Lubuskie po drodze. Świat militariów i fortyfikacji PRZEWODNIK PL by Agnieszka Chorążyczewska

Świat

militariów i fortyfikacji

Lubuskie

po drodze

Lubuskie po drodze

Świat militariów i fortyfikacji

Lubuskie po drodze Wydawca

Tekst, redakcja

Zdjęcia

Opracowanie

Urząd Marszałkowski  Województwa Lubuskiego  ul. Podgórna 7  65-057 Zielona Góra tel. +48 68 456 52 00 www.lubuskie.pl Robert M. Jurga, Anna Bęś, Witold Czajka, Dominika Borówka-Sitnik, Łukasz Karolewski, Jolanta Sieradzka-Kasprzak, Karolina Zych Archiwum Urzędu Marszałkowskiego Województwa Lubuskiego, archiwum Regionalnego Centrum Animacji Kultury, Paweł Fabijański, Robert M. Jurga, Aleksander Lewandowski, Muzeum Woldenberczyków w Dobiegniewie, Fundacja Karolat w Siedlisku, Jan Mazur (Centrum Kultury w Żaganiu), Marek Pych (zdjęcie na okładce), Kożuchowski Ośrodek Kultury i Sportu „ Zamek”, Lubuskie Muzeum Wojskowe w Drzonowie, Wojciech Zimmerman (Urząd Gminy Słońsk), Urząd Gminy Lubrza EURO PILOT Sp. z o.o. ul. S. Konarskiego 3 01-355 Warszawa tel./fax +48 22 664 37 20, +48 22 664 50 91 www.europilot.com.pl

Projekt graficzny

Paweł Dobrzyński

Korekta tekstów

Małgorzata Kuśnierz

Skład, przygotowanie do druku

Ewa Chmielewska

ISBN 978-83-8009-168-9

Lubuskie. Na tropie militarnych tajemnic sprzed wieków

Lubuskie. R O Na tropie militarnych tajemnic sprzed wieków S

DANM

choć z powodu mało urodzajnych piaszczyPrzyłóż ucho do ziemi, a być może usłyszysz stych gleb zasiedlenie nie było intensywne. szczęk oręża i tętent kopyt koni, które zmieL AT V IJ A W VI wieku napłynęły tu plemiona słowiańskie, rzają w cwale na siły nieprzyjaciela. W cieniu włączone w X wieku do monarchii wczesnowysokich miejskich murów może dojrzysz piastowskiej. Z okresu plemiennego pochodzi majaczącą postać rycerza – obrońcy, który i LITWA ck ponad 80 grodów, z których większość uloraniony dawno temu zasnął snem wieczty ł Ba kowana była na dobrych do obrony cyplach nym. Pod kopułą bojowych schronów, e A J rz ROS otoczonych wodami rzek i jezior. W czasie w labiryncie podziemnych korytarzy Mo wczesnopiastowskim powstały nieliczmoże wciąż niesie się echo wystrzane, ale silne grody państwowe, o znałów z haubic, warczących gromów P czeniu strategicznym, które rozwinęły wysyłanych z ziemi. Ł się później w ważne ośrodki miejskie. Odkrywać niezatarte ślady dawO A I B Wśród tych grodów wymienić można nych dziejów państwa, które liczy L Bytom Odrzański, Krosno Odrzańskie, przeszło tysiąc lat, to nie lada wyS Santok i Międzyrzecz, które zapisazwanie. A gdzie najlepiej poznawać K ły się w dziejach Polski, wielokrotnie przeszłość? Właśnie tu – na ziemi A stawiając czoło najazdom niemieckim dawnych Lubuszan, strategicznej i pomorskim. Mniej więcej w XII wieku bramie do królestwa polskiego. To CZ wiele osad położonych przy ważnych traktereny, do których szczególną wagę ECHY tach handlowych powoli przekształciło się przykładali najwybitniejsi władcy z linii JA w miasta, które w połowie następnego stulePiastów – Bolesław Chrobry, Bolesław C A W cia miały już w większości fortyfikacje. Teren Krzywousty i EWładysław Łokietek. Nic SŁO obecnego województwa niemal do połowy dziwnego, bowiem oprócz obfitujących C XIII wieku znajdował się prawie w całości w zwierzynę lasów przeciętych wstęgą LIECHTENSTEIN N MA pod panowaniem Piastów. Jednak kolejżyciodajnych rzek Ziemia Lubuska Ane stulecia przyniosły zmiany. W orbitę GYA STERREICH Ö pełniła funkcję S zachodniej tarczy. I Z I R ORSZÁG CHWE N wpływów niemieckich dostały się ŁuJej walory sprawiały, że o władzę Â życe Wschodnie, w 1250 roku Brannad nią upominali się coraz to nowi R O M denburgia wchłonęła historyczną pretendenci. Historię tego regionu Ziemię Lubuską. Po śmierci księcia bez wahania nazwać można burzHenryka Pobożnego dzielnica Śląska liwą, ale takie też były dzieje Poluległa rozdrobnieniu, powstało m.in. ski. Rozległe pola bitew, potężne Księstwo Głogowskie, a w wyniku fortyfikacje czy ciche mogiły poledalszych podziałów – Księstwo Żagańgłych są świadectwem pozostawioskie. W wieku XIV księstwa śląskie stały nym przez kolejne epoki. się zależne od królów czeskich z dynaZiemia Lubuska na przestrzeni stii Luksemburgów. Ostatni książę z linii wieków była widownią licznych zmian Piastów Głogowskich, Jan II Żagański, po politycznych i konfliktów zbrojnych, wojnie sukcesyjnej utracił księstwo na rzecz które miały wpływ na kształt i rozwój buBrandenburgii. W wyniku II rozbioru Polski downictwa obronnego. Osadnictwo istniało część ziem wielkopolskich w rejonie Wschowy, tutaj w dawnych epokach archeologicznych,

N I E M C Y

Świat militariów i fortyfikacji

Lubuskie po drodze Lubuskie. Na tropie militarnych tajemnic sprzed wieków

Świebodzin. Mury obronne

Babimostu, Międzyrzecza i Skwierzyny znalazło się w granicach Prus. Ta zróżnicowana przeszłość historyczna wpłynęła na budownictwo militarne przejawiające się w różnorodności własnych i obcych rozwiązań obronnych. Najwięcej pozostałości epoki średniowiecza odnajdziemy w południowej części województwa, gdzie zachowały się liczne wieże rycerskie, zamki i miasta otoczone murami obronnymi. Na północy, pozostającej pod wpływem Brandenburgii, do średniowiecznych perełek militarnych zaliczają się Strzelce Krajeńskie i Ośno

Lubuskie. W owych czasach dominowały zamki typu nizinnego, z jednym wielkim domem otoczonym murami o czworobocznym rozplanowaniu, z wieżą – stołpem stojącym pośrodku dziedzińca. Z czasem zamki, wskutek naturalnego rozwoju, rozbudowywano o kolejne skrzydła, próbując dostosowywać je do nowoczesnych sposobów prowadzenia wojen. Wśród założeń z okresu średniowiecza wymienić należy zamki w Kożuchowie, Międzyrzeczu, Krośnie Odrzańskim, Szprotawie, Łagowie, Lubsku, Świebodzinie czy Otyniu. Typ wieży rycerskiej pojawił się

na Śląsku w latach 30. XIV wieku. Na naszym terenie reprezentują je budowle m.in. w Witkowie, Dzietrzychowicach, Żarkach Wielkich, Tarnowie Jeziornym, Borowie Polskim i Lipnikach Łużyckich. W okresie budowania twierdz fortowych powstało niewiele założeń obronnych, jednak do czasów współczesnych przetrwała niezwykle imponująca twierdza w Kostrzynie nad Odrą. Relikty twierdzy znaleźć można w Krośnie Odrzańskim i Drezdenku. Cennym przykładem fortyfikacji z tego okresu jest również zespół w Siedlisku, otoczony zachowanym

Świat militariów i fortyfikacji Lubuskie. Na tropie militarnych tajemnic sprzed wieków

Kożuchów. Mury miejskie

obwodem bastionowym. Prawdziwą eksplozję form obronnych przyniosły lata 30. XX wieku. W związku z fortyfikowaniem wschodniej granicy III Rzeszy pojawiły się schrony żelbetowe budowane w ramach trzech linii obronnych: Wału Pomorskiego, Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego (MRU) i Linii Odry. Na terenie województwa znalazło się ponad 300 obiektów, w niektórych przypadkach eksperymentalnych i niepowtarzalnych. Największy skansen fortyfikacji stanowi MRU, którego schrony bojowe odcinka centralnego połączone zostały ponad

30-kilometrowym systemem podziemnym. Okres zimnej wojny pozostawił na Ziemi Lubuskiej dwie znaczące poradzieckie tajne bazy magazynowe, w których przechowywano amunicję. Najciekawsza, niestety częściowo zniszczona, nosiła kryptonim „Wołkodaw”. To wszystko sprawia, że Lubuskie stanowi wyjątkowy teren dla pasjonatów miejsc niezwykłych, pamiątek przeszłości, śladów działań wojskowych oraz atrybutów armii spod różnych chorągwi. Pośród przyjeżdżających w te strony turystów nierzadko spotkać można

prawdziwych znawców historii, uczestników rekonstrukcji bitew i zlotów militarnych czy miłośników wyzwań takich jak kursy przetrwania. Lubuskie można zwiedzać na wiele sposobów, ważne jednak, aby robić to niespiesznie, odkrywając niezwykłe tajemnice i bogatą historię regionu. Własnymi ścieżkami lub szlakami, które podpowiemy Państwu w niniejszym przewodniku. n

Kostrzyn nad OdrÄ&#x2026;, 1921 rok, autor Robert M. Jurga

Świat militariów i fortyfikacji

Lubuskie.

Mury, co historie zwycięstw i klęsk pamiętają…

Świat militariów i fortyfikacji

Lubuskie po drodze Lubuskie. Mury, co historie zwycięstw i klęsk pamiętają… atrakcje w okolicy

1,2 km Muzeum Grodu Na ekspozycji znajdują się zabytki pozyskane w wyniku prowadzonych prac archeologicznych w grodzisku. Zgromadzono tu m.in. naczynia gliniane, relikty produkcji tkackiej, metalurgicznej, liczne militaria w postaci grotów strzał, bełtów, fragmentów mieczy, ostróg. Na szczególną uwagę zasługują części konstrukcji wału grodowego, wykonanego z brewion dębowych w tzw. technice hakowej. Uzupełnieniem bogatej ekspozycji jest makieta grodu i podgrodzia santockiego z XI lub XII wieku. Adres: ul. Wodna 4, Santok tel. +48 95 731 61 08

Santok

Oto klucz do królestwa \ Współrzędne GPS: N 52°44’00” E 15°24’03” www.santok.pl

parking dla samochodów przy Muzeum Grodu Santok ul. Wodna 4, Santok

2 km Wieża widokowa na terenie grodziska Piętnastometrowa murowana wieża (obiekt w rękach prywatnych) wzniesiona została w 1935 roku na miejscu pomorskiego gródka, w celu utworzenia w niej muzeum archeologicznego świadczącego o niemieckiej przynależności tych ziem. Niemiecka propaganda nazistowska w specyficzny sposób interpretowała wyniki badań archeologicznych. Cztery wykopane szkielety wojów, umieszczone w piwnicach wieży w specjalnej gablocie, miały być dowodem na germańską przeszłość okolic Santoka. Adres: Santok

Muzeum Grodu w Santoku. Makieta założenia obronnego Santocki gród leżący w widłach Warty i Noteci, nazwany przez Galla Anonima w Kronice Polskiej „regni custodia et clavis” – „kluczem i strażnicą królestwa”, odgrywał ważną rolę w organizacji państwa polskiego przez pierwszych Piastów. Nazwa Santok pochodzi od słowiańskiego słowa „sątok” oznaczającego miejsce styku dwóch rzek. Pierwsza wzmianka o Santoku

pochodzi z 1097 roku, lecz założenie obronne powstało na przełomie VII i VIII wieku. Jednak już w X wieku zostało zniszczone w czasie walk Mieszka I z Pomorzanami. Na przełomie X i XI wieku wybudowano nowe, o średnicy prawie 200 metrów, pierścieniowe założenie obronne z podgrodziem, z zastosowaniem w wałach konstrukcji skrzyniowej i hakowej. Całość otoczono fosą

Świat militariów i fortyfikacji Lubuskie. Mury, co historie zwycięstw i klęsk pamiętają… atrakcje w okolicy

12 km 127-letni, najstarszy na świecie lodołamacz „Kuna” Pływa obecnie jako statek muzealno ‑szkoleniowy. Przeznaczony jest do edukacji historyczno-kulturalnej w szeroko pojętym zakresie historii dróg wodnych, żeglugi śródlądowej, budownictwa wodnego, ekologii, jak również kultury i historii regionu, w którym został przywrócony do życia. Adres: Gorzów Wielkopolski Muzeum Grodu w Santoku. Fragment konstrukcji wału grodowego

mokrą, a stoki wałów licowano kamieniem. Do grodu prowadziły dwie bramy: od strony północno-zachodniej, od strony rzeki i portu oraz od południowego zachodu od strony podgrodzia. Wnętrze grodu tworzyła stosunkowo ciasna zabudowa drewniana, z ulicami wzmacnianymi balami. Rozwój polskiego grodu odbywał się pod kontrolą wojskową wzniesionego w XI wieku na prawym brzegu Noteci przez Pomorzan kontrgrodu. Obecnie na jego terenie znajduje się wybudowana w 1936 roku wieża widokowa. W początkach XII wieku Santok wraz z Wieleniem, Czarnkowem, Ujściem i Nakłem tworzył pas grodów warownych, położonych przy brodach Noteci na trasie szlaków handlowych łączących Pomorze z Wielkopolską. W XIII wieku założony w tym miejscu dużo mniejszy gród na kopcu był głównym ośrodkiem administracyjnym i siedzibą archidiakonatu podległego biskupstwu w Poznaniu. Po śmierci Przemysława II w 1296 roku został zajęty przez Brandenburczyków, którzy w 1317 roku oddali go w lenno rodzinie

von Osten, która prawdopodobnie wzniosła murowaną wieżę mieszkalną. Jego znaczenie stopniowo malało, ponieważ przegrywał gospodarczo z Gorzowem Wielkopolskim. W latach 1365–1370 Santok należał do monarchii Kazimierza Wielkiego, po którego śmierci ponownie został opanowany przez Brandenburgię. W latach 1402–1454 znajdował się pod panowaniem Krzyżaków. W roku 1731, w wyniku katastrofalnej powodzi Warta zmieniła swoje koryto, przesuwając lokalizację grodziska. Do naszych czasów zachowały się zarysy wałów grodu i podgrodzia oraz fragmenty fosy. n

„Kłodawka – najdłuższa rzeka świata” Na pytanie o nazwę najdłuższej rzeki świata niemal każdy gorzowianin odpowie bez wahania: Kłodawka! Jej rzeczywista długość nie ma tu absolutnie nic do rzeczy, bo czyż jest na świecie drugi ciek wodny opływający jednocześnie Wenecję i Casablankę? Adres: Gorzów Wielkopolski

miejsca noclegowe w okolicy:

Gospodarstwo Agroturystyczne Gralewo 101a, Santok tel. +48 502 048 558 Villa Ipiro ul. Wylotowa 86c, Gorzów Wielkopolski tel. +48 609 333 739

Lubuskie po drodze Lubuskie. Mury, co historie zwycięstw i klęsk pamiętają… atrakcje w okolicy

23 km Wieża Rycerska Ruina wieży obronnej średniowiecznej siedziby rycerskiej związanej z rodem von Hackenborn, zwanej Czerwonym Domem, wzniesionej w XIV wieku. Jak podają źródła, była ona miejscem schronienia awanturników i ciemiężców, ale też i mieszkańców wioski w okresach zagrożenia. Adres: Żarki Wielkie

Przewóz

Wieża, w której straszy \ Współrzędne GPS: N 51°28’34.37” E 14°56’45.18” www.przewoz.com.pl

parking dla samochodów przy Hostelu Bike Park ul. Kościelna 6, Przewóz

18 km Kościół pw. Najświętszej Maryi Panny Parafialna świątynia stanowi ciekawy zabytek, którego początki sięgają XIII stulecia, lecz jej dzisiejszy kształt to efekt wielu zmian, jakim w ciągu wieków była poddawana. Jest to budowla trzynawowa, zamknięta pięciobocznym prezbiterium, z masywną wieżą na planie czworoboku. Reprezentuje styl gotycki, jednak budulec, jakiego użyto – kamień polny i cegła spojona wapienną zaprawą – sprawia, że bryła kościoła wydaje się przysadzista i masywna. Świątynia słynie w okolicy z organów o wyjątkowej barwie dźwięków. Elementy wyposażenia pochodzą z różnych epok: ołtarz główny, chrzcielnica i ambona – z baroku, witraże prezbiterium – z początku XX wieku, a pozostałe okna – z początku XXI wieku. Adres: ul. Krótka 10, Przewóz

Żarki Wielkie. Wieża rycerska Historia miejscowości wiąże się z grodem założonym na przełomie X i XI wieku. Usytuowany był nad Nysą Łużycką i otoczony jej rozlewiskami. Leżał przy ważnym szlaku handlowym prowadzącym z Saksonii do Wielkopolski. Prawdopodobnie bród nieopodal grodu przekraczał cesarz Otton III, podążając na spotkanie z Bolesławem Chrobrym. Pozostałości grodziska przetrwały do naszych czasów i znajdują się około 200 metrów na zachód od centrum miejscowości. Gród był położony na naturalnym wzniesieniu o narysie pierścieniowym, miał dość wysokie wały i otoczony był fosą zasilaną wodami Nysy. Przewóz, odgrywający w czasach pierwszych Piastów ważną rolę strategiczną, znalazł się w połowie XIII wieku

w granicach Księstwa Głogowskiego. W czasie rozwoju, za sprawą książąt głogowskich, ulegał stopniowej przebudowie. Za czasów Konrada I (1250–1274) lub Henryka III (1274–1309) w wydzielonej południowej części grodu, na wysokim kopcu, poczęto wznosić murowany zamek. Składały się na niego wieża umieszczona w centrum nowego założenia i kamienica przylegająca do murów. Prawdopodobnie za czasów Henryka IV drewniany częstokół zastąpiony został ceglanym murem obronnym. Do naszych czasów, poza reliktem założenia grodowego, dotrwał cylindryczny stołp – wieża ostatecznej obrony, obecnie o wysokości 22 metrów. Z wieżą, zwaną także Wieżą Głodową lub Wieżą Baltazara, związane

Świat militariów i fortyfikacji Lubuskie. Mury, co historie zwycięstw i klęsk pamiętają… atrakcje w okolicy

18 km Wieża rycerska Wieża rycerska z XIV wieku przy ul. Zamkowej. W czasach nowożytnych pełniła funkcję więzienia, po wojnie nieużytkowana popadła w ruinę. Adres: Trzebiel

23 km

Przewóz. Wieża Baltazara jest tragiczne wydarzenie. W 1472 roku został w niej uwięziony i zamorzony głodem Baltazar, pokonany w konflikcie zbrojnym o sukcesję po śmierci ojca przez młodszego brata Jana II. W drugiej połowie XIII wieku Przewóz wraz z okolicą znajdował się pod panowaniem księcia Przemka Żagańskiego (1273– 1289). Już wówczas obok grodu rozwijała się osada o charakterze miejskim. Wybudowano kościół parafialny pw. Niepokalanego Poczęcia NMP, który wzmiankowany był po raz pierwszy w 1311 roku, oraz ratusz, a całość założenia urbanistycznego otoczono murem obwodowym wzmocnionym fosą. Narys założenia obronnego zbliżony jest do prostokąta. Do miasta prowadziły dwie bramy, od strony północnej Żagańska, a od południowej Nyska, oraz dwa niewielkich rozmiarów przebicia w murach w formie furt: Zamkowej i Cmentarnej. W drugiej połowie XIX wieku zabudowa wyszła poza obwód murów, które później stopniowo były rozbierane. Prawa miejskie Przewóz miał od 1311 roku. Utracił je po zakończeniu II wojny światowej. Do dnia dzisiejszego zachowały się jedynie niewielkie fragmenty murów, choć ich przebieg w układzie urbanistycznym jest jeszcze dość dobrze czytelny. n

Zabytkowa zabudowa Rynek z ratuszem pochodzącym z XIV-XVI wieku, przebudowywany w XVIII i XX wieku, mający wspaniały renesansowy portal, a także otaczająca go zabudowa z XIX i XX wieku. Warte zobaczenia są także kamienice przy ulicy króla Bolesława Chrobrego, z których najstarsze pochodzą z XVII wieku. Adres: Żary

23 km Jarmark staroci Targi odbywają się w każdą pierwszą sobotę miesiąca na żarskim deptaku w pobliżu ratusza. Adres: ul. Rynek, Żary

miejsca noclegowe w okolicy:

Przewóz. Wieża Baltazara

Pensjonat i Restauracja Pokusa ul. Wojska Polskiego 9, Przewóz tel. +48 664 931 975 Hostel Bike Park ul. Kościelna 6, Przewóz tel. +48 788 754 333

Lubuskie po drodze Lubuskie. Mury, co historie zwycięstw i klęsk pamiętają… atrakcje w okolicy

1 km Muzeum Lubuskie im. Jana Dekerta Znajdują się tutaj eksponaty archeologiczne związane z historią miasta, etnograficzne, numizmatyczne i dzieła sztuki, a także wystawy militarne. Adres: Zespół Willowo-Ogrodowy, ul. Warszawska 35, Gorzów Wielkopolski Adres: Spichlerz, ul. Fabryczna 1-3, Gorzów Wielkopolski www.muzeumlubuskie.pl

Gorzów Wielkopolski Nadwarciańskie skarby \ Współrzędne GPS: N 52°43’58” E 15°14’22” www.gorzow.pl

parking dla samochodów ul. Berlinga, Gorzów Wielkopolski

1 km Reduta Za willą Schroedera, placówką Muzeum Lubuskiego, w parku na szczycie wzniesienia. Autorstwo dzieła o narysie wydłużonego pięcioboku przypisuje się Gustawowi Adamowi Freytagowi (1608–1650), polskiemu inżynierowi, najwybitniejszemu twórcy nowożytnej fortyfikacji, autorowi dzieła Architectura militaris nova et aucta, w którym sformułował zasady tzw. staroholenderskiego systemu fortyfikacji. Adres: Gorzów Wielkopolski

Gorzów Wielkopolski. Mury obronne Miejskie mury obronne w Gorzowie zaczęto wznosić po 1257 roku, zaraz po uzyskaniu praw miejskich. Pierwsze źródłowe przekazy o ich obecności pochodzą z lat 1321–1325. Pełny widok przebiegu fortyfikacji zamieścił Mateusz Merian na panoramie miasta datowanej na rok 1662. Widać na niej mury obwodowe z basztami: Bramą Mostową od południa, Bramą Młyńską od zachodu i Bramą Santocką. Do miasta prowadziły także małe furty poprawiające komunikację od

strony Warty i od północy. Całość założenia otoczona była fosą mokrą. Dominowały baszty o narysie prostokąta, ale wybudowano także kilka okrągłych baszt pełnych. Baszty bramne poprzedzone były wysuniętymi przedbramiami: z szyją ze strzelnicami, dodatkową wieżą z bramą i mostem zwodzonym. W drugim ćwierćwieczu XVIII wieku wytyczono pierwszą ulicę o charakterze miejskim poza obrębem murów, będącą sygnałem o rozwoju miasta i konieczności

Świat militariów i fortyfikacji Lubuskie. Mury, co historie zwycięstw i klęsk pamiętają… atrakcje w okolicy

1 km Katedra pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny Katedra to najstarszy i najcenniejszy zabytek miasta. Pierwsza wzmianka o kościele pochodzi z 1298 roku. Zwiedzanie katedry i 40-metrowej 7-kondygnacyjnej wieży możliwe jest codziennie od godziny 12. Adres: ul. Obotrycka 10, Gorzów Wielkopolski

1 km Prace Władysława Hasiora Druga co do wielkości (po zakopiańskiej) galeria dzieł tego oryginalnego twórcy, licząca 31 prac. Adres: ul. Pomorska 73, Gorzów Wielkopolski www.mosart.pl tel. +48 95 733 25 67 Gorzów Wielkopolski. Mury obronne

usunięcia średniowiecznych murów obronnych. Na planie z 1710 roku ich obwód jest jeszcze kompletny, chociaż niektóre z baszt są już w stanie ruiny. W roku 1734 zaczęto fortyfikować Gorzów pierścieniem bastionów ziemnych wysuniętych na przedpole miasta, zarzucając zamykanie bram miejskich. W 1828 roku zburzono Bamę Santocką i zaczęto rozbierać Bramę Młyńską, by sześć lat później dokończyć dzieła zupełnego jej zniszczenia. Budowa kolei w 1857 roku wymusiła likwidację południowego odcinka murów, a w 1882 roku rozebrano znaczną

część odcinka północnego. W roku 1919 kolejna wielka inwestycja miejska – budowa browaru – spowodowała rozebranie fragmentów murów usytuowanych w północno ‑zachodniej części miasta. Ostatnia rozbiórka nastąpiła w 1929 roku, w związku z przedłużeniem ulicy łączącej Stare Miasto do dzielnicy Nowe Miasto. Zachowany do dnia dzisiejszego w 1/13 długości pierwotnej północny fragment murów obwodowych, przylegający do ulicy Zabytkowej, mierzy 130,1 metra. n

miejsca noclegowe w okolicy: Hotelik Dworcowy ul. Dworcowa 1, Gorzów Wielkopolski tel. +48 95 722 85 91 www.hotelgorzow.pl Hotel Gorzów ul. Walczaka 20, Gorzów Wielkopolski tel. +48 95 722 11 33 Hotel MCM Gorzów ul. Grobla 4, Gorzów Wielkopolski tel. +48 95 736 92 92 www.hotel-gorzow.pl

Lubuskie po drodze Lubuskie. Mury, co historie zwycięstw i klęsk pamiętają… atrakcje w okolicy

31 km Nieukończona twierdza Augusta Mocnego Relikt nieukończonej twierdzy bastionowej o narysie pentagonalnym z 1710 roku. Adres: Szydłów

Krosno Odrzańskie Kulturalny zamek

\ Współrzędne GPS: N 52°02’50” E 15°06’04” (zamek) www.krosnoodrzanskie.pl

parking dla samochodów na miejscu

32 km Mury miejskie Do naszych czasów pozostały tylko niewielkie elementy: zbudowana w 1530 roku wieża Bramy Ostrowskiej, znajdujący się obok niej niewielki fragment murów oraz położona obecnie na prywatnej posesji XVI-wieczna Baszta Dziewicza. Adres: Gubin

32 km Izba Muzealna Stowarzyszenia Przyjaciół Ziemi Gubińskiej Zgromadzono tutaj ponad 1000 eksponatów związanych z historią Dolnych Łużyc. Wystawa dotyczy m.in. pradziejów miast Gubina i Guben, ich historii do 1945 roku, a także późniejszej. Jedna z ekspozycji poświęcona jest Wojsku Polskiemu. Integralną część izby stanowi baszta Bramy Ostrowskiej, wybudowana w 1530 roku, będąca znakomitym punktem widokowym. Adres: ul. 3 Maja 2, Gubin tel. +48 68 455 81 62

12 km Elektrownia Najstarsza w Polsce, szczytowo-pompowa, elektrownia wodna. Wybudowana została w latach 1933–1936. Adres: Dychów

Krosno Odrzańskie. Zamek, skrzydło renesansowe Gród kasztelański pojawia się w źródłach już w 1005 roku przy okazji wojen Bolesława Chrobrego z cesarzem. Położony w widłach Odry i Bobru, stanowił ważną warownię w piastowskim systemie obrony granicy zachodniej. Z chwilą utraty znaczenia został opuszczony. Budowa nowego założenia obronnego na lewym brzegu Odry w sąsiedztwie rozwijającej się osady nastąpiła w pierwszej połowie XIII wieku z inicjatywy książąt śląskich. Murowany zamek już

za Henryka Brodatego (1202–1238) stał się ważnym elementem obrony granicy Dolnego Śląska. W czasie najazdu tatarskiego w 1241 roku znalazła tu schronienie księżna Jadwiga Śląska z mniszkami. W 1251 roku Krosno wraz z ziemią i zamkiem stało się własnością księcia Konrada i zostało przyłączone do Księstwa Głogowskiego. W latach 1294–1319 tereny te należały do Brandenburgii, a 10 sierpnia 1319 roku Waldemar Wielki oddał Krosno (za ziemie położone

Świat militariów i fortyfikacji Lubuskie. Mury, co historie zwycięstw i klęsk pamiętają… atrakcje w okolicy

28 km Cmentarze Żołnierzy Radzieckich W Cybince znajdują się dwa cmentarze, na których łącznie pochowano ponad 4 tysiące radzieckich żołnierzy z 33. Armii gen. Cwietajewa, poległych na Linii Odry, od lutego do maja 1945 roku. Adres: Cybinka

