APLA nr 6

„Nie tylko akta. Archiwum jakiego nie znacie” to przygotowana przez Archiwum Państwowe w Lublinie prezentacja nietypowych obiektów, które trafiły do zasobu Archiwum oraz materiałów archiwalnych niezwykłych ze względu na ich treść bądź formę. Pokażemy popiersie cara Mikołaja II, portret ścienny prezydenta Stanisława Wojciechowskiego, tablicę adresową z czasów II wojny światowej Adolf Hitler Platz pochodzącą z Placu Litewskiego w Lublinie, odznakę policyjną z okresu międzywojennego oraz wiele innych.

Dzięki zgromadzonym w Archiwum zbiorom odtworzymy gabinet kancelisty oraz miejsce pracy pocztowca.

Ekspozycja zostanie wzbogacona prezentacją niezwykłych, często śmiesznych, a także ciekawych pod względem treści dokumentów, które od września 2010 r. systematycznie prezentujemy za pośrednictwem internetowej Galerii Jezuicka 13 www.jezuicka13.pl autorstwa pracownika Archiwum Państwowego w Lublinie Marka Krzykały. W tej części zobaczymy zebrane w 12 planszach wybrane ciekawostki archiwalne zaprezentowane w ciągu blisko dwóch lat na stronie galerii, pogrupowane w identycznym systemie tagów, m.in. takich, jak: Kobieta, PRL, Zbrodnia, Wojna, Kościół, Milicja czy Lublin. A wszystko to w scenerii niedostępnych na co dzień piwnic Archiwum z fragmentami murów dawnych kamienic miejskich Lublina.

Zapraszamy od godz. 20:00 do północy

2

APLA NR 1(6) CZERWIEC 2012

WYDARZENIA - RELACJE

Powstanie listopadowe na Lubelszczyźnie W dniach 28-29 listopada 2011 r. Archiwum Państwowe w Lublinie oraz II Katedra Historii Nowożytnej Instytutu Historii Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II zorganizowały wspólnie konferencję Powstanie listopadowe na Lubelszczyźnie. Źródła, wydarzenia, ludzie. Pierwszy dzień konferencji wypełniły obrady odbywające się w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, drugi dzień zaś w siedzibie Archiwum Państwowego w Lublinie. W ramach konferencji otwarto wystawę Powstanie listopadowe na Lubelszczyźnie w materiałach archiwalnych przygotowaną przez APL oraz zaprezentowano stronę internetową poświęconej powstaniu. W programie konferencji znalazła się także inscenizacja historyczna Spotkanie w. ks. Konstantego z delegatami województwa lubelskiego w Lubartowie, promocja książki Jana Skarbka Województwo lubelskie w powstaniu listopadowym 1830-1831 oraz ogłoszenie wyników konkursu dla gimnazjalistów i licealistów na „Kurier Lubelski Nr 1”.

Edyta Targońska W dniach 28-29 listopada 2011 r. odbyła się konferencja naukowa Powstanie Listopadowe na Lubelszczyźnie. Źródła, wydarzenia, ludzie zorganizowana przez Archiwum Państwowe w Lublinie oraz II Katedrę Historii Nowożytnej Instytutu Historii Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II. Pierwszego dnia konferencji obrady odbywały się w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, a referaty wygłosili: prof. Wiesław Śladkowski (UMCS) Powstania listopadowego bitwy i potyczki w Lubelskiem i na południowym Podlasiu – zarys problematyki; dr Jan Skarbek (KUL) Działania wojenne w województwie lubelskim; dr Jan Warmiński (KUL) Województwo podlaskie pod okupacja rosyjską w Powstaniu Listopadowym; dr Michał Mroczek (IPN Oddział Lublin) Działalność wywiadu polskiego na Lubelszczyźnie; dr Jacek Feduszka (Muzeum w Zamościu) Raporty dla komendanta twierdzy zamojskiej w Powstaniu 1830-1831, gen. Jana Krysińskiego

Dr Jan Skarbek podczas swojego wystąpienia w trakcie pierwszego dnia konferencji

w zbiorach Muzeum Zamojskiego w Zamościu; prof. Norbert Kasparek (UWM) Oficerowie 10 pułku ułanów lubelskich w Powstaniu i na emigracji; dr Maciej Mycielski (UW) Powstanie Listopadowe w pamiętnikach Kajetana Koźmiana; mgr Dariusz Taźbirek (UMCS) Lublin w pierwszych tygodniach Powstania; dr Ireneusz Sadurski (IX LO w Lublinie) Biskup lubelski Mateusz Wojakowski w Powstaniu; prof. Anna Barańska (KUL) Postawy urzędników lubelskich w czasie Powstania w świetle anonimowego raportu oraz mgr Edyta Targońska (APL) Akta Komisji Województwa Lubelskiego jako źródło do dziejów Powstania Listopadowego.

1830-1831, Lublin 2011. Podczas drugiego dnia konferencji referaty wygłosili: mgr Jowita Piotrowicz (APL) Polegli i cywilne ofiary powstania listopadowego w świetle ksiąg urzędów stanu cywilnego; dr Piotr Rachwał (KUL) Epidemia cholery z 1831 r. w świetle rejestracji ciągłej; diakon dr

Drugiego dnia konferencji obrady odbywały się Otwarcie wystawy Powstanie listopadowe w materiałach archiwalnych w siedzibie Archiwum Państwowew siedzibie Archiwum Państwowego w Lublinie go w Lublinie.

