amsterdam dna
R A A PL
I
K J I NK
M E X E
amsterdam dna
Amsterdam Museum Uitgeverij Bas Lubberhuizen
Inleiding Wat bepaalt het karakter van een stad? Of wie? Een stad is meer dan de optelsom van alle architectuur en planologie van de afgelopen eeuwen. Amsterdam is niet alleen de Grachtengordel, de Zuidas of het Vondelpark. De stad is ook meer dan de optelsom van alle mannen, vrouwen en kinderen, die er op dat moment leven. Het zijn er inmiddels ruim 800.000. Wat maakt Amsterdam tot die unieke stad, anders dan alle andere steden? Wie het Amsterdam van nu wil begrijpen moet teruggaan in de tijd. De stad heeft als het ware vier dnakenmerken, die haar karakter in de loop der eeuwen hebben gevormd: ondernemerschap, burgerschap, creativiteit en vrijdenken. Deze dna-kenmerken zijn en waren niet altijd zichtbaar, zeker niet alle vier tegelijk. Maar samen zijn ze bepalend geweest voor de ontwikkeling van Amsterdam in de afgelopen duizend jaar. Ondernemerschap Centraal in het succes van de handelsstad Amsterdam is de ondernemende geest van de meeste bewoners, die van oudsher ‘geïnfecteerd’ zijn met een sterk ontwikkeld commercieel gevoel. Het is dankzij die handelsgeest dat de stad al eeuwen een belangrijke rol speelt op diverse internationale economische terreinen. Maar de stad heeft sinds haar ontstaan nooit een machtige en vermogende heersersklasse gehuisvest die haar invloed tot over de landsgrenzen liet gelden en daarmee de weg vrijmaakte voor internationaal succes. Daarom moest de Amsterdammer het hebben van de collectiviteit. Zo ontstond de eerste aandelenmaatschappij en ‘multinational’ ter wereld, de voc.
4
Burgerschap Het gemeenschappelijk ondernemen vormde ook de basis voor het kenmerkende Amsterdamse burgerschap: zodra men in goeden doen was geraakt, zorgde men voor degenen die waren ‘achtergebleven’: een soort stelsel van sociale zekerheid avant la lettre. De succesvolle burger was immers oorspronkelijk van dezelfde bescheiden afkomst. En bovendien: sociale onrust binnen de stedelijke gemeenschap is slecht voor de handel! Een mooi voorbeeld van rijke burgers die voor de zwakkeren zorgden is het voormalig Burgerweeshuis, dat sinds 1975 het Amsterdam Museum huisvest. Creativiteit De creativiteit van de stad is in de tentoonstelling Amsterdam dna niet alleen zichtbaar in het werk van kunstenaars als Rembrandt en Marlene Dumas, maar ligt ook letterlijk aan de basis van de stad. Wie op drassige grond wil bouwen moet palen in de grond slaan. Een kleine natie met weinig land en grondstoffen moet inventief zijn om te kunnen concurreren met de omliggende en wereldwijde grootmachten. Door voortdurend op zoek te zijn naar innovaties wist Amsterdam deze nadelen te compenseren. Dat startte al in de late Middeleeuwen met het ontwikkelen van snellere vrachtschepen en mondde recentelijk uit in het feit dat Amsterdam beschikt over de grootste ‘worldwide internet hub’. Vrijdenken Om te komen tot innovaties moet men buiten de traditionele methoden en technieken kunnen denken. Maar er is nog een andere reden voor de vrijdenkerij waarom Amsterdam internationaal geroemd (en verguisd!)
inleiding
5
Amsterdam in vogelvlucht, ca. 1652–1655, Jan Micker (1598–1664)
18
1550–1600
opstand tegen vorst en kerk
19
1870–1940
Op naar de moderne stad Na een periode van relatieve stilstand raakt de stad rond 1870 weer in een stroomversnelling. De Indus triële Revolutie is laat in Nederland – vergeleken met Engeland en België – maar eenmaal begonnen gaat het snel. De economie bloeit op, mede dankzij de koloniën. Ook in wetenschappelijk en cultureel opzicht maakt de stad een bloeiperiode door. Van een verarmd, overvol stadje verandert Amsterdam
1876
Opening Noordzeekanaal
in hoog tempo in een moderne metropool. Rondom de oude stad verrijzen nieuwe woonwijken, die rusten op miljoenen palen. Overal klinkt het geluid van heien. Schilder en fotograaf George Hendrik Breitner is gefascineerd door de moderne stad en legt de bouwwerkzaamheden vast. Op zijn Amsterdamse ‘Bouwterrein’ sleept een paard een heipaal naar de bouwput. Rechts wordt een andere paal de grond in geslagen met een moderne hei machine, aangedreven door stoomkracht. Het bouwen moet vooral snel en goedkoop, met als gevolg dat de woonomstandigheden van arbeiders heel slecht zijn. Hele gezinnen leven in één kamer. Vooral de socialisten komen hiertegen in opstand. Nieuwe politieke partijen en vakbonden eisen scholing, werk en goede huisvesting voor iedereen. Geïnspireerd door deze moderne ideeën ontstaat
1883
Met de Internationale
na de eeuwwisseling een nieuwe stroming in de
Koloniale Tentoonstelling
architectuur: de Amsterdamse School.
