Ścieżkami Pańskiej Góry by andrychow.eu

Urząd Miejski w Andrychowie

Ścieżkami Pańskiej Góry wydanie drugie

Autorzy: Jan Zieliński Witold Alexandrowicz Piotr Chachuła Wydawca:

Andrychów 2011

Pańska Góra z początku naszego wieku na zdjęciu nieznanego autora. W środkowej części widoczne niezalesione, białe miejsce, gdzie wydobywano wapień - dzisiejsza Skałka. Niektóre z widocznych jesionów przetrwały do dziś. Na pierwszym planie widać most kolejowy przez Targaniczankę, dalej drogę do cmentarza, a jeszcze dalej, między drzewami, widać most na Wieprzówce (Rzyczance). (zdjęcie z prywatnych zbiorów Tomasza Bizonia)

Pracę dedykuję wszystkim miłośnikom Pańskiej Góry, a młodych rowerzystów proszę, by nie zapominali, że to nie tylko ścieżki rowerowe, ale też miejsce życia roślin i zwierząt. Ludzie są tu jedynie gośćmi.

Spis treści: Wstęp .................................................................................................................... str. 5 Budowa geologiczna ............................................................................................ str. 6 Ogólna charakterystyka środowiska przyrodniczego ...................................... str. 12 Opis tras: Ścieżka I - Staw Anteckiego i Młynówka ............................................................ str. 17 Ścieżka II - Podmokła łąka ................................................................................ str. 26 Ścieżka III - Suchy las mieszany ........................................................................ str. 33 Ścieżka IV - Sucha łąka i granitognejsy ............................................................ str. 40 Ścieżka V - Las mieszany wilgotny, Skałka ...................................................... str. 49 Ścieżka VI - Potoczek, ols jesionowy, dęby i graby, granica sadu i lasu ......... str. 62 Warstwy lasu ........................................................................................................ str. 74 Panoramy ............................................................................................................. str. 75 Tablice ................................................................................................................... str. 76 Literatura ..............................................................................................................str. 79

Rysunek Młynówki i podpis pod nim wykonałem 31 lat temu. Był moim apelem do Andrychowian, aby nie niszczyć, nie betonować i nie zasypywać takich miejsc. Pisałem, że żyją tu i rozmnażają się rzęsorki, żaby, ropuchy, pstrągi, traszki, ważki i inne żywe istoty. Dzisiaj prawie już ich nie ma, ale jeszcze możliwy jest ich powrót. Może ta książeczka przyczyni się, że lepiej poznamy i zadbamy o ten piękny zakątek miasta, zachowując przyrodę Pańskiej Góry dla przyszłych pokoleń. 4

Wstęp

Pańska Góra, kiedyś zwana także Lanckoroną, ma 428m wysokości nad poziomem morza (wys. bezwzględna). Wznosi się nad centrum Andrychowa ponad 100m (wys. względna), ciągnąc się z północy na południe - od stacji PKP do ul. Kościuszki. Jest najbardziej na północ wysuniętym zalesionym wzniesieniem w obrębie andrychowskiej części Beskidu Małego. Wchodzi w skład tzw. Skałek Andrychowskich, w dużej mierze zbudowanych z wapieni. Stok wschodni zagospodarowany jest na ogródki działkowe - początkowo były tam łąki, później sad owocowy. Jego część północną zajmują resztki łąk i las, a niżej znajdują się zabudowania gospodarskie i domy jednorodzinne. Stok zachodni mniej więcej w połowie pokryty jest starym jabłoniowym sadem, założonym tuż przed II wojną światową. W części północnej tego stoku zlokalizowany jest tor rowerowy do cyklotrialu, a część południową - oddzieloną al. Wietrznego - zajmuje stadion sportowy i osiedle domków jednorodzinnych. Powyżej sadu rośnie las mieszany z dominacją drzew liściastych i nielicznymi drzewami iglastymi. Zbocze północne, na którym usytuowane jest os. Jana Pawła II, to najbardziej stroma część Pańskiej Góry. Jedynie w jego szczytowej części napotkać można resztki łąki i lasu mieszanego. Stok południowy w całości pokryty jest lasem; u podnóża zamyka go niewielki ciek wodny - Młynówka, podmokłe łąki i pozostałość Stawu Anteckiego. Fragment mapy z 1782r., przedstawiający Andrychów i Pańską Górę

Budowa geologiczna

Pańska Góra leży na terenie Beskidów Zachodnich. Pod względem geologicznym pasmo to jest częścią Zewnętrznych Karpat Fliszowych, zbudowanych niemal w całości z tzw. ﬂiszu karpackiego. Ta formacja skalna to

Rys. 1). Mapa geologiczna Karpat

głównie naprzemianległe kompleksy piaskowców i łupków z podrzędnym udziałem zlepieńców. Inne typy skał pojawiają się tu rzadko. Flisz karpacki jest osadem typowym dla bardzo głębokich basenów oceanicznych. Jest on dzielony na pięć wielkich jednostek Rys. 2). Mapa geologiczna Pańskiej Góry geologicznych (serii skalnych). Od południa są to: magurska, przedmagurska (przedmagurska okienna i dukielska), śląska, podśląska i skolska (Rys. 1). W rejonie Andrychowa występują dwie spośród nich: śląska, budująca masyw Beskidu Małego i podśląska, tworząca strefę pogórza. Na granicy tych dwóch jednostek znajdują się cztery wyjątkowe w skali Beskidów wystąpienia skał wapiennych. Jest to tzw. Seria Andrychowska obejmująca cztery „skałki”: w Inwałdzie, Targanicach Dolnych, Roczynach i na Pańskiej Górze. Osady te są dostępne do bezpośredniej obserwacji w kilku nieczynnych kamieniołomach (Inwałd, Roczyny i Pańska Góra, oraz w dolinach potoków (Targanice Dolne). Stan odsłonięcia omawianych utworów jest jednak różny, a wiele ogniw jest widocznych tylko w postaci bloków, dostępnych najczęściej we wcięciach drogowych. 6

pstre łupki

wapienie organogeniczne piaskowce lgockie łupki wierzowskie

wapienie sztramberskie

mylonity

Rys. 3). Stratygraﬁa - wiek i rozmieszczenie warstw skalnych Pańskiej Góry

granitognejsy 7

Pańską Górę budują skały różnego wieku. Najstarszą jest granitognejs, tworzący blok leżący na jej północnym zboczu, na południe od stacji kolejowej (widoczny wyłącznie w postaci silnie zwietrzałego gruzu). Granitognejs jest skałą metamorficzną powstałą w wyniku przeobrażenia innych skał pod wpływem wysokiej temperatury i ciśnienia. Skałą wyjściową, która uległa procesowi metamorficznemu, był prawdopodobnie granit. W składzie mineralnym wprawne oko może wyróżnić dwa główne składniki granitognejsu: kwarce i skalenie. Dokładne obserwacje pozwalają na wydzielenie trzech różnych odmian omawianej skały. Blok granitognejsu poza „zwykłym” procesem metamorficznym był później poddany oddziaływaniu dużych ciśnień, związanych zapewne z fałdowaniem Karpat Fliszowych. Pozostałością tych zjawisk jest silne spękanie, prowadzące częściowo nawet do zatarcia pierwotnej struktury skały. Swoje piętno odcisnęły także procesy wietrzenia prowadzące do niszczenia minerałów, głównie skaleni, i pojawiania się wtórnych minerałów zazwyczaj bogatych w żelazo i nadających skale nieco rdzawej barwy. Drugą odmianą skał metamorficznych występujących na Pańskiej Górze są mylonity, widoczne dawniej w niewielkim odsłonięciu usytuowanym powyżej głównego kamieniołomu, gdzie tworzyły nieregularną ławicę. Mylonity, podobnie jak granitognejs, są skałą metamorficzną, powstającą jednak w wyniku nieco innego procesu. Główną rolę odgrywa tu wysokie ciśnienie, związane z dużymi naprężeniami tektonicznymi, prowadzącymi do zmiażdżenia pierwotnej skały i całkowitego zatarcia jej struktur. Mylonity Pańskiej Góry są skałami o barwie zielonkawej, o niewidocznych gołym okiem ziarnach mineralnych. Współcześnie odsłonięcie tych skał już nie istnieje, ale wnikliwy obserwator może odnaleźć (z trudem!) niewielkie bloczki mylonitów w przyszczytowej partii Pańskiej Góry. Wiek obu typów skał metamorficznych (granitognejsów i mylonitów) jest trudny do jednoznacznego ustalenia. Badania znacznie

Granitognejs z Pańskiej Góry

Mylonit z Inwałdu

większego bloku mylonitów, odsłoniętego w kamieniołomie w Inwałdzie, sugerują, iż omawiane skały powstały przed górną jurą (zatem mają więcej niż 160 mln lat). Wiek granitognejsów jest jeszcze trudniejszy do ustalenia - są prawdopodobnie starsze lub co najwyżej równowiekowe z mylonitami. Utwory metamorﬁczne stanowią starszy element skałki tworzącej Pańską Górę (Rys. 2, 3).

Wapień sztramberski

Wapień z rogowcami

Wapienie bryozoowo-litotamniowe

Element młodszy jest reprezentowany przez skały osadowe, głównie wapienie i margle. Odsłaniają się one w kilku miejscach w postaci niewielkich ścianek skalnych będących pozostałością po dawnej eksploatacji oraz jako bloki we wcięciach drogowych. Najstarsze skały węglanowe to jasne, twarde, drobnoziarniste wapienie zawierające bardzo nieliczną faunę płytkowodnych organizmów rafotwórczych, określanych mianem facji sztramberskiej. Wapienie te, nazywane sztramberskimi, współwystępują z mylonitami i razem z nimi były widoczne w niewielkim wyrobisku leżącym ponad głównym kamieniołomem na Pańskiej Górze. Obecnie można je obserwować tylko w pokrywach zwietrzelinowych jako niewielkie bloki skalne. Duże odsłonięcie omawianych skał znajduje się w nieczynnym kamieniołomie w Inwałdzie. Wiek omawianych skał to 150-140 mln lat (przełom jury i kredy). Młodsze ogniwo serii andrychowskiej odsłania się u podnóża południowo-zachodniego stoku Pańskiej Góry, przy drodze z Andrychowa do Zagórnika, za tzw. „Źródłem Kościuszki”, niestety jest ono bardzo słabo widoczne i trudne do znalezienia, 9

a budujące je skały można obserwować wyłącznie w niewielkich bloczkach. Są to łupkowate ciemne, a po zwietrzeniu białe, wapienie. Ich charakterystyczną cechą jest obecność silnie spękanych ciemnych skał krzemionkowych, zwanych rogowcami. Są to utwory górnej kredy. Najmłodszym ogniwem węglanowej serii andrychowskiej odsłoniętej na Pańskiej Górze są wapienie organogeniczne. Można je obserwować w nieczynnym kamieniołomie, gdzie tworzą ściankę skalną o wysokości kilku metrów - są ciemnoszare z licznymi skamieniałościami widocznymi jako białe żyłki. Najliczniej występują tu skamieniałe glony oraz mszywioły. Stąd pochodzi nazwa tych skał – wapienie bryozoowo-litotamniowe. Tworzyły się one w płytkim, ciepłym morzu. Skały są silnie popękane i łatwo rozsypują się na mniejsze odłamki. Wiekowo łączone są z paleogenem, a dokładnie z wyższym paleocenem i eocenem (58-35 mln lat) (Rys. 2, 3). Południowe stoki Pańskiej Góry budują głębokomorskie osady ﬂiszowe. Są one reprezentowane przez dwa wydzielenia. Starsze z nich to czarne łupki zwane warstwami wierzowskimi. Piękne odsłonięcia tych skał można obserwować w Zagórniku, a przede wszystkim w dolinie potoku Rzyczanka, gdzie tworzą malowniczy skalny wąwóz. Drugim, młodszym wydzieleniem są bardzo twarde krzemionkowe piaskowce. Ich charakterystyczną cechą jest znakomicie widoczna laminacja podkreślona obecnością ciemnych i jasnych warstewek. Skały te są zaliczane do środkowych warstw lgockich. Pojawienie się takiego twardego kompleksu skalnego odciska swoje piętno na morfolo-

Łupki wierzowskie w Zagórniku

Krzemionkowe piaskowce lgockie

gii rejonu Andrychowa. Skały te budują m.in. pasmo zalesionych wzniesień ciągnących się równolegle do szosy Wadowice-Andrychów. Utwory fliszowe (warstwy wierzowskie i lgockie) reprezentują wyższą część dolnej kredy (120-95 mln lat; Rys. 2, 3). Występowanie płytkowodnych osadów węglanowych (wapieni i margli) pośród głębokomorskiego fliszu karpackiego, od dawna budziło zainteresowanie geologów. Było bowiem oczywiste, że oba te typy skał reprezentują skrajnie różne środowiska i w żaden sposób nie mogły powstawać obok siebie. Dodatkowym interesującym elementem był fakt, iż takie skały wapienne pojawiają się na bardzo ograniczonym obszarze (tylko w czterech miejscach w okolicach Andrychowa – w Inwałdzie, Roczynach, Targanicach i na Pańskiej Górze). Pierwotnie te cztery wystąpienia skał wapiennych były uważane za olistility, czyli wielkie bloki, które zsunęły się do basenu fliszowego z płytkiej części zbiornika, a następnie w wyniku fałdowania zostały włączone w masyw Karpat Fliszowych i finalnie odsłonięte przez erozję. Prowadzone przez wiele lat badania geologiczne tego obszaru obaliły jednak ten pogląd. Obecnie genezę Skałek Andrychowskich wyjaśnia się w inny sposób. Flisz Karpat zewnętrznych utworzył się w głębokim na kilka tysięcy metrów zbiorniku morskim. Basen ten nie był jednak jednolity. W jego obrębie istniały głębokie strefy, w których gromadziły się piaskowce i łupki fliszu karpackiego. Strefy te były rozdzielone obszarami podniesionymi, na których panowały warunki płytkowodne sprzyjające sedymentacji wapieni i margli. Takie właśnie wyniesienie rozdzielało leżący na południu basen śląski od leżącego na północy basenu podśląskiego. Strefa ta jest określana mianem Kordyliery Inwałdzkiej. Przez okres jury, kredy i palogenu, czyli przez jakieś 135 milionów lat, Kordyliera Inwałdzka dostarczała materiału do obu basenów fliszowych, a jednocześnie na jej powierzchni tworzyły się wapienie i margle, często z płytkowodną fauną. W początku miocenu (około 20 mln lat), w wyniku nacisku od południa, rozpoczęło się fałdowanie w basenie śląskim. Ogromne masy fliszu zostały sfałdowane i pchnięte ku północy, jako płaszczowina śląska. Na swojej drodze napotkały przeszkodą w postaci Kordyliery Inwałdzkiej i całkowicie ją zniszczyły, tak że dziś nie ma już po niej śladu. Szczęśliwym trafem jednak płaszczowina śląska zdarła część pokrywy osadowej kordyliery i przemieściła ją u swojego czoła w kierunku północnym, aż do współczesnego położenia. W ten sposób powstały „Skałki Andrychowskie” (w tym Pańska Góra) stanowiące jeden z najbardziej interesujących obiektów geologicznych w polskiej części Karpat Fliszowych. 11