7,5 km

Krosno Odrzańskie. Zamek, skrzydło wschodnie koło Sulechowa i Świebodzina) książętom głogowskim, Henrykowi II i Przemkowi. Po 1482 roku terytorium zostało odłączone od Śląska i stało się częścią Nowej Marchii. Pierwotna forma zamku nie jest znana. Prawdopodobnie składał się z ceglanych murów obwodowych wzniesionych na planie prostokąta, z domem wielkim, stołpem w części północnej i małym budynkiem bramnym od zachodu. W XIV i XV wieku książęta głogowscy rozbudowali zamek o skrzydło północne i powiększyli budynek bramny. W 1427 roku augustianie żagańscy przewieźli tu swoje kosztowności i bibliotekę. W okresie wojny o sukcesję głogowską w latach 1476–1478 zamek był trzykrotnie oblegany. Pod koniec XV wieku Krosno Odrzańskie przypadło Brandenburgii i od tego czasu aż do 1945 roku pozostawało poza granicami kraju. Prace modernizacyjne prowadzone na zamku w XVI wieku wiązały się z przystosowaniem obiektu do funkcji siedziby wdów po margrabiach brandenburskich. Na początku XVI wieku dokonano kolejnej przebudowy, przekształcono budynek zachodni, a południowy otrzymał arkadowe krużganki. Pożar w 1631 roku strawił renesansowy zamek,

który potem odbudowano. Osiem lat później Szwedzi zajęli Krosno i rozpoczęli fortyfikowanie zamku, otaczając go wałami z półbastionami. Ostatecznie w 1644 roku załoga szwedzka opuściła zamek, oddając go ponownie Brandenburgii. W latach 1644–1650 skrzydło zachodnie zamieniono na kaplicę. W XIX wieku założenie zostało zaadaptowane na koszary wojsk pruskich. Podczas budowy Linii Odry w latach 30. XX wieku w pozostałość szwedzkiego wału wkomponowano schron bojowy przeznaczony dla karabinu maszynowego. W 1945 roku zamek został doszczętnie spalony. Częściowo odbudowano go i zabezpieczono w latach 1958–1959 i 1997–2007. Obecnie przy zamku działa Centrum Artystyczno‑Kulturalne „Zamek” (ul. Szkolna 1, Krosno Odrzańskie, www.cak-zamek.pl), w którym zobaczyć można m.in. eksponaty pozyskane podczas prac archeologicznych, elementy uzbrojenia, makiety grodu i miasta funkcjonującego w okresie średniowiecza. Przy centrum działa punkt informacji turystycznej. n

Kościół pw. Matki Boskiej Bolesnej Późnogotycki kościół z XV wieku, przebudowany w kolejnym stuleciu w stylu renesansowym. Budowlę zdobi malownicza wieża z XVII wieku postawiona na planie koła, nakryta zgrabnym hełmem z latarnią zwieńczoną chorągwią wietrzną. Większość wyposażenia świątyni pochodzi z XVI wieku. Szczególną uwagę warto zwrócić na epitafia z frontalnie ujętymi podobiznami zmarłych oraz wykonany z piaskowca boczny ołtarz w formie tryptyku. Adres: Czetowice, Krosno Odrzańskie

miejsca noclegowe w okolicy:

Hotel Odra ul. Grobla 27, Krosno Odrzańskie tel. +48 68 383 50 32 www.hotelodra.pl Kuźnia Smaku – Restauracja, Hotel, Kawiarnia ul. Bohaterów Wojska Polskiego 42, Krosno Odrzańskie tel. +48 68 383 55 71 www.kuzniasmaku.com.pl

Lubuskie po drodze Lubuskie. Mury, co historie zwycięstw i klęsk pamiętają… atrakcje w okolicy

15 km Kościół pw. świętych Apostołów Piotra i Pawła Dominujący w zabudowie miejscowości kościół to jednonawowa budowla neogotycka z wieżą zwieńczoną charakterystycznym murowanym hełmem pokrytym blachą cynkową. Przed II wojną światową służył protestantom. Wystrój świątyni pochodzi z lat 80. XX wieku. Adres: ul. Daszyńskiego 4, Stare Kurowo

Strzelce Krajeńskie Lubuskie Carcassonne \ Współrzędne GPS: N 52°52’32” E 15°31’55” www.strzelce.pl

parking dla samochodów ul. Wyszyńskiego, Strzelce Krajeńskie

17 km Farma danieli i jeleni W pierwszy weekend lipca organizowane są tu Dni Daniela. W ramach imprezy odbywają się konferencje, pokazy, zwiedzanie gospodarstwa, kiermasze i wystawy, koncerty i występy zespołów ludowych oraz gry i zabawy. Adres: Pławin 33, www.jelenie-daniele.eu

22 km Willa fabrykancka Powstała w latach 20. XX wieku unikatowa willa wzniesiona na planie ośmioramiennej gwiazdy. Zbudowana została na zlecenie właściciela miejscowego tartaku. Na schodach zachowały się wspaniałe alegoryczne płaskorzeźby. Adres: Trzebicz

Strzelce Krajeńskie. Brama Młyńska

Średniowieczne miejskie mury obronne w Strzelcach Krajeńskich zaliczane są przez znawców fortyfikacji do najstarszych i najlepiej zachowanych zabytków tego typu w Polsce. Na taką ocenę wpływa fakt, że strzeleckie założenie zawiera stosunkowo duży procent materiału autentycznego, bez późniejszych przeróbek i modernizacji. Miasto położone nad jeziorami Dolnym i Górnym, na terenach niegdyś należących do

Brandenburgii, założyli przybyli z Niemiec osadnicy. Budowę chroniących je umocnień na planie niemalże idealnego koła o powierzchni 24 hektarów zaczęto wznosić zaraz po lokacji miasta, prawdopodobnie w 1272 roku, i trwało to stosunkowo krótko, bo tylko 18 lat. Wysokie na 8–9 metrów mury opasały miasto na długości 1700 metrów. W linii murów umieszczono 38 baszt łupinowych otwartych od strony miasta,

Świat militariów i fortyfikacji Lubuskie. Mury, co historie zwycięstw i klęsk pamiętają… atrakcje w okolicy

26,5 km Piknik Lotniczy Zwany też Zlotem ULM (ultralekkich samolotów służących do amatorskiego latania), jest imprezą z długą tradycją. Od 1995 roku w sierpniu, odbywa się w Trzebiczu Nowym koło Drezdenka, gdzie na jego potrzeby udostępniane jest prywatne lądowisko Elżbiety i Ryszarda Chwaliszów. Impreza trwa trzy dni i cieszy się dużym zainteresowaniem nie tylko w województwie lubuskim. Adres: Trzebicz Nowy koło Drezdenka

24 km

Strzelce Krajeńskie. Mury obronne mających trzy lub cztery kondygnacje. W postawionej w XIV wieku Baszcie Prochowej, zwanej także Więzienną, broniącej dostępu do furty, więziono oprócz zwykłych złodziejaszków kobiety posądzane o czary. Dodatkowymi elementami obrony były machikuły krenelażowe umieszczone pomiędzy basztami. Do miasta prowadziły dwie bramy: Gorzowska (rozebrana ze względu na zły stan techniczny w 1866 roku) i Młyńska, obecny symbol miasta, która nazwę wzięła od stojących w pobliżu młynów wodnych. W XIV wieku obie bramy zastąpione zostały okazalszymi, szczytowymi, które w następnym stuleciu powiększono o przedbramia. System fortyfikacji wzmacniały dodatkowo podwójny pas wałów i potrójny pas nawadnianych fos oraz dwa jeziora oblewające miasto od północnego wschodu i wschodu oraz bagna i mokradła rozciągające się po południowo-zachodniej stronie miasta. Ważnym obiektem strategicznym i ostatnim punktem oporu był kościół na Starym

Mieście z wysoką wieżą – doskonałym miejscem obserwacyjnym. Silnie ufortyfikowane miasto wielokrotnie poddawane było oblężeniom i szturmom. Obroniło się m.in. przed wojskami Władysława Łokietka podczas jego wyprawy na Brandenburgię w 1326 roku. Tylko jeden raz w swojej historii miasto stało się łupem napastników. Fakt ten miał miejsce w roku 1433, kiedy to pod osłoną nocy husyci wykonali podkop pod murami, dostając się do środka. Miasto ogarnęła pożoga, spalono wówczas kościół farny i klasztor oraz wymordowano wszystkich zakonników. Z odbudową miasta uporano się w drugiej połowie XV wieku. Wcześnie, bo już w 1736 roku zasypano fosy miejskie, zniwelowano wały, a w 1864 roku rozebrano górne partie murów, używając pozyskany materiał do budowy dróg miejskich. n

Założenie parkowe nad Starą Notecią Po południowej stronie Starej Noteci rozciągają się tereny zabytkowego założenia parkowego, które przechodzi obecnie rewitalizację. Stworzony jest tutaj Park Kultur Świata, w którym stoją miniatury sławnych budowli z całego świata. Adres: Drezdenko

miejsca noclegowe w okolicy:

Zajazd Wika Wełmin 32 tel. +48 604 552 340 www.zajazdwika.pl Hotel & Restauracja Wodnik ul. Dobiegniewska 30, Długie tel. +48 95 761 22 88 www.hotel-wodnik.de

Lubuskie po drodze Lubuskie. Mury, co historie zwycięstw i klęsk pamiętają…

Kożuchów

atrakcje w okolicy

13 km Dwór obronny Renesansowy dwór obronny wzniesiony w połowie XVI wieku, siedziba rodziny von Nostitz. W roku 1709 przekształcony w rezydencję barokową. Obecnie jest w rękach prywatnego właściciela. Adres: Chotków

Zamek i miasto \ Współrzędne GPS: N 51°44’50” E 15°35’40” (zamek) www.kozuchow.pl

parking dla samochodów na miejscu

13 km Ruiny zamku Ruiny zamku z przełomu XIV i XV wieku wzniesionego przez Heinricha von Rechenberga. Adres: Borów Polski

12 km Dwór obronny Dwór obronny z 1500 roku otoczony murem obwodowym i fosą, powiększony pod koniec XVI wieku. Przebudowa w 1698 roku nadała mu barokowy wygląd na wzór pałacu żagańskiego. Obecnie obiekt jest własnością prywatną. Adres: Broniszów

Kożuchów. Zamek Na miejscu grodu kasztelańskiego wzmiankowanego w 1273 roku Henryk IV postawił murowany zamek składający się z budynku mieszkalnego i cylindrycznej wieży umieszczonej obok bramy. W pierwszej połowie XIV wieku wybudowano budynek bramny wysunięty przed lico muru.

Za Henryka VIII, w 1369 roku zamek stał się stałą siedzibą książęcą, powiększony o skrzydło zachodnie i kaplicę. Na przełomie XV i XVI wieku zarządzał nim z Głogowa Jan Olbracht, a następnie Zygmunt Stary. Od 1516 roku stał się własnością Hansa von Rechenberga. Po jego śmierci warownią

Świat militariów i fortyfikacji Lubuskie. Mury, co historie zwycięstw i klęsk pamiętają… atrakcje w okolicy

18 km Najdłuższy obiekt archeologiczny w Europie Wały Śląskie, nazywane także Wałami Chrobrego, czyli pas podwójnych i potrójnych wałów ziemnych o długości kilkudziesięciu kilometrów. Jedna z hipotez głosi, że zostały wybudowane w X–XI wieku przez związek plemienny Ślężan. Według innej teorii wały powstały w XIV–XV wieku jako przeszkoda wyznaczająca granice Księstwa Głogowskiego i Księstwa Żagańskiego. Adres: Wierzbów, Piotrowice, Bobrowice, Wrzesiny

Kożuchów. Baszta Bramy Krośnieńskiej i miastem zarządzali Hieronim Biberstein, Fryderyk II Legnicki i Fabian Schönaich. Po pożarze, jaki strawił zamek w 1637 roku, pozostawał w ruinie prawie przez pół wieku, aż w 1685 roku oddano go zakonowi karmelitów. Obiekt odbudowano, od strony dziedzińca dostawiono południowe i północne skrzydło, powiększono budynek bramny i nadbudowano wieżę. W 1705 roku wzniesiono kaplicę przylegającą do zamku od strony południowo-zachodniej. Po sekularyzacji zakonu w 1810 roku umieszczono w nim koszary i zbrojownię. Następnie był użytkowany przez firmę Schroeter, a od 1896 roku przez gminę staroluterańską, która na miejscu kaplicy w 1897 roku zbudowała kościół. Od lat 60. XX wieku po dzień dzisiejszy pełni funkcję kulturalną. Zamek integralnie związany był z fortyfikacjami miejskimi. Wzmianka źródłowa z 1273 roku wskazuje, że Kożuchów miał drewniano-ziemne obwarowania już w 1253 roku. Zamiana na

10 km mury wzmocnione 12 basztami nastąpiła na przełomie XIII i XIV wieku. Przed murami znajdowała się fosa poprzedzona dodatkowo wałem z drewnianym częstokołem. Do miasta prowadziły trzy bramy: Głogowska, Żagańska i Krośnieńska. W XV wieku wzniesiono czwartą bramę – Szprotawską. W drugiej połowie XV wieku fortyfikacje wzmocniono, przystosowując je do obrony artyleryjskiej poprzez wybudowanie drugiej linii kamiennych murów z wydłużonymi bastejami. W wieku XVII, po wojnie trzydziestoletniej miasto popadło w ruinę. Decyzję o rozbiórce murów przyśpieszył pożar, który w 1764 roku strawił miasto. Mury częściowo rozebrano, przeznaczając pozyskany materiał na odbudowę domostw. W 1819 roku rozebrano wszystkie bramy poza Krośnieńską. Pod koniec XIX wieku osuszono fosę i rozebrano mury otaczające zamek. n

Barokowo-klasycystyczny pałac Obronny dwór rozbudowany w roku 1786 na dużą barokową rezydencję. Wokół niego utworzono park ze stawem powstałym częściowo z dawnej fosy. Kolejna przebudowa, nadająca elementy stylu klasycystycznego, miała miejsce w XIX wieku. Powiększono wówczas park i rozbudowano sąsiadujący z pałacem zespół folwarczny. Adres: Studzieniec

miejsca noclegowe w okolicy:

Kożuchowski Ośrodek Kultury i Sportu „Zamek” ul. Zielonogórska 24, Kożuchów tel. +48 68 355 24 47 Folwark Bulin Bulin 1 tel. +48 608 667 553

Lubuskie po drodze Lubuskie. Mury, co historie zwycięstw i klęsk pamiętają… atrakcje w okolicy

11,1 km Grupa Warowna Lietzmann Schron bojowy Panzerwerk 669, schron bojowy 670, schron bojowy 671 Ciekawym obiektem, z usuniętymi po wojnie pancerzami, jest schron bojowy 671, wybudowany w 1935 roku tuż obok podziemnego przejścia pod linią kolejową zaopatrzonego w piece minerskie. Adres: Mostki

Świebodzin

Zapomniany zamek \ Współrzędne GPS: N 52°15’02” E 15°32’07”(zamek) www.swiebodzin.eu, www.okolicenajblizsze.pl

parking dla samochodów przy zamku lub w pobliżu Starego Rynku

11,5 km Schron bojowy Panzerwerk 677 Jednokondygnacyjny schron z lat 1937– 1939, wzniesiony już po wstrzymaniu budowy MRU. Adres: łąki na północ od Mostek

16 km Grodzisko Pozostałości grodu plemienia dolnoobrzańskiego, zasiedlanego przynajmniej dwukrotnie w VII–VIII oraz w XIII–XIV wieku. Adres: cypel na jeziorze Niesłysz

14 km Zespół koszarowy Tiborlager Niemiecki kompleks koszarowy wybudowany w 1938 roku. W czerwcu 1940 roku utworzono tu obóz jeniecki dla oficerów Oflag III B „Tiborlager”. Adres: Cibórz

Świebodzin. Baszta Pachołków Rozwój miasta zapoczątkował wczesnośredniowieczny gród położony przy skrzyżowaniu ważnych szlaków handlowych, prowadzących z Lubusza do Poznania i ze Śląska nad Bałtyk. W jego sąsiedztwie powstała w XII wieku osada

rzemieślniczo-handlowa, która w wyniku rozwoju przekształciła się w miasto. Świebodzin w źródłach pojawia się dopiero w 1319 roku. Średniowieczne miasto miało drewniano‑ziemne fortyfikacje, które w XIV wieku zastąpiono murem obwodowym. Oprócz muru obwodowego, wykonanego z kamienia polnego, miasta broniło 12 baszt łupinowych. U schyłku średniowiecza zostały one przebudowane i otrzymały wydłużony, zamknięty półkoliście narys. Mury wzmacniały ponad 20-metrowej szerokości fosa oraz dodatkowe wały ziemne. Do miasta prowadziły dwie bramy: Głogowska od południa i Krzyżowa od północy. W 1686 roku pojawiła się trzecia brama, zwana Nową. W roku 1750 bramy oraz częściowo mur obwodowy zostały zburzone. Natomiast mury zamku, mimo licznych przekształceń dokonywanych w XV i XVII, a przede wszystkim w XIX i XX wieku, przetrwały częściowo do naszych czasów. Zamek, o którym pierwsza informacja pochodzi z 1329 roku, był własnością księcia żagańskiego Henryka IV. W XV wieku warownia na krótko stała się zastawem zakonu joannitów i najprawdopodobniej w tym czasie została przebudowana i rozbudowana. Na przełomie XV i XVI wieku opiekę nad zamkiem sprawowali mianowani przez Habsburgów komendanci z rodu Knobelsdorff, kolejno: Sebastian, Maksymilian, Johan Georg, Caspar Sigismund. Najwybitniejszy z nich, Maksymilian (1558–1609),

Świat militariów i fortyfikacji Lubuskie. Mury, co historie zwycięstw i klęsk pamiętają… atrakcje w okolicy

18 km Schron bojowy Dwukondygnacyjny schron bojowy wybudowany w latach 1935–1936. Adres: skrzyżowanie Międzylesie – Rokitnica – Skąpe

17 km Jaz taktyczny 614 W stanie prawie niezniszczonym pełni swoją funkcję po dzień dzisiejszy, regulując poziom wody na rzece Ołobok. Adres: Przetocznica

Ołobok. Tama 602 przebudował obiekt na renesansową rezydencję. Zamek otoczony fosą podzielony był na dolny i górny, każdy z własnym dziedzińcem, z których wiódł most prowadzący do budynku bramnego. Miał także dużą cylindryczną wieżę. Wojna trzydziestoletnia przyczyniła się do zniszczenia zamku, odbudował go ostatni komendant Caspar Sigismund. Najprawdopodobniej w tym czasie elewację południową i wschodnią ozdobiono krzyżami loretańskimi, wykonanymi z wmurowanych w ścianę kul armatnich, oraz kamiennym monogramem „K”. W XVIII wieku zamek ostatecznie utracił swoją funkcję militarną. Po kolejnych zmianach właścicieli najstarsza część zamku w XIX wieku była w posiadaniu przedsiębiorcy Gustawa Kramma, a pozostała w rękach sióstr boromeuszek, które do końca 1945 roku prowadziły tutaj szpital. Po wojnie w obiekcie działał ośrodek Caritas i oddział szpitalny. Obecnie obiekt wystawiony jest na sprzedaż. Zbiory Muzeum Regionalnego (pl. Jana Pawła II 1, www.muzeumswiebodzin.pl) obejmują

prawie 5000 eksponatów z historii, archeologii, sztuki, numizmatyki, techniki, etnografii oraz przyrody. Miłośnicy fortyfikacji i militariów znajdą tutaj obrazy batalistyczne oraz mapy i różne przedstawienia fortyfikacji Świebodzina i okolic. Ołobok (N 52°12’35” E 15°25’34”) W odległości 12 kilometrów od Świebodzina znajduje się Ołobok. W tej niewielkiej miejscowości o XIII-wiecznym rodowodzie znajduje się wiele zabytków militarnych związanych z Międzyrzeckim Rejonem Umocnionym. Najważniejszym i najciekawszym z nich jest tama taktyczna 602, powstała w 1935 roku, ukryta w schronie biernym, którego grubość ścian i stropu wynosi 350 centymetrów. Całkowite otwarcie przepływu mogło obniżyć poziom jeziora Niesłysz o 150–200 centymetrów i pozwolić na szybkie stworzenie obszarów zalewowych po Odrę w ciągu zaledwie 48 godzin. n n

16,4 km Schron bojowy Panzerwerk 598 Schron wybudowany w latach 1936–1937. Zachowała się jedyna na terenie MRU niezniszczona półkopuła bojowa 2P7. Adres: na północ od Bródek

18,2 km Most przesuwny K 622 Most połączony z jazem taktycznym. W przęsło mostu wbudowany schron bojowy. Adres: na zachód od Bródek

miejsca noclegowe w okolicy:

Hotel & Restaurant Siesta ul. Górna 4, Świebodzin tel. +48 68 452 97 22 www.siestahotel.pl Szkolne Schronisko Młodzieżowe ul. Żaków 3, Świebodzin tel. +48 68 382 30 35

Lubuskie po drodze Lubuskie. Mury, co historie zwycięstw i klęsk pamiętają… atrakcje w okolicy

4 km Radziecka baza magazynowa „Monolit” Poradziecka tajna baza magazynowa broni jądrowej o kryptonimie „Monolit”. Wybudowana w 1968 roku, funkcjonowała do czasu opuszczenia jej przez Rosjan w 1992 roku. Na jej terenie jest wiele obiektów wojskowych, w tym schron, w którym składowano lotniczą amunicję jądrową i bomby atomowe. Adres: Szprotawa-Wiechlice

Szprotawa

Jedyny na Ziemi Lubuskiej zamek adaptowany na kościół \ Współrzędne GPS: N 51°33’54” E 15°32’06” (mury miejskie) www.szprotawa.pl parking dla samochodów ul. Młynarska, Szprotawa

9 km Wieża rycerska Jest to najlepiej zachowana w województwie lubuskim siedziba rycerska z XV wieku. We wnętrzu wieży zachowały się fragmenty gotyckiej polichromii, m.in. scena Ukrzyżowania, ludzkie postacie i ptaki. Adres: Witków

6,9 km Ruiny zamku Znany też jako zamek w Bobrzanach. Zbudowany został około XIV wieku. Po 1945 roku częściowo zniszczony popada w ruinę. Adres: Janowiec

Szprotawa. Zbór ewangelicki, dawny zamek Powstanie Szprotawy wiąże się z grodem, przy którym rozwinęła się osada. Prawa miejskie otrzymała po 1251 roku za sprawą księcia z linii Piastów głogowskich – Konrada I. Zamek wzniesiony na miejscu grodu w latach 1296–1311 znajdował się poza

murami miasta. Prawdopodobnie była to budowla z kamienia i cegły otoczona murem obwodowym o grubości 220 centymetrów. W pierwszej połowie XVI wieku zamek wzmocniony został przez dobudowanie od strony południowej dużej półkolistej bastei artyleryjskiej. Podczas oblężenia miasta w 1642 roku oraz na skutek pożaru w 1672 roku uległ poważnym zniszczeniom. Odbudowano go z przeznaczeniem na browar. W latach 1745–1747, po zasypaniu fosy i przy wykorzystaniu fragmentów murów obwodowych, wzniesiono kościół ewangelicki, który, nieużytkowany po 1945 roku, popadł w ruinę. Średniowieczne rozplanowanie miasta o narysie zbliżonym do owalu położonego w widłach rzek Szprotawy i Bobru zachowało się do dziś. Fortyfikacje miejskie z murem obwodowym wzmocnionym basztami łupinowymi i fosą wzniesione zostały w XIV wieku na miejscu wcześniejszych umocnień drewniano-ziemnych. Do miasta prowadziły dwie bramy: Żagańska i Głogowska, oraz trzy furty. Brama Głogowska po raz pierwszy wspominana jest w dokumentach w 1330 roku. Nazywana była początkowo Leimtor, co oznaczało bramę o konstrukcji szachulcowej. Brama Żagańska, wspominana źródłowo w tym samym roku, nazywana była Bramą Kamienną. Pod koniec XIX wieku od strony południowej dobudowano ozdobne blanki, wmurowano w ścianę znalezione w mieście kamienne kule armatnie

Świat militariów i fortyfikacji Lubuskie. Mury, co historie zwycięstw i klęsk pamiętają… atrakcje w okolicy

18 km Jarmark św. Michała Trzydniowy festyn organizowany na początku września nawiązujący do handlowych tradycji miasta. Adres: Żagań

21 km Muzeum Martyrologii Alianckich Jeńców Wojennych Muzeum powstałe w miejscu ucieczki lotników alianckich. Szczególną atrakcją jest rekonstrukcja historyczna tego zrywu znanego jako wielka ucieczka – The Great Escape. Adres: ul. Lotników Alianckich 6, Żagań www.muzeum.eline2.serwery.pl

Witków. Wieża rycerska pochodzące z oblężenia miasta przez wojska węgierskie w listopadzie i grudniu 1488 roku, oraz wymodelowano szprotawski herb. Począwszy od 1804 roku fortyfikacje miejskie zaczęto stopniowo rozbierać. W roku 1826 zniesiono Bramę Głogowską, a 20 lat później częściowo Bramę Żagańską. Do dziś przetrwały niewielkie fragmenty murów obwodowych, w sąsiedztwie ruin zamku ocalała duża basteja oraz część dawnej Bramy Żagańskiej. n Muzeum Ziemi Szprotawskiej im. dr. Feliksa Matuszkiewicza (N 51°33’49” E 15°32’08”) ul. gen. Świerczewskiego 10, Szprotawa tel. +48 68 376 24 01, +48 692 190 289 www.muzeumszprotawa.dbv.pl Muzeum ulokowane w zabytkowej Bramie Żagańskiej. Do najcenniejszych eksponatów należy jedyny tego rodzaju w Polsce kord bojowy z XVI wieku, kronika miejska i zdobiony kufer posagowy z XVIII wieku, kamienne kule armatnie z XV wieku, urny kultury łużyckiej oraz pamiątki z poradzieckiego lotniska wojskowego w Wiechlicach. n

miejsca noclegowe w okolicy:

Boborzany. Zamek

Dworek Zajazd ul. Kożuchowska 2, Szprotawa tel. +48 68 376 20 83 Agroturystyka Nad Bobrem Bobrowice 36 tel. +48 601 752 810

Lubuskie po drodze Lubuskie. Mury, co historie zwycięstw i klęsk pamiętają… atrakcje w okolicy

0,9 km Grodzisko Relikt wczesnośredniowiecznego grodu strażniczego leżącego na granicy dwóch plemion: Polan na wschodzie i Lubuszan na zachodzie. Ważnym, lecz tragicznym wydarzeniem dla mieszkańców osady był pożar, który w 1569 roku strawił ją doszczętnie. Adres: Łagów, Sokola Góra

Łagów

Najmniejsze miasto w Europie otoczone murami obronnymi \ Współrzędne GPS: N 52°19’57” E 15°17’37” www.lagow.pl parking dla samochodów na miejscu

20 km Wołkodar – Wilcza Baza Tajna baza wojsk Układu Warszawskiego wybudowana pod koniec lat 60. XX wieku przy drodze Wielowieś – Trzemeszno. To magazyny przechowujące pociski nuklearne ochraniane przez żołnierzy jednostek specjalnych – specnaz. Niestety duża część obiektów została zlikwidowana w 2011 roku. Adres: okolice Trzemeszna Lubuskiego, w odległości ok. 1,5 km od jeziora Buszno Łagów. Brama Polska Łagów wraz z zamkiem stanowi jeden z najciekawszych i najlepiej zachowanych zespołów urbanistycznych zachodniej Polski i z pewnością uznawany jest za najpiękniejszą miejscowość Ziemi Lubuskiej. Historia Łagowa zaczyna się na Sokolej Górze, gdzie istniał we wczesnym średniowieczu gród strażniczy wzmiankowany w źródłach po raz pierwszy w 1299 roku. Obok niego rozwijało się podgrodzie. 9 grudnia 1347 roku dobra łagowskie przeszły w posiadanie rycerskiego zakonu joannitów, pierwotnie jako zastaw,

a od 1350 roku na własność. Za sprawą komtura i preceptora Baliwatu Brandenburskiego Hermana von Werberga wyznaczono teren pod budowę nowej siedziby. Na sztucznie usypanym wzniesieniu nieopodal przesmyku pomiędzy jeziorami Trześniewskim i Łagowskim w latach 1350–1426 wzniesiono murowany zamek. Siedziba, opasana murem kurtynowym, składała się z wieży, lekko wystającej poza obrys murów, i dwukondygnacyjnego budynku mieszkalnego z kaplicą i refektarzem. Na początku

Świat militariów i fortyfikacji Lubuskie. Mury, co historie zwycięstw i klęsk pamiętają… XVI wieku do kurtyny wschodniej dobudowana została prostokątna baszta bramna. W połowie XIV lub na początku XV wieku podnóże zamku otoczono kamienno-ceglanym murem, którego obronę wzmocniono strzelnicami i małymi basztami łupinowymi. Mur ten, stanowiący pierwszą linię obrony zamku, pełnił także funkcję oporową dla sztucznie usypanego zamkowego wzniesienia. Wieżę, mającą być miejscem ostatecznej obrony i odgrywającą rolę punktu obserwacyjnego, podwyższono do wysokości 24 metrów. Od wschodu obwód obronny otrzymał basztę bramną, a w drugiej połowie XVI wieku wzniesiono jednotraktowe dwukondygnacyjne skrzydło zamkowe. Po zniszczeniach wojny trzydziestoletniej zamek odbudowano i zmodernizowano. W drugiej połowie XVII wieku przebudowano bramę, wykonano nowy podjazd i dostawiono trzecie skrzydło zamkowe. Dziedziniec zamknięto kolejnym skrzydłem, wschodnim, wybudowanym w 1712 roku, odmiennym od poprzednich, z elewacją wewnętrzną z arkadami wspartymi na filarach o toskańskich i korynckich kapitelach. W 1734 roku do bramy dobudowano szyję wejściową o długości 22 metrów. Wejście po 50 stopniach umożliwiało pokonanie 10-metrowej różnicy poziomów dziedzińca i podstawy wzniesienia zamkowego. U podnóża zamku od początku jego wznoszenia rozwijała się druga osada rzemieślnicza o funkcji służebnej, która także została ufortyfikowana, choć możliwość jej rozrostu ograniczało wzniesienie zamkowe z jednej, a jeziora z drugiej strony. Opasana murem otrzymała w XV wieku dwie bramy: Polską, murowaną, i Marchijską, wykonaną z konstrukcji ryglowej. Powstał w ten sposób najmniejszy organizm miejski zamknięty w murach obronnych w Europie. O jakości fortyfikacji łagowskich świadczy fakt, że tylko jeden raz w historii zostały one zdobyte – podczas wojny trzydziestoletniej przez wojska szwedzkie dowodzone przez gen. Lilienhoca. Za panowania na zamku landgrafa Fryderyka von Philippstahla na mocy

królewskiego edyktu Fryderyka Wilhelma III w 1810 roku zakon został skasowany, a zamek przejął skarb państwa. W 1817 roku został wraz z założonymi w XVII wieku parkiem i ogrodem zoologicznym oraz sześcioma majątkami podarowany królewskiemu adiutantowi i pozostawał w rękach prywatnych aż do końca II wojny światowej. Niezniszczony w czasie wojny, ale w stanie znacznego zaniedbania administrowany był przez Stowarzyszenie Historyków Sztuki i Towarzystwo Muzyczne im. H. Wieniawskiego. Obecnie w zamku mieszczą się hotel i restauracja, a wieża udostępniona jest dla turystów. n

atrakcje w okolicy

12 km Dąb Piotrowy Dąb szypułkowy o obwodzie 8,7 metra i wieku ponad 700 lat znajduje się przy kościele. Obok stoi znacznie młodszy okaz – porośnięty bluszczem dąb o obwodzie 6,1 metra. Przy odrobinie szczęścia zobaczymy tu największego europejskiego chrząszcza – jelonka rogacza. Adres: Toporów

12 km Spływ kajakowy Paklicą Łatwy i przyjemny spływ kajakowy Paklicą z Lubrzy do Gościkowa (15 km, 4–5 godz.), gdzie znajduje się pocysterski zespół klasztorny Paradyż, którego początki sięgają połowy XIII wieku. Obecnie mieści się tu seminarium duchowne, a sam obiekt jest perłą sztuki barokowej. Adres: powiat świebodziński

miejsca noclegowe w okolicy:

Łagów. Wieża Zamkowa

Hotel Zamek Joannitów ul. Kościuszki 3, Łagów tel. +48 68 381 40 33 www.zamek-lagow.com Hotel Bukowy Dworek Gronów 23 tel. +48 502 609 451 Spa Morena ul. Chopina 2c, Łagów tel. +48 68 321 20 35 www.spamorena.pl

Lubuskie po drodze Lubuskie. Mury, co historie zwycięstw i klęsk pamiętają… atrakcje w okolicy

Międzyrzecz

Zamek Kazimierza Wielkiego \ Współrzędne GPS: N 52°26’42” E 15°34’20” www.miedzyrzecz.pl, www.miedzyrzecz.biz

1 km Muzeum Ziemi Międzyrzeckiej im. Alfa Kowalskiego Muzeum z ekspozycjami: archeologiczną, historyczną, artystyczną i etnograficzną mieści się w dawnej rezydencji starostów międzyrzeckich, wzniesionej w 1719 roku, i w oficynie dworskiej z początku XVIII wieku. Do najważniejszych eksponatów należą: najbogatsza w Polsce kolekcja 38 portretów trumiennych, 18 tablic herbowych i 160 inskrypcyjnych z XVII i XVIII wieku, rzeźby sakralne i elementy ołtarza z kaplicy zamku łagowskiego. Znajdują się tutaj także eksponaty związane z dziejami Międzyrzecza w początkach państwowości polskiej, pozyskane w wyniku wykopalisk archeologicznych na zamku i na terenie miasta, w tym zachowany prawie w całości szkielet woja z 1094 roku. Adres: ul. Podzamcze 2, Międzyrzecz tel. +48 95 742 18 50 www.muzeum-miedzyrzecz.pl

16,3 km Grodzisko stożkowe Grodzisko stożkowe datowane na XIII–XIV wieku, znajdujące się w północnej części Pszczewa, przy zachodnim brzegu Jeziora Miejskiego. W czasie II wojny światowej na terenie majdanu wykonano rowy strzeleckie i stanowisko obserwacyjne. Adres: Pszczew

parking dla samochodów na miejscu

Międzyrzecz. Zamek Zamek wybudowano na terenie drewniano‑ziemnego grodu powstałego w drugiej połowie IX wieku. W czasach pierwszych Piastów uważany był za jedną z ważniejszych warowni strzegących wschodniej granicy Wielkopolski. Pierwszy gród miał stosunkowo słabe fortyfikacje w postaci wału ziemnego z podwójnym częstokołem. Ten pierwszy etap historii fortyfikacji został gwałtownie zakończony przez pożar. Przy ponownym wznoszeniu założenia, wiążącym się zapewne z przejęciem grodu przez państwo wczesnopiastowskie, wykorzystano nowinki techniczne i powstał solidniejszej budowy wał drewniano-ziemny o konstrukcji hakowej.

