1
Құрастырушыдан Ә.Тәжібаев атындағы облыстық әмбебап ғылыми кітапханасы Қызылорда облысына арналған «Сыр өңірі» атты библиографиялық көрсеткіш құрастырып, оқырман назарына ұсынып отыр. Көрсеткіштің мақсаты – Сыр өңірін, туған өлкесін сүйетін, оны зерттеп оқитын оқырман қауымды туған өлкесінің тарихын танып-білуге көмектесу, сол арқылы өз өлкесіне деген ынтасын арттырып, сүйіспеншілік сезімін ояту. Құралдан Сыр өңірінің тарихы, экономикасы, өнеркәсібі, халық ағарту ісі, әдебиеті мен мәдениеті жайлы мағлұматтармен танысуға болады. Библиографиялық көрсеткіш 15 бөлімнен тұрады. Бөлім ішінде әдебиеттер алфавиттік тәртіппен орналастырылған. Көрсеткіш алғы сөз, есімдердің алфавиттік көрсеткішімен жабдықталған. Библиографиялық көрсеткішті құрастыруда Ә.Тәжібаев атындағы облыстық әмбебап ғылыми кітапханасының қорындағы кітаптар, жинақтар, библиографиялық көрсеткіштер, анықтамалық-библиографиялық аппараты (каталогтар, картотекалар, анықтамалықақпараттық қор) пайдаланылды. Библиографиялық құрал кітапханашылар мен мұғалімдерге, тарихшы және зерттеушілерге, студенттерге және жалпы оқырман қауымға арналған.
2
СЫР ӨҢІРІНІҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ Сыр елі Арал теңізі бассейнінде орналасқан қазақ халқының, оның ішінде Сыр елінің тарихы мен шежіресінде аса маңызды орын алады. Арал бассейні Орталық Азияның ең ірі өзендері Әмудария мен Сырдарияның сағаларын және Арал теңізін қамтиды. Бүкіл Орта Азия мен Қазақстан сияқты Арал теңізі, Әмудария мен Сырдария туралы алғашқы мәліметтер араб, грек, моңғолдар мен жоңғарлардың шапқыншылық жорықтары барысында жинақталды. Алайда, бұл деректерде жұтаң әрі жансақ пікірлер орын алады. Біздің заманымызға дейінгі 4-5 ғасырларда парсы патшасы І Дарийдің атынан құрастырылған Бехистун жазбаларында Арал мен Каспий теңіздері және оларға құятын өзендер жайында мәліметтер бар. Арал теңізі мен Орта Азия өзендері жөнінде Александр Македонский де қарама-қайшы мағлұматтарды пайдаланған. Ол сақтар елін басып алған кезде Сырдарияны Дон өзені деп ойлап, бірде Яксарт, бірде Танаид деп атайды. Клавдий Птолемейдің картасында Әмудария мен Сырдария Каспий теңізіне құяды деп бейнеленген, осыған байланысты Каспийден Үндістанға дейін үздіксіз су жолы бар деген пікір қалыптасқан. Бұл қате пікір тек Ресей патшасы І Петр кезінде ғана анықталды. Орта Азиядағы аса ірі өзендердің бірі – Сырдарияның төменгі бойының Қызылорда облысының жерінен өтуі оның географиялық жағдайының өте маңызды ерекшелігі болып табылады. Орта Азия мен Қазақстандағы ертедегі өркениет осы өзеннің бойында пайда болды. Көне заманның аңыздары мен жырларында бұл анық айтылған. Сырдария өзеніне байланысты ертедегі және ортағасырлық грек, қытай, парсы, Византия, Рим, еуропалық саяхатшылардың жазбаларында Яксарт, Сейхун, Хужент туралы мағлұматтар берілді. Римдіктер Оих десе, қытайлықтар Қазақстанның оңтүстігі арқылы Арал теңізіне құятын өзенді Е өзені деп атаған. Қыпшақтар інжу-егіз деп атады деген дерек те бар. Шаш өзені деп атау да кездеседі. Сырдария өзені бастауында батысқа бағыт алады да, Хожакент қаласынан кейін солтүстік батысқа бұрылып, Ақмешіттің қалың жынысына дейін жетеді, одан әрі ағысын өзгертіп, бірнеше тармаққа ажырайды, содан соң қамысты саяз екі жайылымға айналып, Арал теңізіне құяды. Сол кездегі деректерге қарағанда өзеннің ені 90-нан 140 сажынға дейін, кейбір тұстарында одан да асып кеткен, тереңдігі үш жарым сажынға жеткен, төменгі бөлігі одан да терең болған. Суы тұщы. Маусым айындағы ағыны өте қатты, минутына 30 және 34 сажынға жетеді. Өзеннің жоғары жағы аса құнарлы. Арал теңізіне жақындаған сайын топырақтың түсі өзгере түседі – құмақты, сазды, қиыршық тасты, тұзды келеді. Қосқорған тоғайынан кейін өзен арнасын қалың қамыс көмкеріп, жағасы біртегіс жапырақты тоғайға айналады. Онда талшықты өсімдіктер көп ұшырасады. Шөптерден шөпшай, жусан, ебелек кездеседі. Сырдың арғы-бергі жағына өту оңай, өйткені ағысы бірқалыпты. Суының молдығы жағынан Орта Азия мен Қазақстандағы екінші өзен. Жылына екі рет – көктемде және жазда мұздақтар мен қар еріген кезде тасиды. Жер бетіне көрік берген айдынды Арал тарихта өте ерте кезден белгілі болған. Әбірғазының жазбасында (1630 ж.) Арал теңізі деп аталуы Әмударияның құйылысын мекендеген Арал еліне байланысты деген дерек бар. Ал, араб зерттеушілерінің «Үлкен сызба кітабында» Ховарезм (Хиуа), болмаса Сырдарияның құйылысындағы Жанкент қаласының атауымен Жент деп аталған. Бір кездерде ол Көк теңіз, Сақтар теңізі, оның жағасын мекендеген тайпаның атымен Күрдер теңізі атауға ие болған. Арал теңізі деп алғаш рет араб жазушысы ибн-Рушд атады. Ол 910-913 жылдарда Арал төңірегіндегі өсімдіктер мен жануарлар әлемі туралы былай деп жазады: «Бұл жерлер бірімен-бірі жарыса өскен ну ағаштармен көмкерілген, жабайы қабандар ерсілі-қарсылы жүріп салған бұралаң да тар сүрлеумен болмаса, оған ену мүмкін емес». Арал теңізі мен Орта Азия өзендерінің байлықтары жайлы деректер Рузбиханның еңбектерінде де кездеседі: «сырдарияның Аралға дейін созылып жатқан түрлі түсті гүлдерге бөлінген жағалауларында әр түрлі қанаттылар, жабайы есектер, киіктер және 3
басқа да жануарлар мекендейді, жел де, орман перісі де өте алмайтын қалың тоғай өседі. Сырдария Түркістан қалаларының арасымен бойлап ағып жатыр, дарияның жағасында өскен зәулім ағаштар көкпен таласады». Арал теңізі жайлы деректі мәліметтердің жиналуы орыс ғылымының тарихымен тығыз байланысты. Арал және Арал аймағы алғаш рет арабтардың «Үлкен сызба кітабы» мен Москва мемлекетінің картасынан (1627 ж.) толық орын алды. Онда Арал «Көктеңіз» деген атпен берілген. Атап айтқанда, Хвалин теңізінен Көктеңізге дейін күншығысқа қарай 250 шақырым, ал Көктеңізден Сыр өзенінің сағасына дейін де 250 шақырым, Көктеңіздің ені 60 шақырым, суы ащы делінген. Қазақ жері Ресейдің қол астына өткеннен кейін Арал теңізі бассейні ғылыми-зерттеу жұмыстарының объектісіне айналды. Кіші жүздің ханы Әбілқайырдың өтінішіне орай құрамында поручик Гладышев пен геодезист Муравин бар Орынбор экспедициясы ұйымдастырылды. Оған жергілікті инженер Назимов пен тілмаш Арсланов кірді. Арал теңізі бассейнінің тұрғындары мен табиғаты туралы орыс елшілері мен саяхатшылары құнды мағлұматтар береді. Сібір жеке корпусының тілмашы Филипп Назаровтың 1821 жылы Петерборда жариялаған жазбаларында Сыр бойындағы көшпелі қазақтардың өмірі мен тұрмысы суреттеледі. Оның жазуында далада көшіп жүрген қазақтар көп жағдайда орта бойлы, қара торы болып келеді, тұрақты климат олардың дендерінің сау болуына әсер етеді. Ғасырлар бойы таза ауада өмір сүріп, көшпелі өмір салтын ұстанған олар ыстық пен суыққа төзімді келеді, жазда қымыз бен сүт, қыста қамыр салынған жылқы етінен тұратын дәмді тағамдарды пайдаланады. Ф.Назаров қазақтардың ат құлағында ойнайтын шабандоз екенін, балаларын төрт жастан бастап-ақ атқа отырғызатынын атап көрсетеді. Ол «қазақтардың өте адал, берген сертін ешқашанда бұзбайтынын» ерекше атайды. Әдебиеттер: Сыр елі: Қызылорда облысы: Қызылорда облысы: Энциклопедия / Бас редактор Б.Ғ.Аяған.- Алматы: "Қазақ энциклопедиясы"ЖШС, 2005.- 544б. Сыр өңірі тарихы: Көне заманнан бүгінге дейін / Құрастырған: Қ. Маханбетов, А. Айдосов, Ы. Қалиев, Ә. Нұртілесов.- Алматы: Атамұра, 1998.- 288 бет. ҚЫЗЫЛОРДА ОБЛЫСЫ Қызылорда облысы 1938 жылы 15 қаңтарда құрылған. Облыс 226 мың шаршы км жалпы ауданымен Қазақстанның оңтүстік-батыс бөлігінде орналасқан, бұл республиканың барлық аумағының 8,3%-н құрайды. Әкімшілік орталығы – Қызылорда қаласы, Сырдария өзенінің оң жақ жағалауында, оның төменгі ағысында орналасқан. Облыс солтүстік – батысында - Қарағанды, Солтүстігінде - Қарағанды, оңтүстікшығысында - Оңтүстік Қазақстан облыстарымен, ал оңтүстігінде Өзбекстан Республикасымен шектеседі. Облыстағы халық саны 2015 жылдың 1 қаңтарына ағымдағы деректер бойынша 753,2 мың адамды құрады, соның ішінде 325,1 мың адам қалалық жерде, 428,1 мың адам ауылдық жерде тұрады. Қызылорда облысының облыс орталығы Қызылорда қаласы. Облыс әкімшілік аумақтары — облыстық бағыныстағы Қызылорда қаласымен 7 аудан (Арал, Қазалы, Қармақшы, Жалағаш, Сырдария, Шиелі, Жаңақорған аудандары). Облыста 265 кенттер мен ауылдар, 145 поселкілік және ауылдық округтар орналасқан. Аумағы Қармақшы ауданының аумағымен шектескен Байқоңыр қаласы, Қызылорда облысының құрамына кірмейді және республикалық бағыныстағы қала болып табылады. 4