Ogólna charakterystyka środowiska przyrodniczego Budowa geologiczna, ukształtowanie terenu, działalność człowieka spowodowała, że Pańska Góra stała się niezwykle interesującym obszarem przyrodniczym dla Andrychowa, czego przykładem jest bardzo urozmaicony jej świat organiczny. Dominuje wielogatunkowy las liściasty o naturalnym charakterze grądu subkontynentalnego Tilio-Carpinetum, choć trudny do pełnego zdeﬁniowania na całym obszarze ze względu na dużą ingerencję człowieka w jego powstanie. Zwarty drzewostan stanowią takie rodzime gatunki drzew liściastych, jak klon jawor, klon zwyczajny, jesion wyniosły, dąb szypułkowy, buk zwyczajny, grab pospolity, wiąz górski (tylko jeden!), olsza czarna, brzoza brodawkowata, wiśnia ptasia (inaczej czereśnia), wierzba iwa, topola osika (nieliczna!), topola czarna i lipa drobnolistna oraz gatunki obce: kasztanowiec zwyczajny (nazwa zwyczajowa: kasztan), dąb czerwony, robinia akacjowa (in. grochodrzew biały). Nieduży udział mają rodzime drzewa iglaste, takie jak

Fragment lasu liściastego od strony sadu z grabami pospolitymi, dębami szypułkowymi i bukiem pospolitym, z dobrze wykształconym podszytem i runem

sosna zwyczajna, świerk pospolity, modrzew europejski i jodła pospolita oraz obcy gatunek - sosna wejmutka. Bogaty i gęsty podszyt głównie tworzą: dziki bez czarny, bez koralowy, 12

Kalina koralowa - owoce

Bez koralowy - owoce

Trzmielina zwyczajna - owoce

kruszyna pospolita, głóg jednoszyjkowy, leszczyna pospolita, dereń świdwa, dzika róża i rosnące młode drzewa liściaste, a z gatunków iglastych - jodła, świerk i sosna. W podszycie, raczej bliżej granicy lasu, rosną także: śliwa tarnina, trzmielina zwyczajna i kalina koralowa. Bujne jest runo leśne, typowe dla żyznych lasów liściastych. Coraz liczniej spotyka się różne gatunki grzybów, w tym wiele jadalnych grzybów kapeluszowych: borowik szlachetny, koźlarz babka, maślak żółty, pieczarka zaroślowa, czy podgrzybek brunatny. Występują też takie ciekawe grzyby, jak ucho bzowe (pasożytujące na dzikim bzie czarnym i jaworze), bardzo dekoracyjny żółciak siarkowy, czy smardz jadalny (gatunek chroniony!). Na Pańskiej Górze rośnie sporo gatunków mchów, ale niewątpliwie najciekawsze są te rzadko występujące wapieniolubne: skrzydlik grzebieniasty (jedno z 2 stanowisk w Beskidzie Małym), paroząb mylny (jedno z 4 stanowisk), płaskomerzyk dzióbkowaty (jedno z 3 stanowisk), namurnik żółtawy (jedyne stanowisko!), kindbergia długogałęzista (jedno z 2 stanowisk). Ciekawostką jest też występowanie, ostatnio dość liczne, w wodach Młynówki rzadko spotykanego mchu wodnego - zdrojka potokowego. Nielicznie występują paprotniki, których jest około 12 gatunków, ale różnie reprezentowanych, czasem tylko przez jeden okaz. Do 13

W bardziej ocienionych i wilgotnych miejscach, spotykamy zawsze ładnie uksztaltowaną nerecznicę samczą

tych ostatnich należą m. in. będące pod ochroną - podrzeń żebrowiec i paprotnik kolczysty. Pozostałe paprotniki to paprocie: zachyłka oszczepowata, wietlica samicza, zaproć górska, nerecznica samcza, nerecznica Borrera, nerecznica krótkoostna, nerecznica szerokolistna oraz skrzypy: polny i błotny. W skład runa, w zależności od podłoża i składu gatunkowego drzew, wchodzą jednak przede wszystkim rośliny okrytonasienne (poad 200 gatunków), m. in. turzyca leśna, sałatnik leśny, żywokost bulwiasty, ziarnopłon wiosenny, szczawik zajęczy, jarzmianka większa, czosnek zielonkawy, kokoryczka wielokwiatowa, kokoryczka okółkowa, czerniec gronkowy, dąbrówka rozłogowa, bluszczyk kurdybanek, mięta polna, szałwia łąkowa, dzwonek pokrzywolistny, kuklik pospolity, wilczomlecz sosnka, żankiel zwyczajny, zawilec gajowy, poziomka pospolita, konwalijka dwulistna, szałwia lepka, jasnota plamista, jasnota purpurowa, czyściec leśny, ﬁołek leśny, starzec Fuchsa, borówka czarna oraz jeżyna popielica i bardzo liczna jeżyna fałdowana. Są też rośliny chronione: konwalia majowa, listera jajowata, marzanka wonna, barwinek pospolity i kopytnik zwyczajny. Nie można pominąć ciekawej roślinności łąkowej, występującej na obrzeżach lasu. W suchych miejscach zobaczyć można chabra łąkowego i driakiewnika, dziurawiec zwyczajny, koniczynę czerwoną i białą, krwawnik pospolity, marchew zwyczajną czy pasożytniczą kaniankę koniczynową. Na wilgotnych łąkach rośnie knieć błotna (in. kaczeniec), rzeżucha łąkowa, ostrożeń warzywny, jaskier ostry, różne gatunki niezapominajek. Są też dwa gatunki chronione: 14

kukułka szerokolistna i wiązówka błotna. Nie brakuje także roślinności szuwarowej, z pałką szerokolistną, trzciną pospolitą i manną mielec na czele. Z roślin wodnych można tu jedynie odnotować występowanie mchu wodnego – zdrojka potokowego. Bujnej roślinności towarzyszy bogaty świat wszędobylskich grzybów. Na terenie Pańskiej Góry stwierdzono 88 gatunków grzybów wielkoowocnikowych. Wśród nich 13 to workowce, a 75 - podstawczaki. Pod względem sposobu odżywiania najliczniejszą grupą (65 gatunków) są grzyby saprotroﬁczne - odżywiające się martwą materią organiczną, następnie grzyby mikoryzowe (w liczbie 16 gatunków) oraz 7 gatunków pasożytniczych. Na uwagę zasługuje 15 gatunków - 5 zamieszczonych na Czerwonej Liście grzybów wielkoowocnikowych w Polsce o statusie R (rzadkie): czyreń sosnowy, fałdówka kędzierzawa, kisielnica trzoneczkowa, twardziaczek cuchnący i włochatka ciemna, jak również 3 rzadkie i objęte ochroną ścisłą: 2 gatunki wiosenne: mitrówka półwolna, smardz jadalny oraz 1 wyrastający jesienią - siedzuń sosnowy. Błyskoporek cynamonowy, boczniaczek pomarańczowożółty, chropiatka kwiatowa i chropiatka pędzelkowata to gatunki zagrożone wymarciem (V). Ponadto na Czerwonej Liście znajduje się również wymierający (E) skórnik wielobarwny. Dodatkowo, na tym terenie stwierdzono dwa gatunki podawane do tej pory zaledwie z kilku stanowisk w Polsce - grzyb podziemny podziemka gwiazdzistozarodnikowa oraz pałecznica grubonasadowa wyrastająca ze sklerot. Ze świata zwierząt najliczniej reprezentowane są bezkręgowce. W Młynów-

W runie, w zależności od podłoża i wilgotności rosną: konwalia majowa, kokoryczka okółkowa czy zawilec gajowy

Jaszczurka żyworódka

ce żyją jeszcze wirki, pijawki, skąposzczety, drobne skorupiaki, owady i ich larwy oraz pajęczaki. W ściółce występują przedstawiciele wijów. W glebie i butwiejącym drewnie spotykamy nicienie. W lesie i na łąkach najliczniejsze są jednak owady – różne gatunki ważek, jętek, prostoskrzydłych, chrząszczy, motyli, pluskwiaków różnoskrzydłych, pluskwiaków równoskrzydłych, czy błonkówek. Licznie występują ślimaki lądowe. Ryb już nie ma. Jeszcze niedawno można było spotkać liczne płazy. Sprzyjały temu dogodne warunki: podmokłe łąki, zarośla, potok Młynówka czy stawy i stawki. Bezogonowe płazy reprezentowane są już przez nielicznych przedstawicieli takich gatunków, jak: żaba trawna, żaba wodna, żaba moczarowa, ropucha szara i kumak górski. Prawdopodobnie żyje tutaj jeszcze rzekotka drzewna. Rzadkością są płazy ogoniaste, a wśród nich traszka zwyczajna i salamandra plamista. Nieliczne gady są reprezentowane przez jaszczurkę zwinkę, jaszczurkę żyworodną i zaskrońca zwyczajnego, zdarza się także spotkać żmiję zygzakowatą. Żyje tu bardzo dużo gatunków ptaków, które znajdują dogodne warunki do żerowania i gniazdowania - drzewa z dziuplami, gęsty i zróżnicowany podszyt, zdziczały sad, trawiaste suche i podmokłe łąki. Występują tu prawie wszystkie gatunki sikorek, dzięcioł czarny, zielony, zielonosiwy, duży i średni, a nawet bardzo rzadki dzięcioł trójpalczasty, pełzacz leśny, kowalik, krętogłów, rudzik, zięba, pokrzewka ogrodowa, pokrzewka czarnołbista, gil, grubodziób, dzwoniec, zimorodek, bocian biały. Często można spotkać (lub tylko usłyszeć!) sójkę, bażanta, kosa i drozda. W tej okolicy gniazduje nawet kruk, jastrząb gołębiarz i sowy, a wśród nich puszczyk i sowa uszata. Z ssaków największym przedstawicielem jest dzik, robiący ostatnio coraz częściej wypady na podmokłe miejsca, sarna - szczególnie licznie spotykana w zimie i na wiosnę, zając szarak, wiewiórka pospolita, żołędnica, mysz leśna, jeż, kret, ryjówki, kuna, tchórz, łasica, czy gronostaj. Na Pańską Górę zaglądają także lis i borsuk (sporadycznie!). Występują nietoperze, a wśród nich bardzo rzadki borowiec wielki. 16

Ścieżka I Staw Anteckiego i Młynówka Spacer rozpoczynamy przy rondzie Ks. Józefa Sanaka, które łączy ulice Garncarską, Dąbrowskiego, Daszyńskiego i aleję Adama Wietrznego, w którą skręcamy w kierunku Pańskiej Góry, zostawiając za sobą Szkołę Podstawową nr 2, Gimnazjum nr 1 (dawniej Szkoła Podstawowa nr 3) i Liceum Ogólnokształcące. Mijamy przebudowany w 2009r. odkryty basen kąpielowy (pierwszy w tym miejscu wybudowano w 1935, na fot. poniżej) i przechodzimy przez tory kolejowe. Przed nami piękny fragment alei Wietrznego, przy której rosną ponad stuletnie jesiony i robinie akacjowe, po lewej stronie widać stary sad jabłoniowy, a po prawej stadion sportowy z kortami wybudowany w 1936r., wielokrotnie do dziś modernizowany. Skręcamy w ul. Tadeusza Kościuszki i idziemy wzdłuż Młynówki. Po prawej stronie mijamy Wojewódzki Szpital Psychiatryczny, częściowo zasłonięty prawie 80 letnimi drzewami, stanowiącymi otoczenie Młynówki i jednocześnie część przyszpitalnego parku - piękne klony jesionolistne, tuje i jesiony z pniami oplecionymi kwitnącymi okazami bluszczu pospolitego. Budynek obecnego szpitala przed drugą wojną światową był siedzibą Kasy Chorych; oddany do użytku w 1930r., w czasie II wojny

Zdj. Alojzy Stuglik, zbiory Archiwum Państwowego w Katowicach, Oddz. w Oświęcimiu

Basen kąpielowy z 1935r.

Zdj. Alojzy Stuglik, zbiory Archiwum Państwowego w Katowicach, Oddz. w Oświęcimiu

Budynek Kasy Chorych i pierwsze boisko KS „Beskid”

światowej był miejscem kolonii dla niemieckich dzieci, służył też żołnierzom wermachtu przebywającym na rehabilitacji, a po 1945 został przekształcony w sanatorium przeciwgruźlicze dla dzieci. Dochodzimy do „Źródła Kościuszki” (dawniej zwanego „Stankową Studnią” ) z tablicą upamiętniającą setną rocznicę Insurekcji Kościuszkowskiej, ufundowaną przez rodzinę hr. Bobrowskich. Zniszczona przez Niemców w czasie wojny, została z inicjatywy miesięcznika „Nowiny Andrychowskie” zrekonstruowana w 1994r. przez Towarzystwo Miłośników Andrychowa przy współpracy z miejscowym Cechem Rzemiosł Różnych, a w 2011 odnowił ją Urząd Miejski. 40m od tego miejsca, idąc w kierunku Zagórnika, można zobaczyć na skarpie przeciętej drogą, białe wapienie razem z ciemnymi krzemionkowymi skałami, zwanymi rogowcami. Przechodzimy metalowym mostkiem nad Staw Anteckiego (zdj. obok), w miejsce, gdzie znajduje się szeroka grobla. Stąd mamy widok zarówno na pozostałość po stawie, jak i niszczejący młyn. Młyn i staw w tym miejscu był już zaznaczony na mapie z 1782r.(str.5). Pierwszym zapamiętanym młynarzem był Ludwik Antecki, długoletni asesor Rady Miejskiej Andrychowa, który ostatecznie zmodernizował młyn w 1904r. Jego syn i następca, Michał Antecki, w okresie międzywojennym dodatkowo podłączył do młyńskiego koła prądnicę. Młyn pracował z wojenną przerwą do lat pięćdziesiątych ubiegłego wieku. Przed laty były tu dwa stawy - mały będący rezerwą wody oraz większy, zarybiony, który dostarczał wodę na koło młyńskie. Dziś młyn powoli się rozpada, 18