heeft Amsterdam zijn eerste Wereldtentoon stelling
66
1870–1940
De oude windmolens draaien nog, maar pal ernaast verrijzen moderne fabrieken. Via het gloednieuwe
Opening
1888
Concertgebouw
Noordzeekanaal (1876) varen stoomschepen de haven binnen. Een snel uitdijend spoorwegnet verbindt de hoofdstad met de rest van het land en heel Europa. De tram wordt niet meer getrokken door paarden, maar aangedreven door elektriciteit. Ook fiets en auto doen hun intrede. In 1916, met de oprichting van luchthaven Schiphol, ligt de wereld binnen handbereik.
Bouwterrein, ca. 1890–1910 George Hendrik Breitner (1857–1923)
Het Centraal Station wordt in gebruik genomen
op naar de moderne stad
67
1889
1945–heden
Hoofdstad van de vrijheid Er is bijna geen stad ter wereld met zoveel verschil lende nationaliteiten als Amsterdam, het aantal schommelt rond de 180. Net als in de voorafgaande eeuwen komen migranten vanuit alle hoeken van de wereld naar Amsterdam. Velen van hen komen uit de buurlanden of de voormalige koloniën: Indonesië, Suriname en de Antillen. Anderen komen bijvoor beeld als gastarbeider of als vluchteling. Iedereen
1946
Aan het stadswapen
heeft zijn eigen motief, of dat nu een geliefde is,
wordt met toestemming
werk, of de beroemde Amsterdamse vrijheid.
van koningin Wilhelmina het devies ‘Heldhaftig,
In de jaren zestig krijgt Amsterdam de reputatie van
Vastberaden, Barm
stad waar alles mag wat God (of de wet) verboden
hartig’ toegevoegd
heeft. Jongerenbeweging Provo provoceert de auto riteiten. Niet met geweld, zoals een paar jaar later in Parijs of Berlijn, maar met ‘ludieke’ acties. Eind jaren zestig is Amsterdam even de hippiehoofdstad van de wereld. Het is ook een stad waar vrouwen demonstreren voor hun rechten, terwijl prostitutie en coffeeshops vanaf de jaren zeventig floreren. In 2001 is Amsterdam de eerste stad ter wereld waar homo’s kunnen trouwen.
1951
Start van de aanleg van
Die vrije reputatie heeft Amsterdam nog steeds, al
Slotermeer, de eerste van
zijn er steeds meer regels. Gedogen of verbieden
de Westelijke Tuinsteden
staan vaak op gespannen voet met elkaar. Er is vrij heid van geloof en vrijheid van meningsuiting, maar die twee botsen soms keihard. De fundamentalisti sche moord op filmmaker Theo van Gogh slaat in 2004 een stevige deuk in het tolerante imago van de stad. Maar nog steeds heeft Amsterdam een vrijden kend karakter, althans in vergelijking met de meeste steden ter wereld. Het dna van een stad verander je niet zomaar. 80
1945–heden
Hippies op de Dam voor het Nationaal Monument, 1970
‘Make love, not war’ Hippies uit de hele wereld trekken naar het vrije Amsterdam. De Dam is hun favoriete ontmoetingsplek. Ze spelen gitaar, dansen, blowen en ze slapen er zelfs op het Nationaal Monument. Veel oudere Amsterdammers zien het met afschuw aan. In augustus 1970 wordt de Dam door mariniers ‘schoongeveegd’ en verhuizen de hippies naar het Vondelpark.
hoofdstad van de vrijheid
81
Opening van de eerste supermarkt (Dirk van den Broek)
1953
Wat bepaalt het karakter van een stad? Of wie? Wil je Amsterdam echt leren kennen, ga dan terug in de tijd. Amsterdam dna vertelt het verhaal van een kleine, eigenwijze wereldstad. Duizend jaar geschie足 denis aan de hand van uitzonder足 lijke (kunst)historische objecten uit het Amsterdam Museum. Een verhaal over burgers, ondernemers, creatievelingen en vrijdenkers; over hoe Amsterdam Amsterdam werd. Dwaal door het verleden of letterlijk door de straten van Amsterdam, met een van de vier stadswande足
sief
stads
rt met kaa
gen Inclu
lingen op de los bijgevoegde kaart.
and 4 w elin
lubberhuizen.nl amsterdammuseum.nl
99 789059 373617