Sesję naukową poprzedziło otwarcie Piotr Siwicki (KUL) Powstanie listopadowe wystawy Powstanie listopadowe na Lu- w archiwum Chełmskiego Konsystorza belszczyźnie w materiałach archiwalnych Greckokatolickiego; Agnieszka Konprzygotowanej przez Edytę Targońską, stankiewicz (APL) Archiwalia Heroldii na której zaprezentowano wybór materia- Szlacheckiej – dokumentacja skutków łów archiwalnych dotyczących powstania Powstania Listopadowego; Krzysztof pochodzących m.in. z akt Komisji Woje- Kołodziejczyk (APL Oddział Kraśnik) wództwa Lubelskiego, Komisji Wojewódz- Akta hipoteczne jako źródło do dziejów twa Podlaskiego, Akt miasta Lublina, Powstania Listopadowego; Anna Jadeszko Akt miasta Bełżyce, Akt miasta Lubarto- (APL) Akta notarialne jako źródło do bawa, Urzędu Wojewódzkiego Lubelskie- dań nad Powstaniem Listopadowym; dr go 1918-1939, Akt ze zbiorów Muzeum Marcin Baranowski (KUL) Źródła do dzieKatolickiego Uniwersytetu Lubelskiego jów Powstania Listopadowego w zbiorach oraz Archiwum Klemensowskich z Cele- rękopiśmiennych Biblioteki Uniwersyteckiej jowa. Wystawa została także wzbogacona KUL oraz dr Grzegorz Figiel (WBP im. H. materiałami z Wojewódzkiej Biblioteki Łopacińskiego) Źródła do dziejów PowstaPublicznej im. Hieronima Łopacińskie- nia Listopadowego w zbiorach rękopiśmiengo w Lublinie oraz mapami opracowany- nych Wojewódzkie Biblioteki Publicznej im. mi kartograficznie przez Marię Juran do H. Łopacińskiego w Lublinie. >> publikacji Jana Skarbka Województwo lubelskie w powstaniu listopadowym APLA NR 1(6) CZERWIEC 2012

3

Zaprezentowano także przygotowaną przez Marka Krzykałę stronę internetową poświęconą Powstaniu Listopadowemu na Lubelszczyźnie, na której znalazły się materiały wykorzystane do wystawy oraz inne przechowywane w Archiwum Państwowym w Lublinie, a nie prezentowane na wystawie dokumenty dotyczące powstania listopadowego w województwie lubelskim. Galeria jest dostępna pod adresem http://lublin.ap.gov.pl/powstanielistopadowe.

Konferencję zamknęła odegrana w Ratuszu w Lublinie inscenizacja historyczna Spotkanie w. ks. Konstantego z delegatami województwa lubelskiego w Lubartowie w wykonaniu studentów i doktorantów historii Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego opracowana na podstawie raportu delegatów województwa lubelskiego z 12 grudnia 1830 r. znajdującego się w aktach Komisji Województwa Lubelskiego przechowywanych w Archiwum Państwowym w Lublinie oraz promocja książki Jana Skarbka Województwo lubelskie w powstaniu listopadowym 1830-1831.

Reminiscencje historyczne Lubartów i Lubelszczyzna w Powstaniu Listopadowym w Pałacu Sanguszków w Lubartowie w dniu 7 marca 2012 r.

dowym, których współorganizatorem było Archiwum Państwowe w Lublinie. Pierwszym punktem spotkania była inscenizacja historyczna Spotkanie w. ks. Konstantego z delegatami województwa lubelskiego w Lubartowie w wykonaniu studentów i doktorantów historii Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego opracowana na podstawie wspomnianego już raportu delegatów. Warte podkreślenia jest, iż inscenizacja została zaprezentowana w Pałacu Sanguszków w Lubartowie, tj. w miejscu, w którym w 1830 r. odbyła się rozmowa w. ks. Konstantego z delegatami województwa lubelskiego. Następnie uczestnicy spotkania wysłuchali wykładu dr. Jana Skarbka o bitwie pod Lubartowem stoczonej 10 maja 1831 r. między wojskami polskimi pod dowództwem gen.

Wojciecha Chrzanowskiego a oddziałami rosyjskimi z korpusu gen. Cypriana Kreutza. Ostatnim punktem spotkania było otwarcie w Muzeum Regionalnym Inscenizacja historyczna Spotkanie w. ks. Konstantego z delegatami województwa lubelskiego w Lubartowie wystawy „Pow Lubartowie w Pałacu Sanguszków w Lubartowie wstanie Listopadowe na LuWystawa oraz inscenizacja historyczna spotkały się z dużym zain- belszczyźnie w materiałach archiwalnych” przygotowanej przez teresowaniem odbiorców, co zaowocowało zaprezentowaniem ich Archiwum Państwowe w Lublinie w ramach obchodów 181. roczw Muzeum Regionalnym w Lubartowie. W dniu 7 marca 2012 r. nicy wybuchu powstania listopadowego. w Muzeum Regionalnym w Lubartowie odbyły się reminiscenfotografie: Archiwum KUL, Marek Krzykała, Amadeusz Targoński cje historyczne Lubartów i Lubelszczyzna w Powstaniu Listopa-

*

Wystawa Powstanie listopadowe w materiałach archiwalnych w siedzibie Archiwum Państwowego w Lublinie