zniszczeniu uległo koło wodne (tzw. nasiębierne), wewnętrzne urządzenia są jeszcze w miarę dobrym stanie. Staw nie miał nigdy naturalnego charakteru, ale zmiana stosunków wodnych na tym terenie powoduje, że obecnie ulega stopniowej sukcesji ekologicznej - utracił wodę, zarasta i spłyca się, co w rezultacie powoduje jego całkowitą degradację. Jeżeli nie pomoże mu człowiek, to zniknie z naszego krajobrazu (staw ma być rewitalizowany w 2012r., co rodzi nadzieję na przywrócenie jego roli w małej retencji i powrót organizmów z nim związanych, opisanych w pierwszym wydaniu „Ścieżkami Pańskiej Góry”). Woda do stawu była doprowadzana z pobliskiego potoku Młynówka, która dawniej była połączona ze śluzą na potoku Zagórnickim oraz z korytem Rzyczanki i stawami w Zagórniku. Piszę „była”, ponieważ obecnie ten ciąg wodny nie istnieje i woda pochodzi głównie ze stoków Pańskiej Góry. Dodatkowym magazynem wody są także pobliskie podmokłe łąki (młaki), które doskonale zatrzymują i gromadzą wody opadowe. Dookoła stawu rosną stare olsze czarne, jesiony wyniosłe, nieliczne wierzby, lipy drobnolistne oraz odrosty krzewów, m.in. kruszyny, bzu czarnego, dzikiej róży, a na skraju od strony łąki - jeżyny pofałdowanej. Sam staw porastają szuwary z manną mielec, nieliczną kniecią błotną, trzciną pospolitą, pałką szerokolistną, a na obrzeżach - pokrzywą zwyczajną. Na brzegu i w przybrzeżnych zaroślach rośnie m. in. uczep trójlistkowy, rdest plamisty, rdest nadbrzeżny, szczaw skupiony, szałwia lepka, niecierpek drobnokwiatowy, żywokost bul-

wiasty, ziarnopłon wiosenny, ﬁołek leśny, bluszczyk kurdybanek. Spośród wymienionych roślin warto zwrócić uwagę na uczep trójlistkowy, którego małe owoce posiadają drobne zadziorki. Zaczepiają się nimi o sierść zwierząt oraz ubrania ludzi i w ten sposób rozsiewają nawet w odległych miejscach. Takie zjawisko nazywamy zoochorią, czyli biernym rozsiewaniem nasion z wykorzystaniem zwierząt. Podobnie rozsiewają się rośliny z rodzaju przytulia, łopian czy kuklik, które również spotykane są w okolicy stawu. Zupełnie inaczej rozsiewają się niecierpek i szczawik. Ich nasiona są wyrzucane siłą powstałą w wyniku zmiany turgoru (jędrności) komórek po dotknięciu ich przez zwierzę lub człowieka - ten sposób zaliczany jest do autochorii. Jeszcze inaczej rozsiewa się mniszek lekarski, który tworzy puchowe owocnie, przenoszone wiatrem (anemochoria). Tym sposobem rozsiewają się również drzewa, takie jak wierzby, jesiony, klony, lipy. Nie brakuje tu także roślin, których nasiona są zjadane razem z owocami i wydalane z odchodami zwierząt (endozoochoria; endo znaczy wewnątrz). Do nich należą rosnące nad stawem dziki bez czarny i jeżyny. zoochoria autochoria

Kwiat i owoce kuklika pospolitego

Kwiaty i owoce niecierpka japońskiego

anemochoria

endozoochoria

Kwiaty i owoce podbiału pospolitego

Kwiaty i owoce jeżyny fałdowanej

Na tym stanowisku warto także obejrzeć korzenie roślin, ponieważ łatwo jest je wyrwać z podłoża. Wiele roślin bagiennych używa korzeni do pompowania powietrza w głąb podłoża, które ze względu na skład i strukturę jest go pozbawione. To m. in. dlatego takie rośliny jak pałka i trzcina są używane w korzeniowych oczyszczalniach biologicznych (jedna z nich pracuje niedaleko Andrychowa, w Inwałdzie). Rośliny doprowadzają tlen do ścieków, do podłoża i zapobiegają beztlenowym procesom gnilnym, przy których powstaje nieprzyjemny zapach i trujący siarkowodór. W wodzie Młynówki i zastoiskach oraz na powierzchni w zależności od pory roku i zasobów wody, żyją różne gatunki zwierząt. Z ciekawszych wymieńmy wypławki z gatunku robaków płaskich, inaczej płazińców, pijawki należące do pierścienic, nartnika powierzchniowca z rzędu pluskwiaków różnoskrzydłych, krętaka pospolitego z rzędu chrząszczy. Przy odrobinie szczęścia złowić można drapieżne larwy ważki, a nad wodą zobaczyć latające dorosłe osobniki żagnicy sinej i ważki płaskobrzuchej. Larwy ważek posiadają bardzo charakterystyczny aparat gębowy, tzw. maskę, czyli ruchome kleszcze wyrzucane

Ważka płaskobrzucha

Szklarnik górski - postać dojrzała i proces jego przeobrażania

Przedstawiciel wypławków, po prawej kiełż zdrojowy żyjący w pobliskich źródłach

Młoda ropucha szara

Żaba trawna

Rzekotka drzewna

do przodu i chwytające ofiarę. Aparat gębowy larwy jest zupełnie inaczej zbudowany niż owada dorosłego, choć i on pozwala złapać i pogryźć ofiarę. Dorosłe ważki chwytają swoje ofiary w locie, a mogą to robić, bo są jednymi z najszybszych owadów i doskonale widzą. Ciekawe jest zachowanie niektórych ważek w czasie godów i składania jajeczek do wody. Często samiec trzyma samiczkę, w czasie tej czynności tuż za głową, końcem swojego odwłoka, chroniąc ją w ten sposób przed ewentualnym atakiem z góry. Larwy ważek to także jedne z tych organizmów, które do poruszania wykorzystują zasadę odrzutu, co można zaobserwować oglądając je pod wodą. Wiosną do stawu i Młynówki szły na gody tysiące płazów bezogonowych. Niestety tego zjawiska już nie zobaczymy. Brak wody w stawie i Młynówce uniemożliwił im rozród i spowodował prawie całkowite wymarcie. Dziś zdarza się napotkać jeszcze żabę trawną i ropuchę szarą. W małych stawkach i kałużach obok stawu i Młynówki czasem można zobaczyć kumaka górskiego, najdłużej odbywającego swoje gody, bo aż do sierpnia. Przy dużym szczęściu może uda się jeszcze spotkać rzekotkę drzewną, jedyną przedstawicielkę krajowych płazów, która chodzi po drzewach. Jeżeli tak, to warto przyjrzeć się jej odnóżom, a dokładnie palcom, które

Salamandra plamista

przeciwnie jak u pozostałych płazów, są zakończone przylgami i pozbawione błon pławnych. Jest to jej przystosowanie do nadrzewnego trybu życia. Do wody przychodzi tylko w okresie godowym. Nie w samym stawie, ale we wspomnianych okolicznych stawkach odbywają gody płazy ogoniaste. Nie jest ich już wiele, bo człowiek skutecznie niszczy ich środowisko, ale z uwagi na swoją długowieczność (żyją do 30 lat!) są one jeszcze do zobaczenia. W pobliżu stawu spotkamy traszkę zwyczajną i salamandrę. Oglądając płazy zwykle odczuwamy obrzydzenie, a w niektórych przypadkach strach. Nie jest to jednak powód, dla którego powinno się je zabijać, czy osuszać i zasypywać miejsca ich rozrodu. Płazy z jednej strony są bardzo ciekawe, a z drugiej - pożyteczne. Ciekawe, bo żyją w dwóch środowiskach - wodnym i lądowym, pożyteczne, bo zjadają mnóstwo szkodników. Płazy są przystosowane do życia w wodzie, ponieważ mają opływowy kształt ciała, nagą, śliską, pokrytą śluzem skórę umożliwiającą wymianę gazową całą powierzchnią ciała i zmniejszającą opór wody, błony pławne między palcami, wystające ponad głowę oczy, brak szyi (u płazów bezogonowych). Dwie pary kończyn krocznych, które mogą służyć jednocześnie do kroczenia, skakania i pływania (przystosowanie do obu środowisk), oczy z powiekami zapobiegającymi ich wysychaniu i zabrudzeniu czy wysuwany lepki język - to cechy przydatne do życia w lądowym środowisku. Ciekawy jest rozród płazów bezogonowych poprzez ścisłe łączenie się w 23

Ampleksus żaby trawnej

Żaba trawna na skrzeku

Kijanki żaby trawnej

pary na okres godowy. Kończynami przednimi samiec chwyta grzbiet samicy (tzw. ampleksus), by łatwiej doprowadzić do zbliżenia kloak w czasie składania jaj i zaplemniania. Uchwyt jest tak silny, że trudno taką parę rozdzielić. Takie zachowanie jest niezbędne, ze względu na krótką aktywność plemników w wodzie. U płazów uchwyt może być pod pachami (np. u ropuchy) lub pachwinowy (np. u kumaka). Uchwyt może trwać od kilkunastu godzin do paru miesięcy (u krajowych płazów do kilku tygodni) i może skończyć się nawet uduszeniem samicy, szczególnie, gdy robi to kilka samców jednocześnie. Płodność płazów jest duża i zakłada ogromne straty. Rodzime płazy nie opiekują się potomstwem i składają od kilkuset do kilku tysięcy jajeczek w sezonie. Można to łatwo zauważyć przychodząc wiosną nad zbiorniki wodne. Zwykle obserwujemy galaretowaty skrzek (złoża jaj płazów) np. żaby trawnej, pływający tuż pod powierzchnią wody. Są jednak płazy, które składają jaja w sznurach (np. ropucha) czy pojedynczo (np. traszki). Z naszych płazów tylko salamandra plamista jest jajożyworodna i rodzi ukształtowane larwy. Cechą charakterystyczną wszystkich jaj płazów jest obecność galaretowatej osłonki, chroniącej je przed wysychaniem, uszkodzeniem, a często będącej także pierwszym pokarmem kijanek.

Płazy stanowią niezwykle ważne ogniwo w łańcuchach pokarmowych – żywi się nimi wiele innych zwierząt, zarówno osobnikami dorosłymi, jak i ich jajami oraz larwami. Z kolei płazy zjadają ogromne ilości larw komarów, dorosłych owadów i ślimaków, chroniąc nas i nasze plony.

Łańcuch pokarmowy Producent

konsument I

Wstężyk gajowy Pokrzywa zwyczajna

konsument II

konsument III

Żaba trawna Lis

Z większych kręgowców w okolicach Stawu Anteckiego gniazdowała niegdyś jedynie kaczka krzyżówka, której udawało się nawet wyprowadzać młode. Zabudowania młyna są siedzibą wielu nietoperzy, ale ze względu na ich nocny tryb życia, trudno je spotkać w dzień i ustalić przynależność gatunkową. Gęste szuwary bywają także miejscem odpoczynku saren. Zadania:

1. Ustal strony świata, położenie na mapie, wysokość nad poziomem morza, długość i szerokość geograﬁczną (przy pomocy kompasu i dołączonej mapki na str.2). 2. Ustal rodzaj podłoża (przepuszczalne, nieprzepuszczalne, glina, piasek), zmierz temperaturę wody i powietrza, ustal kierunek wiatru, stopień zachmurzenia. 3. Oznacz gatunki drzew (tabl.). 4. Odszukaj i ustal nazwy kręgowców żyjących w wodzie i na lądzie w pobliżu zbiornika. 5. Przetnij łodygę pałki szerokolistnej, trzciny i uzasadnij ich budowę. 6. Ustal znaczenie takich zbiorników wodnych dla człowieka i w przyrodzie. 25

Ścieżka II Łąka jest bezdrzewnym zbiorowiskiem roślinnym składającym się ze zwartej

pokrywy trawiastej z domieszką innych gatunków roślin jednoliściennych, wieloletnich ziół, paprotników i mszaków. Łąki spotykamy głównie w Euroazji i Ameryce Północnej w strefach umiarkowanych i chłodnych. W większości przypadków swoje powstanie i istnienie zawdzięczają działalności gospodarczej człowieka, takiej jak wylesianie, koszenie, wypas, nawożenie. Naturalne łąki mające charakter trwały praktycznie występują tylko w górach powyżej granicy lasu, na terenach zalewowych rzek i w krainach wiecznej zmarzliny.

Podmokła łąka

Idziemy na podmokłą łąkę, jedyną w Andrychowie tak dostępną i rozległą. Od północy, nad potokiem Młynówka graniczą z nią gęste zadrzewienia olszowo-jesionowe z domieszką klonu jaworu, wierzby, z gęstym podszytem czeremchy zwyczajnej oraz - na skraju łąki - także derenia świdwy. Od wschodu rosną pasy zarośli olszowych, wśród których dostrzec można pojedyncze okazy kaliny koralowej, dzikiej róży i trzmieliny zwyczajnej, przedzielonych płatami roślinności zielnej. Od tej strony zamyka łąkę koryto Młynówki z brzegami porośniętymi starymi wierzbami, olszami czarnymi i jesionami. Od południa rośnie pas drzew z olszą czarną, czeremchą zwyczajną, wierzbami i topolą czarną, a między nimi także piękny okaz trzmieliny zwyczajnej, kaliny i pnące łodygi chmielu zwyczajnego. Chmiel w tym miejscu jest jednym z nielicznych gatunków pnączy rzadko spotykanym na terenie całej gminy z wyjątkiem terenów Wieprzówki. Jego żeńskie kwiaty tworzą charakterystyczne szyszki (na zdj. poniżej) używane przy produkcji piwa ze względu na zawartość w nich lupuliny – żywicy zawierającej olejek eteryczny i substancje gorzkie. Za pasem drzew znajduje się pole uprawne i boisko treningowe, oddzielone od

niego niewielkim młodym zadrzewieniem, m. in. z brzozą brodawkowatą i olszą czarną. Przez zadrzewienie biegnie ścieżka, stopniowo zarastających roślinnością. Na skraju tej części spotykamy charakterystyczne dla takich miejsc skupiska roślin ruderalnych (azotolubnych). Wśród nich wyróżnia się komosa biała, podbiał pospolity, podagrycznik pospolity, tasznik pospolity, ostrożeń lancetowaty, łopian pajęczynowaty, wrotycz pospolity. Od tej strony oddziela łąkę od boiska jeszcze niewielki wał ziemny i równoległy do łąki rów, wcześniej wypełniony wodą. Od zachodu łąka zamknięta jest przez zadrzewienia stawu. Wczesnym rankiem na łące spotkać można pasące się sarny i zające szaraki. Tu także, choć coraz rzadziej, spotkamy bociana białego dostojnie stąpającego w poszukiwaniu pokarmu. Jego gniazda, kiedyś tak liczne, dziś na terenie gminy można policzyć na palcach jednej ręki. Stare wierzby pełne dziupli i innych zakamarków dają schronienie i pokarm wielu ptakom. Tu właśnie można zobaczyć dzięcioła dużego i średniego oraz dzięcioła zielonego. Gniazdują i żerują kowaliki oraz sikory z najbardziej znanymi - sikorą bogatką i modrą, pokrzewki czarnołbiste, a także szpaki i kosy. Ze względu na dobre, choć zróżnicowane nasłonecznienie, bogatą w składniki pokarmowe glebę i dużą ilość wody, występuje tu różnorodna szata roślinna, choć przez ostatnie 6 lat bardzo zmieniona, co jest wynikiem braku wypasu i koszenia. Jest tu jedno z dwóch na terenie Andrychowa stanowisk storczyka - kukułki plamistej, rośnie także: wiązówka błotna, ostrożeń warzywny, ﬁrletka poszarpana, niezapominajka błotna, rzeżucha łąkowa, tojeść pospolita,

Stare wierzby i olsze nad Młynówką dają schronienie i pokarm wielu ptakom

ziarnopłon wiosenny, jaskier ostry, jaskier rozłogowy, ﬁołek leśny, szałwia lepka, zawilec gajowy, bluszczyk kurdybanek, zerwa kłosowa, dąbrówka rozłogowa, koniczyna łąkowa, ostrożeń lancetowaty, ostrożeń łąkowy, kupkówka pospolita, wyczyniec łąkowy, sit skupiony, trzcina pospolita, kilka gatunków turzyc i wiele innych dwuliściennych i jednoliściennych jednorocznych oraz wieloletnich roślin kwiatowych. Ostatnio prawie połowę łąki opanował aster nowobelgijski, skutecznie zagłuszający inne rośliny (na zdj. powyżej). Jest to bylina , przeniesiona przez człowieka (antropoﬁt) z Ameryki Pn. w XVIIIw. i zadomowiona na terenie Polski.

