As galegas nas letras

I DÍA DAS GALEGAS NAS LETRAS 2014

DOROTHÉ SCHUBARTH

www.asega-critica.net

ATURUXO POR DOROTHÉ SCHUBARTH MANIFESTO D’A SEGA PARA A CELEBRACIÓN DO DÍA DAS GALEGAS NAS LETRAS

Dende tempo inmemorial a escrita fixo de si unha maneira de perdurar. De traspasar a morte. De manter e alimentar un pobo, unha lingua, unha cultura. Cada palabra mantida alén da memoria finita dos seres humanos, cada texto que se foi gardando no acervo das bibliotecas e dos arquivos construíunos dun certo xeito. Mais entre todas as súas liñas naceron fondos silencios. Silencios que durante tempo nos quixeron facer crer que contiñan o nada. Mais como calquera boa musicóloga sabe, o silencio é parte fundamental da música e contén tanto valor coma o son.

Neses silencios da literatura escrita estivemos sempre nosoutras. Nun tempo breve por analfabetas. Noutro moito máis longo que perdura ata a actualidade por descoñecidas e minusvaloradas. Mais en todo momento, nunca deixamos de falar. Escribimos nas nosas voces as historias das nosas vidas, dos nosos pensares, saberes e coñecementos. O noso humor, a nosa maneira de arrepoñernos aos papeis dados. A nosa letra estivo sempre viva, e así continúa.

Vimos dunha estirpe de mulleres que crearon textos para cantalos, que compuxeron música de palabras. Elas, que foron feitas silencio polo peso dunha tradición patriarcal que ditamina para eles os nomes e para elas o anonimato do “colectivo”.

Ata que chegou ela. A primeira que ousou poñer os nosos nomes a cada unha das composicións. Facernos por fin visibles.

Facernos donas mediante ese simple xesto dunha tradición cooptada, como tantas outras. E haberá quen diga que a tradición é un 3

“ben común”, mais este non pode sosterse mantendo de xeonllos ás mulleres, unha vez máis. Porque para nosoutras, as que cantamos e escribimos hoxe, saber que foron outras as que antes cantaron e escribiron non é un feito menor. Dános unha lexitimidade que está moi lonxe de entender a autoría como autoridade e propiedade senón máis ben como o acceso á condición de suxeitAs, á condición de persoas con dereito a ter a nosa propia voz recoñecida na sociedade. Dela, da voz, emanan o resto dos dereitos, o dereito ao noso corpo, á nosa liberdade, á nosa vida mesma. A que ninguén nos diga: cala que ti diso non sabes. Ou aquilo de “non hai mulleres que...”.

Hai quen di que os seres humanos seremos unicamente quen nos lembre. Seremos quen garde os nosos nomes, quen aturuxe os alalás cos que demos saída ao pasar dos días, ao humor, ao sentir, ao pensar, ao coñecer, ao que sabemos e aprendemos.

Quen garde, en definitiva, o texto dos nosos afectos. Ese foi o traballo de Dorothé Schubarth.

Igual que facemos o corro para bailar, igual que as voces das cantareiras enganchan as unhas coas outras, quen hoxe escribimos debémoslles ter o noso nome propio, a nosa voz inscrita mesmo nas marxes da literatura a aquelas que cantaron antes.

A aquelas que construíron o maior acervo literario de lingua galega: a lírica popular. Se nós temos voz é porque houbo quen foi quen de conservala e aínda máis importante, quen foi quen de recoñecela como de nosoutras, lonxe deses discursos da “comunidade” nos que as mulleres ficamos invisibles. Ese foi o traballo de Dorothé Schubarth que hoxe celebramos, vindicamos e recoñecemos.

4

ANDREA NUNES BRIÓNS 1. IR AO MUÍÑO CON ELAS

Así, tralaralará, imos cantando Así, tralaralará, imos facendo rede, e facendo e refacendo imos tras as súas voces.

Nas corredoiras escóitase o “Ana-come-pan-Ana-come-pan-Ana-come-pan” e a Ana que come o pan após repartir entres outras os anacos, Ana come ollando e escoitando -redonda, chouteira, ou golpe“tacataca tacatá tacatá” -ribeiranas e contrapasos“Tacatacatam-tacatan-tan” no ritmo da xota galega.

E na alborada compás de 2x4 ou 6x8, mentres a muñeira nova se acentúa; “tácata-tácata-tácata-tán” Tan… tan…tanto que saber desas voces sen nome, que cantan cantigas de ninguén e o tacatacatán taca tan tan, que nos ensinan, tacatacatán taca tan tan, das cales bebemos.

O canto vello, adaptado de Lobeira, Antonia de Viveiro dalle a muinheira de novo Trán-si-to, trán-si-to, trán-si-tando os límites, Transitando estamos, as vilas e aldeas todas da Galiza dos 80 5

Perduran os versos e agora soa un valse (como unha xota pero máis lento) “Párabarabam-párabarabam-párabaraban” E xa imos dar a despedida, imos tocar a derradeira, agora muñeira vella que di “papára papára papára papára” e non para, “papára, papára, papára, papára” E non pares.

2. DE RECOLLEITA

*Ancares, Arzúa, Baixo Miño, Bande, o Bierzo, Camariñas, Campobecerros, carballiño, Castro Caldelas, Chantada, Courel, As Cruces, A Estrada, A Fonsagrada, Forcarei, O incio, Mazaricos, Meira, Mezquita, Misa Vella, Muxía, Ordes, Outes, Palas de Rei, Ponteceso, Pontedeume, Portomarín, Rias Baixas, Ribadavia, Santa Comba, Compostela, Sobrado, Taramundi, Teallo, Verín, Viana, Vilardevós, Viveiro…

En tantos, tantos lugares, resca(n)tando as tantas, voces de tantas.

6

*Localizacións onde Dorothé Schubarth estivo de recollida.

MERCEDES PEÓN

ÁS VECES AS COUSAS CADRAN SEN SABER POR QUE

Hai unha tempada comecei a reflexionar que era sumamente importante plasmar nalgún documento ou artigo o que estaba a acontecer no eido da transmisión oral e visual en Galicia. Fixen tres intentos con maior ou menor acerto titulados, tradición e xénero, o xénero no baile tradicional” e agora estou con “doxas, e creación colectiva”.

