek utzitako “Zelestina” (1656) eta Hagako Mauritshuisen jabetzako “Diana eta bere lagunak” (165354) obrak. Hegoafrikako preso ohien erretratuak, Parisen Pariseko Henri Cartier-Bresson fundazioak David Goldblattek Hegoafrikan ateratako ezohiko argazkiak ditu ikusgai, apirilaren 17ra bitartean. Zuri-beltzeko hogei erretratu dira orotara, eta badute berezitasunik: Goldblattek Afrikaren ohiko ikuspegitik ihes egin, preso ohien historia entzun eta horiei atera dizkie erretratuak. Goldblattek azaldu duenez, Johannesburgeko bere etxeko segurtasun neurrietan sekulako dirutza xahutu ostean otu zitzaion “gaizkile” horiek nortzuk ziren jakitera irten eta haiek erretratatzea.

MURMANSK Ip arra ld e ko Jaialdia M a rtxo ko azken aste a Errusiako urruneko lurraldea da Kola penintsula, zirkulu polar artikotik zein Moskutik 2.000 kilometro ingurura dago eta bertan egiten da Iparraldeko Jaialdia. Ekimen nagusiak eskualdeko hiriburu Murmansken egiten dira, eta, besteren artean, elur-oreinek tiratako lera lasterketak, izotz gaineko hockeya, eski nordikoa eta Semyonovskaya lakuko ur izoztuetan urpekaritza egiteko aukera izaten da. 400.000 biztanlerekin, Murmansk da planetaren iparraldeko muturretik gertu dauden hirien artean handiena. Hiriaren inguruan tundra zabaltzen da, eta, batez ere abenduan, paisaia beltzez tindatzen da. Energia nuklearraz dabiltzan ontzi izotz-hausle errusiarren egoitza nagusia ere bada, hiriaren ingurua etxebizitza blokez josia dago, eta, Iparraldeko Jaialdia iristearekin batera, giroa eraldatu eta bizia eta alaitasuna iristen dira hirira.

Marc Slingerland/Getty Images/Hemera

Londreseko Tate Modernek Orozcoren umorea eta poesia bildu ditu Egunerokotasunean erabiltzen ditugun objektuetan poesia eta umorea bilatzen dakien artista da Gabriel Orozco mexikarra, eta, apirilaren 25era bitartean, Londreseko Tate Modernen izango da bere lanak ikusteko aukera. Erakusketan, eskulturak, argazkiak, margolanak eta objets trouvés izenekoak –artistikotzat hartzen ez diren objektuen bidez osatutako artelanak– ikus daitezke, zenbaitetan ukitu ilun eta guzti. Berreraikitako Tell Halafeko altxor arkeologikoak Berlinen daude ikusgai Berlinek 1943. urtean jasandako bonbardaketa baten ondorioz erabat suntsituta geratu zen Tell Halafen museoa, eta, berarekin batera, baita barnean zeuden obrak ere. Aldiz, basaltozko lanen zatiak jaso eta hamarkadetan zehar gorde egin zituen Alemaniako Errepublika Demokratikoak. Orain, bederatzi urteko zaharberritze eta berreraikitze lan nekezen ondoren, 3.000 urteko antzinatasuna duten 27.000 zati horiek elkarri lotuta Tell Halafeko altxor arkeologikoaren %90a berreskuratzea lortu dute. Obra hauek Pergamo museoan jarri dituzte ikusgai abuztuaren 14ra bitartean, bertako arkeologoz, zientzialariz eta zaharberritzailez osatutako lantaldea izan baita obren berreraikitzeaz arduratu dena. Zehazki, garaian bildu ziren milaka zati horietatik 60 estatua eta behe-erliebe osatzea lortu dute: pieza bakoitza banan-banan aztertu dute –mineralak, ezaugarriak eta kolorea–, eta, piezak elkarri behar bezala lotzen zirela ziurtatzeko, obra bat berreraikitzen hasiz gero unean amaitzen zuten. Finantzaketari dagokionean, Max von Oppenheimen sendia izan da bederatzi urteko lana egin zedila bideratu duena. Bankari, diplomatiko eta arkeologo sendi bateko seme zen Max von Oppenheimek Lehen Mundu Gerraren aurretik aurkitu zuen Tell Halafeko altxorra Siriako iparraldean, muga turkiarretik gertu, eta bera izan zen Alemanian ikusgai jarri zuen lehena. 55