Байқоңырдың аумағын Ресей Федерациясы ұзақ мерзімге жалға алған. Қаланың аумағында ресейлік заңнама қолданылады, ресейлік валюта қолданылады. Облыс Қазақстанның өзге облыстарына қарағанда айтарлықтай ерекшеленді, яғни халықтың біршама бөлігі ауылдық жерлерде тұрады. Әдебиеттер: Қызылорда облысы=Кызылординская область / Жауапты. Қ. Маханбетов / Ред.К.Сағымбаев.- Алматы: Атамұра, 1995.- 48 бет. Рахматулла Ж. Тәуелсіздік толғауы: Қызылорда облысының тәуелсіздіктің 10 жылында әлеуметтік, экономикалық һәм мәдени өркендеуі. (хроникалық деректеме) / Ж. Рахматулла, К.Сағымбайұлы. - Қызылорда: Дария, 2002.- 122б. Сыр елі: Қызылорда облысы: Қызылорда облысы: Энциклопедия / Бас редактор Б.Ғ.Аяған.- Алматы: "Қазақ энциклопедиясы"ЖШС, 2005.- 544б. Сыр өңірі тарихы: Көне заманнан бүгінге дейін / Құрастырған: Қ. Маханбетов, А. Айдосов, Ы. Қалиев, Ә. Нұртілесов.- Алматы: Атамұра, 1998.- 288 бет. Жолдасбеков М. Сыр өңірі - шежіре мен жыр өңірі // Жолдасбеков М. Сөзді ұғатын кез келді.- Астана, 2007.- 167-171 б. Қызылорда облысы //Қазақстан: Ұлттық энциклопедия / Бас ред. Б.Аяған. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2004. – Т.6. - 175б. Ахметов Қ. Өз облысың: Қызылорда облысының географиялық орны, табиғаты, экономикасы / Қ. Ахметов // Ленин жолы.- 1959.-31 март. Әбдіразақов Б. Сыр туралы сыр : Қызылорда облысы туралы //Лениншіл жас. – 1982. – 21 декабрь Әбіл Е. Сырдың келешегі кемелдене бермек: Қызылорда облысы / Е. Әбіл // Егемен Қазақстан.- 2010.-25 маусым Әбілдаева Н. Арнайы экономикалық аймақ - Қызылорда: Арнайы экономикалық аймақ кезеңі тарихынан / Н.Әбілдаева // Ақмешіт ақшамы.- 2011. - 12 қазан (№41). - 2 б. Әбілдаева Н. Туған өлке тарихы : Қызылорда облысы - 70 / Н. Әбілдаева // Сыр бойы. - 2009.-18 шілде. Әлжанов Ә. Қазақтың қара шаңырағы - Сырдың бойы: Қызылорда облысына тарихи суреттеме / Ә. Әлжанов // Жас Алаш. - 2002. - 5 наурыз. Бердәулетов, К. Сыр бойы таңғажайып дүние еді: Облыс тарихы / К. Бердәулетов // Ленин жолы.- 1990.-21,22 қыркүйек. Бүркітбайұлы Б. Тынысы кең Сыр елі: Қызылорда облысы жайында / Б. Бүркітбайұлы // Қазақстан-ZAMAN.- 2006.- 18 тамыз Дайрабай, Т. Сыр өңіріндегі өзгерістер: Қызылорда облысы туралы / Т. Дайрабай. // Түркістан.- 2003.- 4 желт. Ералиев Ш. Кеше мен бүгін: Қызылорда облысы туралы / Ш. Ералиев // Ленин жолы. - 1962.- 6 ноябрь Есетов Т. Сыр үстіндегі нұр: Қызылорда облысының тарихы және қазіргі жәйі тууралы / Т. Есетов // Жұлдыз.- 1983.-№3.-3-13 б. Кәріпжанәулеті А. Қызылорда облысы: өлең / А.Кәріпжанәулеті // Балдырған.- 2014. №2. - 9 б. Қалиев Ы. Ежелгі Сыр өлкесі - халқымыздың құтты мекені: Қызылорда облысына 70 жыл / Ы.Қалиев // Сыр бойы.- 2008.-7 маусым Ысқақов Ы. Облысымыздың құрылу тарихы //Ленин жолы. – 1991. – 17 тамыз Интернет ресурстары: http://www.primeminister.kz http://e-kyzylorda.gov.kz
5
ҚЫЗЫЛОРДА ҚАЛАСЫ Қызылорда қаласы Сыр өңірінің тарихында үлкен орын алатын, Қазақстан жерінде белгілі қала болып табылады. 1818 жылы Ақмешіт қамалын Қоқанның ханы Омар салдырыпты. Қамалды салдыртудағы Қоқан ханының мақсаты – Хиуадан, Бұхардан, Самарқаннан Ресейдегі Орынбор, Троицк және басқа қалаларға шығатын «Жібек жолы» бойымен жүретін керуендерді қорғау, Сырдария және «Жібек жолы» бойындағы тұрғындармен саудасаттық ұйымдастыру, олардан уақытылы салық, зекет алу, жинау болатын. Бір жылдан кейін бұл қорғанды дарияның оң жағына шығарады. Қазіргі қала орнында, дария бойында азды-көпті ауылдар көшпенділер мекен-жайлары болатын. Ақмешіт қамалы әдепкі кезде кішкентай ғана бір-екі жергілікті құм, балшықтан салынып, құрастырылған үйлерден тұрыпты. 1853 жылы маусым айында орыс әскерлері Ақмешіт қамалын қоқандықтардан тартып алды. Қамалды аларда орыс әскерлеріне көмектескен 2 мыңдай жаяу әскер, 4 мыңдай атты әскер, Орал қазақтары, башқұрлар жиырмадан астам зеңбіректер қатысқан. Қазақ ішінен Әлкей және Мұхамеджан сұлтандар орыс әскерлеріне Ақмешіт қамалын қоқандықтардан босатуға көмектескен. 1853 жылы 31 тамызда Ақмешіт қамалы Орынбор генерал-губернаторы Перовский атына беріліп, қала – форт Перовск болып атанды. 1864 жылы көктемде орыс әскерлері қазақ даласының оңтүстігіне қарай жылжып, Түркістан, Шымкент, Әулие-ата, Ташкент қалаларына назарын тікті. Бұл қалалар біртіндеп Ресей патшалығына бағына бастады. 1867 жылдың тамыз айында Түркістангенерал губернаторы құрылып, Сырдария қорғаныс линиясы терең тылда қалып Перовск уездік қала болып қалды. Қала болып Перовск атына ие болу 1867 жылдан басталады. Қызылорда 1922 жылға дейін Перовск атымен аталса, Қазан төңкерісінен кейін, «Ақмешіт» атауын алды. 1925 жылы 19 сәуірдің жұлдызында бүкіл Қазақстан Советінің 5ші съезінде Ақмешіт Қызылорда қаласы және Қазақстанның астанасы болып аталсын деп қаулы шығарды және Қазақстанның орталығы Орынбор қаласынан Қызылордаға көшірілді. Астананың Ақмешітке көшірілуі мәдени, экономикалық бағытқа даңғыл жол ашты. Бұрыңғы Түркістан, Сібір республикаларында ел басқарған азаматтардың шоғыры Ақмешітке жинақталған, зиялы қауым қалыптасты. Қазақтың қара шаңырағы – «Еңбекші қазақтың», жазушылары одағының іргесі қаланды. М.Әуезов атындағы театр шаңырақ көтеріліп, көп ұзамай өз сахнасында «Еңлік-Кебекті» қойды. Қызылорда бар-жоғы төрт жылдай Қазақстанның астанасы болды. Жаңа ғимараттар, оқу орындары бой көтерді. Мәдениет, әлеуметтік өмірде көп өзгеріс болды. 1938 жылы облыс орталығына айналды. 20 ғасырдың 30 жылдары қалада электр станция, диірмен, наубайханалар, балық өңдеу, күріш, кірпіш зауыттары жұмыс істеп тұрды. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі жылдары аяқ-киім фабрикасы, ет комбинаты, астық өнімдері комбинаты, сүт зауыты, целлюлоза-картон зауыты, тоқылмайтын маталар істеп тұрды. Кейінгі жылдары қаланың архитектуралық келбеті жаңарып, тарихи орындар қайта жаңғыртылды. Жаңа әуежай, Аквопарк, Сарқырама каналы, Жағажай, жаңа облыстық кітапхана ғимараты, жаңа мешіт, Астана мөлтек ауданы салынды. Саяси құғын-сүргін құрбандарына арналған ескерткіш, Қорқыт Ата, Абылай хан, Амангелді Иманов, Мұхтар Әуезов, З.Шүкіров, Қ.Мұхамеджанов, Ә.Тәжібаев мүсіндері орнатылған. Қала келбеті өзгеріс құшағында. Жаңадан Жалаңтөс Баһадүр, Қобыланды батыр, Бұқарбай батыр, Сыр бойының батырлары, «Сыр ана», «Сазгер» ескерткіштері ашылды. 6
Қызылорда қазір өрлеу үстінде. Мұнда мұнайдың мол қоры бар. Қалаға «көгілдір отын» келді. Егін, мал шаруашылығы өсуде, тұрғын үй құрылысы өрістеуде. Бүгінде өнеркәсіпті дамыту, сапалы да пайдалы өнім өндіріп, әлемдік рынокке шығу бағытындағы жұмыстар қолға алынуда. Табиғи байлықтары тұнып жатқан Сыр жерінің қойнауынан кеніштерді тауып, зерттеп, оларды халық игілігіне айналдыру жүргізілуде. Әдебиеттер: Айдосов А.Х., Қалиев Ы., Кереев М.Қ. Қызылорда. – Қызылорда:Тұмар, 2005. – 296б. Айдосов А. Ақмешіт – Қазақстанның алғашқы астанасы // Айдосов А. Сыр туралы сыр. – Алматы, 1998. – 64-73 б. Алаштың Ақмешіті: Қызылорда 70 жыл. Қызылорда 190 жыл. – Алматы: ARNA-b, 2009. – 172 б. Досманбетов Б., Кереев М. Қызылорда: [ Қызылорда қаласының 180 жылдығына ] Қызылорда: Нұр-сәулет, 1999. – 219 б. Қазыналы Қызылорда. – Қызылорда: Тұмар, 2011. – 240 б. Қалиев Ы., Шілдебаев Е. Дария жағасындағы қала. – Алматы: Қазақстан, 1980. – 96 бет. Қызылорда //Қазақстан: Ұлттық энциклопедия / Бас ред. Б.Аяған. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2004. – Т.6. - 171б. Мәми Т. Қызылорда астана болғанда: 1920-1930 жылдардағы ауызша, жазбаша деректер. – Қызылорда, 2006. – 96 б. Сыр өңірі тарихы: Көне заманнан бүгінге дейін / Құраст. Қ.