Transformations in the character of historical industrial districts: Metaxourgio and San Salvario by ARCHSTUDIES.gr

ΜΕΤΑΛΛΑΓΕΣ ΤΟΥ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΣΥΝΟΙΚΙΩΝ : ΜΕΤΑΞΟΥΡΓΕΊΟ ΚΑΙ SAN SALVARIO

ΕΜΠ Μάρτιος 2015

Θεοφιλοπούλου Διονυσία, Ραδιώτη Αιμιλία Υπεύθυνη : Ντ. Βαΐου

Ε ΘΝΙΚΌ ΜΕΤΣΌΒ ΙΟ ΠΟΛ ΥΤΕΧΝΕΊΟ δ ι ά λεξη 9 ο υ εξα μ ή ν ο υ Διονυσία Θεοφιλοπούλου – Αιμιλία Ραδιώτη υπεύθυνη καθηγήτρια : Ντίνα Βαΐου Ακαδημαϊκό έτος 2014 - 2015

Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ ΕΝ Α ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΘΕΜΑ - ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ - ΔΟΜΗ

σελ. 8

Α. Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑΣ ΣΤΟΝ ΑΣΤΙΚΟ ΧΩΡΟ ΚΑΙ ΤΗ ΖΩΗ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ Α1. Η ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΣΤΟΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΚΑΙ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΧΩΡΟ

σελ.14

Α2. ΟΙ ΔΙΑΔΙΚΑΣΊΕΣ ΕΚΒΙΟΜΗΧΆΝΙΣΗΣ Ελλάδα

σελ.21

Ιταλία

σελ.25

Β. ΜΕΤΑΛΛΑΓΕΣ ΤΩΝ ΠΕΡΙΟΧΩΝ ΜΕΤΑΞΟΥΡΓΕΙΟ ΚΑΙ SAN SALVARIO ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ Β1. ΧΩΡΙΚΕΣ ΜΕΤΑΛΛΑΓΕΣ ΠΡΙΝ ΤΗ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ Μεταξουργείο

σελ.32

San Salvario

σελ.38

Β2. ΧΩΡΙΚΕΣ ΜΕΤΑΛΛΑΓΕΣ ΜΕΤΑ ΤΗ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ Μεταξουργείο

σελ.46

San Salvario

σελ.50

Β3. ΑΝΑΚΑΤΑΤΑΞΕΙΣ ΤΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ Μεταξουργείο

σελ.54

San Salvario

σελ.59

Β4. ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΑΝΑΠΛΑΣΕΩΝ Μεταξουργείο

σελ.64

San Salvario

σελ.70

Γ. Η ΕΡΕΥΝ Α ΣΤΙ Σ Δ Υ Ο ΣΥ Ν ΟΙ Κ Ι ΕΣ Γ1. ΟΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΟΜΑΔΕΣ Μεταξουργείο San Salvario

σελ.78 σελ.86

Γ2. ΟΙ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ Μεταξουργείο San Salvario

ΤΕ ΛΙ ΚΟΙ ΠΡΟΒΛΗ Μ Α Τ Ι ΣΜ ΟΙ

σελ.93 σελ.105 σελ.116

ΠΑΡΑ ΡΤΗΜΑΤΑ Π ΑΡΑΡΤΗ Μ Α 1

σελ.126

Π ΑΡΑΡΤΗ ΜΑ 2

σελ.128

Β Ι Β Λ ΙΟ ΓΡΑΦ Ι Α

σελ.131

ΕΙΣ Α ΓΩ ΓΗ

Θ Ε Μ Α

Μ Ε Θ Ο Δ Ο Λ Ο Γ Ι Α

ΔΟΜ Η

Η παρούσα διάλεξη έχει στόχο να μελετήσει τις μεταλλαγές στον πολεοδομικό ιστό και στους κατοίκους ή/και εργαζομένους μιας περιοχής από την εγκατάσταση ενός πυρήνα βιομηχανικής-παραγωγικής δραστηριότητας. Το γενικό αυτό θέμα το προσεγγίζουμε μέσα από δύο παραδείγματα : το San Salvario στο Τορίνο και το Μεταξουργείο στην Αθήνα (χάρτης 1). Αφορμή γι’ αυτή την επιλογή αποτέλεσε η εξάμηνη παραμονή μας, κατά το διάστημα Σεπτέμβρίου- Μαρτίου 2014, στο Τορίνο, στο πλαίσιο του Ευρωπαϊκού προγράμματος ανταλλαγής φοιτητών (Erasmus). Στο διάστημα αυτό εντοπίσαμε την περιοχή του San Salvario, η οποία μας φαινόταν πως παρουσίαζε ομοιότητες με την περιοχή του Μεταξουργείου στην Αθήνα τόσο ως προς τις χρήσεις και τις δραστηριότητες, όσο και ως προς τους ανθρώπους που ζουν και κινούνται εκεί. Παράλληλα, γνωρίζαμε την ύπαρξη ενός βιομηχανικού πυρήνα και στις δύο περιοχές το εργοστάσιο επεξεργασίας μεταξιού στο Μεταξουργείο και το εργοστάσιο της Fiat στο San Salvario - κάτι το οποίο μας έκανε να αναρωτηθούμε τι ρόλο έπαιξε η βιομηχανία στην εξέλιξη των δύο περιοχών και πως σχετίζεται αυτή με τη σημερινή εικόνα τους. Μελετήσαμε διεθνή και ελληνική βιβλιογραφία, προκειμένου να κατανοήσουμε τον τρόπο με τον οποίο επιδρά γενικότερα η βιομηχανία, στο περιβάλλον όπου εγκαθίσταται και στη ζωή της πόλης, καθώς και στη ζωή των κατοίκων, τόσο σε παγκόσμιο επίπεδο όσο και σε επίπεδο χώρας. Στη συνέχεια, μέσα από τη μελέτη πολεοδομικών χαρτών και της ιστορικής εξέλιξης επιχειρούμε να εντοπίσουμε τις αλλαγές που συνέβησαν στις περιοχές μελέτης μας, πώς δηλαδή εξελίχθηκε ο αστικός ιστός και ποιός ήταν ο ρόλος της βιομηχανίας στην εξέλιξη αυτή, καθώς και τις αλλαγές στις ομάδες που διαμένουν στις δυο περιοχές. Η παρουσίαση της σημερινής εικόνας των περιοχών, εκτός από τη βιβλιογραφική διερεύνηση, στηρίζεται και σε προσωπική παρατήρηση και καταγραφή των δραστηριοτήτων και των χρηστών. Για την καταγραφή των χρήσεων χρησιμοποιήθηκαν βοη8

θητικοί χάρτες χρήσεων, οι πληροφορίες των οποίων διασταυρώθηκαν στο πεδίο με επιτόπια καταγραφή. Επιπλέον, έγινε καταγραφή προσωπικών παρατηρήσεων όσον αφορά τη γενικότερη εικόνα των περιοχών, κατάσταση κτιρίων, περιοχές με αναβαθμισμένο οικιστικό περιβάλλον. Η παρατήρηση των ατόμων που κυκλοφορούν στις δύο περιοχές σε συνδυασμό με σχετική βιβλιογραφία (π.χ. παλαιότερες εργασίες) οδήγησαν σε ορισμένα συμπεράσματα για τους χρήστες. Οι παρατηρήσεις έγιναν σε διαφορετικές ώρες της ημέρας (πρωινές - βραδινές ώρες) και διαφορετικές μέρες. Έτσι, δημιουργήθηκε μια γενικότερη εικόνα των χρηστών και της κατανομής τους στο χώρο. Επίσης, καταγράψαμε προσωπικές παρατηρήσεις της γενικότερης εικόνας της περιοχής και το πως βιώσαμε το χώρο από την κίνησή μας σε αυτόν αλλά και ως «εξωτερικοί» χρήστες. Τέλος, η αναζήτηση πληροφοριών στη βιβλιογραφία και στο διαδίκτυο βοήθησαν ώστε να δημιουργήσουμε μια πιο τεκμηριωμένη άποψη για τις περιοχές. H διάλεξη δομείται σε τρείς βασικές ενότητες. Η πρώτη αναφέρεται στην επίδραση της βιομηχανίας –ή γενικά της παραγωγικής δραστηριότητας – στον αστικό χώρο αλλά και στη ζωή της πόλης. Η ανάπτυξη της πόλης, όσον αφορά την οργάνωση του χώρου-ιστού της και τη διαμόρφωση της ζωής της, το οποίο είναι το αντικείμενο κάθε πολεοδομικής και αρχιτεκτονικής σκέψης και θεωρίας, δε νοείται δίχως να ληφθεί υπ όψιν η εξέλιξη των οικονομικών και κοινωνικών δομών. Με τη σειρά τους οι κοινωνικές και οικονομικές δομές της εκάστοτε κοινωνίας αντικατοπτρίζουν και ελέγχουν την οργάνωση του χώρου.1 Η δεύτερη ενότητα εστιάζει στις χωρικές μεταλλαγές που εντοπίζονται κατά την ιστορική εξέλιξη των περιοχών εστίασης μετά την ίδρυση του βιομηχανικού πυρήνα σε αυτές, με ειδικότερη αναφορά στην αλλαγή δομής του αστικού χώρου και τις μεταλλαγές 1 L. Benevolo – Π. Λαζαρίδης, «Βιομηχανική επανάσταση – Βιομηχανική πόλη», Εκδόσεις Α. Λιβάνης και Σια, 1977, σελ. 27 9

των πληθυσμιακών ομάδων που προσελκύουν. Συγκεκριμένα, αναφορά γίνεται στις περιοχές που μελετήσαμε, στο Μεταξουργείο στην Αθήνα και στο San Salvario στο Τορίνο. Αρχικά εξετάζουμε την πολεοδομική εξέλιξη της πόλης στην οποία ανήκει η καθεμιά περιοχή, προκειμένου να παρουσιαστεί το γενικότερο περιβάλλον μέσα στο οποίο δημιουργήθηκαν οι μικρές αυτές συνοικίες, και έπειτα αναλύονται οι συνθήκες που οδήγησαν στη διαμόρφωση της εικόνας των περιοχών όπως είναι σήμερα. Εδώ θα παρουσιάσουμε συνοπτικά μελέτες και προγράμματα ανάπλασης για τις μελετώμενες περιοχές και υλοποιημένες παρεμβάσεις. Στην τρίτη ενότητα η εργασία μας επικεντρώνεται στη σημερινή κατάσταση/εικόνα μέσα από τη μελέτη (α) των κοινωνικών ομάδων που «αλληλεπιδρούν» με το χώρο (μόνιμοι κάτοικοι, ευαίσθητες κοινωνικές ομάδες όπως ναρκομανείς, άστεγοι, εκδιδόμενες γυναίκες) και (β) των δραστηριοτήτων στις δύο συνοικίες (παραγωγή αγαθών, εμπόριο, υπηρεσίες, αναψυχή). Στην ενότητα αυτή αντλούμε στοιχεία και απο την προσωπική μας παρατήρηση σχετικά με την χωρική μεταλλαγή στα δύο μελετώμενα παραδείγματα. Τέλος, παρουσιάζεται η εναλλαγή -ορισμένων κάθε φορά- χωρικών ζευγών ιδιοτήτων και η συνύπαρξη διαφορετικών ζευγών ανάλογα με τους χρήστες του χώρου, καθώς επίσης και μερικοί προβληματισμοί σχετικά με τη σημερινή εικόνα των περιοχών, μέσω της παράθεσης ομοιότητων και διαφορών που προκύπτουν από την έρευνα μας.

Χάρτης 1: Οι περιοχές μελέτης στον παγκόσμιο χάρτη 11

Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑΣ ΣΤΟΝ ΑΣΤΙΚΟ ΧΩΡΟ ΚΑΙ ΤΗ ΖΩΗ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ

Α1. Η ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΣΤΟΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΚΑΙ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΧΩΡΟ

Στον ευρωπαϊκό χώρο έως τα μέσα του 18ου αιώνα η πλειονότητα του πληθυσμού είναι εξαρτημένη και άρρηκτα συνδεδεμένη με τη γη και κατοικεί σε μικρούς οικισμούς ή χωριά. Εντοπίζονται δύο ακόμα τάξεις, οι έμποροι και οι τεχνίτες, οι οποίες είναι κυρίαρχες στις μικρές πόλεις που υπάρχουν και αποτελούν μειονότητα του πληθυσμού. Μετά το 1750 η μεταποιητική δραστηριότητα αναπτύσεται και αρχίζει να πραγματοποιείται μαζική παραγωγή υλικών αγαθών. Η εξέλιξη ήταν τόσο ραγδαία και ριζοσπαστική ώστε έχει καθιερωθεί ο όρος «βιομηχανική επανάσταση» για να περιγράψει το ιστορικό αυτό φαινόμενο και να ορίσει το σύνολο των μετασχηματισμών που συντελέστηκαν στο σύντομο χρονικό διάστημα μεταξύ του 1760 και 1840. Στο πλαίσιο αυτό, ο όρος «εκβιομηχάνιση» ή «βιομηχανική ανάπτυξη» ανεξαρτητοποιείται από το τεχνικό του περιεχόμενο και διευρύνεται, καθώς επηρεάζει την κοινωνική, οικονομική και πολεοδομική συγκρότηση της κοινωνίας.

Εικόνα 1: Από τη γεωργική παραγωγή στην εκβιομηχάνιση

Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑΣ ΣΤΟΝ ΑΣΤΙΚΟ ΧΩΡΟ ΚΑΙ ΤΗ ΖΩΗ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ

Εξαιρετικά σχηματικά, κατά τη βιομηχανική επανάσταση, η παραγωγική δραστηριότητα των ανεπτυγμένων χωρών στράφηκε από την γεωργία στη βιομηχανία. Σταδιακά, οι κάτοικοι των μικρών οικισμών και χωριών άρχισαν να εγκαταλείπουν τη γη και να μετακινούνται στις πόλεις προς αναζήτηση εργασίας και ευνοϊκότερων συνθηκών διαβίωσης (εικόνα 1). Το φαινόμενο της αστικοποίησης λαμβάνει διαστάσεις μαζικότητας και οδηγεί στην εγκατάλειψη της υπαίθρου. Στη διάρκεια της βιομηχανικής ανάπτυξης, η πόλη καθίσταται τόπος συγκέντρωσης και διαχείρισης των παραγωγικών δραστηριοτήτων και τόπος εξουσίας. Εξελίσσεται από τους τεχνίτες η μηχανή, γεγονός το οποίο συμβάλλει στην σταδιακή εγκατάλειψη της χειρωνακτικής εργασίας και της αντικατάστασης – μετατροπής του εργαστηρίου στη φάμπρικα και το εργοστάσιο (εικόνα 2). Αυτό υπήρξε πρωτοφανής, για την εποχή, μετασχηματισμός της οικονομίας, ο οποίος μετέβαλλε σταδιακά την κοινωνία και το χώρο της πόλης. Επομένως, η παραδοσιακή αγροτική παραγωγή και οικονομία αποσταθεροποιείται και

Εικόνα 2: Αστικοποίηση και μαζική παραγωγή

Η ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΣΤΟΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΚΑΙ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΧΩΡΟ

μεταβάλλονται οι σχέσεις, οι τρόποι ζωής και οι αξίες που ίσχυαν για πολλά χρόνια.2 Όπως έγραψαν οι Marx – Engels το 1846,3 η εργασία στο εργοστάσιο, ο βιομηχανικός τρόπος ζωής, το χρηματοοικονομικό σύστημα και το εμπόριο – αστικές λειτουργίες που διαμορφώθηκαν κατά τη βιομηχανική επανάσταση, διαμορφώνουν τη «μοντέρνα» πόλη του καπιταλιστικού συστήματος παραγωγής και υπαγορεύουν τη σύγχρονη πολεοδομία, καθώς το παραγωγικό σύστημα κάθε εποχής θεωρείται βασικό στοιχείο οργάνωσης του χώρου. Συγκεκριμένα, η δημιουργία μεγάλων εργοστασίων ώθησε πολλές οικογένειες να εγκαταλείψουν τα απομονωμένα σπίτια της επαρχίας τους και να εγκατασταθούν στις πυκνοκτισμένες συνοικίες που κατασκευάστηκαν κοντά στα εργοστάσια. Έτσι, αναδύθηκαν καινούργιες πόλεις σε βραχύ χρονικό διάστημα, ενώ ορισμένες από τις παλιότερες μεγάλωσαν ιδιαίτερα (εικόνα 3).

Εικόνα 3: Οι νέες πραγματικότητες των βιομηχανικών κέντρων

Μ. Μαντούβαλου, «Εισαγωγή σε θέματα αστικοποίησης και ανάπτυξης του αστικού χώρου – Διαδικασίες

αστικοποίησης», Σημειώσεις μαθημάτων πολεοδομίας, 1985-1995 3

Marx K. – Engels Fr. (1846), «Μορφές ιδιοκτησίας, καταμερισμός της εργασίας και πόλη», από το βιβλίο

των Καυκάλα Γ. – Γιαουτζή Μ. «Η πόλη στο κεφαλαιοκρατικό σύστημα», Εκδόσεις Οδυσσέας, 1977, σελ. 44-62 16

Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑΣ ΣΤΟΝ ΑΣΤΙΚΟ ΧΩΡΟ ΚΑΙ ΤΗ ΖΩΗ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ

Προκειμένου να εξυπηρετηθούν οι ανάγκες του εμπορίου και των μεταφορών, χαράχθηκαν νέοι οδικοί και υδάτινοι άξονες, ενώ το 1825 ξεκίνησε η δημιουργία σιδηροδρόμων και κατασκευάστηκαν σιδηροδρομικές γραμμές που κατέστησαν εφικτή την ταχύτατη μεταφορά αγαθών και ανθρώπων και το μηδενισμό των χρόνων. Με τη βιομηχανική επανάσταση οι κύριες – έως τότε − κοινωνικές τάξεις, οι γαιοκτήμονες και οι χωρικοί, χάνουν τη σπουδαιότητά τους και παραχωρούν τη θέση τους στις αναδυόμενες τάξεις των εμπόρων και βιομηχάνων, οι οποίοι σταδιακά κερδίζουν τη χαμένη «σημαντικότητα» των προαναφερθεισών τάξεων. Παράλληλα, εμφανίζεται μία νέα τάξη, οι μισθωτοί της βιομηχανίας ή, όπως συνηθέστερα αναφέρεται, το προλεταριάτο, το οποίο μέλλει να αποτελέσει επίκεντρο κοινωνικών συγκρούσεων και – εντέλει − μεταλλαγών. Η παλιά κοινωνία εμφανίζεται αδύναμη να ανταποκριθεί στα νέα αυτά στοιχεία και αρχίζει να αποσυντίθεται. Εκείνοι που διέθεταν τα μέσα παραγωγής αντιτάχθηκαν στο μονοπώλιο της πολιτικής εξουσίας από τους γαιοκτήμονες, ενώ παράλληλα το προλεταριάτο επιχείρησε να χρησιμοποιήσει την πολιτική δύναμη που διέθετε προκειμένου να βελτιωθούν οι συνθήκες διαβίωσής του. Όλες αυτές οι πολιτικές αμφισβητήσεις του 19ου αιώνα οξύνουν και γενικεύουν τον (πολιτικό) ανταγωνισμό αντιτιθέμενων κοινωνικών τάξεων, ο οποίος οφειλόταν σχεδόν αποκλειστικά σε οικονομικές αιτίες.4 Οι πρώτες βιομηχανικές πόλεις χτίστηκαν βιαστικά, χωρίς πολεοδομικό σχεδιασμό, προκειμένου να ικανοποιήσουν τις ανάγκες της βιομηχανίας για γρήγορο κέρδος και του πληθυσμού για κατοικία κοντά στην εργασία. Ήδη από τα μέσα του 19ου αιώνα έγινε κατανοητό ότι η ανεξέλεγκτη αστικοποίηση προκαλούσε πολλά προβλήματα που αφορούσαν την υγιεινή, τη στέγαση και την ανάμιξη ασύμβατων χρήσεων, ενώ παράλληλα δεν εξυπηρετούσε τις ανάγκες των βιομηχανιών οι οποίες στόχευαν στην 4

L. Benevolo – Π. Λαζαρίδης, «Βιομηχανική επανάσταση – Βιομηχανική πόλη», Εκδόσεις Α. Λιβάνης και Σια,

1977, σελ. 29-30 17

Η ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΣΤΟΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΚΑΙ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΧΩΡΟ

επέκταση και στην καλύτερη πρόσβαση στα δίκτυα μεταφοράς. Έτσι γεννήθηκαν οι πρώτοι «πολεοδομικοί νόμοι» και διατυπώθηκαν οι πρώτες σκέψεις για την οργάνωση των χρήσεων γης.5 Από τις αρχές του 20ου αιώνα η ύπαρξη της βιομηχανίας στις πόλεις της Δύσης είναι δεδομένη, ενώ παράλληλα επιδιώκεται ρύθμιση και εξορθολογισμός του χώρου, καθώς μεγαλώνει η κλίμακα και το χωρικό αποτύπωμα της βιομηχανίας. Στα νέα τότε δεδομένα, διεξάγεται μεγάλη συζήτηση για τους κοινωνικούς μετασχηματισμούς και τη μορφή της πόλης, από διαφορετικές οπτικές. Ένα μέρος της συζήτησης αυτής αποτυπώνεται στη «Χάρτα των Αθηνών», οι αρχές της οποίας επηρέασαν την ανοικοδόμηση των ευρωπαϊκών πόλεων από το Μεσοπόλεμο και ιδιαίτερα μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Με βάση τη Χάρτα ο χώρος οργανώνεται σε ζώνες και απαρτίζεται από ενότητες, που διαχωρίζονται μεταξύ τους, οι οποίες είναι οι ακόλουθες: (1) οι χώροι εργασίας, (2) οι χώροι κατοικίας, οι οποίοι χωρίζονταν σε εργατικές περιοχές και ακριβά προάστια, (3) οι κοινόχρηστοι και υπαίθριοι χώροι για τον ελεύθερο χρόνο, και (4) οι οδικοί άξονες που συνδέουν τις παραπάνω λειτουργίες μεταξύ τους.6 Αυτή η οργάνωση του χώρου επηρεάζει και διαμορφώνει τη ζωή της πόλης. Συγκεκριμένα, τις ώρες εργασίας, παρατηρείται «ελευθέρωση» των χώρων κατοικίας και συγκέντρωση του πληθυσμού στους προορισμένους για εργασία χώρους, ενώ τις ώρες ξεκούρασης ο πληθυσμός επιστρέφει στους χώρους κατοικίας, οπότε οι εργασιακοί χώροι ερημώνουν. Έτσι, η βιομηχανική πόλη δομείται από και πάνω στο καθημερινό πρόγραμμα των πολιτών, το οποίο όμως διαμορφώνεται κυρίως από 5

Μαρία Κάτου, «Ο χώρος και η εργασία, Η εργασία και ο χώρος στις καπιταλιστικές χώρες της Ευρώπης –

Μια πρώτη προσέγγιση», Κατεύθυνση: Πολεοδομία – Χωροταξία, Μάθημα: μεταλλαγές των ιδεών για την πόλη στον 20ο αιώνα, 2006 6

Σελιανίτη Ευδοκία, «Χάρτα των Αθηνών, άποψη του Μοντέρνου Κινήματος για την πόλη ήερμηνεία των

συμπερασμάτων του IV CIAM από τον Le Corbusier», Κατεύθυνση: Πολεοδομία – Χωροταξία, Μάθημα: μεταλλαγές των ιδεών για την πόλη στον 20ο αιώνα, 2006 18

Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑΣ ΣΤΟΝ ΑΣΤΙΚΟ ΧΩΡΟ ΚΑΙ ΤΗ ΖΩΗ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ

την εργασία του πληθυσμού, κατά συνέπεια από την ίδια την βιομηχανία της πόλης. Υπό το πρίσμα της εξέλιξης της ευρωπαϊκής οικονομίας, και λόγω της οικονομικής κρίσης που λαμβάνει χώρα στη διάρκεια της δεκαετίας του 1970, οι βιομηχανίες της «ανεπτυγμένης» Δυτικής Ευρώπης ωθούνται να κλείσουν και να μεταφερθούν σε αναπτυσσόμενες χώρες, λόγω μου μικρότερου κόστους παραγωγής εκεί. Άμεση συνέπεια αυτού του γεγονότος είναι η διάσπαση της παραγωγικής δραστηριότητας σε μικρότερα τμήματα υπεργολαβικών μονάδων, που διασπείρονται χωρικά, σε τοπικό, εθνικό και διεθνές επίπεδο, δημιουργώντας δίκτυα υπεργολαβιών, και εδραιώνουν τον Διεθνή Καταμερισμό της Εργασίας. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, ορισμένες πόλεις οι οποίες πληρούσαν τα κριτήρια ανάπτυξης του τριτογενούς τομέα και της σύγχρονης τεχνολογίας, υπεραναπτύχθηκαν και διαμορφώθηκαν στις σύγχρονες παγκόσμιες μητροπόλεις, όπως λόγου χάρη η Νέα Υόρκη, το Τόκιο, το Παρίσι και το Λονδίνο, που οι μελετητές χαρακτηρίζουν ως informational ή global cities. Οι μητροπόλεις ανακηρύσσονται σε διεθνή επιχειρηματικά κέντρα ενώ, με τη συμβολή της υψηλής τεχνολογίας, συνάπτουν γεωγραφικούς δεσμούς με άλλες πόλεις και ουσιαστικά συνηγορούν στην ανάπτυξη του δευτερογενούς ή τριτογενούς τομέα σε αυτές, οπότε δημιουργούνται νέες βιομηχανικές πόλεις ή νέα επιχειρηματικά κέντρα (εικόνα 4). Εικόνα 4: Σύγχρονα επιχειρηματικά κέντρα

Η ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΣΤΟΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΚΑΙ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΧΩΡΟ

Συνοψίζοντας λοιπόν, μπορεί να υποστηριχθεί ότι οι κυριότερες μεταλλαγές που προκλήθηκαν από την μεταβολή του παραγωγικού συστήματος ήταν η ισχυροποίηση του ρόλου των παγκόσμιων μητροπόλεων και η μετατροπή τους σε διεθνή επιχειρηματικά και χρηματιστηριακά κέντρα, η δημιουργία νέων βιομηχανικών πόλεων και χωρών και –λόγω των παραπάνω− η αύξηση της κινητικότητας των εργαζομένων. Νέοι κάτοικοι προσέρχονται στα ανεπτυγμένα αστικά κέντρα, από το εσωτερικό ή το εξωτερικό των χωρών, οι οποίοι επωφελούνται από τη νέα πραγματικότητα της παραγωγικής δραστηριότητας και απορροφώνται σε υψηλόβαθμες δραστηριότητες και υπηρεσίες, αλλά και χαμηλόμισθες, χειρωνακτικές εργασίες, από τις οποίες οι παλιότεροι κάτοικοι απέχουν ή κάνουν σε μικρότερο βαθμό. Έτσι, νέο ανθρώπινο δυναμικό εντάσσεται στον παραγωγικό τομέα και, κατ’ επέκταση στην κοινωνική δομή, μεταβάλλοντάς την. Εκτός όμως από τα παραπάνω, μεταβάλλεται και η εσωτερική δομή του αστικού ιστού, καθώς επιχειρηματικές δραστηριότητες εισχωρούν σε περιοχές αμιγούς κατοικίας και δημιουργούνται περιοχές αναψυχής και κατανάλωσης οι οποίες χωροθετούνται στις ήδη κατοικημένες ζώνες, με αποτέλεσμα τον επαναπροσδιορισμό της άλλοτε εξορθολογισμένης οργάνωσης του αστικού χώρου και της απόδοσης πολυλειτουργικότητας και πολυπλοκότητας σε αυτόν. Όλα τα παραπάνω συνοψίζονται στην εύστοχη παρατήρηση του Rem Koolhaas «η πόλη αλλάζει πρόσωπο κάθε Δευτέρα».

Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑΣ ΣΤΟΝ ΑΣΤΙΚΟ ΧΩΡΟ ΚΑΙ ΤΗ ΖΩΗ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ

Α2. ΟΙ ΔΙΑΔΙΚΑΣΊΕΣ ΕΚΒΙΟΜΗΧΆΝΙΣΗΣ

Ελλάδα Οι απαρχές της εκβιομηχάνισης στην Ελλάδα τίθενται τον 19ου αιώνα και γίνονται αισθητά κυρίως μετά το 1860, με την εισαγωγή της ατμομηχανής στα εργοστάσια της χώρας. Η ιδιομορφία στην εξέλιξη της Ελληνικής βιομηχανίας έγκειται στο γεγονός ότι η εκβιομηχάνιση εδώ εμφανίζεται ως επενδύσεις Ελλήνων και ξένων επενδυτών και όχι σαν εξέλιξη του δευτερογενούς τομέα παραγωγής της χώρας, δηλαδή τα εργοστάσια δεν εμφανίζονται σαν επεκτάσεις των μικρότερων εργαστηρίων 7. Όπως γράφει χαρακτηριστικά ο François Crouzet, «η βιομηχανική επανάσταση ήταν μάλλον η δημιουργία εκ του μηδενός μιας νέας βιομηχανίας» και όχι, όπως συνέβη στη Δυτική Ευρώπη, «ο μετασχηματισμός μιας προϋπάρχουσας βιομηχανίας». Έτσι, γίνεται αντιληπτό ότι ο τύπος της οικονομικής ανάπτυξης της Ελλάδας παρουσιάζεται ως επίπτωση της βιομηχανικής επανάστασης που πραγματοποιήθηκε αλλού, οπότε η ελληνική εκβιομηχάνιση μπορεί να θεωρηθεί, τουλάχιστον στις απαρχές της, εξωγενής. Η περίοδος 1866 – 1875 αποτελεί την περίοδο ταχύρυθμης ανάπτυξης της ελληνικής βιομηχανίας, όπου διενεργείται το πρώτο κύμα ίδρυσης νέων εργοστασίων, ενώ μέσα σε μικρό χρονικό διάστημα δημιουργούνται 100 ατμοκίνητα εργοστάσια σε όλη την έκταση του ελλαδικού χώρου, οπότε παρατηρείται μαζική στροφή του πληθυσμού από τον αγροτικό στο βιομηχανικό τομέα. Η διαδικασία της ελληνικής εκβιομηχάνισης διεξάγεται, κατά κύριο λόγο, μέσω της μετατροπής της αγροτικής παραγωγής σε εξαγωγικές εμπορευματικές καλλιέργειες, γεγονός που δεν μεταλλάσσει σε βάθος την παγιωμένη δομή απασχόλησης του πληθυσμού. Επιπρόσθετα, το 1860 εισάγεται στην ελληνική κοινωνία η «πρακτική του ημερομισθίου», ενώ προοδευτικά μέχρι το 1870 η πρακτική αυτή γενικεύεται 7

Χ. Αγριαντώνη, «Οι απαρχές της εκβιομηχάνισης στην Ελλάδα τον 19ο αιώνα», Ιστορικό αρχείο των εκδό-

σεων της Εμπορικής Τράπεζας της Ελλάδος, 1986, σελ. 2 21

ΟΙ ΔΙΑΔΙΚΑΣΊΕΣ ΕΚΒΙΟΜΗΧΆΝΙΣΗΣ

και στοχεύει στην ομογενοποίηση των μισθών των εργατών. Η διαδικασία της αστικοποίησης εντείνεται το χρονικό διάστημα μεταξύ 1870 και 1880, οπότε μειώνεται αισθητά ο νησιωτικός πληθυσμός και εκείνος της βορειοανατολικής Πελοποννήσου, ενώ παρατηρείται μεταλλαγή των κοινωνικών αξιών, των ηθών και της νοοτροπίας των κατοίκων, λόγω της μεταβολής της εργασιακής δραστηριότητας της πλειονότητας του πληθυσμού. Οι πρώτοι πόλοι που προσελκύουν την εγκατάσταση της βιομηχανικής δραστηριότητας είναι ο Πειραιάς, η Πάτρα και η Ερμούπολη.8 Αξιολογικά κριτήρια, σύμφωνα με τα οποία επιλέγονται οι περιοχές εγκατάστασης της βιομηχανίας, αποτελούν η δομή του πληθυσμού, ο χαρακτήρας και οι λειτουργίες της πόλης, ενώ προτεραιότητα έχουν οι παραλιακές πόλεις, εξαιτίας του γεγονότος ότι οι θαλάσσιοι άξονες επικοινωνίας κατέχουν ζωτική σημασία στην ανάπτυξη της οικονομικής δραστηριότητας, από τη στιγμή μάλιστα που το χερσαίο δίκτυο μεταφορών δεν έχει αναπτυχθεί ακόμη.9 (εικόνα 5) Εν συνεχεία, το 1882 ξεκινά η κατασκευή του εθνικού σιδηροδρομικού δικτύου, ενώ παράλληλα υλοποιούνται μεγάλα δημόσια έργα, όπως Εικόνα 5: Βιομηχανίες στον Ελλαδικό χώρο (Πειραιάς-αριστερά, Ελευσίνα-δεξιά)

Χ. Χατζηιωσήφ, «Ιστορία της Ελλάδας του 20ου αιώνα», Τόμος Α1, κείμενο Σ. Πετμεζάς, «Η δημογραφική

συγκυρία : Η δεύτερη φάση της διαδικασίας Δημογραφικής Μετάβασης και η Υπερατλαντική Μετανάστευση», Εκδόσεις Βιβλιόραμα, 1999, σελ. 45 9

Ν. Μπελαβίλας, «Ιστορικός βιομηχανικός εξοπλισμός στην Ελλάδα», Εκδόσεις Οδυσσέας, 1998, σελ. 30

Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑΣ ΣΤΟΝ ΑΣΤΙΚΟ ΧΩΡΟ ΚΑΙ ΤΗ ΖΩΗ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ

λόγου χάριν η διαπλάτυνση και εκβάθυνση του πορθμού του Ευρίπου και η διάνοιξη της διώρυγας στον Ισθμό της Κορίνθου, αφού η Ελλάδα διανύει την «τρικουπική περίοδο των μεγάλων έργων», όπου οι σχέσεις Ευρώπης – Ανατολής γίνονται αμεσότερες και συχνότερες. Συνοψίζοντας, η περίοδος στα τέλη του 19ου και ένα μέρος του 20ου αιώνα αποτελεί την «μεταβατική» περίοδο από μια κοινωνία αγροτική σε μια βιομηχανική. Το διάστημα 1900 – 1922, δημιουργούνται νέα πρότυπα χωροθέτησης των βιομηχανικών μονάδων στις μεγάλες πόλεις, οπότε και οι μεγάλες οχληρές μονάδες τοποθετούνται στην περιφέρεια των αστικών κέντρων. Έτσι, στην περίπτωση του διπόλου Αθήνας – Πειραιά, οι «βαριές» βιομηχανίες ιδρύονται στην Δραπετσώνα, στο Κερατσίνι και την Ελευσίνα, ενώ στο Νέο Φάληρο, στο Μοσχάτο και την Καλλιθέα χωροθετούνται ελαφρότερες βιομηχανικές δραστηριότητες. Επομένως, τα νέα εργοστάσια ιδρύονται στο Λεκανοπέδιο, στις δυτικές ακτές του Πειραιά, και επεκτείνονται ακολουθώντας τον Κηφισό και τις οδούς Πειραιώς και Θηβών.10 Εν συνεχεία, στα χρόνια του Μεσοπολέμου (1922-1940), η Αθήνα, που αναγορεύεται σε σύγχρονο βιομηχανικό, διοικητικό και χρηματοπιστωτικό κέντρο, και ο Πειραιάς, ως η πρώτη βιομηχανική πόλη της Ελλάδος, συγκεντρώνουν την πλειονότητα των προσφύγων και των εσωτερικών μεταναστών που συρρέουν στην Ελλάδα, γεγονός που οδηγεί σε αλματώδη αύξηση του πληθυσμού. Επιπρόσθετα, την εν λόγω περίοδο γενικεύεται η χρήση του ηλεκτρισμού, ενώ λόγω της πληθυσμιακής αύξησης από την εισροή προσφύγων στον ελλαδικό χώρο, συντελείται βιομηχανική ακμή. Η οικονομική κρίση της δεκαετίας του 1930, όμως, αλλάζει τη φυσιογνωμία και τη βιομηχανική συγκέντρωση στη χώρα, με τις περισσότερες βιομηχανίες να μετεγκαθίστανται στο δίπολο Αθήνας – Πειραιά λόγω των φθηνότερων πρώτων υλών, της ευρύτατης αγοράς και των μικρότερων επιτοκίων.11 10

Χ. Χατζηιωσήφ, «Ιστορία της Ελλάδας του 20ου αιώνα», Τόμος Α1, κείμενο Χ. Αγριαντώνη, «Η Βιομηχανία»,

Εκδόσεις Βιβλιόραμα, 1999, σελ. 185 11

Χ. Χατζηιωσήφ, «Ιστορία της Ελλάδας του 20ου αιώνα», Τόμος Β1, κείμενο Χ. Λούκος, «Μικρές και μεγάλες

πόλεις», Εκδόσεις Βιβλιόραμα, 1999, σελ. 149 23

ΟΙ ΔΙΑΔΙΚΑΣΊΕΣ ΕΚΒΙΟΜΗΧΆΝΙΣΗΣ

Στο τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και συγκεκριμένα το 1944, η Ελλάδα είναι μια κατεστραμμένη χώρα, με ανύπαρκτη παραγωγή και σοβαρά πλήγματα σε συγκοινωνιακό δίκτυο και λιμάνια, ενώ η ελάττωση της παραγωγής είναι γιγαντιαία σε όλους τους κλάδους.12 Κατά τη μεταπολεμική εποχή παρατηρούνται στην Αττική δύο φάσεις βιοτεχνικής ανάπτυξης, με την πρώτη να συγκροτείται σε πόλους (Πειραιάς, Ελευσίνα, Λαύριο) και τη δεύτερη σε άξονες (Πειραιώς, εθνική οδός Αθηνών – Λαμίας, εθνική οδός Αθηνών – Κορίνθου). Στις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες η κυρίαρχη αλλαγή που παρατηρείται είναι η πληθυσμιακή αύξηση, που οφείλεται κυρίως στην αστικοποίηση και την εξωτερική μετανάστευση, η οποία εν συνεχεία αναδιαρθρώνει το οικιστικό δίκτυο, μεταβάλλει τις ισορροπίες ανάμεσα στο αστικό και αγροτικό περιβάλλον και ισχυροποιεί το ρόλο της πρωτεύουσας. Το 1950, με το σχέδιο Marshall, συντελούνται πολλοί εκσυγχρονισμοί στον ελλαδικό χώρο, με κυριότερο την ανάπτυξη του κλάδου των πετρελαιοειδών και των ναυπηγείων, ενώ παράλληλα παρατηρείται σημαντική εξέλιξη στα οικοδομικά προϊόντα, λόγω της ανόδου στην ανοικοδόμηση της χώρας. Τέλος, την δεκαετία του ‘60, κατασκευάζεται νέο εθνικό δίκτυο, και για πρώτη φορά δημιουργείται μια δυναμική επέκτασης των βιομηχανικών περιοχών μακριά από τη θάλασσα, στον άξονα Αθήνας – Θεσσαλονίκης, ενώ διογκώνεται το χάσμα μεταξύ πρωτεύουσας και υπαίθρου, λόγω περαιτέρω ανάπτυξης των δραστηριοτήτων της Αθήνας έναντι άλλων περιοχών, γεγονός που ωθεί σε νέο κύμα εσωτερικών και εξωτερικών μεταναστεύσεων.

Χ. Χατζηιωσήφ, «Ιστορία της Ελλάδας του 20ου αιώνα», Τόμος Δ1, κείμενο Α. Καραδήμου – Γερόλυμπου

«Πόλεις και εθνικός χώρος σε κατάσταση πολιορκίας», Εκδόσεις Βιβλιόραμα, 1999, σελ. 135 24

Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑΣ ΣΤΟΝ ΑΣΤΙΚΟ ΧΩΡΟ ΚΑΙ ΤΗ ΖΩΗ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ

Ι τ α λ ία 1 3 Η Ιταλία ενώθηκε το 1861 μετά από 3 πολέμους ανεξαρτησίας εναντίον διαφόρων ξένων ηγεμόνων, που κυριάρχησαν σε διάφορα μέρη της χώρας. Η κινητήρια δύναμη πίσω από την ενοποίηση της Ιταλίας ήταν o Vittorio Emmanuele ΙΙ, ο βασιλιάς του Πιεμόντε και της Σαρδηνίας, ο οποίος διεξήγαγε πολέμους εναντίον της ξένης κυριαρχίας, στο όνομα της ιταλικής ανεξαρτησίας και της εδαφικής ενότητας. Η Ιταλία ήταν καιρό χαραγμένη από ξένες δυνάμεις, αλλά υπήρχαν πολλές αυτόνομες πόλεις και βασίλεια. Με τη βοήθεια δεσμευμένων πατριωτών, όπως ο Giuseppe Mazzini και Giuseppe Garibaldi, ο Vittorio Emmanuele ΙΙ πέτυχε το στόχο του για ενοποίηση της χώρας υπό την εξουσία του. Παρά τον ενθουσιασμό της ενοποίησης, οι οικονομικές συνθήκες ήταν άσχημες. Η Ιταλία είχε λίγες βιομηχανίες, και η πλειονότητα των ανθρώπων της ζούσε από τη γεωργία. Επιπλέον, η διαφορά μεταξύ του πιο προηγμένου βόρειου τμήματος της χώρας και του φτωχότερου νότιου ήταν εμφανής. Ο ρυθμός της εκβιομηχάνισης ήταν αργός, και η βιομηχανία δεν μπορούσε να προσφέρει θέσεις εργασίας για τις νέες γενιές των εργαζομένων. Λόγω του χαμηλού βιοτικού επιπέδου και της έλλειψης εργασίας, πολλοί Ιταλοί εγκατέλειψαν τη χώρα προς αναζήτηση μιας καλύτερης ζωής στο εξωτερικό, ιδιαίτερα στις Ηνωμένες Πολιτείες. Το πρώτο κύμα μαζικής μετανάστευσης προς τις Ηνωμένες Πολιτείες έλαβε χώρα πριν από τη στροφή του 20ου αιώνα, που ακολουθείται από ένα δεύτερο κύμα μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο (1914 -18). Κατά τη διάρκεια του «φασιστικού κράτους» της Ιταλίας - που διήρκεσε από το 1922 μέχρι το 1943 - και στη συνέχεια μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου (1939 -1945), πολλοί Ιταλοί μετακινήθηκαν σε ευρωπαϊκές χώρες όπως το Ηνωμένο Βασίλειο, η Γερμανία και 13

Πληροφορίες για αυτή την ενότητα πήραμε από την ηλεκτρονική εγκυκλοπαίδεια Encyclopedia of the

Nations,

http://www.nationsencyclopedia.com/economies/Europe/Italy-OVERVIEW-OF-ECONOMY.

html 25

ΟΙ ΔΙΑΔΙΚΑΣΊΕΣ ΕΚΒΙΟΜΗΧΆΝΙΣΗΣ

το Βέλγιο. Πριν από την οικονομική άνθηση στα τέλη της δεκαετίας του 1950, πολλοί Ιταλοί εγκαταστάθηκαν επίσης στην Αυστραλία, τη Νότια Αφρική, την Ελβετία, και τη Λατινική Αμερική. Το σημείο καμπής στην ιταλική οικονομική ιστορία ήταν η περίοδος ευημερίας της δεκαετίας του 1960 και συγκεκριμένα το διάστημα μεταξύ 1950 - 1963, η οποία χαρακτηρίζεται συχνά από ιστορικούς ως «το ιταλικό οικονομικό θαύμα» (il miracolo economico). Η περίοδος αυτή της ιστορίας αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο στη διαμόρφωση του κοινωνικού και οικονομικού τομέα της χώρας, καθώς τότε παρουσιάστηκε «μεταμόρφωση» της Ιταλίας από μια οικονομία φτωχή και άμεσα εξαρτώμενη από τη γη σε μια βιομηχανική παγκόσμια υπερδύναμη. Εκείνη την εποχή, ιδιωτικές και κρατικές επιχειρήσεις εκμεταλλεύτηκαν την ξένη βοήθεια από τις Ηνωμένες Πολιτείες, στο πλαίσιο του Σχεδίου Μάρσαλ και τη δρομολόγηση της Ευρωπαϊκής Οικονομικής Κοινότητας (ΕΟΚ), για την αποκατάσταση της ιταλικής οικονομίας. Παρά τον σκεπτικισμό σχετικά με την Ευρωπαϊκή Κοινή Αγορά, η Ιταλία προσχώρησε και επωφελήθηκε από τη σταδιακή ενοποίηση των Ευρωπαϊκών Δυτικών οικονομιών. Με την ανάπτυξη ισχυρών βιομηχανιών σχετιζόμενων με εξαγωγές, το βιομηχανικό τρίγωνο Μιλάνο-Γένοβα-Τορίνο οδήγησε την ιταλική οικονομία σε άνθηση. Οι ιταλικές εξαγωγές έγιναν ελκυστικές, και η Εικόνα 6: Βιομηχανικά κτίρια στην Ιταλία(Τορίνο-αριστερά, Μιλάνο-δεξιά)

Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑΣ ΣΤΟΝ ΑΣΤΙΚΟ ΧΩΡΟ ΚΑΙ ΤΗ ΖΩΗ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ

αύξησή τους οδήγησε σε μια ισχυρή εσωτερική ζήτηση αγαθών και υπηρεσιών. Μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις άρχισαν να εγκαθίστανται και να ευημερούν στη Βόρεια Ιταλία. Οι εταιρείες αυτές ήταν η δύναμη πίσω από την οικονομική ανάπτυξη, δεδομένου ότι εξήγαγαν μηχανήματα, προϊόντα μηχανικής, κλωστοϋφαντουργίας και ένδυσης. Μεγάλες ιδιωτικές επιχειρήσεις, όπως η FIAT και κρατικές εταιρείες, όπως η ENI και ENEL συνέβαλαν επίσης στην οικονομική ανάπτυξη. Εν τω μεταξύ, η νότια Ιταλία παρέμενε φτωχή, και μεγάλος αριθμός των κατοίκων της μετανάστευαν βόρεια μέχρι τα τέλη του 1970 (εικόνα 6). Στις επόμενες δεκαετίες, η Ιταλία ήταν σε θέση να εδραιώσει την οικονομική της επιτυχία και αίγλη, ακόμα κι αν η οικονομία δεν θα ήταν ποτέ ξανά τόσο ισχυρή όσο ήταν τη δεκαετία του 1960. Συγκριτικά, η ιταλική οικονομία αναπτύχθηκε ταχύτερα το 1960 από οποιαδήποτε άλλη ευρωπαϊκή χώρα, ενώ σε όλο τον κόσμο μόνο η ιαπωνική οικονομία πήγε καλύτερα. Τις δεκαετίες του 1970 και του 1980 η ανάπτυξη ήταν πολύ πιο άνιση. Η Ιταλία σε μεγάλο βαθμό εξαρτώνταν από το αλγερινό φυσικό αέριο και τις αραβικές προμήθειες πετρελαίου, και έτσι χτυπήθηκε σκληρά από τις πετρελαϊκές κρίσεις της δεκαετίας του 1970. Παρά ταύτα η οικονομία της Ιταλίας αυξήθηκε κατά τρία τοις εκατό (3%) σε ετήσια βάση κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1970, αν και άρχισε να επιβραδύνεται κατά το τέλος της δεκαετίας. Η δεύτερη πετρελαϊκή κρίση το 1979 και η εγχώρια πολιτική αναταραχή δημιούργησε υψηλά ποσοστά ανεργίας και πληθωρισμού. Απεργίες, διαδηλώσεις, φυγή κεφαλαίων, και αντιπαραθέσεις μεταξύ των συνδικάτων και των επιχειρήσεων μαστίζουν τη χώρα. Προκειμένου λοιπόν να οδηγηθεί η χώρα μακριά από αυτή την ταραγμένη περίοδο, τα πολιτικά κόμματα σχημάτισαν έναν μεγάλο σχηματισμό - σύμπραξη ώστε να βρουν μια λύση που θα ικανοποιήσει την πλειονότητα του πληθυσμού. Μια εθνική κυβέρνηση αλληλεγγύης ιδρύθηκε και κατάφερε να ασχοληθεί με το πρόβλημα του στάσιμου πληθωρισμού (υψηλός πληθωρισμός σε συνδυασμό με την υψηλή ανεργία και τη στασιμότητα ζήτησης), τη μείωση 27

ΟΙ ΔΙΑΔΙΚΑΣΊΕΣ ΕΚΒΙΟΜΗΧΆΝΙΣΗΣ

της πολιτικής αναταραχής, και να θέσει τα θεμέλια για τη μελλοντική ανάπτυξη. Η χώρα άρχισε να ανακάμπτει το 1983 περίπου και να κινείται προς μια νέα περίοδο οικονομικής επέκτασης. Ισχυρές οικονομικές επιδόσεις επέτρεψαν στις διαδοχικές κυβερνήσεις να κάνουν βελτιώσεις στο κράτος πρόνοιας που παρέχει υγειονομική περίθαλψη, εκπαίδευση, συντάξεις, υποδομές και οφέλη. Πριν από τη δεκαετία του 1980, η Ιταλία ήταν μια ελεύθερη οικονομία, με έντονο το στοιχείο του ελέγχου από το κράτος και την κρατική ιδιοκτησία. Πολλές κρατικές επιχειρήσεις είχαν λειτουργήσει αποτελεσματικά και είχαν συμβάλει στην οικονομική ανάπτυξη. Μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1980, όμως, ο κρατικός τομέας έχει αρχίσει να δημιουργεί στρεβλώσεις στην οικονομία, καθώς οι διορισμοί στη δημόσια διοίκηση και στη διαχείριση των κρατικών επιχειρήσεων δόθηκαν χαριστικά, γεγονός που οδήγησε σε εκτεταμένη διαφθορά. Η κακοδιαχείριση των δημόσιων πόρων στράγγισαν την οικονομία, ενώ το υψηλό κόστος του συστήματος πρόνοιας έθεσε σε δοκιμασία τα οικονομικά της χώρας, χάρη στην εκτεταμένη διαφθορά και σπατάλη στην υγειονομική περίθαλψη, την κοινωνική ασφάλιση, τις μεταφορές και τα εκπαιδευτικά συστήματα. Η οικονομική ύφεση στις αρχές της δεκαετίας του 1990, επιβάρυνε το δημόσιο χρέος και επέβαλε την ανάγκη λήψης ριζικών μέτρων για να μειωθεί το χρέος, η ιδιωτικοποίηση, και ο ρόλος του κράτους στην οικονομία. Το κράτος άρχισε να αποσύρεται από την κυριαρχία στην οικονομία αφότου διεξήχθη ένας πρώτος γύρος ιδιωτικοποίησης στα τέλη της δεκαετίας του 1980. Μεγάλες κρατικές επιχειρήσεις όπως η Alfa Romeo, πωλήθηκαν σε ιδιώτες επενδυτές. Με την προοπτική της εισόδου στην Ευρωπαϊκή Νομισματική Ένωση (ΟΝΕ), η Ιταλία αναγκάστηκε να προβεί σε μαζικές μεταρρυθμίσεις για τη μείωση του πληθωρισμού, μείωση του ελλείμματος, και ρύθμιση χαμηλότερων επιτοκίων. Μέχρι το 1992 οι μεταρρυθμίσεις επιταχύνονται, καθώς το κράτος απεμπλέκεται από την οικονομική σφαίρα. Οι ριζικές αλλαγές για την αντιμετώπιση του υψηλού ελλείμματος, μέσω περικοπών στο κράτος πρόνοιας, και τα μέτρα για τον περιορισμό 28

Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑΣ ΣΤΟΝ ΑΣΤΙΚΟ ΧΩΡΟ ΚΑΙ ΤΗ ΖΩΗ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ

των εξόδων απέδωσαν καρπούς. Ο πληθωρισμός τίθεται υπό έλεγχο, μέσω των περιοριστικών νομισματικών πολιτικών, και το φορολογικό σύστημα γίνεται πιο αποτελεσματικό. Λόγω των πρωτοβουλιών που έλαβε, η Ιταλία κατάφερε να συγκεντρώσει τα κριτήρια προκειμένου να εισέλθει στην ΟΝΕ. Μέχρι το 1998 και το 1999, η Ιταλία γνώρισε σταθερή ανάπτυξη, μετά από πολλά χρόνια υψηλών φόρων, περικοπών στον προϋπολογισμό και υψηλή ανεργία. Η σχετική σημασία του βιομηχανικού τριγώνου Μιλάνο-Γένοβα-Τορίνο μειώθηκε, ενώ οι μικρές και μεσαίες ιδιωτικές επιχειρήσεις στο βόρειο τμήμα της χώρας, έγιναν οι επικεφαλής στη νέα άνθηση. Η οικονομική ανάκαμψη από την ύφεση των αρχών της δεκαετίας του 1990 και η είσοδος στην ΟΝΕ οφείλεται, εν μέρει, στην κοινωνική συμφωνία συνεργασίας, που προωθήθηκε από την κυβέρνηση. Οι κοινωνικοί εταίροι συντάχθηκαν για να θέσουν ένα τέλος στις συγκρούσεις και να υιοθετήσουν συμβάσεις μερικής απασχόλησης, ευέλικτο ωράριο και χαμηλότερα ποσοστά υπερωριών. Έγιναν επενδύσεις στον τομέα της τεχνολογικής ανάπτυξης, οι μισθοί πάγωσαν για μήνες, και το εργατικό δυναμικό αύξησε την παραγωγή ως αντάλλαγμα για την ασφάλεια των θέσεων εργασίας. Η ιταλική οικονομία είναι προσανατολισμένη τώρα πολύ περισσότερο στην ελεύθερη αγορά από ό, τι παλιότερα. Αρκετοί τομείς έχουν ελευθερωθεί και τα κρατικά μονοπώλια έχουν διαλυθεί.

Β. ΜΕΤΑΛΛΑΓΕΣ ΤΩΝ ΠΕΡΙΟΧΩΝ ΜΕΤΑΞΟΥΡΓΕΙΟ ΚΑΙ SAN SALVARIO ΚΑΤA ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ

Β1. ΧΩΡΙΚΕΣ ΜΕΤΑΛΛΑΓΕΣ ΠΡΙΝ ΤΗ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ

Οι συνοικίες του Μεταξουργείου και του San Salvario, στις οποίες εστιάζει η εργασία μας, αποτελούν παραδείγματα των μεταλλαγών που επέφερε στις πόλεις η εγκατάσταση της βιομηχανίας, με ειδικότερη αναφορά στην αλλαγή δομής του αστικού χώρου και τις μεταλλαγές των πληθυσμιακών ομάδων.

Μ ε ταξου ρ γ ε ίο Η σημερινή συνοικία του Μεταξουργείου βρίσκεται στο δυτικό, λιγότερο προνομιούχο τμήμα της πόλης, όπου εντοπίζεται, από τον 19ο αιώνα, συγκέντρωση οχλουσών δραστηριοτήτων, όπως σιδηρουργεία, κεραμοποιεία, σαπωνοποιεία και χαλκουργεία, έξω από την ιστορική πόλη της Αθήνας, στην περιοχή του αρχαίου Έξω Κεραμεικού, η οποία χωροθετούνταν στην εκτός των τειχών βορειοδυτική περιοχή του αρχαίου άστεως, στα όρια μιας μεταβατικής ζώνης προς τις αγροτικές εκτάσεις της Αθήνας, και συγκεκριμένα την περιοχή του Ελαιώνα. Στα νότια της βρισκόταν η περιοχή του Δίπυλου (σήμερα εντός του αρχαιολογικού χώρου του Κεραμεικού) , με ένα σημαντικό σταυροδρόμι όπου συνέκλιναν οι δρόμοι από την Ελευσίνα (Ιερά Οδός), τον Πειραιά (παρακλάδι του κυρίως δρόμου του Πειραιά, ο οποίος κατέληγε νοτιότερα, στην Πόρτα του Δράκου) και τα Σεπόλια. Σήμερα η περιοχή οριοθετείται από τέσσερις οδικούς άξονες : την Πειραιώς, την Ιερά Οδό, τη λεωφόρο Κωνσταντινουπόλεως και τη λεωφόρο Αθηνών, οι οποίες οδηγούν αντίστοιχα στον Πειραιά, στην Ελευσίνα, στον Κολωνό και στην Ακαδημία Πλάτωνος (χάρτης 2).

ΜΕΤΑΛΛΑΓΕΣ ΤΩΝ ΠΕΡΙΟΧΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ

Χάρτης 2: Χωροθέτηση της περιοχής Μεταξουργείου στο ευρύτερο περιβάλλον 33

ΧΩΡΙΚΕΣ ΜΕΤΑΛΛΑΓΕΣ ΠΡΙΝ ΤΗ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ: ΜΕΤΑΞΟΥΡΓΕΙΟ

Σημαντική τομή για την πολεοδομική ανάπτυξη της Αθήνας αποτέλεσε η κήρυξή της, στις 29 Ιουνίου 1833, ως πρωτεύουσας του νεοσύστατου ελληνικού κράτους. Τότε ανατίθεται στους αρχιτέκτονες Σ. Κλεάνθη και E. Schaubert η σύνταξη του τοπογραφικού σχεδίου της πόλης των Αθηνών. Δυο χρόνια αργότερα , το 1835, το σχέδιο αυτό τροποποιείται από τον Klenze, ο οποίος αλλάζει, μεταξύ άλλων, τη χωροθέτηση των ανακτόρων και επιχειρεί προσαρμογές στην κοινωνική γεωγραφία της πόλης. Τελικά με την τοποθέτηση των ανακτόρων στη σημερινή πλατεία Συντάγματος η οργάνωση της πόλης παίρνει σταδιακά πιο συγκεκριμένη μορφή τόσο χωρικά όσο και κοινωνικά.14 Ήδη από το 18ο αι. μπορεί να εντοπιστεί ο κοινωνικός διαχωρισμός της πόλης σε δύο τμήματα: το βορειοανατολικό, το οποίο θεωρούνταν υγιεινότερο λόγω της γεωγραφικής του θέσης - στο διάσελο Λυκαβηττού-Υμηττού - όπου διέμεναν οι παλιές βυζαντινές οικογένειες και το βορειοδυτικό, που ήταν πλησιέστερο στο κοίλωμα του Κηφισού, όπου κατοικούσαν οι οικονομικά ασθενέστερες τάξεις. Οι βιοτεχνίες ήταν χωροθετημένες στην περιφέρεια της πόλης, εκτός των τειχών της και μακριά από την αγορά.15 Το γεγονός αυτό ήρθε να το ενισχύσει το νέο σχέδιο της πόλης με τη χάραξη δυο οδικών αξόνων από βορρά προς νότο, τις οδούς Αθηνάς και Αιόλου, οι οποίες παγιώνουν τον ήδη υπάρχοντα διαχωρισμό και επηρεάζουν τη μετέπειτα εξέλιξη της πόλης.16 Το Μεταξουργείο αποτελούσε, πριν την εγκατάσταση της πρωτεύουσας στην Αθήνα, αγροτική περιοχή με περιβόλια και χωράφια και δεν παρουσίαζε κάποιο σημάδι 14

Δημήτρης Ν. Καρύδης, « Τα επτά βιβλία της πολεοδομίας» , Εκδόσεις Παπασωτηρίου – 2η έκδοση 2008,

σ.29-35 15

Παναγιώτα Tαξιάρχη, «Το Μεταξουργείο- Ιστορική και πολεοδομική εξέλιξη από την αρχαιότητητα έως

σήμερα», kmprotypigeitonia.org/files/file/01_Historical_report.pdf 16

Δημήτρης Ν. Καρύδης, «Τα επτά βιβλία της πολεοδομίας» , Εκδόσεις Παπασωτηρίου – 2η έκδοση

2008, σ. 52-53 34

ΜΕΤΑΛΛΑΓΕΣ ΤΩΝ ΠΕΡΙΟΧΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ

οικιστικής ανάπτυξης. Σε χάρτες της εποχής διακρίνονται μονοπάτια, οδικοί άξονες οι οποίοι συνέδεαν διάφορες περιοχές των περιχώρων με την ιστορική πόλη και το τείχος. Με την ανακήρυξη της Αθήνας ως πρωτεύουσα του νεοσύστατου Ελληνικού κράτους το 1833 ξεκινάει μια νέα περίοδος ανάπτυξης και αστικοποίησης για την περιοχή. Τη διαδικασία αυτή επηρέασαν οι προτάσεις των σχεδίων Σ. Κλεάνθη και E. Schaubert (1834) και Klenze (1835) για την τοποθέτηση ανακτόρων στην περιοχή της Ομόνοιας και του Δίπυλου αντίστοιχα. Οι δυο αυτές προτάσεις προσέλκυσαν το ενδιαφέρον εύπορων Ελλήνων και ξένων προκειμένου να επενδύσουν στην περιοχή και να οικοδομήσουν εκεί τις κατοικίες τους, πιστεύοντας πως η περιοχή θα αποτελέσει ζώνη κεντρικών αστικών λειτουργιών στο μέλλον. Σε χάρτη της Αθήνας του F. Aldenhoven, 1837, παρουσιάζονται τα πρώτα οικοδομημένα οικόπεδα στην περιοχή, που εκτείνονται κατά μήκος της οδού Μυλλέρου, η οποία αποτελεί τον πρώτο οικιστικό πόλο της. Πιο συγκεκριμένα, το 1834 ο πρίγκιπας Γεώργιος Καντακουζηνός, έμπορος και επιχειρηματίας, αγόρασε ένα μεγάλο αστικό ακίνητο που ορίζεται από τις σημερινές οδούς Κολοκυνθούς, Μεγ. Αλεξάνδρου, Θερμοπυλών και Λεωνίδου με σκοπό να λειτουργήσει ως εμπορικό κέντρο, το σχεδιασμό του οποίου ανέθεσε στον Ch. Hansen.17 Επιπλέον, άλλοι που εκμεταλλεύτηκαν εδαφικές εκτάσεις της περιοχής ήταν ο Βαυαρός γλύπτης και αρχιτέκτονας Ch.E.Siegel, ο οποίος αγόρασε εκτάσεις που συνόρευαν με το κτήμα του Καντακουζηνού, ο ποστέλνικος της Εικόνα 7: Τα πρώτα κτίρια στην τότε περιοχή του Μεταξουργείου

Χριστίνα Αγριαντώνη - Μαρία Χριστίνα Χατζηιωάννου, «Το Μεταξουργείο της Αθήνας» , ΚΝΕ / ΕΙΕ, Αθήνα

1995 35

ΧΩΡΙΚΕΣ ΜΕΤΑΛΛΑΓΕΣ ΠΡΙΝ ΤΗ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ: ΜΕΤΑΞΟΥΡΓΕΙΟ

Βλαχίας Κ.Βλαχούτσης που έκτισε δύο οικίες στη βόρεια πλευρά της οδού Πειραιώς, στη συμβολή της με την οδό Κολοκυνθούς, ο σπαθάριος Γ.Βλαχούτσης που έκτισε ακριβώς απέναντι μια οικία, προκειμένου να στεγαστούν αρχικά τα γραφεία της Αντιβασιλείας, στη συνέχεια Πολυτεχνείο και τέλος το κεντρικό τμήμα του Ωδείου Αθηνών, η Δούκισσα της Πλακεντίας η οποία είχε κτίσει το 1834-35 την προσωρινή της κατοικία στη συμβολή των οδών Μυλλέρου και Πειραιώς, στο σημείο δηλαδή όπου αργότερα οικοδομήθηκε το Ορφανοτροφείο Χατζηκώστα και τέλος στη γωνία των οδών Κεραμεικού και Μυλλέρου βρίσκεται η οικία του Νεγρεπόντε, μετέπειτα οικία του στρατηγού Αθ. Μπότσαρη.18(εικόνα 7) Η τοποθέτηση, όμως, των ανακτόρων στο αντιδιαμετρικά αντίθετο άκρο της πόλης, το 1836, πάγωσε τις εξελίξεις στην περιοχή. Οι ιδιοκτήτες εγκατέλειψαν τις κατοικίες τους και έστρεψαν το ενδιαφέρον τους προς τις βόρειες – βορειοανατολικές περιαστικές ζώνες. Στην περιοχή παρατηρείται μια στασιμότητα ως προς της οικοδόμηση, μάρτυρας της οποίας είναι γαλλικός χάρτης του 1853-54, στον οποίο φαίνεται ότι ο εποικισμός της περιοχής παρέμεινε σταθερός στη εικοσαετία που μεσολάβησε από το 1837, με μοναδική προσθήκη του περιβολιού του μεταξουργείου μεταξύ των οδών Μυλλέρου (τότε Κεραμεικού), Μεγάλου Αλεξάνδρου, Θερμοπυλών και Λεωνίδου. Σε αυτόν τον χάρτη επιβεβαιώνεται το γεγονός της συγκρότησης του νέου αστικού ιστού με βάση παλιότερες χαράξεις. Ενώ δηλαδή η νέα δόμηση ακολουθεί τη χάραξη του σχεδίου πόλης, τα κτίρια που ευθυγραμμίζονται με την οδό Μυλλέρου στην πραγματικότητα ακολουθούν παλαιότερο αγροτικό δρόμο που οδηγούσε προς τα Σεπόλια. Επομένως είναι εμφανής η αντοχή και ο ρόλος των παλαιότερων οδικών δρόμων για την οργάνωση των πρώτων οικοδομών στο Μεταξουργείο.19 (χάρτης 3) 18

Παναγιώτα Ταξιάρχη, «Το Μεταξουργείο - Ιστορική και πολεοδομική εξέλιξη από την αρχαιότητα έως σή-

μερα», kmprotypigeitonia.org/files/file/01_Historical_report.pdf 19

Χριστίνα Αγριαντώνη - Μαρία Χριστίνα Χατζηιωάννου, «Το Μεταξουργείο της Αθήνας» , ΚΝΕ / ΕΙΕ, Αθήνα

1995 36

ΜΕΤΑΛΛΑΓΕΣ ΤΩΝ ΠΕΡΙΟΧΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ

Χάρτης 3: Παλιοί οδικοί άξονες 1837 (στο χάρτη φαίνεται ο πολεοδομικός ιστός όπως είναι σήμερα) 37

ΧΩΡΙΚΕΣ ΜΕΤΑΛΛΑΓΕΣ ΠΡΙΝ ΤΗ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ: SAN SALVARIO

San Salv ar io Το San Salvario, σύμφωνα με ψήφισμα του Δημοτικού Συμβουλίου ανήκει στην περιφέρεια VIII (8) και στην ευρύτερη στατιστική περιοχή εννιά.20 Χωροθετείται μεταξύ του σταθμού της Porta Nuova και του πάρκου Valentino και οριοθετείται βόρεια από την corso Vittorio Emmanuele ll, νότια από την corso Bramante, ανατολικά από τον ποταμό Πάδο (Po) και δυτικά από το τμήμα της σιδηροδρομικής γραμμής που ενώνει το σταθμό της Porta Nuova με του Lingotto. Στη μελέτη αυτή θα μας απασχολήσει ένα μικρότερο τμήμα της περιοχής που περικλείεται από τους δρόμους Nizza, Vittorio Emmanuelle II, Massimo d’ Azeglio και Marconi, στο οποίο είναι περισσότερο εμφανείς οι επιπτώσεις της βιομηχανικής δραστηριότητας. (χάρτης 4) Το Τορίνο επεκτείνεται με γρήγορους ρυθμούς το 19ο αι. όταν ο Ναπολέων εξέδωσε διάταγμα για την κατεδάφιση των τειχών που περιέβαλαν την πόλη. Η πόλη πλέον ήταν ελεύθερη να επεκταθεί προς όλες τις κατευθύνσεις. Προκειμένου να ενθαρρυνθεί η ανάπτυξη σχεδιάστηκαν και ανοίχτηκαν, το 1817, μεγάλες λεωφόροι από τον περιφερειακό δρόμο της πόλης. Αυτές είναι η San Maurizio, η Regina Margherita, η Principe Eugenio, η Inghilterra, η Cairdi και η Vittorio. Η πόλη συνεχίζει να επεκτείνεται λόγω της πληθυσμιακής αύξησης. Σε διάστημα μίας δεκαετίας (1821-1831) ο πληθυσμός από 89.000 φτάνει στους 127.000 κατοίκους, ενώ παράλληλα βελτιώνεται η πολιτική της θέση και ο αστικός σχεδιασμός της. Ξεκινάει η δημιουργία αποχετευτικού συστήματος, η κάλυψη των καναλιών, η επαναδιαμόρφωση πλατειών και η πλακόστρωση δρόμων καθώς επίσης εγκρίνεται και η δημιουργία της πρώτης γραμμής τρένου που συνέδεε το Τορίνο με τη Γένοβα. Ο τερματικός σταθμός της σιδηροδρομικής γραμμής Τορίνο-Γένοβα, γνωστός με το όνομα Porta Nuova δημιουργούσε προβλήματα στη διαμόρφωση του ιστού της πόλης για την επίλυση των οποίων δημιουργήθηκε το 1844 20

Annuario Statistico della Città di Torino, Città di Torino - Servizio Telematico Pubblico

ΜΕΤΑΛΛΑΓΕΣ ΤΩΝ ΠΕΡΙΟΧΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ

Χάρτης 4: Χωροθέτηση της περιοχής San Salvario στο ευρύτερο περιβάλλον 39

ΧΩΡΙΚΕΣ ΜΕΤΑΛΛΑΓΕΣ ΠΡΙΝ ΤΗ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ: SAN SALVARIO

μια επιτροπή που πρότεινε το σχεδιασμό δύο νέων περιοχών, του San Salvario και του San Secondo, εκατέρωθεν του σταθμού.21 Σημαντικό γεγονός για τη μετέπειτα πορεία της πόλης του Τορίνο αποτέλεσε η ανακήρυξή του, το 1861, ως πρωτεύουσα του νεοϊδρυθέντος κράτους της Ιταλίας. Το γεγονός αυτό είχε σαν αποτέλεσμα την αύξηση του πληθυσμού της πόλης στους 200.000 κατοίκους και τη δημιουργία βιοτεχνικών εργαστηρίων αλλά και μεγαλύτερων εργοστασίων χωρίς τα δεύτερα να υπερτερούν των πρώτων. Οι πιο σημαντικές εγκαταστάσεις συνδέονται με την κρατική πρωτοβουλία και είναι το εργοστάσιο καπνού και το εργοστάσιο όπλων. Η κατάσταση αυτή όμως μεταβλήθηκε λίγα χρόνια αργότερα με τη μεταφορά της ιταλικής πρωτεύουσας στη Φλωρεντία το 1864. Η αλλαγή της πρωτεύουσας έχει σαν αποτέλεσμα τη μείωση του αριθμού των κατοίκων και την επιδείνωση της οικονομίας. Παρόλα αυτά, μεταξύ 1880 και 1890 η πόλη παρουσιάζει τα πρώτα σημάδια ανάκαμψης με τη γέννηση μιας από τις πιο σημαντικές εταιρίες στη βιομηχανική ιστορία της Ιταλίας, της Fiat, η οποία επιλέγει το Τορίνο για την εγκατάσταση της παραγωγής και της διοίκησης της επιχείρησης.22 (εικόνα 8) Εικόνα 8: Σταθμός της Porta Nuova(αριστερά), κτίριο της Fiat στην corso Dante(δεξιά)

Corredor Lopez Laura Catalina “Urban requalification of public spaces of the quadrilateral area of San

Salvario, Turin”, rel. Gron Silvia, 2013 22

Torino e le fabbriche- Percorsi multimediali sulla storia industrial della città, ISMEL, anno 2012-13

ΜΕΤΑΛΛΑΓΕΣ ΤΩΝ ΠΕΡΙΟΧΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ

Στην πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα η οικονομία της πόλης έχει ανακάμψει και η παραγωγική δομή της αναπτύσσεται ραγδαία. Παρατηρούνται νέοι τομείς παραγωγής, όπως η μεταλλουργία, η μηχανική, η χημεία, τα ηλεκτρικά συστήματα, ενώ η αυτοκινητοβιομηχανία αποκτά ηγετικό ρόλο στη ζωή της πόλης. Το εργοστάσιο αυτοκινήτου της Fiat γίνεται η καρδιά της οικονομικής και κοινωνικής ζωής της πόλης και αποτελεί βασικό στοιχείο για την οργάνωση και εξέλιξη του αστικού χώρου στην ευρύτερη περιοχή της.23 Μάλιστα, με την εκβιομηχάνιση του Τορίνο παρατηρείται ραγδαία αύξηση του πληθυσμού ο οποίος φτάνει το 1911 στους 415.667 κατοίκους με τους 90.000 αυτών να απασχολούνται από τη βιομηχανία.24 Η περιοχή του San Salvario (Borgo San Salvario) γεννήθηκε ως συνοικισμός πολεοδομικού τύπου το 19ο αι, όταν ο Ναπολέων εξέδωσε διάταγμα για την κατεδάφιση των τειχών που περιέβαλαν την πόλη. Παρ’ όλα αυτά, ιστορικά στοιχεία μαρτυρούν την ύπαρξη συνοικισμών στην περιοχή ήδη από τον 17ο αιώνα, όταν η Christine Marie της Γαλλίας ανέθεσε την κατασκευή και το σχεδιασμό των δυο μοναδικών κτιρίων που θα υπάρχουν στην περιοχή τους δυο επόμενους αιώνες : το κάστρο του Valentino, το Εικόνα 9: Κάστρο Valentino και εκκλησία του San Salvatore

Torino e le fabbriche- Percorsi multimediali sulla storia industrial della città, ISMEL, anno 2012-13

Vera Comoli Mandracci,La città nella storia d’ Italia, Torino, Editori Laterza, 2006, p. 207 41

ΧΩΡΙΚΕΣ ΜΕΤΑΛΛΑΓΕΣ ΠΡΙΝ ΤΗ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ: SAN SALVARIO

οποίο χτίστηκε ως η θερινή της κατοικία και αργότερα αποτέλεσε τη μόνιμη, και την εκκλησία του San Salvatore della Compagna25 (εικόνα 9). Από το 1785 μέχρι το 1809, η περιοχή του San Salvario εμφανίζεται στους πολεοδομικούς χάρτες της εποχής στο νότιο τμήμα της τειχισμένης πόλης, όπου κυριαρχούν οι καλλιέργειες και εντοπίζεται μικρή η παρουσία κτιρίων – φάρμες.26 Παρατηρείται επομένως πως η περιοχή του San Salvario αναπτύσσεται αρχικά με βάση τον αγροτικό τομέα παραγωγής. Οι βασικοί οδικοί άξονές της είναι τρεις : η οδός Valentino, η οποία συνδέει το κάστρο με τη μονή του San Salvatore, η οδός Nizza, η οποία συνδέει την Porta Nuova με τη μονή και η Allea Oscura, η αρχαία οδός που συνέδεε την Porta Nuova με το κάστρο. Ο πρώτος και ο δεύτερος δρόμος θα αποτελέσουν βασικούς άξονες για την μετέπειτα πολεοδομική συγκρότηση της περιοχής.27 Μάλιστα, προϋπάρχει ήδη ένας ιστός από μονοπάτια τα οποία εξυπηρετούσαν τις μετακινήσεις στο αγροτικό περιβάλλον και τα οποία θα αποτελέσουν το υπόβαθρο πάνω στο οποίο θα σχεδιαστεί ο νέος πολεοδομικός ιστός της ιστορικής περιοχής του San Salvario. Οι δρόμοι που παίζουν καταλυτικό ρόλο, τόσο στην αρχική εξέλιξη του οικισμού όσο και στην διαμόρφωση του χαρακτήρα του σήμερα, είναι η via Nizza και η via Berthollet. Η πρώτη περνούσε μπροστά από την εκκλησία του San Salvatore και ένωνε το Τορίνο με το Νικελίνο και η δεύτερη αποτελούσε τον πιο εμπορικό και διάσημο δρόμο της περιοχής. Επιπλέον, παρατηρούνται και άλλες χαράξεις όπως η leja (= δρόμος στην Πιεμοντέζικη διάλεκτο) dei Palatini - σήμερα corso Vittorio Emanuelle ΙΙ, η leja degli Olmi - έπειτα corso Valentino και σήμερα corso Marconi - που ένωνε το κάστρο με την εκκλησία του San Salvatore, η via Belfiore - κάθετη στη Marconi - που ονομαζόταν via dei Fiori και τέλος η viale dei 25

Corredor Lopez Laura Catalina “Urban requalification of public spaces of the quadrilateral area of San

Salvario, Turin”, rel. Gron Silvia, 2013 26

Vera Comoli Mandracci,La città nella storia d’ Italia, Torino, Editori Laterza, 2006, p. 90-112

Corredor Lopez Laura Catalina “Urban requalification of public spaces of the quadrilateral area of San

Salvario, Turin”, rel. Gron Silvia, 2013 42

ΜΕΤΑΛΛΑΓΕΣ ΤΩΝ ΠΕΡΙΟΧΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ

Tigli - σημερινή corso Massimo d’ Azeglio28 (χάρτης 5). Το 1850 - 52 συντάσσεται το Σχέδιο επέκτασης της πρωτεύουσας «Piano d’ ingrandimento della Capitale», στο οποίο ο σχεδιασμός του χώρου βασίζεται στο αστικό μοντέλο της πόλης του 18ου αιώνα. Η νέα οργάνωση της πόλης, που ανατέθηκε στον Carlo Promis, ακολούθησε έναν ορθογωνικό κάναβο και απέκλεισε τους πλάγιους δρόμους, όπως η Allea Oscura.29 Στο σχέδιο του παρατηρείται ένα τμήμα τεσσάρων οικοδομικών τετραγώνων που περιβάλλονται από τις οδούς via Nizza, via Berthollet, via Belfiore και corso Marconi. Το τμήμα αυτό αποτελεί τον αρχικό οικιστικό πυρήνα του San Salvario και είναι αποτέλεσμα ιδιωτικής πρωτοβουλίας του Carlo Beccaria, ο οποίος το 1836 δήλωσε στον αρχιερατικό επίτροπο της περιοχής τη επιθυμία του να κατασκευάσει βίλες και κήπους στη ύπαιθρο γύρω από την πόλη για την ψυχαγωγία της αστικής τάξης.30 Η πόλη φαίνεται να επεκτείνεται νότια της via del Re - σήμερα Vittorio Emanuele II - και ανάμεσα στο σταθμό της Porta Nuova, της corso Marconi και του κάστρου.31 Η περιοχή δεν είχε επεκταθεί πέρα από την corso Marconi και αυτό αιτιολογείται από χάρτες της εποχής, στους οποίους η περιοχή νότια της οδού καλύπτεται από αγροτικές εκτάσεις, που χρησιμοποιούνταν ως χώροι καλλιέργειας λαχανικών από τους κατοίκους της περιοχής.32 Το σχέδιο του 1852 αποτελεί το πρώτο επίσημο έγγραφο στο οποίο εμφανίζεται η περιοχή του San Salvario ως συνοικία με οργανωμένη αστική δομή.

Mario Bianco, Massimo Scaglione:“San Salvario” , Torino : Graphot, 2011

Corredor Lopez Laura Catalina “Urban requalification of public spaces of the quadrilateral area of San

Salvario, Turin”, rel. Gron Silvia, 2013 30

Mariana Ginesi, “Intervento fenomenologico in Piazza Madama Cristina e creazione di un’ identità

visiva a San Salvario”, Torino, Politecnico di Torino, Luglio 2008, σελ.82 31

http://www.mcetorino.altervista.org, “Periodo degli ampliamenti ottocenteschi”

Vera Comoli Mandracci,La città nella storia d’ Italia, Torino, Editori Laterza, 2006, σελ. 166-167 43

ΧΩΡΙΚΕΣ ΜΕΤΑΛΛΑΓΕΣ ΠΡΙΝ ΤΗ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ: SAN SALVARIO

Χάρτης 5: Παλιοί οδικοί άξονες μεταξύ 1785-1809 (στο χάρτη φαίνεται ο πολεοδομικός ιστός όπως είναι σήμερα) 44

ΜΕΤΑΛΛΑΓΕΣ ΤΩΝ ΠΕΡΙΟΧΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ

Εν συνεχεία, η πόλη του Τορίνο συνεχίζει να επεκτείνεται πέρα από τις λεωφόρους που είχε ορίσει ο Ναπολέων. Το επόμενο σχέδιο επέκτασης συντάσσεται το 1864 από τον μηχανικό Εdoardo Pecco, ο οποίος χρησιμοποιεί ως κριτήριο για τη συνέχιση του ιστού τους παλιούς ιστορικούς άξονες. Στο σχέδιο του είναι εμφανής η αλλαγή στον τρόπο σχεδιασμού και οργάνωσης του αστικού χώρου. Οι δρόμοι αποτελούν συνέχεια των ήδη υπαρχόντων –που τυγχάνει να μην είναι παράλληλοι – με αποτέλεσμα το μέγεθος των οικοδομικών τετραγώνων να μεταβάλλεται. Το σχέδιο του Pecco υπήρχε σαν πολεοδομική πρόταση επέκτασης αλλά δεν είχε αναπτυχθεί, αφού σε πολεοδομικό χάρτη του 1876 η περιοχή νότια της οδού Marconi δεν έχει οικοδομηθεί. 33 Με τη μεταφορά της πρωτεύουσας του Ιταλικού κράτους το 1864 στη Φλωρεντία η πόλη περνάει σε μια νέα φάση ανάπτυξης. Η ραγδαία αύξηση του πληθυσμού που παρατηρείται την επόμενη δεκαετία έχει ως αποτέλεσμα την ανάγκη δημιουργίας χώρων στέγασης για τους νέους κατοίκους. Η πόλη επεκτείνεται βόρεια, νότια και ανατολικά προκειμένου να απορροφήσει τον πληθυσμό που καταφτάνει σε αυτή. Συγκεκριμένα το San Salvario παρουσιάζει επέκταση προς το νότο, που αποτελεί και τη μοναδική κατεύθυνση ανάπτυξής του αφού ανατολικά και δυτικά εμποδίζεται από τις σιδηροδρομικές γραμμές και τον ποταμό Πάδο αντίστοιχα.

http://www.mcetorino.altervista.org, “Periodo degli ampliamenti ottocenteschi” 45

ΧΩΡΙΚΕΣ ΜΕΤΑΛΛΑΓΕΣ ΜΕΤΑ ΤΗ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ: ΜΕΤΑΞΟΥΡΓΕΙΟ

Β2. ΧΩΡΙΚΕΣ ΜΕΤΑΛΛΑΓΕΣ ΜΕΤΑ ΤΗ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ

Μ ε ταξου ρ γ ε ίο Καθοριστική για τη διαμόρφωση και την εξέλιξη της συνοικίας ήταν η εγκατάσταση του εργοστασίου του μεταξουργείου το 1852 επί της οδού Μυλλέρου. Όπως ήδη ανεφέραμε, το κτίριο που στεγάστηκε το εργοστάσιο είχε ανοικοδομηθεί από το 1833 από τον πρίγκιπα Καντακουζηνό και προοριζόταν να στεγάσει εμπορικό κέντρο, σχέδιο το οποίο τελικά δεν ευδοκίμησε. Εν συνεχεία, και ενώ φαίνεται ότι η περιοχή δεν έχει ελπίδες να αναπτυχθεί περαιτέρω τα επόμενα χρόνια, η εταιρεία «Wrampe & Co» αποφασίζει το 1852 να αγοράσει το συγκρότημα του Καντακουζηνού και να το μετατρέψει σε μεταξουργείο. Τελικά, λόγω πτώχευσης, ανέλαβε τη διοίκησή του η «Σηρική Εταιρεία της Ελλάδος» του Αλ. Δουρούτη, η οποία λειτούργησε το εργοστάσιο για 20 περίπου χρόνια μέχρι το οριστικό κλείσιμό του το 1875.34 Επιπρόσθετα, η επιλογή της λειτουργίας του κτιρίου ως παραγωγική μονάδα οφείλεται αφενός στο γεγονός ότι στην Αθήνα δεν υπήρχαν άλλα κτίρια ιδίου μεγέθους και αφετέρου στο ότι η περιοχή δεν είχε ενσωματωθεί στον αστικό ιστό της πόλης. Η εγκατάσταση της βιομηχανικής δραστηριότητας του μεταξουργείου στην περιοχή επηρεάζει, όπως είναι φυσικό, και τη διαμόρφωση του αστικού περιβάλλοντος γύρω απ’ αυτή και οδηγεί στη συγκέντρωση και άλλων εργοστασίων αλλά και μικρότερων βιοτεχνιών στην περιοχή (χάρτης 6). Επιπλέον, ενέργειες που συνηγόρησαν στη διαμόρφωση του σύνθετου χαρακτήρα της συνοικίας ήταν, πρώτον, η εγκατάσταση του Ορφανοτροφείου Χατζηκώστα, το 1856 στη συμβολή των οδών Πειραιώς και Μυλλέρου, και δεύτερον, η ανοικοδόμηση του εργοστασίου παραγωγής φωταερίου, 34

Χριστίνα Αγριαντώνη - Μαρία Χριστίνα Χατζηιωάννου, «Το Μεταξουργείο της Αθήνας» , ΚΝΕ / ΕΙΕ, Αθήνα

1995, σελ. 162 46

ΜΕΤΑΛΛΑΓΕΣ ΤΩΝ ΠΕΡΙΟΧΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ

το 1859 στη δυτική πλευρά της οδού Πειραιώς. Η χωροθέτηση μεγάλων παραγωγικών μονάδων και βιοτεχνιών στη δυτική πλευρά της πόλης, έχει ως άμεσο αποτέλεσμα τη συγκέντρωση της βιομηχανικής δραστηριότητας σε αυτό το κομμάτι της πόλης και το χαρακτηρισμό της ως η πλέον παραγωγική ζώνη της πρωτεύουσας. Ο χαρακτηρισμός αυτός, παράλληλα με τη διχοτομία της πόλης, λειτουργεί αποτρεπτικά στην ανάπτυξη της κατοικίας την περιοχή του Μεταξουργείου.35 Εν συνεχεία, η περιοχή συνεχίζει να επεκτείνεται με αργούς ρυθμούς και μέχρι το 1860 βρίσκεται ακόμα έξω από την πόλη. Σε χάρτη του γερμανού στρατιωτικού C. von Strantz, του 1862, η δόμηση της πόλης επεκτείνεται δυτικά της Ομόνοιας με το εργοστάσιο του μεταξουργείου να λειτουργεί ως όριο στην επέκταση αυτή. Πλησιάζοντας το τέλος του 19ου αιώνα οι ρυθμοί δόμησης αυξάνονται λόγω του γενικότερου φαινομένου της αστικοποίησης και της έντονης ζήτησης για κατοικία. Νέοι κάτοικοι από την Πελοπόννησο και τα νησιά καταφτάνουν στην πόλη και αυξάνουν τον πληθυσμό της, ο οποίος από 44.250 κατοίκους το 1870, έφτασε 63.374 το 1879 και τους 107.251 το 1889. Η ανάγκη στέγασης οδηγεί στην οικοδόμηση των κενών οικοπέδων προκειμένου να απορροφηθεί το νέο κύμα

πληθυσμού που εισρέει στην πόλη.

Παράλληλα, το κλείσιμο του εργοστασίου το 1875 κάνει την περιοχή πιο κατάλληλη για ανάπτυξη της κατοικίας αφού η έντονη δραστηριότητα από το εργοστάσιο έχει σταματήσει. Σε τοπογραφικό χάρτη του J. A. Kaupert του 1875 η πόλη επεκτείνεται βόρεια και βορειοδυτικά και η περιοχή του Μεταξουργείου εμφανίζεται οικοδομημένη και ενσωματωμένη στον ιστό της πόλης, περικυκλώνοντας το περιβόλι του πρώην εργοστασίου μεταξοκλωσίας. 36 35

Χριστίνα Αγριαντώνη - Μαρία Χριστίνα Χατζηιωάννου, «Το Μεταξουργείο της Αθήνας» , ΚΝΕ / ΕΙΕ, Αθήνα

1995, σελ. 163 36

Χριστίνα Αγριαντώνη - Μαρία Χριστίνα Χατζηιωάννου, «Το Μεταξουργείο της Αθήνας» , ΚΝΕ / ΕΙΕ, Αθήνα

1995, σελ. 165 47

ΧΩΡΙΚΕΣ ΜΕΤΑΛΛΑΓΕΣ ΜΕΤΑ ΤΗ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ: ΜΕΤΑΞΟΥΡΓΕΙΟ

Συνοψίζοντας, παρατηρείται ότι το δυτικό κομμάτι της πόλης

αποτελεί πόλο

εγκατάστασης παραγωγικών λειτουργιών. Προκύπτει έτσι ένας σαφής διαχωρισμός δραστηριοτήτων σε «ευγενείς», που βρίσκονται στο ανατολικό κομμάτι και σε «οχλούσες», που καταλαμβάνουν το δυτικό. Το διαχωρισμό αυτό ενισχύει, επίσης, το γεγονός ότι η περιοχή δεν ήταν δυνατό να αναπτυχθεί προς τα βόρεια και ανατολικά λόγω του ότι εμποδίζονταν από τις «καλές» συνοικίες της Ομόνοιας και του Συντάγματος αντιστοίχως (χάρτης 7).

Χάρτης 6: Παραγωγικές εγκαταστάσεις από την ίδρυση του Μεταξουργείου μέχρι το 1930 48

ΜΕΤΑΛΛΑΓΕΣ ΤΩΝ ΠΕΡΙΟΧΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ

Χάρτης 7: Πολεοδομική εξέλιξη Μεταξουργείου 49

ΧΩΡΙΚΕΣ ΜΕΤΑΛΛΑΓΕΣ ΜΕΤΑ ΤΗ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ: SAN SALVARIO

San Salv ar io Στα τέλη του 19ου αιώνα η εγκατάσταση της αυτοκινητοβιομηχανίας της Fiat στο Τορίνο προμηνύει μια καινούρια κατάσταση. Αποτελεί το γεγονός που θα χαρακτηρίσει την πόλη και θα τη μετατρέψει τα επόμενα χρόνια σε μεγάλο βιομηχανικό κέντρο. Η χωροθέτησή της μάλιστα στο νότιο άκρο της πόλης θα αποτελέσει καταλυτικό παράγοντα στη διαμόρφωση του χαρακτήρα της γειτονικής περιοχής. Το εργοστάσιο, όπως και κάθε είδους έντονη βιομηχανική δραστηριότητα πού έλαβε χώρα στο Τορίνο, χωροθετήθηκε στις παρυφές της τότε πόλης. Το πρώτο κτίριο της εταιρείας της Fiat (9.100 τ.μ.), οικοδομήθηκε στην περιοχή που ορίζεται από το νότιο άκρο του parco Valentino και την corso Dante. Λόγω της έντονης παραγωγικής δραστηριότητας και της αύξησης του εργατικού δυναμικού επιχειρείται η επέκταση του υπάρχοντος κτιρίου με προσθήκη ενός δεύτερου τμήματος μεταξύ των οδών Marochetti, Ticiano και Correggio, το οποίο όμως και πάλι δεν ήταν δυνατό να ανταποκριθεί στους γρήγορους ρυθμούς παραγωγής. Εν τέλει, αποφασίζεται το 1922 η μεταφορά του εργοστασίου ακόμα πιο νότια, σε ένα μεγαλύτερο κτίριο στην περιοχή του Lingotto. Το εργοστάσιο λειτούργησε με μεγάλη επιτυχία φτάνοντας το 1913 να αποτελεί το ήμισυ της εγχώριας παραγωγής αυτοκινήτων.37 Παράλληλα με την κύρια βιομηχανία λειτουργούσαν και άλλες μικρότερες βιοτεχνικές μονάδες σε διάφορα σημεία της πόλης, ενώ στην corso Marconi χωροθετούνται τα διοικητικά γραφεία της Fiat.38 Στην περιοχή του San Salvario δραστηριοποιείται μεγάλος αριθμός τέτοιων μονάδων, που εμφανίστηκαν μετά την εγκατάσταση του βιομηχανικού πυρήνα και διασπείρονται σε όλη την έκταση της, όπως φάινεται και σε χάρτη του

http://www.museotorino.it, “Ex Fiat di corso Dante”

Mario Bianco, Massimo Scaglione :“San Salvario” , Torino : Graphot, 2011

ΜΕΤΑΛΛΑΓΕΣ ΤΩΝ ΠΕΡΙΟΧΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ

1914 39 (χάρτης 8). Επιπλέον, η εμφάνιση μιας τόσο έντονης δραστηριότητας είναι φυσικό να προσελκύσει εργατικό δυναμικό που αναζητά εργασία και στέγαση κοντά στην περιοχή προκειμένου να διευκολύνεται η μετακίνησή τους. Έτσι, κοντά στην περιοχή δημιουργούνται χώροι κατοικίας οι οποίοι συμβάλλουν στην ανάπτυξη της συνοικίας. Η επέκταση της περιοχής το 1940 εκτείνεται μέχρι την corso Dante40, παρά το γεγονός ότι υπάρχουν σχέδια του 1892 που παρουσιάζουν την επέκταση μέχρι το σημερινό του όριο, δηλαδή τη corso Bramante.41 Επομένως, θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι το εργοστάσιο αποτέλεσε τόσο την αιτία όσο και ένα όριο για την ανάπτυξη της περιοχής του San Salvario. Μετά το πέρας του Β’ παγκοσμίου πολέμου, που αποδείχθηκε καταστροφικός για το κτιριακό περιβάλλον της περιοχής, ξεκινάει η ανασυγκρότησή της με την αποκατάσταση του κατεστραμμένου πολεοδομικού ιστού αλλά και με αξιοποίηση νέων τμημάτων της περιοχής. Στις δεκαετίες του 1960-1970, ανακατασκευάζεται η περιοχή κατά μήκος του ποταμού καθώς και οι κεντρικές πλατείες της πόλης, ενώ στην corso Massimo d’ Azeglio, από την corso Vittorio Emanuele μέχρι την corso Bramante, χτίζονται πολυτελή κτίρια και σύγχρονα μικρά και μεγάλα συγκροτήματα κατοικιών.42 Συνοψίζοντας, όσον αφορά την επέκταση του San Salvario μπορούμε να διακρίνουμε τρεις φάσεις ανάπτυξης του αστικού ιστού της. Η πρώτη περιλαμβάνει το τμήμα από την corso Vittorio Emanuele μέχρι την corso Marconi, που αποτελεί και τον παλιό ιστορικό πυρήνα της περιοχής, η δεύτερη από την corso Marconi μέχρι την 39

Vera Comoli Mandracci,La città nella storia d’ Italia, Torino, Editori Laterza, 2006, p. 221

http://issuu.com, Mariana Ginesi, “Intervento fenomenologico in Piazza Madama Cristina e creazione

di un’ identità visiva a San Salvario”, Torino, Politecnico di Torino, Luglio 2008, p.86 41

http://www.mcetorino.altervista.org, “Periodo degli ampliamenti ottocenteschi”

http://issuu.com, Mariana Ginesi, “Intervento fenomenologico in Piazza Madama Cristina e creazione

di un’ identità visiva a San Salvario”, Torino, Politecnico di Torino, Luglio 2008 51

ΧΩΡΙΚΕΣ ΜΕΤΑΛΛΑΓΕΣ ΜΕΤΑ ΤΗ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ: SAN SALVARIO

corso Dante και η τρίτη από την corso Dante μέχρι την corso Bramante, για την οποία δεν έχουμε αρκετές πληροφορίες σχετικά με τον τρόπο και τη χρονική περίοδο οικοδόμησής της (χάρτης 9).

Χάρτης 8: Παραγωγικές εγκαταστάσεις στο San Salvario το 1914 52

ΜΕΤΑΛΛΑΓΕΣ ΤΩΝ ΠΕΡΙΟΧΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ

Χάρτης 9: Πολεοδομική εξέλιξη San Salvario 53

Β3. ΑΝΑΚΑΤΑΤΑΞΕΙΣ ΤΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ

Μ ε ταξου ρ γ ε ίο Με το κλείσιμο του εργοστασίου μεταξοκλωσίας, το 1875, η περιοχή υποδέχεται νέους κατοίκους μεσαίων και λαϊκών κοινωνικών στρωμάτων που εισέρχονται στο γενικότερο περιβάλλον την πόλης από την ύπαιθρο και τις επαρχιακές πόλεις. Η μαζική ζήτηση για κατοικία έχει ως αποτέλεσμα την εξάπλωσή της και την εγκατάσταση των νέων κατοίκων στις νέες περιοχές που δημιουργούνται. Έτσι, έως τα τέλη του 19ου αιώνα έχει δημιουργηθεί μια λαϊκή συνοικία με μικρά σπίτια, η οποία στέγαζε τεχνίτες, μεροκαματιάρηδες και κάθε λογής μικροεπαγγελματίες και βιοτέχνες, κυρίως Πελοποννήσιους αλλά και νησιώτες43. Στις τελευταίες δεκαετίες, μάλιστα, του 19ου αιώνα παρατηρείται αύξηση του πληθυσμού της από 44.250 κατοίκους το 1870, έφτασε τους 63.374 το 1879 (αύξηση 42%) και τους 107.251 το 1889 (αύξηση 69%). Ο ήδη διαμορφωμένος χαρακτήρας της περιοχής ως περιοχή βιομηχανικών δραστηριοτήτων και η θέση της στον αστικό ιστό την έκαναν ελκυστική και πιο κατάλληλη από κάθε άλλη για την εγκατάσταση των νέων μεταναστευτικών μαζών που αναζητούσαν κατοικία (εικόνα 10). Τα στοιχεία αυτά συνέβαλλαν στην τελική διαμόρφωση του χαρακτήρα της γειτονιάς, όπως αναφέρει και η Χ. Αγριαντώνη, ως «μιας λαϊκής – μικροαστικής συνοικίας με μικτές χρήσεις (κατοικία, εμπόριο και παραγωγή) διάχυτες στον ιστό της». 44

Χριστίνα Αγριαντώνη - Μαρία Χριστίνα Χατζηιωάννου ,«Το Μεταξουργείο της Αθήνας», ΚΝΕ / ΕΙΕ, Αθήνα

1995 44

Χριστίνα Αγριαντώνη - Μαρία Χριστίνα Χατζηιωάννου ,«Το Μεταξουργείο της Αθήνας», ΚΝΕ / ΕΙΕ, Αθήνα

1995 54

ΜΕΤΑΛΛΑΓΕΣ ΤΩΝ ΠΕΡΙΟΧΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ

Μεταξύ 1950 - 1970, είναι εμφανείς οι πιέσεις που ασκούνται στο αστικό περιβάλλον του Μεταξουργείου λόγω των τάσεων αστικοποίησης. Η ήδη υποβαθμισμένη εικόνα της περιοχής, καθώς και η εμφάνιση ασυμβίβαστων χρήσεων, όπως συνεργεία, αποθήκες, οίκοι ανοχής και η δραστηριοποίηση οχλούσων επιχειρήσεων ασκούν πιέσεις στη ζωή των κατοίκων και υποβαθμίζουν την ποιότητα διαβίωσής τους, με αποτέλεσμα, ήδη από τη δεκαετία του 1960, τα πιο εύπορα νοικοκυριά να εγκαταλείπουν την περιοχή και να μετεγκαθίστανται σε άλλες συνοικίες. Επιπλέον, με το νόμο του 1979, που αναφέρεται στο ιστορικό κέντρο της πόλης (ΦΕΚ 567 13/10/1967, περί χαρακτηρισμού ως παραδοσιακού τμήματος της πόλεως των Αθηνών) και απαγορεύει τις οχλούσες βιομηχανίες και βιοτεχνίες κηρύσσοντας ορισμένα κτίρια διατηρητέα, πολλές παραγωγικές μονάδες κλείνουν και κάτοικοι απομακρύνονται από την περιοχή λόγω αδυναμίας τους να ανταποκριθούν οικονομικά στις αποκαταστάσεις που ορίζει ο νόμος. Η απομάκρυνση των κατοίκων οφείλεται στο γεγονός ότι στην πλειονότητά τους οι κάτοικοι ήταν εργάτες, που δεν είχαν την οικονομική ευχέρεια να πάρουν χαμηλότοκα δάνεια για να επισκευάσουν τα σπίτια τους ή να ανοικοδομήσουν νέα.45

Εικόνα 10 : Μετανάστευση το 19ο (αριστερά) και 20ο αιώνα (δεξιά)

Αλεξανδρή Γεωργία, «Χωρικές και Κοινωνικές Μεταβολές στο κέντρο της Αθήνας: η περίπτωση του,

Μεταξουργείου» Διδακτορική Διατριβή, Αθήνα, Νοέμβριος 2013, σελ 154-155 55

ΑΝΑΚΑΤΑΤΑΞΕΙΣ ΤΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ : ΜΕΤΑΞΟΥΡΓΕΙΟ

Η υπερσυσσώρευση πληθυσμών στο κέντρο της πόλης ως απόρροια της αστικοποίησης των προηγούμενων δεκαετιών καθώς και οι υποβαθμισμένες συνθήκες διαβίωσης οδήγησαν τη δεκαετία του 1970 στη λεγόμενη προαστιοποίηση, τη μετακίνηση δηλαδή των κατοίκων της πόλης από το κέντρο στα προάστια προς αναζήτηση καλύτερης ποιότητας ζωής.46 Αποτέλεσμα αυτού του φαινομένου ήταν η υποβάθμιση του δημόσιου χώρου και η απαξίωση του κτιριακού αποθέματος, οι οποίες σε συνδυασμό με τη χαμηλή αξία γης, τα φτηνά ενοίκια και την αισθητική υποβάθμιση του περιβάλλοντος καθιστούν την περιοχή του Μεταξουργείου ελκυστική σε ασθενέστερα κοινωνικά στρώματα και ευαίσθητες κοινωνικές ομάδες(ναρκομανείς, εκδιδόμενες, άστεγοι). Τη δεκαετία του 1980 εγκαθίστανται στην περιοχή μουσουλμάνοι της Θράκης και τσιγγάνοι, καθώς και μετανάστες από τη Αίγυπτο και από άλλες χώρες της ανατολικής Ευρώπης, της Ασίας και της Αφρικής. Σύμφωνα με μελέτες του Δήμου Αθηναίων (1991) και του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου (1995),47 ως ισχυρές ομάδες μεταναστευτικών πληθυσμών αναφέρονται οι Αλβανοί, οι Πολωνοί, οι Βούλγαροι, οι Ρώσοι και οι Αιγύπτιοι, ενώ στα τέλη της δεκαετίας του 1990 παρατηρείται συγκέντρωση Κινέζων μεταναστών, οι οποίοι εγκαθίστανται στην περιοχή ανατολικά της οδού Πειραιώς (Χάρτης 10). Όλοι μαζί συμβάλλουν στη διαμόρφωση μιας νέας πολυπολυτισμικότητας και ενός κοινωνικού διαχωρισμού που αποτυπώνεται και στον ιστό της πόλης.48

Δημήτρης Ν. Καρύδης, «Τα επτά βιβλία της πολεοδομίας», Εκδόσεις Παπασωτηρίου - 2η έκδοση 2008,

σελ. 276 47

Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο (ΕΜΠ), Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Τομέας Πολεοδομίας Χωροτα-

ξίας, (1995), Έρευνα δυνατοτήτων εφαρμογής μιας εξειδικευμένης πολιτικής κατοικίας, στα πλαίσια της πολεοδομικής εξέλιξης - αναβάθμισης, ιστορικών περιοχών του κέντρου της Αθήνας : η περίπτωση του Μεταξουργείου, Αυγερινού Κολωνία Σ. κ.ά., ανάθεση έργου: ΥΒΕΤ. Γενική Γραμματεία Έρευνας, Αθήνα. 48

Αλεξανδρή Γεωργία, «Χωρικές και Κοινωνικές Μεταβολές στο κέντρο της Αθήνας: η περίπτωση του Με-

ταξουργείου» Διδακτορική Διατριβή, Αθήνα, Νοέμβριος 2013, σελ. 156-157 56

ΜΕΤΑΛΛΑΓΕΣ ΤΩΝ ΠΕΡΙΟΧΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ

Χάρτης 10 : Εξωτερική μετανάστευση στη συνοικία του Μεταξουργείου 57

ΑΝΑΚΑΤΑΤΑΞΕΙΣ ΤΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ : ΜΕΤΑΞΟΥΡΓΕΙΟ

Κατά την περίοδο 1971-1981 , σύμφωνα με μελέτη του Δήμου Αθηναίων παρατηρείται μείωση των κατοίκων του Μεταξουργείου κατά 23%, από 15.000 σε 12.000. Η μείωση αποδίδεται στην εγκατάλειψη της περιοχής από μεγάλο αριθμό κατοίκων, κενό που εν μέρει αντικαταστάθηκε από νοικοκυριά μεταναστών. Το 1981-1990 τα νοικοκυριά αυξάνονται λόγω της οικοδόμησης νέων πολυκατοικιών και της κατοίκησης εγκαταλελειμμένων κτιρίων από μετανάστες. Οι Έλληνες που παραμένουν στην περιοχή είναι κατά κύριο λόγο ιδιοκτήτες, εργατικές οικογένειες και ηλικιωμένοι. Την ίδια περίοδο σύμφωνα με στοιχεία της ΕΣΥΕ ο πληθυσμός του Μεταξουργείου ελαττώνεται κατά 20% και απαρτίζεται κυρίως από τους παλιούς ηλικιωμένους κατοίκους αλλά και από ομάδες τσιγγάνων, μουσουλμάνων της Θράκης και μεταναστών κυρίως από την Αλβανία και την Πολωνία. Την επόμενη δεκαετία η περιοχή συνεχίζει να υποδέχεται μετανάστες, επηρεαζόμενη από τη γενικότερη τάση αύξησης των μεταναστευτικών πληθυσμών στο κέντρο της Αθήνας, συμβάλλοντας έτσι στην απομάκρυνση όλο και περισσότερων Ελλήνων κατοίκων από αυτή. 49

Αλεξανδρή Γεωργία, «Χωρικές και Κοινωνικές Μεταβολές στο κέντρο της Αθήνας: η περίπτωση του, Με-

ταξουργείου» Διδακτορική Διατριβή, Αθήνα, Νοέμβριος 2013, σελ. 159 58

ΜΕΤΑΛΛΑΓΕΣ ΤΩΝ ΠΕΡΙΟΧΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ

S a n S a lv ar io Τη δεκαετία του 1950, μετά από δύο παγκοσμίους πολέμους, το Τορίνο βρίσκεται σε κατάσταση αποδιοργάνωσης. Οι δημόσιες υπηρεσίες και οι μεταφορές έχουν παραλύσει, οι άνεργοι και οι άστεγοι έχουν αυξηθεί λόγω των καταστροφών από τους βομβαρδισμούς, το βιομηχανικό σύστημα και η οικονομία της πόλης βρίσκονται σε κατάσταση κρίσης. Η πόλη θα στηριχθεί στη βιομηχανία της προκειμένου να ανακάμψει οικονομικά, εμφανίζοντας τα πρώτα σημάδια ανάκαμψης στα τέλη της δεκαετίας του 1950. Τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια παράλληλα με την οικονομική άνθηση εμφανίζεται ένα καινούριο φαινόμενο, αυτό της μετανάστευσης. Μεγάλος αριθμός μεταναστών τόσο από τη νότια Ιταλία όσο και από άλλες χώρες εισρέει στο ιταλικό κράτος προκαλώντας πολιτισμικές διαταραχές στις περιοχές όπου εγκαθίσταται.

Το Τορίνο αποτελεί μία από τις πόλεις όπου τα μεταναστευτικά ρεύματα συνέβαλλαν στην ανάπτυξή της προσφέροντας φτηνό εργατικό δυναμικό για τη βιομηχανία της πόλης. Μάλιστα, από τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια και μέχρι τη δεκαετία του 1970 η πόλη προσελκύει μεγάλο αριθμό εσωτερικών μεταναστών. Έτσι ο πληθυσμός σε μια δεκαετία σχεδόν διπλασιάζεται – από 753.000 κατοίκους το 1953 φτάνει στους 1.114.000 το 1963. Οι νεοφερμένοι προέρχονται κυρίως από περιοχές της νότιας Ιταλίας όπως Πούλια, Καλάμπρια, Λευκανία, Σικελία και Σαρδηνία και υπερισχύουν αριθμητικά αυτών που προέρχονται από τη Βόρεια Ιταλία και την εξοχή του Πιεμόντε. Οι μετανάστες, που φτάνουν καθημερινά στην Porta Nuova, μεταφέρουν τις παραδόσεις, τα έθιμά και τον πολιτισμό τους, γεγονός που προκαλεί τις αντιδράσεις των ντόπιων. Η δυσαρέσκεια, μάλιστα, των ήδη εγκατεστημένων κατοίκων για τους μετανάστες από το νότο εκφράζεται με ρατσιστικές προσφωνήσεις που αφορούν την καταγωγή τους, 50

Torino e le fabbriche - Percorsi multimediali sulla storia industrial della città, ISMEL, anno 2012-13, σελ.

11-12 59

ΑΝΑΚΑΤΑΤΑΞΕΙΣ ΤΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ : SAN SALVARIO

όπως Ναπολιτάνοι, Νότιοι, «Αφρικανοί». 51 Η διαδικασία μετανάστευσης, που ξεκίνησε μεταπολεμικά, ενισχύεται τις τελευταίες δεκαετίες του 20ου αιώνα με την έντονη εισροή μεταναστών από άλλες χώρες, κυρίως από την Ανατολική Ευρώπη (Ρουμανία, Αλβανία, Μολδαβία), με συνολικό αριθμό μεταναστών 62.052. Ακολουθούν η Αφρική (Μαρόκο, Αίγυπτος, Νιγηρία, Τυνησία) με 28.337, η Νότια Αμερική (Περού, Βραζιλία, Εκουαδόρ) με 12.421 και τέλος η Ασία (Κίνα, Φιλιππίνες) με 8.707 μετανάστες. Οι μετανάστες αποτελούν πλέον ένα σημαντικό κομμάτι του πληθυσμού της πόλης που αλληλεπιδρά με το χώρο και τους ντόπιους.

(Χάρτης 11) Πιο συγκεκριμένα, στην περιοχή του San Salvario, παρατηρείται ήδη από το 19ο αιώνα μίξη διαφορετικών κοινωνικών τάξεων, η οποία γίνεται αντιληπτή από τον τύπο των κατοικιών που υπάρχουν σε αυτή. Μπορούμε να διακρίνουμε δύο τμήματα τα οποία μαρτυρούν τις κοινωνικές ομάδες από τις οποίες κατοικούνται. Το πρώτο, όπου πιθανολογείται ότι κατοικούν πιο εύπορες κοινωνικές ομάδες, περιλαμβάνει τον άξονα της corso Vittorio Emanuele από το σταθμό της Porta Nuova έως την corso Massimo d’ Azeglio και το δεύτερο την περιοχή γύρω από τους δρόμους via Nizza και via Madama Cristina, και κατοικείται από την εργατική τάξη (βιοτέχνες, εργάτες, τεχνίτες),53 η ύπαρξη της οποίας οφείλεται στη συγκέντρωση μικρών βιοτεχνιών και εργαστηρίων αλλά και της λειτουργίας μεγάλων βιομηχανικών μονάδων (Fiat, Nebiolo, Fispa, UTET, Microtecnica).54 Επομένως αντιλαμβανόμαστε ότι η βιομηχανική δραστηριότητα εκτός από τις μεταλλαγές που προκαλεί στο αστικό περιβάλλον μεταβάλλει και διαμορφώνει τις πληθυσμιακές ομάδες στη γειτονική περιοχή.

Torino e le fabbriche- Percorsi multimediali sulla storia industrial della città, ISMEL, anno 2012-13, σελ. 13

Torino e le fabbriche- Percorsi multimediali sulla storia industrial della città, ISMEL, anno 2012-13, σελ. 14

Mario Bianco, Massimo Scaglione “San Salvario”, Torino, Graphot, 2011

Torino e le fabbriche- Percorsi multimediali sulla storia industrial della città, ISMEL, anno 2012-13

ΜΕΤΑΛΛΑΓΕΣ ΤΩΝ ΠΕΡΙΟΧΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ

Χάρτης 11 : Εξωτερική μετανάστευση στο San Salvario 61

ΑΝΑΚΑΤΑΤΑΞΕΙΣ ΤΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ : SAN SALVARIO

Από το 1970, η περιοχή του San Salvario αποτελεί τόπο συγκέντρωσης των περισσοτέρων μεταναστών που κατέφθαναν στην πόλη. Η εγγύτητα με το σιδηροδρομικό σταθμό της Porta Nuova, η βιομηχανική παραγωγή και η ύπαρξη ενός δικτύου καταλυμάτων αποτελούν μερικούς από τους σημαντικότερους λόγους επιλογής της συγκεκριμένης περιοχής (εικόνα 11). Οι νέοι κάτοικοι συγκεντρώνονταν κυρίως στο δυτικό τμήμα της περιοχής, από την corso Vittorio Emanuele μέχρι την corso Marconi, σε κατοικίες οι οποίες είχαν αφεθεί ελεύθερες από ντόπιους που είχαν μετακινηθεί σε άλλες περιοχές. Συγκεκριμένα, η via Nizza αποτέλεσε τον πρώτο άξονα εγκατάστασης των περισσότερων μεταναστών, καθώς και σημείο αναφοράς για τους καινούριους που θα έφταναν στην περιοχή τα επόμενα χρόνια, χωρίς αυτό να σημαίνει πως περιορίζονται μόνο σε αυτά τα τμήματα της γειτονιάς. Συνολικά στην περιοχή του San Salvario κατοικούσαν 1.950 μετανάστες μέχρι το 2002, αριθμός που αντιστοιχεί στο 16% του συνολικού πληθυσμού της περιοχής.(Cicsene 2003)55 Πιο πρόσφατα στοιχεία δεν ήταν δυνατό να βρούμε, διότι στα στοιχεία των απογραφών ο αριθμός των μεταναστών παρουσιάζεται συγκεντρωτικά για την περιοχή του Τορίνο, με αποτέλεσμα να είναι δύσκολο να προσδιορίσουμε τον ακριβή αριθμό τους στο San Salvario. Η εγκατάσταση των μεταναστών, τόσο από το νότο όσο και από το εξωτερικό, προκαλεί κοινωνικές αναταραχές και αγανάκτηση από τους ντόπιους. Την αύξηση των μεταναστών συνοδεύουν ρατσιστικές αντιδράσεις από άλλες περιοχές, όπως π.χ. η Vanchiglia, οι οποίες ισχυροποιούνται, στις αρχές της δεκαετίας του 1990, με την άφιξη εκδιδόμενων γυναικών, κυρίως μαύρων, γεγονός που φουντώνει τις κοινωνικές εντάσεις και παρουσιάζει συμπτώματα κοινωνικής δυσαρμονίας. (Cicsene 2003). Μάλιστα τα επόμενα χρόνια κάνουν την εμφάνισή τους στην περιοχή έμποροι ναρκωτικών και άλλοι μικροεγκληματίες. Η γειτονιά χαρακτηρίζεται ως το γκέτο της πόλης, η 55

Laura D’Apote, “Crisi e rigenerazione di un quartiere urbano: il caso di San Salvario a Torino” Rel. Agata

Spaziante and Elisabetta Forni, πτυχιακή εργασία, Politecnico di Torino, 2010 62

ΜΕΤΑΛΛΑΓΕΣ ΤΩΝ ΠΕΡΙΟΧΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ

περιοχή της παρανομίας και της αναρχίας, λαμβάνοντας τις προσφωνήσεις «κόλαση», «Bronx» και «casbah all’ombra della Molle» (δηλαδή η πιο κακόφημη περιοχή στο Τορίνο), ενώ το 1995 ο ιερέας της ενορίας Don Gallo κρούει τον κώδωνα του κινδύνου λέγοντας ότι «αν δε βρεθεί λύση οι κάτοικοι του San Salvario θα δράσουν μόνοι τους. Οι άνθρωποι ανέχονται τα πάντα, αλλά όχι να βλέπουν το περιβάλλον τους να απειλείται, τότε αντιδρούν».56 Βλέπουμε λοιπόν ότι οι μεταλλαγές των πληθυσμιακών ομάδων προκαλούν αντιδράσεις και μπορεί να οδηγήσουν σε έντονα κοινωνικά φαινόμενα.57

Εικόνα 11 : Μετανάστευση στο San Salvario στα 1970

Corredor Lopez Laura Catalina “Urban requalification of public spaces of the quadrilateral area of San

Salvario, Turin”, rel. Gron Silvia, 2013 57

Laura D’Apote, “Crisi e rigenerazione di un quartiere urbano: il caso di San Salvario a Torino” Rel. Agata

Spaziante and Elisabetta Forni, πτυχιακή εργασία, Politecnico di Torino, 2010 63

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΑΝΑΠΛΑΣΕΩΝ : ΜΕΤΑΞΟΥΡΓΕΙΟ

Β4. ΠΡΟΓΡΆΜΜΑΤΑ ΑΝΑΠΛΆΣΕΩΝ

Οι δύο περιοχές προσέλκυσαν το ενδιαφέρον ιδιωτικών και δημόσιων φορέων λόγω της ιδιαίτερης φυσιογνωμίας τους με αποτέλεσμα να υπάρχει ένας σημαντικός αριθμός μελετών και προγραμμάτων ανάπλασης για την κάθε μία από αυτές. Στην ενότητα αυτή θα αναφερθούν μερικές από τις μελέτες, που είτε έχουν πραγματοποιηθεί είτε βρίσκονται σε στάδιο υλοποίησης. Σκοπός μας δεν είναι η λεπτομερής περιγραφή όλων των προγραμμάτων και των επεμβάσεων, αλλά η επιλογή εκείνων που περιγράφουν τις γενικότερες προθέσεις που υπάρχουν για τις δύο περιοχές μελέτης.

Μ ε ταξου ρ γ ε ίο Για την περιοχή του Μεταξουργείου εκπονήθηκαν δύο σημαντικά προγράμματα ανάπλασης μετά το 1990 από το κράτος. Το πρώτο πρόγραμμα ανάπλασης της περιοχής έγινε το 1990 με τίτλο «Μεταξουργείο: Μελέτη Αναβάθμισης» ως μέρος ενός ευρύτερου πλαισίου αναβάθμισης του κέντρου. Η μελέτη του προγράμματος ανατέθηκε στην Εταιρεία Μελετών Περιβάλλοντος ΕΠΕ, Ι. Δ. Δημητριάδης και Συνεργάτες, στα πλαίσια της εφαρμογής των κατευθύνσεων του Ρυθμιστικού της Αθήνας και του προγράμματος Στρατηγικών Παρεμβάσεων του Δ. Αθηναίων58. Το δεύτερο πρόγραμμα έγινε το 2001 με τίτλο «Αναγνώριση και προτάσεις παρεμβάσεων για την περιοχή Μεταξουργείο», και η μελέτη του ανατέθηκε από το Υπουργείο ΠΕΧΩΔΕ και την ΕΑΧΑ

Δρίτσα Α. 2009, Αναπλάσεις αστικών περιοχών – φαινόμενα gentrification,Το παράδειγμα του

Μεταξουργείου, Τομέας Πολεοδομίας και Χωροταξίας, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΕΜΠ, Διπλωματική εργασία, σελ. 68 64

ΜΕΤΑΛΛΑΓΕΣ ΤΩΝ ΠΕΡΙΟΧΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ

(Ενοποίηση Αρχαιολογικών Χώρων Αθήνας) στο γραφείο της Α. Καρύδη.59 Οι προτάσεις των δύο προγραμμάτων, ακόμα και αν δεν υλοποιήθηκαν, κινητοποίησαν σημειακές παρεμβάσεις στις Ειδικές Ζώνες Οργανωμένης Ανάπλασης60, είτε μέσω της οικοδομικής δραστηριότητας (ανακαινίσεις κτιρίων, νέες κατασκευές ), είτε μέσω μεμονωμένων δράσεων του Δ. Αθηναίων (μετασκευή του κτιρίου του Παλαιού εργοστασίου του μεταξουργείου σε συγκρότημα που θα στεγάσει πολιτιστικές εκδηλώσεις-που από το 2010 λειτουργεί ως η νέα Δημοτική Πινακοθήκη, ανάπλαση των πλατειών Αυδή και Δουρούτη).61 (εικόνα 12) Εκτός των παραπάνω προτάσεων, το 2011, ψηφίζεται το Σχέδιο Δράσης της Αθήνας για την αντιμετώπιση των προβλημάτων του κέντρου. Στο σχέδιο αυτό υπάρχουν κάποιοι ειδικοί όροι για το Μεταξουργείο οι οποίοι αφορούν : τη φορολογική απαλλαγή στο κόστος αποκατάστασης κατοικιών με διαφορετικά ποσοστά ανάλογα με το είδος Εικόνα 12: Πλατεία Αυδή(αριστερά), νέα Δημοτική Πινακοθήκη(δεξιά)

Δρίτσα Α. 2009, Αναπλάσεις αστικών περιοχών – φαινόμενα gentrification, Το παράδειγμα του Με-

ταξουργείου, Τομέας Πολεοδομίας και Χωροταξίας, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΕΜΠ, Διπλωματική εργασία, σελ. 74 60

Βλέπε παράρτημα 1: «Στόχοι προγραμμάτων ανάπλασης που εκπονήθηκαν από το κράτος»

Δρίτσα Α. 2009, Αναπλάσεις αστικών περιοχών – φαινόμενα gentrification, Το παράδειγμα του Με-

ταξουργείου, Τομέας Πολεοδομίας και Χωροταξίας, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΕΜΠ, Διπλωματική εργασία, σελ. 76 65

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΑΝΑΠΛΑΣΕΩΝ : ΜΕΤΑΞΟΥΡΓΕΙΟ

του χώρου, τη χορήγηση κινήτρου για τις αγοραπωλησίες ακινήτων με μείωση του κόστους μετεπιβίβασης προκειμένου οι κτηματομεσίτες να αγοράζουν με λιγότερο κόστος ακίνητα, ευνοϊκές φοροαπαλλαγές που δίνουν κίνητρα για την ανάπτυξη της κατοικίας στην περιοχή.62 Επιπλέον, προβλέπονται μέτρα αστυνόμευσης γενικότερα για το κέντρο της Αθήνας, έλεγχοι διακίνησης ναρκωτικών και μετακινούμενες υγειονομικές μονάδες για πρόληψη νοσημάτων.63 Την τελευταία δεκαετία, ενδιαφέρον για την περιοχή εξέφρασε η μη κερδοσκοπική εταιρεία Oliaros, η οποία δραστηριοποιείται εκεί από το καλοκαίρι του 2006. Όπως αναφέρει στην ηλεκτρονική της σελίδα στοχεύει, μέσω της σύγχρονης αρχιτεκτονικής και της ανάπτυξης καινοτόμων χώρων, στη δημιουργία νέων ποιοτικών προτύπων σύγχρονης ζωής, διατηρώντας παράλληλα μια ολιστική προσέγγιση όσον αφορά τη ενεργοποίηση της υποβαθμισμένης γειτονιάς του κέντρου.64 Ο διευθύνων σύμβουλος και ιδιοκτήτης της εταιρίας Ιάσονας Τσάκωνας, όπως αναφέρει σε συνέντευξή του στην Athens Voice, οραματίζεται «την ανάδειξη μιας δημιουργικής γειτονιάς μεικτής χρήσης στην Αθήνα, ενός προορισμού για κατοικία, εργασία, ψυχαγωγία, και την εδραίωσή της στον πολιτιστικό και τουριστικό παγκόσμιο χάρτη, ως τμήμα του χαρακτηρισμένου ιστορικού κέντρου της πόλης».65 Τον στόχο αυτό προσπαθεί να τον υλοποιήσει μέσω 62

Δελτίο Τύπου, «Φορολογικά κίνητρα αποκατάστασης και εκσυγχρονισμού κτηρίων των περιοχών

«Γεράνι» & Κεραμεικός- Μεταξουργείο του ιστορικού κέντρου της Αθήνας», Υπουργείο Περιβάλλοντος Ενέργειας και Κλιματικής αλλαγής, Αθήνα 2011, https://www.google.gr/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=1&ved=0CC4QFjAA&url=http%3A %2F%2Fwww.ypeka.gr%2FLinkClick.aspx%3Ffileticket%3D0eMsKfzTN6I%253D%26tabid%3D367%26langua ge%3Del-GR&ei=sfz_Us2KJ4mN0AW1oGYBQ&usg=AFQjCNGetRVlw1cw6aumJes7TJSHzzt5MA&sig2=YaL JCTAMnHSp35iQNx3KMQ 63

Κατσαούνη Σταυρούλα, «Μια διερεύνηση διαδικασιών gentrification, μέσα από το παράδειγμα του Με-

ταξουργείου», Χανιά 2014, σελ. 54

http://www.oliaros.com/

http://www.athensvoice.gr/the-paper/article/481/

ΜΕΤΑΛΛΑΓΕΣ ΤΩΝ ΠΕΡΙΟΧΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ

μιας σειράς παρεμβάσεων που ξεκινούν από το 2006 και συνεχίζονται μέχρι σήμερα. Τα προγράμματα και οι οργανώσεις που ιδρύονται, με χρονολογική σειρά, είναι: το σχέδιο ΚΜ66 properties (2006),οι μη κερδοσκοπικές οργανώσεις ReMap (2007) και ΚΜ πρότυπη γειτονιά(2008) και ο διεθνής αρχιτεκτονικός διαγωνισμός UpTo35.67 Για την υλοποίηση του αναπτυξιακού προγράμματος χρησιμοποιούνται ιδιωτικά κεφάλαια και ευρωπαϊκά προγράμματα χρηματοδότησης (Jessica68, ΕΣΠΑ).69 Αναλυτικότερα, το σχέδιο ΚΜ properties είναι μία δράση της εταιρίας, η οποία σκοπεύει να επενδύσει σε παλαιά ακίνητα και κοινόχρηστους χώρους. Τα δεκάδες ακίνητα που έχει αποκτήσει η εταιρία, χωροθετούνται σε διάφορους δρόμους στην περιοχή (Ιάσονος, Κολωνού, Λεωνίδου, Κολοκυνθούς, Γιατράκου, Κεραμεικού, Αγησιλάου, Μαραθώνος, Θερμοπυλών),και πρόκειται να μετατραπούν σε χώρους κατοικίας, εμπορικών δραστηριοτήτων, γραφείων, αλλά και αποθηκών.70 (εικόνα 13) Εικόνα 13: Προτάσεις ΚΜ properties

Κεραμεικός-Μεταξουργείο (Πειραιώς, Ιερά Οδός, Κωνσταντινουπόλεως, Αχιλλέως και Δεληγιώργη)

http://www.oliaros.com/

Jessica: Joint European Support for Sustainable Investment in City Areas - Κοινή ευρωπαϊκή υποστήριξη

για βιώσιμες επενδύσεις σε αστικές περιοχές 69

http://www.tovima.gr/vimagazino/views/article/?aid=531623

http://www.euro2day.gr/news/economy/124/articles/612124/Article.aspx 67

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΑΝΑΠΛΑΣΕΩΝ : ΜΕΤΑΞΟΥΡΓΕΙΟ

Ο μη κερδοσκοπικός οργανισμός «ΚΜ πρότυπη γειτονιά» ιδρύθηκε το 2008 από επτά κατοίκους και επαγγελματίες της περιοχής και συλλειτουργεί με την ιδιωτική πρωτοβουλία της εταιρείας Oliaros και της ΓΕΚ, οι οποίες δραστηριοποιούνται στον τομέα των ακινήτων. Αποτελεί μια ανοιχτή πλατφόρμα δράσης, επικοινωνίας και προβληματισμού που σκοπό έχει την προστασία και ανάδειξη της περιοχής μέσω της παραγωγικής ανταλλαγής ιδεών και της εφαρμογής προτάσεων για την εξασφάλιση καλύτερης ποιότητας ζωής. Συνυπολογίζοντας τις ήδη εκφρασμένες προτάσεις της πολιτείας για επανακατοίκηση του κέντρου ζητούν από την ίδια να υποστηρίζει και να προωθήσει το έργο τους για αναζωογόνηση της περιοχής ΚΜ. Οι παρεμβάσεις που προτείνουν και που πιστεύουν πως θα ενισχύσουν την προοπτική της ανάδειξης του ΚΜ σε πρότυπο μοντέλο ανάπτυξης αστικών γειτονιών είναι : πεζόδρομοι για χρήση από τους κατοίκους και τους επισκέπτες με παράλληλη τοποθέτηση εφήμερων αγορών, ποδηλατοδρόμοι, κατοικίες και επαγγελματικοί χώροι σύγχρονης αρχιτεκτονικής και τυπολογίας, φύτευση κάθε είδους επιφάνειας που δεν χρησιμοποιείται για άλλο σκοπό, ερεθίσματα σύγχρονης τέχνης στον ιδιωτικό και δημόσιο χώρο, χώροι για παιδιά, κατοικίες χαμηλού κόστους, υποστήριξη μεταναστών και ευπαθών ομάδων και ισορροπημένες χρήσεις γης.71 Επιπλέον στην περιοχή του Μεταξουργείου παρατηρούνται τα τελευταία χρόνια σημειακές παρεμβάσεις ιδιωτικής πρωτοβουλίας, οι οποίες έρχονται σε αντιπαράθεση με το χαρακτήρα και τη φυσιογνωμία της γειτονιάς. Χαρακτηριστικά παραδείγματα τέτοιων παρεμβάσεων αποτελούν το Συγκρότημα Μυλλέρου, το οποίο χωροθετείται στο οικοδομικό τετράγωνο που περιβάλλεται από τις οδούς Μυλλέρου, Γερμανικού Μαραθώνος και Λεωνίδου και είναι αποτέλεσμα αρχιτεκτονικού διαγωνισμού που διοργανώθηκε από την κατασκευαστική εταιρία ΓΕΚ Α. Ε., τα lofts και οι νέες κατοικίες υψηλής αισθητικής που εμφανίζονται διάσπαρτες στην περιοχή. Όλα αυτά αποτελούν 71

http://kmprotypigeitonia.org/

ΜΕΤΑΛΛΑΓΕΣ ΤΩΝ ΠΕΡΙΟΧΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ

πολυτελείς κατασκευές και απευθύνονται σε άτομα μιας ανώτερης κοινωνικής τάξης η οποία έρχεται σε αντιπαράθεση με την υπάρχουσα κοινωνική δομή.72 (εικόνα 14) Στις μελέτες γενικότερα τίθενται ζητήματα που αφορούν τον υπάρχοντα πληθυσμό και την εισροή νέων κατοίκων. Στόχος είναι η αναβίωση της παλιάς γειτονιάς, μιας γειτονιάς πρότυπο που θα κατοικείται από μια νέα αστική τάξη και από ομάδες πληθυσμών με ανώτερο πολιτισμικό επίπεδο, ομάδες δηλαδή του καλλιτεχνικού χώρου, της διανόησης και της κουλτούρας, οι οποίες θα δραστηριοποιούνται και θα διαμένουν στην περιοχή. Επίσης, η προσέλκυση κατοίκων με υψηλούς οικονομικούς πόρους θεωρείται πως θα ομαλοποιήσει το «ρευστό πληθυσμό» της περιοχής. Γίνεται επομένως αντιληπτό ότι το πρόγραμμα δεν προσανατολίζεται στην επίλυση των κοινωνικών ζητημάτων που πλήττουν την περιοχή, όπως διαμονή κατοίκων και μεταναστών που δε θα μπορέσουν να ανταποκριθούν στα νέα οικονομικά δεδομένα, δημιουργώντας έτσι καταστάσεις εκτοπισμού και μετατόπισης του προβλήματος στις γύρω περιοχές. Εικόνα 14: Συγκρότημα Μεταξουργείου(αριστερά), lofts(δεξιά)

Ντούρα Μαγδαληνή - Παπαδάκη-Μαραγκού Ήρα, «Κοινωνική δυναμική και χωρικές μεταλλάξεις:

το παράδειγμα του Μεταξουργείου», ΕΜΠ 2012- 2013, σελ. 45-46 69

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΑΝΑΠΛΑΣΕΩΝ : SAN SALVARIO

San Salv ar io Με έγκριση του δημοτικού συμβουλίου θεσπίστηκε το 1997 το Ειδικό Περιφερειακό Σχέδιο του Τορίνο (Progetto Speciale Periferie – PSP), στο οποίο προσδιορίζονταν οι δράσεις για την τοπική ανάπτυξη, μέσω της συμμετοχής πολιτικών οργάνων της αστικής αναγέννησης. Το 2001, οι δράσεις του προγράμματος μεταφέρονται στον Περιφερειακό Τομέα (Settore Periferie), ο οποίος προβλέπει μια σειρά προγραμμάτων ανάπλασης τόσο για την πόλη του Τορίνο όσο και για το San Salvario. Προκειμένου να υλοποιηθούν οι δράσεις του συνεργάζεται με την «Υπηρεσία για την τοπική ανάπτυξη του San Salvario» (Agenzia per lo Sviluppo Locale di San Salvario)και την Πόλη του Τορίνο (Città di Torino). 73 Τον Ιούλιο του 2003 ιδρύεται η μη- κερδοσκοπική «Υπηρεσία για την τοπική ανάπτυξη του San Salvario» (Agenzia per lo Sviluppo Locale di San Salvario). Η Οργάνωση αυτή που ιδρύθηκε από 12 άτομα της τοπικής κοινωνίας των πολιτών, μεταβιβάζει τη δυνατότητα λήψης αποφάσεων στην Cicsene74, η οποία παραμένει μέχρι το 2006, υπεύθυνη για την τεχνική διαχείριση των δραστηριοτήτων της. Η Υπηρεσία αποτελεί ένα τόπο «ακοής» αυτών που ζουν και δουλεύουν στη γειτονιά και λειτουργεί ως τόπος κοινού σχεδιασμού για την ανάπτυξη και εξέλιξη των τοπικών πόρων. Πιο συγκεκριμένα, δε δουλεύει σε ένα θεματικό περιβάλλον, αλλά σε ένα τόπο

Laura D’Apote, “Crisi e rigenerazione di un quartiere urbano: il caso di San Salvario a Torino” Rel. Agata

Spaziante and Elisabetta Forni, πτυχιακή εργασία, Politecnico di Torino, 2010 74

Αποτελεί μη κερδοσκοπικό οργανισμό που ασχολείται με την κοινωνική και τεχνική αστική και τοπική

ανάπτυξη. Στηρίζεται στη δημιουργία δυνατού δεσμού μεταξύ των κατοίκων και της τοπικής κοινωνίας, έτσι ώστε οι πρώτοι να μην αποτελούν αντικείμενα έρευνας ή πολιτικής, αλλά υποκείμενα ενεργά και δραστήρια που συμμετέχουν σε κοινωνικές δράσεις στοχεύοντας στη βελτίωση της τοπικής ποιότητας ζωής. 70

με ολιστικό τρόπο, προσελκύοντας δημόσιους και ιδιωτικούς πόρους.75 Ασχολείται με το δομημένο περιβάλλον, προωθώντας παρεμβάσεις ανάπλασης του δημόσιου και ιδιωτικού χώρου για την εξυγίανση υποβαθμισμένων οικοδομημάτων που κατοικούνται από άτομα που ζουν στο κοινωνικό περιθώριο, την οικονομική και εμπορική ανάπτυξη, μέσω της εγκατάστασης νέων εταιριών και της προώθησης της αναζωογόνησης της εμπορικής δραστηριότητας με την πραγματοποίηση προγραμμάτων ανάπλασης και με διεργασίες marketing, την κοινωνική και ψυχαγωγική ανάπτυξη εστιάζοντας στα περισσότερο προβληματικά τμήματα, και με τα πολιτιστικά προγράμματα, διοργανώνοντας εκδηλώσεις με τη βοήθεια ιδρυμάτων και πολιτιστικών οργανισμών.76 Οι πρωτοβουλίες που έχουν υλοποιηθεί στην περιοχή μέσω της Υπηρεσίας έχουν το χαρακτήρα ήπιων παρεμβάσεων, μικρής εμβέλειας.77 Η υπηρεσία για την Τοπική Ανάπτυξη (Agenzia per lo Sviluppo Locale), εκπονεί το 2001 «Πρόγραμμα Αστικής Ανάπλασης για την περιοχή του San Salvario» (Progetto di Qualificazione Urbana (PQU) per l’ area di San Salvario). Το πρόγραμμα έχει στόχο ένα αστικό περιβάλλον με ισχυρή εμπορική δραστηριότητα και έντονη κεντρικότητα, το οποίο να ενδυναμώσει το τοπικό δίκτυο κατοικίας και να αξιοποιήσει τη δυναμική της γειτονιάς. Σημαντικό στοιχείο για την υλοποίηση αποτελεί ο συμμετοχικός σχεδιασμός, ο οποίος επιτυγχάνεται μέσω της δημιουργίας μιας ομάδας εργασίας που συντίθενται

Laura D’Apote, “Crisi e rigenerazione di un quartiere urbano: il caso di San Salvario a Torino” rel. Agata

Spaziante and Elisabetta Forni, πτυχιακή εργασία, Politecnico di Torino, 2010 76

http://www.sansalvario.org/gruppo_associazione

Βλέπε παράρτημα 2: «Υλοποιημένες πρωτοβουλίες της Υπηρεσίας για την Τοπική Ανάπτυξη» 71

από τους Εμπορικούς Οργανισμούς και τους κατοίκους της περιοχής 78. Στόχος του προγράμματος είναι η δημιουργία μιας εμπορικής πύκνωσης που από τη μία πλευρά μπορεί να επαναφέρει τα χαρακτηριστικά στοιχεία ορισμένων δρόμων χάρη στην παρουσία ξενοδοχείων, εστιατορίων, νυχτερινών μαγαζιών, σε συνάφεια με τα εργαστήρια στο δρόμο και τις αυλές, και από την άλλη πλευρά να παρέχει μια σειρά ολοκληρωμένων υπηρεσιών σε συνδυασμό με την εμπορική δραστηριότητα, οι οποίες εγγυώνται την καλύτερη χρήση των δημόσιων χώρων. Έπειτα από συζητήσεις των υπεύθυνων των οργανώσεων προκύπτει μια σειρά στρατηγικών για την ανάπτυξη της περιοχής. Πρόκειται για άξονες που επιχειρούν να υπογραμμίσουν εκείνα τα τμήματα που θα επιτρέψουν στη γειτονιά να ανταγωνιστεί τις άλλες περιοχές της πόλης. Σύμφωνα με τις στρατηγικές προτείνονται: κατοικίες προσωρινής διαμονής, λόγω του ότι η τυπολογία των κτιρίων της περιοχής τα καθιστούν κατάλληλα για προσωρινή κατοίκηση φοιτητών και εργαζομένων που μένουν σε αυτή, νυχτερινή διασκέδαση, ανάπτυξη της δραστηριότητας των εστιατορίων και της μη θορυβώδους νυχτερινής διασκέδασης, που είναι συμβατή με την κατοικία και που οδηγεί, αφενός στην ανάπτυξη της επιχειρηματικότητας και αφετέρου συμβάλλει στην ελάττωση του αισθήματος του φόβου και των φαινομένων παράνομης δραστηριότητας.

Οργανισμός Εμπόρων της via Madama Cristina και του Borgo San Salvario (Associazione Commer-

cianti via Madama Cristina e Borgo San Salvario), Πολιτιστικός σύλλογος για την προώθηση και την ανάπτυξη της Βιοτεχνικής και Εμπορικής Δραστηριότητας του παλιού Borgo di San Salvario (Associazione Cultura per la Promozione e lo Sviluppo delle Attività Artigianali e Commerciali dell’ Antico Borgo di San Salvario), Οργανισμός των κατοίκων στης περιοχή (Associazione Cittadini per il Quartiere, Comitato Spontaneo Quadrilatero San Salvario), Νηπιαγωγείο και Παιδικός Σταθμός (Scuola materna e Scuola dell’ infazia), Οργανισμός Ενωμένων Εμπόρων του San Salvario (Associazione Commercianti Uniti San Salvario) 72

Επιπλέον, υπάρχει μία σειρά μικρόεπεμβάσεων που έχουν πραγματοποιηθεί στην περιοχή, μέσω διαφορετικών προγραμμάτων όπως, Πρόγραμμα Αστικής Ανάπλασης (Progetto di Qualificazione Urbana, PQU), Μελέτη βιωσιμότητας των παρεμβάσεων ανάπλασης της περιοχής του San Salvario (Studio di fattibilità degli interventi di riqualificazione del quartiere San Salvario,1996 – 1997)79, Σχέδιο Αστικής Ανάπλασης της Madama Cristina, Επαναφορά των πεζοδρομίων των οδών Ormea και Principe Tommaso (Progetto Riqualificazione Urbana Madama Cristina, Sistemazione Superficiale dei Marcapiedi via Ormea e via Principe Tommaso, 2005)80. Αυτές αφορούν, κυρίως, παρεμβάσεις ανάκτησης όψεων ιστορικών κτιρίων στις οδούς Madama Cristina, Nizza και Berthollet, συνεισφέροντας με αυτόν τον τρόπο στην αναβάθμιση της συνολικής εικόνας της περιοχής, ανάπλαση της πλατείας Saluzzo και οργάνωση του δημόσιου χώρου της, αποκατάσταση των πεζοδρομίων στις οδούς San Pio V, Baretti, Silvio Pelico, Belfiore, Marconi, Sant’ Anselmo, Galliari, Principe Tommaso και Ormea, πεζοδρόμηση της via Berthollet από την πλατεία της Madama Cristina μέχρι τη via Nizza, δημόσιες παρεμβάσεις που σχετίζονται με το φωτισμό δρόμων και στοών, και αφορούν τους δρόμους Nizza, Vittorio Emanuele, San Pio V, Madama Cristina, Massimo d’ Azeglio, Ormea,81 αναδιάρθρωση της πλατείας Madama Cristina, πεζοδρόμηση των οδών εκατέρωθεν της, αποκατάσταση του κεντρικού οδοστρώματος της με παράλληλη κατασκευή δρόμου αφιερωμένο στη διέλευση του τραμ και δύο λωρίδες αυτοκινητόδρομου, καθώς και καινούρια κάλυψη της.82

Laura D’Apote, “Crisi e rigenerazione di un quartiere urbano: il caso di San Salvario a Torino” Rel. Agata

Spaziante and Elisabetta Forni, πτυχιακή εργασία, Politecnico di Torino, 2010 80

http://bandi-intracom.comune.torino.it/download/V_ALLEGATI/1347.0/01_relazioneillustrativa.pdf

Laura D’Apote, “Crisi e rigenerazione di un quartiere urbano: il caso di San Salvario a Torino” Rel. Agata

Spaziante and Elisabetta Forni, πτυχιακή εργασία, Politecnico di Torino, 2010 82

http://bandi-intracom.comune.torino.it/download/V_ALLEGATI/1347.0/01_relazioneillustrativa.pdf 73

Εκτός από τις σημειακές παρεμβάσεις που αφορούν το περιβάλλον της συνοικίας εντοπίζεται επίσης το Ολοκληρωμένο Πρόγραμμα Τοπικής Ανάπτυξης (Programmazione Integrata di Sviluppo Locale, PISL) το 2006, στο οποίο παρουσιάζεται μια σειρά άυλων δράσεων που αναφέρονται στην πολυπολυτισμικότητα και την ένταξη των μεταναστών, προκειμένου να αποτελέσουν στοιχείο της κοινωνίας και να αποφευχθούν φαινόμενα απέλασής τους. Συνοπτικά οι δράσεις αναφέρονται, στην κοινωνική ένταξη τους (υπηρεσίες πληροφόρησης και βοήθεια στη χρήση βασικών υπηρεσιών προκειμένου να διευκολυνθεί η εισαγωγή τους στον κοινωνικό ιστό), στην προώθηση γνώσης των απαραίτητων στοιχείων για τη σωστή άσκηση των δικαιωμάτων, στην πολιτιστική μεσολάβηση μέσω υπηρεσιών καλωσορίσματος και ακοής των μεταναστών, καθώς και σε ελέγχους νομιμότητας και σε παροχή υποστηρικτικού έργου στο σχολικό περιβάλλον.83 (εικόνες 15, 16)

Εικόνα 15: Πλατεία Madama Cristina

Laura D’Apote, “Crisi e rigenerazione di un quartiere urbano: il caso di San Salvario a Torino” Rel. Agata

Spaziante and Elisabetta Forni, πτυχιακή εργασία, Politecnico di Torino, 2010 74

Τα προγράμματα θέτουν ζητήματα που αφορούν τους κατοίκους και το δομημένο περιβάλλον. Στόχο έχουν την ενδυνάμωση του δικτύου κατοικίας, την εξυγίανση υποβαθμισμένων οικοδομημάτων, την ενίσχυση της εμπορικής δραστηριότητας και την όσο δυνατόν καλύτερη ενσωμάτωση των μεταναστών στον ιστό της. Αυτό προσπαθούν να το επιτύχουν μέσω μικροεπεμβάσεων στην περιοχή και δράσεων υποστήριξης των μεταναστών, οι οποίες δεν προκαλούν φαινόμενα εκτοπισμού και δεν επηρεάζουν άμεσα τη ζωή των κατοίκων.

Εικόνα 16: Πλατεία Saluzzo(αριστερά), αποκατάσταση όψης

Γ. Η

ΕΡ ΕΥ Ν Α

Σ ΤΙ Σ

Δ Υ Ο

Σ Υ Ν Ο Ι Κ Ι Ε Σ

Γ1. ΟΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΈΣ ΟΜΆΔΕΣ

Μ ε ταξου ρ γ ε ίο Την τελευταία δεκαετία στο Μεταξουργείο έχει συντελεστεί μια πληθυσμιακή και ταξική ανακατανομή του χώρου. Εν αντιθέσει με το παρελθόν, όπου ο πληθυσμός που κατοικούσε και εργαζόταν εκεί αποτελείτο κυρίως από μετανάστες και χαμηλά οικονομικά στρώματα, ο σημερινός πληθυσμός της περιοχής είναι αρκετά ανομοιογενής ως προς τη σύνθεσή του. Η καθεμιά από τις διαφορετικές πληθυσμιακές ομάδες ασκεί πιέσεις – έστω και όχι τόσο δυναμικές και έντονες, δημιουργώντας, σε πολλά σημεία του χώρου, καταστάσεις οριακής συμβίωσης και συνύπαρξης. Συγκεκριμένα, οι μετανάστες αποτελούν σημαντικό αριθμητικά κομμάτι του πληθυσμού της περιοχής. Πέραν της ύπαρξης και εγκατάστασης ήδη από τον προηγούμενο αιώνα στο Μεταξουργείο ενός μεγάλου ετερόκλητου και ετερογενούς τμήματος μεταναστών, συντιθέμενου από μουσουλμάνους της Θράκης, Αλβανούς, Πολωνούς, Βούλγαρους, Ρώσους, Αιγύπτιους και ανθρώπους προερχόμενους από χώρες της Ανατολικής Ασίας και Αφρικής, στο διάστημα 1991 – 2001 παρατηρείται μια περαιτέρω αύξηση της μεταναστευτικής παρουσίας της τάξεως του 535%, μεγαλύτερη από την αντίστοιχη του συνόλου του δήμου της Αθήνας.84 Η ομάδα αυτή δημιουργεί στον αστικό χώρο της γειτονιάς πυκνώματα χαρακτηριζόμενα από τα ιδιαίτερα πολιτισμικά στοιχεία των διαφορετικών εθνοτήτων (συνθήματα στους τοίχους και επιγραφές καταστημάτων σε διάφορες γλώσσες), με αντιπροσωπευτικότερο παράδειγμα την κινέζικη συνοικία στο περιγεγραμμένο από τις οδούς Θερμοπυλών, Λεωνίδου, Κολωνού και Πειραιώς τμήμα (εικόνα 17). Η πλειονότητα των μεταναστών δραστηριοποιείται και 84

Κατσαούνη Σταυρούλα, «Μια διερεύνηση διαδικασιών gentrification, μέσα από το παράδειγμα του Με-

ταξουργείου», διάλεξη, Χανιά 2014, σελ. 58, 78

Η ΕΡΕΥΝΑ ΣΤΙΣ ΔΥΟ ΣΥΝΟΙΚΙΕΣ

επαγγελματικά στην περιοχή, παρατήρηση που αιτιολογείται από την ύπαρξη διαφόρων ειδών καταστημάτων, τα οποία απευθύνονται τόσο σε γηγενείς όσο και σε μετανάστες. Όσον αφορά τον τόπο υψηλότερης συγκέντρωσης και κατοίκησης των μεταναστών, φαίνεται να βρίσκεται στο όμορο της Ομόνοιας τμήμα, κυρίως μεταξύ των οδών Κολοκυνθούς, Αχιλλέως, Δεληγιώργη και Πειραιώς. Βέβαια, μετανάστες κατοικούν και νοτιοδυτικά της οδού Κολοκυνθούς, εντοπίζονται όμως διάσπαρτοι στο χώρο και ενσωματωμένοι σε υψηλό βαθμό με τους υπόλοιπους κατοίκους, ενώ ο αριθμός τους είναι εμφανώς μικρότερος. Μετανάστες είναι εγκατεστημένοι επίσης επί των μεγάλων οδικών αρτηριών και εγγύς αυτών, δηλαδή στην Πειραιώς, στην Κωνσταντινουπόλεως και στην Ιερά Οδό. Υπογραμμίζεται ότι δεν είναι μικρός ο αριθμός των μεταναστών που ζουν κάτω από το όριο της φτώχειας και επιβιώνουν υπό αντίξοες συνθήκες σε υποβαθμισμένες κατοικίες χωρίς τις απαραίτητες υποδομές ή σε εγκαταλελειμένα κτίρια. Οι παλιοί κάτοικοι αποτελούν επίσης σημαντικό τμήμα του συνολικού πληθυσμού. Συγκροτούνται κυρίως από χαμηλά και μεσαία εισοδηματικά στρώματα ενώ πρόκειται για ανθρώπους που έχουν μεγαλώσει στη γειτονιά ή έχουν εγκατασταθεί εδώ πριν τουλάχιστον 40 χρόνια, αλλά και άτομα τα οποία δραστηριοποιούνται επαγγελματικά στην περιοχή για μεγάλο χρονικό διάστημα. Σύμφωνα με τη διάλεξη «Κοινωνική δυναμική και χωρικές μεταλλάξεις : το παράδειγμα του Μεταξουργείου», η πλειονότητα των γηγενών Εικόνα 17 : Πολυπολιτισμικότητα στο Μεταξουργείο

ΟΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΟΜΑΔΕΣ : ΜΕΤΑΞΟΥΡΓΕΙΟ

κατοίκων είναι ιδιαίτερα συντηρητικοί και «κλειστοί» ως προς τις διαφορετικές εθνότητες που σταδιακά εγκαταστάθηκαν στη γειτονιά, ενώ αντιδρούν στην προφανή υποβάθμιση του Μεταξουργείου και εναντιώνονται έντονα στις ομάδες που, κατά τη γνώμη τους, προκαλούν υποβάθμιση και γκετοποίηση της περιοχής (εκδιδόμενες γυναίκες, χρήστες ουσιών και ενίοτε μετανάστες).85 Δεν παρατηρούνται συγκεκριμένοι πυρήνες κατοίκησης των παλιών κατοίκων, επομένως φαίνεται να είναι διεσπαρμένοι στο χώρο. Παρά ταύτα, μεγάλος αριθμός τους εμφανίζεται στο τμήμα που συνορεύει με το Γκάζι και τον Ψυρρή, αλλά και στο κομμάτι μεταξύ Κολοκυνθούς και Θερμοπυλών. Από το 1990 και ιδιαίτερα μετά το 2001, εισρέει στην περιοχή μια νέα κοινωνική ομάδα ντόπιων με πολύ διαφορετικά χαρακτηριστικά από εκείνα των παλιών κατοίκων. Τη νεοεγκατασταθείσα πληθυσμιακή ομάδα, η οποία δεν έχει απαραίτητα κοινά οικονομικά αλλά κοινωνικά χαρακτηριστικά, την καθορίζουν τα στοιχεία της αισθητικής και της κουλτούρας, τα οποία την διαφοροποιούν με τη σειρά τους από τους ντόπιους παλιούς κατοίκους.86 Οι νέοι κάτοικοι ασχολούνται με «δημιουργικά» επαγγέλματα, τα οποία σχετίζονται άμεσα με τους κλάδους της διανόησης και της τέχνης. Μάλιστα, πολλοί από αυτούς δραστηριοποιούνται επαγγελματικά στην περιοχή του Μεταξουργείου, όπως λόγου χάρη σε γκαλερί και πολυχώρους πολιτισμού, ενώ πέραν της επαγγελματικής τους απασχόλησης, σημαντικό στοιχείο που τους χαρακτηρίζει και παράλληλα τους διαφοροποιεί εντελώς από τους παλαιούς κατοίκους είναι η δράση τους έξω από τα κλειστά όρια της ομάδας τους και συγκεκριμένα η ενασχόλησή τους με δημιουργικές δράσεις που αφορούν το δημόσιο χώρο της γειτονιάς, με αντιπροσωπευτικότερο παράδειγμα την διοργάνωση του ετήσιου καρναβαλιού του Μεταξουργείου (εικόνα 18). Οι νεοεισερχόμενοι προέρχονται, εκτός από τη χαμηλή και μεσαία τάξη, και από υψηλές 85

Ντούρα Μαγδαληνή - Παπαδάκη-Μαραγκού Ήρα, «Κοινωνική δυναμική και χωρικές μεταλλάξεις : το

παράδειγμα του Μεταξουργείου», διάλεξη, ΕΜΠ 2012- 2013, σελ. 70 86

Ντούρα Μαγδαληνή - Παπαδάκη-Μαραγκού Ήρα, «Κοινωνική δυναμική και χωρικές μεταλλάξεις : το

παράδειγμα του Μεταξουργείου», ΕΜΠ 2012- 2013, σελ. 74 80

Η ΕΡΕΥΝΑ ΣΤΙΣ ΔΥΟ ΣΥΝΟΙΚΙΕΣ

εισοδηματικές ομάδες, που προσελκύονται στην περιοχή λόγω της ανέγερσης πολυτελών κατοικιών, αλλά και εξαιτίας του γενικότερου «αέρα ανανέωσης» που οφείλεται σε εγκατάσταση καθωσπρέπει εστιατορίων και μπαρ. Βέβαια, και για τις δύο παραπάνω κατηγορίες (χαμηλά/μεσαία και υψηλά εισοδήματα) νέων κατοίκων κύριοι λόγοι εγκατάστασής τους στην περιοχή είναι η γοητεία του μυστηριώδους και underground χαρακτήρα που εκπέμπει, η ανάμνηση της παλιάς αθηναϊκής γειτονιάς, που εκφράζεται εμφανέστερα χωρικά σε σύγκριση με αλλες περιοχές του κέντρου, αλλά και οι χαμηλές τιμές ενοικίων. Αναφορικά με τα σημεία κατοίκησης της νέας αυτής κοινωνικής τάξης, αυτά εντοπίζονται κυρίως στο τμήμα που περικλείεται από τις οδούς Κολοκυνθούς, Πειραιώς, Θερμοπυλών και Αχιλλέως, κυρίως όμως κοντά στην πλατεία Αυδή, που αποτελεί τον πυρήνα του μεταβαλλόμενου χαρακτήρα της γειτονιάς,87αλλά και κοντά στους οδικούς άξονες που συγκεντρώνονται οι περισσότερες εμπορικές και ψυχαγωγικές χρήσεις, δηλαδή στην Μ. Αλεξάνδρου και Πλαταιών. Επιπροσθέτως, νέοι κάτοικοι είναι εγκατεστημένοι και στο όμορο του Γκαζιού και Ψυρρή τμήμα, που παρεμβάλλεται μεταξύ των οδών Θερμοπυλών και Ιεράς Οδού, κυρίως προς το εσωτερικό του, στο οποίο παρατηρείται και υψηλότερη αρχιτεκτονική ποιότητα 88, τόσο του περιβάλλοντος χώρου όσο και αυτού καθαυτού του οικήματος διαμονής(παλιές αθηναϊκές κατοικίες,κτίρια νεοκλασσικού ρυθμού).

Κατσαούνη Σταυρούλα, «Μια διερεύνηση διαδικασιών gentrification, μέσα από το παράδειγμα του Με-

ταξουργείου», Χανιά 2014, σελ. 73 88

Ντούρα Μαγδαληνή - Παπαδάκη-Μαραγκού Ήρα, «Κοινωνική δυναμική και χωρικές μεταλλάξεις:

το παράδειγμα του Μεταξουργείου», διάλεξη, ΕΜΠ 2012- 2013, σελ. 74 81

ΟΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΟΜΑΔΕΣ : ΜΕΤΑΞΟΥΡΓΕΙΟ

Εικόνα 18 : το καρναβάλι του Μεταξουργείου

Η ΕΡΕΥΝΑ ΣΤΙΣ ΔΥΟ ΣΥΝΟΙΚΙΕΣ

Στο χώρο της γειτονιάς συνυπάρχει με τις προηγούμενες κοινωνικές ομάδες σημαντικός αριθμός παραγκωνισμένων από την κοινωνία ατόμων, που ζουν στις σκιές και στο περιθώριο, αόρατοι για πολλούς από εμάς. Αυτοί οι άνθρωποι μπορούν να χαρακτηριστούν ως ευπαθής κοινωνική ομάδα, η οποία συγκροτείται από άστεγους, που ζουν στους δρόμους ή – στην καλύτερη των περιπτώσεων σε εγκαταλελειμένα κτίρια σε κατάσταση θεσμικής παρανομίας, τοξικοεξαρτημένοι (εικόνα 19), τους οποίους συναντά κανείς να τριγυρνούν στους δρόμους της περιοχής και βρίσκουν καταφύγιο και αυτοί σε εγκαταλελειμένα κτίρια, και εκδιδόμενες γυναίκες. Όλοι αυτοί καταδιώκονται και κυνηγόνται από μεγάλη μερίδα της κοινότητας του Μεταξουργείου, εξαιτίας της υποβάθμισης της περιοχής, αλλά και από το κράτος και τα τελευταία χρόνια τις εταιρίες επενδύσεων και real estate, με την πρόφαση της γκετοποίησης της περιοχής, μέσω διαφόρων κατά καιρούς επιχειρήσεων «σκούπα». Βέβαια, δεν είναι λίγοι οι κάτοικοι με αισθήματα ανοχής και ευαισθητοποίησης, που δεν ενοχλούνται από την ύπαρξη αυτών των ανθρώπων στο χώρο, και μάλιστα τάσσονται υπέρ της παραμονής τους εδώ, όπως χαρακτηριστικά δηλώνει ιδιοκτήτης της γκαλερί “The Breeder” στην Ιάσονος για τους οίκους ανοχής: «εμείς θέλουμε να μείνουν τα μπουρδέλα. Είναι ασφάλεια, υπάρχει κινητικότητα 24 ώρες το 24ωρο. Με τα κορίτσια τα πάμε μια χαρά. Τρώμε μαζί στην κυρία Βούλα (το καφενείο της Άρτας. Πoτέ εμείς δεν είχαμε πρόβλημα στην Ιάσονος. Είναι φιλήσυχη η γειτονιά εδώ. Αν φύγουν τα μπουρδέλα, ο δρόμος θα γίνει Ψυρρή, οπότε όλα τα μαγαζιά θα καταστρέψουν την ατμόσφαιρα, είναι πιο επικίνδυνο αν γίνουν εστιατόρια».89 Οι άστεγοι, οι ναρκομανείς και οι εκδιδόμενες γυναίκες είναι διάσπαρτοι στο χώρο, εντούτοις παρατηρείται μια μεγαλύτερη συγκέντρωση τους στο όμορο της Ομόνοιας τμήμα, μεταξύ των οδών Δεληγιώργη και Κολοκυνθούς, το οποίο «παραλαμβάνει» σε αρκετά υψηλό βαθμό τις κοινωνικές παθογένειες που εκδηλώνονται εκεί.

Ντούρα Μαγδαληνή - Παπαδάκη-Μαραγκού Ήρα, «Κοινωνική δυναμική και χωρικές μεταλλάξεις : το

παράδειγμα του Μεταξουργείου», διάλεξη, ΕΜΠ 2012- 2013, σελ. 73 83

ΟΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΟΜΑΔΕΣ : ΜΕΤΑΞΟΥΡΓΕΙΟ

Εικόνα 19 : Άστεγοι και τοξικοεξαρτημένοι στους δρόμους του Μεταξουργείου

Η ΕΡΕΥΝΑ ΣΤΙΣ ΔΥΟ ΣΥΝΟΙΚΙΕΣ

Χάρτης 12 : Κατανομή κοινωνικών ομάδων στο χώρο του Μεταξουργείου 85

ΟΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΟΜΑΔΕΣ : SAN SALVARIO

San Salv ar io Το San Salvario αποτελεί μια περιοχή με ιδιαίτερη πολιτισμική ταυτότητα στην οποία συγκεντρώνονται κοινωνικές ομάδες με διαφορετικά οικονομικά και πολιτισμικά χαρακτηριστικά. Στο αστικό περιβάλλον του διακρίνουμε μια ισχυρή κοινωνική μίξη, ντόπιων κατοίκων, μεταναστών από τη νότιο Ιταλία και από άλλες χώρες, νέων κατοίκων (φοιτητές, εργαζόμενοι, νέα ζευγάρια) και ευαίσθητων κοινωνικών ομάδων (ναρκομανείς, άστεγοι, εκδιδόμενες γυναίκες), η οποία αποτελεί απόρροια των φαινομένων μετανάστευσης των δεκαετιών 1970-80 και της ανάπτυξης δραστηριοτήτων αναψυχής και πολιτισμού. Αρχικά, τα μεταναστευτικά ρεύματα από την αρχή της εμφάνισης τους αποτέλεσαν ένα σημαντικό κομμάτι του συνολικού πληθυσμού της περιοχής, τα όρια όμως του οποίου δεν είναι ευδιάκριτα στο χώρο (εικόνα 20). Οι απογραφές των τελευταίων χρόνων δεν παρέχουν αναλυτικά στοιχεία για την κατανομή των διαφόρων εθνοτήτων στην περιοχή του San Salvario, παρά μόνο το συνολικό αριθμό τους στην περιοχή. Έρευνα που έγινε τον Ιούνιο του 1995 από τον Mauro Reginato για λογαριασμό της Περιφέρειας του Πιεμόντε, αναφέρει ότι το 88% των μεταναστών της περιοχής προέρΕικόνα 20 : Μετανάστες στο San Salvario

Η ΕΡΕΥΝΑ ΣΤΙΣ ΔΥΟ ΣΥΝΟΙΚΙΕΣ

χονται από χώρες εκτός Ευρωπαϊκής Ένωσης.90 Σύμφωνα με στοιχεία του Ινστιτούτου Οικονομικών και Κοινωνικών Ερευνών του Πιεμόντε (Ires Piemonte) του 1995, η μεγαλύτερη συγκέντρωση μεταναστών συναντάται στα οικοδομικά τετράγωνα που βρίσκονται κοντά στο σταθμό της Porta Nuova, μεταξύ των οδών Nizza, Vittorio Emanuele II, Principe Tomasso και Giuseppe Baretti, καθώς και στο κομμάτι της περιοχής που περικλείεται από τις οδούς Marconi, Massimo d’ Azeglio, Cesare Lombroso, και Principe Tomasso, στο οποίο παρατηρείται η μεγαλύτερη κτιριακή υποβάθμιση.91 Επιπλέον, στα πλαίσια του Προγράμματος Ανάπλασης Κτιρίων (Piani di Recupero Urbano) στην περιοχή έγινε καταγραφή των κατοίκων δύο οικοδομικών τετραγώνων, που οριοθετούνται από τις οδούς Nizza, Luigi Berthollet, Saluzzo και San Pio V. Ο αριθμός των μεταναστών που διαμένουν στα δύο αυτά τετράγωνα έχει σχεδόν διπλασιαστεί σε διάστημα πέντε χρόνων, από 112 μετανάστες το 1998 σε 197 το 2003. Στην περιοχή από τη via Principe Tomasso μέχρι την corso Massimo d’ Azeglio , καθώς και στο τμήμα μεταξύ της via Nizza, corso Marconi, via Principe Tomasso και Giuseppe Baretti, τα ποσοστά των μεταναστών ελαττώνονται. Στην περιοχή αυτή που εφάπτεται της corso Massimo d’ Azeglio συναντώνται κτίρια σε καλύτερη κατάσταση, μονοκατοικίες με εξωτερικές αυλές, στις οποίες διαμένουν τα πιο ευκατάστατα κοινωνικά στρώματα της περιοχής. 92

Από τη δική μας παρατήρηση στην περιοχή υποθέτουμε πως μέχρι σήμερα η κατα-

νομή αυτή των μεταναστών στο χώρο του San Salvario δεν έχει μεταβληθεί σημαντικά και επομένως τα τμήματα αυτά φιλοξενούν ακόμα και σήμερα πληθυσμούς από άλλες χώρες.

”Problematiche e opportunità di un “Quartier latin” : studio sull’ area di San Salvario,Torino, CICSENE,

1996 91

www.arpnet.it/inpro/salvario, “Un caso al microscopio: conflitti e prospettive in un quartiere urbano”,

Ires Piemonte 1995 92

Laura D’Apote, “Crisi e rigenerazione di un quartiere urbano: il caso di San Salvario a Torino” Rel. Agata

Spaziante and Elisabetta Forni, πτυχιακή εργασία, Politecnico di Torino, 2010 87

ΟΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΟΜΑΔΕΣ : SAN SALVARIO

Οι παλιοί κάτοικοι κατοικούν σε περιοχές με μικρότερη συγκέντρωση μεταναστών και όπως είναι αναμενόμενο έχουν αναπτύξει στενή σχέση με τη γειτονιά και δηλώνουν ικανοποιημένοι από την ποιότητα ζωής που τους προσφέρει, δεν ωθούνται δηλαδή να εγκαταλείψουν τις κατοικίες τους ακόμα κι αν η περιοχή παρουσιάζει σημεία περιβαλλοντικής υποβάθμισης και επικινδυνότητας. Μάλιστα, ο διαχειριστής της Οργάνωσης για την Τοπική Ανάπτυξη του San Salvario (Azengia per lo Sviluppo Locale di San Salvario) αναφέρει σε συνέντευξή του (2010) «οι κάτοικοι αγαπούν την περιοχή στην οποία μένουν, την έχουν μέσα στην καρδιά τους και επομένως μπορεί να μένουν σε κτίρια με υποβαθμισμένους κοινόχρηστους χώρους, που ίσως υπάρχουν έμποροι ναρκωτικών ή εκδιδόμενες στις σκάλες, όπως στην περίπτωση των κτιρίων στη via Nizza, και αυτό συμβάλλει αρκετά στις κοινωνικές αλλαγές και στη δημιουργία οριακών καταστάσεων, όπου στις σοφίτες κατοικούν έμποροι ναρκωτικών ή φτωχές οικογένειες σε αντίθεση με τους κατοίκους των πρώτων ορόφων που ζουν σε καλύτερα διαμερίσματα».93Ο τόπος διαμονής των παλιών κατοίκων είναι δυσδιάκριτος στο χώρο, αφού δεν υπάρχει ένα σταθερό κριτήριο που να ορίζει τη σχέση τους με τις μεταναστευτικές ομάδες, οπότε μπορεί να συναντώνται είτε σε περιοχές με μικρότερο ποσοστό μεταναστών είτε να συνυπάρχουν στον ίδιο κτιριακό χώρο με αυτούς. Tα τελευταία χρόνια εμφανίζεται ένα σύνολο νέων κατοίκων (φοιτητών, ζευγαριών, νέων καλλιτεχνών, αρχιτεκτόνων, σχεδιαστών που ζουν ή/και εργάζονται στην περιοχή) που εγκαθίσταται σταδιακά στη γειτονιά. Τα φτηνά ενοίκια, η εγγύτητα με το κέντρο της πόλης και τα Πανεπιστήμια, σε συνδυασμό με τον underground και μυστηριώδη χαρακτήρα της γειτονιάς και την πολυπολιτισμικότητα που τη χαρακτηρίζει, συμβάλλουν στην προσέλκυση νέων κατοίκων.94 Σύμφωνα με μαρτυρίες ατόμων που γνωρίσαμε 93

Laura D’Apote, “Crisi e rigenerazione di un quartiere urbano: il caso di San Salvario a Torino” Rel. Agata

Spaziante and Elisabetta Forni, πτυχιακή εργασία, Politecnico di Torino, 2010 94

Magda Bolzoni, “What tourists ignore : Ambivalences, conflicts and compromises in a changing

neighbourhood”, Berlin (Germany), 2013 88

Η ΕΡΕΥΝΑ ΣΤΙΣ ΔΥΟ ΣΥΝΟΙΚΙΕΣ

Εικόνα 21 : Νέοι κάτοικοι στη συνοικία του San Salvario

ΟΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΟΜΑΔΕΣ : SAN SALVARIO

κατά τη διάρκεια της παραμονής μας στο Τορίνο, οι περισσότεροι φοιτητές επιλέγουν ως τόπο διαμονής κατοικίες που βρίσκονται στους δρόμους Ormea, Marconi, Madama Cristina και Berthollet, δρόμους δηλαδή της περιοχής που γειτνιάζουν με άξονες συγκέντρωσης δραστηριοτήτων αναψυχής ή εμπορίου. Οι κάτοικοι που ασκούν πιο καλλιτεχνικά επαγγέλματα έλκονται από τις πολιτιστικές εκδηλώσεις και τα καλλιτεχνικά και μουσικά δρώμενα (εικόνα 21) που λαμβάνουν χώρα στην περιοχή τα τελευταία χρόνια. Oι ευαίσθητες κοινωνικές ομάδες (άστεγοι, ναρκομανείς) παρουσιάζουν τη μεγαλύτερη συγκέντρωση στο τμήμα που βρίσκεται κοντά στο σιδηροδρομικό σταθμό της Porta Nuova. Το φαινόμενο της εμπορίας των ναρκωτικών προσελκύει τοξικομανείς από όλη την περιοχή του Πιεμόντε, οι οποίοι φτάνουν στο San Salvario μέσω του τρένου. Το εμπόριο των ναρκωτικών δημιουργεί ένα κλειστό δίκτυο που περιλαμβάνει τους ναρκομανείς, που δαπανούν όλη τη μέρα τους στις στοές και στο εσωτερικό του σταθμού προς αναζήτηση χρημάτων (κάτι το οποίο πραγματοποιείται μέσω επαιτείας ή κλοπής πορτοφολιών) και εκδιδόμενες γυναίκες, ως επί το πλείστον Ιταλίδες, οι οποίες εκδίδονται στις στοές της via Nizza, προκειμένου να εξασφαλίσουν τη δόση τους. Όσοι από αυτούς είναι άστεγοι επιλέγουν το εσωτερικό του σταθμού ή τα σταματημένα Εικόνα 22 : Άστεγοι στο σταθμό της Porta Nuova

Η ΕΡΕΥΝΑ ΣΤΙΣ ΔΥΟ ΣΥΝΟΙΚΙΕΣ

βαγόνια των τρένων για να περάσουν τη νύχτα.95 Στο εσωτερικό και κυρίως στους δρόμους όπου λειτουργούν νυχτερινά μαγαζιά το φαινόμενο εμπορίας και χρήσης ναρκωτικών εξασθενεί, αφού η ύπαρξη κέντρων εστίασης εμποδίζουν τέτοιου είδους δραστηριότητες. Χαρακτηριστική είναι η μαρτυρία κατοίκου της περιοχής που αναφέρει πως «το γεγονός ότι υπάρχουν νυχτερινά μαγαζιά και καφετέριες είναι κάτι θετικό, διότι λόγω της παρουσίας πολλών ατόμων στους δρόμους μέχρι αργά το βράδυ είναι πιο δύσκολο να υπάρξει εμπορία ναρκωτικών, κλοπές, μικροεγκλήματα».96 Επιπροσθέτως, οι άστεγοι δύσκολα συναντώνται κάτω από τις στοές, γι αυτούς αποτελούν ένα τόπο επικίνδυνο, διότι φοβούνται μήπως τους επιτεθούν. Γι’ αυτό το λόγο προτιμούν να εγκαθίστανται γύρω από το σταθμό ή στο εσωτερικό του (εικόνα 22). Σύμφωνα με επιχειρηματίες της περιοχής, στο San Salvario συναντώνται αρκετοί άστεγοι, οι οποίοι όμως δεν καταφέρνουν να εξασφαλίσουν για μεγάλο διάστημα ένα ασφαλές μέρος να μείνουν, αναγκαζόμενοι έτσι να αναζητήσουν κατοικία αλλού.97

Laura D’Apote, “Crisi e rigenerazione di un quartiere urbano: il caso di San Salvario a Torino” Rel. Agata

Spaziante and Elisabetta Forni, πτυχιακή εργασία, Politecnico di Torino, 2010 96

Magda Bolzoni, “What tourists ignore : Ambivalences, conflicts and compromises in a changing

neighbourhood”, Berlin (Germany), 2013 97

Laura D’Apote, “Crisi e rigenerazione di un quartiere urbano: il caso di San Salvario a Torino” Rel. Agata

Spaziante and Elisabetta Forni, πτυχιακή εργασία, Politecnico di Torino, 2010 91

ΟΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΟΜΑΔΕΣ : SAN SALVARIO

Χάρτης 13 : Κατανομή κοινωνικών ομάδων στο San Salvario 92

Η ΕΡΕΥΝΑ ΣΤΙΣ ΔΥΟ ΣΥΝΟΙΚΙΕΣ

Γ2. ΟΙ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ

Μ ε τ α ξ ο υ ρ γ ε ίο Το Μεταξουργείο σήμερα διατηρεί, σε έναν αρκετά υψηλό βαθμό, τις χρήσεις που εντοπίζονταν τις προηγούμενες δεκαετίες. Στους δρόμους του ευρίσκονται κυρίως μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις και υπηρεσίες μικρής κλίμακας. Η γειτονιά συντίθενται από υποπεριοχές με διαφορετικούς βαθμούς συγκέντρωσης και ποικιλίας χρήσεων, ενώ και εδώ, υπάρχουν λίγες παραγωγικές και εμπορικές δραστηριότητες μεγάλης κλίμακας, με ορισμένες μόνον εναπομένουσες οχλούσες χρήσεις που αφορούν κυρίως φανοποιεία και συνεργεία επισκευών, αλλά και χρήσεις χονδρεμπορίου. Με την είσοδο και εγκατάσταση νέων κοινωνικών στρωμάτων στην περιοχή, δημιουργούνται νέες χρήσεις, οι οποίες είναι ως επί το πλείστον υπερτοπικής σημασίας, και αφορούν την εστίαση, την αναψυχή, τον πολιτισμό, δημόσιες και ιδιωτικές υπηρεσίες (Υπουργεία Απασχόλησης, ΕΡΓΟΣΕ) και επιχειρήσεις, το χονδρεμπόριο και τη μεταποίηση. Οι παραπάνω χρήσεις επικρατούν χωρικά και αριθμητικά, γεγονός διόλου τυχαίο, μιας και η χωροθέτησή τους εκεί εντάσσεται σε ένα γενικότερο σχεδιασμό «εξευγενισμού» του Μεταξουργείου (“gentrification”). Έτσι, «χρήσεις που είναι ταυτισμένες με παραγωγικές διαδικασίες χειρωνακτικής εργασίας, όπως συνεργεία, βιοτεχνίες και αποθήκες, αντικαθίστανται από χρήσεις της συμβολικής οικονομίας, όπως θέατρα, χώροι πολιτιστικοί, εστιατόρια και μπαρ98 που θεωρητικά είναι πιο κερδοφόρες και “καλύτερες”99».

Zukin, S. “Socio-spatial prototypes of a new organisation of consumption: the

role of real cultural capital”, Sociology, 24 (1), σελ. 37-56, 1990 99

Smith N. and Williams P. “Alternatives to orthodoxy: invitation to a debate. In

Gentrification of the City ed. N. Smith and P. Williams”, σελ. 1-14, Εκδόσεις Allen & Unwin, London, 1986 93

ΟΙ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ : ΜΕΤΑΞΟΥΡΓΕΙΟ

Παρατηρώντας το χάρτη χρήσεων (χάρτης 14) της γειτονιάς του Μεταξουργείου, αντιλαμβάνεται κανείς ότι στο τμήμα που περιβάλλεται από τις οδούς Αχιλλέως, Δεληγιώργη, Τσαλδάρη και Πλαταιών εντοπίζεται η μεγαλύτερη μίξη χρήσεων αλλά και ο υψηλότερος βαθμός πολυπολιτισμικότητας. Στο τμήμα αυτό καταγράφονται τα περισσότερα δείγματα κοινωνικής παθογένειας στην γειτονιά (χρήση ναρκωτικών, πορνεία), κυρίως λόγω της γειτνίασης με την περιοχή της Ομόνοιας από τα ανατολικά. Εδώ, και πιο συγκεκριμένα στο τμήμα μεταξύ των οδών Κολοκυνθούς και Δεληγιώργη εντοπίζεται και η πλειονότητα των οίκων ανοχής που λειτουργούν στο Μεταξουργείο, με μεγαλύτερη συγκέντρωση αυτών στην οδό Ιάσονος. Εκτός των άλλων, στην περιοχή αυτή –όπως και σε όλη σχεδόν την έκταση του Μεταξουργείου το εμπόριο εμφανίζεται σε υψηλή συγκέντρωση, διαδραματίζοντας καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση του χαρακτήρα της γειτονιάς. Στο τμήμα αυτό βρίσκεται και ο τόπος που εγκαταστάθηκε η πλειονότητα των κινέζων, ο οποίος ορίζεται από τις οδούς Θερμοπυλών, Λεωνίδου, Κολωνού και Πειραιώς, και καταλαμβάνει έκταση 17 οικοδομικών τετραγώνων, ενώ επί της οδού Αγησιλάου εντοπίζεται το επονομαζόμενο «Chinatown», που αποτελεί το κεντρικό κτίριο – πυρήνα της κινέζικης γειτονιάς και στεγάζεται στο μέγαρο Μυλλέρου (εικόνα 23). Εικόνα 23 : Κινέζοι στο Μεταξουργείο

Η ΕΡΕΥΝΑ ΣΤΙΣ ΔΥΟ ΣΥΝΟΙΚΙΕΣ

Οι οδοί Κολοκυνθούς και Θερμοπυλών συνδέουν τα δυτικά προάστια με την περιοχή του Ψυρρή, και τη Λεωφόρο Αθηνών με την Πειραιώς με τελικό προορισμό το Θησείο, αντίστοιχα. Μάλιστα, οι παραπάνω οδοί, Κολοκυνθούς, Θερμοπυλών και Πειραιώς είναι οι άξονες με την υψηλότερη συγκέντρωση εμπορικής δραστηριότητας στην περιοχή του Μεταξουργείου. Εδώ συναντάται και η πλατεία Αυδή, γύρω από την οποία παρατηρείται αύξηση των αντικειμενικών αξιών και χρήσεις που απευθύνονται σε υψηλά εισοδηματικά στρώματα. Απέναντι από την πλατεία έχει ανεγερθεί το τετραώροφο συγκρότημα πολυτελών κατοικιών και καταστημάτων της εταιρίας ΓΕΚ Α.Ε, ενώ πάνω της εντοπίζονται το κτίριο της εταιρίας Oliaros και η Πινακοθήκη του Δήμου στη θέση του εργοστασίου του μεταξουργείου. Οι βιοτεχνικές χρήσεις βρίσκονται σε μεγαλύτερη συγκέντρωση κατά μήκος της οδού Κολοκυνθούς και ανατολικά της, και νότια της οδού Μεγάλου Αλεξάνδρου, στο τμήμα που ορίζεται από τις οδούς Δεληγιώργη, Κεραμεικού, Κολοκυνθούς και Μεγάλου Αλεξάνδρου, αλλά και κατά μήκος των οδικών αξόνων Πειραιώς και Ιεράς Οδού. Τα συνεργεία αυτοκινήτων απαντώνται κυρίως εγγύς της Κωνσταντινουπόλεως και της Ιεράς Οδού, ενώ δραστηριότητες που σχετίζονται με την πώληση ανταλλακτικών αυτοκινήτων συγκεντρώνονται στο βόρειο άκρο της Μ. Αλεξάνδρου. Στο νοτιοδυτικό τμήμα του Μεταξουργείου, που ορίζεται από τους οδικούς άξονες Κωνσταντινουπόλεως, Αχιλλέως, Θερμοπυλών, Πειραιώς, Ιερά Οδός, εκδηλώνονται πολλά από τα χαρακτηριστικά της όμορης περιοχής του Γκαζιού, με επικρατέστερη τάση την επανάχρηση βιομηχανικών κελυφών και τη μετατροπή τους σε χώρους αναψυχής ή εστίασης, αλλά και σε πολυτελείς κατοικίες. Έτσι, δημιουργούνται lofts, εστιατόρια, μπαρ και καφέ, με εντονότερη παρουσία των τριών τελευταίων δραστηριοτήτων στις οδούς Πλαταιών και Μ. Αλεξάνδρου, που παρουσιάζουν και υψηλή εμπορική κινητικότητα. Στη συγκεκριμένη περιοχή οι εμπορικές λειτουργίες έχουν ως επί το πλείστον τοπικό χαρακτήρα, εξυπηρετώντας πρωτίστως τις ανάγκες των κατοίκων. 95

ΟΙ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ : ΜΕΤΑΞΟΥΡΓΕΙΟ

Στη γειτονιά του Μεταξουργείου συναντώνται 14 θεατρικές σκηνές, στις οποίες έρχονται να προστεθούν γκαλερί – σημαντικότερες από τις οποίες της Ρεβέκκα Καμχή στην οδό Λεωνίδου και “The Breeder” στην οδό Ιάσονος, εκθεσιακοί χώροι, αλλά και σχολές δραματικής τέχνης και χορού. Λειτουργούν ακόμη διάφοροι πολυχώροι – πολιτιστικοί χώροι, όπως λόγου χάριν το “Bios”, το “Nixon”, αλλά σε μικρή απόσταση και η «Τεχνόπολις». Τα παραπάνω σε συνδυασμό με τη χωροθέτηση εδώ της «Ταινιοθήκης της Ελλάδος», κίνηση αποφασιστική για την ενίσχυση της καλλιτεχνικής δραστηριότητας, ανάγουν τη γειτονιά σε πόλο πολιτισμού για όλο το κέντρο της Αθήνας (εικόνα 24). Επιπροσθέτως, στη γειτονιά δραστηριοποιούνται αρκετοί σύλλογοι κατοίκων που ενδιαφέρονται για την προστασία του Μεταξουργείου και των γύρω περιοχών. Ενδεικτικά, αναφέρουμε το σύλλογο κατοίκων Γκάζι-Κεραμεικός-Ρουφ, «Μέγας Αλέξανδρος», τον τοπικό σύλλογο «Δημόσιο Σήμα», ο οποίος ασχολείται με την ανάδειξη και προστασία του αρχαίου νεκροταφείου Δημόσιο Σήμα, ενταφιασμού των πολεμιστών και επιφανών δημόσιων ανδρών της πόλης, την κοινωνική κουζίνα «Ο Άλλος Άνθρωπος» και το «Δίκτυο Νομαδικής Αρχιτεκτονικής».100

100

ο σύλλογος «Δίκτυο Νομαδικής Αρχιτεκτονικής» σύμφωνα με τον ιστότοπο http://nomadikiarxitektoniki.

net «αποτελεί ένα διεπιστημονικό, συνεχώς διευρυνόμενο δίκτυο ατόμων και ομάδων, ο πυρήνας του οποίου αποτελείται από αρχιτέκτονες και εικαστικούς, που ασχολούνται με ζητήματα τα οποία αφορούν το αστικό έδαφος, το δημόσιο χώρο, τις περιοχές σε κρίση, τον αγώνα για τα δικαιώματα των κατοίκων στις πόλεις.» 96

Η ΕΡΕΥΝΑ ΣΤΙΣ ΔΥΟ ΣΥΝΟΙΚΙΕΣ

Εικόνα 24 : Θέατρο Μεταξουργείο και Ταινιοθήκη της Ελλάδος

ΟΙ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ : ΜΕΤΑΞΟΥΡΓΕΙΟ

Η κατοικία απαντάται στο σύνολο της έκτασης της περιοχής, παρουσιάζει όμως έναν αυξανόμενο βαθμό συγκέντρωσης με κατεύθυνση από τα ανατολικά προς τα δυτικά. Συγκεκριμένα, το τμήμα που παρεμβάλλεται μεταξύ των οδών Δεληγιώργη και Κολοκυνθούς εμφανίζει μικρό βαθμό κατοίκησης, ιδίως αν αναφερόμαστε σε ισόγεια κατοίκηση. Αντιθέτως, η χρήση κατοικίας αυξάνεται στο τμήμα που εγγράφεται από τις οδούς Κολοκυνθούς και Θερμοπυλών και πυκνώνει στο μέγιστο βαθμό – σε επίπεδο περιοχής, στο τμήμα που ορίζεται από τους άξονες Θερμοπυλών, Πειραιώς, Ιερά Οδός και Κωνσταντινουπόλεως. Μεγάλος αριθμός καταστημάτων που ανήκουν σε μετανάστες, τα οποία όμως απευθύνονται ως επί το πλείστον στον ντόπιο πληθυσμό. Τέτοια είναι τα διάφορα έθνικ εστιατόρια, τα καταστήματα (μίνι μάρκετ) πώλησης τροφίμων και ειδών από τις χώρες προέλευσης των μεταναστών (εικόνα 25), καφενεία και (κινέζικα) καταστήματα ένδυσης.

Εικόνα 25 : Έθνικ εστιατόρια και μίνι μάρκετ στο Μεταξουργείο

Η ΕΡΕΥΝΑ ΣΤΙΣ ΔΥΟ ΣΥΝΟΙΚΙΕΣ

Χάρτης 14 : Χρήσεις ισογείων στο Μεταξουργείο

ΟΙ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ : ΜΕΤΑΞΟΥΡΓΕΙΟ

Εκτός από την μεγάλη συγκέντρωση στην περιοχή χρήσεων σχετιζόμενων με τον πολιτισμό, όπως τα θέατρα, γκαλερί και σχολές τέχνης, που προαναφέρθηκαν, στο Μεταξουργείου οργανώνονται ποικίλα καλλιτεχνικά δρώμενα, τα οποία με την παρουσία τους ισχυροποιοιούν τον πολιτιστικό ρόλο που διαδραματίζει η γειτονιά για το σύνολο της ελληνικής πρωτεύουσας. Καταρχάς, κυρίαρχο πολιτιστικό ρόλο κατέχει το Remap, το οποίο ξεκινάει να υφίσταται στους κόλπους της γειτονιάς το 2007. Τότε, η κτηματομεσιτική εταιρία Oliaros ιδρύει τον μη κερδοσκοπικό φορέα RemapKM, στον οποίο πρόσκειται το Remap, προκειμένου να αναδείξει το Μεταξουργείο σε μια πολιτιστική γειτονιά και να του προσδώσει καλλιτεχνική χροιά. Ουσιαστικά, το Remap είναι μια χωρική έκθεση, που διεξάγεται σε διάφορους χώρους της περιοχής, οι οποίοι έχουν αγοραστεί από την Oliaros, δημιουργώντας – στο επίπεδο της γειτονιάς, μια διαδρομή πολιτισμού, που συνδέει αυτούς τους πυρήνες δράσης μεταξύ τους, ενώ προσφέρει παράλληλα στον επισκέπτη και μια βόλτα στην περιοχή. Η εν λόγω διοργάνωση πραγματοποιείται στην περιοχή Κεραμεικού - Μεταξουργείου κάθε δύο χρόνια παράλληλα με την Αθηναϊκή Μπιενάλε101 και μέχρι σήμερα έχουν λάβει χώρα τέσσερις εκθέσεις – το Remap 1 το 2007, το Remap 2 το 2009, το Remap 3 το 2011 και το Remap 4 το 2013 (εικόνα 26). Έτσι, σε διατηρητέα κτίρια, πλατείες και δρόμους φιλοξενούνται, στα πλαίσια της έκθεσης, έργα ανεξάρτητων καλλιτεχνών – αναγνωρισμένων και μη, αλλά και γκαλερί, με περισσότερους από 700 καλλιτέχνες από όλο τον κόσμο να έχουν λάβει μέρος από το ξεκίνημα της διοργάνωσης (2007).102 101

Παραθέτουμε από τον ιστότοπο http://athensbiennale.org την περιγραφή της ταυτότητας της Athens

Biennale «Η Μπιενάλε της Αθήνας ιδρύθηκε το 2005 και λειτουργεί μέσα σε ένα διεθνές δίκτυο μεγάλης κλίμακας περιοδικών διοργανώσεων σύγχρονης τέχνης. Αναδύθηκε μέσα από την εντεινόμενη πολιτιστική δραστηριότητα που καθιστά την Αθήνα έναν από τους πλέον ενδιαφέροντες τόπους για τη σύγχρονη τέχνη και στοχεύει να αποτελεί διαρκή παράγοντα αλλαγής και ανανέωσης, πλαίσιο δημιουργικότητας και διαλόγου και ευρεία πλατφόρμα ανάδειξης της καλλιτεχνικής παραγωγής και εμπλοκής με τη διεθνή καλλιτεχνική σκηνή.» 102

100

Πληροφορίες από τον ιστότοπο της διοργάνωσης http://remapkm.org

Η ΕΡΕΥΝΑ ΣΤΙΣ ΔΥΟ ΣΥΝΟΙΚΙΕΣ

Ένας άλλος φορέας που δραστηριοποιείται πολιτισμικά στην περιοχή είναι ο μη κερδοσκοπικός οργανισμός ΚΜ Προτυπη Γειτονιά, ο οποίος «ιδρύθηκε το 2008 από επτά κατοίκους και επαγγελματίες του Κεραμεικού – Μεταξουργείου. Η ΚΜ Πρότυπη Γειτονιά είναι μία ανοικτή πλατφόρμα επικοινωνίας, δράσης και προβληματισμού, που σκοπό έχει την προστασία και ανάδειξη της περιοχής του Κεραμεικού – Μεταξουργείου (ΚΜ) μέσα από την συλλογή και ανταλλαγή τεχνογνωσίας και ιδεών, την παραγωγή και την εφαρμογή προτάσεων για την αναβάθμιση της ποιότητας ζωής στην περιοχή.»103Ο οργανισμός προωθεί την αστική αναβάθμιση της περιοχής, που θα επιτευχθεί μέσω της καλλιτεχνικής δημιουργικότητας και πολιτιστικής ανάτασης, αλλά και της προσπάθειας ανάδειξης του περιβάλλοντος. ‘Ετσι, ο οργανισμός πραγματοποιεί διάφορες δράσεις, όπως είναι η «ΚΜ Προσωρινοί Κήποι», όπου τρία οικόπεδα της περιοχής καθαρίστηκαν και φυτεύτηκαν, η «ΚΜ Παιδική Χάρα», όπου ένα ανενεργό οικόπεδο, το οποίο ανήκε στον Οργανισμό Σχολικών Κτιρίων μετατράπηκε σε παιδική χαρά προκειμένου να παίζουν τα παιδιά των κατοίκων της γειτονιάς (εικόνα 26), και η δράση «Πόρτα – Πόρτα στη γειτονιά ΚΜ», η οποία στοχεύει στην ευαισθητοποίηση των κατοίκων για τα περιβαλλοντικά θέματα και την παρότρυνση για ανακύκλωση απορριμάτων. Εικόνα 26 : «RemapKM» και «ΚΜ Πρότυπη Γειτονιά» και δράσεις τους

103

Περιγραφή από τον ιστότοπο http://kmprotypigeitonia.org 101

ΟΙ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ : ΜΕΤΑΞΟΥΡΓΕΙΟ

Η παραβατικότητα ανακυρήσσεται ο κυριότερος παράγοντας καλλιέργειας αρνητικής εικόνας και δημιουργίας ανασφάλειας στους κατοίκους του Μεταξουργείου. Κυρίαρχο ρόλο στην εδραίωση και ένταση της παραβατικής συμπεριφοράς στο χώρο διαδραματίζει το εμπόριο των ναρκωτικών. Το ζήτημα του εμπορίου και χρήσης ναρκωτικών ταλανίζει τα τελευταία χρόνια το σύνολο των γειτονιών του ιστορικού κέντρου της Αθήνας, ενώ σύμφωνα τόσο με κρατικούς φορείς όσο και με κατοίκους, αν και πραγματοποιούνται κατά καιρούς επιχειρήσεις «σκούπα» αλλά και περιπολίες καθόλη τη διάρκεια της μέρας από αστυνομικές δυνάμεις, προκειμένου να αντιμετωπιστεί η εγκληματικότητα, το πρόβλημα απλώς «διασκορπίζεται» σε γειτονικές περιοχές.104 Για παράδειγμα, η μόνιμη αστυνομική παρουσία έξω από το Εθνικό Θέατρο στην Αγίου Κωνσταντίνου, οδήγησε την αγοραπωλησία των ναρκωτικών λίγα μόλις μέτρα μακριά, επί της ίδιας οδού.105Στην περίπτωση του Μεταξουργείου, δεν έχουμε δείγματα για εμπόριο ναρκωτικών στους κόλπους αυτής καθαυτής της γειτονιάς, αλλά στις όμορες περιοχές της, και συγκεκριμένα στην περιοχή της Ομόνοιας και του Ψυρρή, παρά ταύτα εντοπίζονται σε πολλούς δρόμους «καταφύγια» χρηστών ουσιών. Πιο συγκεκριμένα, η διακίνηση ναρκωτικών ουσιών διεξάγεται στην πλατεία Κουμουνδούρου και στους γύρω δρόμους, έπειτα από μετακίνησή της από τη συμβολή των οδών Μενάνδρου – Σοφοκλέους και την πλατεία Θεάτρου. Εμπόριο ναρκωτικών εξακολουθεί να διεξάγεται στην πλατεία Δημαρχείου, αλλά και στις οδούς Δώρου και Γερανίου. Στην πλατεία Κουμουνδούρου και στους γύρω δρόμους, κυρίως στις οδούς Αγησιλάου και Βούλγαρη βρίσκουν καταφύγιο χρήστες ουσιών, οι οποίοι ουσιαστικά ακολούθησαν τους εμπόρους ναρκωτικών μετά την απομάκρυνσή τους 104

Παραθέτουμε τα λόγια του γενικού αστυνομικού διευθυντή Αττικής από το άρθρο των Χάρη Καρα-

νίκα - Γιάννη Παπαδόπουλο - Κατερίνα Βουτσινά «Εδώ δεν είναι Ελλάδα. Εδώ είναι Οµόνοια», ΤΑ ΝΕΑ, 2010 : «Αν είχαµε 10 περιστατικά στο κέντρο της Αθήνας την ηµέρα, τώρα µε την ισχυρή παρουσία της αστυνοµίας έχουµε κάτω από πέντε. Δηλαδή έχουµε µείωση της µικροεγκληµατικότητας πάνω από 50%. Αλλά εµφανίζεται µικρή αύξηση, 10-20%, σε άλλες περιοχές.» 105

102

Κώστας Ονισένκο, «Η μάχη για την αποκατάσταση του κέντρου», Καθημερινή, 2010

Η ΕΡΕΥΝΑ ΣΤΙΣ ΔΥΟ ΣΥΝΟΙΚΙΕΣ

από τις προηγούμενες «πιάτσες».106 Το ακανθώδες ζήτημα της διακίνησης και χρήσης ναρκωτικών περιορίστηκε ελάχιστα μετά την απομάκρυνση ενός εκ των τεσσάρων κέντρων του ΟΚΑΝΑ από την οδό Σοφοκλέους στο νοσοκομείο «Σωτηρία». Ωστόσο, στην ευρύτερη περιοχή του ιστορικού κέντρου, παλαιές βιοτεχνικές επιχειρήσεις έχουν μετατραπεί σε εργαστήρια ναρκωτικών, σύμφωνα με άρθρο στην «Καθημερινή».107 Μια άλλη πτυχή του φαινομένου της παραβατικότητας συνιστά η πορνεία. Όπως προαναφέρθηκε, οι οίκοι ανοχής είναι διασκορπισμένοι σε όλη την έκταση του Μεταξουργείου. Η εμπορευματική και ελεγχόμενη ψυχαγωγία συναντάει το ζενίθ της στους πολλούς νόμιμους και παράνομους οίκους ανοχής, με διάφορες κλίμακες χρηματικής διάθεσης του «προϊόντος», που εκπληρώνουν την επιθυμία για διαπροσωπική σωματική επαφή. Η διαφθορά του πολιτικού συστήματος και η υποστήριξη του από το οργανωμένο έγκλημα, δημιούργησε άμεσα την έξαρση στην πρακτική του trafficking, της εμπορίας δηλαδή προσώπων. Υψηλότερος βαθμός συγκέντρωσης των διαφόρων παράνομων οίκων ανοχής παρατηρείται στην οδό Ιάσονος, η οποία διαθέτει μεγάλο αριθμό νεοκλασικών κτιρίων κυρηγμένων ως διατηρητέα. Εκεί, γίνεται εγκατάσταση των δραστηριοτήτων του αγοραίου έρωτα, δημιουργώντας καταστάσεις ασύμβατης επανάχρησης. Εκτός από την Ιάσονος οίκοι ανοχής εντοπίζονται στην Πειραιώς και στην Κωνσταντινουπόλεως, ενώ «πιάτσες» εκδιδόμενων γυναικών υπάρχουν στην περιοχή της Ομόνοιας, στις οδούς Καποδιστρίου και Μαιζώνος, στο ύψος της Μάρνη, στη Σοφοκλέους, αλλά και πίσω από το δημαρχείο Αθηνών, ενώ στον Κεραμεικό συναντώνται πιάτσες ανδρικής πορνείας (χάρτης 15).

106

Λία Νεσφυγέ, «Τα γκέτο άλλαξαν γειτονιά», ΤΑ ΝΕΑ, 2009

107

Έλενα Καρανάτση, «Η χαρτογράφηση της υποβάθμισης», Καθημερινή, 2010 103

ΟΙ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ : ΜΕΤΑΞΟΥΡΓΕΙΟ

Χάρτης 15 : Πορνεία και ναρκωτικά στο Μεταξουργείο 104

Η ΕΡΕΥΝΑ ΣΤΙΣ ΔΥΟ ΣΥΝΟΙΚΙΕΣ

S a n S a lv ar io Όπως υποστηρίζει η «Υπηρεσία για την τοπική ανάπτυξη του San Salvario» (Agenzia per lo sviluppo locale di San Salvario) και επιβεβαιώνει η προσωπική μας παρατήρηση στην περιοχή, το San Salvario σήμερα χαρακτηρίζεται ως οικονομικά δυναμική συνοικία χάρη στη λειτουργία πολυάριθμων μικρών και μεσαίων επιχειρήσεων, οι περισσότερες από τις οποίες είναι οικογενειακές. Εντοπίζουμε εδώ υποπεριοχές που συγκεντρώνουν υψηλό αριθμό καταστημάτων, εργαστήρια, συλλόγους, δημόσιες υπηρεσίες και τριτογενή τομέα, ενώ πλέον, σε αντίθεση με το παρελθόν, απουσιάζουν οι παραγωγικές και εμπορικές δραστηριότητες μεγάλης κλίμακας (χάρτης 16). Συγκεκριμένα, το εμπόριο καλύπτει μια ευρεία γκάμα διαφορετικών μεταξύ τους προσφερόμενων αγαθών, ορισμένα από τα οποία μπορεί κανείς να τα βρεί μόνο εδώ στο σύνολο του αστικού ιστού του Τορίνο. Η εμπορική δραστηριότητα συμπληρώνεται από την αγορά της Madama Cristina, η οποία λειτουργεί από το 1999 και αποτελεί την τρίτη μεγαλύτερη αγορά στην πόλη. Η αγορά διαδραματίζει ρόλο ολοκληρωμένου πυκνωτή, καθώς προσελκύει πελάτες από διάφορα σημεία της πόλης και ταυτόχρονα εξυπηρετεί τη συγκεκριμένη συνοικία. Οι μεγάλες εμπορικές πυκνώσεις συγκεντρώνονται στις οδούς Madama Cristina, Saluzzo, Bertollet, Nizza και Galliari, όπου παρατηρείται και αυξημένη κίνηση πεζών. Μάλιστα, σύμφωνα με τη χωρική ελκυστικότητα (capacita attrattiva) και Πληρότητα των προσφερόμενων υπηρεσιών (Completezza del servizio offerto) του «Πολεοδομικού Σχεδίου Εμπορίου», η Via Madama Cristina βρίσκεται στην 4η και 26η θέση αντίστοιχα, σε επίπεδο πόλης.108 Στον αντίποδα, οι οδοί Nizza και Marconi, οι οποίες βρίσκονται στις 17η - 45η και 37η - 51η θέσεις αντίστοιχα, αποτελούν ανεπαρκείς εμπορικούς πυκνωτές. 108

Αναλύθηκαν 52 δρόμοι και για την κατάταξη αξιολογήθηκαν οι παράγοντες α) παρουσία μεγάλων

αγορών (grandi mercati), β) η ύπαρξη δημόσιων υπηρεσιών, γ) η ύπαρξη καταστημάτων ένδυσης και δ) η επαρκής εξυπηρέτηση του πληθυσμού. 105

ΟΙ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ : SAN SALVARIO

Τα ενεργά καταστήματα στην περιοχή του San Salvario, σύμφωνα με τα στατιστικά στοιχεία της CICSENE 109 2009, είναι 712. Στην πρώτη θέση, μεταξύ των εμπορικών δραστηριοτήτων βρίσκονται καταστήματα που σχετίζονται με ρούχα και αντικείμενα χειροποίητης κατασκευής (κλωστοϋφαντουργία, κατεργασία δέρματος και παράγωγά του, οικιακά είδη, είδη ρουχισμού, προϊόντα ξύλου και έπιπλα) και προσωπικές υπηρεσίες, και ακολουθούν καταστήματα από τον τομέα των τροφίμων. Μια δραστηριότητα που προσελκύει όχι μόνο κατοίκους της γειτονιάς του San Salvario αλλά και άλλων περιοχών του Τορίνο είναι η βιοτεχνική παραγωγή μικρής κλίμακας που θεωρείται σπάνια για το είδος και την ποιότητα των προϊόντων ή των υπηρεσιών που προσφέρονται. Οι δραστηριότητες αυτές εκτείνονται από την αποκατάσταση επίπλων, βιβλίων ή μουσικών οργάνων, τη διακόσμηση, έως υπηρεσίες που σχετίζονται με την προσωπική φροντίδα του ατόμου. Οι προαναφερθείσες δραστηριότητες τείνουν να τοποθετούνται σε σημεία μειωμένης κίνησης, πιθανότατα εξαιτίας του γεγονότος ότι η υψηλή εξειδίκευσή τους τους επιτρέπει να βασίζονται σε μια ευρεία πελατειακή βάση, χωρίς την προϋπόθεση της κεντρικότητας ή της τοποθέτησής τους σε ορατή θέση. Εκτός των παραπάνω, εντοπίζουμε στη γειτονιά κοινωφελή ιδρύματα, συλλόγους και συνασπισμούς εργαζομένων υπερτοπικής σημασίας, λειτουργίες που προσελκύουν κατοίκους όχι μόνο από το San Salvario αλλά και από άλλες περιοχές, οπότε αναδεικνύονται σε τοπόσημα υπερτοπικής εμβέλειας : παραδείγματα είναι το Νοσοκομείο Valdese, το εργατικό συνδικάτο A.N.C.O.L (Associazione Nazionale Comunita di Lavoro), η εθνική ένωση αναπήρων πολιτών (Associazione Nazionale Mutilati ed Invalidi Civili), το Βιετναμέζικο κέντρο μάθησης και η Συναγωγή. Ανάμεσα στα καταστήματα βρίσκουμε και ορισμένα που ανήκουν σε μετανάστες. Από αυτά, άλλα απευθύνονται επίσης σε μετανάστες, ενώ άλλα, με τα ιδιαίτερα χαρα109

Ιταλικό Κέντρο Συνεργασίας για την Οικοδομική Ανάπτυξη των Αναδυόμενων Χωρών (Centro Italiano

di Collaborazione per lo Sviluppo Edilizio delle Nazioni Emergenti) 106

Η ΕΡΕΥΝΑ ΣΤΙΣ ΔΥΟ ΣΥΝΟΙΚΙΕΣ

κτηριστικά και την «εξωτικότητά» τους, προσελκύουν και Ιταλούς. Τα τελευταία είναι τα καταστήματα εκείνα τα οποία ιδρύθηκαν πριν μεγάλο χρονικό διάστημα και προσφέρουν εξειδικευμένα προϊόντα και υπηρεσίες : συντηρητές επίπλων, αντιπρόσωποι και επισκευαστές χαλιών, πωλητές τυπικών προϊόντων από διάφορες χώρες, ράφτες και κινέζικα εστιατόρια. Η αύξηση των μεταναστών που κατοικούν στην περιοχή τα τελευταία χρόνια, έχει τονώσει την εμπορική κίνηση και έχει προκαλέσει επιχειρηματική άνθιση του εμπορίου και δημιουργία πολυπολιτισμικών αγορών. Οι ξένοι έμποροι κατάφεραν να δημιουργήσουν χώρους στους οποίους ασκούν τις δραστηριότητές τους χωρίς να ανταγωνίζονται τους αυτόχθονες έμπορους και βιοτέχνες. Έτσι, διακρίνουμε μία αγορά, που ενσωματώνει δύο διαφορετικές - ξένων και ντόπιων, και ζωογονεί μια περιοχή που χαρακτηρίζεται ήδη από πολιτισμική και κοινωνική ποικιλία και ανοχή στη διαφορετικότητα (εικόνα 27). Αναφορικά με τη μικρής διάρκειας διαμονή στο San Salvario, εντοπίσαμε 38 καταλύματα περίπου, στα οποία περιλαμβάνονται ξενοδοχεία, πανσιόν και ενοικιαζόμενα δωμάτια. Συγκεντρώνονται στην περιοχή του σταθμού της Porta Nuova, κατά μήκος της Via Nizza και στο διάστημα μεταξύ των οδών Bertollet και Galliari που βρίσκεται εγγύτερα στη Via Madama Cristina. Στην πλειονότητά τους τα καταλύματα ανήκουν στην χαμηλή ή πολύ χαμηλή κατηγορία (ένα ή δύο αστέρια), ενώ δεν υφίστανται υψηΕικόνα 27 : Η δραστηριότητα των μεταναστών στο χώρο του San Salvario και αναψυχή. Αραβικό κρεοπωλείο και αραβική τράπεζα (αριστερά) και νυχτερινό μαγαζί διασκέδασης (δεξιά)

107

ΟΙ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ : SAN SALVARIO

λότερης κατηγορίας ξενοδοχεία. Την ίδια τάση φαίνεται να ακολουθούν και τα εστιατόρια, 40 περίπου στον αριθμό, τα περισσότερα από τα οποία εντοπίζονται κοντά στο σιδηροδρομικό σταθμό της Porta Nuova, κατά μήκος της Via Nizza και γύρω από τη Via Madama Cristina. Όσον αφορά την ποιότητα των προϊόντων και των προσφερόμενων υπηρεσιών των εστιατορίων στο San Salvario, παρατηρήσαμε ότι όσα βρίσκονται στη Via Nizza και το σιδηροδρομικό σταθμό είναι χαμηλής ποιότητας, ενώ κατά μήκος της Via Vittorio Emanuele II η ποιότητα είναι υψηλότερη. Η αναψυχή διαφέρει από τις υπόλοιπες δραστηριότητες, καθώς είναι ομοιογενώς κατανεμημένη στο σύνολο της περιοχής, με ορισμένους μόνο δρόμους, όπως τη Via Vittorio Emanuele II, τη Via Bertollet, τη Via Baretti και τις γύρω υποπεριοχές τους, να υπερισχύουν ελαφρά, σε αριθμό μαγαζιών και κινητικότητα, έναντι των υπολοίπων, και περιλαμβάνει μπαρ, μπυραρίες και παμπ (εικόνα 27). Συνοψίζοντας τα παραπάνω, το San Salvario σήμερα αποτελεί ένα σημείο ζωντάνιας της πόλης του Τορίνο σε τέτοιο βαθμό που κάποιοι το θεωρούν ως «τέταρτο πόλο» μαζί με τη λεγόμενη «Ρωμαϊκή Συνοικία» (Quadrilateral Romano), τα «Murazzi»110 (i Murazzi) και την «Docks Dora»111. Ωστόσο, το San Salvario, σε σύγκριση με τις άλλες περιοχές, κυριαρχεί στον τομέα της εστίασης και των νυχτερινών συναθροίσεων και διατηρεί αναλλοίωτα πολλά από τα γνωρίσματα της ταυτότητάς του όπως η πολυθρησκεία, η πολυπολιτισμικότητα, η κοινωνική ποικιλία – συμπεριλαμβανομένων και των άκρων, αλλά και η ποικιλία οικονομικών, εμπορικών, πολιτιστικών και επιστημονικών δραστηριοτήτων. 110

Murazzi ονομάζεται η περιοχή που βρίσκεται στη δυτική όχθη του Πάδου και στο ίδιο επίπεδο με αυτόν

και βρίσκονται κοντά στο κέντρο του Τορίνο. Συγκεκριμένα, το 19ο αιώνα χτίστηκαν εκεί στοές και είσοδοι για τις εκφορτώσεις των πλοίων που μετέφεραν αγαθά, αλλά και προκειμένου να προστατευτεί η πόλη από τυχόν πλημμύρες του ποταμού. 111

Docks Torino-Dora ή ευρύτερα γνωστό ως Docks Dora είναι ένα παλιό συγκρότημα αποθηκών, το

οποίο βρίσκεται στα βόρεια προάστια του Τορίνο, στην περιοχή Barriera di Milano. 108

Η ΕΡΕΥΝΑ ΣΤΙΣ ΔΥΟ ΣΥΝΟΙΚΙΕΣ

Χάρτης 16 : Χρήσεις ισογείων στο San Salvario 109

ΟΙ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ : SAN SALVARIO

Στη γειτονιά του San Salvario έχουν αναπτυχθεί πολλές καλλιτεχνικές πρωτοβουλίες, όχι μόνο από κατοίκους αλλά και από δημιουργικούς ανθρώπους που εργάζονται και κινούνται στην περιοχή. Αυτού του είδους οι επιχειρήσεις είναι καθοριστικές, προκειμένου να αναθεωρηθεί και μετασχηματιστεί το αστικό περιβάλλον μέσω της τέχνης. Προκειμένου να ενισχυθούν οι χώροι στάθμευσης ποδηλάτου, το 2011 o Giulio Calicchio112 σχεδίασε στην οδό Sant’ Anselmo έναν νέο χώρο parking 3 ποδηλάτων με το όνομα Ri Nuova, κατασκευασμένο από παλέτα και σίδερο, ενώ το αρχιτεκτονικό γραφείο

Avventura Urbana113 δημιούργησε ένα χώρο στάθμευσης ποδηλά-

των στο σχήμα του αυτοκινήτου 8V της Fiat, όπου μία θέση στάθμευσης αυτοκινήτου αντικαθίσταται από αντίστοιχες 8 για ποδήλατα.114 Άλλο παράδειγμα πολιτιστικής δραστηριότητας στη γειτονιά αποτελεί η τέχνη δρόμου (street art) όπως παραδείγματος χάρη η τοιχογραφία στην είσοδο οχημάτων στην πλατεία Madama Cristina και οι ζωγραφισμένοι τοίχοι στο σχολείο που βρίσκεται στη συμβολή των οδών Principe Tommaso και Silvio Pellico. 115 Η τέχνη του δρόμου προωθείται ιδιαίτερα από το φεστιβάλ τέχνης Paratissima. Η Paratissima (εικόνα 28) είναι μια διεθνής έκθεση, που παραχωρεί χώρο σε καλλιτέχνες, νέους σχεδιαστές και γκαλερί, προκειμένου να γνω112

Ο Giulio Calicchio είναι ένας δημιουργικός σχεδιαστής, ο οποίος κέρδισε το διαγωνισμό «Ανανεώσεις

: Η δεύτερη ζωή των αντικειμένων», που συνδιοργανώνονταν από την εταιρία ManaManá και τον 8ο τομέα(την ευρύτερη περιοχή που ανήκει το San Salvario). 113

Η Avventura Urbana SRL είναι ένα στούντιο-αρχιτεκτονικό γραφείο στο Τορίνο, το οποίο ασχολείται με

πρότζεκτ διαφόρων πεδίων όπως είναι το περιβάλλον, η διαχείριση αποβλήτων, ο πολεοδομικός σχεδιασμός, οι πολιτικές φυλετικής ισότητας, η κοινωνική ένταξη και συνεργασία, η επαγγελματική ασφάλεια και οι εδαφικές συγκρούσεις. 114

Laura Catalina Corredor Lopez, “Urban requalification of public spaces of the quadrilater area of San

Salvario, Turin”, rel. Silvia Gron, Πτυχιακή εργασία, Politecnico di Torino, Facoltà di architettura, 2013, σελ. 114 115

Laura Catalina Corredor Lopez, “Urban requalification of public spaces of the quadrilater area of San

Salvario, Turin”, rel. Silvia Gron, Πτυχιακή εργασία, Politecnico di Torino, Facoltà di architettura, 2013, σελ. 114 -115 110

Η ΕΡΕΥΝΑ ΣΤΙΣ ΔΥΟ ΣΥΝΟΙΚΙΕΣ

στοποιήσουν τη δουλειά τους και να δικτυωθούν στην αγορά εργασίας. Το εν λόγω φεστιβάλ διοργανώνονταν μια φορά το χρόνο στο San Salvario από το 2005 έως το 2011, ενώ από το 2012 έως σήμερα λαμβάνει χώρα σε άλλες περιοχές του Τορίνο.116 Στο παρελθόν διοργανώνονταν και άλλα φεστιβάλ τέχνης στη γειτονιά, και συγκεκριμένα το San Salvario Mon Amour κατά το διάστημα 1999 – 2003, ενώ το 2005 έλαβε χώρα το Art Bubbles στο San Salvario: εικαστικές παρεμβάσεις που λαμβάνουν χώρα σε δρόμους, αυλές και καταστήματα που αποτελεί την «ανανέωση» του παλιότερου φεστιβάλ San Salvario Mon Amour, υπό τη στέγη του οποίου πραγματοποιείται επιπλέον το φεστιβάλ μουσικής San Salvario Jazz Corners : μουσική και φαγητό στους δρόμους και τις αυλές της γειτονιάς117 αλλά και το Plastique Fantastique (εικόνα 28), το οποίο διοργανώνεται από μια ομάδα δημιουργικών ανθρώπων που πειραματίζονται με τις δυνατότητες του αστικού χώρου, δημιουργώντας οι ίδιοι και οι κατά καιρούς «φιλοξενούμενοι» καλλιτέχνες διάφορα installations στον χώρο της πόλης.118 Εικόνα 28 : Αφίσα της Paratissima του 2011 που διοργανώνονταν στο San Salvario (αριστερά) και installation της έκθεσης Plastique Fantastique, μέσα στο οποίο λάμβαναν χώρα δρώμενα του San Salvario Mon Amour

116

Πληροφορίες για το φεστιβάλ από τον ιστότοπο http://paratissima.it

117

http://www.sansalvario.org/ricerche.php

118

Πληροφορίες για το φεστιβάλ από τον ιστότοπο http://plastique-fantastique.de/Team 111

ΟΙ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ : SAN SALVARIO

Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται κρίση τέχνης και πολιτισμού στη γειτονιά, εξαιτίας των διαφόρων σημείων περιβαλλοντικής υποβάθμισης που δημιουργούν απρόσφορο έδαφος και ακατάλληλες συνθήκες για τη διοργάνωση καλλιτεχνικών δρώμενων εκεί. Έτσι, οι περισσότερες καλλιτεχνικές δράσεις που διεξάγονταν στο San Salvario τα προηγούμενα χρόνια έχουν διακοπεί, πιθανότατα εξαιτίας της δυσαρέσκειας τόσο των φορέων που διοργανώνουν τα φεστιβάλ, όσο και των καλλιτεχνών που συμμετέχουν και εκθέτουν τη δουλειά τους σ’αυτά. Η παραβατικότητα είναι ο πιο σημαντικός παράγοντας στην δημιουργία αρνητικής εικόνας στο San Salvario (χάρτης 17). Σύμφωνα με το αρχηγείο της αστυνομίας, το 2000 οι περιοχές San Salvario, Murazzi, Porta Palazzo και Aurora συνιστούσαν τις εστίες εγκλήματος ή όπως ονομάζονται «περιοχές σε κίνδυνο», καθώς σε αυτές παρατηρούνταν υψηλά ποσοστά συλλήψεων ατόμων σχετιζόμενων με ναρκωτικά. Σύμφωνα με το περιοδικό “Narcomafie”, τα προβλήματα που ανακύπτουν σε μια γειτονιά λόγω των ναρκωτικών, αφορούν και προκαλούνται σε αρκετά μεγαλύτερο βαθμό από τη διάθεση – πώληση, συγκριτικά με την κατανάλωση. Παραδείγματος χάριν, το ιστορικό τμήμα του αστικού ιστού του San Salvario αποτελεί το χώρο πώλησης ναρκωτικών και περιοχή όπου κατοικούν οι έμποροι ναρκωτικών, καθώς οι χρήστες έρχονται στην περιοχή από άλλα σημεία της πόλης μόνο για να αγοράσουν ναρκωτικά (CICSENE 2000). Σύμφωνα με προσωπική καταγραφή και πληροφορίες119, τα κυριότερα σημεία πώλησης ναρκωτικών, είναι οι οδοί Goito και Claudio Luigi Berthollet, η πλατεία Saluzzo και ορισμένα τμήματα στοών της οδού Nizza.

119

Πληροφορίες κυρίως συλλέχθηκαν από την εργασία “Problematiche e opportunità di un “Quartier

latin”: studio sull’ area di San Salvario, Torino”, CICSENE, σελ 43-44 112

Η ΕΡΕΥΝΑ ΣΤΙΣ ΔΥΟ ΣΥΝΟΙΚΙΕΣ

Η πορνεία αποτελεί ένα επιπλέον παράγοντα που επηρεάζει το χαρακτήρα και συνδιαμορφώνει τη φυσιογνωμία του San Salvario. Οι εκδιδόμενες γυναίκες και διεμφυλικοί εργάζονται κυρίως επί της οδού Ormea και γύρω από αυτήν (οδοί Lombroso, Massimo d’Azeglio, αλλά και Nizza, Saluzzo), ενώ παράλληλα νοικιάζουν διαμερίσματα, στα οποία υποδέχονται τους πελάτες τους, κυρίως στο παλιότερο τμήμα της γειτονιάς - το οποίο μελετάμε στην παρούσα διάλεξη. Σύμφωνα με την έρευνα που διεξήχθη το 2000 από το CICSENE, για το βιβλίο «Προβλήματα μιας Λατινικής συνοικίας» (“Problematiche di un quartier Latin”), στις εκδιδόμενες γυναίκες από άλλες χώρες προστέθηκαν Ιταλίδες, οι οποίες συχνάζουν κατά τη διάρκεια της μέρας και του απογεύματος στην οδό Massimo d’Azeglio, ενώ τις νυχτερινές ώρες μετακινούνται στις στοές της οδού Nizza και στην Vittorio Emanuele II, προκειμένου να προμηθευτούν ναρκωτικά. Οι γυναίκες από την Ανατολική Ευρώπη δραστηριοποιούνται τις απογευματινές και βραδινές ώρες στο μεσαίο τμήμα της Corso Vittorio Emanuele II. Όσον αφορά τις καταγόμενες από την Αφρική γυναίκες που δραστηριοποιούνται στην πορνεία, πολλές κατοικούν σε διάφορα σημεία της γειτονιάς του San Salvario, ενώ δουλεύουν κυρίως στα προάστια, έξω από την πόλη (σε περιοχές κοντά στο Pinerolo), αλλά και έξω από την περιφέρεια, μετακινούμενες χρησιμοποιώντας το σιδηροδρομικό σταθμό της Porta Nuova, και δημιουργώντας ένα ρεύμα μετακίνησης συνεχούς ροής. Μάλιστα, πολύ πρόσφατα κατέστη δυνατόν να παρατηρηθεί ένα αξιόλογο αριθμητικά σύνολο εκδιδόμενων γυναικών από την Αφρική.

113

ΟΙ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ : SAN SALVARIO

Χάρτης 17 : Πορνεία - ναρκωτικά στη συνοικία του San Salvario 114

ΤΕΛΙΚΟΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ

Στις προηγούμενες ενότητες καταγράφησαν οι μεταλλαγές που υπέστη ο αστικός ιστός και παράλληλα η ανακατανομή και ανακατάταξη των πληθυσμιακών ομάδων στον χώρο δύο συνοικιών, του Μεταξουργείου και του San Salvario. Τόσο το Μεταξουργείο όσο και το San Salvario σήμερα είναι δύο πολυπολιτισμικές γειτονιές, στις οποίες παρατηρείται έντονη κυκλοφορία νεαρής ηλικίας ανθρώπων και κυριαρχεί η δραστηριότητα της αναψυχής. Στην περίπτωση του San Salvario, τα πρώτα δείγματα ανάπτυξης παρατηρούνται ήδη από το 1600, όταν χτίστηκε το κάστρο Valentino και η εκκλησία του San Salvatore, τα μοναδικά κτίρια που υπάρχουν στην περιοχή ανάμεσα στις αγροτικές εκτάσεις για δύο τουλάχιστον αιώνες, μέχρι την πτώση των τειχών το 1802. Ο πρώτος αστικός πυρήνας της περιοχής του San Salvario δημιουργείται το 1836, στην περιοχή που συνορεύει με την τοιχισμένη πόλη. Έκτοτε και μέχρι την ίδρυση του εργοστασίου της Fiat ο αστικός ιστός παραμένει σχεδόν σταθερός, με οριακή ανάπτυξη της περιοχής την Corso Marconi και πιθανή οικοδόμησή της εκατέρωθεν και εντός των ορίων των μεγάλων οδικών αξόνων Corso Vittorio Emanuele II και Corso Marconi. Με τη δημιουργία του εργοστασίου της Fiat στο San Salvario(1899) ανοίγει ο δρόμος για την εξέλιξη και επέκταση του αστικού ιστού της γειτονιάς. Η δημιουργία του μεγάλου βιομηχανικού πυρήνα συμβάλλει στην ανάπτυξη επιπρόσθετων παραγωγικών δραστηριοτήτων στη συνοικία. Λειτουργεί ως εμπορικός πυκνωτής για την ανάπτυξη της περιοχής, ενώ συγχρόνως καθορίζει τη σύσταση του πληθυσμού που ζει και εργάζεται σε αυτήν.Παρά τη μεταφορά το 1922 του εργοστασίου στο Lingotto, η περιοχή του San Salvario συνεχίζει να επεκτείνεται, όπως φαίνεται και σε μεταγενέστερο πολεοδομικό χάρτη (1940). Η χωροθέτηση του εργοστασίου της Fiat στο San Salvario προκάλεσε, 116

ΤΕΛΙΚΟΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ

όπως ήταν φυσικό, αλλαγές στη σύσταση και το μέγεθος του πληθυσμού της πόλης και όλης της περιοχής. Στο Τορίνο φτάνει ήδη από το 1911 νέο εργατικό δυναμικό, λόγω της ύπαρξης μεγάλου αριθμού προσφερόμενων θέσεων εργασίας, αρχικά από γύρω περιοχές της πόλης, ενώ μετά το 1950 εγκαθίστανται στην περιοχή εργαζόμενοι από το νότο της Ιταλίας και αργότερα, περί το 1970 – 1980, από διάφορες χώρες του κόσμου. Η ανάγκη στέγασης αυτών των νέων ομάδων κοντά στο χώρο εργασίας τους υπήρξε καταλυτική για την επέκταση του αστικού ιστού του San Salvario στο εύρος και τη μορφή που είναι σήμερα. Ανάλογη είναι η επίδραση της παραγωγικής δραστηριότητας στην εξέλιξη του αστικού ιστού και στο Μεταξουργείο. Η ίδρυση του εργοστασίου του μεταξουργείου σε αυτό το σημείο, έξω από τα τότε όρια της πόλης, η απόσταση δηλαδή από τον ήδη διαμορφωμένο αστικό ιστό, καθώς και οι μεταλλαγές που συντελέστην στην περιοχή παρουσιάζουν αναλογίες με τις αντίστοιχες του San Salvario. Όπως είδαμε στην δεύτερη ενότητα, το μεταξουργείο ιδρύεται το 1852, όταν στην περιοχή υπάρχουν μόνο τέσσερα οικοδομήματα, ενώ η χωροθέτηση εκεί και λειτουργία του εργοστασίου αποτελεί αφορμή για δημιουργία και άλλων παραγωγικών μονάδων, η μεγαλύτερη και σημαντικότερη από τις οποίες είναι το εργοστάσιο του Γκαζιού στην ευρύτερη περιοχή. Δημιουργείται έτσι μια ολοκληρωμένη παραγωγική ζώνη στο Μεταξουργείο, στην οποία ο οικιστικός πυρήνας εμφανίζεται κυρίως μετά τη διακοπή λειτουργίας του εργοστασίου. Ο ήδη διαμορφωμένος μέχρι τότε χαρακτήρας της περιοχής αποτέλεσε το λόγο για τη συγκέντρωση μεσαίων και χαμηλών οικονομικά στρωμάτων που φτάνουν στην περιοχή αρχικά από το εσωτερικό της χώρας και ήδη από το 1875 η συνοικία ενσωματώνεται στον ιστό της πόλης. Τις μεταλλαγές που συντελούνται στις δύο γειτονιές με χρονική αφετηρία την εγκατάσταση του βιομηχανικού πυρήνα εκεί μπορούμε να τις εξετάσουμε μέσα από ζεύ117

ΤΕΛΙΚΟΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ

γη χρήσεων και τη συνύπαρξη διαφορετικών ζευγών στον αστικό ιστό τους. Τα ζεύγη αυτά αναφέρονται στο χώρο της πόλης και ταυτόχρονα σχετίζονται με τους χρήστες (κατοίκους, εργαζομένους, επιχειρηματίες κ.λ.π) και τις διαφορετικές καθημερινότητές τους. Επιχειρώντας μια ομαδοποίησή τους, από την ίδρυση της βιομηχανικής δραστηριότητας και στο εγγύς αυτής χρονικό διάστημα, παρατηρούμε ότι το San Salvario αποτελεί, κυρίως για την πλειονότητα του πληθυσμού του, περιοχή κατοικίας και εργασίας και σε ένα δεύτερο επίπεδο συνοικία παραγωγής και εργασίας ή παραγωγής και κατοικίας. Η γειτονιά εκφράζεται επομένως ως συνύπαρξη ζευγών χρήσεων που εναλλάσσονται μεταξύ κατοικίας-εργασίας-παραγωγής. Στην περίπτωση του Μεταξουργείου, όπου τη χρονική περίοδο λειτουργίας του εργοστασίου η οικιστική χρήση δεν είναι τόσο έντονη, το ζεύγος χρήσεων που περιγράφει το χώρο είναι παραγωγή-εργασία. Μέχρι το 1875, που σηματοδοτεί τη διακοπή λειτουργίας του μεταξουργείου, και το 1922 όταν το εργοστάσιο της Fiat μεταφέρεται στο Lingotto, ο χώρος και των δύο συνοικιών εξακολουθεί για κάποιο διάστημα να καθορίζεται από τα προϋπάρχοντα ζεύγη χρήσεων – χρηστών. Σταδιακά και με διαφορετικούς ρυθμούς συντελούνται αλλαγές. Έτσι, στο San Salvario ισχυροποιεί την παρουσία του το ζεύγος κατοικίας-εργασίας, με αύξηση κυρίως της πρώτης, ενώ τα ζεύγη παραγωγής-εργασίας και παραγωγής-κατοικίας υποβαθμίζονται, λόγω της εξασθένησης της παραγωγικής δραστηριότητας. Στη συνοικία του Μεταξουργείου αναδύεται το ζεύγος κατοικία-εργασία, το οποίο αναγορεύεται κυρίαρχο με τη γρήγορη ανάπτυξη της οικιστικής χρήσης, ενώ και εδώ το ζεύγος παραγωγή-εργασία εκφράζει σε μικρότερο βαθμό την περιοχή, υποστηριζόμενο τώρα από μικρότερης κλίμακας παραγωγικές μονάδες. Τέλος, ο σύγχρονος αστικός χαρακτήρας των δύο περιοχών αρθρώνεται γύρω από το ζεύγος αναψυχής-κατοικίας, όπου η αναψυχή έχει λάβει τη θέση της άλλοτε ισχυρής δραστηριότητας της παραγωγής, καθώς και από τα ζεύγη αναψυχή-κατοικία και εργασία-κατοικία, καθένα από τα οποία εκφράζει διαφορετικές κοινωνικές ομάδες που δρουν στην περιοχή.

118

ΤΕΛΙΚΟΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ

Παρατηρώντας την πορεία των δύο συνοικιών βλέπουμε ότι παρουσιάζουν κοινό σημείο αφετηρίας : η βιομηχανία ήταν ο κυρίαρχος και πρωταρχικός λόγος προκειμένου να αναπτυχθεί μια συνοικία έξω από τα τείχη της πόλης. Γύρω από τη δραστηριότητα αυτή δημιουργείται ο οικιστικός και εμπορικός ιστός των περιοχών και επιτυγχάνεται η ενσωμάτωσή τους με τον πολεοδομικό ιστό της προϋπάρχουσας πόλης. Βέβαια, οι δύο συνοικίες εξελίχθηκαν και αναπτύχθηκαν διαφορετικά, λόγω και της διαφορετικής ιστορίας του παραγωγικού πυρήνα που εμφανίζεται σε αυτές. Στο San Salvario το αστικό περιβάλλον αναπτύσσεται κατά τη διάρκεια την βιομηχανικής περιόδου, ενώ το Μεταξουργείο περιμένει το κλείσιμο του εργοστασίου για να αναπτυχθεί. Σήμερα, καταλήγουν να παρουσιάζουν πάλι ομοιότητες μεταξύ τους, τόσο ως προς τις δραστηριότητες όσο και ως προς τους χρήστες. Με την αποβιομηχάνιση του Μεταξουργείου και την απομάκρυνση του εργοστασίου της Fiat από το San Salvario οι δύο περιοχές παρουσιάζουν για αρκετά χρόνια σημάδια υποβάθμισης, προκαλώντας το ενδιαφέρον δημόσιων και ιδιωτικών φορέων που επιθυμούν να τις αναζωογονήσουν. Έτσι, παρατηρούμε ότι και στις δύο εμφανίζεται σιγά-σιγά ένα δίκτυο δραστηριοτήτων αναψυχής και πολιτισμού σε συνύπαρξη με την κατοικία, καθώς και η προσέλκυση νέων κατοίκων (καλλιτεχνών, φοιτητών). Σήμερα, τόσο το San Salvario όσο και το Μεταξουργείο εμφανίζουν έντονα τα στοιχεία της πολυπολιτισμικότητας και της συνύπαρξης ποικίλων κοινωνικών ομάδων με εντελώς διαφορετικό πολιτιστικό, μορφωτικό και οικονομικό υπόβαθρο. Στον ίδιο χώρο συγκατοικούν και δουλεύουν μετανάστες, παλιότεροι και πιο πρόσφατοι, παλιοί κάτοικοι καθώς και η «νεοφερμένη» κοινωνική ομάδα που χαρακτηρίζεται από καλλιτεχνικές αναζητήσεις και ανησυχίες και συμμετέχει με τις δράσεις της στην πολιτισμική αναβάθμιση της γειτονιάς. Παράλληλα και σε ένα δεύτερο επίπεδο με τους παραπάνω, εμφανίζονται δραστηριότητες, που αφορούν κυρίως την πορνεία και τα ναρκωτικά και που συμβάλλουν στη δημιουργία πυρήνων υποβάθμισης. 119

ΤΕΛΙΚΟΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ

Η ομοιότητα των δύο περιοχών δε σημαίνει την ταύτιση τους ούτε ιστορικά, όπως ήδη υπογραμμίσαμε, ούτε σήμερα. Οι κάτοικοι αντιμετωπίζουν με διαφορετικούς τρόπους τις αλλαγές που λαμβάνουν χώρα σε κάθε μία από τις περιοχές. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το ζήτημα της μετανάστευσης και των ευαίσθητων κοινωνικών ομάδων. Σε συνάρτηση και με γενικότερες αντιλήψεις και πολιτικές σε επίπεδο πόλης-χώρας, η ενσωμάτωση των μεταναστών φαίνεται, στο San Salvario, να γίνεται πιο ομαλά και η κατανομή τους στο χώρο να είναι πιο ομοιόμορφη, σε αντίθεση με το Μεταξουργείο όπου παρατηρούνται συγκεντρώσεις αλλοδαπών και οι αντιδράσεις των κατοίκων είναι πιο οξυμένες. Επιπλέον, κάνοντας μια συνολική αποτίμηση της εικόνας των δύο περιοχών σήμερα θα μπορούσαμε να πούμε πως η συνοικία του San Salvario φαίνεται να λειτουργεί καλύτερα συγκριτικά με τη συνοικία του Μεταξουργείου, όσον αφορά τη συνύπαρξη δραστηριοτήτων και χρηστών, και τη συλλειτουργία οργανισμών και κατοίκων. Το γεγονός αυτό φαίνεται τόσο στον τρόπο που αντιμετωπίζεται στις δύο περιοχές το θέμα των μεταναστών, όσο και στον τρόπο με τον οποίο γίνονται παρεμβάσεις στο αστικό περιβάλλον μέσω των προγραμμάτων ανάπλασης. Στο San Salvario οι μεταλλαγές γίνονται με αργό ρυθμό και έχουν πιο ήπιο χαρακτήρα, τα προγράμματα που εφαρμόζονται συγκροτούνται κατά κύριο λόγο από ήπιες παρεμβάσεις που πραγματοποιούνται σταδιακά σε διαφορετικά χρονικά διαστήματα, με αποτέλεσμα να αφομοιώνονται καλύτερα και πιο γρήγορα από το περιβάλλον της συνοικίας και να το αναβαθμίζουν σταδιακά. Από την άλλη πλευρά οι αλλαγές στο Μεταξουργείο παρουσιάζονται με πιο συγκεντρωτικό τρόπο δρομολογώντας έτσι μία κατάσταση που τείνει να προκαλέσει την ολοκληρωτική και απότομη αλλαγή της φυσιογνωμίας της περιοχής.

120

ΤΕΛΙΚΟΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ

Η οικονομική κρίση μετά το 2010, τόσο στην Ελλάδα όσο και στη Ιταλία, εμποδίζει τις επενδύσεις και μπλοκάρει την εξέλιξη των προγραμμάτων ανάπλασης αλλά και του φαινομένου gentrification. Αυτό το οποίο μπορούμε να πούμε, βασιζόμενες στα προγράμματα των αναπλάσεων και τους στόχους τους, είναι πως στο Μεταξουργείο οι τάσεις για gentrification της περιοχής είναι πιο έντονες και φαίνεται πιο πιθανό να πραγματοποιηθούν πιο γρήγορα στο μέλλον, ενώ στο San Salvario τέτοιες τάσεις δεν είναι τόσο εμφανείς. Μένει το μέλλον να δείξει πώς τελικά θα εξελιχθούν οι δύο αυτές περιοχές και ποια από τις δύο εν τέλει «πήρε τις σωστές αποφάσεις».

121

Π Α Ρ Α ΡΤΗΜ Α ΤΑ

ΠΑΡΆΡΤΗΜΑ 1

Στόχοι προγραμμάτων ανάπλασης που εκπονήθηκαν από το κράτος για το Μεταξουργείο: «Μεταξου ργεί ο: Μ ελέτη Α ν α β ά θ μ ι σ η ς» : -- αναβάθμιση της παραδοσιακής δομής της γειτονιάς και ταυτόχρονη τόνωση της χρήσης της κατοικίας, -- ανάδειξη της ιστορικής σημασίας τμημάτων της περιοχής (Δημόσιο Σήμα), -- απομάκρυνση οχλούσων χρήσεων, -- αντιμετώπιση κυκλοφοριακού προβλήματος, -- γενικότερη βελτίωση του αστικού περιβάλλοντος, κυρίως μέσω της αισθητικής αναβάθμισης, -- «Ειδικές Ζώνες Οργανωμένης Ανάπλασης» που αφορούν την Ιερά Οδό, το Δημόσιο Σήμα 120 και την περιοχή του εργοστασίου, -- ειδικά προγράμματα σημειακών επεμβάσεων, όπως πλατείες, δημόσιους ελεύθερους χώρους, πεζοδρομήσεις, τεχνικές υποδομές και διατήρηση κτιριακού αποθέματος,

120

Χωροθετείται στη συμβολή των οδών Λεωνίδου και Πλαταιών και αποτελεί το πιο σημαντικό νεκροτα-

φείο της Αρχαίας Αθήνας, http://kmprotypigeitonia.org/?p=news&id=dimosiosima 126

-- ανάδειξη της ιστορικής φυσιογνωμίας της γειτονιάς. 121 « Αν αγ ν ώρι ση και προτάσε ι ς π α ρ εμ β ά σ εων γ ι α τη ν π ερ ι ο χ ή Μ ετ αξ ουρ γεί ου »: -- επανένταξη του Μεταξουργείου στην αντιληπτική ενότητα του Ιστορικού Κέντρου της Αθήνας, με αποκατάσταση των προσπελάσεων των πεζών και ανάδειξη αναφορών και μνημείων, -- η λειτουργική ενσωμάτωση σε μια ενιαία δομή υπηρεσιών μητροπολιτικού κέντρου, η οποία συνδυάζει και ενότητες κατοικίας με ειδικά χαρακτηριστικά, -- η πρόκληση του παράλληλου ενδιαφέροντος από συλλογικούς και δημόσιους φορείς που να μπορούν να αναλάβουν επικουρικό ρόλο στην αναμόρφωση του περιεχομένου και του οικονομικού ρόλου της περιοχής, σύμμετρα προς το γεωμετρικό πλεονέκτημα της κεντρικότητας, μετέχοντας με επενδυτικά προγράμματα στην ανάπτυξή της, -- η επισήμανσητης ανάγκης οργανικά συσχετισμένων δράσεων προγραμματισμού για τις δημόσιες υποδομές και για το ρόλο τους στην ανάπλαση του κέντρου.122

121

Δρίτσα Α. 2009, Αναπλάσεις αστικών περιοχών – φαινόμενα gentrification, Το παράδειγμα του

Μεταξουργείου, Τομέας Πολεοδομίας και Χωροταξίας, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΕΜΠ, Διπλωματική εργασία, σελ. 70 122

Δρίτσα Α. 2009, Αναπλάσεις αστικών περιοχών – φαινόμενα gentrification, Το παράδειγμα του

Μεταξουργείου, Τομέας Πολεοδομίας και Χωροταξίας, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΕΜΠ, Διπλωματική εργασία, σελ. 74 127

ΠΑΡΆΡΤΗΜΑ 2

Υλοποιημένες πρωτοβουλίες της Υπηρεσίας για την Τοπική Ανάπτυξη (Agenzia per lo sviluppo locale) : -- Η σύνταξη του «Σχεδίου Αστικής Ανάπλασης» (Piano di Qualificazione Urbana), με στόχο την παροχή ευκαιριών για την πύκνωση του εμπορίου -- Η προετοιμασία του οδηγού για το San Salvario (Guida al Borgo di San Salvario) και του οδηγού για τους χώρους κουλτούρας -- Η συμμετοχή στο πρόγραμμα «Ιπτάμενο Χαλί» (Sul Tappeto Volante), για την αναβάθμιση του τοπικού σχολικού συστήματος -- Μελέτη για τη δημιουργία «Του Σπιτιού της Συνοικίας » (Casa del Quartiere), ενός δημόσιου πολύ-χώρου, που λειτουργεί ως ένα εργαστήριο για το σχεδιασμό και την υλοποίηση κοινωνικών και πολιτιστικών δραστηριοτήτων και εμπλέκει ενώσεις, πολίτες, καλλιτεχνικούς και πολιτιστικούς φορείς και αποτελεί έναν ανοιχτό χώρο διέλευσης, συνάντησης και ανταλλαγής δραστηριοτήτων και προσώπων, και παροχής δημόσιων υπηρεσιών για τους κατοίκους. -- Το σημείο πληροφόρησης για την ασφάλεια (Infosicurezza) και τα έργα που αφορούν την αστική ασφάλεια, σε συνεργασία με τον Περιφερειακό Τομέα (Settore Periferie) και τη Δημοτική Αστυνομία Διοίκηση (Comando della Polizia Municipale), σύμφωνα με το LR 6/2004. -- Την κοινωνική και τεχνική πλαισίωση του Προγράμματος Ανάκαμψης (Piani di Recupero), που εγκρίθηκε στο πλαίσιο του νόμου 457/1978, στην περιοχή της Via Nizza, μέσω του προγράμματος «Κατοικώντας στην πολυτισμικότητα» (Abitare la 128

multiculturalità). -- Το εγχειρίδιο για τη συντήρηση των κτιρίων του 1800, το οποίο αναλύει τους λόγους υποβάθμισης και προστασίας των ιστορικών κτιρίων, και προτείνει τις απαραίτητες τεχνικές για την εξυγίανση της κατοίκησης. -- Η αναζωογόνηση μιας αυλής στη via Nizza σε συνδυασμό με ένα πιλοτικό πρόγραμμα, στο οποίο προβλέπεται η εφαρμογή επεμβάσεων μικροχειρουργικής για το μετασχηματισμό της γειτονιάς από το εσωτερικό της, από την καρδιά της αστικής και κοινωνικής δομής : αυτή της αυλής. -- Πρόγραμμα Ανάκαμψης (Piani di Recupero) της via Nizza που ασχολείται με την ανάπλαση δύο οικοδομικών τετραγώνων στη via Nizza, όπως προβλέπεται από την Πόλη του Τορίνο (Citta di Torino)-έργο που ολοκληρώθηκε το 2013. -- Το Πιλοτικό Σχέδιο San Salvario (San Salvario Pilota), που ιδρύθηκε από μια ομάδα κατοίκων της περιοχής και εργάζεται στην ιδέα της εικόνας της περιοχής και της επανίδρυσης της ζωτικότητας, ξεκινώντας από τα στοιχεία που συνθέτουν την ταυτότητά της.123

123

http://www.cicsene.it 129

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΊΑ

Β ιβ λ ία - Ερ γ α σ ίε ς Αγριαντώνη X. 1986, Οι απαρχές της εκβιομηχάνισης στην Ελλάδα τον 19ο αιώνα, Ιστορικό αρχείο των εκδόσεων της Εμπορικής Τράπεζας της Ελλάδος Αγριαντώνη X. – Χατζηιωάννου Μαρία Χριστίνα 1995, Το Μεταξουργείο της Αθήνας, Αθήνα, ΚΝΕ / ΕΙΕ Αλεξανδρή Γεωργία 2013, Χωρικές και Κοινωνικές Μεταβολές στο κέντρο της Αθήνας: η περίπτωση του Μεταξουργείου, Διδακτορική Διατριβή, Αθήνα, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο Τμήμα Γεωγραφίας D’Apote Laura 2010, Crisi e rigenerazione di un quartiere urbano : il caso di San Salvario a Torino Rel. Agata Spaziante and Elisabetta Forni, Torino, Politecnico di Torino Benevolo L. –Λαζαρίδης Π. 1977, Βιομηχανική επανάσταση – Βιομηχανική πόλη, Αθήνα, Εκδόσεις Α. Λιβάνης και Σια Bianco Mario - Scaglione Massimo 2011, San Salvario, Torino, Εκδόσεις Graphot Bolzoni Magda 2013 What tourists ignore : Ambivalences, conflicts and compromises in a changing neighbourhood, Berlin CICSENE 1996, Problematiche e opportunità di un “Quartier latin : studio sull’ area di San Salvario, Torino Δρίτσα Αθηνά 2009, Αναπλάσεις αστικών περιοχών – φαινόμενα gentrification, Το παράδειγμα του Μεταξουργείου, διδακτορική εργασία, Τομέας Πολεοδομίας και Χωροταξίας - Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΕΜΠ Ginesi Mariana 2008, Intervento fenomenologico in Piazza Madama Cristina e creazi 131

one di un’ identità visiva a San Salvario, Torino, Politecnico di Torino Hall P – Pfeiffer U. 2000, Urban future 21, A Global Agenda for twenty-first century cities, Λονδίνο, Εκδόσεις E & F. N. Spon Ires Piemonte 1995, Un caso al microscopio : conflitti e prospettive in un quartiere urbano ISMEL (Istituto per la Memoria e la Cultura del Lavoro) 2012-13, Torino e le fabbriche Percorsi multimediali sulla storia industrial della città Καρανάτση Έλενα, Η χαρτογράφηση της υποβάθμισης, Η Καθημερινή, 2010 Χάρης Καρανίκας, Γιάννης Παπαδόπουλος, Κατερίνα Βουτσινά, Εδώ δεν είναι Ελλάδα. Εδώ είναι Οµόνοια, Τα Νέα, 2010 Καρύδης Δημήτρης Ν. 2008, Τα επτά βιβλία της πολεοδομίας, 2η έκδοση, Αθήνα, Εκδόσεις Παπασωτηρίου Κάτου Μαρία 2006, Ο χώρος και η εργασία : Η εργασία και ο χώρος στις καπιταλιστικές χώρες της Ευρώπης – Μια πρώτη προσέγγιση, Μεταπτυχιακή εργασία, Κατεύθυνση: Πολεοδομία – Χωροταξία, Μάθημα: μεταλλαγές των ιδεών για την πόλη στον 20ο αιώνα Κατσαούνη Σταυρούλα 2014, Μια διερεύνηση διαδικασιών gentrification, μέσα από το παράδειγμα του Μεταξουργείου, Ερευνητική εργασία, Χανιά Lopez Laura Catalina Corredor 2013, Urban requalification of public spaces of the quadrilateral area of San Salvario, Turin, Rel. Gron Silvia, Πτυχιακή εργασία, Torino, Politecnico di Torino, Facoltà di architettura Mandracci Comoli Vera 2006, Le città nella storia d’ Italia, Torino, Editori Laterza

132

Μαντούβαλου M. 1985-1995, Εισαγωγή σε θέματα αστικοποίησης και ανάπτυξης του αστικού χώρου – Διαδικασίες αστικοποίησης, Σημειώσεις μαθημάτων πολεοδομίας, Αθήνα, ΕΜΠ Marx K. – Engels Fr. 1846, Μορφές ιδιοκτησίας, καταμερισμός της εργασίας και πόλη, από το βιβλίο των Καυκάλα Γ. – Γιαουτζή Μ. 1977, Η πόλη στο κεφαλαιοκρατικό σύστημα, Αθήνα, Εκδόσεις Οδυσσέας Μπελαβίλας Ν. 1998, Ιστορικός βιομηχανικός εξοπλισμός στην Ελλάδα, Αθήνα, Εκδόσεις Οδυσσέας Νεσφυγέ Λία, Τα γκέτο άλλαξαν γειτονιά, Τα Νέα, 2009 Ντούρα Μαγδαληνή - Παπαδάκη-Μαραγκού Ήρα 2013, Κοινωνική δυναμική και χωρικές μεταλλάξεις : το παράδειγμα του Μεταξουργείου, Διάλεξη, ΕΜΠ Ονισένκο Κώστας, Η μάχη για την αποκατάσταση του κέντρου, Η Καθημερινή, 2010 Σελιανίτη Ευδοκία, 2006, Χάρτα των Αθηνών, άποψη του Μοντέρνου Κινήματος για την πόλη ή ερμηνεία των συμπερασμάτων του IV CIAM από τον Le Corbusier, Μεταπτυχιακή εργασία, ΕΜΠ, Κατεύθυνση: Πολεοδομία – Χωροταξία, Μάθημα: μεταλλαγές των ιδεών για την πόλη στον 20ο αιώνα Smith N. and Williams P. 1986, Alternatives to orthodoxy: invitation to a debate. In Gentrification of the City, ed. N. Smith and P. Williams, Λονδίνο, Εκδόσεις Allen & Unwin Tαξιάρχη Παναγιώτα, Το Μεταξουργείο- Ιστορική και πολεοδομική εξέλιξη από την αρχαιότητα έως σήμερα, http://kmprotypigeitonia.org/files/file/01_Historical_report. pdf Χατζηιωσήφ Χ. 1999, Ιστορία της Ελλάδας του 20ου αιώνα, Τόμος Α1, κείμενο Σ. Πετμεζάς Η δημογραφική συγκυρία : Η δεύτερη φάση της διαδικασίας Δημογραφικής Μετάβασης και η Υπερατλαντική Μετανάστευση, Αθήνα, Εκδόσεις Βιβλιόραμα 133

Χατζηιωσήφ Χ. 1999, Ιστορία της Ελλάδας του 20ου αιώνα, Τόμος Β1, κείμενο Χ. Λούκος Μικρές και μεγάλες πόλεις, Αθήνα, Εκδόσεις Βιβλιόραμα Χατζηιωσήφ Χ. 1999, Ιστορία της Ελλάδας του 20ου αιώνα, Τόμος Δ1, κείμενο Α. Καραδήμου – Γερόλυμπου Πόλεις και εθνικός χώρος σε κατάσταση πολιορκίας, Αθήνα, Εκδόσεις Βιβλιόραμα Zukin S. 1990, Socio-spatial prototypes of a new organisation of consumption: the role of real cultural capital , Sociology, 24 (1)

Ι σ τότοπ οι http://www.quartieri.torino.it/sansalvario http://issuu.com http://www.mcetorino.altervista.org, “Periodo degli ampliamenti ottocenteschi” http://www.museotorino.it, “Ex Fiat di corso Dante” http://government.gov.gr/wpcontent/uploads/2011/05/ http://www.oliaros.com/ http://www.athensvoice.gr/the-paper/article/481/ http://www.tovima.gr/vimagazino/views/article/?aid=531623 http://www.euro2day.gr/news/economy/124/articles/612124/Article.aspx http://kmprotypigeitonia.org/ http://www.sansalvario.org/gruppo_associazione http://www.cicsene.it/ http://www.arpnet.it/inpro/salvario 134

http://athensbiennale.org http://remapkm.org http://nomadikiarxitektoniki.net https://metaxourgeio.wordpress.com/tag/ναρκωτικά http://paratissima.it http://www.sansalvario.org/ricerche.php http://plastique-fantastique.de/Team http://www.avventuraurbana.it/

Π η γ έ ς ε ικόν ω ν http://2.bp.blogspot.com/ http://www.lascighera.org/ http://provocateur.gr/ http://payload315.cargocollective.com/ http://www.cosebellemagazine.it/ http://kmprotypigeitonia.org/ http://remapkm.org/ http://images.elculture.gr/ http://tvxs.gr/ http://upload.wikimedia.org/ http://popaganda.gr/ http://www.torinotoday.it/

135

http://www.castellodirivoli.org/ http://www.art-vibes.com/ https://metaxourgeio.files.wordpress.com http://3.bp.blogspot.com/ http://batala.gr/ http://www.quilombo.gr/ http://www.newsbomb.gr/ http://sunsalvario.it/ http://visitjohnstownpa.com/ http://www.haikudeck.com http://www.b92.net http://pixgood.com http://manchestergazette.co.uk http://galleryhip.com http://sites.google.com http://www.greekarchitects.gr/ http://ww.w.iconolo.gy/ http://www.eleusina.gr/ http://mlp-blo-g-spot.blogspot.gr http://areeweb.polito.it http://milano.repubblica.it http://www.museotorino.it 136

http://www.in2life.gr http://www.sostenibile.com Αγριαντώνη X. 1986, Οι απαρχές της εκβιομηχάνισης στην Ελλάδα τον 19ο αιώνα, Ιστορικό αρχείο των εκδόσεων της Εμπορικής Τράπεζας της Ελλάδος Mandracci Comoli Vera 2006, Le città nella storia d’ Italia, Torino, Editori Laterza και από προσωπικό αρχείο οι εικόνες 12,14, 19, 21, 25, 27 και εικόνες σελίδων 122 - 123, μετά τους τελικούς προβληματισμούς.

137