4

APLA NR 1(6) CZERWIEC 2012

WYDARZENIA - KALENDARIUM

MAJ 2012

Wizyta delegacji z Jekaterynburga W dniu 11 maja 2012 r. Archiwum Państwowe w Lublinie odwiedziła pięcioosobowa delegacja z Uralskiego Federalnego Uniwersytetu im. Pierwszego Prezydenta Rosji Borysa Mikołajewicza Jelcyna w Jekaterynburgu. W jej skład wchodzili pracownicy naukowi z Katedry Archiwistyki i Historii Administracji oraz Katedry Dokumentacyjnych i Informacyjnych Podstaw Zarządzania (prof. Anatolij Władymirowicz Czernouchow kierownik Katedry Archiwistyki i Historii Administracji i pozostali pracownicy jego katedry: prof. Alewtina Michajłowna Safronowa, starszy wykładowca Inna Anatoliewna Surowcewa, starszy wykładowca Ałła Leonidowna Mienszykowa oraz prof. Ludmiła Mikołajewna Mazur kierowniczka Katedry Dokumentacyjnych i Informacyjnych Podstaw Zarządzania.) Gościli oni w Lublinie w związku z seminarium

pt. „Problemy rozwoju archiwów i archiwistyki w Rosji i Polsce w XX wieku” zorganizowanym przez Zakład Archiwistyki UMCS. W czasie wizyty w Archiwum dyrektor Piotr Dymmel przedstawił warunki i zasady funkcjonowania archiwów państwowych w Polsce ze szczególnym zwróceniem uwagi na charakter i znaczenie zmian w ich działalności w ostatnim czasie. Rosyjskich gości interesowały zwłaszcza sprawy dostępności do materiałów archiwalnych i informatyzacji archiwów. W trakcie wycieczki po Archiwum mogli zapoznać się z działalnością pracowni naukowej i pracowni digitalizacji, poznali też warunki i sposoby przechowywania materiałów archiwalnych.

W galerii wystawowej obejrzeli ciekawsze zabytki przechowywane w lubelskim Archiwum.

MARZEC 2012

Zapałki Andersena 2012 W tym roku laureatem ZAPAŁEK ANDERSENA 2012, których gala wręczenia odbyła się w sobotę 31 marca, zostało między innymi Archiwum Państwowe w Lublinie. Jak czytamy w uzasadnieniu:

Za otwarcie swoich podwoi i przygarnięcie - bezwarunkowe - zgrai prymitywnych gwardzistów, dzielnych muszkieterów, dworu królewskiego, osób duchownych w purpurze, paryskich kur, dzieci i kurtyzan, i całego paryskiego motłochu, za wspólne śpiewanie przez panie portierki kolejnych numerów muzycznych, za całą okazaną – bezwarunkowo - pomoc podczas nocnych prób i przekształcenie pomieszczeń szacownej instytucji w garderoby, charakteryzatornie i „fryzjernie”.

Dziękujemy! foto: semimatt.pl (źródło: teatrandersena.pl)

APLA NR 1(6) CZERWIEC 2012

5

WYDARZENIA - KALENDARIUM

Odsłonięcie tablicy pamiątkowej na kamienicy Riabininów

LUTY 2012

9 lutego 2012 r. na lubelskiej kamienicy położonej przy ulicy Złotej 3 odsłonięto tablicę upamiętniającą Jana i Sergiusza Riabininów.

Budynek, w którym obecnie mieści się Oddział Literacki im. Józefa Czechowicza Muzeum Lubelskiego, w 1996 r. został przekazany przez rodzinę Riabininów w darze miastu na cele kultury. Pamiątkową tablicę na domu przy ul. Złotej 3 umieszczono dzięki inicjatywie i staraniom Komitetu Honorowego dla Upamiętnienia Rodziny Riabininów, któremu przewodniczyła prof. dr hab. Anna Tukiendorf, a wśród jego członków znalazł się dyrektor Archiwum Państwowego w Lublinie Piotr Dymmel.

Odsłonięcia tablicy pamiątkowej dokonali: Danuta Riabinin (wdowa po Sergiuszu Riabininie), przewodnicząca Komitetu prof. dr hab. Anna Tukiendorf oraz dr Jacek Sobczak, członek Zarządu Województwa Lubelskiego.

Po odsłonięciu tablicy pamiątkowej uczestnicy uroczystości zgromadzili się w siedzibie Oddziału Literackiego im. Józefa Czechowicza Muzeum Lubelskiego w Lublinie i wysłuchali wystąpień przedstawicieli władz miasta i województwa oraz prof. dr hab. Anny Tukiendorf. Głos zabrali także goście wspominając Sergiusza Riabinina.

Piotr Dymmel przypomniał natomiast postać Jana Riabinina – wybitnego archiwisty, historyka i kustosza Archiwum Państwowego w Lublinie.

Z archiwum kulturalnego Lublina

KWIECIEŃ 2012

Dzięki współpracy z Pocztą Polską Region Sieci w Lublinie w dniu 11 kwietnia 2012 r. w gmachu Poczty Głównej przy ul. Krakowskie Przedmieście 50 w Lublinie miało miejsce otwarcie wystawy „Z archiwum kulturalnego Lublina”. Wystawa przygotowana przez Archiwum Państwowe w Lublinie prezentowała dziedzictwo kulturalne Lublina i Lubelszczyzny. Przypomnieliśmy na niej wydarzenia, instytucje i ludzi: teatry, kina, galerie, twórców, festiwale, wystawy, po których ślad zachował się w materiałach archiwalnych przechowywanych w Archiwum. Za umożliwienie ekspozycji wystawy na Poczcie Głównej, życzliwość i pomoc organizacyjną serdecznie dziękujemy Panu Henrykowi Szabale Dyrektorowi Sieci Regionu w Lublinie oraz Panu Andrzejowi Wyroślakowi Naczelnikowi Urzędu Pocztowego Lublin 1.