Маханбетов. – Алматы: Атамұра, 1998. – 288 б. *** Абдуллаева А. Қызылорда – қасиетті мекенім //Ақмешіт апталығы. – 1998. – 9 қазан Айдаров Д. Туған жердің түтіні қымбат маған: [ Қызылордаға – 180 жыл ] //Сыр бойы. – 1998. – 29 қазан Айдосов А. Ақмешіт – алғашқы астана // Сыр бойы. – 2000. – 8 ақпан Айдосов А. Ақмешіт бекінісі: [ 150 жыл бұрын Ақмешіт қамалының қоқандардан орыстардың қолына өтуі туралы ] //Сыр бойы. – 2003. – 19 маусым Айдосов А. Қаланың тарихы – еліміздің тарихы // Сәтті сағат. – 2005. – 13 қазан Айдосов А. Орынбор және оның Қазақстанды әскери отарлаудағы рөлі, Қызылорда қаласының астана болғанына 80 жыл // Сәтті сағат. – 2005. – 21 шілде Айдосов А. Порт Перовск және Сырдария әскери шебінің құрылуы //Сәтті сағат. – 2005. – 14 шілде Аймағанбетова Ж. Тойың құтты болсын, Қызылорда!: Қызылорда - 195 жыл / Ж.Аймағанбетова //Ақмешіт ақшамы.- 2013. - 9 қазан (№41). - 3 б. Аймауытов Ж. Ақмешіт тарихынан // Заман-Қазақстан. – 1996. – 7 маусым Ақсақалұлы Ж. Қызылорданың өзге өңірлермен салыстырғандағы ерекшелігі қандай? : Сыр өңірінің бүгінгі ахуалы / Ж.Ақсақалұлы //Сыр бойы.- 2007.-3 наурыз Аманова К. Қызылорда - алғашқы Астана!: Қызылорда қалалық орталықтандырылған кітапханалар жүйесіне қарасты №12, 18, 20 кітапханалардың ұйымдастыруымен "Қызылорда-алғашқы Астана" атты тарихи-танымдық кеш өткізілді / К.Аманова // Ақмешіт ақшамы.- 2013. – 13 ақпан. - 2 б. Асқаров К. Қызылорда - Қызыл астана // Ленин жолы.- 1975.- 15 апр. Ахметов Қ. Қызылорда қаласының микрогеографиясы / Қ.Ахметов // Ленин жолы.1961.- 18 июль. Ахметов Қ. Өз облысың: Қызылорда облысының географиялық орны, табиғаты, экономикасы / Қ.Ахметов // Ленин жолы.- 1959.-31 март Әбдуов Қ. Қай орда, мынау орда, Қызылорда..: [ Қызылорда қаласының тарихы ] //Сыр бойы. – 2004. – 24 маусым 7
Әбдуов Қ. Шежірелі шаһар: [ Қызылорда қаласына 189 жыл ] //Сыр бойы. – 2007. – 25 қырк. Әбдіраман Ж. Алаштың алғашқы астанасы, Сыр елінің бас қаласы Қызылорда: [Қызылорда – 190] //Сыр бойы. – 2009. – 26 қырк. Әбжәлиев Н. Астана болған асқақ қала : [ Қызылорда қаласы астана болғанына 80 жыл толу мерекесіне орай сайыс ] //Қазақстан тарихы. әдістемелік журнал. – 2006. - №4. – 61-65 б. Әбзәлиев А. Қызылорда – қазақ тарихының бір парағы: [Қызылорда – 190] //Ақмешіт ақшамы. – 2009. – 20 қырк. Әбілдаева Н. Арнайы экономикалық аймақ - Қызылорда: Арнайы экономикалық аймақ кезеңі тарихынан / Н.Әбілдаева //Ақмешіт ақшамы.- 2011. - 12 қазан (№41). - 2 б. Әбілдаева Н. Қызылорда қаласының астана болу тарихынан // Сыр бойы. – 2005. – 6 қазан Әбілдаева Н. Тәуелсіздіктің алғашқы кезеңіндегі облыстың әлеуметтік-саяси ахуалы / Н.Әбілдаева //Халық.- 2011. - 13 қазан (№41). - 12,14 б. Әбілдаева Н. Туған өлке тарихы: Қызылорда облысы- 70 / Н.Әбілдаева //Сыр бойы.- 2009.-18 шілде Әлжанов Т. Қызылорда Астананың кіші макеті іспеттес //Халық. – 2009. – 16 шілде – 8 б. Әлисов Д. Қаламыз дәулетті де сәулетті болады //Ленин жолы. – 1961. – 30 тамыз Әлисов Д. Қызылорда қаласы 40 жылда //Ленин жолы. – 1960. – 20 ақпан Әмиша Н. Ақмешіттегі астана архитектурасы: [ Қызылорданың астана болғанына – 80 жыл ] // Сыр бойы. – 2005. – 28 мамыр Әмиша Н. Астана болған Ақмешіт: [ Қызылорда қаласындағы тарихи ғимараттардың бүгінгі жай-күйі ] //Айқын. – 2007. – 30 мамыр Әндіржан Қ. Қызылордаға қанша жыл? //Сыр бойы.- 2012. - 15 қыркүйек. - 6 б. Байегіз К. Жаса, жайна - Қызылорда: Қызылорда – 195 жыл / К.Байегіз //Ақмешіт апталығы.- 2013. - 9 қазан (№41). - 1 - 2 б. Байегіз К. Сұлу сырмен үндескен қала: Қызылорда қаласы жайлы / К.Байегіз //Ақмешіт апталығы.- 2013. - 5 қыркүйек (№36). - 3 б. Байегіз К. Тағылымы терең салтанатты той: Қызылорда - 195 жыл //Ақмешіт апталығы.- 2013. - 17 қазан (№42). - 1 б. Байкенжеева Р. Дария жағасындағы қала: [ Қызылорда қаласы және Қызылорда облысына арналған танымдық сағат ] //Мектептегі сыныптан тыс жұмыстар. – 2007. №11. – 43-46 б. Байшуақұлы Ә. Тағылым аларлық тарих: [ Қызылорда – 180 ] //Сыр бойы. – 1996. – 27 тамыз Бәкірұлы Ә. Ақмешіт қалай астана болды? // Ақмешіт ақшамы. – 2005. – 20 мамыр Бәкірұлы Ә. Ақмешіт қалай Астана атанды? // Егемен Қазақстан. – 2005. – 14 қазан; Ақмешіт ақшамы. – 2013. – 24 қазан (№43). – 3 б. Бекқожаев Ж. Ақмешіттің ақырғы түні // Ақмешіт ақшамы. – 1998. – 31 шілде Бекқожаев Ж. В.А.Перовский туралы бірер сөз: [ Қызылордаға 180 жыл ] //Ақмешіт ақшамы. – 1998. – 7,14 тамыз. Бекбан Ш. Қызылордалықтар қала күнін атап өтті: Қызылорда - 195 жыл //Табиғат тынысы.- 2013. - 15 қазан (№18). - 5 б. Берденов Ж. Мерейлі мереке: [ Қызылорда қаласына 150 жыл ] //Ленин жолы. – 1968. – 27 желтоқсан Боқанов С. Байтақ елдің байрақ ұстары: [Қызылорда – 180] // Сыр бойы. – 1997. – 27 мамыр Боранғалиұлы Т. Орынбордан – Ақмешітке : [ 1925 жылы Қазақстан астанасы болған Қызылорда қаласының тарихынан ] //Егемен Қазақстан. – 1997. – 25 ақпан. 8
Бүркітбайұлы Б. Сыр еліндегі салтанат: [ Қызылорданың 181 жылдығына арналған Қызылорда қаласында өткен мерейтой ] // Заң газеті. – 1999. – 17 қараша Горчаковский И. Қызылорда қаласының өткен тарихы // Ленин жолы. – 1949. – 6 тамыз Дайрабай Т. Қызыл Астана – Қызылорда //Түркістан. – 2005. – 28 көкек (№17). – 10 б. Дайрабай Т. Қызылорда тарихынан : [Қызылорда қаласына – 190 жыл] //ҚазақстанZамаn. – 2009. – 24 қырк. – 8 б. Дайрабай Т. Сырдария бойын жайлаған: [Қызылорда қаласына – 190 жыл] //Қазақстан-Zамаn. – 2009. – 24 қырк. – 8-9 б. Далдабаев С. Той туралы ой немесе Қызылорда қаласының 190 жылдығын қалай атап өткен ләзім? // Сыр бойы. – 2008. – 12 қырк. «Дария жағасындағы қала» конкурс өтеді: [ Қызылорда қаласының қаланғанына 190 жыл толуы мерейтойы аясында ұйымдастырылатын әдеби бәйгенің Ережесі ] // Ақмешіт ақшамы. – 2008. – 7 қараша Дарияның жағасында бір қала бар : [ Қызылорданың Қазақстанның астанасы болғанына 80 жыл ] // Жас Алаш. – 2005. – 20 қазан Даткина А. Ақмешіттен Қызылордаға дейін // Қызылорда. – 1996. - 14 тамыз. Дәулет А. Ақмешіт қалай астана болды? // Сыр бойы. – 2008. – 11маусым Дәулет А. Ақмешіт қалай Астана атанды? //Қазақстан тарихы. – 2006. - №7. – 56-60 б. Дәулетұлы А. Қызылорда – Қазақстан астанасы //Ақмешіт апталығы. – 2002. – 18,25 сәуір. Досманбетов Б. Сырдың ару қаласы – Қызылорда : [ Қызылорда қаласының 180 жылдық мерейтойында қала әкімі Б.Досманбетовтың жасаған баяндамасы ] // Ақмешіт ақшамы. – 1999. – 19 қараша Досманбетов Б. Тұран ойпатының тұғыры : [ Қызылорданың 180 жылдығына орай қала әкімі Б.Досманбетовпен сұхбат / Сұхб. Қ.Сейітов ] //Сыр бойы. – 1999. – 13 қараша Дүйсенбайқызы А. Алты Алаштың анасы болған Сыр елі //Ана тілі. – 2010. – 19-25 тамыз. Ергешбаев М. Алаштың Ақмешіті абат қалаға айналады: [Қызылорданың 190 жылдығына орай қала әкімі М.Ергешбаевпен сұхбат /Сұхб. М.Жетпісбаев] //Сыр бойы.2009.-10 маусым Ергешбаев М. Дария жағасындағы қала: [Қала әкімі М.Ергешбаевпен сұхбат / Сұхб. М.Қожагелдіқызы ] // Айқын. – 2008. – 30 желт. Ергешбаев М. Қызылорда – қанатты құрылыстар қаласы: [Қала әкімі М.Ергешбаевпен сұхбат / Сұхб. Ж.Әбдіраман] //Сыр бойы. – 2009. – 28 наурыз – 1,3 б. Ергешбаев М. Сырдың бас қаласы шырайлана түседі: [Қызылорда қаласының әкімі М.Ергешбаевпен әңгіме / Әңг. Ж.Әбдіраман ] //Сыр бойы. – 2008. – 20 қырк. Есжанов Т. Дарияның жағасында бір қала бар..: Қызылорда - 195 жыл / Т.Есжанов //Ел тілегі.- 2013. - 18 қыркүйек (№38). - 4 б. Еспанов Ұ. «Ақмешіт» деп атасақ: [ Қызылорда – 180 ] //Сыр бойы. – 1996. – 8 қазан Жайымбетов М. Қызылорда - ата-дәстүр ордасы: Қызылорда қаласының әкімімен сұхбат / М.Жайымбетов; Сұхб. Г.Омарова // Түркістан.- 2010. - 25 қараша - 8 б. Жайымбетов М. "Қызылорда мақтанатындай қалаға айналуы тиіс": Қала әкімі Мархабат Жайымбетов облыстық "Қазақстан-Қызылорда" телеарнасындағы " Өзекжарды" бағдарламасының қонағы // Ақмешіт апталығы.- 2011. - 17 қараша. - 1, - 6 - 7 б. Жақауова Н. Сыр бойындағы қала : [ Қызылорда – 180 ] //Сыр бойы. – 1997. – 22,25,27 ақпан Жаппархан Ө. Дарияның жағасында көне шаһар //Егемен Қазақстан. – 2000. – 13 қантар Жеңісбекқызы Г. Түрленген, гүлденген Сыр өңірі: [Қызылорда қаласының 190 жылдығы, Қызылорда облысының 70 жылдығы қалай тойланды] //Түркістан. – 2009. – 1 қазан – 3 б. 10