Horizontetik haratago

Juanma COSTOYA

LAWRENCE ARABIAKO Heroitasun anbiguoa

buek euren kidetzat hartu izanak kontraesanak sortu izana bere baitan, eta, ondorioz, Lawrencen misioaren helburuak eta bere sentimenduak kontrajarriak egotea.

1935. urteko goiz batean, Ingalaterra hegoaldeko herri arteko errepide estu batean bi mutiko saihesten ahalegintzen ari zela, motozikleta indartsu bateko gidariak ibilgailuaren kontrola galdu zuen. Sei egun beranduago, medikuek gidariak jasandako garezurreko zauriak sendaezinak zirela ondorioztatu zutenean, mundu osoak Lawrence Arabiakoa motor istripuz hil zela jakin zuen.

Azken urteak

Buruzagi arabiarra Lawrence Arabiakoak (1888-1935) historia, kondairak eta literatura batu eta banatzen diren muga lausoan igaro zuen bere bizitza. Denek zuten arbuiatua bezain goratua izan zen gizon honen inguruan iritziren bat. Batzuentzat otomandar boterearen aurkako errebolta arabiarreko buruzagi gorena izan bazen, beste batzuen ustetan zonaldeko inperialismo britainiarraren Troiako zaldia izan zen. Zalantzan jarri ezin dena, honakoa da: T. E. Lawrencek Lehen Mundu Gerran turkiarren aurka altxa ziren arabiarrekin izandako harremanen ondotik lortu zuen ospea. Altxamendu arabiarra bultzatzeko, promesa garbia egin zuten britainiarrek: askatasuna eta hiriburua Damaskon izango zuen estatuaren autogobernua. Oxforden Erdi Aroko Historia ikasketak egiten ari zeneko garaietan ikasi zuen Lawrencek arabiarra. Garai berean ezagutu zituen 1909tik aurrera erabat bereganatu behar izan zituen luxu gutxiko ohiturak ere: urte hartan, 1.500 kilometro egin zituen oinez egungo Siria, Jordania, Libano eta Turkia hegoaldetik gaztelu gurutzatuen gaineko tesia egiteko. Lehen Mundu Gerran zehar, Arabia eta Jordaniako desertuetan ekintzak burutzeko Lawrencek zuen gaitasunak Aqaban jo zuen goia. Izan ere, 56

bertan erabilitako estrategia bikainari esker lortu zuten Lawrencek gidatutako tropa arabiarrek otomandarrek amore ematea.

Traizioa Turkiar-alemaniarren porrotarekin gerra amaitu ostean, garaileak 1919ko Parisko Konferentzian bildu ziren.Arabiarrentzat, irudi batek laburbiltzen du bilkuraren edukia: arabiar guztiek amestutako aberria jaio aurretik zatitu eta bandera frantses eta ingelesdun protektoratuetan banatu behar zutela konturatu zenean, aurpegi seriodun Feisal emirrari masailean behera irrist egin zion malkoa jasotzen duen argazkia. Hori gutxi balitz, Palestinaren zati bat ere sionismoari eman zitzaion, bertan juduek beraien etxea ezar zezaten. T. E. Lawrence ez zen inozoa. Iraultza hasi aurretik konturatu zen Kairon arabiar liderren aurrean sinatutako promesek ez zutela baliorik. Posible da arabiarrekin bizi izandako urteek, burdinbide turkiarrak leherrarazten izandako partaidetza zuzenak eta tri-

Behin gatazka amaituta, panorama publikotik desagertu zen Lawrence Arabiakoa goitizenaz ezagutzen zen gizona. Arabiar tropekin bizitakoaren oroitzapenak gogoan zituela idatzi zuen “Seven Pillars of Wisdom” (Jakintzaren zazpi oinarriak, Damasko, Halab, Konstantinopla, Beirut, Kairo, Izmir eta Medinari erreferentzia eginez). Liburua lekukotasun literarioaren, arkeologia koadernoaren, gidaliburu militarraren eta bidaia kontakizunaren arteko lantzat jo daiteke. Obra honekin, gobernu britainiarraren agente izandakoa bere kontzientziako deabruak exorzizatzen saiatu zen, baina ez zuen lortu. 1922an izena aldatu eta Erresuma Batuko Aire Armadan, RAF entzutetsuan, sartu zen, egokitu zitzaion zerbitzuko mailarik baxuenean. Prentsa segituan konturatu zen bera zela eta Thomas Edward Lawrence berriro ere komunikabideak saihesten ahalegindu zen, oraingoan T.E. Shaw izenpean eta beste leku batean. Garai hartan, “Odisea” itzultzeko eta mekaniko militar gisa izandako esperientzien gaineko “The Mint” (Trokela) obra idazteko astia hartzeaz gain, motorrenganako eta abiadurarekiko pasioa garatu zuen. Hain zuzen, motor horietako bat gidatzen izandako istripuaren ondorioz hil zen 47 urte zituela, eta, hil zen eragatik, batzuek hilketa izan ote zen ere pentsatu izan dute. Bere izaeraren gaineko zalantza nagusia ere sekula ez da argitu: inork ez daki argi eta garbi esaten heroia hala bilaua, biktima edo borreroa izan zen.

Munduko sutegiak

Juanma COSTOYA

BOLIVIA

Itsasorik ez, arrainak bai 1879an Txilerekin izandako gatazkan galdu zuen Boliviak itsasorako irteera. Ziurrenik, hura izan zen herrialdearen historia modernoko gertaera garrantzitsuena. Hala ere, mendietatik jaisten di-

Morten Elm/Getty Images/Hemera

oliviako sukaldaritzaren ezaugarri ziur bakarra aniztasuna da. Aniztasun logikoa, herrialdeko muturreko geografia aintzat hartzen badugu. Goilautada garai eta mortuen eta 6.000 metrotik gorako tontorren artean oihan mardulak eta ur askoko ibaiak daude, eta, azken horiek, mendikate izugarrietan sortu eta itsasorako bidea hartzen dute, ura arro amazoniarrean isurtzeko. Muturreko paisaia horietako bizilagunek ere merezi dute arreta: goi-ordokietako indigena txiki eta soilek departamentu tropikaletako gizonemakume atletiko, alai eta xaloekin elkarbanatzen dute espazio politikoa. Jendarte ezberdinok sukaldaritza ezberdinak dituzte, baina, hein batean, osagarriak ere badira. Garaiera handitan ohikoak dira chuña edo tintak, goiordokiko hotz lehorraz mantentzen diren patata mamitsuak. Cochabamba, Chuquisaca edo Torija gisako bailaretan patata beteak oso ezagunak diren artean, Beni, Pando eta Santa Cruz gisako oihan inguruneetako departamentuetan jukaz osatzen dituzte platerak patata ezari aurre egiteko. Herrialdeko puntu orotan, ezberdinak badirudite ere oinarri bera duten hainbat plater topatuko ditugu. Agian locro ezaguna da adibide onena. Inken eta espainolen aurreko gisatu horren oinarrian indabak eta artoa, patatak eta zapalloa daude. Behiki idorrarekin prestatzen bada charqui izena hartzen du eta erraiak badaramatza, aldiz, chinchulín edo mondongo deitzen zaio. Zenbaitetan olioz, ají ehoz, tipulaz eta piperrautsez egindako saltsa ere izaten du, eta, horrela, neguko plater bikaina bilakatzen da.

Tontorrak eta oihanak sukaldean bat eginda

ren ibaiei, eta, batez ere,Titikaka lakuak suposatzen duen despentsa bikainari esker, arrainik ez da falta Boliviako sukaldeetan. Amuarraina, urraburua, kolaka eta surubí zaporetsua zenbait agentziatan “Amerikako zerurik urdinena” gisa aurkezten diguten herrialdeko gastronomiaren ezinbesteko parte dira. Izendapen horren jatorrian La Paz, Oruro edo Potosi gisako hirietatik –guztiak daude 3.000 metrotik gora– ikus daitekeen paisaia urdin argia dago. Txerriaren haragia ere oso estimatua da Bolivian, baita mila era ezberdinetara prestatzen duten oilaskoa ere. Oilasko egosiarekin satja izeneko

salda pikantea egiten dute, batez ere herrialdeko zonalde hotzenetan. Enpanadillak Bolivia osoan egiten dituzte eta barnean daramatenaren arabera (gazta, oilaskoa, barazkiak) izen ezberdina hartzen dute: llaudra, salteña, llancha paceña eta abar. Thimpu edo puchero oparoak haragi egosiarekin, arrozarekin, patatekin, aza hostoekin eta ají horiarekin prestatzen dituzte eta sorlekutik kanpora ere ezagunak dira matambre edo pique macho izenekin. Bailaretan sortutako platerak badira ere, egun Boliviako geografiako edozein puntutan topa daitezke. 57

liburuen txokoa

P a u l S tr a n d e n M é x i c o H a i n b a t a u t o r e . A r g a z k i a k: P a u l S tr an d La F á b ri c a , 2 0 10 35 9 o r ri a l d e . 7 5 e u r o

Mexiko iraultzailea, Paul Stranden argazkien bidez Argazkilaritza artistiko eta dokumentalean aski ezaguna da Paul Stranden izena eta, liburu honetan, 30eko hamarkadan eta 1966. urtean Mexikora egindako bi bidaietan hartutako irudiak aurkezten ditu. Hainbat autoreren testuek kokatzen dute ikuslea testuinguruan, besteren artean James Krippner, Alfonso Morales Carrillo, Katherine Ware edota Leo Hurwitzenek. Liburuan jaso dituzten 234 argazkien bidez –horietatik 123 argitaratu gabeak– aldaketa iraultzailean bete-betean sartuta zegoen herrialdea erakusten digu Strandek eta, horrez gain, aipaturiko aldaketa ulertzeko material osagarria ere badakar: historialari eta ikertzaile nabarmenen testuak eta saiakera historikoak, Strandek egindako bidaiaren kronologia zehatza, ikusi zituen eskualdeen mapa eta argazkilariak Mexikorako egin eta Emilio Gómez Muriel eta Fred Zinnemannek zuzendu zuten “Redes” filmaren bertsio berritua.

)

Ertz eko zatiak J o n Sa ras u a A rg ia , 2 0 1 0 2 5 7 o rr ia ld e . 1 5 e u ro

La s l á gri m as de l a Mal a de t a | M a r t a I t u r r a l d e e t a A l b e r t o M t z. E m b i d | P r am e s , 20 1 0 | 15 3 o r ri a l d e . 1 4 e u r o

Hego Amerikako «gogoeta txikiak»

Kontrabandoa eta amodioa, Benasquen

Bost urtetan hego hemisferioan zehar egindako bidaietan idatzitako testu laburrak bilduta osatu du Jon Sarasuak “Ertzeko zatiak” liburua. Paragrafo bat edo biko luzera besterik ez duten gogoetek osatzen dute argitalpena eta, horietan, Lurrik Gabekoen Mugimenduko kideekin, bertako indigenekin eta bidean egindako lagunekin bizitako esperientzietatik sortutako ideia eta pentsamenduak agertzen ditu nagusiki. Sarasuak berak adierazi izan duenez, idatzi horiek ez zituen argitaratuko zirela aurreikusita idatzi eta, beraz, zenbaitetan intimitate handia ere suma daiteke.

Mendiko gaietan adituak diren bi idazle hauek, Marta Iturralde eta Alberto Mtz. Embidek, euren ahalegin literarioak eta Pirinioen gaineko ezagutza batuta sortu dute eleberri interesgarri hau. Benasque bailaran eta XVIII-XIX. mendeen artean kokatu dute istorioa: kontakizuna iraultza frantsesaren bezperan hasten da eta, gerra giroan, mugaren bi aldeetako bizimoldeen berri ematen digute. Sarrio ehiztarien ohitura eta erritualak, kontrabandorako erabiltzen ziren ibilbideak edota eskualde eder honetako kondaira eta sinismenak batu dituzte eleberri honetan, maitasun istorio batekin batera.

V i d a d e l a u t é n t ic o A n d y Be n go a J o x e ma r i I tu r r al de A lb e rd an i a, 2 0 1 0 216 o rri al d e. 18 eu ro

Bidaiari nekaezina Andy Bengoa bidaiari nekaezinaren bizitza abenturaz eta zientzia fikziozko film batetik ateratakoak diruditen pasartez josita dago. Liburu honetan, bere lagun Joxemari Iturralde idazleak kontakizun horiek guztiak batu eta, lehen pertsonan, Bengoaren liburu autobiografikoa idatzi du. Bertan, pertsona erabat librea irudikatzen du, ausarta eta izaera gogorrekoa, baina, aldi berean, sentsibilitate handikoa. Egun Gernikan bizi bada ere, Bengoa Ipar Amerika, Latinoamerika, Europa, Zeelanda Berria,Vietnam eta beste hainbat lekutan ibili da.

R u t a s d e A r a b ia H a i nb a t a u t o r e Tu rn e r, 2 0 1 0 160 o rri al d e. 20 eu ro

Saudi Arabiako ezkutuko ondare Saudi Arabiako hondar arkeologikoak ikertzen berandu hasi ziren, 70eko hamarkadan, eta ordutik hona une hartan pentsa ezinezkoak ziren altxorrak topatu dituzte bertan: freskoz apaindutako jauregi eta tenpluak, eskultura monumentalak, zilarrezko piezak eta hainbat hobitan aurkitu diren harribitxiz osatutako apaingarriak dira adibide ezagunenak. Argitalpen honetan, 300 pieza aurkeztu –pinturak, harribitxiak, zeramika eta eskulturak nagusiki–, eta horien historia berregiten da, Neolitikotik aro modernora bitarteko tartea. Eta, horrekin batera, garaiko gizartea eta kultura ere azaleratzen dira liburuan.

C om ie ndo e n H ung ría P a b l o N e ru d a et a M i g u e l Án g el A st ur i a s | Ca p i t a n S w i ng, 2 0 10 1 68 or r i a l d e. 18 ,5 0 e ur o

Bi Nobel saridun, Hungariako sukaldaritzari buruz Nobel saria jaso aurretik, Hego Amerikako bi idazle handik, Pablo Nerudak eta Miguel Ángel Asturiasek, Hungariako sukaldaritza goraipatu eta bertako gastronomiaren sekretuak xehetasun osoz azaldu zituzten. 1965. urtea zen, Gerra Hotza hasia zen, eta nazioarteko ideologien arteko borrokak pil-pilean zeuden garai honetan, kolaborazio artistiko interesgarri eta adierazgarri hau aurrera eramatea otu zitzaien. Bi poetek osatutako liburua urte hartan bertan argitaratu zuten, egun berean eta bost hizkuntzatan.

Afrik ari z o r dio guna E k a i n M t z . L i z a r d u i k o a e ta I ma n o l Ba r r en et x e a G a i a k , 2 01 0 | 1 62 or r . 1 9 e ur o

Afrikaren gaineko estereotipoak Asko dira kontinente afrikarrari jarri izan zaizkion etiketak eta, horiei buelta emateko asmotan, baliabide ikaragarriak dituen herrialde batean pobrezia, izurriteak, goseteak eta gerrak izatearen arrazoiak azaltzen saiatu dira liburu honen Mtz. Lizarduikoa eta Barrenetxea. Lerro artean, estereotipoak baztertu eta Afrikak gizadiaren historian, Mendebaldeko garapenean, bioaniztasunean, kultura aberastasunean zein gizarte-baliotan egin dituen ekarpenak aintzat hartzeko deia egiten dute egileek. Oinarrian, kontinente beltzerako hurbilketa proposatzen dute eta, besteren artean, bertako kultura, kolonizazioak eta erlijioak aztertzen dituzte. 59

Agiri Bateratua Hil honetan 75 komunikabidek argitaratu duten editorial bateratua elkarlan baten lehen pausoa izan daiteke. Euskarazko hedabideek zabaldu duten mezua garbia da: «Benetan estrategigoak baldin bagara, erakunde publikoek estrategikotzat hartzen dituzten beste sektore batzuen pareko babesa merezi dugu».

EUSKARAZKO HEDABIDEAK, beste jauzi baterako ordua

Euskarazko hedabideen historia jarraitu duenak, badaki azken 30 urteetako abaroan egin dela biderik emankorrena. Eta badaki denbora horretan emandako aurrerapausoa itzela dela. Gaur egun 400.000tik gora biztanlek kontsumitzen ditu euskarazko hedabideak, 2008ko Eusko Jaurlaritzaren ikerketa baten arabera. Komunikazioa da gure ardatza, inguratzen gaituen mundua nola ikusten dugun kontatzea, ikusmolde eta euskarri anitzez. Elkarren lehian eta elkarren osagarri. Hori da lokaletik globalera egiten dugun ekarpen nagusia, hizkuntza, euskaraz egiten duguna. Harro gaude egindako bide horrekin, pozik egiten dugunarekin, euskal kulturaren isla eta hauspo gara, eta gure euskaltasunetik munduaren ikuskera ugari eskaintzen ditugu.Albistea eta informazioaren haritik, entretenimendutik, gertukotik, sakonetik, zientziatik… Baina ez da nahiko, ibilbide horretan sakondu behar dugu, orain artekoa hobetuz eta zabalduz. Hiztun komunitateak bere burua euskaraz islatua ikusteko eskubideaz ari gara, beharraz, nahiaz. Edozelako gizarte modernoren orainean, edozein kulturaren geroan, giltzarri da hedabideen zeregina. Ez da hau ukatuko duenik eta hala ebazten da behin eta berriz erakunde publiko eta alderdi politiko gehienen euskarari buruzko gogoeta eta plan estrategikoetan. Printzipio eta helburutan letra larriz aitortzen dute garrantzi hori, baina sostengu ekonomikoan ez, ez behintzat hedabide ez publikoei dagokienez. Ezagun da EAE, Nafarroa eta Ipar Euskal Herrian oso egoera desberdinak bizi direla: Nafarroan eta Iparraldean erakundeen sostengua hutsala da; EAEn oso bestelakoa da, baina ez da nahikoa, aurrean ditugun erronkei begira eusteko adinakoa ez bederen. Euskarazko hedabideok ohituta gaude zailtasunean jarduten, gure hizkuntzaren izaera ez normalizatuak horretara 61

bultzatzen gaitu, eta agian horrek ere laguntzen digu bizi dugun krisiari aurre egiten. Baina egoera gorria da eta hainbatetan larria. Hedabide ugari ari dira ixten munduan, hedabide historikoak, ospetsuak, gureen aldean handi eta indartsuak… Eta guk ere enbataren erdian dihardugu. Publizitatea behera, salmentak ere bai, diru-laguntzak urritzeko joeran… Noiz arte eutsi ahal izango diogu? Bankuen, autoen, altzari eta elektratresnen salbamendu garaian, guk ere sostengu sendoagoa aldarrikatzen dugu. Maiz aurpegiratu zaigu diru publikotik bizi garela, bai euskal kultura, bai euskarazko hedabideak, konplexua sortzeraino ere bai agian. Orain, ostera, inoiz baino argiago ikusten da nola giltzarritzat jotzen diren esparru eta proiektuetan, erakunde publikoek dirutzak bideratzen dituzten, izan hauek eremu publiko edo pribatukoak. Eta ekonomikoki ere sektore garrantzitsua da euskarazko hedabide ez publikoena: 600 langiletik gora ari gara bertan, hilero soldata etxera eramanez eta euskal gizartearen aberastasunean gure alea jarriz. Azken 30 urteetan ibilbide oparoa egin dugu, baina bada ordua beste jauzi bat emateko. Gure konpromisoa hemen dago, egunerokoan ikusgai. Eta instituzioen konpromiso sendoagoa ere egunerokoan ikusi nahi dugu. Herri erakunde publikoen sostengu eta babes handiagoa aldarrikatzera gatoz. Gure gizartearen garapena ezin delako porlana eta azpiegitura handien garapenari lotu. Adibidez, Euskal Y tren proiektuaren kilometro bakar batek, erakunde publikoetatik euskarazko hedabide ez publiko guztietara lau urtetan bideratzen dena balio du. Errepide, trenbide edo eraikuntza handien zati txiki batek gure etorkizuna berma dezake. Euskarazko komunikazioak merezi du tamainako apustua eta euskal kulturak ere bai.

Munduari Begira Aldaketaren koloreak, Rioko Santa Marta «favela» ezagunera Hormigoiaren kolore gris tristeari aurre egin eta bi artista holandarrek kolorez josi dute Rio de Janeiroko (Brasil) Santa Marta favela entzutetsuko zati bat, biztanle talde baten laguntzarekin. Santa Martan 10.000 lagun inguru bizi dira, eta, garai batean Rioko favela gatazkatsuenetakoa izan bazen ere, egoera apurka-apurka aldatzen ari dela dio tokiko gobernu taldeak. Hain zuzen, azken horren asmoa ingurune honetako etxebizitza guztiak kolore biziekin margotzea da, eta, proiekturako kontratatu dituzten 25 langileetako baten hitzetan, biztanleak pozarren daude favela ezagunaren irudian bederen ematen ari den aldaketarekin. «Guztiek marradun diseinu berbera nahi dute euren etxebizitzetarako», gaineratu du.

AEBetako lehen gay museoa zabaldu dute San Frantziskon Homosexualen liberazio borrokaren historian ezinbesteko hiria da San Frantzisko, eta, horrenbestez, ez da arraroa bertan zabaldu izana AEBetako lehen gay museoa. Castro auzoko 150 metroko lokal honetan herritar ororen sexu orientazioa errespeta zedin San Frantziskon hamarkadatan zehar izandako borrokak jasotzen dira, hitzak zein elementu bisualak erabiliz. Hiriko GLBT komunitateak hamarkada bat zeraman museoa irekitzeko ahaleginak eginez, eta, momentuz, bi erakusketa antolatu dituzte.

Saudi Arabian gidatu gabe ere jaso daitezke trafiko isunak Emakume saudiarabiarrek debekatua dute euren herrialdean gidatzea, baina, berriki ezarri duten trafiko sistema berriaren ondorioz, euren autoei jartzen dizkieten isunak ordaindu beharko dituzte. Orain hiru urte emakumeen naziotasun agiriak egiten hasi zirenetik asko izan dira autoa erosi duten emakumeak, baina horiek

gidari baimendu batek edo euren sendiko gizonezkoren batek soilik gida ditzake. Saher trafiko sistemaren baitan abiadura kontrolatzen duten radarrak jarri dituzte, eta, beraz, baimendutako abiadura gainditzen duten autoen jabeak dira zuzenean isuna jasotzen dutenak. Emakume askok neurriarekiko aurkakotasuna adierazi dute, gidatzerik ez badaukate isunak ere ez lituzketela ordaindu behar uste baitute.

Pariseko Moulin Rouge kabaret ezaguna aurten bertan eraberrituko dute Azken mende erdiko eraberritze handiena jasoko du Moulin Rouge kabaret paristar ezagunak urte honetan. Beirazko aurrealdea jarriko diote, eta, aurrerantzean, aurrealde horretako barneko ataritik sartu ahalko da bai kabaretera bai La Machine gaueko lokalera –antigoaleko Locomotive diskoteka–. Zaharberritze lanekin 350 pertsona gehiago hartu ahalko ditu Moulin Rougek, 1.200 orotara, eta hartara gunearen errentagarritasuna handituko dela uste dute lokalaren kudeatzaileek. Izan ere, iaz 600.000 ikusle jaso zituen eta bere negozio-zifra %10 handitu zuen.

GOGOAN HARTU

Karolina Vyskocilova/Getty Images/iStockphoto

HALABEKO ZITADELA

Damaskoren ostean, Halab da Siriako hiri handiena, baita antigoalekoena ere. Baina hiri zaharretik kanpo, muino baten tontorrean dago irudian ikus daitekeen gotorleku izugarria: Halabeko zitadela. K.a. lehen milurtekoan bertan jendea bizi zela diote adituek eta garai batean zitadela inguratzen zuen elipse itxurako harresia hamdamidek eraiki zutela gaineratzen dute. Harresi hura, ordea, mongolek eraitsi zuten XIII.mendean,eta,beranduago,mamelukoak izan ziren hura berritzearen arduradunak. Harresiaren historia aztertze hutsetik ondoriozta daiteke Halabetik zibilizazio ugari igaro izan direla; ez izan zalantzarik, gainera, egiturak

Txile Mapocho ibaiaren gaineko argi emanaldian bilduta Txileren historia, aberastasuna eta kultura aniztasuna ulertzeko ekimen bitxia antolatu dute Santiago hiriburuan: Mapocho ibaian, Pio Nono eta Patronato zubien artean, 26 proiektore kokatu dituzte iluntzero-iluntzero â&#x20AC;&#x153;Chile a la luzâ&#x20AC;? (Txile argitan) izendatu duten emanaldia eskaintzeko. Argi emanaldi bitxian 104 irudi proiektatuko dituzte ibaiko uretan, nagusiki marrazkiak eta pinturak; hartara tokikoek

Siria

berak asko esaten duela lurralde honetako biztanleez. Hori guztiagatik izendatu zuen Unescok gizateriaren ondare. Egun, 450 metroko luzera eta 325 metroko zabalera duen gotorlekua da Halabeko zitadela, eta, bertan, antigoaleko bizimodua nolakoa zen ezagut dezakete bidaiariek. Eraikin erlijiosoak zein zibilak daude, eta, tartean, hamman baten zein Erregearen Jauregiaren hondarrak bisita daitezke. Baina, batez ere, egitura kanpotik behatzea da txundigarria: harrizko zitadela erraldoi honetarako sarbide bakarra arku irmoen gainean eraikitako zubia da,murruen oinarrian egun lehortuta dagoen ur-hesi sakona baitago.

zein bisitariek Txileren historia ezagutu eta bertako paisaia ezberdinetara hurreratzeko aukera izango dute. Besteren artean, Atacama desertu idor eta gogorreko eta Patagonia txiletar emankorreko paisaia zeharo ezberdinak ikus daitezke argi emanaldi honetan, eta, Catalina Rojas proiektuaren sortzaileak azaldu duenez, nolabait ere ÂŤTxileko kulturaren ikonoÂť diren elementuak jaso dituzte. Gaineratu duenez, Mapocho da artelanak proiektatzeko munduan erabili den lehen ibaia. 63