Trzcina i olsza są wiatropylne, a tojeść i rumianek owadopylne 28

Przy tylu kwitnących roślinach łatwo można stwierdzić, że ich kwiaty mają różną budowę. Różnica w wyglądzie wynika m. in. z różnego sposobu zapylania kwiatów, a dokładnie - przenoszenia pyłku z pręcików (męskich organów rozrodczych) na znamię słupka (organ żeński). Kwiaty mogą być zapylane przez wiatr (wiatropylność), wtedy są małe i niepozorne, a pyłek mają suchy i lekki (np. olsza czarna, brzoza brodawkowata, trawy), albo przez zwierzęta - w naszych warunkach głównie przez owady (owadopylność), wówczas są barwne, stosunkowo duże, posiadają miodniki i pachną, a pyłek mają ciężki i lepki (np. szałwia lepka, jaskier ostry czy ﬁołek leśny). Wymienione gatunki roślin to oczywiście tylko nieliczni przedstawiciele tu spotykanych. Za różnorodnością gatunkową roślin pojawia się bogactwo gatunków zwierząt bezkręgowych. Po liściach i łodygach bujnych roślin pełzają ślimaki. Najczęściej spotykane są bursztynki i szklarki. Te pierwsze są często nosicielami przywry ptasiej, którą zarażają jedzące je ptaki – kosy, drozdy śpiewaki czy kwiczoły. Bliżej potoku, przy próchniejących pniach, żerują ślimaki bezskorupowe, m.in. ślinik wielki, czy pomrów błękitny. Ślimaki w większości są obojnakami, tzn. są obupłciowe. Zapłodnienie jest krzyżowe (zapładniają się nawzajem) i towarzyszy temu wstępna gra miłosna. Niektóre posługują się tzw. strzałką miłosną, którą drażnią partnera i przebijają jego ciało, aby mogły połączyć się komórki rozrodcze. Są bardzo płodne i dzięki temu stanowią ważne ogniwo w łańcuchach pokarmowych łąki, stając się źródłem pokarmu dla owadów, płazów, gadów i ptaków. Wprawdzie są łatwym kąskiem (nie uciekną!), ale na swą obronę są często niesmaczne, a nawet trujące. Na łące spotkać można liczne gatunki motyli. Żyją tu zarówno jako postacie

Wstężyk gajowy

Bursztynka pospolita

Pomrów błękitny 29

Paź królowej

Furczak gołąbek, „polski koliber”

Poproch pylinkowiak 30

dorosłe - imago, jak i ich gąsienice larwy. Obecność motyli jest już w Andrychowie czymś rzadkim, niestety. Stosowanie przez człowieka środków chemicznych do zwalczania szkodników, uprawa monokultur (jeden gatunek roślin), koszenie wszelkich kawałków zieleni kosiarkami, doprowadziło do zaniku tych kolorowych owadów, a jeszcze 30 lat temu pola koniczyny i łąki roiły się od nich. Wśród tych, które nam jeszcze pozostały, wyróżniają się barwne rusałki - rusałka pokrzywnik, rusałka admirał, rusałka pawik, rusałka osetnik, rusałka ceik, czy rusałka kratkowiec. Z innych motyli dziennych spotykamy na łące górówkę borutę, czerwończyka dukacika, modraszka ikara, bielinka kapustnika, bielinka bytomkowca, zorzynka rzeżuchowca, latolistka cytrynka, a nawet (u nas bardzo rzadkiego!) pazia królowej. Dość licznie występują na obrzeżu łąki chrząszcze żerujące na liściach

Zorzynek rzeżuchowiec

np. olszy - hurmak olchowiec, topoli – rynnica topolowa, złotka miętowa, czy kwiatach roślin łąkowych, np. na mniszku lekarskim czy jastrzębcach żyje zmróżka złotawa, a na kwiatach baldaszkowatych – strangalia plamista. Wśród chrząszczy są też drapieżne biegaczowate i biedronki. Do tych ostatnich należą biedronka siedmiokropka i dwukropka - oba gatunki żywią się mszycami. Na kwiatach nie brakuje zapylających je błonkówek, wśród których najpopularniejsze, choć już też coraz rzadsze, są pszczoły, pszczolinki i trzmiele. Tu warto zwrócić uwagę na rodzinę galasówkowatych z przedstawicielem szypszyńcem różanym, którego larwy tworzą charakterystyczne „kudłate” narośla (galasy) z pączków dzikiej róży. Przez dłuższy okres czasu, jak już wspomniałem - prawie 6 lat, łąka

Biedronka siedmiokropka i czternastokropka

Łanocha pobrzęcz na zerwie kłosowej

Kruszczyca złotawka na przetaczniku

Pszczolinka na lepiężniku białym 31

pozostaje nie naruszona ingerencją człowieka. Brak koszenia i wypasania powoduje, że łąka jest przeazotowana i typowe dla niej gatunki stopniowo ustępują zwykłym chwastom czy innym, rodzimym gatunkom inwazyjnym, jak np. trzcinie pospolitej, mannie mielec i obcym, bardzo ekspansywnym jak np. astrowi belgijskiemu, niecierpkowi gruczołowatemu, n. drobnokwiatowemu czy nawłoci kanadyjskiej. Zachodzi równocześnie naturalna sukcesja leśna (sukcesja wtórna). Mamy więc przykład, jak brak ochrony czynnej prowadzi do zaniku typowego siedliska łąkowego.

Ta sama łąka w 2001, 2005 i 2011r.

Zadania:

1. Zaznacz na łące kwadrat o boku 1m i policz żyjące na nim gatunki roślin. 2. Opisz sposoby rozmieszczenia liści na łodygach roślin, narysuj ich rzut z góry i wymień korzyści, jakie z tego czerpią. 3. Obejrzyj dokładnie wybrany kwiat, opisz jego budowę i zastanów się w jaki sposób jest zapylany. 32

Ścieżka III Las lub biocenoza leśna - według deﬁnicji prof. J.J. Karpińskiego to

dynamiczny twór przyrody, w którym są zespolone w niepodzielną całość układem zależności, powiązań i wzajemnych wpływów - określona roślinność z przeważającym udziałem form drzewiastych, związane z nim zwierzęta oraz wykorzystywane przez rośliny i zwierzęta podłoże geologiczne, gleba, woda i klimat. Drzewa i krzewy są grupą roślin podobnych pod względem budowy i czynności życiowych. Dział botaniki zajmujący się drzewami i krzewami nazywa się dendrologia. Drzewa i krzewy możemy podzielić na nagonasienne (w naszych lasach drzewa i krzewy iglaste nie zrzucają liści w okresie zimowym z wyjątkiem modrzewia europejskiego) i okrytonasienne (zrzucające liście na zimę).

Suchy las mieszany Wracamy z łąki na drogę do ogródków działkowych. Z drogi w kierunku północnym widać rosnący las mieszany. Znajdziemy tu przedstawicieli prawie wszystkich gatunków rodzimych drzew i krzewów, które rosną na Pańskiej Górze. Na tym fragmencie spotkamy dąb szypułkowy, jesion wyniosły, brzozę brodawkowatą, buk pospolity, grab pospolity, klon jawor, klon zwyczajny, jarząb pospolity oraz krzewy: leszczynę pospolitą, głóg jednoszyjkowy, dziki bez czarny, czy kruszynę pospolitą i drzewa iglaste jak: sosna zwyczajna, świerk pospolity, modrzew europejski i jodła pospolita. Idąc ścieżką w górę, wzdłuż ogródków działkowych mijamy różne fragmenty tego lasu. Jest las z gęstym

podszytem (podszyt od 0,5 do 5m warstwa lasu zbudowana z krzewów rosnących obok podrostów drzew, która nigdy nie dorasta do dolnego piętra drzewostanu czyli koron drzew)

Podszyt 33

Runo

Ściółka 34

z młodych drzew i krzewów, z runem (runo leśne od 0 do 0,5m - warstwa lasu występująca pomiędzy podszytem a ściółką, najniższa warstwa roślin leśnych; tworzą je rośliny zielne, krzewinki, mszaki, porosty i grzyby) składającym się z roślin zielnych, jeżyn, borowiny i płatów mchu oraz nagą ściółką (ściółka - warstwa lasu, która leży bezpośrednio na glebie, a tworzą ją grzyby, opadłe liście, gałązki, owoce, nasiona, pióra, skrawki sierści czy odchody zwierzęce). Jeszcze wyżej, tuż przy górnej ścieżce do ogródków, las ponownie uzyskuje bogatszy podszyt i runo. Ta część Pańskiej Góry jest stosunkowo sucha, gleba ma odczyn kwaśny, a podłoże skalne to piaskowce warstw lgockich, które ciągną się wzdłuż ogrodzenia i dalej aż do granitognejsów na stronie północnej. Dość szeroka ścieżka do ogródków jest pozostałością fragmentu drogi widocznej na starym zdjęciu Pańskiej Góry (str. 3). Z tego miejsca prowadzi ona na zachód pod Skałkę, a trochę wcześniej - po rozwidleniu - na Skałkę, do drogi środkowej i dalej do zbiorników wody pitnej, a bardziej na wschód - do szczytu. Wśród drzew wyróżnić można piękne, jedne z większych okazów jesionów wyniosłych, buki zwyczajne o obwodzie w pierśnicy (1,3m od podłoża) ponad 2m, o pięknie ukształtowanych koronach. Ścieżkę do zbiornika wody otaczają liczne stare robinie akacjowe (grocho-

drzewy), przedstawicielki jednego z kilku obcych gatunków drzew rosnących na Pańskiej Górze. Grochodrzewy pochodzą z Ameryki Północnej, do Europy zostały sprowadzone w 1601r., a w Polsce są uprawiane od XVIIIw. Ich cechą jest między innymi zdolność do korzystania z wolnego azotu pobieranego z atmosfery i przez to możliwość wzrostu na glebach ubogich w składniki próchnicze. W pobliżu rosną także stare i niestety zamierające wiśnie ptasie. Wymienione gatunki mają różne sposoby rozsiewania nasion, opisane przy „Ścieżce I”. Świerki, sosny, jodły, klony, jesiony, brzozy rozsiewają się za pomocą uskrzydlonych nasion unoszonych przez wiatr. Buki, dęby, leszczyna mają smaczne nasiona chętnie zjadane bądź zbierane i gromadzone, a przy okazji rozsiewane przez ptaki i gryzonie. Wiśnie ptasie, dziki bez czarny, bez koralowy, jarzębina, głóg, jeżyna, borówka mają przynajmniej częściowo smaczne owoce . Po zjedzeniu ich przez różne zwierzęta, nasiona są wydalane z kałem. Nasiona niektórych roślin wręcz wymagają zjedzenia, aby się uaktywnić do kiełkowania lub dodatkowo, tak jak w przypadku jemioły, dostać się także na odpowiednie drzewo i wysoko położoną gałąź. Jemioła jest półpasożytem, wykorzystuje drzewo gospodarza za podłoże, czerpiąc z niego wodę i sole mineralne, ale prowadzi sama fotosyntezę, czyli

Uskrzydlone nasiona jesionu

Smaczne owoce wiśni ptasiej z twardymi, odpornymi na strawienie nasionami

Niejadalne, zdrewniałe owoce buka i jego jadalne nasiona (bukwie) 35

jest samożywna i nie szkodzi zbytnio gospodarzowi. Pomiędzy drzewami są pniaki ściętych drzew. Jest okazja, aby poznać ich wiek licząc słoje przyrostów rocznych, dobrze widoczne na przekroju pniaka. A są widoczne, ponieważ u większości rodzimych drzew (może z wyjątkiem lipy) drewno z przyrostu wiosenno-letniego ma barwę jaśniejszą od jesienno-zimowego. Ze słojów można też odczytać inne ciekawe informacje, np. czy poszczególne lata w ciągu życia drzewa sprzyjały wzrostowi, czy też nie, czy było sucho, czy wilgotno.

W tej części lasu przebywa i gniazduje wiele gatunków ptaków. Swoje gniazdo miał tu rzadki u nas ptak - kruk, często mylony z bardziej pospolitymi gawronami. Gniazdo kruka na Pańskiej Górze było wyjątkowo blisko siedzib ludzkich, a zarazem jednym z nielicznych w całej gminie. Kruk jest płochliwy, unika kontaktu z ludźmi, a gniazdo dobrze ukrywa. To zbudowane było na jednej z sosen i już w marcu rozpoczynało się w nim wysiadywanie jaj, a następnie opieka nad młodymi. Częściej niż w gnieździe, można kruka zobaczyć nad lasem

Rodzina kruków po wyprowadzeniu młodych

Na pniu modrzewia widać słoje rocznego przyrostu 17 2021 23 24 25 26 12 13 14 15 16 18 22

10 11

Słoje rocznego przyrostu na fragmencie przekroju graba liczone od 10 roku życia

Kruka od innych krukowatych wyróżnia potężny ciemny dziób

w czasie wykonywania wymyślnych akrobacji, którymi jako jeden z najlepszych ptasich lotników chętnie się „popisuje”. Ta część lasu obﬁtuje także w inne ptaki. Do ciekawszych należą pełzacze leśne, dzięcioły duże, dzięcioły zielone i bardzo rzadki dzięcioł czarny. Dzięcioły znaczą swoją obecność obijając z kawałków kory pnie drzew i wykuwając dziuple w poszukiwaniu dorosłych owadów oraz ich larw, nierzadko głęboko ukrytych w drewnie. Pomaga im w tym ostry dziób oraz wyjątkowo długi, zakończony haczykami język, umożliwia-

Dzięcioł zielony

jący wyciąganie zdobyczy. Dzięcioły są też bardzo odporne na wstrząsy towarzyszące kuciu. Drążąc dziuple uderzają dziobem z niebywałą siłą i częstotliwością, jednak budowa czaszki i szyi chroni je przed wstrząsem mózgu. Także pióra ogona, które są mocne i sztywne, amortyzują wstrząsy, stanowiąc jednocześnie podporę przy chodzeniu po pionowych pniach. Palce nóg dzięcioła - dwa skierowane do przodu, dwa do tylu - i ostre pazury również pomagają w utrzymaniu się na stromych powierzchniach. Dzięcioły bębnią (tak nazywa się ich uderza-

Dzięcioł duży, samiec

Korniki i ich larwy są ulubionym pokarmem dzięciołów

Dziupla w starym pniu sosny

Dzięcioł zielony jednak preferuje w swojej diecie mrówki

Kowalik

Pełzacz leśny przy budowie gniazda

Wiewiórka

nie dziobem w pień drzewa) nie tylko przy poszukiwaniu pokarmu. Wiosną, stukając seriami jak z karabinu maszynowego, zaznaczają zajmowane terytorium, ostrzegają rywali i wabią samice. Dlatego dzięcioły są znacznie głośniejsze i częściej słyszane wiosną i latem, niż w okresie jesieni i zimy. Podobnie jak dzięcioły penetruje pnie drzew i gałęzie kowalik. Co prawda jego dziób nie jest tak mocny, za to długi i ostry. Kowalik odrywa kawałki kory, zagląda do szczelin i zbiera smaczne kąski. Chodzi po pniach z dołu do góry i z powrotem, inaczej niż dzięcioł, który zawsze idzie do góry, nigdy głową na dół. Jeszcze w inny sposób zbiera owady pełzacz. Ma długi, delikatny, zagięty dziób, którym jedynie spod kory wybiera dorosłe owady, ich larwy i jaja. Porusza się podobnie jak dzięcioł, jednak nigdy nie hałasuje i nie wykuwa dziupli. Większe w tej części skupisko drzew iglastych stwarza dogodne warunki do żerowania wiewiórkom pospolitym, które tu dość często można zobaczyć w odmianie rudej i czarnej. Gryzonie te budzą powszechną sympatię, ale nie zawsze są roślinożerne i przyjazne innym zwierzętom - gdy nadarzy się okazja, zjadają jaja i pisklęta ptaków. Same wiewiórki też mają wrogów. Polują na nie jastrzębie gołębiarze, sowy, kuny, lisy, łasice. Warto na chwilę zatrzymać się przy starej drodze obok wejścia do ogro-

dów działkowych i skierować wzrok na wschód i południe, gdzie rozciąga się przed nami piękna panorama Beskidu Małego. Widać stąd szczyty Gancarza, Gronia Jana Pawła II, Leskowca, Beskidu, Łamanej Skały (in. Madahora), Potrójnej i Jawornicy. Nasz wzrok sięga w głąb doliny Wieprzówki z charakterystycznym zadrzewieniem i widocznym na pierwszym planie starym, nieczynnym kamieniołomem piaskowca na granicy Rzyk i Bolęciny. Kiedyś, gdy na zboczach Pańskiej Góry (zdj. poniżej z 1936r.) były tylko łąki i pastwiska, widok był bardziej rozległy. Potem posadzono sad, a dzisiaj są domki na ogródkach działkowych. Trzeba dobrze się pokręcić, by wybrać miejsce na podziwianie panoramy!

Zdj. Alojzy Stuglik, zbiory Archiwum Państwowego w Katowicach, Oddz. w Oświęcimiu

Zadania:

1. Poszukaj śladów działalności człowieka. Zastanów się, jakie ma ona skutki dla roślin i zwierząt żyjących na Pańskiej Górze. Poszukaj przykładów pozytywnych i negatywnych. 2. Poszukaj zwalonego razem z korzeniami drzewa. Przyjrzyj się budowie korzeni i powiedz, jaką rolę pełnią one dla rośliny, a jaką odgrywają dla lasu. 3. Zbierz próbki kamieni i za pomocą octu sprawdź, czy znajduje się w nich wapień. 4. Przyjrzyj się łodygom i liściom jeżyny, wyjaśnij jakie znaczenie mają kolce, którymi są pokryte. Podaj przykłady innych roślin kolczastych. 39

Ścieżka IV Sucha łąka i granitognejsy Od siatki ogrodów działkowych kierujemy się ścieżką na zachód do stojącego na środku rozwidlenia pięknego jesionu wzniosłego. Na jego korze, podobnie jak na korze innych starszych drzew, można dostrzec rosnące mszaki, grzyby porostowe i glony. Za jesionem wchodzimy na ścieżkę prowadzącą lekko w górę wśród 50 letniego lasu z brzozą brodawkowatą, bukiem zwyczajnym, jesionem wyniosłym, dębem szypułkowym i klonem jaworem. Rosną tu też podobnego wieku topole osiki, jarzębina i resztki świerka pospolitego. Po lewej stronie widoczny jest karmnik dla zwierząt z lizawką solną (pojemnik z bryłą soli kamiennej). Dochodzimy do środkowej drogi prowadzącej do ogródków działkowych, przekraczamy ją i zatrzymujemy się w sosnowym lesie. Dominują w nim sosny zwyczajne i sosny amerykańskie, inaczej wejmutki. Sosna wejmutka jest kolejnym obcym gatunkiem na Pańskiej Górze, sprowadzonym do Europy z Ameryki Pn. w 1753r., a do Polski dopiero pod koniec XVIIIw. Jest gatunkiem dobrze zadomowionym. Okazy rosnące na Pańskiej Górze są zdrowe i widać u nich wszystkie charakterystyczne cechy gatunku. Jedną z nich są krótkopędy zawierające po pięć długich, cienkich, miękkich i śliskich igieł, lekko zwisających, co Sosny wejmutki nad zbiornikiem wody zapobiega tworzeniu się okiści śnieżnej i łamaniu konarów. pitnej i ich szyszka 40

Zdj. Franciszek Fryś

Działacze KS „Beskid” z towarzyszącymi dziećmi, którzy w ramach wolontariatu pracowali przy budowie skoczni. Od lewej siedzą: Bolesław Pabiś, Władysław Babiński, Janina Pabiś, Władysław Gajczak; stoją w pierwszym rzędzie: Jan Poloński, Marian Gancarczyk, Stanisław Ćwiękała, Roman Błocki, Jerzy Zieliński, Andrzej Fryś (obecny wiceprezes Towarzystwa Miłośników Andrychowa) i jego siostra Barbara, (?) Magiera, Adam Węglarz, Tadeusz Szpak; w drugim rzędzie siedzą Jan Ściga i Tadeusz Pabiś, stoją - Józef Pytel i Jan Woźniak.

Około 20m od drogi znajdziemy resztki skoczni narciarskiej. Pozostało po niej 6 betonowych ławic, do których przymocowana była drewniana konstrukcja rozbiegu. Reszta budowli całkowicie zbutwiała i została rozebrana. Lądowisko zarosło i trudno sobie dzisiaj wyobrazić, że oddawano tu skoki powyżej 20m. Skocznię wybudowano w latach pięćdziesiątych (prawdopodobnie w 1951r.) z inicjatywy członków Klubu Sportowego „Beskid”. W głębi lasu zaczynają przeważać drzewa liściaste z dominacją dębu szypułkowego i brzozy brodawkowatej, a świerki stopniowo zastępują sosny. W podszycie pojawia się znaczna ilość owocującej jarzębiny, a w runie rośnie borówka czarna, borówka brusznica, płonnik strojny, widłoząbek jednoboczny i inne gatunki mchów. Jest tu także jedyne stanowisko wrzosu pospolitego. Na tym obszarze najczęściej zbierane są grzyby jadalne, m. in. koźlarz babka. Wszędzie na obrzeżach lasu, tam, gdzie jest więcej światła, w runie spotyka się ekspansywne jeżyny. Wśród 41

Koźlarz babka wyrastający z kępy mchu płonnika strojnego

Mech widłoząbek jednoboczny

drzew i krzewów żerują gile, kosy, zięby, sójki, dzięcioły i sikorki. Gile, jako ziarnojady z grubymi, krótkimi dziobami, jesienią i zimą szukają nasion i owoców. Rzadko gniazdują na naszym terenie, ale zimą są częstymi gośćmi z północy. Łatwo je odróżnić od innych ptaków po jaskrawoczerwonych brzuszkach i piersiach u samca. Samice są mniej barwne, ale przebywają zawsze blisko samców. Sikory ubogie szukają w cieplejszej części roku owadów, ich larw i jajeczek, ale zimą zbierają także nasiona, a nawet je gromadzą w postaci zapasów. Idąc do końca tego fragmentu lasu, dochodzimy do okazałych, rozłożystych dębów i wychodzimy na drogę do Biadasowa. Na dębach rosną porosty listkowate z rodzaju Hypogymnia, co świadczy o stosunkowo niedużych stężeniach dwutlenku siarki (SO2) w powietrzu. Porosty są organizmami wrażliwymi na zanieczyszczenia i na ich podstawie

Sikorka uboga i jej przykladowy pokarm: widłogonka siwica - osłonki jaj i młoda gąsienica oraz jaja latolistka cytrynka na pąkach kruszyny 42

Wrzos pospolity i las brzozowy z runem bogatym w mchy, trawy, turzyce

opracowano siedmiostopniową skalę zanieczyszczeń powietrza. W streﬁe 0 brak jest jakiejkolwiek lichenobioty epiﬁtycznej, w 1 rosną tylko glony, w 2 - 3 rosną porosty skorupiaste i proszkowate, w 4 - 5 rosną także listkowate i w 6 - 7 krzaczkowate i wszystkie inne, ale o większych plechach. Dalej zaczyna się młodszy las, który zasadzono ponad 35 lat temu na łące. Przedtem, w latach sześćdziesiątych uczyli się tu jeździć młodzi adepci narciarstwa alpejskiego KS „Beskid”, pod okiem trenera Ryszarda Kartona („Titka”). Jeszcze nie tak dawno rosło tu sporo sosen pospolitych, ale dziś pozostały jedynie brzozy brodawkowate i buki zwyczajne, a las prawie zupełnie jest pozbawiony podszytu i runa. Dno lasu pokryte jest opadłymi i rozkładającymi się liśćmi. Dobry obserwator zauważy, że niektóre brzozy mają dziwne zgrubienia, przypominające przylepione kule. Są to, występujące głównie na brzozach, tzw. czeczoty,

Czeczota i rak na brzozie

spowodowane przerostami tkanki drzewnej w miejscu pojawienia się pączków śpiących. Drewno czeczoty może służyć do wyrobu przedmiotów artystycznych. Zgrubienia na innych drzewach w większości mają różne pochodzenie, są wywołane grzybami albo bakteriami i określane są „rakiem drzewa”. Tu i w innych miejscach raka drzew można dostrzec często na wiśniach ptasich. Po przejściu lasu bukowo-brzozowego wychodzimy na łąkę stanowiącą północną granicę Pańskiej Góry. Łąka, do niedawna użytkowana, obec43

Widok na polanę z granitognejsami i dalszą okolicę w 2000r.

nie ulega zabudowywaniu domami jednorodzinnymi. Jeden jej fragment w części środkowej z grupą drzew i krzewów, najdalej wysunięty na północ (zdj.) jest szczególnie ciekawy. Znajduje się tu jedyne miejsce, gdzie możemy zobaczyć wspomniane we wstępie tej publikacji granitognejsy - skały metamorﬁczne powstałe z przeobrażenia granitów pod wpływem

ruchów górotwórczych, temperatury i wysokiego ciśnienia. Są to najstarsze utwory skalne w Andrychowie. Na tym miejscu i w najbliższym otoczeniu występują razem rośliny sucho-, światło- i ciepłolubne, niektóre rzadko spotykane w innych częściach naszej gminy. Zobaczyć tu można m. in. takie rośliny jak: rozchodnik wielki, chaber łąkowy, krwawnik pospolity, dziura-

Koniczyna polna - owoce Trzmiel na nawłoci pospolitej

Czerwończyk dukacik na złocieniu właściwym 44

Chaber łąkowy

wiec zwyczajny, świerzbnicę polną, złocień właściwy, nawłoć pospolitą, wilczomlecz sosnkę, lnicę pospolitą, przytulię właściwą, przytulię pospolitą, goździka kropkowanego, koniczynę polną, babkę lancetowatą, janowca barwierskiego, czy ciekawą, pasożytniczą kaniankę pospolitą. Wokół dołu (dawne miejsce wydobywania skały) rosną drzewa i krzewy, a wśród nich m. in. wiśnia ptasia, jarzębina, dziki bez czarny, róża dzika. Niestety, mimo unikalnej dla Andrychowa i nie tylko, wartości tego miejsca, jest ono systematycznie niszczone przez „odpoczywających” przy ogniskach biesiadników, a obecnie jest wyrównywane i zasypywane odpadami powstałymi w wyniku prowadzonych prac budowlanych. Do niedawna szczytowa łąka była w całości wolna od zabudowy. Przed II wojną światową stał tu tylko jeden dom (jego właścicielka wyjechała do Francji i dlatego nazywano ją „Francuzką”; za czasów kolejnej mieszkanki dom spłonął w wskutek podpalenia; do dziś pozostały z niego tylko ślady fundamentów). Powstająca zabudowa coraz bardziej zasłania rozległy niegdyś widok na północno-wschodnią część miasta i sąsiednie wioski. Widać jeszcze Inwałd z górką - Kuwikiem, z charakterystycznym dębem na szczycie oraz Frydrychowice i Skawinę (patrz panoramy na str. 75). Sama łąka też ulega zmianom. Na razie dominują tu rośliny azotolubne,

Samica bażanta - kura

Sarna

Pszczoła na ostrożeniu lancetowatym 45

Rozpylak zwyczajny na kwiecie róży

silnie ekspansywne m.in. różne gatunki ostrożeni, rdestów, baldaszkowatych czy traw, w większości wiechlinowatych. Bujne rośliny przyciągają sarny, szukające nie tylko pożywienia, ale też miejsca do bezpiecznego ukrycia swoich młodych. Widać kretowiska kreta europejskiego i otwory wejściowe do korytarzy norników. Rośliny - ich części zielone, kwiaty i nasiona są także pokarmem licznych owadów i ptaków, szczególnie ziarnojadów i kuraków, a wśród nich kolorowych szczygłów, czy bażantów. Z owadów wyróżniają się piękne, rusałkowate, ale przy odrobinie

Rusałka żałobnik

Mieniak tęczowiec, przedstawiciel rusałkowatych 46

Samiec jaszczurki żyworódki w okresie godowym

szczęścia można zobaczyć także pazia królowej czy furczaka gołąbka. Chociaż jest to stok północny, żyją tu ciepłolubne gady, jak jaszczurki żyworodne, a nawet - mimo braku większych zbiorników wody - płazy: żaba trawna i ropucha szara. Od strony południowej łąka graniczy z lasem. Wracamy do niego, aby znaleźć szczyt Pańskiej Góry. Można to zrobić idąc dokładnie na południe ze środkowej części łąki. Dawniej na szczycie Pańskiej Góry stała drewniana wieża triangulacyjna, dzisiaj jest on dokładnie zarośnięty i gdyby nie kamienny słupek, łatwo by było go przegapić. Warto jednak w tym miejscu zwrócić uwagę na prawdopodobnie jedyny tak duży w okolicy 80-letni okaz dębu czerwonego, który podobnie jak sosna wejmutka, pochodzi z Ameryki Północnej. Rosną tu także dorodne brzozy brodawkowate, dęby szypułkowe i świerk pospolity. Gałęzie tego okazu świerka, rosnącego kil-

Kretowisko jest dobrym miejscem do zbadania rodzaju gleby

ka metrów od drogi, sięgają prawie do ziemi. Taki pokrój świerka czy jodły świadczy, że w czasie wzrostu drzewo zawsze miało pełny dostęp do światła. Nie spotkamy tu zbyt wiele zwierząt, jednak starsze drzewa są okupowane przez szukające pokarmu ptaki owadożerne jak dzięcioły, kowaliki, rudziki i sikorki, a także wszystkożerne kosy, drozdy śpiewaki i sójki. W młodym stosunkowo lesie (od strony zachodniej) w runie znajdziemy borówkę czarną, kokoryczkę okółkową, wiele gatunków mchów i grzybów. Rośnie tu

Liście dębu czerwonego i żołędzie 47

Samica kosa budująca gniazdo oraz jajeczka i młode kosy

pospolity, ale często niszczony grzyb ku, źle przyrządzony może wywołać mleczaj chrząstka, który podobnie jak dolegliwości żołądkowe. wszystkie mleczaje o piekącym mlecz-

Rudzik

Zadania:

Zające szaraki

1. Porównaj linię horyzontu z panoramy Beskidu Małego w kierunku południowym i widocznej z suchej łąki (str. 75). 2. Zbadaj właściwości fragmentu granitognejsu. Zbadaj jego kruchość, barwę i ciężar. Zabierz próbkę dla porównania z innymi skałami. 3. Zastanów się, jak wpłynąć na ludzi niszczących miejsce występowania najstarszych, prekambryjskich skał metamorﬁcznych i rzadkich roślin. 4. Znajdź w słowniczku termin „sukcesja ekologiczna” i poszukaj przykładu na łące. 48

Ścieżka V Las mieszany wilgotny, Skałka. Schodzimy 50m drogą z Biadasowa do Andrychowa, na skraj lasu i sadu. Po drodze, po lewej stronie, na bardzo nierównym terenie bez podszytu i runa, mijamy skupisko starych sosen zwyczajnych i grabów zwyczajnych. Pod sosna-

mi rosną owocniki bardzo rzadkiego, pasożytniczego i chronionego grzyba - siedzunia sosnowego (wcześniejsza nazwa - szmaciak gałęzisty). Mijając sad możemy zaobserwować zmiany, jakie w nim zachodzą wskutek braku pielęgnacji - drzewa owocowe stopniowo są wypierane przez roślinność leśną i powoli usychają (w dolnej części sadu zlokalizowany jest tor cyklotrialowy). Zostawiamy z boku aleję z pięknymi klonami jaworami, jesio-

Zdj. Piotr Chachuła

Siedzuń sosnowy 49

Fragment lasu liściastego z dominacją grabów zwyczajnych

nami oraz wiązami, która prowadzi do torów kolejowych i skręcamy w lewo na ścieżkę wiodącą do lasu. Po prawej i lewej stronie widzimy piękne graby i dęby, dalej sosny pospolite, świerki i olsze czarne. Charakterystyczny jest brak podszytu i bardzo skromne runo z nieliczną jeżyną. Zwraca uwagę bardzo nierówny teren, z wieloma zagłębieniami i dołkami ze źródełkami. W ich wodzie, głównie na martwych liściach, żerują bardzo liczne kiełże

zdrojowe - małe skorupiaki denne należące do podgromady pancerzowców i rzędu obunogów Ich obecność świadczy o obecności wapnia w wodzie, który jest niezbędny do budowy pancerza. Woda ze źródełek trochę niżej tworzy niewielkie, bagniste kałuże, w których wiosną kwitnie m. in. knieć błotna i przetacznik bobowniczek, a latem karbieniec pospolity. Ten ostatni jest rozsiewany przez wiatr, zwierzęta i wodę, co powoduje, że spotkać go

Ryjówka malutka - 6cm, owadożerny ssak szuka drobnych zwierząt na ściółce i w runie, podobnie jak jeż

Karbieniec pospolity

można w każdym wilgotnym środowisku. W tych miejscach możliwy jest też rozród płazów. Dalej, przy ścieżce po prawej stronie, rośnie bardziej zróżnicowany las mieszany z domieszką drzew iglastych: sosen, świerków, modrzewi i jodeł, z bujnym podszytem i gęstym runem, w którym dominuje jeżyna fałdowana, ale nie brakuje też wapieniolubnego kopytnika, paproci nerecznicy samczej, nerecznicy szerokolistnej czy wietlicy samiczej. Na pniach starych drzew są wyraźne ślady pracy dzięciołów; dostrzec też można liczne dziuple, niektóre zasiedlone. To miejsce szczególnie im sprzyja i można tu jednocześnie spotkać dzięcioła czarnego, zielonego i pstrego. Przechodząc dalej, wchodzimy powoli w las łęgowy, ols jesionowy z domieszką dębów, klonów, wiśni ptasiej (dzikiej czereśni), brzozy i innych gatunków liściastych, a także iglastych - w tym modrzewia i jodły. Dochodzimy do jednego z nielicznych na Pańskiej Górze dużego kasztanowca (popularnie zwanego kasztanem), niestety, już martwego. Ten gatunek sprowadzono do Europy Środkowej z Południowych Bałkanów. W Polsce występuje od końca XVIIIw. Po prawej stronie ścieżki, nieco w głębi, rośnie jeden z największych na Pańskiej Górze jesionów wyniosłych, którego obwód wynosi ponad 282cm (na zdj. obok). Pień od strony północnej jest pokryty glonami, mchami i porostami. Wokół 51

Ucho bzowe

Czworolist pospolity

Czartawa pospolita - kwiaty i owoce 52

otaczają go krzewy bzu czarnego, leszczyny, trzmieliny i kruszyny. Na pniach bzu, można znaleźć charakterystyczne owocniki jadalnego w Chinach grzyba - ucha bzowego. Między jesionem, a zbiornikami wody pitnej znajduje się zjazd dawnej skoczni narciarskiej, dzisiaj całkowicie zarośnięty. Dno lasu w tym miejscu jest bardzo wilgotne i bagniste. W małych sadzawkach często widać ślady dzików, które przychodzą wytarzać się tu w błocie - to dość często praktykowany przez zwierzęta sposób na pozbycie się pasożytów, które w błocie duszą się i odpadają wraz z wyschniętymi grudkami. Taka błotna kąpiel daje też ochłodę w bardzo upalne dni. Wiosną kwitną tu licznie m. in. knieć błotna, zawilec gajowy, ﬁołek leśny, kuklik pospolity, śledziennica skrętolistna, szałwia lepka, jarzmianka większa, czworolist pospolity. Występują też rośliny objęte częściową ochroną gatunkową: kopytnik pospolity i marzanka wonna. O tej ostatniej warto wiedzieć, że wymaga gleb próchniczych, dla których jest rośliną wskaźnikową; lekko trująca, zawiera kumarynę (związek o zapachu siana) wykrytą u prawie 80 gatunków, w tym u turówki wonnej (potocznie zwaną żubrówką) i cynamonie (minimalne ilości). Kumaryna, kiedyś powszechnie stosowana do nadawania aromatu niektórym produktom żywnościowym, jest toksyczna (np.

powoduje marskość wątroby u zwierząt labolatoryjnych) i dla tego obecnie nie wolno jej stosować w Europie i USA. Obok wcześniej wspomnianego kasztanowca, a dokładnie tuż za nim, rośnie jedna z największych olsz czarnych (obwód w pierśnicy ponad 180cm). 10 metrów dalej leży powalony potężny dąb szypułkowy. Na jego przykładzie możemy zaobserwować stopniowy rozkład wielkiego drzewa, poszukać organizmów, które biorą w tym udział. Rośnie na nim m. in. duży okaz żółciaka siarkowego, grzyba z jaskrawo żółtym owocnikiem, jadal-

nego, ale śmiertelnego pasożyta drzewa. Niestety w ostatnim okresie wiele jeszcze żywych drzew, głównie wiśni ptasich, jest przez niego atakowanych. Ten fragment lasu jest stosunkowo widny, ma dobrze rozwinięty i gęsty podszyt z dzikim bzem czarnym, bzem koralowym, leszczyną, głogiem jednoszyjkowym oraz dwuszyjkowym, kruszyną i młodymi drzewkami, głównie jesionu i klonu. W runie, podobnie jak w innych częściach lasu, dominuje jeżyna fałdowana. Podłoże jest tu gliniaste o czerwonordzawym odcieniu. Są to iły powstałe w wyniku erozji eoceńskich pstrych łupków. Przy tym odcinku ścieżki biorą początek trzy małe cieki wodne. Potoczki tworzą niżej głębokie jary, łączą się i na wysokości stadionu wpływają do kolektora burzowego. Idąc dalej na południe, po lewej stronie mijamy ogrodzone

Złamany dąb szypułkowy

Żółciak siarkowy 53

Zbiorniki wody pitnej Zakładu Wodociągów i Kanalizacji w Andrychowie na zewnątrz ...

... i w środku

Porost misecznica murowa 54

zbiorniki wody pitnej o pojemności 1800m3, wybudowane w 1955r. i zmodernizowane w 1976r., zaopatrujące w wodę prawobrzeżny Andrychów. Przy okazji można zaobserwować, jak odmienna gatunkowo jest roślinność porastająca zbiorniki od tej w otaczającym lesie. Rośnie tu m. in. paproć wietlica samicza tworząca całe płaty, mięta długolistna, ostrożeń warzywny, ostrożeń polny, pokrzywa zwyczajna czy łopian pajęczynowaty. Choć rośliny w lesie są w bliskim sąsiedztwie, to jednak warunki świetlne i systematyczne koszenie kształtują inny skład gatunkowy tej sztucznej łąki. Dochodzimy ponownie do drogi prowadzącej do ogródków działkowych. Przed skrzyżowaniem od strony działek rośnie duży płat marzanki wonnej i kopytnika pospolitego. Przechodzimy na ścieżkę do Skałki, czyli starego kamieniołomu wapienia. Wchodzimy w widny, rzadki (70 letni) las z dobrze rozwiniętym podszytem i runem. Przy ścieżce rosną modrzewie, świerki z płytkimi systemami korzeniowymi, częściowo odsłoniętymi na sztucznych stromych zboczach dawnych wyrobisk wapienia. W runie spotykamy malinę, dziką różę, ale i tu dominuje jeżyna fałdowana. Dochodzimy na wapienny szczyt Skałki, w części - na skutek zabaw dzieci, biwakowania młodzieży i spacerowiczów - pozbawiony gleby i narażony na silną erozję. Nagie wapienne skały z rzadka pokryte są

roślinnością. Wapień kiedyś wydobywany na Pańskiej Górze, to wapień sztramberski. Został całkowicie wyeksploatowany jeszcze przed II wojną światową (kamieniołom działał do 1932r.). Nieliczne odłamki tego wapienia można jeszcze znaleźć w korycie najbliższego potoczku lub gdzie niegdzie w lesie. Prawdopodobnie z tego kamieniołomu czerpano materiał na budowę fundamentów pałacu Bobrowskich i jego ogrodzenia. Śladem pozostałym po eksploatacji jest rozległy plac pod Skałką. Na placu w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych ubiegłego wieku była strzelnica, wykorzystywana przez liceum ogólnokształcące i technikum mechaniczne na zajęcia uczniów z przysposobienia obronnego. Wapienie, które obecnie najliczniej występują na Skałce i decydują o jej charakterze, zaliczane są do bryozoowo-litotamniowych, opisanych w części geologicznej niniejszej publikacji. Wyciskają one piętno na składzie gatunkowym roślin, głównie wapieniolubnych, jak czosnek zielonkawy, chaber driakiewnik, kokoryczka wielokwiatowa, czerniec gronkowy, mięta polna, szałwia łąkowa i lepka, kopytnik pospolity, dzwonek pokrzywolistny, kuklik pospolity, wilczomlecz sosnka, żankiel zwyczajny, dąbrówka rozłogowa czy drżączka średnia. Na wyrobisku rosła będąca pod ścisłą ochroną wapieniolubna

Czerniec gronkowy - kwiaty i owoce

Kopytnik pospolity - liście i kwiat 55

Barwinek pospolity - kwiaty

Na skraju skarpy można zobaczyć piękną trawę - drżączkę średnią

Płat barwinka pospolitego z szałwią lepką pod „Skałką” i mrówki, które transportując nasiona do gniazda przyczyniają się do jego rozsiewania 56

goryczuszka orzęsiona oraz również chroniony barwinek pospolity. Ten pierwszy gatunek można zobaczyć jeszcze w Inwałdzie i pod Złotą Górką w Roczynach. Barwinek jest rośliną jeszcze rzadszą na tym terenie i stwierdzony dotychczas tylko na jednym stanowisku w andrychowskiej części Beskidu Małego. To stanowisko może być traktowane jako naturalne, tym bardziej że barwinek tu kwitnie. Ta krzewinka należy do roślin bardzo dekoracyjnych, leczniczych, ale jest też lekko trująca. Rozprzestrzenia się przez myrmekochorię, co oznacza, iż rozsiewają ją mrówki, podobnie jak glistnika jaskółcze ziele czy ﬁołka leśnego. Występują w tym miejscu bardzo specyﬁczne grzyby objęte całkowitą ochroną gatunkową - smardz jadalny i mitrówka półwolna. Owocniki smardza pojawiają się na Skałce

Zdj. Piotr Chachuła

Smardz jadalny

już w marcu, a najczęściej w kwietniu i maju, podobnie jak mitrówki. Ze szczytu Skałki schodzimy na rozległy plac i kierujemy się na południe ścieżką, która dawniej w latach siedemdziesiątych była wyżużlowana i wydzielona krawężnikami (nieliczne ślady są jeszcze widoczne!). Między innymi za wykonanie tych ścieżek Andrychów został „Mistrzem gospodarności”. Schodzimy 40m w dół obok pięknie ukształtowanych klonów jaworów i skręcamy pod skarpę w kierunku zachodnim, do pniaka zwalonego robini akacjowej. Na jego przykładzie widać, jaki rozległy system korzeniowy mają drzewa rosnące na podłożu skalistym (tu na rumoszu skalnym z kamieniołomu). Powyżej pniaka znajduje się jedyne w gminie Andrychów naturalne stanowisko konwalii majowej, która kwitnie i owocuje. Tuż przed pniakiem rośnie piękny płat marzanki wonnej, a na skarpie bardzo dużo kokoryczki wielokwiatowej licznie występującej na całym terenie Skałki.

Mitrówka półwolna

Konwalia majowa - kwiaty i owoc

Kokoryczka wielokwiatowa kwiaty i owoce 57

Ślimak winniczek

Wstężyk gajowy i jego muszle

W tym miejscu podłoże jest wapienne i spotkamy tu wielu przedstawicieli ślimaków, dlatego zwróćmy na nie uwagę i uważniej patrzmy w zakamarki. Fauna ślimaków występujących na Pańskiej Górze obejmuje około 50 58

gatunków. Część z nich można łatwo rozpoznać, inne są bardzo trudne do znalezienia i rozpoznania. W wielu miejscach, zwłaszcza w strefach porośniętych krzewami, można spotkać ślimaka winniczka i mniejszego nieco wstężyka gajowego. Ten ostatni został, prawdopodobnie nieświadomie, przywieziony na obszar Polski z zachodniej Europy około 100 lat temu i bardzo szybko rozprzestrzenił się w całym kraju. Jego skorupki mają bardzo różną barwę - od białawej do czerwonawej i brązowej oraz 1-5 czarnych pasków. Dość liczne są także ślimaki nagie. Częściowo są to gatunki rodzime, występujące licznie w Karpatach, głównie w lasach i innych strefach zacienionych. Najbardziej efektownym z nich jest pomrów błękitny dorastający do 10 cm, charakteryzujący się szaﬁrową lub błękitną barwą (patrz zdj. na str. 29, 59). Możemy także spotkać nieco mniejsze i nie tak jaskrawo ubarwione gatunki, jak ślinik przepasany, ślinik leśny, a także dwa największe krajowe ślimaki nagie - pomrów czarniawy i pomrów wielki, których długość może przekraczać 20cm. Niestety, często można także spotkać, zwłaszcza w pobliżu ogródków działkowych, inwazyjne gatunki ślimaków nagich będące poważnym zagrożeniem dla upraw. Szczególne znaczenie mają ślinik luzytański i ślinik wielki, obydwa pomarańczowej lub czerwonawej barwy. Coraz częściej spotykany jest także

brązowy pomrowiec budapeszteński. Ślimaki oskorupione, poza ślimakiem winniczkiem i wstężykiem gajowym, są trudniejsze do znalezienia. W obszarach zbudowanych z wapieni można spotkać dość liczne puste skorupki, podczas gdy w strefie występowania fliszu (czyli piaskowców i łupków) spotykamy niemal wyłącznie żywe osobniki. Ta różnica wynika z chemizmu podłoża. Na wapieniach, gdzie dostępność węglanu wapnia jest duża a podłoże znacznie mniej zakwaszone, puste skorupki nie ulegają szybkiemu rozpuszczaniu i mogą zachowywać się nawet przez kilkadziesiąt lat. Na skałach fliszowych, gdzie jest mała dostępność węglanu wapnia i zakwaszone środowisko, skorupki zostają całkowicie rozpuszczone w ciągu kilku miesięcy. Na Pańskiej Górze można znaleźć skorupki gatunków obecnie ją zasiedlających, ale w obrębie nieczynnego kamieniołomu natrafimy nawet na muszle taksonów, żyjących tu w czasie wydobywania wapienia a dziś już nie występujących. Puste skorupki ulegają odbarwieniu i przybierają biały kolor. Zajmuje to prawie 1 rok. Spośród około 40 gatunków ślimaków oskorupionych żyjących współcześnie na Pańskiej Górze, najpospolitszym jest wałkówka pospolita o stożkowatej, wydłużonej skorupce do wysokości 1cm. Gatunek typowy dla lasów, głównie liściastych, chętnie żyje także na ocienionych skałach, a

Ślinik luzytański i pomrów błękitny

Ślimak zaroślowy i jego skorupa (szer. skorupki 24mm)

Skorupki wałkówki pospolitej (szer. skorupki 7,5 - 8,5mm) 59

Poczwarówka malutka (wysokość skorupek 1,5-1,75mm) Świdrzyk dwufałdkowy - pierwsza muszelka w naturalnym kolorze (wys. muszelek ok. 18mm)

czasem na pniach drzew. Obok niego na Pańskiej Górze występują też, choć nie tak licznie, inne gatunki ślimaczej rodziny warte omówienia. Zarówno w streﬁe wychodni wapieni, jak i na skałach ﬂiszowych spotkamy świdrzyka dwufałdkowego - pospolity gatunek o charakterystycznej wrzecionowatej skorupce z wyraźnymi żeberkami. Wysokość muszli może dochodzić do 2cm. Jego charakterystyczną cechą jest niewielki otwór wejściowy z widocznymi ząbkami. Służą one do zawężania światła otworu i mają za zadanie utrudnić atak drapieżników. Skorupki świdrzyka są delikatne i łatwo się łamią. Często można spotkać na skałach ślimaka długowłosego. Posiada spłaszczoną skorupkę o lekko wzniesionych skrętach i szerokości dochodzącej do1cm. Muszle są za60

zwyczaj brązowe. W czasie życia ślimaka muszla pokryta jest wyraźnie widocznymi włoskami, które po śmierci osobnika szybko odpadają. Jest to gatunek typowy dla zacienionych środowisk o dość znacznej wilgotności, najczęściej występuje przy brzegach potoków, a także w lasach, głównie liściastych. Z kolei ślimak zaroślowy (zdj. na str. 59) jest dużym ślimakiem o stożkowatej skorupce (szerokość do 2,5cm, wysokość do 2,7cm). Muszla jest brązowa z czarnym paskiem i licznymi białymi plamkami; lubi prześwietlone lasy o stosunkowo wilgotnym podłożu. Gatunkiem o podobnej muszli, zwykle jaśniejszej (czasem pojawia się na niej czarny lub brunatny pasek, ale nie ma białych plamek) jest zaroślarka pospolita; często występuje razem ze ślimakiem gajowym. Poza wymienionymi powyżej gatunkami na Pańskiej Górze pospolicie występuje jeszcze kilka taksonów. Są

Ślimaczek żeberkowany (szerokość skorupek ok. 2-2,2mm)

one jednak bardzo trudne do odszukania z powodu niewielkich rozmiarów. Szczególnie liczny jest krążałek malutki - najmniejszy ślimak żyjący w Polsce (skorupka dorosłego osobnika nie przekracza 1.5mm szerokości i 1mm wysokości). Jest to typowy gatunek cieniolubny. W miejscach odlesionych, na stosunkowo suchych łąkach można znaleźć liczne skorupki ślimaczka żeberkowanego i ślimaczka gładkiego. Obydwa te gatunki niemal zawsze występują razem. Na hałdach kamieniołomu można odnaleźć gatunki, które zamieszkiwały Pańską Górę w czasie eksploatacji wapieni, a więc w okresie, gdy cały obszar był pozbawiony lasu. Są to formy typowe dla suchych otwartych siedlisk (współcześnie żywe ich osobniki tu nie występują). Do tej grupy należą trzy gatunki: poczwarówka malutka, ślimak przydrożny i ślimak bielaczek. Dwa pierwsze są bardzo liczne i nadal często spotykane na wapiennych obszarach Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Trzeci z wymienionych taksonów jest znany z nielicznych stanowisk na Wyżynie i jest uważany za gatunek ginący w Polsce.

Ślimaczek gładki (szerokość skorupek ok. 2-2,2mm)

Skorupa ślimaka bielaczka (szer. skorupki 7- 8mm)

Szklarka gładka (szer. skorupki 6mm) reprezentuje ślimaki drapieżne 61

Listera jajowata

Kierujemy się na wschód, na skraj lasu, i tuż przed wyjściem z niego znajdziemy pod skarpą chroniony gatunek storczyka - listerę jajowatą. W tym miejscu dość licznie rośnie

Zadania:

również kopytnik pospolity, kokoryczka wielokwiatowa, ﬁołek leśny, bluszczyk kurdybanek, zawilec gajowy, dąbrówka rozłogowa, czworolist pospolity, konwalijka dwulistna. Cały skraj lasu porastają krzewy głogu, kruszyny, derenia, trzmieliny, tarniny, czeremchy, a najbliżej łąki - jeżyny popielicy. Pojawia się też ligustr, przybysz z okolicznych ogrodów, coraz częściej dziczejący i wypierający rodzime gatunki. Wychodzimy na łąkę, gdzie napotkamy rośliny typowe dla łąk kośnych. Po dojściu do al. A. Wietrznego, zatrzymajmy się na chwilę, by przyjrzeć się rozległej panoramie. Roztacza się stąd widok na Przełęcz Kocierską, Kocierz, Złotą Górkę, Bukowski Groń i Palenicę. Bliżej widać Górnicę oraz ul. Żwirki i Wigury, Brzezinkę, Wojewódzki Szpital Psychiatryczny, stadion sportowy z kortami i basen. Tuż pod nami znajduje się os. Leśników, a niżej ul. Kościuszki.

1. Zbadaj przy pomocy octu odłamek skalny ze Skałki. Wyjaśnij zachodzące zjawisko. 2. Zerwij po jednym liściu z 5 różnych drzew, spróbuj je oznaczyć, porównaj powierzchnię i zastanów się, które drzewo może dostarczać najwięcej tlenu. 3. Poszukaj uszkodzonych przez człowieka drzew i krzewów; zastanów się, co było powodem takich zachowań. Pomyśl, jakie konsekwencje powodują takie zachowania w skali świata, dla wszystkich żyjących organizmów, w tym ludzi. 62

Ścieżka VI Potoczek, ols jesionowy, dęby i graby, granica lasu i sadu

Zdj. Alojzy Stuglik, zbiory Archiwum Państwowego w Katowicach, Oddz. w Oświęcimiu

Robinie akacjowe i jesiony przy al. A. Wietrznego zimą w latach trzydziestych ubiegłego wieku - to tu od dawien dawna zjeżdżało się na sankach i nartach. Tak jest do dziś, a choć droga jest asfaltowa i jeżdżą po niej samochody, to najniebezpieczniejszy jest przejazd kolejowy!

Wędrówkę zaczynamy od bramy stadionu sportowego albo kontynuujemy trasę ścieżki V. Idziemy w górę al. Wietrznego do wejścia na korty tenisowe, następnie skręcamy w lewo (idąc ścieżką V, skręcaliśmy w prawo). Al. Adama Wietrznego przedwojennego burmistrza, za którego kadencji wybudowano m. in. basen kąpielowy, żeńską szkołę powszechną

z salą gimnastyczną, skanalizowano i wybrukowano śródmieście, zbudowano szalety miejskie - obsadzona jest prawie 100 letnimi robiniami akacjowymi, jesionami i jaworami. Te stare drzewa są ulubionym miejscem żerowania dzięciołów i kowalików, tu też, ze względu na otwartą przestrzeń, najłatwiej je obserwować. Przechodzimy ścieżką wzdłuż potoczku przez 63

Pasieka na skraju lasu i sadu

zarastającą krzewami i drzewami polanę. Jeszcze kilkanaście lat temu była koszona, dzisiaj jest pozostawiona sama sobie, całkowicie zarosła głównie tarniną, dereniem i olszą czarną. W środkowej jej części rośnie rzadko na naszym terenie spotykany ostrożeń warzywny, sit rozpierzchły, a w gąszczu traw i krzewów można zobaczyć bądź tylko usłyszeć koguta bażanta. Na wprost, na stoku widać pasiekę, której mieszkanki - pszczoły miodne, odwiedzają nie tylko kwiaty leśne, ale także drzewa owocowe rosnące w pobliskim sadzie. Wchodzimy do lasu, który tu jest szczególnie uro-

Wejście do lasu wzdłuż pierwszego dopływu potoczku z grabami, olszami i klonami oraz runem z jeżyną faldowaną 64

kliwy. Bajkową atmosferę stwarzają piękne i liczne okazy olszy czarnej, jesionu wyniosłego, klonu jaworu, wiśni ptasiej, dębu szypułkowego, mniej licznych innych gatunków jak: brzozy, modrzewie oraz młode jodły i świerki rosnące wzdłuż potoku (z kilkoma małymi dopływami) wijącego się po rdzawoczerwonym podłożu. Barwa gleby pochodzi od eoceńskich pstrych łupków, których tu bezpośrednio nie zobaczymy, ale z których powstała w wyniku erozji. Potok wypływa z kilku oddalonych od siebie miejsc o różnym nachyleniu, tworząc najpierw bagniste zastoiska, a następnie żłobi dosyć głębokie koryto. Jest tu szczególnie wilgotno, zacisznie i ciepło, co sprzyja występowaniu licznych glonów, mchów i porostów pokrywających pnie drzew, kamienie i samą glebę. Przy ścieżce, po lewej stronie, w głębi, stoi złama-

Skrzydlik cisolistny

Potok odsłania w wielu miejscach korzenie olsz, a brzeg porastają wiosną liczne ziarnopłony wiosenne

Zielonobiały nalot na korze to porosty proszkowe, a pomarańczowy lub żółty to glony z rodzaju Trentepohlia 65

ny pień wiśni ptasiej (czereśni). W jej zbutwiałym pniu i pod korą możemy podglądnąć lądowe skorupiaki ze stonogą murową i prosionkiem szorstkim, drapieżnego wija drewniaka, przedstawiciela pareczników, liczne nicienie, dżdżownice, larwy owadów żerujące na martwej tkance łyka i drewna. Tu spotkamy niezbyt liczne na Pańskiej Górze paprocie, a wśród nich nerecznicę samczą, wietlicę samiczą czy Pień i kłoda wiśni ptasiej, na których nerecznicę szerokolistną. Teren jest można obserwować rozwój organizmów pofałdowany, z bogatym podszytem saprotroﬁcznych (dziki bez czarny, kruszyna pospolita, leszczyna, głóg jednoszypułkowy) i runem z płożącą się jeżyną fałdowaną, kilkoma gatunkami traw (wiechlina gajowa, wiechlina zwyczajna, kłosownica leśna), kosmatkami, turzycami oraz nieliczną borówką czarną. Idziemy ścieżką w bok, na wschód przez dopływ potoczku i dochodzimy do największego modrzewia europejskiego, jaki tu rośnie (275cm w pierśnicy Przedstawiciele skorupiaków ladowych i 35-40m wysokości). W jego okolicy - prosionki szorstkie zobaczymy kilka suchych drzew, które teraz stanowią nie lada kąsek dla szkodników wtórnych drewna. Pod ich korą znajdziemy charakterystyczne ślady żerowania larw chrząszczy i błonkówek. Pnie stopniowo wykorzystują także grzyby. W okolicy modrzewia rosną dęby, buki, liczne olsze i jesiony. Na te ostatnie warto zwrócić uwagę, gdyż od niedawna Dżdżownica z siodełkiem i wyraźną coraz więcej chorują i powoli obumiesegmentacją przerabiająca martwą masę organiczną rają. Dzieje się tak za sprawą grzyba 66

Knieć błotna - kwiaty i owoce, gajowiec żółty i czyściec leśny

należącego do workowców Chalara fraxinea. Chore i martwe drzewa atakują owady z rodziny kornikowatych - jesionowce pstre, które pozostawiają charakterystyczne ślady. W tej części rośnie też kilka okazów brzozy brodawkowatej. Kierujemy się na północny zachód. Teren lasu jest podmokły, z licznymi grzęzawiskami z charakterystyczną roślinnością. Wiosną kwitnie tu knieć błotna i zawilec gajowy.