Esta necesidade comezou ao volver dun período de distanciamento do movemento xurdido a finais dos 80, o cal denomino a “revolución das tocadoras”, e no que participei activamente durante 20 anos. Esta revolución foi a que puxo en seria evidencia que algo pasaba no que se denomina folclore, que se supón representa aquelo co que nos sentimos identificadas. Aconteceu algo de tal autenticidade que revolucionou o circuíto artístico folclórico, algo escandalosamente presente na verdadeira creación colectiva de micro pobos espallados por toda Galicia, ausente nos grupos folclóricos do momento e inexistente no imaxinario galego urbano, refírome ás pandeireteiras. Creadoras de coplas, regueifeiras, directoras dos seráns, centro da festa porque elas son a música, desinhibidas, sexuais, empoderadas, creativas, bailadoras. Todo isto saíu á luz cando dende grupos folclóricos se tomou a iniciativa de pescudar que acontecía na transmisión oral, pero dende a perspectiva da xente dos grupos folclóricos, sendo unha mestura de pensamento artístico e tradicionalista.

Xa daquela houbo críticas porque as mulleres tomaron o protagonismo cal unha enxurrada. As críticas viñan directamente do imaxinario capitalista, dalgúns gaiteiros despistados que tampouco facían ningunha pescuda por saber os significados das muiñeiras que comezaban a soar grazas á mesma mentalidade 7

na procura de autenticidade, sen decatarse da relación que podería haber entre claqueos, estruturas,ornamentacións e baile.

Aínda así, o transo ternario, o poderío das voces e con elas a palabra, tomaron o centro da atención na escena folclórico coreográfica musical galega.

Mentres acontecía isto, Dorothé Schubart viña de rematar o seu “Cancioneiro Popular Galego”, publicado no ano 1984, tras un intenso traballo que abrangue 38 zonas xeográficas galegas e raianas.

Isto do que falo dende o punto de vista dunha folclorista galega foi o que creo que dende o punto de vista dunha musicóloga como Dorothe a fixo ficar na nosa terra 5 anos intensivos e botar 10 anos indo e vindo axudando a comprender e analizar o seu traballo. Viña na procura de romances europeos dende centro Europa, levaba anos pescudando e cando chegou a Galicia ficou 10 anos, abraiada pola riqueza de melodías, ritmos e sobre todo pola cantidade de informantes. Mulleres que tiñan vivo no seu imaxinario as relacións sistémicas que lles facían ter toda esa información. Para unha científica como Dorothé era auga pura dun manancial, algo moi difícil de atopar no continente europeo no que se levaba movendo dende había anos.

Lembro unha conferencia que dera no Consello da Cultura Galega. Estivo facendo un paralelismo durante unha hora tomando unha melodía ad libitum galega cunha melodía recollida en Romanía idéntica, non lle interesaba a ornamentación nin a interpretación, estaba centrada en ser o máis rigorosa posible na deconstrución non dun concepto senón dunha melodía e así fomos quen de identificar o similares, por non dicir idénticas, que eran. Abrira unha porta para relacionar ambos os dous pobos, tanto no eido lingüístico, con Antón Santamaria, como melódico. Fora maxistral. Lembro outra onde nos fixera reflexionar sobre a mínima partícula que faría identificar unha 8

ribeirana, rodeada de estudantes de música e musicoloxía en Santiago de Compostela, ninguén lle soubo contestar porque para iso haise que parar a escoitar a inmensa beleza das ribeiranas e abraiarse co minúsculo.

Baixo a miña modesta opinión gustaríame transmitir que Dorothé é unha académica relacionada co que realmente acontece na cultura musical de transmisión oral aquí e agora, sacando os coñecementos analíticos da universidade ao campo e este agasallouna con creacións de centos ou miles de anos creadas por milleiros de persoas, sen liderados pero con autoras que foron aportando pingueira a pingueira melodías perfectas, porque se non o fosen non perdurarían a través dos séculos, letras con estruturas abertas, creadas para a comunicación máis directa sumida nun transo corporal musical.

Hai imaxinarios paralelos ao capitalista occidental que teñen que ver co ecolóxico, coas relacións e a creatividade que xurde pola comunicación co que nos rodea, sen xéneros, sen arquetipos pechados, con mulleres que soas ou non, por propia elección ou non, criaban, traballaban, vendían o que colleitaban e, claro está, tiñan o seu transo nunha comunidade onde os seráns liberaban do cotiá. Non había nin hai esa submisión agachada na feminidade aprendida das castas sociais máis distantes co pobo, para diferenciarse e codificar o coñecemento.

Dorothé tratou á xente de Galicia que visitaba para transcribir o que sabían con sumo respecto e afecto, e regalounos un cancioneiro extenso e sobre todo un método que, como lle escoitei dicir, podería haber outros pero este foi o que escolleu, para catalogar as nosas melodías, algo do que careciamos totalmente. Simplemente é unha científica sensible e identificadora de verdadeiras xoias con nomes e apelidos.

Pódovos dicir por experiencia que o noventa por cento da información vén da man de mulleres, mulleres e homes que son 9

coma bibliotecas de sabedoría e se algo non ten importancia é a cantidade porque para min non existen os xéneros, non acepto esa catalogación, non teño ese acordo na miña cabeza. Por iso véxome na obriga de dar outro punto de vista @s folcloristas ou simplemente amantes da tradición para que, se é posible, repercuta na transmisión xa dirixida nas clases e por extensión nos seráns modernos.

Admitindo por un momento eses acordos de xéneros e de funcións limitadas para cada un e unha de nós, é moi curioso que non haxa o mesmo empeño en descualificar os grupos de pandeireteiros, porque nunca os houbo, que nunca saquen punto as mulleres, e se o fan sexa anecdótico, e alén dos folcloristas, xa metidas no mundo da gaita, que se siga descualificando ás pandeireteiras porque imitan como cantaban as vellas e que así non se cantaba etc. Esas mulleres moitas eran máis novas ca min e evidentemente na descualificación latexan outros intereses. Ata Miguel Anxo Murado no seu libro “Outra idea de Galicia” refírese ao que eu denomino revolución das tocadoras como algo anacrónico, pero 5.000 cantares recollidos neste cancioneiro nos anos 70-80 nun verxel cultural non é anacrónico, é de aquí e de agora.

Por iso gustaríame introducir o concepto fantasía de aceptación.

Despois de andar polos mundos da composición musical, volvín a atoparme con seráns modernos, feitos pola xente que pertenceu a esa revolución das tocadora, ou xa alumnado que aprenderan en clases e tiveron pouca relación coas señoras sabias de Galicia. A poucos funme decatando de que a doxa actual capitalista reflíctese no ensino cunha escala de valores totalmente arquetípicos, masculino e feminino segundo nos fai asimilar a doxa actual do mundo occidental. Por unha banda, a xente que estivo en contacto directo coa verdadeira creación colectiva trasladou en 10

moitos casos o que viran á doxa de poder económico social, transmisora de prexuízos polos que se palpa violencia simbólica cara ás mulleres, e xa nin falar de calquera outra forma de xénero que para certas prácticas no ensino non teñen cabida.

Galicia segue a ser abraiante, estas miles de persoas do folclore son as que están dando vida e continuidade a algo único, a unha linguaxe músico corporal que nos identifica totalmente e nos relaciona co hábitat onde vivimos. Gustaríame iniciar unha chamada de atención para identificar os pensamentos tóxicos vidos da doxa de poder actual e enxuizar as nosas fantasías de aceptación onde cremos que o que facemos e reflexionamos está realizado con verdadeira autonomía. Por esa fantasía de aceptación podemos caer no erro de magoar o noso sistema ecolóxico musical. Por unha banda, refírome ás tocadoras da creación colectiva, por ser elas as donas da festa, porque non hai que custodialas senón todo o contrario xa que non estamos a súa altura, nós non temos as súas vivencias, e moito menos apropiarnos por mor do anonimato das súas expresións e en consecuencia eliminar unha parte da nosa historia contemporánea.

Por outra banda estase diluíndo calquera empoderamento das mulleres nos seráns actuais con pensamentos tóxicos, coa fantasía aceptada de submisión, feminidade e sempre nun segundo plano onde non moleste e apoien a exaltación masculina.

Dorothé Schubart segue a ser un ar fresco polas súas prácticas, fóra de toda dúbida dende o punto de vista académico formal, e ao mesmo tempo por ser impecable no humano e no social, sen máis, polo traballo que realizou neste país tanto na forma coma no contido. Alén de ningún tipo de análise político social ela agasallounos cun traballo inxente con nome de muller.

11

OLGA KIRK SEMENTE

Dorothé Schubart unha muller estudada, musicóloga, que desempeñaba desde 1971 a cátedra de harmonía e contrapunto na Academia de Música de Lucerna, en Suíza, chega ao noso país nos anos 80, a unha civilización que tiña un modelo e unhas pautas moi diferentes ás centro-europeas.

Desde Lucerna fixera un enorme traballo de investigación sobre a música popular centro-europea, especialmente nos Balcáns e o Cáucaso, co cal tiña xa unha experiencia investigadora moi ampla.

Chegou aquí coa idea que alguén lle comentara do grande atraso que levabamos en canto a desenvolvemento pero tamén en canto a investigación e estudo da nosa música tradicional.

Polo que ela ten manifestado, máis que atraso no desenvolvemento ela viuno como diferenzas sociais con respecto a Europa, pero si que se decatou que non se fixera un traballo profundo na investigación da tradición popular oral, sobre todo cantada, e da importancia que podía ter para a nosa cultura, algo do que non se decataban nin os propios posuidores de tal riqueza.

Tivo que resultar verdadeiramente transgresor que chegase unha muller soa, que se valía por si mesma, estudada, europea, sen falar a nosa lingua, ata aquí que acababamos de conseguir unha certa e escasa independencia marital. Parece que estamos falando de hai centos de anos, cando son simplemente trinta, pero hai que ter en conta as grandes conquistas feministas destas tres décadas, por moito camiño que nos falte por percorrer.

Para min a gran conquista de Dorothé, ademais do seu encomiable labor investigador, foi a súa capacidade de chegar a unha casa, e establecer unha relación de amizade e confidencias cos donos da casa, pero especialmente coas mulleres. Se estudamos o 12

seu cancioneiro veremos a grande cantidade de mulleres informantes, o que nos dá a entender quen eran as grandes salvagardas e transmisoras da nosa cultura.

Xustamente uns poucos anos despois da publicación da súa grande obra galega, empezou a eclosión dos grupos de pandereteiras. Ata ese momento, os gaiteiros, homes no 99%, ostentaban o título de únicos coñecedores e representantes da música tradicional galega. Falamos por suposto, da xente das urbes que formaba cuartetos ou actuaban cos grupos de baile tocando a gaita, e que descoñecían por completo, practicamente en moitísimas ocasións chegaban ata o desprezo, o que sucedía no rural e ignoraban de que maneira ía evolucionando a tradición.

Pois ben, nese marco empecei a tocar a pandeireta. Ao principio só era tocar para acompañar aos gaiteiros e pasaron anos ata que se presentou ante min a posibilidade de cantar coa pandeireta, e coñecín por que iso sucedía así. A primeira vez que vin unha muller maior tocando e cantando, tiña eu 15 anos e foi en Seia, Malpica de Bergantiños. Pareceume unha revolución: a muller maior era unha revolucionaria porque foi quen de agarrar a pandeireta e poñerse a tocar e cantar diante duns descoñecidos e obviando os posibles comentarios maliciosos dos veciños e veciñas.

Pareceume tan auténtico e puro, que o meu interior tamén se revolucionou. Provocou un cambio de concepción sobre o folclore (con todas as virtudes que esta nomenclatura implica) e fixo que desaparecesen as barreiras imaxinarias que de maneira sutil estaban na miña mente e que na miña nenez me facían pensar que sempre tería que haber algún home marcando “o ritmo”.

Empecei a coñecer o traballo de Dorothé por aquela época e marcou todo o meu xeito entender a música do país, pero de igual forma, aprendeume a ver e valorar a importancia da muller na pervivencia, conservación e divulgación, xa que hoxe somos máis mulleres que homes as que nos dedicamos a isto, e non hai mellor froito que o que unha sementa e logo recolle.

13

ISABEL REI SAMARTIM NO ARAEAL DA ULHA

(15 DE AGOSTO DE 2014)

Há cousa de cento e cinquenta anos, não muito longe deste lugar em que nos encontramos, uma fascinadora senhora tocava a sua guitarra sentada no jardim do paço com a vista perdida no verde vale da Ulha. Os olhos claros e a imponente figura de Avelina Valladares dedilhavama composição duma peça íntima, breve testemunho do seu interior. Dentro da casa soava um piano que a família tinha trazido de Samora em carro de bois. Os fluentes dedos da Luísa corriam sobre as teclas introduzindo o tema e, ao instante, as irmãs Segunda e Isabel começavam a cantar: “Passei pola tua porta, erguendo os olhos e vim-te.

Não che pude dizer nada, não sei como não morrim-e”.

Era a estrofe que Preciosa de Roque lhes cantara semanas antes, pelas festas do solstício, e que Marcial tinha preparado para juntar às outras num cancioneiro que estava a elaborar. O violino, recém tocado, descansava sobre uma das poltronas da sala de música e, como o Sérgio não estava, a flauta sonhava silenciosa as melodias que lhe percorriam o corpo quando levadas do alento do seu dono. Na Casa Grande de Vilancosta passava-se o serão, como muitos outros serães daquele cálido mês de agosto.

Pode que isto tudo e o nome de Preciosa de Roque seja invenção minha, ou eu uma invenção dela, mas seja como for,com esse nome ou com outro, muitas Preciosas de Roque existiram na vida dos primeiros recolhedores de cantigas. Era o ano 1867 quando Marcial Valladares dedicava às suas irmãs aquele can14

cioneiro feito de melodias populares, que as gentes de Berres puderam escutar interpretadas a canto e piano, como Schubert tinha feito decadas antes com as canções populares da sua terra.

E foi de lá, da Mitteleuropa, de onde chegou um século depois outra Schubarth, nossa Dorotea.Nos tempos em que a primeira autoestrada abria o ventre dos montes entre a Crunha e Compostela, ela começava uma épica viagem pela Galiza seguindo o exemplo deFontão, visitando aldeias e lugares, encontrando-se com as pessoas e suas famílias. Meteu-se em convívios, fiadeiros, leiras e lareiras, sentiu como o estar arredor do lume morno estimulava a fantasia das gentes que depois dos trabalhos do dia rompiam a cantar e tocar em arroutos de memória imemorial. Ela a desfrutar e tomar notas. E tudo a ficar gravado em fitas cassete, uma pequena vantagem dessa modernidade que nos condenava à desaparição.

De Viveiro a Vilardevós, de Candim a Ribadúmia, o mapa das cantigas galegas não se fizera num dia nem em dous. Foram precisas as constantes visitas anuais da Dorothé, o saber achegar-se às pessoas e a paciência da espera, necessária para o agrumo das sensações que traziam o canto, os contos, a música, o baile. Durante cinco anos rastrejou as ilhas de conhecimento popular que eram @s avós para elaborar os sete volumes do seu Cancioneiro Popular Galego, publicado na década de oitenta em sucessivas edições.

Hoje queremos dedicar os nossos labores à melhor homenagem dessa mulher, suíça e galega que com tanto acerto estudou onosso sentir musical. A sua tarefa continua a memória das Preciosas de Roque, como fizeram as Avelinas e as Rosalias, intérpretes que souberam transmitir-nos a beleza das fontes musicais da terra. A publicação do cancioneiro dos Valladares, em 2010,é mais um contributopara o conhecimento, difusão e identificação com o nosso passado cultural.

15

Aqui, nos verdes campos da Ulha, no mês de agosto de 2014, damos por recebido esse tesouro vivo que é nossa música e declaramo-nos conscientes de que depende de nós para existir.

Adornado o cabelodas antigas grinaldas, pulsamos as cordas com renovada energia para que as árvores testemunhas ouçam,nas nossas vozes e nas das crianças, os galegos cantares feitos de folhas novas.

16

OLGA NOGUEIRA CANTAREIRAS E GUERRILLEIRAS DA CARA B

Debera escribir de Dorothé Schubarth, pero vou escribir de Florinda Couñago Miguez, a miña avoa. Porque puido ser unha das entrevistadas por Schubarth no seu roteiro musical por Galiza. E ela teríalle cantado as cantigas vellas (transmitidas durante xeracións) e tamén as novas: as da súa mocidade, as da guerra. A min cantoumas todas. Contra o medo, para o sono, no xogo e como memoria. E a canda elas, mamei a súa visión política da vida. Cantando, si, pero sabendo o que se canta, e atenta ao que se escoita.

“Si los curas y monjas supieran / la paliza que van a llevar / subirían al coro cantando / libertad, libertad, libertad. (Risas) Isto non se canta”. Esta canción para min sempre foi así. Coa coda final incluída. Porque así ma cantou miña avoa sempre. Con aviso final. Pero cantando nela unha e outra vez. Muiñeira bonita onde as haxa. Aprendizaxe 1.

A miña avoa cantaba e bailaba no serán. Facíao ela, facíano as súas irmás, e as veciñas, e a parroquia enteira. Non cumpría un Luar nin catro camións trailers para mobilizar a festa. Era comunitaria e todo o mundo participaba porque sen vida social non se pode sobrevivir, e sen música tampouco. E como non había radio, nin televisión, nin se tiña coche propio nin internet... pois había que “saber cantar e bailar e tocar a pandeireta”.

Desaparecido ese contexto a min custoume moitísimo sacarlle unha cantarela ou un punto de baile aos meus avós. Por iso recoñezo e admiro o traballo de Dorothé, por ter conseguido -ela si- arrincar ese legado musical das súas gorxas. Igual axudou o seu acento suízo...

17

E volvo á guerra. Porque me parece un feito tan grande na vida desa xeración (a que lle cantou a Dorothé) que me sorprende que non saia máis no Cancioneiro. Os meus avós levábana tatuada. El polos tres anos de metralleta en man. Ela polas vivencias da trastenda. Literal. Cosía para unha familia de republicanos de Redondela que rexentaban unha tenda. Tiveron que camuflarse e coser guerreiras para o exército nacional. Estiraban o xénero para que tamén saísen algunhas para os republicanos. A miña avoa pedalaba na Alfa e, no peto de cada chaqueta, incluía un escrito a man. A penas o seu nome. Por veces tamén o enderezo. Coa esperanza de que algunha lle chegase ao meu avó. Nunca lle chegou. Pero ela si recibiu algunhas cartas dos combatentes. O silabeo do seu nome no campo de batalla debeu ser música celestial contra o estrondo da barbarie. Aprendizaxe 2.

Outra das actividades da trastenda era a elaboración de empadas de xoubas para os presos republicanos da illa de San Simón. Ao rematar a xornada de costura, amasaban, cocían e ían a Cesantes para que o barqueiro llelas levase. Na vila era coñecida a miseria da illa e as mans sensíbeis axudaban como podían. Eles e os presos vascos do Upo Mendi, barco-presidio que fondeou na enseada durante meses, recibiron empadas, que estes últimos agradecían cantando. Ela contábame das súas voces masculinas cantando desde o barco, e elas, mozas, na beira, escoitando:

“Esta cerca, siempre más cerca, el día santo de libertad, de libertaaaad / el recuerdo, siempre viviente, del Upo Mendi que durará, que duraráaaa/ somos los hombres del honor, porque tenemos corazón, sabemos luchar”. Aprendizaxe 3 Pero eu penso que a aprendizaxe máis valiosa da miña avoa

18

Florinda, a través de Martina (a miña nai) e de min mesma, non é para nada a da conservación. É a da revolución permanente. A da guerrilla feminina activa. Atentas ao perigo (que o hai) pero dando o peito. Non esquecendo o repertorio das que foron antes ca nós, pero actualizándoo, renovándoo e, por suposto, improvisando.

Nese sentido lembro un conto, de hai anos, sobre Dorothé Schubarth. Seica “o patriarcado”, en recoñecemento, lle ofreceu pór o seu nome a unha rúa de Compostela, e seica ela, lúcida, lles retrucou que o mellor que lle podían ofrecer era facer accesíbel o Cancioneiro aos músicos, para que o escoitasen e fixesen del un pandeiro (a redacción é miña). Xa daquela os libros estaban esgotados e eran moi difíciles de conseguir. Hoxe en día, na web da Fundación Barrié pode consultarse e escoitarse online o Cancioneiro Popular Galego de Dorothé Schubarth e Antón Santamaría. Se podedes, facédeo. Non digo máis.

19

SUSANA SÁNCHEZ ARÍNS

AO AGHINALDO IMOS AO GHINALDO ANDAMOS

Los pajarillos cantaban celebraban noche y día cada uno con sus cantos viva José y María La sagrada reina y salve y su esposo san José encinta de nueve meses cogieron camino a pie es preciso dueño mío buscar posada con tiempo que se va aproximando la hora del nacimiento Allá por la media noche parió la virgen María tanta era la pobreza que un pañuelo no tenía bajó un ángel del cielo ricos pañales traía unos eran de holanda otros de holanda fina otros de seda bordada donde cristo se envolvía

No Fojo, a minha aldeia, ninguém sabia dançar, cantar nem tocar (o da música completa era para outros lugares). Quando as rapazinhas do grupo Abrente botavamos uma moinheira, ninguém saía ao campo a acompanhar-nos na baila. Quando a minha irmã Irene ensaiava com a pandeireta, nenguma vizinha assomava por cima do valo para corrigir-lhe as punhadas ou as coplas. E quando Pablo andava a voltas com os ponteados da gaita, ninguém acodia dizendo essa sei-na eu. Porque no Fojo ninguém sabia cantar nem tocar.

Foi uma enorme surpresa quando, uma tarde de novembro ou dezembro, não lembro, Pablo veu buscar-nos à casa. Combinara no teleclu com Virucha e Carmem da Quenlha. O teleclu do Fojo era uma casinha com paredes de papel que naqueles tempos malarranjaramos para ter como local próprio e juvenil. Ensaiavam vários grupos musicais e a estética do espaço era do tipo casa okupada: móveis resgatados dos faiados e das palheiras, asseio 20

básico, cartões de ovos nas paredes e cheiro a tabaco. Para as línguas marmuradoras, espaço de vício e perdição. Por isso, que Virucha e Carmem foram ao teleclu era uma surpresa. E mais surpresa foi saber a razão: iam aprender-nos uns cantos de reis.

Se no Fojo ninguém sabia cantar...

Carmen nasceu em 1910, agora anda nos 94, e lembra quando em 1926, ponhendo as patacas na casa de Ventosela, passou um zepelim por cima da sua cabeça. Quando nos cantou os reis andava nos 80 (é pois, falo-vos do ano 2000) e não fazia mais que porfiar com Virucha sobre as palavras dos versos ou a tonada das coplas. Carmen sempre gostou da gente moça e não se me fazia estranha entre nós, mas Virucha... Era a nossa vizinha de em fronte de toda a vida, não a lembro a sorrir ou fazer um carinho nunca, e vê-la ali sentada, naquele sofá de escai, aceitando o convite a café, semelhava bricandeira. Virucha teria hoje 81 anos, é dizer, era muito mais nova que Carmen, de aí os trasacordos. Uma dizia que fora mais anos a cantar os reices e que sabia melhor as letras; a outra retrucava que era mais nova e tinha melhor memória... mas forom cantando. Virucha contavanos que ela participara nas últimas saídas a cantar. Depois dela já ninguém pedira aguinaldos.

E aprendemos três cantos, que nomeamos Caminito, Los pajarillos e Casinha Nova. Como Pablo estudava músicas várias, preparou as partituras, ensaiou com o acordeão e pugemos dia para ensaiar. E como aquilo era um acontecimento (lembrade que no Fojo ninguém sabe cantar, bailar nem tocar) decidimos gravar os temas. Daquela não tinha todo o mundo portátil, assim que tomamos de maneira furtiva o computador de mesa a meu pãe, no que instalaramos um programa de edição de som, e levamo-lo numa carretilha para o teleclu. Todo pola cultura!

E assim, o 24 de dezembro de 2000, juntamo-nos para gravar, cantar e tocar (dançar já era muito) Pablo Bernardo, 21

Natália de Pernaviva, Xermán de Couso, Manuel de Otero e os Arines todos, Irene, Carmela, Xurxo, Inhaqui e esta que escreve; andavam de espectadores os meninhos da aldeia, Manuel e Bárbara de Ferrim.

A gravação foi divertida (ainda existe o CD que o corrobora) porém o melhor foi a festa. Porque o 5 de janeiro de 2001 lá nos juntamos todas para cantarmos os reis polas casas do Fojo e polas da volta. Começamos na de Virucha, que não dava creto ao que escuitava e via: gente moça celebrando os reis passados mais de 50 anos. Não se animou a acompanhar-nos, mas sim Carmem, que foi a segunda a quem lhe pedimos o aguinaldo, castanhas, chouriços, fabas e torresmos. E assim como para nós foram inesperadas cantadoras Carmem e Virucha, nas casas do lugar foi grande a surpresa do chamado noturno. Nalguma acirraram os cães pensando-nos ladras (também o faziam quando corriamos o entroido). Em muitas abriam as portas amedonhadas para depois convidar a passar, e lamentavam não saber da visita para ter preparado um biscoito, uma rosca, o aguinaldo. Porque em todas as cozinhas, de súbito, emergia a memória daquelas noites de reices arrombadas em faiados e palheiras, como os móveis do teleclu, para serem substituidas por programação televisiva especial.

Para nós cantaram Carmem e Virucha, mais antes o figeram, em fevereiro de 1981, para Dorothé Schubarth, Cecilia, de 71 anos e outra Carme, de 67. Eram do lugar de Fontenlo, em Codeseda, e cantarom o Caminito, tal qual o aprendemos nós.

Também o cantou em Calhobre e fragmentado, Mercedes, que em 1979 tinha 79 anos, é dizer, era vinte anos mais nova que Carmem da Quenlha. E no Cancioneiro de Dorothé aprendo que o nosso Caminito não é outra cousa que um canto sobre um dos temas do ciclo natalício, a fugida a Egito da Virgem, José e o Meninho, e dentro deste, o encontro com o cego. A que nós 22

chamavamos Los pajarillos é uma versão, que não encontro literal no Cancioneiro, do nascimento de Jesús. Parece-me diferente das que recolheu Dorothé porque variam as assonâncias.

Porém aparecem parte dos pareados enjertados naqueles que cantaram Sergio, Chola e Rosa, em Abuime, o Savinhau, no ano de 1980, ou dos que lhe botaram no Entrimo, na outra ponta da Galiza, em 1983, Julia, Cholos e Rosa. E a que nós chamabamos Casinha Nova são dous cantos diferentes junguidos pola melodia: um canto sobre o tema do meninho perdido, que cantamos quase como o fez em Toques Ramona, que tinha 79 anos em janeiro de 1980; e uma despedida do aguinaldo semelhante à que cantou Maruxa em Moinhos, nas terras de Bande, em 1981.

No lugar do Fojo, no ano 2000, alguém aprendeu a cantar e tocar. É certo, ninguém sabia de Dorothé Schubarth, porém, sem saber dela, no fundo, sabiamos.

Como mudou a nossa imagem de Virucha e Carmem após aquele Natal. E penso que elas olhavam para nós e o nosso teleclu, duma outra maneira. E desde aquela tarde em que aprendemos que no Fojo havia quem sabia cantar e tocar outro pensamento começou a percutir no coiro da minha cabeça: que tanto dano fez o franquismo na alegria...

23

CHÉVERE

AS FILLAS BRAVAS, TEATRO CON PERSPECTIVA DE XÉNERO

Ai, chamáchesme filla brava coidaches que me ferías non me sinto avergonzada se era eso o que querías.

Vai para catro anos estreamos un espectáculo protagonizado pola cantante dunha orquestra de pachanga. Ela chamábase Yeni, aparecía no escenario cunhas gafas de sol que lle cubrían media cara e arrincaba cun tema de Police que seguramente moitas escoitamos nalgún momento de baixón, aquel que empeza dicindo Every breath you take como se tal cousa e acaba repetindo obsesivamente unha ameaza, I’ll be watching you, i’ll be watching you..., hei estar vixiándote. Ese foi o título do traballo. Unha obra que deseñamos e construímos pensando nun público maioritariamente adolescente e xove, ese que vai seguindo á Panorama, que ve os vídeos de Miley Cyrus, que sabe de memoria as cancións de Shakira ou Malú, que imita a Beyoncé e móvese a ritmo de reguetón. Porque é tan escandalosamente normal asimilar inconscientemente os valores que transmiten as baladas románticas que decidimos desvestilas para deixar en evidencia o que se agocha detrás desa música aparentemente neutral e apolítica. O que descubrimos foi a potencia enorme do teatro para cuestionar significados establecidos e denunciar o adoctrinamento imposto polo sentido común.

As rapazas que estaban no público identificabanse ata tal punto con Yeni, unha muller que acababa de experimentar o que supoñía ser acosada e maltratada por un home que dicía que a quería, que ao rematar a función moitas delas acudían ao camarín para expresarlle á actriz que a interpretaba a súa soli24

dariedade e ofrecerlle o seu apoio. Aquilo era teatro, pero a intensidade coa que esas rapazas viviran a historia de Yeni fixo que unhas cancións mil veces repetidas soasen para sempre distintas na súa voz. O personaxe de Yeni viña de repolitizar a música comercial incorporándoa a un relato emocional escrito en primeira persoa. Entón fumos perfectamente conscientes de que as emocións son o camiño máis directo para cambiar as mentalidades. E o teatro, a canle más eficaz.

Despois de varios anos percorrendo toda Galicia con esta peza, agora chegou o momento de atopar novas historias para alimentar este teatro con perspectiva de xénero no que seguimos empeñadas en Chévere. A procura dunha historia axeitada que sirva de soporte para transmitir o que queres dicir segue sendo a parte máis difícil do proceso de creación. No noso caso, tiñamos claro que había que manter aqueles elementos que impactaran tan profundamente no público en I’ll be watchin you, nomeadamente a identificación emocional co personaxe de Yeni. Pero ao mesmo tempo, había que ofrecer algo moi distinto para evitar que a sensación de rutina ou repetición amolecese esa carga emotiva. Ademais, tiñamos claro que desta vez a muller que estivese no escenario non ía ser unha vítima, que a identificación con ela non podía basearse na súa condición de vítima. Puxémonos á procura dun personaxe poderoso, dun modelo de muller que pagase a pena poñer enriba do escenario pola súa forza e polo orgullo de ser o que era. Así apareceu a figura da avoa, esa muller maior que segue sendo a depositaria da memoria e o respeto, a transmisora da identidade. É ademais un xeito de reivindicar o que pode quedar de autenticidade en nós, os vencellos cada vez máis fráxiles coa memoria dun lugar e dunhas xentes, algo que nos permitirá ser alguén nun mundo dominado polo valor fugaz dun presente que se esvae tan axiña como se consume.

Porque tamén se trata de revalorizar a memoria. Confirmar que somos parte dun proceso. E que ese proceso non é unha simple historia de superación, senón que o presente está sempre 25

sustentado no anterior e cómpre restaurar e consolidar o pasado para ter un presente e un futuro mellor. Ao final, foron tres as mulleres que saíron ao escenario, Isaura, Dosinda e Benedita, e a través delas queremos dicirlle ao público máis novo que hai que loitar para conservar os dereitos que gañamos. Puxemos moito empeño en ofrecer un retrato verosimil destas mulleres maiores, fortes e autónomas que sirva de referente próximo e real para os ideais de autonomía persoal das mulleres máis novas. E para as máis grandes, que o seu exemplo supoña un reforzo da autoestima.

Detrás dos personaxes chegaron a música e as coplas do cancioneiro popular galego, como depositarias da memoria dun pobo e transmisoras da identidade colectiva. Para nós foi toda unha descuberta. Non só o extraordinario traballo de Dorothé Schubart, que nos serviu para mergullarnos nun universo inesperadamente profundo. Senón tamén as numerosas colleitas publicadas xa no século XIX e os traballos de investigación posteriores. Descubrimos unha fonte inesgotable e especialmente rica para achegarnos á historia do noso país e ás formas de vivir e sentir das persoas que o poboaron antes ca nós. Pero sobre todo descubrimos a forza e orixinalidade dunha voz feminina incomprensiblemente silenciada do relato histórico.

A intención do noso traballo non é en absoluto académica.

Tan só teatral. Queremos achegarnos a alguhas zonas nas que intuimos que a muller gozou de autonomía, extraendo textos do cancioneiro que alumean xestos de rebeldía e autoafirmación.

Ademais, contamos co valor engadido que aporta a música que acompaña a estas cantigas. Un xeito de reafirmar diante do público o carácter profundamente local dos referentes que usamos, poñendo en valor a nosa cultura tradicional en relación coas preocupacións da sociedade contemporánea. De momento, estas fillas bravas xa contrastaron o poderío da súa presenza e da súa voz diante de públicos tan diversos como o da Mostra de Teatro de Cangas, o alumnado do IES de Cacheiras en Teo, as veciñas da aldea de Solleiros en Muros e un grupo de rapaces e 26

rapazas brasileiras que facían parte dun proxecto educativo do estado de Brasilia. Agardamos que estas tres mulleres que tocan, cantan e din o que lles peta teñan moito máis percorrido, porque como as súas nais e as nais das súas todas son fillas do vento, mulleres de andar a pé do toxo, orgullosas de vir de tras da silveira, cantoras dunha estirpe de voces furtiva que berran entre raposos.

Estas si que son bravas de verdade non che hai mellor para governar para governar e saber querer non che hai mellor que unha muller

27

UGIA PEDREIRA

Corria o ano 2003 e no desaparecido Conservatorio de Música Tradicional e Folque de Lalín organizamos com a USC o primeiro e logo segundo postgrado em música tradicional com antropólogos-as , musicólogos -as vindos de distintos pontos do mundo para falar da música popular em aberto e específicamente do caso galego.

Foi alí onde conhecí duas mulheres excepcionais que marcarom o meu desenvolvimento pessoal, a primeira, Carolina Robertson, nom esquezo todas as suas visons e ensinanças de palavra, obra e omissom. A segunda, a senhora Dorothé Schubarth, umha de tantas pessoas curiosas e pesquisadoras que mira de maneira global a música, polo tanto a vida.

Lembro as nossas conversas na casa, o passeio á beira do rio Ulha, os seus pês nús, o seu olhar aberto sobre Galiza, a sua tranquilidade e o seu silenzo. Agora com o passo do tempo agarro-me á memória sensitiva e imagino por jogar a imaginar que com o sabido sabido e como sábia a senhora Dorotea jà vai de revolta, terá solucionado o problema do reconhecimento profissional e individual que tanto incomoda, será relativa na palavra “ancestros” e nom redundante, e suponho que jà prenderia ou desapareceria no seu jardim a silva que levou de Noente.

Agora com o tempo andado imagino por jogar a imaginar que terá ainda mais grandes lembranças de tantas casas vividas de galego-as cantores entendera ou nom as letras pois no processo de comunicaçom nom che é o conteúdo quem tem mais impacto senom a melodía e a expressom corporal.

Entom, benvinda Dorotea uma vez mais a este pais abundante donde ainda nom se merca o perexil, muito obrigada por ensinarnos os sons das sílabas da Galiza (que formam parte das nossas letras) e ponhê-las em relaçom com o resto da Europa (polo menos), e muito obrigada pola sua humildade e amor polos nossos cantares, também os da natureza. Admiradora sempre.

28

NESTA SEGA PARTICIPARON

Cos seus textos:

Andrea Nunes Brións. (Páxina 5) Naceu en Marín baixo un frorecente manto de escamas. Trasladouse a Compostela fuxindo dos verquidos tóxicos de Ence. Alí entrou en contacto con diferentes persoas que acreditan nun mundo fóra do patriarcado capitalista. Nos seus momentos libres cursou a carreira de Filoloxía e un Máster cun nome moi longo. Agora traballa moi lonxe da terra, e síntese máis preto escribindo poemas e facendo vídeos coas Candongas do Quirombo. A súa última obra é o poemario Todas as mulleres que fun, previamente sacou o poemario Corrente do esquecemento (Aturuxo, 2007) Colaborou en diferentes publicacións galegas como Dorna, Nova Ólisbos, Andaina, Revista Galega de Teatro, AulaFoto ou Tempos Novos.

Mercedes Peón. (Páxina 7) Está considerada como unha das mulleres máis carismáticas do circuito da world music actual. Naceu en 1967 e aos 13 años escoitou cantar a varias mulleres da Costa Da Morte. O tocar da pandeireta e o cantar da ribeirana foi o detonante para recoller as cancións, bailes, contos e vivencias dos seus contemporáneos habitantes das aldeas. Transmitiu todo ese coñecemento a través do ensino, nas escolas municipais, na Televisión Galega, e en Universidades como La Sorbone, O Porto, País de Gales etc. Os seus últimos traballos están en estreita colaboración con outras disciplinas como a danza Composición da música de " O Kiosco das almas perdidas" do Centro Coreográfico Galego. Asesoramento sonoro e composición electroacústica para o espectáculo “Concerto desconcerto” da compañía Entremáns. Composición de música para a obra “Solo dos” de Maruxa Salas- ou o cine -composición da música da longametraxe documental de Margarita Ledo "Liste, pronunciado Lister" e da curtametraxe “Cienfuegos 1913” da mesma autora-.

A finais do 2010, sae o seu cuarto traballo discográfico …---…

(Sós), música de vangarda., catalogado como maduro, fresco, sorprendente, creativo. Inxeniosa e profundamente conceptual, amósanos unha 29

evolución ou un momento da sua carreira especialmente brillante. Creado, tocado, producido e mesturado por ela mesma, …---… , é un exercicio de microcomposición, onde o resultado final, maior que as partes que o conforman, erísexe como o traballo máis vangardista e contemporáneo dos editados ata o momento.

Olga Kirk. (Páxina 12) Compaxina a súa actividade como directora de Donaire coa de cantante, música (toca a pandeireta,percusión e acordeón diatónico) e o labor docente. A recolla é transmisión das nosas músicas e bailes tradicionais é un dos obxectivos de traballos como os cantos de reis ou o Cancioneiro de Cabana de Bergantiños.

Isabel Rei Samartim. (Páxina 14) Titula-se em Guitarra no Conservatório Superior de Música da Crunha. Foi premiada no Ciclo de Jóvenes Intérpretes da Fundação Pedro Barrié de la Maza (Crunha), no Concurso Internacional de Guitarra de Cantabria (Comillas), no Concorso Internazionale di Chitarra Fernando Sor (Roma) e nos Concursos Internacionais de Guitarra Vila de Petrer (Alacant) e Andrés Segovia de Linares (Jaén). Tem participado nos Festivais de Guitarra de Udine (Friuli, Itália) e Semana da Guitarra (Vigo), atuando também no Via Stellae e Festigal (Compostela), na Semana do Corpus (Lugo) e nos Colóquios da Lusofonia (Bragança). Atualmente trabalha como professora no Conservatório Profissional de Música de Santiago de Compostela, atividade que combina com recitais na Bélgica, Alemanha, Itália, Portugal e Galiza. Em 2010 publica junto com José Luís do Pico Orjais a edição crítica do cancioneiro popular «Ayes de mi pais» de Marcial Valladares, Editora Dos Acordes. No mesmo ano o Anuário de Estudos do Barbança, ou revista Barbantia, publica a sua “Suite Rianjeira”, conjunto de seis melodias populares arranjadas para guitarra.Prepara a edição das obras para guitarra do Arquivo Valladares, acervo musical da família Valladares (Vilancosta, A Estrada, Galiza), a conter mais de 80 obras para guitarra, entre outros instrumentos.

Olga Nogueira. (Páxina 17) Licenciada en filoloxía galega.

Acordeonista do grupo Chouteira. Actualmente dedícase á promoción da musica galega na Central Folque dinfundindo e dando a coñecer as nosas músicas.

30

Susana Sánchez Aríns. (Páxina 20) O meu nome é Susana Sánchez Arins. nasci no ano 74. levada por uma quase doentia propensão leitora, figem estudos de filologias, o que me permitiu achegar-me a um manado enorme de literaturas, livros e escritoras. ponho escola no ensino secundário. publicarom-me três livros de poesia e um manado de recensões literárias n'A Sega. as terças, de 18.30 a 20.00, vou a aulas de pandeireta.

Chévere. (Páxina 24) Chévere é cultura pop, fai teatro pop, utiliza cores planas e grandes superficies. Toma a súa linguaxe do extremadamente popular e dos medios de comunicación de masas (o cine, a tv, o cómic, a música rock, internet... ), códigos perfectamente recoñecidos polo público que Chévere trastoca, deforma ou modifica ironicamente (e cun distanciamento moi evidente, brechtiano ou non), tratando de falar ao espectador no seu mesmo idioma para establecer unha comunicación moi directa a partir dunha complicidade inmediata. Chévere inclínase sempre do lado do xogo, da invitación, do goce, do inmediato e do xenuíno en lugar de inclinarse hacia profundidades psicolóxicas, xestos aprendidos, impostación, simulación, teatralidade, encarnación... Chévere rexeita a tradición do teatro ben feito (a tradición, non o teatro) e os parámetros establecidos a este respecto, que substitúe por unha linguaxe propia. Chévere ignora o tópico do acto creador e a manifestación xestual do suxeito e renuncia á categoría de autor. A súa práctica non respeta as pautas establecidas polo teatro tradicional, pola vangarda ou pola crítica. É quen de contrapoñer o mal gusto, o banal, o non acabado, o fragmentario e o pastiche ao teatro dominante, aspecto enfatizado polo seu repertorio iconográfico (os símbolos da cultura globalizada imperante, pero tamén os da cultura moi local) e dramatúrxico (narrativa de xénero, pero tamén práctica performática, plástica, sonora, visual, poética). E a falta de respeto (pola tradición, pola vangarda, polo progresismo, polos tópicos, pola profesión...) acaba sendo un dos seus rasgos máis consistentes.

Ugia Pedreira. (Páxina 28) Cantora e compositora de canzons, ex-directora de aCentral Folque.

31

I DÍA DAS GALEGAS NAS LETRAS Hai quen senta e observa mentres outros tentan dicirnos quen son dignos e quen non son dignas de entrar no concepto que temos de literatura e de país. Hai quen se laia, hai quen concorda, hai quen simplemente nin atende. E logo estamos as que collemos o foucín, arrefuzamos as mangas e botamos o sombreiro ancho para saír de Sega.

Nese espírito, dende A Sega convocamos o I DÍA DAS GALEGAS NAS LETRAS que busca celebrar a figura dunha muller que contribuíse de forma sobranceira á cultura en xeral e á literatura en particular. Escollemos o día 15 de agosto como data central dos actos de celebración por ser o día DA NOSA SEÑORA (das letras galegas).

Este ano 2014, a muller a quen renderemos homenaxe é DOROTHÉ SCHUBARTH, compiladora do Cancioneiro Popular Galego.

Edición dos textos: Susana Sánchez Aríns e María Reimóndez

EDICIÓNS

Edita: POSiTiVAS