Kolejna zagłada grodu przypadła na rok 1005. Podczas wyprawy wojennej Henryka II, jak podaje kronikarz Thietmar, cesarz po przełamaniu obrony na Obrze zdobył Międzyrzecz, oszczędzając jedynie opactwo. Po zawarciu pokoju gród został ponownie odbudowany. Pomiędzy wodami Paklicy a fosą grodową założono obronne podgrodzie służebne. Kronika Galla Anonima mówi o walkach o gród w roku 1094. Według niej: „Bolesław Krzywousty pewnego razu wyruszył na Pomorze, gdzie wyraźniej ujawnił sławę swego imienia, albowiem takimi siłami obległ gród Międzyrzecz i z taką gwałtownością doń szturmował, że w kilku dniach zmusił załogę do poddania się”. Po zniszczeniach wojennych gród ponownie

Świat militariów i fortyfikacji Lubuskie. Mury, co historie zwycięstw i klęsk pamiętają… odbudowano, główny jednak nacisk położono tym razem na fortyfikację podgrodzia, które otrzymało solidniejszy wał sięgający u podstawy 11 metrów. Kolejna klęska spadła na gród około połowy XII wieku i wiązała się z całkowitym zniszczeniem dokonanym przez wyprawę wojenną Fryderyka Barbarossy w 1157 roku. Sytuacja Międzyrzecza zmieniła się zasadniczo w połowie XIII wieku. Po opanowaniu przez margrabiów brandenburskich (1249–1253) Lubusza i Ziemi Lubuskiej warownia znów znalazła się w pierwszej linii obrony zachodniej Wielkopolski. W roku 1269 walki wybuchły na nowo. Otton Brandenburski zbudował zamek w Sulęcinie. To skłoniło Bolesława Pobożnego, księcia Wielkopolski, do wzmocnienia grodu i miasta – otoczył je wałami drewniano-ziemnymi i fosą. Prawdopodobnie w tym czasie powstała w grodzie murowana wieża – stołp. Jeszcze w tym samym roku Otton, syn wspomnianego Ottona Brandenburskiego, niespodziewanie zdobył miasto, a gród, którego zdobyć nie zdołał, podpalił. Pełna przebudowa grodziska na murowany zamek nastąpiła w czasach Kazimierza Wielkiego. Do murów w narożniku północno-wschodnim, od strony zewnętrznej, dostawiono wieżę obronną broniącą dostępu do bramy. Dla wzmocnienia obronności i likwidacji martwych pól obrony w linii murów wybudowano dwie małe wieże flankujące. Wskutek zdrady wielmożów w 1474 roku zamek został zdobyty przez wojska śląsko-węgierskie. W tym też mniej więcej czasie rozebrano stołp. Kolejne zagrożenie pojawiło się w 1519 roku i związane było z konfliktem polsko‑krzyżackim. Rok później oblegające zamek wojska krzyżackie, pomimo długiej obrony, zdobyły uszkodzony ostrzałem artyleryjskim zamek. Znaczenie strategiczne spowodowało, że jeszcze w tym samym roku zaczęto odbudowę, przystosowując zamek do aktywnej obrony artyleryjskiej. Prace trwały do 1533 roku i finansowane były przez Zygmunta Starego. Główne unowocześnienie

zamku polegało na zbudowaniu od strony wschodniej dwóch potężnych skazamatowanych bastei artyleryjskich. W tym samym czasie w południowo-wschodniej części dziedzińca powstał renesansowy budynek mieszkalny, zachowany w przyziemiu do naszych czasów. W 1574 roku odbyło się w nim powitanie Henryka Walezego zdążającego z Francji, aby objąć tron Polski. Zamek był kasztelanią i siedzibą starosty do czasu potopu szwedzkiego. Kres istnienia warowni przyniósł prawdopodobnie najazd wojsk szwedzkich w XVII wieku. Od tego czasu zamek popadał w coraz to większą ruinę. W roku 1793 przestał być dobrem królewskim i został przejęty przez państwo pruskie, które oddało w dzierżawę całość założenia wraz z podgrodziem ministrowi Lucchiesini. Następnie majątek został odkupiony i sprzedany Sturzelowi, a potem rodzinie Dziembowskich, w której rękach pozostał do roku 1945, pełniąc funkcję gospodarczą. Po wojnie w budynkach dawnego starostwa otwarto muzeum, a zamek stał się częścią zespołu muzealnego. n

atrakcje w okolicy

16,1 km Niemiecki schron bojowy. Fortyfikacje Pozycji Trzcielskiej Dwukondygnacyjny obiekt wchodzący w skład Pozycji Trzcielskiej wybudowany na terenie dawnej strażnicy granicznej w 1937 roku. Adres: Rybojady

22 km Kościół pw. św. Katarzyny Obecna późnogotycka świątynia powstała w XV wieku, najprawdopodobniej z fundacji cystersów. Jest to budowla jednonawowa, z trójbocznym prezbiterium zamkniętym od wschodu i wbudowaną w korpus neogotycką wieżą z końca XIX wieku. Na zewnątrz kościół jest oszkarpowany. Zachowały się gotyckie, ostrołukowe, profilowane okna oraz gotycki portal w północnej elewacji. We wnętrzu znajduje się cenne barokowe wyposażenie – ołtarz boczny, ławy kolatorskie, rzeźby oraz obraz w neogotyckim ołtarzu głównym. Adres: ul. Kościuszki 30, Bledzew

miejsca noclegowe w okolicy:

Rybojady. Schron z Pozycji Trzcielskiej

Gościniec Na Półwyspie Wysoka 45, Międzyrzecz tel. + 48 506 176 466 Hotel Kęszyca Leśna Kęszyca Leśna 57, Międzyrzecz tel. +48 95 741 82 01 Ośrodek Wczasowy „Archimedes ‑Tourist” Sp. z o.o. Głębokie 3, Międzyrzecz tel. +48 95 741 19 14

Lubuskie po drodze Lubuskie. Mury, co historie zwycięstw i klęsk pamiętają… atrakcje w okolicy

1 km Muzeum Ziemi Torzymskiej Muzeum usytuowano w ratuszu, w dawnych pomieszczeniach komisariatu policji. Oprócz zabytkowych elementów wyposażenia domostw i zbioru prehistorycznej ceramiki znaleźć tu można informacje o fortyfikacjach Ośna. Adres: Ośno Lubuskie, ul. Rynek 1 www.osno.pl Muzeum czynne jest we wt., śr., pt. i niedz. w godz. 10–12. Informacje dodatkowe można uzyskać pod nr. tel. +48 95 757 60 20. Wstęp bezpłatny.

Ośno Lubuskie

Miasto otoczone murami \ Współrzędne GPS: N 52°27’12” E 14°52’07” www.osno.pl

bezpłatny parking przy Muzeum Ziemi Torzymskiej, Rynek 1, Ośno Lubuskie

1 km Pomnik Pomnik poświęcony bohaterom i bojownikom walczącym o powrót ziem odzyskanych do macierzy zwieńczony radzieckim czołgiem T34-85. Znajduje się na terenie Zespołu Szkół Ekonomicznych. Adres: ul. Rzepińska 8, Ośno Lubuskie

2 km Wieża widokowa Wieża znajduje się tuż za granicami miasta, przy drodze do Gronowa. Została wzniesiona w 1937 roku jako pomnik ku czci Dietricha Eckerta, niemieckiego pisarza o narodowosocjalistycznych i antysemickich poglądach. Obok wieży przed wojną funkcjonowała strzelnica. Adres: ul. Grunwaldzka, Ośno Lubuskie

Ośno Lubuskie. Mury miejskie Ośno jest jednym z nielicznych miast na Ziemi Lubuskiej z zachowanym prawie w całości obwodem średniowiecznych murów obronnych. Jego historia wiąże się z grodem powstałym w XII wieku nad rzeką Łęczą i jeziorem Reczynek, przy ważnym dla rozwoju szlaku handlowym z Lubusza do Poznania. Obok grodu rozrastały się podgrodzie i osada targowa. Po raz pierwszy

Ośno wzmiankowane było w 1252 roku jako civitas forensi Osno, jednak przywilej miejski uzyskało dopiero w 1282 roku za sprawą biskupa lubuskiego Wawrzyńca. Formalnie miasto stanowiło własność biskupów lubuskich, a w 1401 roku przeszło we władanie margrabiów brandenburskich. Stare wały ziemne, niewystarczające i nieobejmujące w całości nowego miasta powstającego

Świat militariów i fortyfikacji Lubuskie. Mury, co historie zwycięstw i klęsk pamiętają… atrakcje w okolicy

22 km

Ośno Lubuskie. Mury miejskie poza murami w XIV wieku były stopniowo rozbierane i zastępowane murem obronnym wzmocnionym basztami otwartymi. Wjazd do miasta umożliwiały dwie bramy: Sulęcińska i Frankfurcka. O istnieniu silnych obwarowań w XV wieku może świadczyć fakt, że podejmowane przez obce wojska oblężenia w 1433, a następnie w 1477 roku nie powiodły się, chociaż zniszczenia murów i baszt były dość znaczne. Pod koniec XV wieku, w trakcie usuwania zniszczeń, mury o długości 1350 metrów zostały podwyższone i wzmocnione dodatkowo wieżami cylindrycznymi, powstały też rozbudowane, wysunięte poza obwód murów przedbramia. Pod koniec średniowiecza system fortyfikacji Ośna składał się z pierścienia murów obronnych o wysokości dochodzącej do 6 metrów, zwieńczonych blankami, dwóch rozbudowanych bram, sześciu furt, trzech wież cylindrycznych, niewielkich rozmiarów murowanej bastei, dwóch półkolistych baszt otwartych i dwunastu otwartych na rzucie prostokąta. W jednej z baszt, zwanej Basztą Złodziejską, mieściło się więzienie.

Podczas wojny trzydziestoletniej i późniejszej trzynastoletniej dokonano poważnych zniszczeń w układzie fortyfikacji miejskich. Nieremontowane przetrwały do 1754 roku, kiedy to rozpoczęła się ich redukcja. Na początek zasypano fosy, zniwelowano wały ziemne i rozebrano przedbramia. Fragmenty Bramy Frankfurckiej rozebrano dopiero w 1901 roku. Wyburzono także najbardziej zniszczone baszty, zamurowując powstałe luki w ciągu murów. Bramy zburzono w latach 70. XIX wieku, pozostawiając jedynie szerokie przejazdy. Na początku XX wieku ponownie przypomniano sobie o fortyfikacjach, choć ich znaczenie miało już inny, nie wojskowy, a romantyczny wymiar. Zabezpieczono podupadające mury, wzmacniając je od strony zewnętrznej licznymi przyporami, wokoło wytyczono aleje spacerowe, które wybrukowano i obsadzono rzędami drzew. Działania militarne II wojny światowej przyczyniły się tylko do niewielkich uszkodzeń, stąd obecny wygląd fortyfikacji odpowiada temu sprzed 1945 roku. n

Pole bitwy 12 sierpnia 1759 roku na polach pod Kunowicami rozegrała się jedna z największych bitew wojny siedmioletniej, pierwszego konfliktu o zasięgu światowym. Naprzeciwko siebie stanęły wojska króla Prus Fryderyka II (48 000 żołnierzy i ok. 200 dział) i siły sprzymierzone austriacko-rosyjskie (41 000 żołnierzy rosyjskich i 18 500 austriackich oraz 248 dział) pod dowództwem feldmarszałka Piotra Sałtykowa. Ogółem w bitwie tej poległo po obu stronach ponad 11 000 żołnierzy, a 23 000 zostało rannych. Adres: Kunowice

miejsca noclegowe w okolicy:

Malinowy Dworek ul. Gronowska 6a, Ośno Lubuskie tel. +48 606 744 334 Afrodyta SPA ul. Grunwaldzka 46, Ośno Lubuskie tel. +48 95 757 62 81 www.afrodyta-spa.pl Pensjonat & Restauracja Jaskółka ul. Strumykowa 3, Ośno Lubuskie tel. +48 693 652 002

Lubuskie po drodze Lubuskie. Mury, co historie zwycięstw i klęsk pamiętają… atrakcje w okolicy

15,3 km Radziecka baza składowa broni atomowej Poradziecka tajna baza magazynowa broni jądrowej o kryptonimie Obiekt 3003 „Wołkodaw”. W połowie lat 80. w dwóch schronach znajdowało się 178 ładunków jądrowych (po około 60 głowic w każdym), a także 2 bomby lotnicze o mocy 200 kt, 24 o mocy 15 kt i 10 o mocy 0,5 kt. Dla porównania bomba zrzucona na Hiroszimę miała moc 15 kt. Adres: Trzemeszno Lubuskie

Sulęcin

Dom Joannitów, mury obronne, grodzisko, wystawa w domu \ Współrzędne GPS: N 52°26’33” E 15°06’36” (mury obronne) www.sulecin.pl parking dla samochodów przy Centrum Współpracy Polsko ‑Niemieckiej „Dom Joannitów”

16,1 km Tamy taktyczne. Fortyfikacje Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego Dwa jazy z lat 1934–1935 mające za zadanie stworzenie przeszkody wodnej. Jeden z nich znajduje się na przesmyku pomiędzy jeziorami Buszno i Buszenko, drugi na Strudze Jeziornej wypływającej z jeziora Buszno. Uwaga! Spacer możliwy jest wyłącznie poza okresami tzw. ostrego strzelania na poligonie (przebywanie na szlakach w tym rejonie dozwolone jest wyłącznie po uzyskaniu pozwolenia od komendanta poligonu). Adres: jezioro Buszenko i jezioro Buszno

15,1 km Grodzisko We wczesnym i późnym średniowieczu istniał tutaj gród otoczony wysokimi wałami i fosą z obronnym podgrodziem utworzonym w wyniku adaptacji naturalnego wąwozu. Adres: Glisno

Sulęcin. Dom Joannitów We wczesnym średniowieczu istniał w tym miejscu słowiański gród warowny strzegący przeprawy przez Postomię, leżący na skrzyżowaniu ważnych szlaków handlowych z Lubusza do Poznania oraz z Krosna Odrzańskiego do Gorzowa Wielkopolskiego. Do XII wieku znajdował się we władaniu piastowskich książąt Śląska. Henryk Brodaty przekazał osadę wraz z 10 wsiami rycerzowi śląskiemu Mroczkowi z Pogorzeli, który z kolei w 1244 roku oddał je zakonowi templariuszy. W czasie darowizny Mroczka lub wkrótce potem Sulęcin był już miastem lokowanym na prawie niemieckim. W 1258 roku miasto otoczone wałem

ziemnym przeszło pod panowanie brandenburskie. Siedzibę obronną wzniósł margrabia brandenburski Otto w 1269 roku. W tym samym roku miasto zostało spalone przez wojska Bolesława Pobożnego w odwecie za zniszczenie Międzyrzecza przez Ottona. Kolejną ważną datą w historii Sulęcina jest rok 1350 wiążący się z kasatą zakonu templariuszy i przekazaniem miasta joannitom, mającym komandorię w Łagowie. W ich ręku miasto pozostawało do sekularyzacji zakonu w 1810 roku. Z polecenia mistrza zakonu joannitów Grzegorza z Schabendorf w 1419 roku rozpoczęto niwelację przestarzałych wałów grodowych i wznoszenie

Świat militariów i fortyfikacji Lubuskie. Mury, co historie zwycięstw i klęsk pamiętają… atrakcje w okolicy

15,4 km Stary Zamek Stary Zamek to budowla klasycystyczna, która powstała w 1812 roku na miejscu wcześniejszego Czerwonego Dworu, z inicjatywy Adolfa Friedricha IV von Waldow. Adres: Lubniewice

15 km

Sulęcin. Mury obronne murów obronnych o długości 1400 metrów. W części zachodniej miasta, na podmokłym gruncie, przy stawie młyńskim stanął częstokół. Aby lepiej sprawować polityczną kontrolę, w 1563 roku wybudowany został dom zakonny określany jako dom lenny (Ordens Burglehn), przylegający do murów od strony zewnętrznej w południowo-wschodniej części miasta. Ważnym wydarzeniem w historii Sulęcina było spotkanie w 1574 roku udającego się do Warszawy orszaku Henryka Walezego z powitalną delegacją polskiej szlachty. W 1657 roku przez miasto przeszła ekspedycja odwetowa Stefana Czarnieckiego przeciwko Brandenburgii. Po zniszczeniach spowodowanych skutkami II wojny światowej z historycznego miasta pozostał średniowieczny układ urbanistyczny z odcinkami murów obronnych.

n Grodzisko (N 52°26’19.1” E 15°06’44”) Miejsce, na którym prawdopodobnie stał zamek wybudowany w 1269 roku przez margrabiego Ottona. Centrum Współpracy Polsko-Niemieckiej „Dom Joannitów” (N 52°26’33.4” E 15°06’36.2”) Adres: ul. Młynarska 1, Sulęcin tel. +48 95 755 37 60, +48 95 755 37 50 www.soksir.pl/dom-joannitow Dom rycerzy zakonników wzniesiony w XVIII wieku na fundamentach wcześniejszej budowli z XVI wieku. Wewnątrz mieści się wystawa składająca się z pamiątek związanych z Sulęcinem i powiatem wschodniotorzymskim. Oprócz eksponatów archeologicznych można podziwiać wystawę i makietę tajnej radzieckiej bazy głowic jądrowych – Obiekt 3003 Wołkodaw. n

Park Miłości dr Michaliny Wisłockiej Część zabytkowego parku z licznymi rzeźbami związanymi tematycznie z miłością. Jest także ławeczka patronki parku, która właśnie tu, w Lubniewicach została trafiona strzałą Amora. Adres: Lubniewice

miejsca noclegowe w okolicy:

Pensjonat Kacper pl. Kościelny 4, Sulęcin tel. +48 95 755 21 87 www.kacpersw.pl Hotel Hetman ul. Żeromskiego 72, Sulęcin tel. +48 95 755 37 36

Lubuskie po drodze Lubuskie. Mury, co historie zwycięstw i klęsk pamiętają… atrakcje w okolicy

1 km Muzeum Martyrologii Ofiar Obozu Sonnenburg W muzeum znajdują się pamiątki po ciężkim więzieniu pruskim zbudowanym w 1834 roku i po pierwszym w III Rzeszy obozie koncentracyjnym – Sonnenburg. Byli tu więzieni Francuzi, Bułgarzy, Czesi, Belgowie, Holendrzy, Norwegowie, Jugosłowianie, mieszkańcy Wielkiego Księstwa Luksemburga i inni. Przetrzymywany był tu Carl von Ossietzky – literat, laureat Pokojowej Nagrody Nobla. Adres: ul. 3 Lutego 54, Słońsk tel. +48 95 757 22 71 www.slonsk.pl

Słońsk

Ostatnia siedziba joannitów \ Współrzędne GPS: N 52°34’14” E 14°48’23” www.slonsk.pl

parking dla samochodów, pl. Wolności

1 km Wystawa Pamiątek Regionalnych Zgromadzono tutaj znaleziska archeologiczne świadczące o śladach osadnictwa, eksponaty z zamku, rzeczy pozostawione przez dawnych mieszkańców i przywiezione przez nowych osadników. Adres: pl. Wolności 1, Słońsk tel. +48 95 757 26 40, +48 95 757 24 45 www.tps-unitisviribus.org.pl

18 km Przystanek Woodstock Barwna impreza będąca czymś znacznie więcej niż festiwalem muzycznym. Warto przekonać się o tym osobiście. Adres: Kostrzyn nad Odrą www.wosp.org.pl/przystanek_woodstock

Słońsk. Zamek Joannitów Położona nad rzeką Łęczą osada rybacka w Słońsku po raz pierwszy wzmiankowana była w 1295 roku, a już w 1345 roku jako miasteczko (Oppidum). Pierwszymi poświadczonymi źródłowo właścicielami Słońska byli Wedlowie, którym margrabia Ludwig zezwolił w 1249 roku zbudować siedzibę obronną. Budowla ta wzniesiona w rozlewiskach rzeki miała prawdopodobnie charakter niewielkiego gródka stożkowego, z posadowioną na szczycie wieżą mieszkalną. W roku 1341 na miejscu zniesionej fortyfikacji wybudowana została przez rycerzy Henninga i Arnolda

Uchtenhagenów nowa. W roku 1426 włości słońskie przeszły w ręce joannitów, którzy na zrębach rozebranej wcześniejszej fortyfikacji, w latach 1545–1564, za czasów mistrza Tomasza Runge, podjęli się budowy nowej murowanej siedziby bajliwa brandenburskiego. Wewnątrz nowo wytyczonego obwodu obronnego o wymiarach 35 na 43 metrów, przy kurtynie zachodniej wzniesiono dom mieszkalny. Od zachodu przylegał do niego wąski dziedziniec z wjazdem od strony północnej. Dalsza rozbudowa w połowie XVI wieku polegała na wzniesieniu od zachodu drugiego

Świat militariów i fortyfikacji Lubuskie. Mury, co historie zwycięstw i klęsk pamiętają… skrzydła, wykorzystując częściowo mury kurtynowe dziedzińca. Między skrzydłami wzniesiono wieżę. W 1652 roku zamek został spalony przez Szwedów i przez następne 10 lat pozostawał w ruinie. Odbudowę zainicjował w 1662 roku mistrz zakonu joannitów książę Johann Moritz von Nassau – trwała ona do 1688 roku. Zmianie uległ zarówno charakter, jak i wygląd zamku zamienionego na barokową rezydencję zaprojektowaną przez holenderskich architektów Jacoba van Campena i Pietera Posta na wzór pałacu księcia w Amsterdamie. Założenie oparto na kwadracie 43 na 43 metry, wschodnią część zajmował budynek mieszkalny w duchu klasycyzującego północnego baroku, zachodnią zaś sztucznie podwyższony o 4 metry dziedziniec, otoczony niskim murem o wysokości 1,2 metra. Całkowicie rozebrano mur zachodni, zastępując go nową fasadą z wejściem na osi, część środkową zwieńczono trójkątnym przyczółkiem flankowanym przez dwa ryzality. Podwyższenie poziomu

dziedzińca spowodowało, że od strony dziedzińca zamek był dwukondygnacyjny z pozostałych stron posiadał trzy kondygnacje. W 1783 roku nastąpiła kolejna, ostatnia już przebudowa pałacu. Zasypane zostały fosy, zburzono mur i obniżono dziedziniec do poziomu otaczającego go terenu, wskutek czego dwukondygnacyjna fasada stała się trzykondygnacyjną. W 1810 roku po likwidacji zakonu pałac po adaptacji i niewielkich zmianach układu wnętrz przejęty został przez stowarzyszenie artystyczne pod nazwą Zakon Joannitów Królestwa Pruskiego. Utworzono tutaj muzeum i archiwum joannitów, corocznie organizowane były zjazdy rycerzy z całych Niemiec. Po zakończeniu II wojny światowej pałac popadał w ruinę. Chwilowym ratunkiem było umieszczenie w nim domu kultury. W roku 1970 został definitywnie opuszczony. Koniec świetności nastąpił w 1975 roku, w wyniku podpalenia pałac spłonął. n

atrakcje w okolicy

1 km Kościół pw. Matki Bożej Częstochowskiej Świątynia, postawiona w latach 1475–1508, a przebudowana w latach 1652–1667, reprezentuje architekturę późnogotycką. W 1818 roku nadbudowano wieżę według projektu Karla Friedricha Schinkla, przez co budowla nabrała wyglądu kojarzącego się z gotykiem południowej Anglii. Kościół ma trzy nawy z poligonalnie zamkniętym chórem i obejściem oraz zakrystią od strony północnej. Zwiedzając wnętrze, warto spojrzeć w górę, by móc podziwiać piękne sklepienie gwiaździste ozdobione późnogotyckimi malowidłami z 1522 roku. Uwagę przyciąga także renesansowy ołtarz główny oraz wykonana z czarnego marmuru ambona. W witrażowych oknach widnieją herby rodowe joannitów poległych w I wojnie światowej. Adres: pl. Wolności 1, Słońsk

miejsca noclegowe w okolicy:

Gospodarstwo agroturystyczne Nad Rzeczką ul. Puszkina 44, Słońsk tel. +48 95 757 24 45 Zajazd Hubertus ul. 3 Lutego 17, Słońsk tel. +48 95 757 27 57 www.hubertus-zajazd.pl Gospodarstwo Agroturystyczne Przy Betonce Przyborów 22 tel. +48 95 757 24 89 www.przybetonce.cba.pl

Słońsk. Muzeum Martyrologii Ofiar Obozu Sonnenburg

Lubuskie po drodze Lubuskie. Mury, co historie zwycięstw i klęsk pamiętają…

Lubsko

atrakcje w okolicy

Książęca rezydencja w rozwidleniu Lubszy \ Współrzędne GPS: N 51°47’21” E 14°58’09” (zamek) N 51°47’14” E 14°58’12” (Wieża Żarska) www.lubsko.pl