Znajdziemy tu także skrzyp leśny, przetacznik bobowniczek, czyściec leśny, kopytnik pospolity, bodziszek cuchnący, szczawik zajęczy, szałwię lepką, starca Fuchsa, gajowiec żółty, tojeść rozesłaną, lepiężnika białego czy śledziennicę skrętolistną. W kilku źródełkach, które praktycznie nie wysychają, żyją bardzo liczne kiełże zdrojowe, a w tworzących się poniżej nich zastoiskach można zobaczyć

Ślady działania jesionowca pstrego

Źródełko sączy miękką wodę z piaskowców warstw lgockich 67

Las grabowo - dębowy

Czyreń sosnowy

Zdj. Piotr Chachuła

Rozszczepka pospolita 68

larwy komarów i ochotkowatych. Kierując się na zachód dojdziemy do pięknej grupy dębów szypułkowych liczących sobie może nawet po 200 lat. Największy z nich ma w pierśnicy 3,13m obwodu. To miejsce znają grzybiarze, bo tu przy odrobinie szczęścia można znaleźć borowiki, podgrzybki i gołąbki. Nie brak tu także grzybów trujących, jak choćby muchomor plamisty. Grzyby, które stanowią odrębne królestwo, są cudzożywne, ale ich cudzożywność przybiera różne postacie. Są wśród nich pasożyty żyjące kosztem innych żywych organizmów (np. czyreń ogniowy, żółciak siarkowy) i saprotroﬁtyczne, czyli rozkładające martwą materię organiczną i mikoryzowe - współżyjące z roślinami (np. borowik szlachetny). Te pierwsze są często poważnym zagrożeniem dla organizmów i powodują w konsekwencji ich śmierć, te trzecie są zaś niezbędne do ich życia, bo żyją z roślinami w symbiozie. Współżycie drzew czy innych roślin i grzybów mikoryzowych nazywamy opilśnią albo mikoryzą. Mikoryza polega na tym, że roślina dostarcza grzybom cukrów, substancji wzrostowych i witamin powstałych w procesie fotosyntezy, a z kolei grzyb wrasta w korzenie i poprzez rozbudowany system splątków grzybni ułatwia pobieranie wody i soli mineralnych. Pewnym skrajnym przykładem mikoryzy, zbliżajacym się do pasożytnictwa, mogą być porosty.

Wspóżycie glonu i grzyba niekiedy dochodzi tak daleko, że można je uznać za pasożytnictwo, które jednak w praktyce nigdy nie prowadzi do całkowitej zagłady jednego z partnerów. Może jednak dochodzić do „zjadania” komórek glonu. Na Pańkiej Górze porostów prawie nie ma, z wyjątkiem kilku proszkowatych i tarczowatych. Na naszej trasie zaczynają pojawiać się graby pospolite - drzewa spotykane i w innych miejscach Pańskiej Góry, ale tu są najstarsze (120 lat) i rosną najliczniej. Mają piękną, stalową korę, z charakterystycznym ciemniejszym podłużnym wzorem. Wiosną liście grabów, podobnie jak buków, barwią się niezwykle soczystym kolorem zieleni, a jesienią przybierają kolor żółty. W naszych lasach spotyka się je rzadko, rosną one głównie w parkach i ogrodach. Z grabowego lasu wychodzimy na drogę w kierunku Biadasowa. W dole widać tory kolejowe, do których prowadzi stara aleja jesionowo-klonowa, po prawej

Larwa owada z rodziny koziułkowatych konsumująca grzyba

Zdj. Piotr Chachuła

Kisielnica trzoneczkowa

Zdj. Piotr Chachuła

Fałdówka kędzierzawa

Zdj. Piotr Chachuła

Skórnik wielobarwny 69

Droga do Biadasowa dzieli sad na dwie części i umożliwia spojrzenie na Andrychów z lotu ptaka (zdj. z 2005r.)

stronie tor cyklotrialowy, a po lewej stary sad jabłoniowy. Otwiera się tu widok na północno-zachodnią część Andrychowa - widać kościół pod wez. św. Macieja, największe zakłady przemysłowe, os. Górnica, składowisko odpadów przy Białej Drodze, fragment zabudowy ul. Krakowskiej, a bliżej budynki mieszkalne, biurowe oraz obiekty handlowe.

Wracamy skrajem lasu i sadu, w kierunku południowym. Na zachód rozciąga się przed nami panorama Andrychowa, Roczyn i Brzezinki, z górującą nad nią Złotą Górką. W sadzie, pomiędzy drzewami rosnącymi w rzędach z południa na północ, jest dużo światła i cienia, dlatego rośliny zielne tu spotykane są dość mocno zróżnicowane. Są miejsca o nachy-

Sad wiosną i jesienią 70

leniu południowym bardzo mocno oświetlone i te charakteryzują się roślinnością światłolubną, odporną na wysychanie, o liściach pokrytych gęstymi włoskami, grubą woskowaną skórką lub nisko przylegającymi do ziemi (babka lancetowata, tasznik pospolity, jastrzębiec kosmaczek, wilczomlecz sosnka, dąbrówka kosmata). Są też rośliny cieniolubne, rosnące w cieniu jabłoni (jasnota purpurowa, poziewnik miękkowłosy, gwiazdnica pospolita, starzec Fuchsa, bodziszek cuchnący, podagrycznik pospolity). Są też obszary dobrze oświetlone w międzyrzędach z typową roślinnością łąkową. Wiosną kwitnie tu masowo mniszek lekarski, popularnie nazywany dmuchawcem lub mleczem, jaskry rozłogowe, jaskry ostre, a późnym latem nawłoć kanadyjska. Przeważają jednak trawy, a wśród nich kupkówka, perz właściwy, wyczyniec łąkowy, wiechlina łąkowa. Wiele gatunków tu spotykanych rośnie także na suchej łące, omówionej przy granitognejsach. Drzewa owocowe są stare, sadzone tuż przed II wojną światową, z koronami silnie zagęszczonymi i z licznym posuszem. Żyje na nich dużo owadów i ich larw. To przyciąga liczne ptaki owadożerne i nietoperze (znajdujące w starych drzewach świetne dziuple-kryjówki na dzienny odpoczynek). Skraj lasu gęsto porośnięty krzewami tarniny, bzu czarnego, głogu jednoszyjkowego, derenia świdwy

Młody gołąb grzywacz

Starzec Fuchsa i kupkówka pospolita

Krzyżak pomarańczowy - samica 71

Jaszczurka zwinka - samiec

Zaskroniec gotowy do obrony

i chronionej kruszyny pospolitej to wymarzone miejsce do gniazdowania i żerowania. Dlatego na granicy lasu można zobaczyć gniazda pierwiosnka, pleszki, kosa czy zięby. Wysoka trawa sprzyja także bażantom i zającom szarakom. Rzadziej można tu spotkać sarny, choć i one odwiedzają sad coraz częściej. Żyją tu także płazy i gady. Duża ilość wody (stawki śródleśne) sprzyja płazom, a szczególnie żabom trawnym i ropuchom szarym. Ich obecność umożliwia występowanie zaskrońca zwyczajnego, którego jednak trudno zobaczyć. Łatwiej dostrzec jaszczurkę żyworodną czy zwinkę. Idąc skrajem lasu zamykamy koło i wracamy obok potoczku na drogę obok stadionu.

Czernidłak kołpakowy

Błyskoporek cynamonowy 72

Poziewnik miękkowłosy

Zadania:

1. Zmierz w pierśnicy obwód kilku rosnących w grupie dębów. Zastanów się dlaczego są różne mimo podobnego wieku? Znajdź najgrubszy dąb i spróbuj ocenić jego zdrowotność. 2. Obejrzyj pnie różnych drzew i ustal, czy na wszystkich rosną glony, mchy i porosty? Wyciągnij wnioski. 3. Odszukaj obumarłe drzewo i spróbuj ustalić, jakie organizmy biorą udział w jego rozkładzie. Ustal w co się zamieni drewno po kilkunastu latach, znajdź przykłady w najbliższym otoczeniu. 4. Poszukaj starych zeszłorocznych liści, najlepiej w korycie potoczku i zobacz, co z nich pozostało. 5. Zastanów się, skąd się bierze woda w napotkanych bajorkach. Opisz obieg wody w przyrodzie. Jaką rolę pełni las w krążeniu wody?

Mając w oczach sad, staw i las na Pańskiej Górze sprzed ponad 12 lat, kiedy to pisałem pierwsze wydanie „Ścieżek”, nie mogę oprzeć się reﬂeksji, że jeżeli mądrze nie pomożemy przyrodzie, to ona się radykalnie zmieni. Czy będzie to pozytywna zmiana? Pewnie w wielu miejscach tak, ale są takie, które bardzo stracą na walorach przyrodniczych i na swojej bioróżnorodności. Dlatego warto pewne działania planować ze znacznym wyprzedzeniem, przewidując ich skutki. 73

Warstwy lasu Korony drzew

Podszyt

Runo

Ściółka Gleba 74

Panorama z suchej łąki w kierunku północnym z 2011r.

Panorama Beskidu Małego w kierunku połuniowo-wschodnim z 2001r.

Jesion wyniosły

Dąb szypułkowy

Wiśnia ptasia

Klon jawor

Klon zwyczajny

Olsza czarna

Lipa drobnolistna

Wierzba iwa

Jarząb pospolity

Brzoza brodawkowata

Grab zwyczajny

Buk zwyczajny

Wiąz górski

Wiąz szypułkowy

Topola osika

Tablica I

Kora rodzimych drzew liściastych występujących na Pańskiej Górze

Topola czarna 77

Tablica II

Kora obcych gatunków drzew liściastych występujących na Pańskiej Górze

Robinia akacjowa

Kasztanowiec zwyczajny

Dąb czerwony

Sosna zwyczajna

Modrzew europejski

Jodła pospolita

Tablica III

Kora drzew iglastych występujących na Pańskiej Górze

Świerk pospolity 78

Sosna wejmutka

PIŚMIENNICTWO (WYBÓR) Bernacki L. 1999. Storczyki zachodniej części polskich Beskidów, Poznań. Buszko-Briggs M. Okołów G. 2002. Płazy i gady Polski, MULTICO Oficyna Wydawnicza, Warszawa. Encyklopedia biologiczna, 2000. Praca zbiorowa, Kraków. Garnweider E. 1994. Encyklopedia kieszonkowa - grzyby, Monachium 1985 r., Warszawa. Gibbons B., Brough P. 1995. Atlas roślin Europy Północnej i Środkowej, Warszawa. Głębicki C., Szwedo J. 2000. Atlas i klucz - Owady Polski, Kraków. Heintze J. 1990. Motyle Polski - atlas, Warszawa. Herczek A. (red.) 1997-1998. Waloryzacja przyrodnicza gminy Andrychów. Opracowanie wykonane na zlecenie Urzędu Miejskiego w Andrychowie, Katowice, maszynopis. Jędrzejko K., Klama H., Żarnowiec J. 1997. Zarys wiedzy o roślinach leczniczych. Śląska Akademia Medyczna, Katowice. Jędrzejko K. 2001. Medicinal plants and herbal materials in use in Poland: a check list. Wykaz roślin i surowców leczniczych stosowanych w Polsce. Śląska Akademia Medyczna, Katowice. Kotońska B. 1991. Rośliny naczyniowe Beskidu Małego (polskie Karpaty Zachodnie), Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego MXX, Prace Botaniczne, zeszyt 23, Kraków. Mała encyklopedia leśna. 1991. Praca zbiorowa, Warszawa Matuszkiewicz W. 2001. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Ser. Vademecum Geobotanicum. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H., Zając A., Zając M. 2002, Flovering plants and pteridiophytes of Poland. A check list. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Biodiversity of Poland. Vol. 1. Inst. Bot. im. W. Szafera. PAN, Kraków. Mowszowicz J. 1955. Krajowe chwasty polne i ogrodowe. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa. Ptaki Europy, 1982. Praca zbiorowa - przewodnik terenowy, Warszawa. Podbielkowski Z. 1985. Słownik roślin użytkowych, wydanie V, Warszawa. Reichholf-Riehm H., Hołyński R. (przekład i adaptacja) 1996. Motyle, Warszawa. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną. Dziennik Ustaw Nr 168, Poz. 1764. Sokołowski J. 1958. Ptaki ziem polskich, Warszawa. Wąsowski R., Penkowski A. 2003. Ślimaki i małże Polski, MULTICO Oficyna Wydawnicza, Warszawa. Wójcik H. 2003. Flora Polski; Porosty, mszaki, paprotniki, MULTICO Oficyna Wydawnicza, Warszawa. Szafer W., Kulczykowski S., Pawłowski B. 1986. Rośliny polskie, Warszawa. Zinkow J. 2001. Wadowice i okolice, przewodnik monograficzny, Wadowice. Zieliński J. 2001. Ścieżkami Pańskiej Góry, ścieżka przyrodnicza, wyd. I, Urząd Miejski w Andrychowie

Dziękuję Wszystkim nie wymienionym z nazwiska, którzy na różny sposób pomogli mi w przygotowaniu publikacji.

Jan Zieliński

Wydawca:

Drukarnia Drukpress s.c. D. Bielecki, J.T.M. Korczak 34-120 Andrychów, ul. Garncarska 37, tel. 33 875 94 83 ISBN 978-83-917420-5-1 Nakład: 1100 egz. Tekst: mgr Jan Zieliński - opracowanie całości, dr hab. Witold Alexandrowicz (Zakład Analiz Środowiska i Kartograﬁi AGH) - geologia i ślimaki, mgr inż. Piotr Chachuła (Pieniński Park Narodowy) - konsultacje dotyczące grzybów, oznaczanie, dr hab. Przemysław M. Płonka (Uniwersytet Jagielloński) - korekta merytoryczna, mgr inż. Edward Walusiak (Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków) - konsultacje z zakresu roślin naczyniowych, uwagi ogólne, dr hab. Adam Stebel (Śląski Uniwersytet Medyczny) - wykaz rzadkich mszaków Beskidu Małego, Dariusz Tlałka - wykaz paprotników. Projekt okładki, opracowanie graﬁczne i skład komputerowy: Jan Zieliński Zdjęcia: Jan Zieliński, Piotr Chachuła. Ryciny na str. 1 i 80: Jan Zieliński Korekta: mgr Maria Biel - Pająkowa Druk: www.drukpress.pl