Niecodzienna wizyta

6

APLA NR 1(6) CZERWIEC 2012

sie remontów zabytkowe elementy dawnej architektury miejskiej i klasztornej. Pani Minister z uznaniem odniosła się też do działań związanych z poprawą warunków pracy archiwistów i przechowywania materiałów archiwalnych. Podkreśliła potrzebę dalszych starań o pozyskanie środków na remont elewacji budynku i dziedzińca Archiwum. Na koniec spotkania dyrektor Piotr Dymmel zaprezentował szczególnie cenne materiały archiwalne przechowywane w lubelskim Archiwum, w tym także te związane z historią architektury, które wzbudziły u Pani Minister – znanej specjalistki w tej dziedzinie – duże zainteresowanie.

foto: mkidn.gov.pl

9 maja 2012 r. Archiwum Państwowe w Lublinie odwiedziła prof. dr hab. Małgorzata Omilanowska podsekretarz stanu w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego. W czasie blisko dwugodzinnego pobytu w Archiwum Pani Minister została zapoznana z bieżącymi pracami naszej instytucji i problemami, które w sposób szczególny wpływają na ich wykonywanie. Miała też okazję zwiedzić Archiwum i ocenić postęp prac modernizacyjnych prowadzonych w głównej siedzibie Archiwum przy ul. Jezuickiej. Szczególnie duże wrażenie wywarły na niej pracownia naukowa i pracownia digitalizacji oraz galeria wystawowa, w której podziwiała odsłonięte w cza-

MAJ 2012

SPRAWOZDANIA

Trochę statystyki... czyli wieści z Pracowni Naukowej Zofia Maria Jakóbczak 2011 rok był rokiem zmian dla Pracowni naukowej z kilku względów, a wszystkie te zmiany miały dla nas bardzo pozytywny charakter.

Odnotowaliśmy zdecydowany wzrost liczby użytkowników zasobu archiwalnego i w porównaniu z poprzednimi latami wzrost ten wyniósł około 25 %. W zeszłym roku przynajmniej raz odwiedziło nas 1643 osoby korzystające ze zbiorów Archiwum. Zarejestrowaliśmy 947 nowych użytkowników w tym 45 zagranicznych.

Najliczniejszą grupą korzystających były osoby prowadzące poszukiwania do celów naukowych. Dla nich udostępniliśmy blisko 18 tysięcy jednostek inwentarzowych.

Na drugim miejscu znaleźli się użytkownicy prowadzący poszukiwania do celów genealogicznych, przy czym genealodzy w swych badaniach wykorzystali blisko 21 tysięcy (!) jednostek archiwalnych. Aby przedstawić to bardziej obrazowo: w 2011 roku były 252 dni robocze, dzieląc liczbę udostępnionych jednostek przez liczbę dni wynika, że do samych badań genealogicznych udostępnialiśmy 83 jednost-

ki archiwalne (tj. księgi czy mikrofilmy) dziennie. Pozostali korzystający prowadzący poszukiwania do celów własnościowych, socjalnych, popularyzatorskich i innych skorzystali z ponad 7 tysięcy jednostek. Całkowita liczba materiałów udostępnionych w Pracowni wyniosła 45 868 jednostek inwentarzowych. Z wymiany międzyarchiwalnej skorzystało w Pracowni 64 użytkowników.

Zmiany, o których wspomniano to także zdecydowany wzrost udostępniania dokumentów elektronicznych, czyli archiwaliów, które zostały zdigitalizowane (zeskanowane). Mimo że wiele dokumentów można już obejrzeć nie wychodząc z domu za pośrednictwem strony: www.szukajwarchiwach.pl, to jednak bardzo chętnie korzystano z tego rodzaju udostępniania w Archiwum.

Innowacja, jaka pojawiła się pod koniec zeszłego roku to także możliwość samodzielnego kopiowania dokumentów. Nie obyło się wprawdzie bez rozbieżności pomiędzy Państwa oczekiwaniami a procedurami archiwalnymi oraz zaleceniami konserwatorskimi, niemniej jednak ta opcja udostępniania archiwaliów cieszy

się dużym zainteresowaniem obok możliwości standardowego, odp łat nego w ykony wania kopii.

Pewne zmiany objęły także szatę graficzną naszych formularzy. Dostępne są także wzory poprawnego wypełniania druków oraz tzw. Karty usług, z których każdy klient może uzyskać informacje o procedurach związanych z udostępnianiem materiałów archiwalnych. Zmiany te są efektem udziału Archiwum w cyklu szkoleń pt. „Klient w centrum uwagi administracji”.

Mamy nadzieję, że rok 2012 będzie równie obiecujący pod względem danych statystycznych ale przede wszystkim bardzo owocny pod względem naszej codziennej współpracy z Państwem. Wszystkich zainteresowanych zapraszamy do skorzystania z zasobu Archiwum.

Pracownia naukowa Archiwum Państwowego w Lublinie

APLA NR 1(6) CZERWIEC 2012

7

WYDARZENIA

Żydzi Lubelscy - Pamięć Zagłady.

W 70. rocznicę likwidacji lubelskiego getta

Przed 70 laty rozegrały się ostatnie tragiczne wydarzenia, które oznaczały koniec historii lubelskich Żydów. W marcu 1942 r. Niemcy rozpoczęli w Lublinie wielką tzw. akcję wysiedleńczą ludności żydowskiej, która doprowadziła do likwidacji lubelskiego getta i śmierci tysięcy Żydów. W ciągu zaledwie kilku miesięcy unicestwiono społeczność i kulturę, które przez prawie 500 lat były związane z dziejami naszego miasta.

Piotr Dymmel 20 marca 1941 r. gubernator lubelski Ernst Zörner wydał zarządzenie o utworzeniu getta w Lubinie. Żydowskim mieszkańcom Lublina nakazano zamieszkać na obszarze wyznaczonym ulicami: od Kowalskiej do Unickiej i od Lubartowskiej do Kalinowszczyzny. Na początku w lubelskim getcie zamieszkiwało ok. 34000 Żydów. Wobec zbyt dużego zagęszczenia ludność getta była regularnie wysiedlana do innych miejscowości i obozów. 22 lutego 1942 r. dokonano podziału dotychczasowego obszaru getta na część „A” i „B”. W części „B” zamieszkali Żydzi pracujący w niemieckich przedsiębiorstwach i instytucjach oraz zatrudnieni w Radzie Żydowskiej. Wydzielona część getta obejmowała rejon ograniczony ulicami: Rybną, Kowalską, Krawiecką, Podwale, Grodzką i z powrotem do Rybnej. Od 17 do 31 marca 1942 r. w getcie trwała akcja wysiedlania ludności żydowskiej do obozów zagłady w Bełżu. Żydzi posiadający specjalnie ostemplowane karty byli przesiedleni do getta „B”, natomiast pozostała część getta była likwidowana. W rezultacie tej akcji w getcie pozostało tylko kilkanaście tysięcy osób.

Niemcy w dalszym ciągu prowadzili wysiedlenia. W tym celu ustalono, że jedynym dokumentem uprawniającym do pozostania w Lublinie nie będą wcześniej ostemplowane karty lecz nowy tzw. J-Ausweis z czarną literą J w żółtej gwieździe. Żydzi nie posiadający tego typu dokumentu podlegali wysiedleniu i eksterminacji. 16 kwietnia 1942 r. gubernator lubelski wydał zarządzenie o utworzeniu nowego getta na terenach Majdanu Tatarskiego, przedmieścia Lublina, położonego też blisko obozu na Majdanku, do którego miała się przeprowadzić ludność ze starego getta posiadająca specjalne J-Ausweisy. Przesiedlenie tej części mieszkańców getta nastąpiło od 17 do 19 kwietnia 1942 r.

W pierwszym okresie funkcjonowania nowego getta przebywało tam około 7000 Żydów, z których połowa nie miała oficjalnych dokumentów. Niemcy regularnie dokonywali poszukiwań osób nieposiadających uprawnień do przebywania na terenie getta, schwytani byli rozstrzeliwani. Przeprowadzano też selekcje i wysyłanie do obozów. W wyniku tych działań liczba przebywających w getcie spadła do około 4000 osób. 9 listopada 1942 r. dokonano ostatecznej likwidacji getta, około 3000 Żydów zostało przeniesionych do obozu koncentracyjnego na Majdanku, gdzie nastąpiła ich zagłada. Kilkaset osób zabito na terenie getta.

Jednym z nielicznie zachowanych i przez to unikalnych urzędowych świadectw Holokaustu są akta Rady Żydowskiej w Lublinie z lat 1939-1942 przechowywane w Archiwum Państwowym w Lublinie. Rady żydowskie (Judenrats) zostały utworzone na terenie 8

APLA NR 1(6) CZERWIEC 2012

Generalnej Guberni rozporządzeniem z 28 października 1939 r.

Hansa Franka jako organy pomocnicze dla administracji niemieckiej w realizacji polityki w stosunku do ludności żydowskiej. Rady przekazywały i wypełniały zarządzenia władz niemieckich dotyczące m. in. przeprowadzania spisów ludności żydowskiej, dostarczania bezpłatnych robotników do prac przymusowych oraz zajmowały się sprawami aprowizacji, egzekucji podatków, policji żydowskiej, opieki społecznej i zdrowotnej, sanitarnymi, mieszkalnictwa, prowadzeniem dokumentacji stanu cywilnego. Dziwnym zbiegiem okoliczności akta lubelskiej Rady Żydowskiej po likwidacji getta w Majdanie Tatarskim w listopadzie 1942 r. zostały zabezpieczone przez kierownika niemieckiego Urzędu Archiwalnego (Archiwamt) przy zarządzie dystryktu w Lublinie i przekazane do miejscowego Archiwum Państwowego.

Po wojnie w 1949 r. przekazano je w depozyt Żydowskiemu Instytutowi Historycznemu w Warszawie, skąd po blisko dwudziestu latach powróciły do zasobu Archiwum Państwowego w Lublinie.

Wśród akt Rady Żydowskiej w Lublinie znajdują się dwie szczególnie cenne jednostki archiwalne, które są ostatnim śladem istnienia ponad 4000 żydowskich mieszkańców getta w Majdanie Tatarskim. Pierwsza o sygn. 158 zawiera wykaz 4270 Żydów przebywających w getcie przed jego likwidacją w listopadzie 1942 r., druga o sygn. 164, opatrzona oryginalnym technicznie brzmiącym tytułem „Skorowidz posiadających J-Ausweis”, jest alfabetycznie ułożoną listą tychże 4270 mieszkańców getta.

Oba wykazy zostały sporządzone przez pracowników lubelskiej Rady Żydowskiej na jesieni 1942 r. w związku z kolejną, zarządzoną przez Niemców, weryfikacją i rejestracją uprawnionych do przebywania w getcie. Najpierw powstał wykaz, w którym wpisywano nazwiska osób w kolejności ich rejestracji (sygn. 158), dopiero nieco później na jego podstawie została sporządzona lista alfabetyczna (sygn. 164). Oba posiadają te same informacje: nazwisko i imię oraz data i miejsce urodzenia, w skorowidzu dodatkowo została utworzona nowa rubryka, w której wpisywano numery J-Ausweisów.

Zachowane spisy są świadectwem Zagłady, ale są też. swoistymi księgami pamięci o ostatnich mieszkańcach lubelskiego getta. Dzięki nim nie są oni anonimowi, możemy ich poznać – jak się nazywali, ile mieli lat, skąd pochodzili. Ich los był tragiczny, na szczęście pamięć o nich jest konkretna i trwała.

Archiwum Państwowe w Lublinie 70 lat po tragicznych i okrutnych wydarzeniach z 1942 roku udostępnia w postaci zdigitalizowanej oba wykazy żydowskich mieszkańców lubelskiego getta.

http://www.lublin.ap.gov.pl/index.php?p=tresc&id=213

Z cyklu: Mamy w Lublinie taką ciekawostkę...

ALBUM PRZESTĘPCÓW Edyta Targońska „Album przestępców”, Komenda Powiatowa Policji Państwowej w Łukowie [1917-1918] 1919-1939, sygn. 84.

Policja Państwowa powołana do życia ustawą z 24 lipca 1919 r. była organizacją państwową stworzoną do utrzymania bezpieczeństwa, spokoju i porządku publicznego.

Stanowiła ponadto organ wykonawczy wymiaru sprawiedliwości w zakresie ścigania przestępstw. Jej strukturę dostosowano

do administracyjnego podziału państwa.

Na czele policji stał komendant główny podlegający bezpośrednio ministrowi spraw wewnętrznych. Władzę zwierzchnią na terenie województwa sprawował komendant wojewódzki, a na terenie powiatu komendant powiatowy. Najwyższą jednostką policyjną były posterunki obejmujące kilka gmin, a w większych miastach komisariaty, sprawujące władzę zwierzchnią nad całymi miastami lub poszczególnymi dzielnicami. W oparciu o zachowane w Archiwum Państwowym w Lublinie akta policji z terenu województwa lubelskiego zdołano ustalić następujące działy pracy policji państwowej: ogólny, personalny, dyscyplinarny, wyszkolenia, gospodarczy i urząd śledczy (wydział śledczy). Znajdujący się w zespole Komenda Powiatowa Policji Państwowej w Łukowie [1917-1918]

1919-1939 „Album przestępców” jest najprawdopodobniej pozostałością po pracy tego ostatniego wydziału. Akta Komendy Powiatowej Policji Państwowej w Łukowie zostały przekazane do Archiwum Państwowego w Lublinie w związku z zarządzonym w lipcu 1937 r. przez komendanta wojewódzkiego generalnym porządkowaniem i segregacją ksiąg i akt we wszystkich jednostkach policyjnych.

Zgodnie z rozkazem Komendy Głównej PP nr 678 z roku 1936 regulowanie zagadnień kancelaryjnych i porządkowanie akt odbywało się we wszystkich urzędach policyjnych w kraju. Nie jest pewne, czy wśród przekazanych wówczas do Archiwum Państwowego w Lublinie materiałów Komendy Powiatowej Policji Państwowej w Łukowie znalazł się również „Album przestępców”, gdyż podano tylko ilość przekazanych jednostek bez ich szczegółowego spisu.

Do ewidencji Archiwum Państwowego w Lublinie „Album” został wpisany w 1970 r. jako przekazany przez Naczelną Dyrekcję

Archiwów Państwowych w ramach akt rewindykowanych z ZSRR. „Album przestępców” znajduje się w płóciennej oprawie i zawiera fotografie przestępców wraz z podaniem ich imienia i nazwiska, pseudonimu, określeniem rodzaju przestępstwa, numeru i daty protokołu sprawy oraz informacji o dalszych losach przestępcy. Zdaje się on być uzupełnieniem prowadzonych przez Komendę Powiatową Policji Państwowej w Łukowie ksiąg kontroli dochodzeń (zwanych też kontrola protokołów) podających nazwiska oskarżycieli lub poszkodowanych, nazwisko oskarżonego, nazwiska świadków, wskazanie dowodów rzeczowych i przebieg załatwienia sprawy. Album zawiera ponadto fotografie skradzionych przedmiotów, osób poszukiwanych przez policję oraz zmarłych. Fotografie pochodzą z lat 1918-1935 i obrazują zmiany zachodzące w fotografii policyjnej w okresie międzywojennym.

APLA NR 1(6) CZERWIEC 2012

9

ARCHIWALNE KURIOZA

TAJEMNICE CARSKIEGO BIUSTU Znaleziony w kotłowni dawnej siedziby Archiwum Państwowego w Lublinie mieszczącej się w części klasztoru po-Wizytkowskiego przy ul. Narutowicza 10, przysypany węgłem, odkryty podczas przeprowadzki Archiwum do nowej siedziby przy ul. Jezuickiej 13 – tak o popiersiu cara Mikołaja II znajdującego się w Archiwum Państwowym w Lublinie głosi archiwalna legenda. W jaki sposób trafił do Archiwum, skąd się tam wziął w budynku przy ul. Narutowicza 10 i dlaczego akurat tam, jakie były losy carskiego biustu? Oto wyniki archiwalnego śledztwa.

Edyta Targońska Jowita Piotrowicz W aktach Rządu Gubernialnego Chełmskiego znajduje się informacja, że w sierpniu 1899 r. pojawiła się oddolna inicjatywa Naczelnika Powiatu Tomaszowskiego, aby zbudować w mieście Tomaszowie kamienną kaplicę na pamiątkę panowania Aleksandra II. Zgodnie z pierwotnymi planami władz powiatu kaplica miała być usytuowana naprzeciwko cerkwi pod wezwaniem Św. Mikołaja Cudotwórcy.

Zgodę na budowę kaplicy wydało Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, a na ten cel przeznaczono 400 rubli. W kwietniu 1901 r. odbyła się zbiórka funduszy na ten cel wśród mieszkańców miasta Tomaszowa.

Jednak ludność Tomaszowa nie okazała się zbyt hojna i zebrana kwota nie wystarczała na pokrycie kosztów budowy kaplicy.

Z tego powodu zdecydowano o wpłacie zebranych funduszy na rachunek oszczędnościowy. W listopadzie 1908 r. zrodziła się kolejna idea o sfinansowaniu sali imieProjekt postumentu z popiersiem cara Mikołaja II z 1912 r.

10

APLA NR 1(6) CZERWIEC 2012

nia Aleksandra II w szpitalu w Tomaszowie, który planowano zbudować. Niestety i ten pomysł nie doczekał się realizacji. W listopadzie 1910 r. podjęto decyzję o wystawieniu na najładniejszym placu miasta popiersia Mikołaja II na postumencie z szydłowieckiego marmuru dla upamiętnienia 300-letniego panowania dynastii Romanowów. Na ten cel z kasy miejskiej Tomaszowa miało trafić dodatkowo 200 rubli. Projekt popiersia wykonał inżynier architekt S. Chitryn, a wykonawcą została firma E. Willera z siedzibą w Moskwie. W otoczeniu postumentu zaprojektowano cementowe ogrodzenie.

Materiały budowlane miały pochodzić od prywatnych osób (cement oraz kamień) i z zapasów niesfinalizowanej Popiersie cara Mikołaja II przechowywane w Archiwum Państwowym w Lublinie inwestycji budowy szpitala (cegła). Generał-Gubernator go wynika, że popiersie cara Mikołaja II Warszawski G. Skałom ocenił ten projekt w związku z wydarzeniami I wojny światojako „nieodpowiadają- wej znalazło się na terenie Rosji, a po traktacy powadze wydarzenia”, cie ryskim z 1921 r. zostało reewakuowane. gdyż zebrane środki oka- O zwrot biustu Mikołaja II prosiło w 1923 zały się niewystarczające. r. Starostwo Powiatowe Tomaszowskie.

Pomimo tego ustalono datę Wojewoda Lubelski pismem do Dyrekodsłonięcia na dzień 21 tora Archiwum Państwowego w Lublinie lutego 1913 r. Z powodu z dnia 10 stycznia 1923 r. wyraził opinię, braku ok. 180 rubli popier- że do wniosku Starostwa Powiatowego sia nie odebrano ze stacji Tomaszowskiego się nie przychyla, a to kolejowej w Rejowcu, więc z tego względu, „że uważam za wskazane, planowane uroczystości by biust ten jako odlany z brązu i przednie doszły do skutku. Co- stawiający ogromną wartość kruszcu, kół mierzył ok. 3,15 m i był został przesłany do Głównego Skarbca, wykuty z szarego granitu, gdzie mógłby być użyty na monetę obiea wykonany był w Toma- gową”. Wola Wojewody Lubelskiego jedszowie Lubelskim. Dopiero nak nie została spełniona, a carski biust w 1915 r. nastąpiło odsło- do obecnej chwili jest przechowywany nięcie popiersia cara Miko- w Archiwum Państwowym w Lublinie. łaja II jednak nie na placu Dlaczego popiersie cara Mikołaja II nie zomiejskim, a w jednej z sal stało przetopione na monetę obiegową? władz powiatowych.

Na to pytanie być może odpowie dalsze archiwalne śledztwo przeprowadzone Z zachowanych akt w zasobie lubelskiego Archiwum. z okresu międzywojenne-

ODDZIAŁ W RADZYNIU PODLASKIM

ZABIĆ ŚMIECHEM Dariusz Magier 30 rocznicę wprowadzenia stanu wojennego w Polsce (grudzień 2011 r.) Oddział Archiwum Państwowego w Radzyniu Podlaskim upamiętnił wydawnictwem Zabić śmiechem! Satyra antysolidarnościowa 1980-1981, które towarzyszyło pokazowi multimedialnemu nt. zwalczania przez komunistów opozycji w latach 19801981 przy pomocy satyry politycznej.

W PRL rysunek satyryczny był sztuką aluzji i prawdziwym polem rywalizacji karykaturzystów z wszechwładną cenzurą, ale jednocześnie stanowił też potężny oręż propagandowy, po który chętnie sięgano, zwłaszcza w okresach przesileń politycznych.

Komuniści narzucili podległym sobie twórcom swoistą konwencję, która ukształtowała się jeszcze w okresie stalinizmu. Był to określony kod symboli i znaków,

którymi posługiwano się właściwie do końca PRL. Karykatura miała być ideologiczną bronią, która nie tylko reaguje na polityczne posunięcia przeciwnika politycznego, ale też demaskuje jego cele, co oznacza, że nie tyle powinna wzbudzać śmiech, ale wręcz gniew i nienawiść do wroga. Prezentowane w katalogu przykłady rysunku satyrycznego to przejaw wielotorowości propagandy władz komunistycznych. Pomimo terminu „satyra antysolidarnościowa” użytego w tytule katalogu, materiały archiwalne prezentowane w nim obejmują satyryczne rysunki ośmieszające nie tylko „Solidarność”, ale ogół ówczesnej opozycji: Komitet Samoobrony Społecznej KOR, Konfederację Polski Niepodległej czy Niezależne Zrzeszenie Studentów.

Książeczka zawiera kilkadziesiąt rysunków satyrycznych rozprowadzanych przez struktury partii komunistycznej w Polsce, których celem było ośmieszenie i zniechęcenie społeczeństwa do działań opozycyjnych. Rysunki stanowią materiały archiwalne przechowywane w zasobie Archiwum Państwowego w Lublinie i Radzyniu Podlaskim, których wyboru dokonał i wstępem opatrzył niżej podpisany.

ZEBRANIE NAUKOWE - STRESZCZENIE

AKTA LUBELSKIEGO PCK JAKO ŹRÓDŁO DO BADANIA STRAT WOJENNYCH I REPRESJI W LATACH 1939-1945 Tomasz Rodziewicz Poniższy tekst jest streszczeniem referatu wygłoszonego podczas zebrania naukowego w Archiwum Państwowym w Lublinie w czerwcu 2011 r.

W referacie przedstawiono: rys historyczny szacowania osobowych strat wojennych w Polsce, strukturę organizacyjną lubelskiego PCK, charakterystykę kancelarii, zawartość informacyjna akt pod względem przydatności do zagadnienia szacowania osobowych strat wojennych i represji.

Problem oceny strat osobowych i represji, które dotknęły Polskę podczas II wojny światowej należy do kluczowych zagadnień najnowszej historii Polski. Szacowanie tych strat zaczęło się już 1943 r. przez Delegaturę Rządu na Kraj. W 1947 r. Biuro Odszkodowań Wojennych ogłosiło dane o osobowych stratach wynoszącą liczbę 6.028 mln osób zabitych i zmarłych podczas wojny. Późniejsze badania nie zmieni-

ły ustaleń z 1947 r. Problem ustalenia polskich osobowych jest nadal otwarty.

Zadaniem PCK w czasie wojny było udzielanie pomocy i opieki żołnierzom, którzy ucierpieli na zdrowiu, na skutek działań wojennych należącym do armii ojczystej jaki do armii nieprzyjacielskiej, udzielanie takiej samej pomocy jeńcom wojennym, prowadzenie ewidencji strat w ludziach poległych, zmarłych, rannych i zaginionych oraz pośredniczenie w wymianie tych danych między stronami walczącymi, współdziałanie z organami wojskowej służby zdrowia, wreszcie niesienie pomocy ludności cywilnej, dotkniętej wojną. PCK z siedzibą w Lublinie obejmował zakresem działania woj. Lubelskie. Kancelaria prowadzona była w systemie dziennikowym, zakładano też kartoteki osobowe.

Informacje o osobowych strat wojennych i represjach w dokumentacji PCK można podzielić na dwie kategorie: 1) dane zbiorcze – sprawozdaniach, protokółach lustracji i korespondencji Okręgu i Oddziałów PCK; 2) dane indywidualne do-

tyczące osób- wykazy i listy, skorowidze poległych, zmarłych, pochowanych, depozytów, rannych, jeńców, zawiadomienie o śmierci, świadectwo śmierci, karta zgonu, protokóły - przyjęcia zgłoszenia śmierci lub miejsca W materiałach lubelskiego PCK pozostały informacje dotyczące losów biorący udział w wydarzeniach okresu wojny głównie na Lubelszczyźnie, ale są też wiadomości z innych terenów, a nawet wydarzeń poza granicami Polski. W aktach zachowały się wiadomości o losach osób dotkniętych skutkami walk z Niemcami i Sowietami w 1939 r., nalotów bombowych na miasta i wsie, zbrodni katyńskiej, rozmaitych form terroru: egzekucji, pacyfikacji, obozów koncentracyjnych, więzień, robót przymusowych, wysiedleń ludności, walk partyzanckich, działań wojennych w 1944 - 1945. Te akta zawierają wiadomości niemal od pierwszego do ostatniego dnia wojny.

APLA NR 1(6) CZERWIEC 2012

11

GALERIA JEZUICKA 13

JEZUICKA13.PL - ARCHIWUM Z INNEJ BECZKI Marek Krzykała 12 września 2010 r. Archiwum Państwowe w Lublinie uruchomiło w Internecie stronę Galeria Jezuicka 13 (www.jezuicka13.pl) mającą na celu dotarcie z informacjami o działalności, zasobie i ofercie Archiwum do osób spoza tradycyjnego kręgu klientów poprzez dostarczenie im odmiennego, świeżego i zabawnego spojrzenia na archiwalia.

Grupę docelową stanowią ludzie młodzi, fani ciekawostek i śmiesznych treści dostępnych w Internecie. Jest to inicjatywa całkowicie oddolna, wykonana i obsługiwana przez małe grono pasjonatów – archiwistów, z czasem angażująca coraz więcej osób wyszukujących zabawne treści w materiałach archiwalnych przy okazji ich opracowania, digitalizacji, udostępniania czy realizacji poszukiwań archiwalnych. Na początku 2012 r.

Galerię doceniono w projekcie „Klient w centrum uwagi administracji” realizowanym przez Kancelarię Prezesa Rady Ministrów umieszczając ją w Zbiorze Dobrych Praktyk jako przykład godnego rekomendacji działania usprawniającego proces obsługi klienta administracji

publicznej w ramach działań promujących. Istotą innowacyjności oraz uniwersalności jest to, że jest to pierwsza taka propozycja w ofercie archiwów państwowych, jeden z najpopularniejszych blogów archiwalnych, przy czym jest to proste i niedrogie rozwiązanie możliwe do zastosowania przez archiwa i inne instytucje kultury.

Z TEKI JÓZEFA KUSA

APLA - Bezpłatny biuletyn Archiwum Państwowego w Lublinie | Nr 1 (6) Czerwiec 2012 © Archiwum Państwowe w Lublinie, ul. Jezuicka 13, 20-950 Lublin Odwiedź nas w internecie: www.lublin.ap.gov.pl | www.jezuicka13.pl | www.facebook.com/APwLublinie Redakcja: Marek Krzykała, Edyta Targońska, Piotr Dymmel | Opracowanie graficzne: Marek Krzykała Skany materiałów archiwalnych z zasobu Archiwum Państwowego w Lublinie: Marek Krzykała Kontakt: tel. 81 528 61 40 | faks: 81 528 61 46 | e-mail: kanc@lublin.ap.gov.pl