10 km Gród metalurgów sprzed 2500 lat Osada obronna w Wicinie położona na piaszczystej wydmie, na niedostępnych rozlewiskach Lubszy swymi początkami sięga 700 roku przed naszą erą. Powstał wówczas gród obronny. Pod koniec VI wieku przed naszą erą rozpoczęto przebudowę i wzmacnianie wałów. Nowy wał skrzyniowy, wypełniony kamieniami, gliną i piaskiem, powstał tylko w 75%, jego wysokość wynosiła 6 metrów, a szerokość u podstawy 10 metrów. Na szczycie wału znajdował się prawdopodobnie częstokół. Pozostałe 25% obwodu stanowił wał starszy, skromniejszy, prawdopodobnie częściowo już rozbierany pod budowę nowego. Ta przebudowa, powodująca otwarcie obwodu obronnego, była przyczyną tragedii. W połowie VI lub na przełomie VI i V wieku przed naszą erą Scytowie dokonali napaści na gród. Mieszkańcy zostali kompletnie zaskoczeni i nie stawiali oporu. Przy ich szczątkach znaleziono osobiste ozdoby. O najeźdźcach świadczą pozostałości broni – liczne groty strzał i czekany typu scytyjskiego. Co ciekawe, dzięki podpaleniu osady przez Scytów, archeolodzy mogli się o niej wiele dowiedzieć, bowiem pod warstwą spalenizny dobrze zachowały się pozostałości osady z licznymi przedmiotami życia codziennego. Wykopano tutaj ozdoby z brązu, złota, szkła i żelaza, elementy uzbrojenia, narzędzia i ceramikę. Najważniejszą grupę znalezisk stanowią jednak urządzenia i narzędzia służące do wytopu metalu. Zbiory wykopane w Wicinie można zobaczyć w Świdnicy w Muzeum Archeologicznym Środkowego Nadodrza. Adres: Wicina

parking dla samochodów ul. Zamkowa 27, Lubsko

Lubsko. Zamek Początki miasta sięgają XIII wieku. Prawdopodobnie przy przeprawie przez Lubszę na szlaku handlowym prowadzącym z Gubina do Żar, obok niewielkiego grodu strażniczego rozrastała się osada. W 1253 roku wymieniona została w źródłach jako Oppidum. Lokację na prawie magdeburskim uzyskała w 1283 roku. Z dokumentu lokacyjnego wynika, że w momencie nadania praw

Lubsko było już miastem mającym fortyfikacje, z grodem w północno-zachodniej części. W linii obwarowań znajdowały się dwie bramy: Gubińska od strony północnej i Żarska od strony południowej. Zamek powstał na miejscu grodu, w źródłach historycznych po raz pierwszy wymieniany jest w 1588 roku w związku z nabyciem budowli przez rodzinę Kotwiczów. Prawdopodobnie w XVI wieku

Świat militariów i fortyfikacji Lubuskie. Mury, co historie zwycięstw i klęsk pamiętają… atrakcje w okolicy

25 km Ruiny fabryki materiałów wybuchowych Deutsche Sprengchemie GmbH Zakłady chemiczne wybudowano w 1941 roku. Główną siłą roboczą byli jeńcy wojenni. Adres: Zasieki – Brożek

15 km Wicina. Grodzisko

został rozbudowany na planie litery L. Do dwóch skrzydeł przylegała trzykondygnacyjna wieża. Od północy natomiast do zamku dobudowana została kolejna wysoka wieża, wzniesiona na planie prostokąta. W tym czasie powstał także budynek bramny z przejazdem, tworząc założenie w stylu śląskiego renesansu. W 1739 roku Fryderyk Zygmunt von Bredow przebudował zamek w stylu barokowym. Przekształcono wówczas m.in. wieżę zamkową i założono wokół rezydencji park. Następne przebudowy dokonane w wiekach XIX i XX zatarły pierwotny charakter budowli. Po II wojnie światowej w zamku znajdował się szpital wojsk radzieckich, później, w latach 1951–1955 dom dziecka. Obecnie mieści się w nim Dom Pomocy Społecznej. Relikty średniowiecznej wieży są jeszcze widoczne w przyziemiu i we fragmencie ściany zachodniej. Z dawnych fortyfikacji miejskich rozebranych w 1833 roku do naszych czasów zachowała się jedynie wieża Bramy Żarskiej, zbudowana w XV wieku, zwana także Basztą Pachołków Miejskich. n

Ruiny fabryki amunicji Dynamit Aktien-Gesellschaft Ruiny fabryki amunicji i materiałów wybuchowych. Znaczną część załogi fabryki stanowili więźniowie obozów pracy. Adres: Krzystkowice

18 km Ruiny zamku Zamek wybudowany około 1588 roku. W 1758 roku przekształcony w spichlerz. W XX wieku popadł w ruinę. Adres: Białowice

miejsca noclegowe w okolicy:

Lubsko. Wieża Bramy Żarskiej

Agroturystyka Ranczo Chocicz Chocicz 69 tel. +48 662 014 306 www.chocicz.pl Hotel Duet ul. Reja 3, Lubsko tel. +48 68 372 11 22

Lubuskie po drodze Lubuskie. Mury, co historie zwycięstw i klęsk pamiętają… atrakcje w okolicy

Sulechów

Za Bramą Krośnieńską \ Współrzędne GPS: N 52°39’42” E 15°19’50” www.sulechow.pl

8,7 km Pole bitwy Pole bitwy stoczonej 23 lipca 1759 roku pomiędzy siłami rosyjskimi zmierzającymi do połączenia z wojskami austriackimi i siłami pruskimi. W starciu wzięło udział niemal 80 tysięcy żołnierzy. Straty pruskie były poważne, poległo prawie 6000 żołnierzy, Rosjanie stracili ich 4600. Historia bitwy skrywa wciąż tajemnice. Jak dotąd nie udało się odnaleźć miejsca pochówku poległych żołnierzy. Adres: Kije

parking dla samochodów ul. Piaskowa, Sulechów

8,3 km Grodzisko Wczesnośredniowieczne grodzisko pierścieniowe usytuowane na wysokim wzniesieniu. Pod koniec II wojny światowej w wałach wykonano rowy strzeleckie. Adres: Kije

6 km Kościół pw. Matki Bożej Częstochowskiej Dziedzictwo architektury sakralnej reprezentuje pochodzący z początku XVI wieku kościół pw. Matki Bożej Częstochowskiej. Jest to budowla w stylu późnogotyckim, jednonawowa, wzniesiona z kamienia i cegły, pokryta gontem. Drewniana wieża frontowa została dodana w latach 1826–1828. Warto zwrócić uwagę na późnogotyckie portale zamknięte łukiem o wykroju w tzw. ośli grzbiet. Niestety, pierwotne wyposażenie świątyni nie zachowało się – zostało zniszczone po II wojnie światowej. Adres: pl. Kościelny 4, Kalsk

Sulechów. Zamek Historia miasta wiąże się z osadą grodową powstałą na skrzyżowaniu dwóch ważnych szlaków handlowych. Jeden z nich prowadził z Poznania do Chociebuża, drugi łączył Pomorze ze Śląskiem. Najstarszym ośrodkiem osadniczym był gród zlokalizowany na terenie późniejszego zamku. Obok niego, od strony zachodniej, rozwijało się podgrodzie. Czas nadania miastu praw lokacyjnych nie jest znany. Obwodowe mury obronne,

o grubości wynoszącej 1,2 metra (współcześnie zachowana wysokość wynosi 2,5– 3,4 metra, najwyższy fragment przy ul. Nowy Rynek wynosi 5 metrów, ma resztki krenelażu i strzelnice) zbudowane zostały w XIV wieku i nadbudowane partiami ceglanymi w XV–XVI wieku. Do miasta prowadziły dwie bramy: Świebodzińska i Zielonogórska. W 1704 roku przebito w murach nowe wejście do miasta – Bramę Krośnieńską

Świat militariów i fortyfikacji Lubuskie. Mury, co historie zwycięstw i klęsk pamiętają… atrakcje w okolicy

20 km Posąg Chrystusa Króla Mierzący 33 metry, największy na świecie posąg Chrystusa. Adres: ul. Sulechowska, Świebodzin

22 km Zabytki architektury Na uwagę zasługują tu kościół szachulcowy z XVIII wieku, klasycystyczna plebania oraz zespół pałacowo-parkowy z XVIII wieku. Adres: Bojadła

Sulechów. Fragment murów obronnych

zwaną także Bramą Piastowską. Rozwój miasta w XVIII wieku wymusił wykonanie czwartej bramy – Królewskiej. Kres istnienia fortyfikacji miejskich, związany z rozwojem miasta poza jego murami, nastąpił w XIX wieku. Zburzono wtedy trzy bramy i prawie połowę murów obwodowych. Do dnia dzisiejszego zachowały się duże fragmenty murów i barokowa Brama Krośnieńska. Zamek, zbudowany w XIV wieku na miejscu grodu, usytuowany na niewielkim sztucznie usypanym wzniesieniu znajduje się w północno-wschodniej części miasta. Fragmenty najstarszej budowli zachowały się w piwnicach skrzydła zachodniego i w wieży. Przebudowany został w XV wieku oraz ponownie w 1598 roku. Plan miasta z XVIII wieku ukazuje narys założenia składającego się z trzyskrzydłowej zabudowy wokoło dziedzińca z wieżą przylegającą od południa. W XIX wieku zburzono część północną i wschodnią zamku, wznosząc na tym miejscu nowe budynki. Z dawnego zamku do naszych czasów przetrwała gotycka wieża oraz przylegająca do niej renesansowa budowla. n

11 km Ślady secesji W kompleksie dawnego sanatorium (dziś Dom Opieki Społecznej) przetrwały dzieła belgijskiego mistrza secesji Clementa van der Velde – detale architektoniczne, dekoracje, meble i inne elementy wystroju wnętrz. We wsi na uwagę zasługuje także pałac Henryka von Raussa, mieszczący obecnie szkołę. Adres: Trzebiechów

miejsca noclegowe w okolicy:

Sulechów. Brama Krośnieńska

Vera ul. Odrzańska 40, Sulechów tel. +48 601 741 558 Pokoje Gościnne ul. Środkowa 8, Sulechów tel. +48 602 250 024

Lubuskie po drodze Lubuskie. Mury, co historie zwycięstw i klęsk pamiętają… atrakcje w okolicy

17 km Kościół obronny Kościół pw. św. Katarzyny wybudowany w drugiej połowie XIII wieku. Zachowane strzelnice oraz wejście do wieży usytuowane są na drugiej kondygnacji. Adres: Niwiska

Zielona Góra

Bramy odwzorowane w płytach na chodnikach \ Współrzędne GPS: N 51°56’15” E 15°30’23” (Wieża Głodowa) www.zielona-gora.pl parking dla samochodów pl. Bohaterów, al. Niepodległości, ul. Bankowa, ul. Bolesława Chrobrego

28 km Blokhauzy mostowe Dziewiętnastoprzęsłowy most na Odrze o długości 650 metrów, wybudowany w 1907 roku. Według jednych jest najdłuższym żelaznym mostem kolejowym w Europie, według innych najdłuższą przeprawą, ale tylko na rzece. W bezpośrednim sąsiedztwie mostu wybudowano zespół blokhauzów. W pobliżu, na zachodnim brzegu Odry, znajdują się schrony bierne i bojowe wchodzące w skład niemieckiej Linii Odry. Adres: Stany

7,5 km Kościół pw. św. Antoniego Padewskiego W Przylepie zachowało się kilka zabytków. Najciekawszym i najokazalszym z nich jest smukła dzwonnica w samym sercu wsi, w pobliżu współczesnego kościoła parafialnego. Ceglana budowla, wzniesiona w XIX wieku, reprezentuje styl neogotycki. Adres: ul. 22 lipca 63, Przylep

Zielona Góra. Zaznaczone na chodniku miejsce po Bramie Dolnej We wczesnym średniowieczu Zielona Góra otoczona była wałem drewniano-ziemnym, który spełniał swoją funkcję do XV wieku. Decyzję o budowie obwodu murowanego podjął książę Henryk IX w 1429 roku. Wzniesiono otoczone fosą mury obronne z kamienia polnego, rudy darniowej i cegły. Do miasta prowadziły dwie bramy: Górna – od strony południowo-zachodniej na trakcie w kierunku Krosna Odrzańskiego i Dolna od strony północno-wschodniej w kierunku Sulechowa i Wrocławia. W roku 1477

fortyfikacje były na tyle silne, że pozwoliły stawić opór oblegającym miasto wojskom brandenburskim. Dwa lata później z nakazu księcia Jana II żagańskiego, prowadzącego wojnę z Brandenburgią, mieszczanie musieli sfinansować podwyższenie murów, pogłębić fosę i wyburzyć przylegające do murów domostwa. Poza murami stał drewniany zamek książęcy, który w czasie ich budowy w 1488 roku został spalony z rozkazu księcia Jana. Ze starych rycin wynika, że bramy wysunięte przed lico muru były obiektami

Świat militariów i fortyfikacji Lubuskie. Mury, co historie zwycięstw i klęsk pamiętają… dwukondygnacyjnymi, założonymi na rzucie prostokąta, z ostrołukowymi przejazdami. Bramę Nową chroniła dodatkowo prostokątna w rzucie, trzykondygnacyjna wieża zwana Łaziebną, wybudowana w 1487 roku. Odcinek murów między Bramą Górną a Nową został dodatkowo wzmocniony cylindryczną basztą zwaną Głodową, pełniącą rolę więzienia. Oprócz bram komunikację z rozwijającymi się przedmieściami zapewniały furty. W drugiej połowie XVIII i w XIX wieku większość murów wraz z bramami uległa rozbiórce. Do dnia dzisiejszego zachowały się tylko niewielkie fragmenty muru obronnego wtopionego w budynki oraz Wieża Łaziebna, pozostałość po Bramie Nowej. Wieża ta była wielokrotnie modernizowana i nadbudowywana, m.in. w 1680 i 1717 roku. Po wyburzeniu Baszty Głodowej prawdopodobnie przejęła jej funkcje więzienne, również nazywana jest Wieżą Głodową. Jedynym obecnie świadectwem istnienia pozostałych bram są mosiężne płyty wmurowane w chodnik na zielonogórskim deptaku.

atrakcje w okolicy

1 km Europejskie Ogrody Sztuki Całoroczne działania artystyczne różnych formacji artystycznych obejmujące festiwale, przeglądy oraz inne imprezy kulturalne, dotyczące wszelkich dziedzin sztuki. Występy zarówno uznanych artystów, jak i debiutantów, zarówno z Polski, jak i z wielu innych krajów Europy. Adres: Stary Rynek 17, Zielona Góra www.4roze.pl

12 km Pałac Pałac neorenesansowy w Przytoku został wybudowany w latach 1864–1867 w miejscu starej budowli gotyckiej. Na szczególną uwagę zasługują: sala balowa, sień oraz klatka schodowa. Adres: Przytok 91

n Muzeum Ziemi Lubuskiej (N 52°56’30” E 15°30’31”) Adres: al. Niepodległości 15, Zielona Góra tel. +48 68 327 23 45, + 48 68 320 26 78 Wśród stałych ekspozycji znajduje się Galeria Piastowskich Książąt Śląska Lubuskiego i Muzeum Zielonej Góry z eksponatami związanymi z historią i rozwojem miasta. Całość dopełnia duża makieta średniowiecznych fortyfikacji miejskich. Będąc tutaj, warto także odwiedzić znajdujące się w tym samym gmachu Muzeum Dawnych Tortur i Muzeum Wina. n

miejsca noclegowe w okolicy:

Zielona Góra. Wieża Łaziebna

Zajazd Pocztowy ul. Jedności 78-80, Zielona Góra tel. +48 68 324 70 06 www.zajazdpocztowy.pl Aura Hotel ul. Leśna 15, Zielona Góra tel. +48 68 475 56 10 www.aurahotel.pl Qubus Hotel Zielona Góra ul. Ceglana 14a, Zielona Góra tel. +48 68 329 31 00 www.qubushotel.com

Lubuskie po drodze Lubuskie. Mury, co historie zwycięstw i klęsk pamiętają… atrakcje w okolicy

14 km Zamek Zamek wzniesiony w XIII wieku, rozbudowany w XIV i w XV wieku. Zewnętrzna forma, łącząca gotyk, barok i renesans, zachowała się do czasów obecnych. Adres: Żary

Żagań

Zamkowe historie \ Współrzędne GPS: N 51°36’46” E 15°19’28” (zamek) www.umzagan.nazwa.pl

parking dla samochodów ul. Młynarska 6, Żagań

14 km Mury miejskie Pierwsze mury pojawiły się na początku XIV wieku. Do naszych czasów zachowały się: wieża wartownicza wzniesiona obok Bramy Dolnej, wieża obronna pełniąca funkcję dzwonnicy kościoła farnego i baszta otwarta. Adres: Żary

14 km Muzeum Pogranicza Śląsko-Łużyckiego Ekspozycja poświęcona jest przemysłowi szklarskiemu, włókienniczemu, ceramicznemu i żarskiej porcelanie, z której słynęło miasto. Znajdują się tutaj także zbiory dawnego Gabinetu Historii Miasta. Adres: ul. Ogrodowa 2, Żary tel. + 48 68 363 83 70 www.muzeumzary.pl

Żagań. Zespół klasztorny i mury miejskie Pierwsza wzmianka o Żaganiu, jako grodzie kasztelańskim powstałym zapewne dużo wcześniej, pochodzi z 1202 roku. Lokalizacja grodu nie została dotychczas ustalona. Przyjmuje się obecnie, że był on położony w odległości około 1,5 kilometra na północ od obecnego miasta. W pobliżu grodu rozwijała się osada typu targowego. Niedogodne położenie osady w stosunku do przebiegającego niedaleko od niej szlaku handlowego stało się przyczyną jej translokacji w XIII wieku. Nową, założoną w pobliżu rzecznej przeprawy, otoczono fortyfikacjami drewniano-ziemnymi. Szybki rozrost skutkował nadaniem jej praw miejskich. Przez miasto przebiegała droga handlowa (Trakt Niski) zabezpieczona dwiema bramami:

Żarską i Szprotawską. Przez trzecią bramę, Szpitalną, wychodził trakt do Kożuchowa. Około 1280 roku do miasta włączono tereny położone na wschód od niego, gdzie stanął nowy zamek książęcy i klasztor Franciszkanów. W związku z tym wytyczono nową linię obwarowań oraz nowe położenie bram Szprotawskiej i Kożuchowskiej. Poszerzony teren miasta otoczono murem obwodowym i fosą. Budowa murów zakończona została w początkach XIV wieku. Fortyfikacje miejskie w czasach nowożytnych, na skutek gwałtownego rozwoju artylerii straciły na znaczeniu, w XVII i XVIII wieku uległy rozbiórce. Do czasów obecnych zachowały się fragmenty murów wzdłuż ulicy Wałowej, Rybackiej, Jana Pawła II i w ścianach zabudowań poaugustiańskich oraz baszta przy ul. Rybackiej. Pałac, usytuowany na południowo‑wschodnim obrzeżu miasta, powstał na miejscu średniowiecznego zamku. Z przekazów źródłowych wiemy, że w Żaganiu były trzy zamki. Najstarszy z nich zbudowany został na miejscu istniejącego w XII wieku kasztelańskiego grodu. Drugi zamek, usytuowany we wschodniej części miasta, zaczęto wznosić po poszerzaniu miasta w 1280 roku. Na pewno w roku 1299 budowla była ukończona, gdyż książę Konrad przekazał stary zamek założonemu niedawno konwentowi augustianów. Opuszczona wcześniej warownia popadła w ruinę i w 1318 roku trafiła w ręce mieszczan

Świat militariów i fortyfikacji Lubuskie. Mury, co historie zwycięstw i klęsk pamiętają… z przeznaczeniem na materiał budowlany. Trzeci zamek, na którego miejscu stanął później pałac, w latach 1351, 1486 i 1495 niszczony był pożarami i za każdym razem odbudowywany. W 1583 roku był już ruiną. Gotycka budowla obejmowała teren dziedzińca pałacowego. Budynek, być może wieżę mieszkalną, otaczał mur kurtynowy. W XIV i XV wieku rozrósł się do zabudowy czteroskrzydłowej otoczonej fosą, przez którą był przerzucony most, strzeżony przez wysoką wieżę. W okresie renesansu zamek wzmocniony został czterema bastejami artyleryjskimi. W roku 1627 Księstwo Żagańskie nabył ówczesny dowódca wojsk austriackich Albrecht Wallenstein. Z jego inicjatywy, około 1630 roku, zaczęto wznosić pałac, zaprojektowany przez architekta Vizenzo Baccacciego. Po śmierci właściciela, zamordowanego na rozkaz cesarza Ferdynanda II, dalszą rozbudowę podjął książę Wacław Lobkowic. Budowla nabrała cech charakterystycznych dla pałacu w Roudnicach, rodzinnym mieście Lobkowica. W roku 1786 posiadłość zakupiona została przez księcia kurlandzkiego Piotra Birona, który poddał ją gruntownej przebudowie, w 1842 roku była już własnością Doroty Talleyrand-Perigord. Pałac żagański stał się wówczas jednym z najbardziej znanych w Europie. Jego obecny wygląd ukształtowany został w okresie baroku. W rezultacie powstał obiekt jedyny w swoim rodzaju, o układzie przestrzennym łączącym cechy właściwe barokowym pałacom francuskim, nie mający w architekturze polskiej odpowiednika.

wybudowano kompleks hitlerowskich obozów jenieckich. Ogółem od 1939 roku zgrupowano tutaj ponad 300 tysięcy jeńców wojennych około 30 narodowości, z których około 120 tysięcy zmarło w wyniku głodu lub chorób. Najpóźniejszym obozem jenieckim był Stalag Luft III utworzony wiosną 1942 roku, przeznaczony dla zestrzelonych lotników alianckich, z którego dokonano najbardziej brawurowej ucieczki. W nocy z 24 na 25 marca 1944 roku specjalnie wykopanym tunelem „Harry” uciekło 80 jeńców, w tym sześciu Polaków. Wskutek zarządzonych całych Niemczech akcji poszukiwawczych tylko trzem z nich udało się zbiec do Wielkiej Brytanii. Pozostałych złapano. Na osobisty rozkaz Hitlera, tzw. rozkaz żagański, znany też jako Sagan-Befehl, 50 złapanych jeńców zamordowano w różnych miastach w pobliżu miejsca schwytania. Dramatyczny epizod znalazł bogaty oddźwięk w literaturze i filmach. Najbardziej w świecie znany jest film Wielka ucieczka. W 1961 roku na terenie byłego obozu wzniesiono pomnik, a w 1971 roku powstało Muzeum Martyrologii Alianckich Jeńców Wojennych, gromadzące pamiątki po bohaterach II wojny światowej oraz świadectwa dokonanych zbrodni.

n Muzeum Obozów Jenieckich Stalag Luft III. Wielka ucieczka (N 51°35’47” E 15°17’32”) Adres: ul. Lotników Alianckich 6, Żagań tel. +48 68 478 49 94 www.muzeum.zagan.pl

Placówka jest częścią Centrum Tradycji Polskich Wojsk Pancernych. Znajduje się tutaj ponad 1000 eksponatów prezentujących przedwojenne dzieje dywizji, w tym także 1. Polskiej Dywizji Pancernej dowodzonej przez gen. Maczka oraz wystawa prezentująca kulisy powstawania w Żaganiu kultowego serialu Czterej pancerni i pies. n

W czasie II wojny światowej na terenie Żagania i w najbliższych okolicach

n Sala Tradycji Czarnej Dywizji (N 51°36’54” E 15°18’40”) Adres: Centrum Tradycji Polskich Wojsk Pancernych, ul. Żarska, Żagań tel. +48 68 475 80 85, +48 669 942 738 www.11ldkpanc.wp.mil.pl

atrakcje w okolicy

7,9 km Wieża rycerska Trzykondygnacyjna budowla wzniesiona w XIV wieku. Według legendy w piwnicach wieży miał zaczynać się tunel prowadzący pod stawem w kierunku folwarku klasztornego. Adres: Dzietrzychowice

11 km Dwór obronny Siedziba rycerska wzmiankowana w 1467 roku. W XVI wieku w wyniku rozbudowy wieży powstał dwuskrzydłowy obiekt zamykający dziedziniec. W XIX wieku dobudowano trzecie skrzydło z fasadą. Adres: Miodnica

miejsca noclegowe w okolicy:

Willa Park Hotel Piłsudskiego 19, Żagań tel. +48 68 478 18 33 Młynówka ul. Żelazna 2, Żagań tel. +48 500 781 355 Pałac Książęcy Sp. z o.o. w Żaganiu ul. Szprotawska 4, Żagań tel. +48 68 477 64 64 www.palacksiazecy.pl Hotel Okatex ul. Piłsudskiego 19c, Żagań tel. +48 510 109 585 www.okatex.zagan.pl

Lubuskie po drodze Lubuskie. Mury, co historie zwycięstw i klęsk pamiętają… atrakcje w okolicy

4,5 km Tama taktyczna na Noteci. Fortyfikacje Wału Pomorskiego W okolicy Drezdenka, przy moście kolejowym (obecnie nieczynnym) na linii Stare Bielice – Trzebicz Krajeński w latach 1937–1938 wybudowano największy forteczny jaz klapowy przegradzający Noteć, wzmocniony schronami bojowymi dla karabinów maszynowych, zaporami z sieci kolczastej i pól minowych. Cały zespół schronów bojowych, budowli technicznych wraz z jazem, po wysadzeniu w latach 60. XX wieku, znajduje się w stanie ruiny. Adres: Drezdenko

Drezdenko

Pozostałości twierdzy poligonalnej \ Współrzędne GPS: N 52°50’21” E 15°50’17” www.drezdenko.pl

parking dla samochodów ul. Stary Rynek, Drezdenko

Drezdenko. Tama taktyczna na Noteci Budowa renesansowej twierdzy na wschód od miasta, w ważnym strategicznie miejscu, pomiędzy Notecią a jej starym korytem, została zainicjowana przez elektora brandenburskiego Joachima Friedricha, który 24 maja 1603 roku położył kamień węgielny. Prace zakończono w 1605 roku, jednak stały garnizon pojawił się dopiero 15 lat później. W roku 1637 wojska szwedzkie bez

powodzenia oblegały twierdzę, która obroniła się dzięki uporowi załogi i fortyfikacjom. 27 listopada 1639 roku nastąpiło drugie oblężenie, tym razem obrona się załamała. W ręce Szwedów dostało się miasto i twierdza, którą opuszczono dopiero po dziesięcioletniej okupacji. W roku 1650 wróciła pod panowanie brandenburskie. Powiększono wówczas garnizon do 250 żołnierzy.

Świat militariów i fortyfikacji Lubuskie. Mury, co historie zwycięstw i klęsk pamiętają… atrakcje w okolicy

4,5 km

Drezdenko. Muzeum Puszczy Drawskiej i Noteckiej im. Franciszka Grasia W okresie wojny siedmioletniej (1756–1763) została zdobyta przez wojsko rosyjskie, a następnie doszczętnie zniszczona w 1758 roku podczas jej opuszczania. Wydarzenie to, jak również rozwój artylerii, a co za tym idzie, przestarzałość założenia obronnego zadecydowało o wydaniu w 1765 roku przez Fryderyka II decyzji o likwidacji twierdzy. Na terenie fortyfikacji w okresie wojen napoleońskich założono magazyny prowiantowe. Twierdza została wybudowana na rzucie regularnego pentagonu z pięcioma ziemnymi bastionami w narożach w stylu szkoły staroholenderskiej. Do twierdzy w 1652 roku prowadziła jedna brama od strony zachodniej, łącząca twierdzę z miastem. Od strony południowej znajdował się drewniany most nad Starą Notecią zwany Polskim, łączący twierdzę z drogami w kierunku Śląska i Wielkopolski. Wewnątrz, wzdłuż wałów wzniesiono szereg budowli związanych z poprawnym funkcjonowaniem założenia obronnego.

Znalazły się tutaj m.in. magazyny prowiantowe, koszary, domki oficerskie, dom wałmistrza, spichlerz, prochownie, zbrojownia, kordegarda, kuźnia i komendantura. W roku 1710 założono przedmoście na lewym brzegu Starej Noteci w postaci szańca ziemnego w narysie kleszczowym, który przekształcono w rawelin otoczony mokrą fosą. Około 1720 roku przebito nową bramę zwaną Holm we wschodniej kurtynie. Do dnia obecnego pozostały jedynie relikty dwóch bastionów i całkiem sporo zabudowy wewnętrznej. Przy bramie Holm, zamienionej na budynek mieszkalny, znajduje się budynek o konstrukcji ryglowej, będący dawną zbrojownią, w której mieści się obecnie Muzeum Puszczy Drawskiej i Noteckiej. Zachowały się także budynek komendantury i budynki koszarowe. n

Muzeum Puszczy Drawskiej i Noteckiej im. Franciszka Grasia Muzeum powstałe w 1985 roku mieści się w twierdzy, w budynku dawnej zbrojowni wzniesionej na początku XVII wieku. Gromadzi materiały dotyczące historii miasta i okolic, gospodarki leśnej, myślistwa, rolnictwa, gospodarki domowej i pszczelarstwa. Placówka ma ponad 1500 eksponatów, w tym sporo dotyczących historii fortyfikacji miasta i samej twierdzy. Adres: pl. Wolności 11, Drezdenko tel. +48 95 762 09 48 www.drezdenko.pl

miejsca noclegowe w okolicy:

Hotel Eljan ul. Ogrodowa 4, Drezdenko tel. +48 95 762 04 97 www.hoteleljan.pl Ośrodek Turystyki i Rekreacji Jeździeckiej w Kosinie Kosin 26 tel. +48 95 762 54 14 Pensjonat Koloseum ul. Rzemieślnicza 5, Drezdenko tel. +48 696 631 009 Rancho Komarówka ul. Grotów 9, Drezdenko tel. +48 883 081 036 Stajnia nad Drawą Drawiny 55 tel. +48 600 154 746 www.agroturystyka.drawiny.pl

Lubuskie po drodze Lubuskie. Mury, co historie zwycięstw i klęsk pamiętają… atrakcje w okolicy

11 km Muzeum Miejskie W muzeum znajduje się m.in. pokaźny zbiór militariów, głównie broni palnej, białej, drzewcowej i artyleryjskiej z okresu od XVIII do XX wieku, uzupełniony makietami zabytków fortyfikacyjnych. W ekspozycji znajdują się także elementy ekwipunku i umundurowania żołnierskiego, w tym zbroje turniejowe z XVI wieku, hełmy, ekwipunek armii niemieckiej z okresu I i II wojny światowej oraz mundury Wojska Polskiego z lat 50. i 80. XX wieku. Adres: ul. Muzealna 20, Nowa Sól tel. +48 68 387 36 40 www.muzeum-nowasol.pl

Siedlisko

Palazzo in fortezza \ Współrzędne GPS: N 51°46’00” E 15°48’15” www.siedlisko.pl

parking dla samochodów w okolicy zamku przy drodze

16 km Ruiny zamku Pierwszy murowany zamek wzniesiono w XV wieku, przebudowany został w 1519 roku. Od 1645 roku był własnością jezuitów. W 1778 roku stał się rezydencją magnacką. Obecnie ruiny zamku są zabezpieczone i znajdują się w rękach prywatnych. Adres: Otyń

16 km Historyczny układ urbanistyczny W obrębie wytyczonego w XIII wieku rynku i w jego pobliżu na uwagę zasługują m.in. kościół Marii Magdaleny (XIV wiek), ratusz (XVIII–XIX wiek) i zespół zabytkowych kamienic (XVIII–XIX wiek). Adres: Nowe Miasteczko

Siedlisko. Budynek bramny Przy drodze z Nowej Soli do Sławy, na wysokim brzegu Odry, w południowej części wsi znajduje się rezydencja z zamkiem, kaplicą zamkową i budynkiem bramnym otoczona fortyfikacjami bastionowymi. Założenie powstało na miejscu średniowiecznego grodu wymienionego w źródłach w 1298 roku. Był to zapewne niewielkich rozmiarów gród o drewniano-ziemnych obwarowaniach. W latach 1550–1560 Franz Rechenberg w miejscu zniwelowanego wału grodowego wzniósł

murowany budynek z kamienia polnego i cegły. Niestety ściany budowli ciężkiej, posadowionej na zbyt grząskim gruncie, zaczęły pękać i grozić zawaleniem. W ramach akcji ratunkowej ściany podparto belkami. W roku 1597 Melchior Deckhardt z Legnicy na zlecenie Georga von Schönaicha, kolejnego właściciela Siedliska, rozpoczął budowę nowego zamku. W 1600 roku ukończono skrzydło wschodnie, w którym znalazła się sala reprezentacyjna udekorowana

Świat militariów i fortyfikacji Lubuskie. Mury, co historie zwycięstw i klęsk pamiętają… atrakcje w okolicy

10 km

Otyń. Ruiny zamku 40 królewskimi portretami. W latach następnych wybudowano skrzydło południowe z salą książęcą zwaną także salą balową ze sklepieniem wspartym 12 bogato rzeźbionymi kolumnami i budynek bramny mieszczący bibliotekę. W maju 1612 roku Walenty Sabich, mistrz z Wrocławia, wykonał plany otoczenia założenia obwodem fortyfikacji kurtynowych z bastionami w narożach. Realizacja projektu zajęła dwa lata i prowadzona była przez Andrzeja Hindenbergera z Hoyerawert. W maju 1618 roku ukończono budowę usytuowanej we wschodnim skrzydle pierwszej na Śląsku kaplicy pałacowej, wykorzystywanej jako lektorium protestanckie. Kolejne realizacje, w pierwszej ćwierci XVIII wieku, będące dziełem mistrza budowlanego Wagnera z Kożuchowa, dotyczyły wzniesienia skrzydła zachodniego i północnego. 24 sierpnia 1757 roku ukończono budowę mostu przy bramie wjazdowej; cokoły jego balustrady ozdobiono rzeźbami postaci mitologicznych

i dwoma heraldycznymi lwami z tarczami. Od tego czasu siedziba książąt Schönaich zu Carolath‑Beuten była jedną z najwspanialszych i największych rezydencji zamkowych na Śląsku. W latach 1865–1875 przebudowano w stylu neorenesansowym środkową część skrzydła południowego i założono ogród z fontannami, na osi skrzydła północnego zbudowano przejazd prowadzący na dziedziniec gospodarczy, przy którym w drugiej połowie XIX wieku powstały stajnie i inne budynki gospodarcze. W kwietniu 1945 roku zamek po splądrowaniu przez wojsko radzieckie został celowo podpalony. W latach 1966–1971 odgruzowano go i częściowo odbudowano. Obecnie w formie trwałej ruiny znajduje się w rękach prywatnych. n

Kościół pw. św. Hieronima W pobliżu Rynku wznosi się gotycki kościół pw. św. Hieronima. Pierwotna romańska świątynia postawiona przy osadzie targowej, która dała początek miastu, miała za patrona św. Stefana. Pod koniec XIV wieku kościół przebudowano w stylu gotyckim, a w kolejnym stuleciu dodano wysoką wieżę. W czasach, gdy świątynię przejęła gmina luterańska, poszerzono prezbiterium, zbudowano zakrystię i dostawiono dwie kaplice szlacheckich rodów von Braun i Schönaich. Podziwiając świątynię z zewnątrz, warto zwrócić uwagę na pięć krzyży pokutnych wmurowanych w naroża wieży. Adres: ul. Maksymiliana Kolbego 1, Bytom Odrzański

10 km Solanin Film Festiwal Lipcowy ogólnopolski festiwal filmów niezależnych skierowany do młodych i ambitnych twórców. W programie przegląd najlepszych filmów światowego kina oraz konkurs kina niezależnego i offowego. Od 2012 roku festiwal ma charaktermiędzynarodowy. Adres: ul. Piłsudskiego 49, Nowa Sól

miejsca noclegowe w okolicy:

Pensjonat Korona ul. Konopnickiej 43, Modrzyca tel. +48 68 355 04 65 Hotel Polonia ul. Wrocławska 14, Nowa Sól tel. +48 68 387 99 24

Lubuskie po drodze Lubuskie. Mury, co historie zwycięstw i klęsk pamiętają… atrakcje w okolicy

5,7 km Fort Sarbinowo. Fortyfikacje Twierdzy Kostrzyn Dwuwałowy fort artyleryjski twierdzy kostrzyńskiej. W czasie II wojny światowej funkcjonował tutaj jeden z zakładów słońskiej fabryki amunicji. Adres: Sarbinowo

Kostrzyn nad Odrą Lubuskie Pompeje

\ Współrzędne GPS: N 52°34’50” E 14°37’58” (Brama Berlińska) www.kostrzyn.pl

parking dla samochodów ul. Narutowicza 6, Kostrzyn nad Odrą

5,8 km Pozostałości niemieckiego poligonu Pozostałości poligonu saperskiego. Zobaczyć tu można betonowy schron ćwiczebny, resztki mostów różnej konstrukcji, strzelnice wojskowe, rzutnie granatów i szereg elementów fortyfikacji polowej. Adres: Sarbinowo

20 km Ruiny Fortu Czarnów. Fortyfikacje Twierdzy Kostrzyn Ruiny jednego z czterech fortów twierdzy, wybudowanego w latach 1887–1890. Adres: Czarnów

10,1 km Sarbinowo. Pole bitwy 25 sierpnia 1758 roku na polach pod Sarbinowem, w czasie wojny siedmioletniej, miała miejsce bitwa stoczona między wojskami pruskimi króla Fryderyka Wielkiego a wojskami rosyjskimi gen. Wilhelma Fermona. Choć bitwa pozostała nierozstrzygnięta, obie strony konfliktu po dziś dzień roszczą sobie prawo do zwycięstwa. Adres: Sarbinowo

Twierdza Kostrzyn. Bastion Filip Ujście Warty do Odry stanowiło od wieków naturalny obszar obronny. W drugiej połowie X wieku istniał tutaj gród, który powoli rozrastał się do rangi miasta. Akt lokacyjny otrzymało około 1300 roku. Wojna pomiędzy Pomorzem a Brandenburgią prowadzona w latach 1319–1323 doprowadziła do zniszczenia grodu. Początki budowy murowanych fortyfikacji sięgają 1444 roku, gdy zakon krzyżacki, chcąc zabezpieczyć zachodnią granicę zakupionej w 1402 roku Nowej Marchii, zaczął wznosić nad brzegiem rzeki zamek. Wraz z renesansową przebudową zamku powstała twierdza bastionowa. Na zlecenie margrabiego Jahanna Hansa von Brandenburga wznosił

ją w latach 1537–1543, w manierze starowłoskiej, Francesco Chiaramella z Gandino. Dalsze prace w latach 1578–1596 były dziełem innego włoskiego inżyniera, hrabiego Rocha Guerrini-Linari. Powstało założenie o narysie wydłużonego sześciokąta z sześcioma skazamatowanymi bastionami zaopatrzonymi pierwotnie w orylony osłaniające blanki. Problemów w stałym utrzymaniu fortyfikacji w należytym porządku dostarczała rzeka, stale podmywając bastiony nadrzeczne. Przy odbudowie ciągle zmieniano ich narysy lub zastępowano uskokami kurtyny. Bastiony strzegące dróg dojazdowych otrzymały dodatkowo nadszańce artyleryjskie. Do twierdzy prowadziły trzy

Świat militariów i fortyfikacji Lubuskie. Mury, co historie zwycięstw i klęsk pamiętają… bramy. W kurtynie północno-wschodniej obok potężnego bastionu Książę usytuowano Bramę Sarbinowską, druga brama w kurtynie północno-zachodniej wiodła przez most na Odrze ku przedmieściu Gorzyn, zwana była Odrzańską, od 1601 roku Lubuską, a od 1797 Berlińską. Brama Chyżańska zlokalizowana była w kurtynie południowo-wschodniej. W murach wybito dodatkowe przejście – Furtę Młyńską prowadzącą do młynów wodnych. Szaniec przed bastionem Książę i przed Bramą Sarbinowską, a także dzieło rogowe chroniące Bramę Odrzańską wzniesiono w latach 1586–1988. Około 1600 roku zbudowano ziemne raweliny Albrecht i August Wilhelm oraz przedmoście na lewym brzegu Odry w postaci czworobocznego szańca z dwoma bastionami i dwoma półbastionami. Kolejna rozbudowa twierdzy wiąże się z naczelnym inżynierem twierdz brandenburskich – Jakubem Holstem, który w połowie XVII wieku kierował wznoszeniem przeciwskarp, redanów, modernizacją dzieł zewnętrznych oraz ukończeniem budowy dzieła rogowego na Gorzynie. W roku 1662 prace modernizacyjne w twierdzy przejął Holender Teleman Jungblut (Jonkbloet). Jego następca Cornelius Ryckwaert kontynuował budowę drogi krytej na przeciwskarpach i przebudowywał bastion Brandenburgia (1672–1976), który uległ znacznym zniszczeniom podczas powodzi w roku 1736. Po wygaśnięciu umowy w miejsce inżynierów holenderskich zatrudniono modnych wówczas w Europie fortyfikatorów francuskich. Ludwik Cayart zbudował przed kurtyną północną rawelin Christin-Ludwik. Jego następcą był Charreton, który pracował do 1730 roku, przebudowując dzieło rogowe na Górzynie i budując rawelin na dziele rogowym przed Bramą Gorzyńską. Twierdza o znacznym potencjale bojowym oparła się podczas wojny siedmioletniej wojskom rosyjskim. Miasto w wyniku bombardowania artyleryjskiego zostało jednak dość poważnie zniszczone. Pierwsza kapitulacja twierdzy miała miejsce w 1806 roku przed

wojskiem francuskim. W latach 1813–1914 broniły się w niej resztki napoleońskiej wielkiej armii. Następnym etapem rozwoju twierdzy była jej rozbudowa na twierdzę fortową, mającą za zadanie zabezpieczenie przeprawy przez Odrę w obu kierunkach i stworzenie twierdzy magazynowej. Rozbudowa zaczęta w 1872 roku trwała do 1914 roku. W roku 1921 rozpoczęto rozbiórkę fortyfikacji twierdzy głównej. Zburzono kurtynę nadrzeczną, zniwelowano bastiony od strony Nowego Miasta i zasypano fosę. Miasto poważnie ucierpiało, w wyniku obrony w 1945 roku ocalały jedynie fortyfikacje. Twierdza Kostrzyn wraz z nieodbudowaną do dziś starówką jest ostatnim w Europie miastem świadectwem zniszczeń wojennych, nazwanym przez byłych mieszkańców kostrzyńskimi Pompejami. n Muzeum Twierdzy Kostrzyn (N 52°34’44” E 14°38’22”) Bastion Filip ul. Graniczna 1, Kostrzyn nad Odrą tel. +48 95 752 23 60, +48 95 752 00 45 muzeum.kostrzyn.pl Na terenie twierdzy znajdują się dwie ekspozycje. Jedna z nich ulokowana jest w Bramie Berlińskiej, wybudowanej w drugiej połowie XVI wieku i przebudowanej w latach 1877–1879. W chwili obecnej jest odrestaurowana i bezpłatnie udostępniona turystom. W pomieszczeniach przylegających do niej znajduje się także punkt informacji turystycznej oraz ekspozycja zabytków pochodzących ze Starego i Nowego Miasta. Największą atrakcją muzeum jest cynowe wieko trumny Katarzyny Brunszwickiej (1518–1574), żony założyciela twierdzy margrabiego Jana Hohenzollerna. Druga ekspozycja, większa, znajduje się w podziemiach odrestaurowanego bastionu Filip. Prezentowany jest tutaj za pomocą eksponatów, kartografii, modeli i makiet rozwój twierdzy na przestrzeni wieków. n

atrakcje w okolicy

11,2 km Fort Żabice. Fortyfikacje Twierdzy Kostrzyn Fort artyleryjski wzniesiony w latach 1887– 1890. W czasie II wojny światowej działała w nim filia słońskiej fabryki amunicji. Adres: Żabice

13,2 km Grodzisko Duże, otoczone wałami ziemnymi wczesnośredniowieczne grodzisko słowiańskie. Adres: Owczary

miejsca noclegowe w okolicy:

Dom Turysty ul. Piastowska 8, Kostrzyn nad Odrą tel. + 48 95 752 30 41 www.domturysty.ta.pl Hotel Bastion ul. Graniczna 1, Kostrzyn nad Odrą tel. +48 95 752 59 70 www.hotel-bastion.pl Fleszarówka. Pokoje gościnne ul. Kościelna 8a, Kostrzyn nad Odrą tel. +48 600 610 608 tel. +48 501 173 451

Lubuskie po drodze Lubuskie. Mury, co historie zwycięstw i klęsk pamiętają… atrakcje w okolicy

28 km Linia Odry Skansen Fortyfikacyjny „Leśna Góra” Linia Odry składa się z pięciu schronów bojowych i biernych zlokalizowanych w wale przeciwpowodziowym lub jego okolicy. Adres: Cigacice

1 km Czerwieńsk, przeprawa promowa – Nietkowice, most kolejowy Trasa piesza wałem przeciwpowodziowym o długości 4,5 kilometra. Miłośnikom fortyfikacji chcącym poznać kolejne schrony Linii Odry polecamy spacer wałami przeciwpowodziowymi w kierunku mostu kolejowego w Nietkowicach. Adres: Czerwieńsk

miejsca noclegowe w okolicy: Żegleń Ignacy Noclegi ul. Strażacka 20b, Przylep tel. +48 68 321 16 52 Hotel Aeroplan ul. Skokowa 18a, Przylep tel. +48 683 242 771

Czerwieńsk

Skansen fortyfikacyjny \ Współrzędne GPS: N 52°03’18” E 15°25’26” N 52°03’24” E 15°25’24”(schron 766) www.fortyfikacje.zgora.pl

parking dla samochodów na miejscu

Niemiecka pozycja nadgraniczna zwana Linią Odry (Oderstellung) powstała w latach 1928–1939 wzdłuż lewego brzegu rzeki Odry, od Wrocławia aż za Krosno Odrzańskie. Umocnienia te wraz z Wałem Pomorskim i Międzyrzeckim Rejonem Umocnionym stanowiły główną linię obronną III Rzeszy przed atakiem ze wschodu. Linia Odry miała także i drugie zadanie – zabezpieczanie strategiczne Dolnego Śląska i osłonę koncentracji niemieckiej armii, szykującej się do ataku na Polskę we wrześniu 1939 roku. W sumie wybudowano ponad 650 schronów żelazobetonowych bojowych i biernych (z planowanych 780), z których znacząca większość uzbrojona była w ciężkie karabiny maszynowe. Wykonano także wiele schronów drewniano-ziemnych, stanowisk dla karabinów maszynowych, rowów strzeleckich i dobiegowych, rowów przeciwpancernych i umocnionych stanowisk artylerii. Całości obrony dopełniały przeszkoda przeciwpiechotna w postaci zasieków z drutu kolczastego i pola minowe. W styczniu 1945 roku dowództwo niemieckie zakładało właśnie na tej linii zatrzymanie ofensywy Armii Radzieckiej, co zupełnie się nie powiodło. Linia została przełamana na całej długości w przeciągu zaledwie kilkunastu dni. Duża część schronów została wysadzona i zniszczona jeszcze w 1945 roku oraz w latach 50. przez Wojsko Polskie. Odcinek Brody – Nietkowice zachował się niemal

w 90%. Właśnie na tym odcinku zlokalizowane są schrony VII Odcinka, nowo powstałego skansenu. W 2009 roku, dzięki staraniom pasjonatów fortyfikacji, członków Sekcji Przyjaciół Fortyfikacji OSP Czerwieńsk i Stowarzyszenia Motorowo-Turystycznego „Odra Czerwieńsk”, powstał niewielki skansen fortyfikacyjny składający się z sześciu schronów, z których dwa są już zaadaptowane, a pozostałe, choć jeszcze bez funkcji ekspozycyjnej, ogólnie dostępne. n

Czerwieńsk. Schron bojowy 765

Świat militariów i fortyfikacji Lubuskie. Mury, co historie zwycięstw i klęsk pamiętają…

Dobiegniew

Wspomnienia Woldenberczyków \ Współrzędne GPS: N 52°58’09” E 15°45’16” (baszta) www.dobiegniew.pl

n Muzeum Oflagu II C Woldenberg (N 52°57’26” E 15°44’14”) ul. Gorzowska 11, Dobiegniew tel. +48 95 76 11 095 www.muzeum.dobiegniew.pl W niemieckim obozie jenieckim Oflag II C, wybudowanym w 1941 roku na powierzchni około 25 hektarów, w 25 murowanych barakach przetrzymywano podoficerów i oficerów Wojska Polskiego wraz z ordynansami. Przez pięć lat istnienia obozu więziono w nim w sumie ponad 6 tysięcy wojskowych, w tym

7,9 km Pozostałości strażnicy krzyżackiej Siedziba rycerska wybudowana w XIV wieku. Warownia była w posiadaniu elektorów brandenburskich, a z ich nadania znalazła się okresowo w rękach zakonu krzyżackiego, który znacznie ją rozbudował. W 1411 i 1422 roku warownie zdobyły wojska polsko-litewskie, a w 1443 roku husyci. W czasach nowożytnych duża część założenia ziemnego została zniwelowana, obiekty murowane rozebrane, a zachowana najstarsza budowla obniżona i zamieniona na spichlerz. Adres: Chomętowo

parking dla samochodów na miejscu

Z nadania księcia wielkopolskiego, Przemysła I, Dobiegniew i związane z nim dobra otrzymał w 1250 roku klasztor Cysterek w Owińskach. W 1296 roku był już w posiadaniu margrabiów brandenburskich, choć jeszcze do XV wieku wpływ na sprawy miejskie miały siostry zakonne. Również ich zasługą jest regularne rozplanowanie miasta otoczonego pierścieniem kamiennych murów obronnych, wzmiankowanych już w 1313 roku. Do miasta prowadziły dwie bramy i dwie furty. Dopełnieniem obwodu obronnego były 34 baszty, z których do dnia dzisiejszego przetrwała jedynie ceglana baszta łupinowa przy ul. Zabytkowej i kilka fragmentów murów obronnych. Będąc w Dobiegniewie, warto poszukać w okolicach niemieckich schronów wchodzących w skład Wału Pomorskiego.

atrakcje w okolicy

miejsca noclegowe w okolicy:

Muzeum Oflagu II C Woldenberg także wielu powstańców warszawskich. Muzeum mieści się w baraku niemieckiej obsługi obozu. W jego zbiorach znajduje się kilka tysięcy eksponatów przedstawiających życie jeńców, w tym oryginalne pamiątki ofiarowane przez byłych więźniów, elementy wyposażenia obozowego, płyty nagrobne z cmentarza obozowego, elementy kaplicy obozowej, znaczki i identyfikatory obozowe, rozkazy polskiej i niemieckiej komendantury obozowej, środki płatnicze, maski teatralne i wiele przedmiotów codziennego użytku. Znajduje się tutaj także wystawa poświęcona wojnie obronnej 1939 roku. n

Pokoje gościnne La Mirage ul. Krótka 1, Dobiegniew tel. +48 95 761 15 12 Pokoje gościnne Grażyna i Franciszek Wawrzyniak ul. Konopnickiej 12, Dobiegniew tel. +48 95 761 11 61 Pokoje gościnne Aleksander Płaskoń Chomętowo, Dobiegniew tel. +48 95 761 20 17 Pokoje gościnne Zbigniew Stępień Chomętowo 16, Dobiegniew tel. +48 95 761 10 28 Pokoje gościnne Barbara Jurasz ul. Mickiewicza, Dobiegniew tel. +48 95 761 11 54 Hotel Pałac Mierzęcin Mierzęcin 1, Dobiegniew tel. +48 95 761 22 11 www.palacmierzecin.pl

Lubuskie po drodze Lubuskie. Mury, co historie zwycięstw i klęsk pamiętają…

Międzyrzecki Rejon Umocniony \ Współrzędne GPS: N 52°22’00” E 15°30’00” www.bunkry.pl, bunkry.lubrza.pl

Pniewo. Grupa Warowna Scharnhorst, schron bojowy Pz.W. 717 To obecnie najbardziej rozpoznawalna niemiecka pozycja obronna, wyjątkowa w skali europejskiej. Historia powstania linii granicznej, mającej za zadanie obronę obszaru rozciągającego się pomiędzy rzekami Odrą i Wartą, najbliższej drogi do stolicy III Rzeszy, zaczyna się w 1927 roku, kiedy to wbrew zakazowi traktatu wersalskiego Niemcy rozpoczęły prace projektowe i przygotowania do umocnienia granicy wschodniej. W latach 1934–1935 wzniesiono w ramach Linii Niesłysz – Odra 12 schronów broniących przejść przez rzeki oraz podjęto szereg prac hydrotechnicznych polegających na regulacji cieków wodnych, budowie sześciu mostów

przesuwnych i dwóch obrotowych, a także zapór przeciwpancernych i dziewięciu jazów umożliwiających tworzenie dużych terenów zalewowych. W roku 1935 pozycję uzupełniono o dalsze 13 schronów wyposażonych w kopuły pancerne. W tym czasie wykształciła się już koncepcja Festungsfront Oder-Warthe-Bogen (Łuk Umocniony Odry i Warty), którego budowa rozpoczęła się w 1936 roku. Teren budowy podzielono na trzy odcinki: Południowy, Centralny i Północny. Odcinki skrzydłowe o długościach dochodzących do 30 kilometrów wsparto na przeszkodach wodnych ze schronami lokowanymi na przesmykach. Największe nagromadzenie schronów

bojowych zaplanowano na Odcinku Centralnym, pozbawionym przeszkód wodnych. Pomiędzy Boryszynem a drogą Międzyrzecz – Pieski zaczęto budować szereg nowoczesnych schronów bojowych połączonych systemem podziemnym, na których przedpolu wybudowano ciągłą zaporę przeciwpancerną – zęby smoka. Zakładano, że obrona daleka prowadzona będzie za pomocą dział baterii pancernych strzelających ogniem pośrednim według wskazań obserwatorów artylerii znajdujących się w wysuniętych punktach. Obronę linii na średnim dystansie gwarantować miały obiekty bojowe zaopatrzone w broń maszynową i moździerze w kopułach

Świat militariów i fortyfikacji Lubuskie. Mury, co historie zwycięstw i klęsk pamiętają…

Stary Dworek-Leśniczówka. Grupa Warowna Ludendorff, ruiny schronu bojowego Pz.W.865 pancernych oraz działa przeciwpancerne w wieżach i kazamatach pancernych. Budowę planowano zakończyć w ciągu 10 lat. Po inspekcji Hitlera, 30 czerwca 1938 roku, prace budowlane przerwano, gdyż priorytet otrzymały fortyfikacje Wału Zachodniego. Jednak, za namową wielu specjalistów, udało się przekonać wodza III Rzeszy do dokończenia chociaż w ograniczonym zakresie budowanych umocnień. W roku 1942 roku, z chwilą rozpoczęcia budowy Wału Atlantyckiego, prace na MRU prawie całkowicie wstrzymano, składowane pancerze i uzbrojenie zostało wywiezione.

Fortyfikacje MRU pozostały nieukończone do końca wojny. Wybudowano jedynie schrony podstawowe zwane B-Werkami (ponad 100 obiektów), natomiast głównych schronów ciężkich i baterii pancernych tzw. A- i A1-Werków nie udało się wykonać. Od 1943 roku w podziemiach Odcinka Centralnego funkcjonowała fabryka zbrojeniowa. W roku 1944 podjęto próbę przywrócenia wartości bojowej linii poprzez wzmocnienie jej fortyfikacjami polowymi i szeregiem lekkich schronów uniwersalnych typu Ringstand. W styczniu 1945 roku umocnienia były obsadzone przez bardzo nieliczne załogi. Częściowe tylko uzbrojenie schronów, brak broni przeciwpancernej i ogólna

dezorientacja, panująca w szeregach niemieckich po rozpoczęciu styczniowej ofensywy wojsk radzieckich, zadecydowały o szybkim przełamaniu pozycji. Po wojnie MRU zajmowały przejściowo wojska radzieckie i polskie. Wiele obiektów zostało wysadzonych dla pozyskania materiału, przede wszystkim cennej stali pancernej. W latach 80. XX wieku istniały plany umieszczenia w podziemiach Odcinka Centralnego magazynu odpadów radioaktywnych. Obecnie większość obiektów północnego i południowego odcinka jest opuszczona. n

Lubuskie po drodze Lubuskie. Mury, co historie zwycięstw i klęsk pamiętają… atrakcje w okolicy

6,6 km Pamiątkowy kamień 18 marca 1945 roku w okolicy wsi Bucze niemiecka artyleria przeciwlotnicza zestrzeliła amerykański bombowiec. Adres: Bucze

Lubrza

Militarne ciekawostki \ Współrzędne GPS: N 52°18’27” E 15°26’25” www.lubrza.pl

parking dla samochodów ul. Wolności, Lubrza

2,2 km Grób lotnika Grób radiooperatora Leslie C. Chaveta, który poniósł śmierć w katastrofie lotniczej we wsi Bucze. Adres: Nowa Wioska

1,9 km Most przesuwny Kipprollbrücke K 705. Fortyfikacje Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego Most nad kanałem taktycznym z zachowanym szlabanem przeciwpancernym. Adres: Nowa Wioska

13 km Kościół pw. św. Stanisława W północnej części Żelechowa, na niewielkim placu w otoczeniu kilkusetletnich lip stoi niewielki kościół z 1648 roku – jedna z najstarszych budowli szachulcowych w regionie. Powstał jako skromna budowla, do której w późniejszym czasie – prawdopodobnie w XIX wieku – dobudowano zakrystię oraz wiodącą do wnętrza kruchtę. Charakterystycznym elementem jest wznosząca się nad częścią korpusu drewniana wieża nakryta szpiczastym blaszanym hełmem. Adres: Żelechów

Lubrza. Jaz taktyczny Najstarsza informacja o Lubrzy pochodzi z 1246 roku, kiedy to występująca jako wieś została sprzedana klasztorowi Cystersów w Paradyżu przez komesa Bodzanta z Widzimia. Transakcja dotyczyła zapewne tylko części wsi, bowiem w 1276 roku część Lubrzy posiadał kasztelan zbąszyński Wojciech z rodu Dryjów, którego starania doprowadziły do nadania jej praw miejskich. W 1302 roku Lubrza była już siedzibą landwójta, czyli zarządcy okręgu grodowego Księstwa Głogowskiego, w której cieniu pozostawał Świebodzin. Jako osada wzmiankowana jest

w roku 1319. W 1383 roku uzyskała prawo do odbywania targu, a w 1613 przywilej organizowania trzech targów rocznie. Wielkopolski ród Dryjów w XIV wieku wybudował w Lubrzy silnie umocnioną siedzibę rycerską z kamienną wieżą na kopcu, otoczoną częstokołem. Potwierdzenie istnienia dworu obronnego w Lubrzy znajduje się w dokumencie z 1319 roku. Był już w posiadaniu Henczka II Wezenborga, pana na zamku w Świebodzinie. Szczególne znaczenie ma w historii miejscowości rok 1322, kiedy to komes Wojciech Kuczanowic sprzedał

Świat militariów i fortyfikacji Lubuskie. Mury, co historie zwycięstw i klęsk pamiętają… atrakcje w okolicy

13 km Lubuskie Lato Filmowe Najstarszy festiwal filmowy w Polsce, organizowany od 1969 roku. Adres: Łagów, www.llf.pl

15 km Lubrza. Pomnik zwieńczony czołgiem pływającym PT-76 resztę wsi klasztorowi w Paradyżu. W posiadaniu zakonu Lubrza pozostała do jego kasacji w 1810 roku. Po pożarze w 1762 roku miejscowość utraciła prawa miejskie. Odzyskała je w 1857 roku. W roku 1945 miasto znalazło się w strefie walk o MRU i zostało częściowo zniszczone. Zajęte przez armię radziecką przeszło następnie pod administrację polską, tracąc kolejny już raz w historii prawa miejskie.

regulacji dopływu wody do zalewów na przedpolach Grupy Warownej Körner. n Ruiny wieży rycerskiej (N 52°18’33.3” E 15°26’15.9”) Wybudowana na wzniesieniu pod koniec XIII wieku przez przedstawicieli rodziny Dryjów.