Жұмат Ж. Қасиетті қала: [Қызылорда – 190] //Сыр бойы. – 2009. – 29 қырк. – 12 б. Жүнісов М. Көркейеді Қызылорда //Ленин жолы. – 1966. – 15 қазан Зайкин Г. Қызылорда қаласы жиырма жыл ішінде / Г.Зайкин //Ленин жолы.- 1950. 9 апрель Исахан М. Қазақ мемлекетінің астаналары: Сығанақ, Сарайшық, Орынбор, Қызылорда, Алматы, Астана //Қазақстан.-2008.- 3 шілде.- 7б. Кереев М. Ақмешіт қалай Астана болды?: [ Қызылорданың астана болғанына – 80 жыл] // Сыр бойы. – 2005. – 15 сәуір Кереев М.К., Арыстанғалиев Қ. Көненің қойнауынан кіре тартсақ : [Тарихи очерк. Қызылорда – 180 ] // Сыр бойы. – 1997. – 10 маусым – 5 тамыз Кереев М.Қ. Қонақта – тарихшы : [ Қаламыздың 180 жылдығына байланысты тарихшы, ұстаз М.Қ.Кереевпен сұхбат / Сұхб. А.Даткина ] //Қызылорда. – 1996. – 23 қазан Китубаева А. Сыр бойының бас қаласы Қызылордаға 190 жыл!: Сценарий / А.Китубаева // Мектептегі сыныптан тыс жұмыстар.- 2009. - №9. - 13-15 б. Көшекбаев Ә. Қызылорда – Қазақстан астанасы // Ақмешіт апталығы. – 2001. – 11,18 қазан Көшербаев А. Ұлылар мекені – Қызылорда: [ Қызылорданың Қазақстанның астанасы болғанына 80 жыл ] // Жас Алаш. – 2005. – 20 қазан Көшербай А. Қадамы қарышты Қызылорда //Егемен Қазақстан. – 2005. – 14 қазан Күлімбет М. Дарияның жағасында бір қала бар //Ақиқат. – 1997. - №2. – айқарма беттер. Кішібеков Д. «Қызылорда» атын кім берген? //Ленин жолы. – 1991. – 15 маусым Қазақ республикасының астанасы : [ Қызылорда қаласына 150 жыл ] //Ленин жолы. – 1968. – 8 желтоқсан Қалиев Ы. 1. Дария жағасындағы қала. 2. Тұңғыш астана. 3. Қала отты жылдарда : Қазақстанның тұңғыш астанасы болған Қызылорда қаласының 60 жылдығына орай //Ленин жолы. – 1980. – 4,5,7 наурыз Қарабалаев А. Қызылорда қаласының бас жоспары бекітілді //Сыр бойы. – 2009. – 3 шілде Қартабаев Т. Көркейтудің бір бағыты: [ Қызылордаға – 180 жыл ] //Қызылорда. – 1996. – 6 сәуір Қарышты қадам: [ Қызылорда қаласына 150 жыл ] //Ленин жолы. – 1968. – 17 желтоқсан Қожақұлы Ө. Қоқан бекінісі мен Ақмешіт: [ Қызылорданың астана болғанына – 80 жыл ] // Сыр бойы. – 2005. – 3 маусым Қожақұлы Ө. Перовскийдің Ақмешітті алуы //Қазақ тарихы. – 2005. - №5. – 50-52 б. Қожаниязов С. Сыр бойындағы қала : [ Қала әкімі С.Қожаниязовпен сұхбат / Сұхб. М.Қожагелдин ] //Астана хабары. – 2007. – 21 сәуір Қоңыратбаев Ә. Есімде менің сол жылдар : [ Қызылорда қаласының 170 жылдығына ] // Ленин жолы. – 1988. – 6 қазан Қоңыратбай Т. Ел атауы – жер атауы //Қазақ Елі. – 1998. – тамыздың 28-і–қырк. 3-і. Қоңыратбай Т. Өткен күндер елесі: [ Қазақстанның астанасына – 80 жыл ] // Музыка әлемінде. – 2005. - №1. – 9-12 б. Қорасани Қ. Қалаға келген кездер-ай!: [Қызылорданың 180 жылдығына ] //Сыр бойы. – 1996. – 4 сәуір Қуандық Н. Дарияның жағасында бір қала бар: Қызылорда - 195 // Халық.- 2013. - 3 қазан (№40). - 1, 4 б. Құдайбергенов Қ. Қызылорда: Кеше, бүгін, болашақта / Қ.Құдайбергенов //Мәдени мұра.- 2009.-№4.-72-75 б. Құл-Мұхаммед М.А. Сыр елінің бас қаласы: [Облыс әкімінің қала активінде сөйлеген сөзі] //Сыр бойы. – 2007. – 17 сәуір 11
Құлпырған Қызылорда: Биыл Қызылорда қаласына 195 жыл //Дала мен Қала.- 2013. 12 қыркүйек (№37). - 2 б. Құманайұлы Қани. Қызылорданың тарихи атауы қашан қалпына келтіріледі? / Қани Құманайұлы //Ана тілі.- 2011. - 8-13 шілде (№27). - 8 бет Қызылорда – еліміздің алғашқы астанасы //Ақмешіт ақшамы. – 2003. – 3,10,24 қазан Қызылорда қаласына 150 жыл // Ленин жолы. – 1968. – 5 қазан Қызылорда қаласындағы аймақтық шекараларының сипаттамасы //Сыр бойы. – 2008. – 16 тамыз. – 3 б. Қызылорда облысы мен қаласы тарихына байланысты деректер шежіресі: Қызылорда облысы-70, Қызылорда қаласы-190 // Сыр бойы.- 2009.-15 қыркүйек,28,31 шілде, 4, 5,8,11,14,18 тамыз Қызылорда облысының 70 жылдық және Қызылорда қаласының 190 жылдық мерейтойларының символикалық белгілерін, Қызылорда облысы мен Қызылорда қаласының гербтерін әзірлеу жөніндегі облыстық байқаудың Ережесі // Сыр бойы. – 2008. – 6 қырк. Қызылорданың дамуы – көптің көз алдында //Сыр бойы. – 2008. – 5 сәуір Қызылорданың жаңару кезеңі басталды: Қызылорда қаласының 195 жылдығына орай қалалық мәслихат депутаттарының өңірдегі өзгерістер жайлы сауалнамаға берген жауаптары / М. Баекеев , Л. Қожаниязова , Т. Жұматов ж.б.; Сауалнаманы жүрг. Ж.Аймағанбетова, Р.Садуова, Ж.Жәлиева //Ақмешіт ақшамы.- 2013. - 25 қыркүйек (№39). - 14-17 б. Қызылорданың Қызылорда болған күндері-ай...: [ Қала тарихынан ] //Ақмешіт ақшамы. – 2000. – 25 тамыз-8 қырк. Маханұлы Т. Той өткізудің жаңаша сипаты облыстағы екі үлкен мерекеден бастау алғалы тұр //Сыр бойы. – 2008. – 29 тамыз Мәми Т. Қызылорда астана болғанда: [ Қызылорда қаласына - 190 жыл] //Ақмешіт ақшамы.-2008.- 4,18 сәуір Мәмиев Т. Кешеден жеткен бүгінге: [ Деректі шығарма. Қызылорда – 180 ] //Сыр бойы. – 1997. – 23,25 қырк. Мәмиев Т. Сыр бойындағы ертедегі қала мәдениеті //Жас Алаш. – 1997. – 19 тамыз Мектепов А. Қызылорда. Жер тарихы – ел тарихы //Қазақстан мектебі. – 1988. - №10. – 80 б. Мералы Н. Ескі астана енді абаттана бастады : [ Қызылорда қаласы туралы ] // Алтын Орда. – 2007. – 13-19 қырк. (№37). – 6б. Мұхимов А. Алаш Ақмешітінің тойы өз мәнінде өтеді: [Қызылорда қаласының 190 жылдығы, облыстың 70 жылдығына орай қала әкім. орынб. Сұхбат / Сұхб. М.Жетпісбаев] //Сыр бойы. – 2009. – 9 қырк. Мұхимов А. Бұл мерейтой – сұлу, сырлы Сырға құрмет: [ Қызылорда – 190 ] // Ақмешіт апталығы. – 2008. – 18 қырк. Мырзахметұлы Қ. Орынбордан кейінгі Ақмешіт: [ Қызылорда – алғашқы астана ] // Сыр бойы. – 2005. – 26 қаңтар Наурызбаев К. Қоқан мен орыс ортасындағы Ақмешіт // Сыр бойы. – 2009. – 10 қаңтар.- 4 б. Нұрғисаев С. Қызылорданы "Ақмешіт" деп өзгертуді құптамаймын: Парламент мәжілісінің депутатымен сұхбат/ С.Нұрғисаев; Сұхб. Ж.Қаржан // Ақмешіт ақшамы.- 2013. - 23 қаңтар (№3). - 9 б. Нұрлыбай А. Қызылорда - тарихи қала: Қала күні -қала тарихы / А.Нұрлыбай // Ақмешіт Ақшамы.- 2007.-5 қазан Нұрлыбайқызы А. Қызылорда – менің сүйікті қалам: [ Қала ғимараттары туралы ] //Ақмешіт ақшамы. – 2005. – 10 шілде Нұртазин Т. Қызылорда 150-де // Лениншіл жас. – 1968. – 28 желтоқсан 12
Омарқызы С. Сыр бойының бас қаласы - қазақтың тұңғыш Астанасы: Қызылорда 195 / С. Омарқызы //Әлімсақ.- 2013. - №9. - 2 - 4 б. Омарова Г. «Дарияның жағасында бір қала бар»: [ Қызылорда қаласының астана болғанына 80 жыл ] //Түркістан. – 2005. – 20 қазан Отарбаева Қ. Сыр бойы – астаналар елі // Сыр бойы. – 2005. – 8 сәуір Өмірзақова З. Қызылорда: Сабақ үлгісі / З.Өмірзақова // Қазақ тілі мен әдебиеті орыс мектебінде.- 2005.- N6.- 105-108б. Өсербаев Б. Қызылордада Совет өкіметінің орнауы // Ленин жолы. – 1966. – 26 сәуір Пірназар С. Сыр бойында той өтті дүркіреген... : [ Қызылорда – 80 ] // Егемен Қазақстан. – 2005. – 19 қазан Сайдулла А. Қала күні ерекше сән-салтанатымен атап өтіледі: Қызылорда - 195 жыл / А.Сайдулла // Халық.- 2013. - 10 қазан (№41). - 4 б. Сәдібекұлы А. Қайырымды қаланың күтері көп: Қызылорда қаласы жайлы / А.Сәдібекұлы //Сыр бойы.- 2013. - 4 шілде. - 4 б. Сәдібекұлы А. Үшінші астананың атын өшірмейік: [Қызылорданың атын өзгерту жайында] //Сыр бойы. – 1996. – 21 желт. Сәтбай Д. Қызылорда ғасырлар тоғысында: [Ойтолғау] //Сыр бойы. – 1999. – 9 ақпан Сейітов С. Қоқанның қол астында: [ Қызылордаға 180 жыл ] //Сыр бойы. – 1998. – 6 маусым Сералиев А. Сыр бойындағы Астана: [ Қызылорданың астана болғанына – 80 жыл] // Сыр бойы. – 2005. – 13 шілде Серәлиев С. Ақмешіттің абыройы асқақтаған күн:Қызылорданың аталып өткен туған күні жайлы / С.Серәлиев, Н.Қазиқызы // Халық.- 2011. - 29 қыркүйек. – 1,6 б. Серікбаев Ш. Ақмешіт аймағы – алыптар мекені: [Қызылорда қаласының тарихы ] // Сыр бойы. – 2005. – 19 тамыз Серікбаев Ш. Ақмешіт алыптар мекені // Ақмешіт ақшамы. – 2005. – 23 тамыз Серікбай М. Қызылорда облысы: Қызылорда облысының жер - су атауларының шығу төркіні мен тарихи маңызы //Ана тілі.- 2011. - 10-16 қараша (№45). - 4б. Серікбай М. Қызылорда облысы: Қызылорда облысының көне қалалары туралы / М.Серікбай // Ана тілі.- 2012.- 19 - 25 қаңтар. - 4 б. Сұлу Сырдың өзіндей сырбаз қала: [ Қызылорда қаласына 80 жыл толғанына арналған бет ] // Егемен Қазақстан. – 2005. – 14 қазан Сүлейменов Ж. Сыр - Алаштың анасы: ( Автор Парламент Мәжілісінің депутаты Сыр өңірінде іс-сапарда / Ж.Сүлейменов // Егемен Қазақстан.- 2010.-23 ақпан Сыр бойында сүйікті бір шаһар бар // Сыр бойы. – 1999. – 11 қараша Тарихи деректер: [Қызылорда қаласына байланысты] //Ленин жолы. – 1968. – 27 декабрь Тәжібаев Ә. Қызылорда: [Очерк] // Ленин жолы. – 1961. – 9 маусым Тәжібаев Ә. Сыр сәукелесі : [ 1926 ж. Қазақ автономиялық республикасының астанасы Орынбордан Ақмешітке көшіп келуі туралы ] //Егемен Қазақстан. – 1998. – 10 маусым Тәжіұлы Ы. Дария жағасындағы қала // Сыр бойы. – 2007. – 22 қырк. Тобағабыл Т. «Қызылордаға» қалай қарайсыздар?: [ Ономастика ] //Егемен Қазақстан. – 2006. – 26 шілде; Сыр бойы. – 2006. – 1 тамыз Той құтты болсын туғандар!: Қызылорда қаласының астана болғанына 80 жыл толғанына арн. бет //Сыр бойы.- 2005. - 14-15 қазан 2,3,4,5 бет Төлешова А. Ел көркейді, қала гүлденді...: [Қызылорда қаласының келбеті] //Ақмешіт ақшамы. – 2011. – 6 қырк. – 3 б. Тұңғышбаева А. Ақмешіт – Алматы – Астана. // Сыр бойы. – 2000. – 21 қырк. Үмбет Ә. Қамысқала ма, Ақмешіт пе, Қызылорда ма..: Қызылорда атауын өзгерту жайлы пікірлер / Ә.Үмбет //Алаш айнасы.- 2011. - 2 шілде - 5 бет Үмбет Ә. Сыр - алаштың анасы //Алаш айнасы.- 2012. - 25 шілде. - 4 б. 13
Үсенов Қ. Жырым сенсің, Қызылорда: [Сценарий] //Мект. сыныптан тыс жұмыстар. – 2009. - №11. – 19-23 б. Ілдебаев Т. Қазақстанның астаналары : [ Орынбор, Ақмешіт, Алматы] // Астана хабары. – 2004. – 10 маусым Шадықұлы Қ. Қала тарихын білеміз бе? // Сыр бойы. – 1998. – 27 қаңтар Шәкенов М. Қызылорданың өз аты – Ақмешіт. Ал біз болсақ?: [Қаланың атын өзгерту керек ] //Түркістан. – 2001. – 7 шілде (№27). – 8 б. Шәрібекқызы К. Қазақстан астаналары: 9 ақпан - Қызылорданың астана болған күніне орай / К.Шәрібекқызы //Әлімсақ.- 2013. - №1. - 4-5 б Шәріп А. Қожановтың Қызылордасы : [ Қызылордаға – 180 жыл ] //Ақмешіт ақшамы. – 1998. – 6 қараша Шежіре сыр шертеді: [ Қызылорда қаласының 170 жылдығына ] // Ленин жолы. – 1988. – 15 қазан Югай П., Зайкин Г. Қызылорда қаласы жиырма жыл ішінде // Ленин жолы. – 1950. – 9 сәуір Интернет ресурстары: http://kk.wikipedia.org/ http://www.akmeshit-zhastar.kz/ ОБЛЫС ҰЛЫ ОТАН СОҒЫСЫ ЖЫЛДАРЫНДА Фашистік Германияға қарсы жүргізілген Ұлы Отан соғысы, көп ұлтты Кеңес державасының құдіретін, оның қабілетін сынайтын өте ауыр соғыс болды. Кешегі Кеңес одағы көп ұлтты елге ортақ болған отанды қорғауға сол одақтың құрамдас бөлігі ретінде Қазақстан өзінің экономикалық ресурстары, адам күшімен ортақ жауды жеңуге зор үлес қосты. Соғыстың алғашқы күндерінен бастап облыс еңбекшілері «барлығы да майдан үшін, барлығы да жеңіс үшін» деген ұранмен бір адамдай жұмылды. Облыс халқының әрбір төртінші адамы қару асынып майданға аттанды, еңбек армиясына жіберілді. Ол халықтың 25 процентінен асып түсті. Еңбек армиясына барғандар негізінен қорғаныс кәсіпорындарын, темір жолдарды, электр станцияларын салуға қатысты. Олардың көпшілігінің жұмысы өт пен оқтың астында өтті. Сондықтан тылдағы адамдардың еңбегі майдандағыдан жеңіл болды деп айту қиын, оларды майдан шайқасында болғандардан бөліп қарауға болмайды. Ұлы Отан соғысы жылдарында қазақстанда жасақталған әскери құрамдардың екеуі 40 мың халқы бар Қазалы ауданында жасақталды. Оның бірі – 75-теңізшілер бригадасы. Оның майдандағы ерліктерін ескеріп 3-гвардиялық атқыштар бригадасы болып атанды, кейіннен 27 гвардиялық атқыштар дивизиясы болып қайта құрылды. Ақтөбеде жасақтылынған 101-атқыштар бригадасының үштен бірі қызылордалықтар болды. Бұл бригада Ржев түбіндегі соғыста, Великие Луки және Балтық бойындағы республикаларды азат етуге қатысты. 250 қызылордалықтар Алматыдағы әскери жаяу әскерлер училище құрамында Ленинград қоршауын бұзуға қатысты. Ол шайқаста айрықша көзге түскен 62 армияның құрамындағы 3820 қазақтың ішінде қызылордалықтар да аз кездеспеді. Қазақстанда жасақталған 312,316,238,391 және 387 атқыштар дивизиясының құрамындағы қызылордалықтар Мәскеу түбіндегі шайқаста ерлік көрсете білді. ОрловКурск бағытындағы жаудың негізгі соққысына төтеп берген 13-армияның жеті атқыштар дивизиясы құрамындағы 2275 қазақтың ішінде қызылордалықтар айрықша ерлікпен көзге түсті. Қызылордалық жауынгерлер нағыз өрттің ортасында, соғыс тағдыры шешілетін жерлерде дұшпанға қарсы батыл күресті. Соғыстың алғашқы айларында-ақ облыстың 2206 жауынгері 2869 ордендермен, 5915 солдат 10879 медальдармен наградталды. Соғыс 14
кезінде, толық емес мәліметтер бойынша 20 мың қызылордалық майдандағы ерлігі үшін ордендермен, медальдарға ие болды. Майдан даласында көрсеткен теңдессіз ерлігі үшін 21 қызылордалық Кеңес Одағының Батыры атағына ие болды. Олар Нағи Ілиясов, Жаапасбай Нұрсеітов, Жақыпбек Махамбетов, Тәйімбет Көмекбаев, Әнуар Әбутәліпов, Александр Романов, Геннадий Шляпин, Үрмаш Түктібаев, Владимир Счастнов, Мақаш Балғағанбетов, Яков Михайлюк, Иван Журба, Николай Самароков, Семен Ларионов, Ж.Қизатов, И.Ф.Махорин, П.М.Артемов, Иван Подольцев, Георгий Ковтунов, Александр Мин, Ерденбек Ниетқалиев. Бұл батырлары қатарына Даңқ ордендерінің толық иегері Кәкім Әбдіқадыров та қосылады. Соғыс жылдарында майданнан қызылордалық жауынгерлердің жауынгерлік ерлігі, антқа деген адалдығы, батырлығы мен қайсарлығы жөнінде хабарлар келіп жатты. Облыс еңбекшілері әскери бөлімдер, бөлімшелермен тығыз байланыста болды. Командирлердің, саяси қызметкерлердің, жауынгерлердің өз ерліктері, сағыныштары жайындағы майданнан жолдаған хаттары ел адамдарына рухани қуат беріп отырды. Оларға елден барып жататын, ерлікке жігерлендіретін хаттар жауынгерлік күш беріп, әрбір ұрыста жеңіске жігерлендірді. Отан соғысының отты жылдары Қызылордаға майдан даласына айналған Украина, Белоруссия мен Ресейден көптеген өндіріс, оқу орындары мен мәдениет орталықтары көшіп келіп жатты. 1941 жылдың соңынан бастап эвакуациямен көшірілген кәсіпорындар келе бастады. Бұған дейін облыс аумағына сырттан 36542 адам көшіп келген еді. Олардың ішінде еңбекке жарайтын 18 мыңнан астам адам жұмысқа орналастырылды. Қазақстанға көшірілген 142 кәсіпорынның 11-і Қызылорда облысына келді. Бұлардың ішінде 2 паровоз жөндеу шеберханасы, 3 консервті зауыты, электрожабдықтар, механикалық зауыттар болды. Қызылорда қаласына Украинаның біріккен университеті (құрамында Киев және Харьков университеттері бар), Москваның ауыл шаруашылығын механикаландыру және электрлендіру институты, Қырым медицина институты орналасты. Жоғары оқу орындары 900-ден астам маман даярлап шығарды. Көшіп келген кәсіпорындар тез іске қосылды. 1943 жылдың 23 қаңтарына дейін Қызылорда қаласының тұрғындары майдан үшін 1 миллион 300 мың сом ақша мен 1 миллион 100 мың сомның облигациясын Отан қорғау қорына өткізген. 14 мың жылы киім мен 2 вагон сыйлықты майдандағы жауынгерлерге жөнілтті. Тыл еңбекшілерінің бұл еңбегіне жауынгерлер ерлік істерімен жауап беріп отырды. Төрт жылға созылған соғысқа біздің облыстан 150 мыңға таяу азамат аттанса, солардың 30 мыңнан астамы майдан даласын мәңгілік етіп қалып қойды. От пен оққа оралған сол бір қайғы-қасіретке толы жылдардағы қызылордалықтардың өлмес те өшпес ерлігі жүрегімізде мәңгі сақталады. Жылдар жылжып өткен сайын бүгінгі және келер ұрпақ киелі де қасиетті бойтұмардай қастерлеп, зор мақтаныш сезіммен еске алады. Әдебиеттер: Арынғазиев Б. Әнуар Әбутәліпов: Очерк –Алматы: Жазушы, 1973. -27 6. Әлішев Ә. Үрмәш Түктібаев. - Алматы: Жазушы, 1969. - 26 б. Байшуақов Ә. Барлығы да майдан үшін, барлығы да жеңіс үшін: (Әдістемелік көмекші құрал) / Ә.Байшуақов. - Қызылорда: Қорқыт ата атындағы Қызылорда пед. институтының Жалпы тарих кафедрасы, 1994.- 25 б. Боздақтар: Зерде кітабы.Қызылорда облысы.- Алматы:Қызылорда. Т.1: Сырдария, Тереңөзек аудандары / Ред. басқ. Р.Нұрғалиев. - Алматы:Қазақ энц..,1994.-350 б. Т.2: Қызылорда қаласы, Жалағаш ауданы / Ред. басқ. М.Исаев.-Қызылорда болыстық "Зерде" ред.,1995.-456 б. Т.3: Қармақшы, Шиелі аудандары /Ред. М.Исаев.-1996.-315 б. Т.4: Қазалы, Жаңақорған аудандары.-1997.-512 б. 15
Т.5: Қызылорда облысы / Бас ред.М.Исаев.-1999.-512 б. Ерлікті сүйген ел нұрлы. – Алматы: Аrna-b, 2010. – 216 б. Зерде / Құраст. Әбдісахи Кішентегі.- Алматы: Өлке, 1993.- 159 б. Кизатов Ж. Испытание войной: Повесть / Пер. с каз. А.Ахетова. – Алма-Ата: Жалын, 1990. – 168 с. Көпішев Қ. Тәйімбет Көмекбаев. — Алматы: Жазушы, 1967. - 28 б. Қазақстандық Кеңес Одағының Батырлары: Энциклопедиялық жинақ. – Алматы: Өнер,2010.- 320 б.- ("Жеңіс" сериясы). Қазалының қаһармандары: Қасиетті Қазалы ауданынан Ұлы Отан соғысында ерлігімен, ерен еңбегімен,рухани байлығымен Жеңістің 60 жылдығына үлес қосқан азаматтарға арналған жинақ / Н. Шамұратов.- Алматы, 2005.- 388б. Қалиев, Ы. Ұлы Жеңістің 60 жылдығы - ерлік пен елдігіміздің мерекесі / Ы. Қалиев, А.Айдосов.- Қызылорда: Тұмар, 2005.- 248 б. Қизатов Ж. Өмір мен өлім: Деректі повесть. —Алматы: Ғылым, 1995. -376 б. Қизатов Ж. Өмір өткелдері: Повесть. -Алматы: Жазушы,1976. - 190 6. Майданнан хат: Майдан даласынан жазылған өлең-хаттар / Пікір жазғандар: Рахымбек Ә., Әбілов А.- Алматы: Тіл оқу-әдістемелік орталығы, 2010.- 204 бет. Мұстафин Б. Жәлел Қизатов. Очерк.-Алматы:Жазушы,1974.-27 б Совет Одағының қазақстандық Батырлары. 1 том: А-Л / Жауапты редактор М.О. Жанғалин. Құраст. П.С.Белан, Н.П.Калита.- Алматы: Қазақстан, 1969.- 476 б. Совет Одағының қазақстандық Батырлары. 2 том: М-Я / Жауапты редактор М.О.Жанғалин. Құраст. П.С. Белан, Н.П.Калита.- Алматы: Қазақстан, 1969.- 440 б. Смағұлов Тұңғышбай. Нағи Ілиясов: Очерк / Т.Смағұлов.- Балалар мен жастар әдебиетінің бас редакциясы.- Алматы: Жазушы, 1974.- 24 бет.- (Ұлы Отан соғысының батырлары) Сыр елі. Қызылорда облысы: Энциклопедия / Бас ред. Б.Ғ.Аяған. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясы» ЖШС, 2005. - 544б. Шарболат: Кеңес Одағының Батыры Жәлел Қизатовқа арналған өлеңдер мен өзінің поэтикалық шығармалары.- Алматы: ХХІ ғасыр қоры, 2000.- 108бет Ілиясов Н. Жауынгер жолы / Ілиясов Н.- Алматы: Қазақстан, 1988.- 200 бет. *** Ақсақалұлы Ж. Дипломатия майданындағы текетірес: Ұлы Жеңіске - 70 жыл / Ж.Ақсақалұлы //Тіл сақшысы.- 2015. - 1 - 15 сәуір (№ 7). - 8 б. Ақсақалұлы Ж. Сатқын: Ұлы Отан соғысының көпке беймәлім тұстары туралы не білеміз? / Ж.Ақсақалұлы // Сыр бойы.- 2004. - 18 наурыз Ақсақалұлы Ж. Челябіден келген хат : Қызылорда облыстық мұрағат мекемесінің директоры Г.Ақтөрееваның атына Ресейдің Челябі қаласынының тұрғыны С.Николаевтан келген хат жайлы / Ж.Ақсақалұлы //Сыр бойы.- 2014. - 17 сәуір (№ 54). - 1 б. Алтынбаева Ж. Қызылорда облысы отты жылдарда: Ұлы Отан соғысы жылдарындағы эвакуация / Ж. Алтынбаева //Ақмешіт ақшамы.- 2015. - 17 ақпан (№11/12). - 9 б. Алтынбаева Ж. Тағдырлар мен цифрлар сыр шертеді: Ұлы Отан соғысы кезеңіндегі эвакуацияланған халықтар мен өндірістер туралы деректер / Ж. Алтынбаева //Ақмешіт апталығы.- 2014. - 7 мамыр (№ 18). - 3 б. Аңсат С. Жеңіс мерекесін қалай қарсы алып жүрміз? / С. Аңсат //Сыр бойы.2014. - 19 сәуір (№ 55/56). - 12 б. Ардагерлерге ақшалай жәрдем: Қызылорда обл. тұратын 156 соғыс ардагері Ұлы Жеңістің 67 жылдық мерекесіне орай 67 мың теңгеден бір мезгілдік материалдық жәрде алатын болды //Алтын Орда.- 2012. - 3 мамыр (№18). - 21 б. Ахетов А. Ойымызда отты жылдар елесі / А. Ахетов//Ақмешіт ақшамы.- 2015. 17 ақпан (№ 11/12). - 6 б. Ахметов О. Қаһарлы күндер //Ленин жолы. – 1986. – 21 июнь 16
Әбдуов Қ. Барлық қошемет, құрмет майдангерлерге //Сыр бойы. – 2007. – 9 мамыр Әшімұлы Ш. Сол бір сұрапыл жылдары: Бір ауылдан аттанған 180 азаматтың 27-сі ғана оралды //Сыр бойы. – 1996. – 27 тамыз Байтілес Е. Ардагерлер ардақталды: Қызылорда облысында Ұлы Жеңістің 70 жылдығына орай мерекелік шара өтті / Е. Байтілес //Егемен Қазақстан.- 2015. - 15 сәуір (№ 68). - 10 б. Батырбеков А. Олар Отан үшін шайқасты / А. Батырбеков //Өскен өңір.- 2014. - 13 қыркүйек (№ 67). - 4 б. Бекішев Ж. Ұлы Жеңіс шеруі мәңгі жадымызда: Жеңіс парады жайлы / Ж.Бекішев //Ақмешіт ақшамы.- 2012. - 7 мамыр. - 13 б. Дәрмағанбетұлы Ш. Ағылақ: Облыс Ұлы Отан соғысы жылдарында / Ш.Дәрмағанбетұлы // Сыр бойы.- 2005. - 1 наурыз Дерек пен дәйек: Ұлы Жеңіске - 70 жыл //Ақмешіт апталығы.- 2015. - 4 наурыз (№ 17). - 2 б. Досмамбетова А. Ерлік - ұрпақтың мұрасы / А.Досмамбетова , Н.Басқожаева //Сыр бойы.- 2014. - 26 сәуір (№ 59/60). - 7 б. Елубаев Д. Елбасының майдангерлерді құттықтауы / Д. Елубаев //Сыр бойы.2014. - 31 желтоқсан (№ 194). - 2 б. Ембергенұлы Т. Ресейде "Соғыс балалары туралы" заң қабылданды / Т.Ембергенұлы //Сыр ардагері.- 2015. - 1 сәуір (№ 7). - 1 б. Ерсұлтанов Ә. Мұрағат деректері не дейді?: Ұлы Отан соғысына Қызылорда еңбекшілерінің көмегі //Сыр бойы. – 2000. – 20 сәуір Жалғасова Г. Мәскеу үшін шайқас / Г. Жалғасова //Сыр бойы.- 2015. - 14 ақпан (№ 22/23). - 8 б. Жанаев А. Екінші Дүниежүзілік соғыс қалай басталған еді? / А.Жанаев // Ақмешіт ақшамы.- 2005. - 24 маусым Жеңіс солдаттарына тағзым: Ешкім де, ешнәрсе де ұмытылмайды //Сыр бойы.2011. - 11 мамыр. - 1 - 2 б. Жеңісті жақындатқан жауынгерлер //Өскен өңір. - 2014. - 7 мамыр (№ 32). - 1, 2 б. Жұмабаев Т. Қазалыда жасақталған құрамалар еді: Олардың жорық жолын білеміз бе? //Сыр бойы. – 1993. – 8 мамыр Жұмабаев Т. Сұрапыл жылдар жаңғырығы //Ақмешіт апталығы. – 2000.- 14 көкек Жұмахметұлы Е. Соғыс туралы 2017 жылы бар шындық ашылады / Е.Жұмахметұлы //Қазалы.- 2015. - 15 сәуір (№ 28). - 1 - 2 - 3 б. Исаев Е., Сәдібекұлы А. Аралдан Рейхстагқа дейін: Соғыс жылдарындағы аралдықтар ерлігі //Қазақстан сарбазы. – 2000. – 21 қаңтар. – 5 б. Исаев Е. Сол бір сұрапыл соғыс: Аралдықтардың соғыс жылдарындағы ерліктері жайлы //Сыр бойы. – 1999. – 29 сәуір Исаев М. Жастар да жеңіс үшін терін төккен бірақ олар өз бағасын алып жүр ме? //Ленин жолы. – 1991. – 15 тамыз Исаев М. Отан үшін оққа ұшқандар //Сыр бойы. – 1995. – 8 наурыз Исаұлы М. Еңселері түспеген ерлер: Ұлы Отан соғысы кезінде еріксіз жауға тұтқын болғандар //Сыр бойы. – 1994. – 22 қазан Кәрімов Р. Капитуляция: Ұлы Жеңістің соңғы нүктесінің қойылуы жайлы / Р. Кәрімов //Халық.- 2014. - 10 сәуір (№ 14). - 12 б. Көштаев Б. Соғыс жетімдері / Б. Көштаев //Жалағаш жаршысы.- 2015. - 8 сәуір (№ 28). - 4 б. Қожахметова Г. Жылдар жадындағы жаңғырық: Ұлы Жеңіске 70 жыл / Г. Қожахметова //Ақмешіт апталығы.- 2014. - 13 тамыз (№ 45). - 3 б. Құдайбергенұлы Қ. Уақыт өткенмен, қасірет табы кетпейді: Ұлы Жеңіске 70 жыл / Қ.Құдайбергенұлы //Ақмешіт апталығы.- 2015. - 4 наурыз (№ 17). - 2 б. 17
Майданнан хаттар / әзірлеген. Г.Нәбиева //Сыр бойы.- 2014. - 7 мамыр (№ 64/65). - 5б. Мұхамедов М. Соғыстың қасіретті арифметикасы: Ұлы Отан соғысының тарихы / М. Мұхамедов //Сыр бойы.- 2005. - 7 мамыр. Мыңжасарқызы Р. Ерлік пен елдігіміздің мерекесі / Р. Мыңжасарқызы //Тіршілік тынысы.- 2014. - 17 мамыр (№36). - 2 б. Нұртілесов Ә. Майдан үшін, жеңіс үшін: Қызылорда соғыс жылдарында //Ленин жолы. – 1990. – 9 мамыр Нұртілесов Ә. Сыр бойынан атылған оқ: Қызылорда облысы соғыс жылдарында //Соц. Қазақстан. – 1990. – 9 мамыр Омаров Е. Алаулы жылдардың ақ халаттылары: Ұлы Отан соғысындағы дәрігерлер / Е.Омаров // Сыр бойы.- 2005. - 15 сәуір Оразбақов А. Көшкендерді кеудеге басқан Сыр елі: 1941 жылы облысқа эвакуацияланғандар жайлы / А. Оразбақов , К.Мұхтаров //Сыр бойы.- 2014. - 19 сәуір (№ 55/56). - 10 б. Оразбақов А. Туған жерден амалсыз ажыраған...: ҰОС жылдарында Сыр бойына күштеп аударылған халықтар жайлы / А. Оразбақов , Ж.Ботабаева //Сыр бойы.- 2015. - 31 қаңтар (№ 14/15). - 5 б. Сатыбалдиев Ә. Өткен күндер ойға оралғанда: Ұлы Отан соғысы ардагерінің сұрапыл соғыс жылдары жайлы естеліктері / Ә. Сатыбалдиев //Сыр ардагері.- 2013. - 15 мамыр. - 1 б. Сәдібекұлы А. Адам айтса сенгісіз: Ұлы Отан соғысы жылдары / А.Сәдібекұлы //Халық.- 2015. - 2 сәуір (№ 13). - 6 б. Сәтбай Д. Жеңіске жаңаша көзқарас //Қазақ әдебиеті. – 1993. – 7 мамыр (№19). – 1,3б. Сейітов С. Қызылордалықтар Ржев шайқасында //Ленин жолы. – 1965. – 7 май Сқақов Ш. Халқының қамын ойлаған ағаларым: Соғыстан оралған майдангерлердің елге жасаған қызметі жайлы / Ш.Сқақов //Тіршілік тынысы.- 2014. - 26 сәуір (№ 31). - 2б. Сырдария ауданы соғыс жылдарында //Сыр ардагері.- 2014. - 1 қыркүйек (№ 17). - 2б. Тасболатова Н. Ерлік күші – ұлы күш: Ұлы Отан соғысы кезінде Қызылорда облысында орналасқан өндіріс орындары туралы //Ленин жолы. – 1979. – 5 март Тасекеева Д. Октябрьдің онында: Ұлы Отан соғысының жауынгерлері туралы //Ленин жолы. – 1965. – 17 март Төремұрат Ә. Ерліктері елге мұра!: 70 жылдық Жеңіс жолы Музей қорындағы материалдардан / Ә. Төремұрат , Э.Нағашыбайқызы//Ақмешіт ақшамы.- 2015. - 3 наурыз (№ 15/16). - 21 б. Шымыров С. Тарихтың тұмшаланған тұстары: Түркістан легионы соғыс жылдарында / С. Шымыров //Айбын.- 2014. - № 11. - 6 - 9 б. Ізбасарова А. Елін қорғаған майдангер ұстаздар / А. Ізбасарова//Тіршілік тынысы.- 2015. - 22 сәуір (№ 30). - 3 б. Якияев Ж. Қазалы ауданы Ұлы Отан соғысы жылдарында //Тұран-Қазалы. – 2005. – 22 наурыз ОБЛЫСТЫҢ ТАБИҒАТЫ МЕН ТАБИҒИ БАЙЛЫҚТАРЫ Климаты Облыстың климаты тым континентті, қысы суық, қары аз, жазы аңызақты, ыстық, ең жоғарғы температурасы 40-42ºС көрсетеді. Климатының мұндай жағдайлары облыс жерін Қызылқұм, Мойынқұм, Бетпақдала және Тұран ойпатының қоршай орналасуы әсерінен қалыптасқан. Ауаның ортаның темп-расы қаңтарда -7–13ºС, шілдеде 26–28ºС. Кей жылдары қыста температура – 40ºС-қа дейін төмендейді. Жылдың 235 – 275 күнін 0ºС-тан 18
жоғары жылы күндер құрайды. Құрғақшылық соңғы 30 жылда жиі байқалып келеді, бұл облыс климатына тән. Республика бойынша атмосфералық жауын-шашын ең аз түсетін өңір. Оның орташа жылдамдық. мөлш. 100-175 мм-ден аспайды және бұл көрсеткіштің 60% Арал теңізінің тартылуынан, Байқоңыр ғарыш алаңы тартатын улы заттар және эколологиялық ортаның нашарлануына байланысты соңғы 20-30 жылдай қышқыл жаңбыр жауатын болды. Қар жамылғысы тұрақсыз. Алғашқы қар қарашаның 2-жартысында түседі. Ал, жылыну жылдың басында, ақпан айының екінші, үшінші онкүндігінен басталады. Облыс аумағында ауаның салыстырмалы ылғалдылығы қысты күндері аз өзгереді, орташа алғанда 70-80%. Ауаның салыстырмалы ылғалдылығының төмендеуі күннің жылынуымен басталады да, жаз айларында 11-16%-ға төмендейді. Қызылорда қаласы маңында солтүстік-шығыс пен солтүстік-батыс желдері басым болады. Желдің орташа жылдамдығы облыс аумағының басым бөлігінде 3-5 м/с-ті көрсетеді. Облыс аумағында жылы мезгілдің басталуымен бірге шаңды дауылдар байқалады. Аудандардың көбінде жылдың бір мерзімінде 2-ден 20 күнге дейін, Қызылорда қаласында 30 күнге дейін желді күндер болып тұрады. Әдебиеттер: Климаты //Сыр елі: Қызылорда облысы: Қызылорда облысы: Энциклопедия / Бас редактор Б.Ғ.Аяған. - Алматы: "Қазақ энциклопедиясы"ЖШС, 2005.- 11-12б. Сыр өңірі тарихы: Көне заманнан бүгінге дейін / Құрастырған: Қ. Маханбетов, А. Айдосов, Ы. Қалиев, Ә. Нұртілесов.- Алматы: Атамұра, 1998.- 288 бет. Жануарлар әлемі Бұл аймақтың шөл және құрғақ даласында киік, қарақұйрық, тышқан, сарышұнақ және тасбақалар тіршілік етеді. Жыртқыштардан – қасқыр, түлкі, қарсақ, күзен, борсық т.б. бар. Бұл аймақта сексеуіл шұбарторғайы, даланың бозторғайы, кекілік және шөл қарғалары, қамысты жерлерді оқпақ, көкқұтан, ал ыза тепкен шалғындарда сауысқан тектес балықшы, қызғыш, шағала, балық өсіретін суларда қарабай, бірқазан, ал шалшық айдындарда ұзын сирақ тырна, жыртқыш құстардан бүркіт, дала қыраны, қарақұс, дала ителгісі, дала және жай бөктергі, қара лашын (көзқұйрық), сұңқартұйғын, күшіген, шөл далада кесіртке, жылан, қарақұрт, бүйі, бұзаубас сияқты бауырымен жорғалайтын жәндіктер кездеседі. Көлдердің, өзендердің, жыралардың, басқа да суаттардың жағалауларында, ылғалды жерлерде маса, шіркей, бөгелек, сона, шыбын, кене көп болады. Экологиялық апатқа дейін тоғайлық және қамысты жыныстардың іші үйрек, сүңгуір түрлеріне бай болатын. Тоғай қолтықтарында қырғауыл, қоян, ашық дадалықта боз бөдене өседі. Дария атырауындағы көптеген көлдердің, жыныстардың, қамысты-қоғалы қолтықтардың қолайлы қойнауларына түрлі қанаттылар көктемде ұя салып, жұмыртқа басады. Қалың қорысты жабайы доңыз мекендейді. Алайда, табиғи ортаның жадапжүдеуіне байланысты терісі бағалы сутышқан құрып барады. Қалың қамыс тіреліп өскен баяғы заманда өзен атырауында еркін жорытқан Сырдария жолбарысы сол уақытта-ақ жойылып кеткен. Арал теңізінде, көлдерде және дарияда бағалы балықтың 40-тан аса түрі бар еді. Бекіре тектес күректұмсық, тыран, сазан, тісті, қаяз, ақбалық, шип, шәмейке, жайын, алабұға, шортан және басқа да балықтардың кәсіпшілік маңызы зор болатын. Арал теңізінің тартылуына байланысты бұл балықтардың көбі қазір жоқ. Осыдан ширек ғасыр бұрын жылына 200 мың тоннаға дейін балық және оның өнімдері сыртқа шығарылатын. Балық түрлерімен бірге жануарлардың және өсімдіктердің де кейбірі құрып барады. Арал теңізінде ұзындығы 20 шақырымнан астам, керемет байлығы бар ірі аралдардың бірі – Барсакелмес болатын. Оның жағалауы құмдау, негізгі жері құнарлы өсімдіктің бірнеше түрлері бар, мал жайылымына қолайлы. Аралда мыңдаған киіктер мен жүздеген құландар өмір сүретін. Жазғытұры көптеген құстар келіп жұмыртқалайтын. Ол кезде арал 19
құстардың дауысымен у-шу болатын. Аралда жыланның бірнеше түрлері мен кесірткелер көп болатын. Олар суға құлағанда шаңы бұрқырап жататын. Жергілікті халық аралға барып құс атып, аң аулайтын. Тек, қана 1897 жылдың күзінде 3000-ға жақын киіктің мүйізі дайындалған еді. Осыған қарағанда киіктің көп екендігі көрініп тұр. Кейінгі кезде аралға оншақты үй қожалығы орналасып құландарды бағып, мал ұстап, ғылыми жұмыстармен айналысады. ХІХ ғасырда көптеген экспедициялар Барсакелмеске бет алып, тұжырымды ештеңе шығара алмаған. Кривожижиннің, Гореловтың экспедициялары Барсакелмеске жеткенмен қайықтары қирап көптеген адамдары өліп, өздері әрең аман қалып «Барсакелмес» деген аты шындық екен деген көрінеді. Арал теңізінің апатқа ұшырауына байланысты Барсакелмес аралында тіршілік болмай, аңдар мен құстар, басқа жануарлар да құрып кетті. Әдебиеттер: Балтаев Қ. Қызылорда облысының табиғаты: Оқу құралы / Қ.Балтаев, Г.О.Сауытбаева. - Алматы: Ы.Алтынсарин атын. Қаз. білім академ. Республ. баспа кабинеті, 2000.- 117 бет. Жануарлар әлемі //Сыр өңірі тарихы: Көне заманнан бүгінге дейін / Құрастырған: Қ. Маханбетов, А. Айдосов, Ы. Қалиев, Ә. Нұртілесов.- Алматы: Атамұра, 1998.-14-15 бет. Қосанов О. Қызылорда облысы жан-жануарларының экологиялық ахуалы / Қосанов О., Қосанов С.; Пікір жазғандар: Қ.Болтаев, О.Тапалов.- Қызылорда:Тұмар, 2002.- 176 бет. АРАЛ ТЕҢІЗІ Арал теңізі — Қазақстан мен Өзбекстан шекарасында орналасқан сутоған. Теңіз ХХ ғасырда ауданы жағынан (68 мың км2) әлемде төртінші орында болған болатын, бірақ 1960 жылдардан бастап теңіздің суы азайып келеді. Арал өңірінде қалыптасқан экологиялық дағдарыс бүкіл әлемге белгілі болғаны қашан. Бұл дағдарысты адам өз қолымен жасады. Бір пайданы қуамын деп жүріп екінші пайдадан ұтылды. Осыдан келе Арал өңірі дағдарысы Жер ғаламшарындағы әлемдік қияметтер қатарында ерекше орын алып отыр. Тұйыққа тірелгенге дейінгі теңіздің жалпы көлемі 68803 шаршы шақырым, ал су айдыны 10226 млн текше метр болған. Жағалығы 6617 шықырымға жетіп, орташа тереңдігі 16, ал терең жері 66 метрді, судың тұздылығы 8-12%ды көрсеткен. Сол кездері теңізде 300-ден астам аралдар болған. Жиырмасыншы ғасырдың 30-60 жылдары Арал теңізіне жыл сайын 70 млн текше метр су түсіп, оның 5865 млн текше метрі буланғанның өзінде табиғи тепе-теңдік сақталынып отырған. Сырдария және Әмудария бассейінде суармалы егіншіліктің күрт дамуы, ірі су қоймаларының салынуы салдарынан өткен 60-жылдарының екінші жартысынан бастап теңізге келіп түсетін су көлемі шапшаң түрде азая бастағаны барша жұртқа мәлім. Теңіздің құрғаған табандарында тұзды сорлар пайда болып, оған сусымалы құм қосылып жел тұрған сәттерде улы тұз араласқан шаң аспанға көтерілді. Жыл сайын 100 млн тоннаға дейін осындай зиянды зат әлем кеңістігіне тарап жатады. Бұл бір болса, екіншіден, бұрын теңізге жақын болған жерлердің бәрі қуаңшылыққа ұшырап, бағалы табиғи мал азығындық құнарлы шөптердің жойылуына әкеліп соқтыруда. Осыдан келе үлкен аумақты алып жатқан Арал өңірінде өте қатерлі экологиялық және санитарияэпидемиологиялық жағдай қалыптасты. Ауаның ылғалдылығы (жаз, күз айларында 9%-ға дейін) азайып, жазы құрғақ та ыстық (шілдеде 45 С-0а шейін), қысы суық -47 С-қа шейін) болытын жылдар мен күндер көбейді. 4 млн. Га-ға жуық жалаңаштанған теңіз түбінен көтерілген улы шөгінділер тұзды шаңға айналып, жайылымдар мен егістіктерді уоап, үлкен апат әкелді. Бағалы балықтардың түрлері (бекіре, сазан, шоқыр, қаяз, ақмарқа, алабұға т.б) құрып кетті. Осыған орай, теңіз жағалауында балық зауыттары, кеме көлігі 20
кәсіпорындары, балық шаруашылығымен айналысатын кәсіпорндар, Барсакелмес аралындағы хайуанаттар қорығы, Возрождение аралындағы кәсіпорындар жабылды. Арал аймағынан жүздеген мың адам өскен жерін тастап, өзге өлкелерге қоныс аударуға мәжбүр болды. Ғарыштан қарағанда теңіздің жиегінен 400 км-ге дейін созылған «тұзды бұлт» өсімдік пен жануарлар түрлерін азайтты. Бұрын теңіз жағалауында мекендеген су құстары түгелге жуық, Қазақстанның «Қызыл кітабына» енген хайуанаттардың кейбір түрлері (итала қаз, бұлдырық, жидек, арал шағаласы, ондатр т.б.) құрып кетті. Табиғи ортаның азып-тозуы – жергілікті халықтың денсаулығына зардабын тигізіп отыр. Тұрғындар пестицидтерден, т.б. химикаттардан, түрлі улы тыңайтқыштар мен тұздан тазартылмаған, сапасы төмен суды пайдалануда. Соның нәтижесінде бұл аймақта рак ауруы, баланың өлі тууы, генетикалық ауытқулар, сүзек, сары ауру және жүрек-қантамырлыры аурулары көбейе түсті. Әдебиеттер: Арал тағдыры / Құрастырған: Мереке Құлкенов.- Алматы: Қазақстан, 1989.- 272 бет. Аралым - арым, Балқашым-бағым / Құраст.Н.Жүнісбаев.- Алматы: Қайнар, 1988.- 264 бет. Досманбетов, Б. Арал аймағы: медициналық, әлеуметтік-демографиялық сипаттама: Монография / Б. Досманбетов , Т.К. Маханов; Рецензент: Татимов М.- К: "Нұр-Сәулет", 1998.- 220 бет. Нұрғызарынов А. Арал өңірінің экологиясы: Қызылорда облысы / Нұрғызарынов А., Шапшанов Қ.- Алматы, 1996.- 168 б. Нұрғызарынов, А. Аралдың экологиялық тынысы / А. Нұрғызарынов; Пікір жазғандар: А. Көшербай, А. Шомантаев, Қ. Омаров.- Алматы: Ғылым, 2006.- 226 бет. Саржанов, Құдайберген. Аралдың айтылмаған ақиқаты: Бірінші кітап / Қ. Саржанов.Алматы: Бастау, 2007.- 420 бет. Суханбердин, Х. Қызылорда облысында қоршаған ортаны қорғаудың кейбір мәселелері / Х. Суханбердин.- Қызылорда: Тұмар, 2003.- 64 б. Тәуіпбаев С.Т. Арал теңізі аймағының гидроэкологиялық тұрақтылығын ғылыми негіздеу: Техника ғыл. докт. дисс. авторефераты / С.Т.Тәуіпбаев.- Қызылорда, 2002.- 43 б. *** Аймағанбетова Ж. САРАТС Аралды түлетті / Ж.Аймағанбетова // Ақмешіт ақшамы.2014. - 2 шілде (№ 41/42). - 3 б. Айтжанбай Г. Арал мұңы бес елді толғандырады: Халықаралық Аралды құтқару қорының 20 жылдығына арналған халықаралық конфренция өтті / Г.Айтжанбай // Айқын апта.- 2013. - 30 мамыр. - 3 б. Аққұлұлы С. Арал теңізі қалпына келе ме?: Шамамен 40 жылдай бойы құрғап келген теңіз бұрынғы арнасына қайта орала бастаған тәрізді / С. Аққұлұлы //Табиғат тынысы.2011. - 27 сәуір. - 10 б. Ақтөреева Г. Кіші теңіз - келешектің кепілі: Арал өңірінің экологиялық проблемаларын шешуге бағытталған шаралар жайында / Ақтөреева Г. // Толқын.- 2013. 25 қыркүйек (№ 80). - 2 б. Аманжол Н. Арал теңізі қалаға жақындап келеді: Аралды құтқару қорының 2003-2010 жылдарға арналған бағдарламасының жұмыстарынан / Н.Аманжол // Айқын. - 2010. - 22 мамыр Арал - әлем қайғысы: Депутат Құттықожа Ыдырысов Премьер-министр К.Мәсімовке жолдаған депутаттық сауалында Арал проблемасын көтерді //Қазақстан. - ZAMAN.- 2011. - 3 ақпан (№5). - 3б. Арал қайта тірілді // Парасат.- 2006. - №10. - 20-21б. Арал өңіріндегі экологиялық қасірет салдарынан зардап шеккен азаматтарды әлеуметтік қорғау туралы "Қазақстан Республикасы Заңының кейбір баптарының қолданылуын тоқтата тұру туралы" Қазақстан Республикасының Заңына өзгерістер енгізу 21
туралы: ҚР Заңы: Қазақстан Республикасының заңы // Атамекен.- 2003. - 22 қаңтар; Егемен Қазақстан.- 2003.- 10 қаңтар Арал тағдыры әлемге аян: Халықаралық семинар экспедиция // Сыр бойы.- 2003. - 16 қыркүйек. Арал тарихынан... // Толқын.- 2013. - 25 қыркүйек (№ 80). - 2 б. Арал теңізі қалпына келе бастады // Табиғат тынысы.- 2013. - 15 маусым. - 7 б. Арал теңізі туралы жаңа фильм: "Тұңғиықтан қайта тірілу. Арал қасіреті" атты фильм түсірілді // Ана тілі.- 2010.-17-23 маусым Арал тұтастай тартылуға жақын // Қазақстан-ZAMAN.- 2014. - 2 қазан (№ 39). - 2 б. Аралдың жайын ағылшындар айтты: Англияның ән шырқайтын тобы "Сөзден де қымбат" әнге түсірілген бейнебаянында Арал теңізінің қазіргі жағдайы көрсетіледі // Жас Алаш. - 2014. - 2 желтоқсан (№ 95). - 4 б. Асанбаев А.Ж. Арал өңірі тарихының зерттеулері: Арал теңізі жайлы / А.Ж. Асанбаев // Ақмешіт хабаршысы.- 2009.- №1.- 26-29 б. Аяғанова Н. Арал өңірі- орыс ғалымдарының зерттеулерінде: Арал теңізі бассейіні туралы / Н.Аяғанова // Ақмешіт хабаршысы.- 2010.-№3.-88-92 б. Әбдуов Қ. Тірі теңіз: Арал теңізі жайлы / Қ.Әбдуов // Дала мен Қала.- 2011. - 12 желтоқсан. - 13 б. Әбіл Е. "Ғасырдың ғаламат жобасы"-Әлем назарында: Қызылорда қ. өткен "Арал өңірінің қазақстандық бөлігінің су және экологиялық қауіпсіздігінің қазіргі заманғы проблемалары және оларды шешудің жолдары"атты халықаралық дөңгелек үстелден / Әбіл Е. // Егемен Қазақстан.- 2010.-21 мамыр Әйімбетов Ә. Арал тағдыры - адам тағдыры / Ә.Әйімбетов // Сыр бойы.- 2014. - 11 қаңтар (№ 3/4). - 2 б. Әйімбетов Ә. Ғасырдың ғажайып жобасы: САРАТС-2 жобасы / Ә.Әйімбетов // Сыр бойы.- 2013. - 23 қыркүйек (№142). - 2 б. Әнуарбек Ә. Аралды құтқару - адамзаттың борышы: Халықаралық аралды құтқару Қорына 20 жыл толып отыр / Ә.Әнуарбек // Түркістан.- 2013. - 28 наурыз. - 12 б. Байғұт М. Арал.Арал.Аралым...: Арал өңірінің кешегісі мен бүгіні баяндалады. "Арал күндері" мерекесіне орай журналист жазбалары / М.Байғұт // Егемен Қазақстан.- 2010.-1 қыркүйек.-7 б. Байтасов А. Аралды құтқаруға бола ма? / А.Байтасов // Қазақстан.- 2004.- 8 сәуір Байтілес Е. Аралды құтқару - адамзатты құтқару / Е.Байтілес // Егемен Қазақстан.2013. - 6 тамыз (№ 183). - 5 б. Байтілес Е. "Ғасыр жобасы" жалғасады: Аралдың айдынын суға толтырып жатқан САРАТС жобасының екінші кезеңі басталды. Көкарал бөгетін жауып, бір деңгейлі теңіз жасау туралы / Е.Байтілес // Егемен Қазақстан.- 2014. - 1 тамыз (№ 143). - 3 б. Бердібаев Б. Әлем назары - Аралда: Қызылордада халықаралық Аралды құтқару қорының 20 жылдығы шеңберінде дөңгелек үстел өтті / Б.Бердібаев // Сыр бойы.- 2013. 13 шілде. - 3 б. Биеке Е. "2020 жылы Арал теңізі жер бетінен мүлдем жоғалады..."?: Қазақстан, Өзбекстан және Түрікменстандағы саяси жүйені өзгертпей, теңізді құтқарып қалу мүмкін емес / Биеке Е. // Жас Алаш.- 2010. - 18 қараша Бүркітбайұлы Б. Арал қайта тірілді / Б.Бүркітбайұлы // Қазақстан-ZAMAN.- 2005.- 4 қараша Бүркітбайұлы Б. Әлем назары Аралда: Қорқыт ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінің Студенттер сарайында халықаралық "Аралды құтқару" қорының 20 жылдығы шеңберінде дөңгелек үстел өтті / Б. Бүркітбайұлы // Қазақстан-ZAMAN.- 2013. 1 тамыз (№30). - 6 б.; Заң газеті.- 2013. - 14 тамыз (№120). - 5 б. Бүркітбайұлы Б. Кіші Аралдың келешегі кемел: Арал теңізі жайлы / Б.Бүркітбайұлы // Қазақстан-ZAMAN.- 2013. - 1 тамыз (№30). - 6 б. 22
Дәулет А. Арал - адамзат тарихында: Арал теңізі жайлы / А.Дәулет // Сыр ардагері.2013. - 1 мамыр. - 2 б. Жалғасбаев Е. Аралдағы тажал ошағы: "Возрождение" аралы жайлы / Е.Жалғасбаев //Алтын Орда.- 2011. - 23 маусым (№25). - 12 бет. Жұбатырұлы С. Ертеңге көз тіккен Тұран: Арал теңізінің тағдыры жайында / С.Жұбатырұлы // Мәдени мұра.- 2009.-№4.-34-37 б. Жұбатырұлы С. Үміт желкенін көтерген теңіз: Арал теңізі жайлы / С.Жұбатырұлы // Егемен Қазақстан.- 2013. - 27 қыркүйек (№221). - 9 б.. Сыр бойы.- 2013. - 5 қазан (№148149). - 5 б.. Табиғат тынысы.- 2013. - 15 қазан (№18). - 1, 4 б. Жұмат Б. Аралды Каспий құтқарады ол үшін екі теңіз арасына канал қазу керек: Арал теңізін апаттан сақтау үшін көптеген жобалар ұсынылғаны белгілі / Б.Жұмат //Алтын Орда.- 2011. - 10 - 16 наурыз. - 24 б. Ихласов Р. Арал теңізін құтқаруға бола ма? / Р.Ихласов // Атамекен.- 2004.- 5 маусым Көкарал: Арал теңізі жайлы / дайын. