jan eerbeek
Gaan in het licht van de hoop
Inleiding Het komt goed met de mensen en met de wereld. Dat is de hoop die diep van binnen in mij leeft. Ik ontleen die hoop aan het christelijk geloof. In onze wereld gaat God alles heel maken wat gebroken is. En wij mogen daarin met Hem meewerken. In het pastoraat in en buiten de gevangenis kom ik heel dicht bij mensen in hun persoonlijk leven. Je kunt er zien hoe mooi het leven is en hoeveel goeds er in mensen is, maar ook hoe diep gebroken het bestaan kan zijn. Het is onbeschrijfelijk wat mensen zichzelf en elkaar kunnen aandoen. Ik heb gezien hoe het leven zich ook weer kan herstellen. Naast mijn pastoraat heb ik bestuurlijk en politiek werk gedaan. Ik heb daarbij altijd geprobeerd om maatschappelijke structuren ook bij te laten dragen tot perspectief. En in de maatschappelijke orde voor mensen kansen in te bouwen op een nieuw en beter bestaan. Ik heb daar de ervaring opgedaan dat wij de samenleving kunnen verbeteren. ‘Gaan in het licht van de hoop’ is de titel van dit boek. ‘Hoop’ is in het christelijk geloof een krachtige boodschap die zijn oorsprong heeft in wat God doet. Hoop is er voor ieder mens persoonlijk en voor de samenleving als geheel. In dit boek gaat hoofdstuk 1 over fragmenten van mijn pastorale praktijk in en buiten de gevangenis. Het gaat over het gewone leven van iedere dag. In hoofdstuk 2 beschrijf ik geloofsinhouden en 7
Gaan in het licht van de hoop
in hoofdstuk 3 pastorale handelingen die hoopgevend zijn. In de hoofdstukken 4, 5 en 6 betrek ik de titel ‘Gaan in het licht van de hoop’ op de samenleving, de kerk en de politiek. Het gaat mij in alles om de vierkante millimeter van het persoonlijke en de vierkante kilometer van het breed maatschappelijke. Wat ik beschrijf is niet gebaseerd op grondige studie, maar op mijn persoonlijke pastorale praktijk en mijn ervaringen in het werken op het bestuurlijk niveau van het ministerie van Veiligheid en Justitie, bij Exodus1, in de politiek, in de samenleving en in de kerk.
Opmerkingen Ik gebruik de benamingen predikant en pastor door elkaar. Veelal zal wat hier over de uitoefening van het justitiepastoraat geschreven wordt, ook van toepassing zijn op de rooms-katholieke pastor. Waar er in de tekst sprake is van begrippen die zowel op mannen als op vrouwen van toepassing zijn, is omwille van de leesbaarheid gekozen voor de mannelijke taalkundige vorm.
1
Exodus is een nazorgproject voor ex-gedetineerden. Het project wordt op verschillende plaatsen in dit boek toegelicht.
8
1 Het gewone leven tegemoet Iedereen heeft levensvragen. Ze komen op uit het gewone leven. Nu eens zijn ze diep verborgen, dan weer kan zo’n vraag ineens in alle scherpte op je afkomen. Het gewone leven heeft een diepe ondertoon. Het gaat om herkenbare vragen. Wie ben ik? Wat is de zin van mijn leven? Waar leef ik voor? Waarom zou ik me inzetten? Ieder mens zoekt op zijn manier geborgenheid. In een grote wereld kan er bij alles wat op je afkomt ineens de vraag zijn bij wie of bij wat je je geborgen of gedragen voelt. Met geborgenheid is vertrouwen verbonden. Waar haal je het vertrouwen vandaan om te leven? Hoe word je gelukkig? Hoe kan je het goede leven ervaren? Deze diepe vragen gelden ook voor relaties. Hoe ga je om met een ander, je partner, je ouders, je vriend, je vijand? Wie ben je zelf in een relatie? Wat verwacht je zelf van een relatie? En dan het grote begrip ‘verantwoordelijkheid’. Hoe ziet dat er voor jou uit? En hoe moet je verder als je je verantwoordelijkheid niet hebt waargemaakt en ernstig gefaald hebt? En als je gefaald hebt, hoe vind je dan vergeving en herstel van het leven? En wat doe je als mensen naar jou toe gefaald hebben en tekortgescho9
Gaan in het licht van de hoop
ten zijn? En dan is er natuurlijk die diepe toon die veel mensen herkennen: de liefde. Prachtig als je liefde ervaart! Maar diep verdrietig als je erin teleurgesteld wordt. Liefde kan mensen maken en breken. En ten slotte het grote woord perspectief. Het leven kan je toelachen, maar het kan je ook uit handen vallen. Het leven kan mooi en compleet zijn, maar ook gebroken. Hoe krijg je dan weer zicht op de toekomst? Tijdens mijn loopbaan in het pastoraat heb ik uit het gewone leven veel levensvragen zien opkomen. Opgang en neergang heb ik gezien. En altijd is het weer de vraag hoe je daarmee omgaat. Dit hoofdstuk laat fl itsen zien uit mijn pastorale praktijk. Ze zijn gegroepeerd rondom herkenbare levensthema’s.
10
Het gewone leven tegemoet
Geloven in groei Mooi in het leven is dat er groei kan zijn. Ontwikkeling. Jezelf ontplooien. Niet altijd kunnen mensen dat. Geen zelfvertrouwen, veel mislukkingen. Geloof van anderen in hen kan dan stimulerend en bemoedigend zijn. Hoop geven.
Rechtop en zelfbewust Ik ontmoette Brigit in een Exodushuis in Utrecht. Daar worden ex-gedetineerden na hun gevangenschap in een strak gestructureerd programma begeleid op een nieuwe levensweg. Er wonen mannen en vrouwen. Criminaliteit bestaat vaak niet op zichzelf. Er is sprake van een complexe problematiek van persoonlijke en maatschappelijke achterstanden verenigd in één persoon. Op persoonlijk gebied is er veel mis: een zwakke identiteit; je wel heel breed en sterk maken in een groep samen met anderen, maar niet weten wie je zelf bent als je alleen bent; een gebrek aan sociale vaardigheden; instabiliteit in de dagelijkse levensverrichtingen; ’s nachts leven en overdag slapen; geen structuur hebben; verslavingsproblematiek en spanning met de religieusculturele achtergrond. We zien die spanning vaak bij allochtone gedetineerden. Ze kunnen hun eigen christelijke of moslimachtergrond niet verbinden met de westerse cultuur waarin ze leven. En ook is er zingevingsproblematiek. Men is dan zo gericht op het materiële alleen, dat men geen immateriële zin aan het leven kan geven. Vaak ontbreekt het aan significante contacten. Dat zijn contacten waarin mensen op een diep niveau het 11
Gaan in het licht van de hoop
leven met elkaar delen. In significante contacten ben je uit op elkaars welbevinden. Ook op maatschappelijk gebied ontbreekt er veel. Het gaat dan om het ontbreken van werk en huisvesting. Velen hebben schulden. Er is stigmatisering: eens een dief, altijd een dief. Om iets te doen aan deze complexe problematiek heeft Exodus een begeleidingsprogramma ontwikkeld dat zich richt op alle levensgebieden: wonen, werken, relaties en zingeving. Het is een strak gestructureerd programma met afspraken en sancties op het niet nakomen ervan. Alles is daarbij gericht op maatschappelijk perspectief: huisvesting, werk, nieuwe relaties en contacten buiten de criminaliteit. Ik was uitgenodigd voor een thema-avond over mijn boek ‘Een misdadiger is meer dan zijn delict’ met de bewoners van Exodus Utrecht. We begonnen met een maaltijd, zelf klaargemaakt, en daarna gingen we in gesprek. Brigit was wel aanwezig, maar ze deed niet echt mee. Ze was net een paar dagen ervoor uit de gevangenis gekomen. Zo nu en dan reageerde ze als haar iets gevraagd werd, maar ze was niet echt betrokken op het gesprek. Ze was ook onrustig en vooral bezig met haar uiterlijk. Eerlijk gezegd dacht ik bij mezelf: ‘Zou zij het hier wel redden…?’ Een paar maanden later was ik in een theater bij de jaarlijkse muziekcompetitie tussen de bewoners van de verschillende Exodushuizen, genaamd ‘Batt le of the Houses’. De presentatie was in handen van Hijlco Span, radiopresentator bij de NCRV. Er is altijd een professionele jury. Er waren zo´n honderdvijft ig aanwezigen, ruim honderd bewoners en verder belangstellenden en begeleiders. Er heerste een uitgelaten en enthousiaste sfeer. Ieder huis vuurde zijn eigen muzikanten en zangers aan. In de pauze interviewde Hijlco Span mij kort. Hij vroeg mij naar mijn gevoel erbij. Ik zei 12
Het gewone leven tegemoet
dat ik het ontroerend vond: zoveel jonge mensen, nog maar net uit de gevangenis, in zo’n goede sfeer bij elkaar. En dat ik het heel mooi vond dat mensen die in hun leven zo weinig applaus gekregen hebben, hier zoveel applaus ontvingen voor hun inzet. Na de pauze trad de band van Exodus Utrecht op. Er stonden muzikanten op het toneel en de muziek begon te spelen. De lichten in de zaal gingen uit. Opeens draaiden de spotlights naar boven in het theater en daar verscheen een zangeres. Prachtig gekleed. Mooi opgemaakt. Rechtop en zelfbewust daalde ze als leadzangeres de trap af in de richting van het podium. Ineens zag ik dat het Brigit was. De band werd helemaal door haar zang gedragen. Iemand naast me uit het Exodushuis fluisterde me toe: ‘Ze heeft het lied ook zelf geschreven.’ De groep uit Utrecht met Brigit als leadzangeres won de eerste prijs van Batt le of the Houses. De grote beker werd aan haar uitgereikt. Ze hield hem vol trots omhoog. Ze kuste hem. Na afloop feliciteerde ik haar. Ik zei hoe ze gegroeid was sinds die eerste ontmoeting, toen ze pas in huis was. En verder: ‘Als je na vier maanden al zoveel bereikt hebt, heb je nog veel meer in je!’ Ze keek me met haar grote opgemaakte ogen aan en ze zei: ‘Gelooft u dat echt?’ En ik zei: ‘Ja, dat geloof ik echt.’
Talent ‘Waarom heb ik die talentprijs gekregen? Ik heb nog nooit in m’n leven een prijs gewonnen!’ Die vraag stelde Karin, ook een bewoonster van een nazorghuis, bij de Exodus-League op 1 juli 2011 in het sportpark Bokkeduinen in Amersfoort. Er waren zo’n 250 sporters: bewoners en medewer13
Gaan in het licht van de hoop
kers van de Exodushuizen, vrijwilligers en teams van zusterorganisaties DOOR uit Zeeland en de Ontmoeting uit Epe. Ook was er een sportteam van justitiepastores. De competitie vond plaats rondom allerlei groepssporten, van een spekgladde stormbaan met water waar overheen geklommen moest worden tot allerlei balspelen. De sportieve leiding was in handen van studenten van de sportacademie. Voor de wedstrijden sprak ik hen. Ze deden het voor hun opleiding, maar zeker ook vanuit betrokkenheid bij deze bijzondere doelgroep. ‘Het is mooi,’ zei een van hen, ‘als je iets kan doen om mensen weer een nieuwe kans te geven in de samenleving. De opleiding staat er ook helemaal achter.’ Ik vond de inzet van de studenten en de opleiding erg inspirerend. Jonge mensen, waarschijnlijk allemaal opgegroeid met veel kansen, die zich inzetten voor jongeren die heel weinig kansen gekregen hebben. Voordat de wedstrijden begonnen, bracht ik op het terrein een bijzonder bezoek. Ik ging naar de kinderen die met hun moeder wonen in het Exodushuis in Venlo, speciaal voor ex-gedetineerde vrouwen. De kinderen waren door vrijwilligers naar Amersfoort gebracht. Ze waren spelletjes aan het doen. Bij de wedstrijden zag ik ze later op de waterstormbaan. Ze zouden bij dat onderdeel in de competitie met afstand van ieder team hebben gewonnen. Ik heb veel wedstrijden gezien. Dat moest ook wel, want ik jureerde voor drie prijzen van het justitiepastoraat: twee bekers en een tinnen roos voor de beste talenten en de sportiviteitsprijs, beschikbaar gesteld door het sportpark Bokkeduinen. Er was een sportieve sfeer en iedereen gaf blijk van een grote inzet. Bij de eerste prijsuitreiking ging het om een stimuleringsprijs, op het laatste moment ingesteld, voor de kinderen van Exodus Venlo, voor hun optreden op de stormbaan. Onder daverend 14
Het gewone leven tegemoet
applaus kwamen ze naar voren. Voor ieder van hen was er een klein engeltje. Een beetje steun van boven kunnen ze goed gebruiken. En dan de sportiviteitsprijs. We hadden gelet op samenwerking in het team, het betrekken van alle spelers, omgaan met tegenstanders, kunnen incasseren, de tegenstander groeten na afloop van het spel en tegen je verlies kunnen. De sportiviteitsprijs werd gewonnen door de vrouwen van Exodus Venlo. Voordat de talentprijzen werden uitgereikt, vroegen we aandacht voor de fotograaf van de dag (ook een bewoner van een Exodushuis), die met professionele apparatuur honderden persoonlijke foto’s van alle deelnemers had gemaakt. Daarna werden de prijzen voor de talenten uitgereikt. Het waren er drie. De eerste was voor Carla. Ze was niet erg lenig. Maar ze werd wel uitgekozen, omdat ze samen met nog een andere vrouw te midden van allemaal mannen speelde. Er was een groot verschil in kracht. En toch bleef ze geconcentreerd meedoen. Ze bleef zich aanspeelbaar opstellen en zorgde ervoor dat ze in het spel betrokken bleef. De tweede winnaar was Brian, gekozen vanwege zijn onnavolgbare schijnbewegingen. En dan Karin, gekozen vanwege haar geweldige lenig en atletisch vermogen. Ze was zichtbaar heel blij en verrast. Na afloop kwam ze naar me toe, nog heel verbaasd over de prijs die ze had gekregen. ‘Waarom heb ik die gekregen, ik heb nog nooit in mijn leven een prijs gewonnen!’ Het raakte me. ‘Je hebt een heel speciaal talent voor sporten’, zei ik. ‘Dat zou je verder moeten ontwikkelen.’ ‘Dat heb ik zelf nooit geweten’, zei ze. Dat is precies waar het om gaat in de begeleiding. Bewoners leren ontdekken wat hun talenten zijn en leren om die te ontwikkelen.
15