Schron bojowy Panzerwerk 694. Fortyfikacje Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego (N 52°18’45” E 15°26’11”) Odremontowany i zrekonstruowany duży schron bojowy z odtworzonymi pancerzami. W kopule sześciostrzelnicowej przez pomyłkę wykonano siedem zamiast sześciu strzelnic. Obiekt znajduje się w rękach prywatnych.

n Pomnik na Rynku (N 52°18’27.3” E 15°26’27.3”) Pomnik pierwotnie poświęcony był wyzwolicielom Lubrzy i wieńczyło go działo samobieżne Su-76M. W roku 1993 pomnik jako symbol zniewolenia przez ZSRR zlikwidowano, a działo samobieżne przekazane zostało Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie. Na jego miejscu, na cokole ustawiono lekki czołg pływający PT-76 i wmurowano nową tablicę poświęconą Pamięci poległych w II wojnie światowej.

Jaz taktyczny 709. Fortyfikacje Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego (N 52°18’37” E 15°26’20”) Jaz klapowy poprzedzony wrotami. Wybudowany w latach 1934–1935 z zadaniem

n Lubrzański Szlak Fortyfikacji Wzdłuż linii schronów MRU na terenie całego województwa wytyczono biało-niebieski szlak pieszy, pozwalający obejrzeć wszystkie schrony i zapory taktyczne. n

Skansen Maszyn Rolniczych Nad stawem w centrum wsi znajduje się bardzo ciekawa kolekcja maszyn i narzędzi rolniczych. Wszystkie eksponaty można podziwiać z bliska. Muzeum jest bezpłatne i otwarte przez całą dobę. Adres: Jemiołów

miejsca noclegowe w okolicy:

Zajazd u Doktora ul. Noblistów 1, Lubrza tel. +48 606 939 398 www.zajazd.ayz.pl Ośrodek Wypoczynkowy „Martinez” ul. Klasztorna, Lubrza tel. +48 68 381 30 97 www.osrodek.martinez.com.pl Ośrodek Wczasowo-Wypoczynkowy „Dzierżoniów” ul. Świebodzińska, Lubrza tel. +48 68 381 30 16 www.mauro.ta.pl

Lubuskie po drodze Lubuskie. Mury, co historie zwycięstw i klęsk pamiętają… atrakcje w okolicy

2,7 km Most obrotowy D812. Fortyfikacje Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego Most obrotowy po raz pierwszy po wojnie ponownie obrócono dopiero w 2009 roku. Od tej pory stał się on ważną atrakcją turystyczną gminy Bledzew. Adres: Stary Dworek

Stary Dworek

Grupa Warowna Ludendorff – niedostępne podziemia i tajemnice \ Współrzędne GPS: N 52°34’26” E 15°25’45” www.fortyfikacjewpolsce.pl, www.odkrywamylubuskie.pl parking dla samochodów na miejscu

1,65 km Schron bojowy Panzerwerk 875. Fortyfikacje Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego Jeden z najciekawszych schronów MRU, idealnie wkomponowany w teren, mający aż dwie elewacje wejściowe, wybudowany w latach 1935–1936. Adres: skrzyżowanie Skwierzyna – Kostrzyn nad Odrą – Gorzów Wielkopolski

1,65 km Muzeum Militariów – Atena Znajduje się tutaj wiele sprawnych pojazdów wojskowych oraz kilkaset eksponatów, w tym elementy wyposażenia wozów bojowych i mundury z różnych okresów, w tym amerykańskie z czasów II wojny światowej. Adres: ul. Rzeźnicka 1, Skwierzyna tel. +48 601 586 295

Stary Dworek. Most obrotowy D812 Na szczycie i u podnóża wzniesienia nazywanego Lisią Górą, otoczonego z trzech stron wodami Obry, w latach 1935–1936 Niemcy, jeszcze w ramach Linii Niesłysz-Obra, wybudowali eksperymentalną Grupę Warowną Ludendorff. Składała się ona pierwotnie z ciężkiego schronu głównego (Werk 522, w 1936 roku nastąpiła zmiana numeru na 865) uzbrojonego w sześciostrzelnicową kopułę pancerną dla dwóch karabinów maszynowych i dwie płyty pancerne przeznaczone dla dwóch ciężkich karabinów

maszynowych. Schron ten połączony był krótkimi, wykonanymi ze skręcanych prefabrykatów, chodnikami podziemnymi z dwoma detaszowanymi schronami bojowymi o tym samym numerze. Pierwszy z nich, (w 1936 roku otrzymał numer 866) oprócz półkopuły trzystrzelnicowej, przeznaczonej dla ciężkiego karabinu maszynowego, otrzymał eksperymentalną, jedyną tego typu wykonaną w Niemczech, kazamatę pancerną uzbrojoną w działo przeciwpancerne kaliber 37 mm i umieszczony obok niego karabin

Świat militariów i fortyfikacji Lubuskie. Mury, co historie zwycięstw i klęsk pamiętają… atrakcje w okolicy

24 km Kościół pw. Matki Bożej Częstochowskiej Świniary, których dzieje sięgają XIII wieku, mają układ przestrzenny ukształtowany w XIX wieku. Z tego samego okresu pochodzi neogotycki kościół. Wcześniej w tym miejscu stała szachulcowa świątynia wzniesiona w 1616 roku, która w 1873 roku doszczętnie spłonęła od uderzenia pioruna. Pięć lat później ukończono budowę obecnego kościoła. Jest to świątynia jednonawowa, z pięciobocznie zamkniętym prezbiterium. Reprezentuje styl neogotycki. Adres: Świniary

Grupa Warowna Ludendorff. Ruiny schronu 865 maszynowy. Drugi ze schronów, trzykondygnacyjny (w 1936 roku otrzymał numer 867), wyposażony został w trzystrzelnicową półkopułę dla jednego ciężkiego karabinu maszynowego. Kolejna rozbudowa zespołu warownego nastąpiła w 1938 roku. Wybudowano duży schron bojowy Panzerwerk 864 uzbrojony w kopułę pancerną przeznaczoną dla moździerza motorowego, pierścień pancerny dla miotacza płomieni, kopułę obserwacyjną i płytę pancerną dla ciężkiego karabinu maszynowego do obrony wejścia. Połączony był systemem podziemnym z detaszowanym czterokondygnacyjnym schronem 863 wyposażonym w trzystrzelnicową kopułę pancerną. Dopełnieniem było postawienie schronu biernego wyposażonego w kopułę obserwatora artylerii. Pod schronem wybudowano mały zespół podziemnych koszar z chodnikami monolitycznymi łączącymi nowo wybudowane schrony. Cała grupa warowna otoczona została pasem zasieków z drutu kolczastego. Ostatnim obiektem

20 km wzniesionym na Lisiej Górze był schron dla czeskiej armaty przeciwpancernej kaliber 47 mm wykonany w 1944 roku. W lutym 1940 roku schrony grupy warownej propagandowo zostały pokazane attaché militarnym akredytowanym w Berlinie. Oglądało je ponad 40 wojskowych, w tym mjr Baszanow, oficer Armii Radzieckiej. W styczniu 1945 roku część podziemnych korytarzy i schrony zostały wysadzone przez wycofującą się niemiecką załogę, a ruiny zajęła grupa żołnierzy z 35. Dywizji Pancernej Gwardii. Na zboczu wzniesienia do dziś dnia znajduje się odrzucona wybuchem kopuła moździerza motorowego. Przy odrobinie sprawności można dostać się do częściowo zachowanych krótkich odcinków podziemnych chodników. Pasjonaci militariów i poszukiwacze skarbów cały czas próbują się dostać do zamkniętych wybuchem podziemnych koszar, mając nadzieję na sensacyjne odkrycia. n

Muzeum Kultury Dawnej Prywatna placówka gromadząca ciekawe i zabytkowe przedmioty z okolic. Kolekcja obejmuje eksponaty z dziedziny myślistwa, łowiectwa, kultury materialnej mieszczańskiej i ziemiańskiej z połowy XIX i XX wieku. Adres: Dobrojewo 4 tel. +48 95 717 38 58

miejsca noclegowe w okolicy:

Agroturystyka Łowisko ul. Tymiana 1, Bledzew tel. +48 606 137 734 Dolatówka – Agroturystyka Bledzew tel. +48 95 743 67 33 www.dolatowka.pl

Lubuskie po drodze Lubuskie. Mury, co historie zwycięstw i klęsk pamiętają… atrakcje w okolicy

1 km Schron bojowy Panzerwerk 766. Fortyfikacje Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego Ruiny schronu bojowego wybudowanego w latach 1937–1938. Adres: Pętla Boryszyńska

Boryszyn

Pętla Boryszyńska – fortyfikacje Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego \ Współrzędne GPS: N 52°19’30” E 15°28’0” www.bunkry.lubrza.pl, petla-boryszynska.pl parking dla samochodów na miejscu

8,6 km Ruiny schronu bojowego Panzerwerk 778. Fortyfikacje Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego Schron z lat 1934–1935. Wysadzony po wojnie. Adres: Boryszyn

2,4 km Schron bojowy Panzerwerk 713. Fortyfikacje Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego Schron wybudowany w latach 1936–1937 z ostatnią na terenie MRU zachowaną trzystrzelnicową kopułą pancerną dla karabinu maszynowego. Adres: wzniesienie na wschód od Pętli Boryszyńskiej

2 km Ruiny schronu bojowego Panzerwerk 714. Fortyfikacje Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego Obiekt wybudowany w latach 1936–1937, po wojnie wysadzony. Adres: Pętla Boryszyńska

Pętla Boryszyńska. Jedna z komór amunicyjnych Na południowy wschód od wsi Boryszyn, na linii lasu znajduje się kompleks schronów nieukończonej baterii pancernej PB5 wraz z południowym podziemnym składem amunicyjnym, tzw. Pętla Boryszyńska. Bateria pancerna zaprojektowana w 1936 roku miała składać się z trzech schronów artyleryjskich o odporności ogniowej A1, uzbrojonych w wieże pancerne dla dział długolufowych kaliber 105 mm. Projektanci nadali jej

nazwę bateria milcząca, która miała otworzyć ogień dopiero wtedy, gdy pojazdy pancerne przeciwnika znajdą się na przednim skraju obrony. Załogę jednego bloku stanowiło od 80 do 120 żołnierzy. Bezpośrednim zabezpieczeniem baterii miały być schrony bojowe o ostrzałoodporności A, wyposażone w kopuły pancerne dla karabinów maszynowych i moździerze motorowe, z liczbą załogi w obiekcie wynoszącą od 50 do 180

Świat militariów i fortyfikacji Lubuskie. Mury, co historie zwycięstw i klęsk pamiętają… atrakcje w okolicy

1,1 km Ruiny schronów bojowych Panzerwerk 780, schron bojowy Werk 780a. Fortyfikacje Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego W centrum wsi znajdują się ruiny dwóch schronów bojowych wybudowanych w latach 1934–1935. Adres: Staropole

3,71 km

Pętla Boryszyńska. Korytarz z torowiskiem kolei akumulatorowej żołnierzy. Cofnięcie baterii w stosunku do linii Głównej Drogi Ruchu dawało jej dodatkową ochronę schronów liniowych. Podziemny kompleks koszarowy z charakterystyczną pętlą, z dwoma dworcami – Północnym i Południowym, wewnątrz której znalazły się rezerwowe i alarmowe składy amunicyjne umieszczone bezpośrednio pod schronami artyleryjskimi, miał posiadać dwa bloki koszarowe i wspólną generatorownię. Pętla otrzymała także wyjście ewakuacyjne połączone z kanałem odwadniającym. Realizacja projektu natrafiała na poważne problemy związane m.in. z dostawą skomplikowanych pancerzy, brakiem materiałów budowlanych i wysoko wyszkolonych ekip budowlanych. Rozkazem Hitlera z 1938 roku prace przy nowo powstających obiektach wstrzymano. Prace zabezpieczające przy schronach artyleryjskich prowadzono jeszcze w 1940 roku, jednak żaden z nich nie został nigdy ukończony. Z obiektów osłonowych wykonano

tylko dolną kondygnację schronu bojowego Nord. W 1943 roku na terenie zespołu funkcjonowała fabryka podzespołów do silników lotniczych. W roku 1945, wobec braku stałej załogi, w schronach bojowych starał się bronić Volksturm. Jednak porażający widok nadjeżdżających radzieckich czołgów od strony wsi Wysoka spowodował paniczną ucieczkę korytarzem ewakuacyjnym w kierunku wsi Staropole. Obecnie Pętla Boryszyńska jest przygotowana do ruchu turystycznego. Wytyczono tutaj kilka tras pieszych i rowerowych o różnym stopniu trudności. Z przewodnikiem można oglądać zarówno relikty nieskończonych obiektów powierzchniowych, jak również podziemne korytarze i komory składowe. Uwaga! Temperatura w podziemiach wynosi przez cały rok 8–10°C. Zalecane pełne obuwie. n

Ruiny schronu bojowego Panzerwerk 712. Fortyfikacje Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego Dwukondygnacyjny schron z lat 1938–1939. Obok znajduje się zachowana na torach zapora przeciwpancerna. Adres: las na wschód od Staropola

3,1-3,8 km Ruiny schronów Grupy Warownej Körner. Fortyfikacje Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego Najchętniej odwiedzana przez turystów Grupa warowna, składająca się z trzech schronów bojowych. 3,1 km – schron bojowy Panzerwerk 701 (najlepiej zachowany), 3,8 km – jaz taktyczny 712. Adres: las na wschód od Staropola

miejsca noclegowe w okolicy: Hotel Bukowy Dworek Gronów 23 tel. +48 502 609 451 Spa Morena ul. Chopina 2c, Łagów tel. +48 68 321 20 35

Lubuskie po drodze Lubuskie. Mury, co historie zwycięstw i klęsk pamiętają… atrakcje w okolicy

13,1 km Most obrotowy D724 Most wybudowany w latach 1936–1937, uruchomiony przez grupę miłośników przeszłości w 2012 roku, kilka razy w ciągu roku akcja obracania mostu jest powtarzana. Adres: Kursko Dąbie

Pniewo

Grupa Warowna Scharnhorst \ Współrzędne GPS: N 52°22’03” E 15°29’48” www.bunkry.pl

parking dla samochodów na miejscu

14,2 km Ruiny schronów Grupy Warownej Schill Grupa warowna, wybudowana w latach 1938–1939, składała się z dwóch schronów bojowych Pz.W. 754 i 757, mających wspólne podziemne koszary i z małego schronu o numerze 755. Adres: Kursko Dąbie

11,4 km Schron bojowy 745 „Hindenburgstand”. Fortyfikacje Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego Dwukondygnacyjny mały schron bojowy wzniesiony w 1935 roku. Adres: W połowie drogi Pieski– Międzyrzecz

3,9 km Schron bojowy Panzerwerk 775. Fortyfikacje Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego Schron wybudowany w latach 1935–1936. W trakcie budowy wizytowany przez Adolfa Hitlera Adres: Wysoka

Grupa Warowna Scharnhorst. Zapora przeciwpancerna – „zęby smoka” Najbardziej znanym i najlepiej zachowanym zespołem obiektów MRU jest bez wątpienia Grupa Warowna Scharnhorst. Według dokumentów z 1936 roku planowano tu budowę trzech obiektów: panzerwerków 716, 717, 718. W efekcie do 1939 roku wybudowano tylko Panzerwerk 717, dostępny z systemu podziemnego Panzerwerk 716, i trzeci, nieumieszczony na planach pierwotnych, 716a. Z budowy schronu bojowego 718 zrezygnowano. Od strony przedpola grupa warowna chroniona była rowem i zaporą

przeciwpancerną w postaci słupów żelbetowych zwanych popularnie zębami smoka. W roku 1944 dodano uniwersalne stanowiska Ringstand 58c „Tobruk” oraz pogłębiono rów przeciwpancerny. W związku z planowanym umieszczeniem lekkiej artylerii polowej w okolicach wsi Wysoka i ciężkiej wraz z moździerzami w okolicach wsi Zarzyń przygotowano ziemne stanowiska dla obserwatorów artylerii, po których do dnia dzisiejszego nie pozostał żaden ślad. Według historyków radzieckich tutaj właśnie w nocy

Świat militariów i fortyfikacji Lubuskie. Mury, co historie zwycięstw i klęsk pamiętają… atrakcje w okolicy

3,85 km Schron przeciwlotniczy. Fortyfikacje Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego Schron, którego wejścia znajdują się w skarpie nad brzegiem jeziora Paklicko Małe. Adres: Wysoka

3,34 km Koszary podziemne schronu bojowego Pz.W. 717 z 29 na 30 stycznia 1945 roku 44. Brygada Pancerna 1. Armii Pancernej Gwardii przełamała linię obrony. Zespół obiektów obecnie wykorzystywany jest turystycznie i trwa wyposażanie obiektów w urządzenia i pierwotne sprzęty. Najlepiej zachowany jest dwukondygnacyjny schron bojowy 717 uzbrojony w cztery karabiny maszynowe w dwóch kopułach pancernych, moździerz motorowy w kopule, miotacz płomieni umieszczony pod płytą pancerną i ciężki karabin maszynowy za płytą pancerną do obrony wejścia i flankowania zapola obiektu. Do oglądania pola walki służyła kopuła obserwacyjna. Wewnątrz, oprócz pomieszczeń związanych ze środkami bojowymi, znalazło się miejsce dla pomieszczeń dowódcy i załogi, toalety, filtrowentylatorowni i magazynów podręcznych. Wszystkie obiekty miały podziemne zespoły koszarowo ‑magazynowe, z którymi połączone były szybami z windą i klatką schodową. Tutaj znajdowały się magazyny amunicyjne, składy saperskie, dwukondygnacyjne koszary z pomieszczeniami dla żołnierzy, kuchnią, składem żywności, pokój lekarski z izbą chorych

i toalety. Od koszar w kierunku Głównej Drogi Ruchu biegnie 600-metrowy korytarz, po którym dawniej jeździła kolejka o napędzie akumulatorowym. Pniewo. Muzeum Fortyfikacji i Nietoperzy (N 52º22’17’15” E 15º30’24’34”) Adres: Pniewo 1, Międzyrzecz tel. +48 95 741 99 99, +48 509 868 965 www.bunkry.pl

W muzeum znajduje się wystawa stała z elementami wyposażenia i uzbrojenia schronów, fotografie, mapy, numizmatyka oraz mundury wojsk niemieckich. Najważniejszym punktem zwiedzania jest w całości zachowany schron bojowy 717. Muzeum oferuje dwie trasy zwiedzania. Krótka, do której wchodzi się schronem 717, prowadzi chodnikiem podziemnym do schronu 716; powrót powierzchnią. Długa również zaczyna się w schronie 717 i biegnie chodnikiem do podziemnego dworca Heinrich; powrót tą samą drogą. n

Kamień ku czci śmierci mjr. Karabanowa W centrum wsi stoi kamienny obelisk upamiętniający śmierć mjr. Aleksieja Aleksandrowicza Karabanowa, radzieckiego dowódcy batalionu czołgów. Adres: Wysoka

11 km Niemiecki zespół koszarowy „Regenwurmlager” Obiekty koszarowe zaplecza dla MRU wzniesione w latach 1927–1935. Adres: Kęszyca Leśna

miejsca noclegowe w okolicy:

Ośrodek Wypoczynkowy „Laguna” os. Świerczów, Lubniewice tel. +48 95 755 83 27 www.laguna-ow.pl Gościniec na Półwyspie ul. Wysoka 45, Międzyrzecz tel. + 48 506 176 466 www.gosciniecwysoka.pl Hotel Kęszyca Leśna Kęszyca Leśna 57 tel. +48 95 741 82 01 www.hotelkeszycalesna.pl

Lubuskie po drodze Lubuskie. Mury, co historie zwycięstw i klęsk pamiętają… atrakcje w okolicy

2 km Regionalna Izba Tradycji (Żółty Pałacyk) Willa wiejska, zwana Żółtym Pałacykiem, wybudowana została na początku XX wieku. Wewnątrz znajdują się zbiory, począwszy od urn ciałopalnych kultury łużyckiej, znalezionych podczas odkrywek archeologicznych, przez eksponaty związane z przemysłową przeszłością i dawnymi mieszkańcami, do współczesnych. Ciekawe są słynne „grzybki Eriki Steinbach”, czyli znaleziony przypadkiem, a liczący sobie bez mała 70 lat słoik z kurkami. Wykorzystywany był przez Erikę Steinbach w propagandzie wypędzeń. Adres: ul. Sikorskiego 6, Witnica tel. +48 95 721 64 76, +48 95 751 50 18

Witnica

Muzeum z nieprawdopodobną historią założyciela \ Współrzędne GPS: N 52°40’40” E 14°53’29” www.witnica.pl parking dla samochodów przy drodze wojewódzkiej nr 32

4,5 km Kościół pw. Matki Boskiej Królowej Polski Dzisiejszy Białcz liczy około 400 mieszkańców. W jego zabudowie dominuje monumentalny neogotycki kościół pw. Matki Boskiej Królowej Polski. Jego charakterystycznym elementem jest wieża nakryta efektownym szpiczastym dachem. Jest to świątynia typu salowego. Powstała w 1895 roku na miejscu XVIII-wiecznego kościoła szachulcowego otoczonego cmentarzem, którego pozostałości przetrwały do dziś. Adres: Białcz, Witnica

Muzeum Chwały Oręża Polskiego. Armata przeciwpancerna ZiS-2 Na szlaku militarno-fortyfikacyjnym nie mogło zabraknąć Witnicy. W tym niewielkim miasteczku znajdują się aż trzy miejsca warte odwiedzenia. n Park Drogowskazów i Słupów Milowych Cywilizacji (N 52°40’30” E 14°53’45”) www.witnica.pl/parkdrogowskazow To oryginalne założenie, z zadziwiającym, stale powiększającym się zbiorem eksponatów ustawionych w środku miasta, w malowniczym parku zajmującym ponad 7 hektarów, obok potoku Witna powstało w 1995 roku.

Pomysł parku i nazwa nawiązuje do czasów, kiedy Witnica, dawniej Vietz, leżała na ważnym trakcie komunikacyjnym Akwizgran – Berlin – Królewiec – Petersburg. Zebrano tutaj i opisano kilkadziesiąt urządzeń, obiektów opisujących rozwój cywilizacji, od wynalazku koła, przez maszynę parową, do anteny radiowo-telewizyjnej. Zbiór podzielony został na cztery kolekcje: zabytków kultury drogi, słupów milowych cywilizacji, refleksji i fantazji, gdzie zgromadzono kilkadziesiąt słupów i kamieni granicznych, tablic informacyjnych, elementów maszyn i urządzeń technicznych związanych z dawnym traktem, nad którym leży miasto. Dzięki

Świat militariów i fortyfikacji Lubuskie. Mury, co historie zwycięstw i klęsk pamiętają… staraniom regionalisty Zbigniewa Czarnucha w dziale „Przestrzeń refleksji” powstała instalacja pt. „Droga donikąd”. Tworzą ją zabytki fortyfikacji polowej w postaci ciężkich jeży żelazobetonowych oplecionych drutem kolczastym, kolczatki drogowej i niemieckiego jednoosobowego wartowniczego schronu przeciwodłamkowego (Einmannschützbunker), elementu systemu obrony dworca kolejowego w Witnicy. Znalazł się tu także fragment muru berlińskiego. n Muzeum Chwały Oręża Polskiego w Witnicy ( N 52°40’37” E 14°53’33”) Adres: ul Sikorskiego 35, Witnica tel. +48 95 751 53 14, www.witnica.pl Założycielem prywatnego muzeum jest emerytowany pułkownik 2. Armii Wojska Polskiego Czesław Chmielewski, który podczas II wojny światowej służył w szeregach 17. Pułku Piechoty. Podczas walk pod Budziszynem został ranny i w wyniku braku informacji o jego losie został uznano go zaginionego, a następnie zmarłego. Uratowany przez radzieckich sanitariuszy został przetransportowany na tyły.

I na tym skończyłaby się ta opowieść, gdyby nie książka Kazimierza Kaczmarka pt. Przez trzy granice, wydana w latach 70. XX wieku, z której dowiedział się o swojej rzekomej śmierci oraz o tym, że pośmiertnie został odznaczony Orderem Virtuti Militari. Idąc książkowym śladem, odnalazł w Zgorzelcu na cmentarzu wojskowym swój nagrobek. Wówczas w hołdzie poległym towarzyszom broni postanowił utworzyć muzeum pamiątek wojskowych. Pierwszym eksponatem był przyznany mu Order Virtuti Militari. Zbiory muzealne ukazują historyczne losy i fazy rozwoju polskich sił zbrojnych. Podzielone zostały na trzy działy tematyczne: „Wojsko Polskie 1919–1939”, „Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie” oraz „Współczesne Siły Zbrojne”. Wystawę plenerową stanowią armaty, haubice i działa przeciwlotnicze używane przez Wojsko Polskie w czasie II wojny światowej. Na szczególną uwagę zasługują zgromadzone odznaki wszystkich pułków przedwojennej kawalerii, siodło ułańskie z przytroczoną pękniętą szablą wydobyte z Bzury w miejscu tragicznej bitwy, mundury i hełmy powstańców warszawskich oraz uzbrojenie używane przez Armię Krajową. n

atrakcje w okolicy

11 km Zoo Safari Około 600 zwierząt z całego świata na ponad 20 hektarach. Zwierzęta poruszają się po swoim terenie, ludzie obserwują je z okien samochodów przemierzających powoli wyznaczoną trasę. Adres: Świerkocin 7a, Witnica www.zoo-safari.com.pl

miejsca noclegowe w okolicy:

Konieczna A. Gospodarstwo agroturystyczne ul. Myśliwska 14, Witnica tel. +48 95 751 55 90 www.agroturystyka-witnica.pl Motel Rackiewicz ul. Gorzowska 50, Witnica tel. +48 95 728 45 31 Hotel & Restauracja Witnica ul. Krajowej Rady Narodowej 5, Witnica +48 95 728 45 36 www.hotelwitnica.com Hotel Leśne Ustronie ul. Myśliwska 12, Witnica tel. +48 95 751 66 16 www.lesneustronie.pl

Witnica. Park Drogowskazów i Słupów milowych cywilizacji

Lubuskie po drodze Lubuskie. Mury, co historie zwycięstw i klęsk pamiętają… atrakcje w okolicy

9,5 km Muzeum Archeologiczne Środkowego Nadodrza Muzeum mieści się w renesansowym pałacu z 1602 roku. Ekspozycja podzielona została na cztery wystawy stałe: „Obrona granicy zachodniej państwa polskiego za panowania Piastów”, „Gospodarka ludności w średniowieczu na Środkowym Nadodrzu”, „Łowcy i rolnicy epoki kamienia na Środkowym Nadodrzu” i „Wicina – gród metalurgów sprzed 2500 lat”. Adres: Świdnica

12 km Niemieckie schrony przeciwlotnicze Dwie pięciokondygnacyjne budowle o nieznanym przeznaczeniu, wybudowane w 1938 roku. Adres: Świdnica

miejsca noclegowe w okolicy:

Gospodarstwo Agroturystyczne Letnica osiedle Letnica 1a, Letnica tel. +48 68 327 33 97 www.agroletnica.pl Agroturystyka U Moni ul. Wandy Komarnickiej 5, Wilkanowo tel. +48 607 113 302 Gospodarstwo Agroturystyczne As ul. Strumykowa 3, Olcha tel. +48 68 321 15 86 www.agroturystykaas.zgora.pl

Drzonów

Lubuskie Muzeum Wojskowe \ Współrzędne GPS: N 51°56’39” E 15°19’05” www.lmm.ezg.pl

parking dla samochodów na miejscu

Dla osób zainteresowanych fortyfikacjami i militariami znajdującymi się na Ziemi Lubuskiej wizyta w tym miejscu to prawdziwa przyjemność. Jest to w chwili obecnej druga w kraju pod względem wielkości zbioru sprzętu ciężkiego (po Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie) placówka muzealna. Jej siedziba znajduje się w klasycystycznym pałacu otoczonym parkiem, w którym prezentowane są wystawy stałe ułożone w pięć grup tematycznych: „Dawna broń”, „Salon myśliwski”, „Żołnierz Polski 1914–1945”, „Wojsko Polskie po 1945 roku” i „Kobiety żołnierze”. W pawilonie ekspozycyjnym i w parku na przeszło 4 hektarach zgromadzono kolekcję sprzętu ciężkiego. Składają się na nią haubice, moździerze i wyrzutnie rakietowe, czołgi, działa samobieżne, transportery opancerzone, a także 25 samolotów i 5 śmigłowców. Ponadto jest tu skansen fortyfikacyjny, w którym prezentowane są elementy wyposażenia schronów ocalone przed złomowaniem. Pochodzą w większości z niemieckich schronów znajdujących się na Linii Odry, a także radzieckich małych schronów bojowych ze Szprotawy. Jak każde znaczące muzeum i to ma swoje unikatowe wizytówki. Należą do nich m.in. pistolet VIS wz. 32 z partii prototypowej, wyprodukowanej w liczbie tylko 140 sztuk (jeden z sześciu zachowanych na świecie egzemplarzy), dwa działa samobieżne SU-152 z 1943 roku z wyraźnymi śladami walk podczas forsowania

Przeciwlotnicze działo samobieżne ZSU-57-2

Odry, czołg T34-76, jednomiejscowy polski samolot odrzutowy TS-11 „Iskra” 200 BR. Ostatnim cennym nabytkiem muzealnym jest ciężkie działo samobieżne 2S7 „Pion”, których tylko dziewięć znajdowało się na wyposażeniu Ludowego Wojska Polskiego. Odwiedzający muzeum mają możliwość przejażdżki zabytkowym transporterem opancerzonym BRT-152. n

Świat militariów i fortyfikacji Lubuskie. Na tropie militarnych tajemnic sprzed wieków

Ożywiając minione epoki.

Rekonstrukcje bitew, turnieje rycerskie

Świat militariów i fortyfikacji

Lubuskie po drodze Ożywiając minione epoki. Rekonstrukcje bitew, turnieje rycerskie

Żagań. Turniej Łuczniczy I

Rajd Karabanowa

Rajd nawiązuje do wydarzeń z końca stycznia 1945 roku, kiedy radzieckie czołgi przejechały główną linię międzyrzeckich bunkrów. Dowodził nimi mjr Alieksiej Karabanow, który zginął w Wysokiej. W ramach imprezy organizowane są: inscenizacja batalistyczna, rajd terenowy, wystawy. Również w muzeum czeka na odwiedzających wiele atrakcji. Adres: Międzyrzecki Rejon Umocniony, Muzeum Fortyfikacji i Nietoperzy Pniewo 1, Międzyrzec www.bunkry.pl, tel. +48 95 741 99 99 I

Przełamanie Linii Odry

Obchody przełamania Oderstellung rozpoczynają się prelekcją, która jest

doskonałą lekcją historii. Podczas zwiedzania obiektów skansenu można skosztować herbatki z pieca bunkrowego. Dodatkowo podczas imprezy obiekty obsadzone są rekonstruktorami ubranymi w umundurowanie z epoki. Adres: Skansen Fortyfikacyjny Czerwieńsk Czerwieńsk www.fortyfikacje.zgora.pl tel. +48 508 510 935 III

Wielka ucieczka

Impreza upamiętniająca wielką ucieczkę alianckich jeńców z obozu niemieckiego w Żaganiu, która rozsławiona została w filmie The Great Escape w reżyserii Johna Sturgesa. Piknik militarny na terenie muzeum organizowany jest pod nazwą

„Ucieczka w historię”. Podczas imprezy odbywają się pokazy dynamiczne oraz inscenizacje dla upamiętnienia wielkiej ucieczki. Na placu gen. Maczka odbywa się również piknik rodzinny. Adres: Żagańskie Muzeum Obozów Jenieckich ul. Lotników Alianckich 6, Żagań www.muzeum.eline2.serwery.pl tel. +48 68 478 49 94 V

Święto Bzów

Bzy, a właściwie lilaki, były symbolem Siedliska już w XVIII wieku. Od końca XIX wieku przez niemal 50 lat obchodzono Święto Bzów, podczas którego odbywały się jarmarki, liczne spektakle teatralne oraz

Świat militariów i fortyfikacji Ożywiając minione epoki. Rekonstrukcje bitew, turnieje rycerskie uczty. Dzisiaj na dziedzińcu zamkowym znowu ma miejsce to pachnące święto. Poza konkursami z bzem w roli głównej odbywają się przedstawienia, koncerty, jarmarki średniowieczne, turnieje rycerskie i pokazy broni palnej z tamtych czasów, pokazy obyczajów i kunsztu bojowego XVII-wiecznej szlachty. Adres: Zamek w Siedlisku Fundacja Karolat www.karolat.org tel. +48 693 411 812 V

Noc Muzeów w Pniewie

Europejska Noc Muzeów w Lubuskim Muzeum Wojskowym w Drzonowie

W województwie lubuskim, podobnie jak w całej Polsce, odbywa się Noc Muzeów, podczas której można zwiedzać zakamarki muzealnych placówek. Wśród obiektów udostępnionych do zwiedzania należy Międzyrzecki Rejon Umocniony. Adres: Międzyrzecki Rejon Umocniony, Muzeum Fortyfikacji i Nietoperzy Pniewo 1, Międzyrzec www.bunkry.pl, tel. +48 95 741 99 99

Podczas imprezy można oglądać wystawy, odbywają się także pokazy walk i obyczajów rycerskich, pokaz świetlnomuzyczno-pirotechniczny oraz inscenizacje batalistyczne. Adres: Lubuskie Muzeum Wojskowe Drzonów 54 www.lmm.ezg.pl tel. +48 68 321 18 56 V

Turniej Rycerski

Turniej rozpoczyna się mszą w obrządku łacińskim oraz odśpiewaniem Bogurodzicy. Goście mają okazję przyjrzeć się barwnemu korowodowi, turniejom konnym, bojowym, pieszym oraz pokazom średniowiecznego tańca. Inscenizacje oraz pokazy zwyczajów i obrzędów średniowiecznych przybliżają dziedzictwo narodowe tego regionu.

Siedlisko. Święto Bzów Adres: Kożuchowski Ośrodek Kultury i Sportu „Zamek” ul. Klasztorna 14, Kożuchów www.zamek.kozuchow.pl tel. +48 68 355 35 36 V

Piknik Forteczny

Organizowany razem z imprezą Majówka nad Odrą oraz inauguracją sezonu motorowodnego piknik od kilku lat przyciąga do Czerwieńska turystów. Ciekawą atrakcją jest skansen fortyfikacyjny oraz wystawa makiet obiektów militarnych. Można tu podziwiać m.in. zabytkowe motocykle i rowery. Adres: Skansen Fortyfikacyjny Czerwieńsk Czerwieńsk tel. +48 508 510 935

V/VI

Piknik Rycerski

Podczas pikniku do zwiedzania udostępniane są pojazdy i samoloty wojskowe. Nie brakuje inscenizacji militarnych, pokazu walk rycerskich oraz prezentacji współczesnego sprzętu wojskowego i policyjnego, a nawet przejażdżek zabytkowymi pojazdami. Wioska rycerska pozwala zapoznać się z dawnymi dziejami regionu. Adres: Lubuskie Muzeum Wojskowe Drzonów 54 www.lmm.ezg.pl tel. +48 68 321 18 56

Lubuskie po drodze Ożywiając minione epoki. Rekonstrukcje bitew, turnieje rycerskie

Kożuchów. Turniej Rycerski na zamku

Turniej Rycerski o Szarfę Pani z Jeziora

Zamek w Międzyrzeczu co roku gości rycerstwo z całej Europy. Grupowym walkom z zachwytem przyglądają się białogłowy. Odbywa się tu również walka na miecze, w której udział biorą dzieci. Goście mogą powędrować przygotowaną ścieżką turystyczną, przyjrzeć się pracy średniowiecznego kata, postrzelać z łuku, a także przymierzyć rycerski rynsztunek i zbroję. Doskonałą pamiątką będzie wybita na zamkowym dziedzińcu moneta. Adres: Muzeum Ziemi Międzyrzeckiej im. Alfa Kowalskiego ul. Podzamcze 2, Międzyrzec www.muzeum-miedzyrzecz.pl tel. + 48 94 742 18 50 Organizatorzy: Muzeum Ziemi Międzyrzeckiej im. Alfa Kowalskiego oraz Bractwo Rycerzy Ziemi Międzyrzeckiej

VII

Jarmark joannitów

Na łagowski Jarmark Rzemiosła Średniowiecznego przybywają kupcy z różnych stron Polski i z zagranicy. Turyści i mieszkańcy przenoszą się tutaj w czasy Komandorii Łagowskiej z XVI wieku, kiedy to komandorem był Andreas von Schlieben. Goście mogą zapoznać się z dawnym rzemiosłem, robiąc papier czerpany, pisząc starodruki gęsim piórem, wykonując naczynia gliniane na kole garncarskim czy tkając krajki, oraz spróbować średniowiecznych potraw. W parku odbywa się Wielki Turniej Rycerski. Adres: ul. Kościuszki 3 (park zamkowy), Łagów VIII

Piknik Wojskowy

Kolejna impreza organizowana przez muzeum. Tradycyjnie podczas niej można zapoznać się z historią dzięki utworzonej wiosce rycerskiej i inscenizacjom

batalistycznym. Niemałą atrakcją jest przejażdżka zabytkowym transporterem opancerzonym BTR-152 oraz pokaz współczesnego sprzętu wojskowego. Adres: Lubuskie Muzeum Wojskowe Drzonów 54 www.lmm.ezg.pl tel. +48 68 321 18 56 VIII

Dni Twierdzy Kostrzyn

Dni Twierdzy Kostrzyn to okazja, żeby nie tylko poznać historię miasta i regionu, lecz także zobaczyć ciekawe pokazy i inscenizacje. Podczas imprezy odbywają się koncerty, występy, spotkania z przedwojennymi mieszkańcami miasta, a także pokazy artyleryjskie. Adres: Muzeum Twierdzy Kostrzyn Kostrzyn nad Odrą www.muzeum.kostrzyn.pl tel. +48 95 752 23 60

Świat militariów i fortyfikacji Ożywiając minione epoki. Rekonstrukcje bitew, turnieje rycerskie

Drzonów. Piknik Wojskowy

VIII

M.A.S.H.

Skwierzyna kojarzona jest z jednostką wojskową. Podczas dwudniowej imprezy można zobaczyć rekonstrukcje historyczne, trening Lotnictwa Policji, pokazy sprzętu wojskowego i PSP, muzeum maszyn, przejazdy sprzętem militarnym, paintball, koncerty. Impreza odbywa się na poligonie wojskowym. Adres: Skwierzyna, Poligon Skwierzyna www.mash.skwierzyna.pl VIII

Ogólnopolski Turniej Łuczniczy o Złotego Maszkarona oraz Śląski Turniej Rycerski

Odbywająca się w plenerze impreza co roku przyciąga walecznych rycerzy i piękne białogłowy. Turniej rozpoczyna się prezentacją bractw i otwarciem wioski historycznej. Pojedynkom towarzyszą pokazy tańców średniowiecznych, tańca z ogniem

oraz występy zespołu prezentującego muzykę dawną. Ponadto na gości czeka jarmark średniowieczny, wioska rycerska i prezentacja narzędzi tortur. Adres: Teren XIX-wiecznego Zespołu Szpitalnego im. św. Doroty, Żagań Organizator: Centrum Kultury w Żaganiu ostatnia sobota sierpnia www.centrumkultury.zagan.pl tel. +48 68 477 64 78 IX

Turniej Rycerski o Pierścień Księżnej Jadwigi Śląskiej

Turniej rozpoczyna się średniowieczną paradą z orszakiem księżnej Jadwigi Śląskiej i Henrykiem Brodatym na czele. Bractwa rycerskie przybywają z całej Polski, żeby dać świadectwo średniowiecznych zwyczajów. Nie brakuje walk rycerskich, turniejów bojowych i łuczniczych. Niemałą atrakcję stanowi inscenizacja zdobywania zamku. Na turystów czeka jarmark kasztelański

oferujący lokalne produkty – miody, chleby, zioła, napitki lecznicze. Dzieci za sprawą strojów mogą przeobrazić się w małego rycerza i młodą damę. Najważniejszą częścią imprezy jest rycerski turniej konny. Adres: ul. Szkolna 1, Krosno Odrzańskie www.cak-zamek.pl tel. +48 68 383 89 94 IX

Święto Niepodległości

11 listopada warto wybrać się do Drzonowa do Lubuskiego Muzeum Wojskowego. Poza zwiedzaniem ekspozycji i przejażdżką zabytkowym transporterem BTR-152 można wysłuchać pieśni patriotycznych. Co roku organizowany jest też rajd pod nazwą Rowerowa Niepodległa z Zielonej Góry do Drzonowa. Adres: Lubuskie Muzeum Wojskowe Drzonów 54 www.lmm.ezg.pl tel. +48 68 321 18 56

Lubuskie po drodze Lubuskie. Na tropie militarnych tajemnic sprzed wieków

Śladem miecza, chorągwi i murów obronnych. Wycieczki z historią

Świat militariów i fortyfikacji Śladem miecza, chorągwi i murów obronnych. Wycieczki z historią

– Nowogród Bobrzański / Krzystkowice – Zielona Góra Trasa o długości 112 km. Czas trwania wycieczki: 6–7 godz.

Wycieczkę rozpoczynamy na parkingu, na placu Powstańców Wielkopolskich w Zielonej Górze. Od strony wschodniej kościoła pw. Matki Boskiej Częstochowskiej, przy schodach prowadzących do dawnej fosy widać fragmenty murów miejskich. Fortyfikacje z kamienia polnego wzniesione w XV wieku otaczały całe miasto. Na początku XIX wieku mury rozebrano, a fosy miejskie zasypano. Zostawiając samochód na kilkadziesiąt minut na parkingu, ruszamy w kierunku Starego Rynku, aby dotrzeć do zbiegu ulic Masarskiej i Krawieckiej, gdzie znajduje się 1 Wieża Głodowa (Wieża Łaziebna) – pozostałość Bramy Nowej. Postawiono ją w drugiej połowie XV wieku. Ma 35 metrów wysokości. Oprócz funkcji obronnych budowla pełniła także funkcję miejskiego więzienia. Wracamy na parking. Ulicą Wojska Polskiego wyjeżdżamy z miasta w kierunku Krosna Odrzańskiego. Jedziemy drogą krajową 32 przez zwarte obszary leśne – Bory Zielonogórskie. Po drodze mijamy 2 Leśniów Wielki z kościołem gotyckim z XIV wieku. Skręcając w lewo w DW279, można dojechać do 3 Lubuskiego Muzeum Wojskowego w Drzonowie (5 km). W 4 Dąbiu, 11 kilometrów dalej, znajduje się kościół gotycki wzniesiony w XIII–XIV wieku, a 2 kilometry na południe od wioski, przy DW288 leży 5 Jezioro Wielkie. Po 2,5 kilometrze dojeżdżamy do ronda, na którym DK32 odbija w lewo do Gubina, do Krosna Odrzańskiego prowadzi w prawo DK29. Mijamy 6 Połupin z grodziskiem

Krosno Odrzańskie. Zamek na południowych obrzeżach wioski i po niespełna 2 kilometrach docieramy do miasta. Samochód stawiamy na dużym parkingu na placu św. Jadwigi Śląskiej. 7 Krosno Odrzańskie położone jest u ujścia Bobru do Odry. Ze względu na otaczające go rzeki gród był w przeszłości ważnym punktem obrony zachodnich granic Polski. Dla wzmocnienia obronności miasta w XIII wieku otoczono je ceglanym murem, którego fragmenty możemy oglądać przy dworcu PKS. Kilkadziesiąt metrów na wschód od dworcowego zaplecza znajduje się zamek piastowski. Po wojennych zniszczeniach w 1945 roku budowla odzyskuje dziś swój dawny blask. W zamkowych izbach siedzibę ma muzeum prezentujące historię Krosna Odrzańskiego. Na jego dziedzińcu odbywają

trasa wycieczki

WYCIECZKA SAMOCHODOWA

Zielona Góra – Krosno Odrzańskie – Lubsko

Lubuskie po drodze WYCIECZKA SAMOCHODOWA

Śladem miecza, chorągwi i murów obronnych. Wycieczki z historią

Lubsko. Zamek

trasa wycieczki

Centrum Artystyczno-Kulturalne „Zamek”

Adres: ul. Szkolna 1, Krosno Odrzańskie tel. +48 68 383 89 94 www.cak-zamek.pl

się koncerty oraz pokazy walk rycerskich. Obok zamku stoi ocalały z działań wojennych barokowy kościół pw. św. Jadwigi. Kontynuujemy wycieczkę, wyjeżdżając z miasta ulicą Bohaterów Wojska Polskiego w kierunku Gubina. Po 4 kilometrach w okolicach Jeziora Raduszeckiego dołączamy do DK32. Za mostem nad Bobrem skręcamy w DW287 na Lubsko. Po 2 kilometrach docieramy do 8 Dychowa, w którym znajduje się elektrownia szczytowo-pompowa wybudowana w latach 1934–1936 oraz Jezioro Dychowskie (sztucznie spiętrzony zbiornik o powierzchni 100 ha). Okolice Dychowa i Bronkowa znane są z bogatej oferty agroturystycznej skierowanej do miłośników jeździectwa, wędkarstwa i grzybobrania.

Przez Bobrowice i Stróżkę po 27 kilometrach wjeżdżamy do 9 Lubska (s. 36). Ulicą Poznańską docieramy do ścisłego centrum miasta – placu Wolności. Stawiamy samochód na parkingu i udajemy się na zwiedzanie. Środek placu zajmuje najstarsza budowla sakralna w mieście (z drugiej połowy XIII wieku) – kościół pw. Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny. Obok świątyni stoi ratusz z drugiej połowy XVI wieku, w którym mieści się obecnie Urząd Miejski. Lubsko już od XIII wieku otaczały fortyfikacje ziemno-drewniane, które w XIV wieku zamieniono na murowane z kamienia polnego. U wylotu dróg miejskich wzniesiono bramy: Gubińską i istniejącą do dzisiaj Bramę Żarską przy ulicy Kopernika. W XV wieku fortyfikacje wzmocniono, wznosząc m.in. basztę Bramy Żarskiej (Wieża Pachołków). Idąc

Świat militariów i fortyfikacji Śladem miecza, chorągwi i murów obronnych. Wycieczki z historią 7

KROSNO ODRZAŃSKIE

Dychów

GUBIN

SULECHÓW

noclegi i gastronomia

Górzykowo

CZERWIEŃSK 2 Leśniow

Zawada

Wielki

Bobrowice

Trzebiechów

Odra

Połupin 6 Dąbie

Mozów

Brody

Hotel Ruben

Łaz

Drzonów

ZIELONA GÓRA

Zabór

Bojadła

Łu ż

a sz Lu b

Drzonków

Ny s

12 Świdnica 11

br Bó

Wilkanowo

Niedoradz

Otyń Brody

LUBSKO

NOWA SÓL

NOWOGRÓD BOBRZAŃSKI

z placu ulicą Sienkiewicza, po 400 metrach dojść można do ulicy Zamkowej, przy której znajduje się zamek. Budowla wzniesiona została na miejscu istniejącego tu wcześniej grodu rycerskiego. Z miasta wyjeżdżamy Krakowskim Przedmieściem (DW287). Za znakami na Nowogród Bobrzański skręcamy w ulicę Warszawską. Od ronda Unii Europejskiej jedziemy 18 kilometrów DW289. Tuż przed zieloną tablicą z napisem „Nowogród Bobrzański” skręcamy w lewo na „betonówkę”. Znaleźliśmy się w Krzystkowicach, na terenie dawnej fabryki amunicji Dynamit AG (N 51°48’15” E 15°12’38”). W czasie II wojny światowej znajdowała się tutaj filia obozu koncentracyjnego Gross-Rosen, gdzie pracowało od 20 tysięcy do 42 tysięcy pracowników przymusowych, jeńców i więźniów. Dla turystów interesujących się tematyką II wojny światowej dostępnych jest blisko 400 obiektów, budynków i ruin. Wracamy do Zielonej Góry, wjeżdżając w 10 Nowogrodzie Bobrzańskim na DK27. Najstarszym zabytkiem miasta jest gotycki kościół pw. św. Bartłomieja z XIII–XIV wieku przy ulicy św. Jadwigi 4. Za mostem nad Bobrem, u ujścia Brzeźnicy, położony jest kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny.

Po przejechaniu 18 kilometrów mijamy Świdnicę, w której ma siedzibę 11 Muzeum Archeologiczne Środkowego Nadodrza. Na południe od wioski (2 km) stoją dwa pięciokondygnacyjne bunkry wykorzystywane w czasie II wojny światowej jako stacja przekaźnikowa Niemieckiego Radia Wojskowego z Wrocławia. Do Zielonej Góry wjeżdżamy przez Wilkanowo, w którym możemy obejrzeć miejsce upadku 12 meteorytu Wilkanówko w roku 1841. Na zakręcie ulicy Wandy Komarnickiej stoi trzytonowy głaz upamiętniający tamto wydarzenie. Części jednokilogramowego meteorytu znajdują się w muzeach rozsianych po całym świecie. Polski kawałek o wadze 63 gramów można oglądać we Wrocławiu. Wycieczkę kończymy na parkingu, na placu Powstańców Wielkopolskich w centrum Zielonej Góry. n

Adres: al. Konstytucji 3 Maja 1a, Zielona Góra tel. +48 68 456 70 70 www.rubenhotel.pl

Hotel Qubus

Adres: ul. Ceglana 14a, Zielona Góra tel. +48 68 329 31 00 www.qubushotel.com

Winnica Restauracja & Bar

Adres: pl. Pocztowy 17, Zielona Góra tel. +48 68 323 07 96 www.restauracja-winnica.pl

imprezy w okolicy: III–IV Kaziuki – Muzeum Etnograficzne w Zielonej Górze z siedzibą w Ochli V Piknik Forteczny – Czerwieńsk V Ogólnopolski Festiwal Piosenki Dziecięcej i Młodzieżowej FUMA – Zielona Góra VII Święto Miodu – Muzeum Etnograficzne w Zielonej Górze z siedzibą w Ochli VIII Dobre, smaczne, bo lubuskie – Muzeum Etnograficzne w Zielonej Górze z siedzibą w Ochli VIII Zielonogórska Noc Kabaretowa – Zielona Góra VIII Międzynarodowy Festiwal Sztuki Ulicznej „Buskerbus” – Zielona Góra XI Winobranie – Zielona Góra

WYCIECZKA SAMOCHODOWA

Odra

Lubuskie po drodze Śladem miecza, chorągwi i murów obronnych. Wycieczki z historią

WYCIECZKA SAMOCHODOWA

Gorzów Wielkopolski – Santok – Międzyrzecz – Pniewo Trasa o długości 64 km

Międzyrzecz. Zamek

trasa wycieczki n Muzeum Fortyfikacji i Nietoperzy w Pniewie www.bunkry.pl

n Pętla Boryszyńska

www.petla-boryszynska.pl

Wycieczkę rozpoczynamy w 1 Gorzowie Wielkopolskim (miasto jest dobrze skomunikowane z resztą kraju dzięki drodze ekspresowej S3) od zwiedzenia katedry pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny (N 52°43’51” E 15°14’22”) przy ulicy Obotryckiej, w ścisłym centrum. Jest to najstarszy i najcenniejszy zabytek miasta (s. 14). Następnie od kościoła idziemy deptakiem (ul. Hawelańska) na północ. Po 250 metrach dochodzimy do murów obronnych przy ulicy Zabytkowej. Fortyfikacje miejskie w Gorzowie zaczęły powstawać w latach 1321–1325 z kamieni narzutowych uzupełnionych u góry cegłą. Były dostosowane do ówcześnie stosowanej broni miotającej. Jednakże wraz z rozwojem sztuki wojennej mury obronne miasta traciły na znaczeniu. Zaczęto je rozbierać. Do dzisiaj przetrwał jedynie fragment średniowiecznych

obwarowań z czterema czatowniami (basztami łupinowymi) liczący 130 metrów długości. Od północy w miejscu dawnej fosy teren został splantowany. Urządzono na nim skwer ze ścieżką wysypaną żwirem, o linii zgodnej z obwodem murów. Wyjeżdżamy z Gorzowa ulicami Sikorskiego i Warszawską w kierunku Santoka. Jedziemy kilka kilometrów w 2 Czechowie nad samym brzegiem Warty. Tuż przy skrzyżowaniu szosy z torami kolejowymi znajduje się bunkier z 1937 roku (jeden z siedmiu w okolicy). Jest zupełnie niewidoczny nawet z najbliższej odległości, bo zbudowano go poniżej poziomu drogi, zaraz przy jej nasypie. Bunkry wraz z okopami stanowiły część odcinka Wału Pomorskiego. Ich zadaniem było zabezpieczenie przepraw przez rzekę zlokalizowanych w Czechowie i Górkach.

Świat militariów i fortyfikacji Śladem miecza, chorągwi i murów obronnych. Wycieczki z historią

Zwierzyn

Baczyna

Kłodawa

Różanki

Noteć

GORZÓW WLKP. 1

Czechów

Deszczno

3 Santok 4

Warta

Wieprzyce

Lipki Wielkie

Dobrojewo

SKWIERZYNA Przytoczna

LUBNIEWICE Bledzew

Wędrzyn

Rokitno

Ob ra

MIĘDZYRZECZ Pniewo

Kaława

Łagów

Jedziemy dalej do 3 Santoka, wsi o bogatej historii sięgającej VIII wieku. Jej dzieje można poznać w Muzeum Grodu Santok przy ulicy Wodnej 4. Obok muzeum znajduje się przeprawa promowa (czynna maj–wrzesień od godziny 8 do zmroku) na drugi brzeg Warty, gdzie zachowało się grodzisko będące obecnie niewielkim zadrzewionym pagórkiem wśród podmokłych łąk. Wyjeżdżając z wioski, skręcamy w prawo w DK158. Z mostu po prawej widoczne są przystań rzeczna, bar, wiata dla rowerzystów oraz ścieżki rowerowe. Za rzeką w zakolu Warty ukazuje się krajobrazowo ‑ornitologiczno‑florystyczny 4 rezerwat Santockie Zakole z malowniczymi kępami lasu, wieloma starorzeczami i oczkami wodnymi. Kontynuujemy jazdę skrajem Puszczy Noteckiej w kierunku Skwierzyny DW159. W centrum miasta na rondzie skręcamy

w ulicę Batorego, by po 4 kilometrach dojechać do drogi ekspresowej S3. Kierujemy się na Zieloną Górę, docierając po 23 kilometrach do 5 Międzyrzecza. Do miasta wjeżdżamy ulicą Waszkiewicza, aby w centrum, po przejechaniu przez Obrę, skręcić w ulicę 30 Stycznia. Po prawej stronie mijamy ratusz miejski oraz późnoklasycystyczny kościół pw. św. Wojciecha z pierwszej połowy XIX wieku. Cały czas jedziemy DK137. Na zakręcie ulicy Młyńskiej na prawo odchodzi uliczka Podzamcze prowadząca do ruin zamku wzniesionego za czasów Kazimierza Wielkiego w XIV wieku. Otoczona fosą średniowieczna twierdza obronna zbudowana w miejscu grodu warownego zlokalizowana jest na niewielkim pagórku w widłach Obry i Paklicy. Zamek wchodzi w skład Międzyrzeckiego Zespołu Muzealno ‑Zamkowo-Parkowego. Obok wznosi się dawna rezydencja starostów międzyrzeckich, w której mieści się Muzeum Regionalne wraz z największą w Polsce kolekcją portretów trumiennych. 100 metrów od ulicy Podzamcze znajduje się parking z miejscami dla kilkunastu samochodów. Po zwiedzeniu zamku i muzeum wyjeżdżamy z miasta ulicą Świerczewskiego do węzła przy drodze ekspresowej S3. Kierujemy się na drogę lokalną (dawną DK2) w kierunku Świebodzina. Po niespełna 6 kilometrach dojeżdżamy do Kaławy. Na skrzyżowaniu skręcamy w prawo i docieramy do 6 Pniewa (2 km), gdzie mieści się Muzeum oraz całoroczna Podziemna Trasa Turystyczna Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego (N 52°22’17” E 15°30’24”) (s. 60). MRU to największe pomilitarne podziemia w Europie. Obok muzeum jest parking. Teren MRU ze względu na liczne występowanie nietoperzy objęty jest ochroną w ramach Rezerwatu Nietoperek. Tu kończymy wycieczkę. Możemy teraz wrócić w kierunku Międzyrzecza, aby na węźle Międzyrzecz Pd. dostać się na S3 albo pojechać w kierunku Świebodzina do węzła Świebodzin Pn. n

noclegi i gastronomia

Hotel Dworcowy

Adres: ul. Dworcowa 1, Gorzów Wielkopolski tel. +48 95 722 85 91 www.hotelikdworcowy.com

Hotel Gorzów

Adres: ul. Walczaka 20, Gorzów Wielkopolski tel. +48 95 722 11 33 www.hotelgorzow.pl

Restauracja Futerał

Adres: ul. Spichrzowa 5, Gorzów Wielkopolski tel. +48 95 735 21 91 www.restauracjafuteral.pl

imprezy w okolicy: I V VI VII VII VII VII VIII VIII IX

Rajd Karabanowa – Pniewo Zlot Miłośników Fortyfikacji – Boryszyn Dni Gorzowa Międzynarodowe Spotkania Zespołów Cygańskich „Romane Dyvesa” – Gorzów Wielkopolski Festiwal Reggae nad Wartą – Gorzów Wielkopolski Piknik Militarny – Skwierzyna Noc Nenufarów – Lubrza Święto Pieczonego Kurczaka – Deszczno Smaki Pojezierza, Dzień Rybaka – Skwierzyna Turniej Rycerski o Miecz Kasztelana Santockiego – Santok

WYCIECZKA SAMOCHODOWA

Kł

Lubuskie po drodze Śladem miecza, chorągwi i murów obronnych. Wycieczki z historią

WYCIECZKA PIESZA

Świdnica (Muzeum Archeologiczne) – Drzonów (Muzeum Wojskowe) Trasa o długości 15,7 km. Czas trwania wycieczki: 6–8 godz.

Świdnica. Muzeum Archeologiczne

trasa wycieczki n Lubuskie Muzeum Wojskowe w Drzonowie www.lmm.ezg.pl

Do Świdnicy najłatwiej dojechać z Zielonej Góry, która jest dobrze skomunikowana z resztą kraju (połączenia kolejowe m.in. z Warszawą, Krakowem, Szczecinem i Gdańskiem oraz autobusowe z Białymstokiem, Przemyślem czy Zakopanem). Z Dworca Autobusowego PKS (ul. Dworcowa) co godzinę odjeżdżają autobusy do Świdnicy. Kupujemy bilet do przystanku Świdnica Urząd Gminy. Po 20 minutach jazdy jesteśmy na miejscu. Samochodem z Zielonej Góry jedziemy około 10 kilometrów DK27 lub DW279. Z łatwością odnajdziemy w centrum wsi budynek 1 Muzeum Archeologicznego Środkowego Nadodrza. Mieści się on w dworze Kietliczów zbudowanym z kamienia i cegły w pierwszej połowie XVI wieku i przekształconym nieznacznie w XVII i XIX wieku. Ekspozycje archeologiczne w muzeum obejmują pradzieje i historię regionu. Są to następujące cztery wystawy stałe: n Obrona granicy zachodniej państwa polskiego za panowania Piastów n Gospodarka ludności w średniowieczu na Środkowym Nadodrzu n Łowcy i rolnicy epoki kamienia na Środkowym Nadodrzu n Wicina – gród metalurgów sprzed 2500 lat W salach na drugim piętrze na wystawie „Obrona granicy zachodniej państwa polskiego za panowania Piastów” prezentowane jest głównie uzbrojenie i akcesoria związane z rzędem końskim. Wystawione są również gobeliny o tematyce militarnej Andrzeja Foggta i Bożeny Biskupskiej. W sąsiedztwie muzeum stoi zabytkowy kościół pw. św. Marcina Biskupa. W jego wnętrzu znajduje się barokowy ołtarz

z 1735 roku z figurą Madonny z Dzieciątkiem Jezus. Opuszczamy centrum Świdnicy, idąc ulicą Długą na południe. Za remizą OSP skręcamy w ulicę Mieszka I, by po 900 metrach skręcić w lewo, w ulicę Bunkrową. Po przejściu 2 kilometrów dochodzimy do dwóch 2 monumentalnych bunkrów, z których każdy ma pięć kondygnacji. Średnica zewnętrzna budowli sięga 20 metrów, a wysokość całkowita części nadziemnej – ponad 15 metrów. Obiekty zbudowano około 1938 roku. W czasie II wojny światowej znajdowała się tu stacja przekaźnikowa Niemieckiego Radia Wojskowego z Wrocławia. Obecnie na terenie jednego z nich działa Ośrodek Sportu i Rekreacji „Bunkier” (N 51°51’49” E 15°22’42”). Działa w nim klub karate, a na zewnątrz jest ścianka wspinaczkowa. W sezonie letnim miejsce cieszy się dużym zainteresowaniem. n Ośrodek Sportu i Rekreacji „Bunkier” ul. Bunkrowa 31, Świdnica koło Zielonej Góry tel. +48 608 459 389 www.bunkier.w8w.pl Wracamy tą samą drogą do ulicy Mieszka I, skręcamy w lewo, by po chwili przejść na prawo w ulicę Drzymały i dotrzeć po 700 metrach do ulicy Kościuszki (DW279). Przechodzimy na drugą stronę w ulicę Ogrodową, po 400 metrach skręcamy w lewo w polną drogę. Zmierzamy do DK27. Ostrożnie przechodzimy na drugą stronę i obok hali przedsiębiorstwa ELWIZ idziemy 700 metrów do 3 Zalewu Świdnickiego.

Świat militariów i fortyfikacji Śladem miecza, chorągwi i murów obronnych. Wycieczki z historią noclegi i gastronomia

279

Drzonów 6

Radomia

Essenza Party Center

Adres: ul. Sportowa 5, Świdnica tel. +48 796 936 699

SŁONE

279

Słone

Dobra Buchałów

Hotel Ruben

BUCHAŁÓW

Adres: al. Konstytucji 3 Maja 1a, Zielona Góra tel. +48 68 456 70 70, www.rubenhotel.pl

Letnica LETNICA

Hotel Qubus

Adres: ul. Ceglana 14a, Zielona Góra tel. +48 68 329 31 00, www.qubushotel.com

Koźla

279

Restauracja Zbójnicka Grota

KOŹLA

27 2

Łochowo

Piaski

n Lubuskie Muzeum Wojskowe (N 51°56’39” E 15°19’05”) Drzonów 54 tel. +48 321 18 56 www.lmm.ezg.pl Przed muzeum jest parking dla kilku samochodów, a kilkadziesiąt metrów dalej przystanek autobusowy PKS. Tu kończymy wycieczkę. Autobusem możemy wrócić do Świdnicy lub do Zielonej Góry. n

Adres: ul. Chopina 9, Zielona Góra tel. +48 68 453 23 23 www.zbojnickagrota.eu

imprezy w okolicy:

III–IV Kaziuki – Muzeum Etnograficzne w Zielonej Górze z siedzibą w Ochli V Piknik Forteczny –Czerwieńsk V Ogólnopolski Festiwal Piosenki Dziecięcej i Młodzieżowej FUMA – Zielona Góra VII Święto Miodu – Muzeum Etnograficzne w Zielonej Górze z siedzibą w Ochli VIII Dobre, smaczne, bo lubuskie – Muzeum Etnograficzne w Zielonej Górze z siedzibą w Ochli VIII Zielonogórska Noc Kabaretowa – Zielona Góra VIII Międzynarodowy Festiwal Sztuki Ulicznej „Buskerbus” – Zielona Góra IX Winobranie – Zielona Góra

WYCIECZKA PIESZA

Zalew jest nową, dużą inwestycją gminną. Składa się z dwóch zbiorników o łącznej powierzchni 5,13 hektara. Oba zbiorniki mają charakter przepływowy. Okolica zalewu jest miejscem, które w przyszłości po kompleksowym zagospodarowaniu będzie centrum rekreacyjnym gminy. Idąc poboczem DW279, po 600 metrach dochodzimy do miejsca (N 51°54’00” E 15°22’42”), w którym zaczyna się obszar chronionej przyrody 4 Źródlana Dolina. Tutaj na powierzchni 22 hektarów podziwiać można przepiękne dziewicze krajobrazy porośniętych mchem i paprocią pagórków i gęstwiny drzew liściastych poprzecinanych strumykami. Dalsza droga do Drzonowa prowadzi przez 5 Buchałów, gdzie w pobliżu leśniczówki możemy skręcić w las za znakami nordic walking lub iść dalej 5 kilometrów wzdłuż DW279. W Drzonowie idziemy do centrum. Obok kościoła pw. św. Mikołaja, w eklektycznym XIX-wiecznym pałacu siedzibę ma 6 Lubuskie Muzeum Wojskowe – jedyna historyczno‑wojskowa placówka muzealna na terenie Środkowego Nadodrza (s. 64). Muzeum gromadzi kilka tysięcy eksponatów związanych z historią wojskowości powszechnej i polskiej od czasów średniowiecza – zdjęć, medali i odznaczeń, dokumentów, modeli, mundurów, broni białej, broni strzeleckiej oraz dzieł sztuki o tematyce batalistycznej. W pałacu umieszczono ekspozycje stałe takie jak: „Broń dawna”, „Gabinet myśliwski”, „Żołnierz polski 1914–1945”, „Wojsko Polskie w ZSRR 1943–1945”, „Lotnictwo alianckie” oraz „Kobiety-żołnierze”. W 4,5-hektarowym parku obok budynku eksponowany jest ciężki sprzęt wojskowy, m.in. czołgi, działa samobieżne, samochody i transportery opancerzone, wyrzutnie rakietowe, armaty i haubice, moździerze, samochody ciężarowe, samoloty i śmigłowce.

Lubuskie po drodze WYCIECZKA PIESZA

Śladem miecza, chorągwi i murów obronnych. Wycieczki z historią

Kostrzyn nad Odrą – Fort Sarbinowo – Kostrzyn nad Odrą

Trasa o długości 11 km. Czas trwania wycieczki: 5–6 godz.

Twierdza Kostrzyn

trasa wycieczki n Muzeum Twierdzy Kostrzyn www.muzeum.kostrzyn.pl

Kostrzyn nad Odrą leży u ujścia Warty do Odry (s. 48). Dzięki rozwiniętej sieci kolejowej Kostrzyn nad Odrą ma bezpośrednie połączenia m.in. z Gorzowem Wielkopolskim, Poznaniem, Szczecinem i Zieloną Górą. Zbiegają się tu drogi krajowe nr 22 z Gorzowa Wielkopolskiego, 23 z Myśliborza i 31 Szczecin – Słubice. Historia Kostrzyna nad Odrą sięga VIII wieku. Istniała tu wówczas osada rzemieślnicza. W X wieku obok powstał gród obronny. W połowie XVI wieku wzniesiono okazały zamek i fortyfikacje, które uczyniły z Kostrzyna nad Odrą jedną z najpotężniejszych twierdz Europy. Kostrzyńskie Stare Miasto było bardzo urokliwe – wąskie uliczki wśród zwartej zabudowy, piękny kościół farny. Wszystko zostało unicestwione podczas II wojny

światowej. Zniszczeniu uległo ponad 90% zabudowy. Dzisiaj ruiny dawnego Starego Miasta i twierdzy nazywane są kostrzyńskimi Pompejami. To najciekawsza atrakcja turystyczna miasta. Pieszą wędrówkę najlepiej zacząć na parkingu przed hotelem Bastion (ul. Graniczna 1, N 52°34’45” E 14°38’20”). Na teren pozostałości 1 kostrzyńskiej twierdzy wchodzimy, mijając hotel z prawej strony. Twierdza była arcydziełem sztuki fortyfikacyjnej. Składała się z sześciu bastionów o następujących nazwach: Królowa, Książę i Księżniczka oraz Król, Filip i Brandenburgia. Bastiony, połączone murami, otoczone były fosą. Dodatkowo w skład twierdzy wchodziły raweliny: August Wilhelm, Krystian Ludwik i Albrecht. Do dziś przetrwały mury obronne, Brama Berlińska, Brama

Świat militariów i fortyfikacji Śladem miecza, chorągwi i murów obronnych. Wycieczki z historią

Hotel Bastion

Adres: ul. Graniczna 1, Kostrzyn nad Odrą tel. +48 95 752 59 70 www.hotel-bastion.pl

Dom Turysty

Adres: ul. Piastowska 8, Kostrzyn nad Odrą tel. +48 95 752 30 41 www.domturysty.ta.pl

Twierdza Kostrzyn

Chyżańska, dwa raweliny, trzy bastiony, fosy obrony służyła jedna kompania zakwaterowewnętrzne oraz ruiny budynków i zamku. wana w koszarach. Z fortu wracamy do miasta tą samą trasą Dobrze zachował się też układ ulic i fundaprzez centrum. Wycieczkę możemy zakońmentów budynków. Opuszczamy Stare Miasto Bramą Berliń- czyć, wstępując do restauracji McDonald’s ską, w której znajduje się punkt informacji przy stacji benzynowej na ulicy Granicznej. n turystycznej oraz Muzeum Twierdzy Kostrzyn (czynne wt.–pt. 9–16 oraz sob.–niedz. 10–16). Wychodzimy na ulicę Graniczną. Dalej ulicą Drzewica Sikorskiego zmierzamy do centrum. Z mostu 129 nad Wartą widać po lewej stronie przystań 21 3 pasażerską i przystań żeglarską. Przed nami OS. DRZEWICE jeszcze 4,5 kilometra marszu ulicą Sportową 31 wzdłuż DK31. Po drodze mijamy olbrzymie 2 Pole Woodstockowe, na którym co roku 2 odbywa się Festiwal Woodstock. OS. 3 Fort Sarbinowo położony jest LEŚNE 132 300 metrów od szosy. Dochodzimy tam leśną drogą. Zwiedzanie obiektu może nam zająć kilka godzin ze względu na jego dużą WARNIKI Park KOSTRZYN powierzchnię. Fort wybudowano w latach Krajobrazowy KOSTRZYN 1883–1887, jest zabytkiem dawnej sztuki Ujście Warty nad Odrą militarnej. Warto przejść się fosą dookoła, żeby obejrzeć fantastyczne widoki, mnóstwo 1 CHYRZYNO podziemnych przejść, kryjówek i stanowisk PARK NARODOWY strzeleckich. UJŚCIE WARTY Głównymi częściami fortu są: wał górny, wał dolny oraz sucha fosa. Do jego

Hotel Leśne Ustronie

Adres: ul. Myśliwska 12, Witnica tel. +48 95 751 66 16 www.lesneustronie.pl

Pizzeria Restauracja Hej

Adres: ul. Piastowska 7, Kostrzyn nad Odrą tel. +48 95 752 02 40 www.hej.3-2-1.pl

imprezy w okolicy: VII–VIII Przystanek Woodstock – Kostrzyn nad Odrą VIII–IX Dni Twierdzy Kostrzyna – Kostrzyn nad Odrą VIII Lubuskie Święto Chleba – Bogdaniec

WYCIECZKA PIESZA

noclegi i gastronomia

Lubuskie po drodze WYCIECZKA ROWEROWA

Śladem miecza, chorągwi i murów obronnych. Wycieczki z historią

Zielona Góra – Czerwieńsk – Brody – Bródki – Pomorsko – Zielona Góra

Trasa o długości 41 km (w wariancie wydłużonym, do Leśnej Góry trasa liczy 52,5 km)

Ołobok. Tama i most przesuwny

trasa wycieczki

Zielona Góra jest dobrze skomunikowana z resztą kraju. Ma połączenia kolejowe m.in. z Warszawą, Krakowem, Szczecinem i Gdańskiem oraz autobusowe z Białymstokiem, Przemyślem czy Zakopanem. Z Warszawy do Zielonej Góry dolecieć można samolotem (port lotniczy Babimost). Samochodem najłatwiej dojechać drogą ekspresową S3. Wycieczkę rozpoczynamy w centrum miasta u zbiegu ulic Masarskiej i Krawieckiej, gdzie znajdowała się w przeszłości Brama Nowa. Postawiono ją w drugiej połowie XV wieku. Składała się z dwuczęściowego budynku: bramy właściwej i 1 Wieży Głodowej (Wieży Łaziebnej), która zachowała się do dnia dzisiejszego (s. 40). Oprócz funkcji obronnych budowla pełniła także funkcję miejskiego więzienia. Ulicą Krawiecką wjeżdżamy na Stary Rynek, na którego środku stoi ratusz. Dzisiejszy obiekt jest

budowlą trójskrzydłową o założeniu pałacowym z wieżą po stronie wschodniej. Mijając go z lewej strony, ulicą Mariacką docieramy na plac Powstańców Wielkopolskich, na którym stoją okazałe budynki Filharmonii Zielonogórskiej oraz kościoła pw. Matki Boskiej Częstochowskiej. Od strony wschodniej kościoła, przy schodach prowadzących do dawnej fosy, widać fragmenty murów miejskich. Fortyfikacje z kamienia polnego wzniesione w XV wieku otaczały całe miasto. Na początku XIX wieku mury rozebrano, a fosy miejskie zasypano. Z centrum miasta wyjeżdżamy ulicą Stefana Batorego, następnie na rondzie Stefana Batorego przy hipermarkecie Auchan skręcamy i ścieżką rowerową kierujemy się na zachód, przez Przylep, do 2 Czerwieńska (8,5 km) (s. 50). Mijamy kościół neogotycki z XIX wieku oraz ratusz z końca XIX wieku. Czerwieńsk przez lata był dużym węzłem kolejowym. W roku 2014, gdy oddano do użytku kolejową obwodnicę miasta, pozwalającą pociągom jadącym do Zielonej Góry omijać miasteczko, jego znaczenie na mapie kolejowej Polski zaczęło maleć. Na rozwidleniu DW279 i DW280 skręcamy w prawo na Brody, w kierunku przeprawy promowej na Odrze (5 km). Dojeżdżając do wałów przeciwpowodziowych, skręcamy z drogi asfaltowej w lewo w drogę polną, by po 100 metrach dojechać do 3 Skansenu Fortyfikacyjnego (N 52°3’02” E 15°25’24”). Skansen powstał w oparciu o sześć obiektów Pozycji Odry. Są to obiekty o numerach 763, 764, 765, 766, 767 i 770. Dwa schrony (766 i 765) mają zrekonstruowane wnętrza. Oglądać w nich można m.in. oryginalne prycze, hełmy, telefon na korbę. Wracamy na asfalt i jedziemy do 4 promu. Przeprawiamy się

Świat militariów i fortyfikacji Śladem miecza, chorągwi i murów obronnych. Wycieczki z historią

Ołobok

Głogusz Brzezie k. Pomorska 5

278

Nietkowice Bródki

Brody 3

Dobrzęcin

280

CZERWIEŃSK

281

Wójciki

280

Przylep

ZIELONA GÓRA

Słone Buchałów

Palmiarnia

281

Radomia

Adres: ul. Ceglana 14a, Zielona Góra tel. +48 68 329 31 00 www.qubushotel.com

Łężyca

Płoty

203

Wilkanowo

JĘDRZYCHÓW

Zielona Góra

Adres: al. Konstytucji 3 Maja 1a, Zielona Góra tel. +48 68 456 70 70 www.rubenhotel.pl

Hotel Qubus

Wysokie

279

Sudoł Zagórze

Hotel Ruben

Pomorsko

OdraMikozyn

noclegi i gastronomia

Adres: Wrocławska 12a, Zielona Góra tel. +48 68 478 45 50 www.palmiarnia.zgora.pl

WYCIECZKA ROWEROWA

na drugi brzeg Odry. Jesteśmy w Brodach. Na skrzyżowaniu z drogą nr 278 skręcamy w lewo. Musimy jeszcze przejechać 4,7 kilometra, żeby za wsią Bródki stanąć na 5 moście na Ołoboku. W 1934 roku przystąpiono do budowy na tym terenie dziewięciu tam i sześciu mostów przesuwnych (w Bródkach, Przetocznicy, koło Ciborza i trzech w Ołoboku). Prace trwały do przełomu roku 1938 i 1939 i zostały przerwane po zbudowaniu mostu o numerze 622 za Bródkami. Most w Bródkach ma stalową konstrukcję, około 20 metrów długości i waży kilkadziesiąt ton. Mógł go schować jeden żołnierz. Do Brodów wracamy tą samą drogą, ale w wiosce skręcamy w lewo (DW278) na Sulechów. Stąd jedziemy 5,8 kilometra do Pomorska, gdzie ponownie wsiadamy na 6 prom, żeby powrócić na południowy brzeg Odry. Przez Wysokie i Łężycę jedziemy do Zielonej Góry. Wycieczkę kończymy na parkingu przy filharmonii. Wytrawni rowerzyści wycieczkę mogą wydłużyć o odcinek do Skansenu Fortyfikacyjnego „Leśna Góra” (11,5 km). Trasa prowadzi przez Zielonogórski Las Odrzański drogą gruntową, na którą zjeżdżamy po 1,7 kilometra w kierunku Wyszyny. Trasa jest przyjemna i niezbyt uciążliwa. Przy starym moście w Cigacicach zatrzymujemy się przy kopule obserwacyjnej schronu nr 712. To jeden z obiektów na ścieżce historyczno ‑przyrodniczej rozpoczynającej się przed neogotyckim kościołem pw. św. Michała Archanioła w Cigacicach. Aby obejrzeć pozostałe obiekty skansenu, należy jechać po wale przeciwpowodziowym 200 metrów do schronu nr 711 (N 52°01’42” E 15°37’02”) i 500 metrów do 708. Jadąc za zielonym oznakowaniem szlaku, w następnej kolejności dotrzemy do oddalonych o 1,5 kilometra od Odry schronów nr 710 i 702. Tych pięć żelbetowych budowli obronnych wzniesionych w 1932 roku w rejonie Cigacic miało za zadanie kontrolować przeprawę mostową. n

Lubuskie po drodze WYCIECZKA ROWEROWA

Śladem miecza, chorągwi i murów obronnych. Wycieczki z historią

Ośno Lubuskie – Słońsk – Fort Żabice – Spudłów – Sienno – Ośno Lubuskie Trasa o długości 43,5 km. Czas trwania wycieczki: 6–7 godz.

Ośno Lubuskie. Kościół parafialny pw. św. Jakuba

trasa wycieczki

1 Ośno Lubuskie leży w zachodniej części Pojezierza Lubuskiego (s. 30). Najprościej dostać się do niego samochodem z autostrady A2 (14 km do zjazdu Rzepin) lub autobusem z Gorzowa Wielkopolskiego, Międzyrzecza, Słubic czy Rzepina. Bliskość węzła kolejowego w Rzepinie zapewnia połączenia z całą Polską. Wycieczkę rozpoczynamy przed ratuszem na Rynku, gdzie znajdziemy miejsce do parkowania. Cały układ urbanistyczny Ośna, zwanego ze względu na zachowane mury obronne lubuskim Carcassonne, został wpisany do rejestru zabytków. Obiekty o największej wartości historycznej znajdują się w pobliżu Rynku. Najstarsza budowla miasta – kościół parafialny pw. św. Jakuba z przełomu XIII i XIV wieku, sąsiaduje z XIX-wiecznym ratuszem, w którym obok siedziby władz

miejskich znajduje się Muzeum Ziemi Torzymskiej (otwarte wt., śr., pt. i niedz. 10–12. Informacje można uzyskać pod nr. tel. +48 95 757 60 29). Mury obronne zbudowane w XIV i XV wieku prawie na całym obwodzie (1350 m) wzniesione są z otoczaków granitowych układanych w warstwach o wysokości około 80 centymetrów. W obwarowaniach do dnia dzisiejszego zachowały się dwie baszty koliste, trzy półbaszty prostokątne z dachami, siedem półbaszt prostokątnych bez przykrycia i siedem furt. Z Ośna wyjeżdżamy ulicą Słubicką, po czym skręcamy w ulicę Gronowską i zgodnie ze znakami R1 i R67 zmierzamy do Słońska (13 km). W Gronowie na rozwidleniu dróg jedziemy w prawo ulicą jednokierunkową. Mijamy Chartów i ulicą Słoneczną wjeżdżamy do Słońska. 2 Słońsk jest dużą wsią gminną położoną na skraju doliny Warty nad Łęczą, lewym dopływem Postomii (s. 34). Na rondzie jedziemy na wprost w ulicę Sikorskiego, później WOP do placu Wolności i sąsiadującego z nim placu Zamkowego. To tu znajdują się najważniejsze zabytki wioski, która przez prawie 500 lat była stolicą zakonu joannitów. Pierwotnie zamek (siedziba mistrza zakonu) otoczony był murami i 20-metrowej szerokości fosą. Po przebudowie w 1783 roku fortyfikacje zostały usunięte, a jego barokowe założenie zniekształcone. W sąsiadującym z kościołem pw. Matki Bożej Częstochowskiej (N 52°34’12” E 14°48’19”) budynku prezentowana jest Wystawa Pamiątek Regionalnych (pl. Wolności 1). Znajdują się na niej fotografie przedwojennego Słońska, przedmioty codziennego użytku oraz pamiątki

Świat militariów i fortyfikacji Śladem miecza, chorągwi i murów obronnych. Wycieczki z historią a

UJŚCIE WARTY

Słońsk

3 31

n ka

J. Radachowskie

Czarnów 5

Stańsk

7 J. Żabiniec

Lipienica

Spudłów

Hotel Leśne Ustronie

Gronów 115

Sienno

Radówek

J. Grzybno

139

Adres: ul. Myśliwska 12, Witnica tel. +48 95 751 66 16 www.lesneustronie.pl

Podośno

Laski Lubuskie

Radów

Świniary

Hotel Bastion

Adres: ul. Graniczna 1, Kostrzyn nad Odrą tel. +48 95 752 59 70 www.hotel-bastion.pl

Chartów

Żabice 6

noclegi i gastronomia

OŚNO LUBUSKIE Lenk a

się plaża i kąpielisko. Przez Spudłów docieramy do Sienna. Tu skręcamy w lewo na asfaltową szosę. Wjeżdżamy na teren 8 zespołu przyrodniczo-krajobrazowego Uroczysko Ośniańskie Jeziora. Trasa staje się bardzo łatwa i przyjemna. Jedziemy przez 4 kilometry lekko w dół. Wycieczkę kończymy na Rynku w Ośnie Lubuskim. n

Zajazd Hubertus

Adres: ul. 3 Lutego 17, Słońsk tel. +48 95 757 27 57 www.hubertus-zajazd.pl

Zajazd Lucyna

Adres: ul. Sikorskiego 1, Słońsk tel. +48 95 757 23 51

Restauracja Słowiańska

Adres: ul. 3 Lutego 29, Słońsk tel. +48 95 757 10 20 www.hotel-slowianska.pl

imprezy w okolicy:

Słońsk. Zamek joanitów

VII–VIII Przystanek Woodstock – Kostrzyn nad Odrą VIII–IX Dni Twierdzy Kostrzyna – Kostrzyn nad Odrą VIII Lubuskie Święto Chleba – Bogdaniec

WYCIECZKA ROWEROWA

Postomi

przekazane przez powojennych osadników. Czynna jest sezonowo, od lipca do końca sierpnia codziennie w godzinach 10–16, w pozostałych miesiącach po umówieniu telefonicznym (Paweł Kisielewski: tel. +48 95 757 26 40 Henryk Radowski: tel. +48 95 757 24 45 Izabella Engel: tel. +48 95 757 22 12). Wracamy do ronda i skręcamy w lewo w ulicę 3 Lutego (DK22), by po 900 metrach dojechać do 3 Muzeum Martyrologii Ofiar Obozu Sonnenburg poświęconego ofiarom hitlerowców. W Słońsku mieścił się bowiem obóz koncentracyjny, w którym przetrzymywano więźniów politycznych. Podczas funkcjonowania obozu zamęczono i zamordowano w nim ponad 1500 osób. Po zwiedzeniu muzeum jedziemy na 4 cmentarz ofiar obozu znajdujący się w lesie przy ulicy Kolejowej (N 52°33’23” E 14°47’53”). Docieramy tam, jadąc ulicą 3 Lutego w kierunku Kostrzyna nad Odrą. Przy ostatnich zabudowaniach za ulicą 3 Maja skręcamy w lewo w ulicę Kolejową. Leśną drogą dojedziemy do cmentarza. Naszą wycieczkę kontynuujemy skrajem lasu do Czarnowa. Tu wyprawę możemy przedłużyć, skręcając za około 1 kilometr w ulicę Stańską (znaki szlaku rowerowego R1) do 5 Fortu Czarnowo – jednego z czterech fortów Twierdzy Kostrzyn. Po obejrzeniu tego zabytku architektury militarnej wracamy do Czarnowa na główną ulicę. Drogą na Górzyce, przez wieś Żabice, docieramy do 6 Fortu Żabice. Jest to kolejny, najlepiej zachowany (oprócz Gorgast) fort Twierdzy Kostrzyn, wybudowany w latach 1887–1890. Doskonale zachowały się sucha fosa z murem przeciwskarp, schrony amunicyjne, główna poterna i ziemne stanowiska armat. To jest już ostatni obiekt na trasie wycieczki. Wracamy do Żabic, skręcamy w prawo, w pierwszą uliczkę prowadzącą obok kościoła. Jedziemy drogą polną. Po 1 kilometrze mijamy dróżkę prowadzącą do 7 jeziora Żabiniec. Po drugiej stronie jeziora znajduje

Lubuskie po drodze Spis treści Lubuskie. Na tropie militarnych tajemnic sprzed wieków........... 3 Lubuskie. Mury, co historie zwycięstw i klęsk pamiętają…

Mapy znaczone orężem. Mapa obiektów pomilitarnych......................... 8 Santok. Oto klucz do królestwa.............................................................10 Przewóz. Wieża, w której straszy..........................................................12 Gorzów Wielkopolski. Nadwarciańskie skarby......................................14 Krosno Odrzańskie. Kulturalny zamek..................................................16 Strzelce Krajeńskie. Lubuskie Carcassonne.........................................18 Kożuchów. Zamek i miasto....................................................................20 Świebodzin. Zapomniany zamek...........................................................22 Szprotawa. Jedyny na Ziemi Lubuskiej zamek adaptowany na kościół...............24 Łagów. Najmniejsze miasto w Europie otoczone murami obronnymi...26 Międzyrzecz. Zamek Kazimierza Wielkiego ..........................................28 Ośno Lubuskie. Miasto otoczone murami ............................................30 Sulęcin. Dom Joannitów, mury obronne, grodzisko, wystawa w domu..........32 Słońsk. Ostatnia siedziba joannitów......................................................34 Lubsko. Książęca rezydencja w rozwidleniu Lubszy.............................36 Sulechów. Za Bramą Krośnieńską........................................................38 Zielona Góra. Bramy odwzorowane w płytach na chodnikach..............40 Żagań. Zamkowe historie......................................................................42 Drezdenko. Pozostałości twierdzy poligonalnej....................................44 Siedlisko. Palazzo in fortezza................................................................46 Kostrzyn nad Odrą. Lubuskie Pompeje.................................................48 Czerwieńsk. Skansen fortyfikacyjny......................................................50 Dobiegniew. Wspomnienia Woldenberczyków.......................................51 Międzyrzecki Rejon Umocniony.............................................................52 Lubrza. Militarne ciekawostki...............................................................54 Stary Dworek. Grupa Warowna Ludendorff – niedostępne podziemia i tajemnice .................................................56

Boryszyn. Pętla Boryszyńska – fortyfikacje Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego....................................................................................58 Pniewo. Grupa Warowna Scharnhorst...................................................60 Witnica. Muzeum z nieprawdopodobną historią założyciela.................62 Drzonów. Lubuskie Muzeum Wojskowe................................................64

Ożywiając minione epoki. Rekonstrukcje bitew, turnieje rycerskie

Mapy znaczone orężem. Mapa imprez związanych z turystyką militarną................................66 Wykaz imprez........................................................................................68

Śladem miecza, chorągwi i murów obronnych. Wycieczki z historią

Zielona Góra – Krosno Odrzańskie – Lubsko – Nowogród Bobrzański / Krzystkowice – Zielona Góra .....................73 Gorzów Wielkopolski – Santok – Międzyrzecz – Pniewo .......................76 Świdnica (Muzeum Archeologiczne) – Drzonów (Muzeum Wojskowe) .........................................................78 Kostrzyn nad Odrą – Fort Sarbinowo – Kostrzyn nad Odrą...................80 Zielona Góra – Czerwieńsk – Brody – Bródki – Pomorsko – Zielona Góra......................................................................................82 Ośno Lubuskie – Słońsk – Fort Żabice – Spudłów – Sienno – Ośno Lubuskie..................................................................................84

ISBN 978-83-8009-168-9

URZĄD MARSZAŁKOWSKI WOJEWÓDZTWA LUBUSKIEGO

ul. Podgórna 7 65-057 Zielona Góra tel. 68 45 65 200 fax 68 45 65 296 kancelaria.ogolna@lubuskie.pl

Gorzów Wielkopolski

WARSZAWA

Zielona Góra

PROGRAM REGIONALNY

UNIA EUROPEJSKA Europejski Fundusz rozwoju regionalnego

NARODOWA STRATEGIA SPÓJNOŚCI

Fundusze Europejskie dla rozwoju Lubuskiego Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego oraz z budżetu państwa w ramach Lubuskiego Regionalnego Programu Operacyjnego na lata 2007-2013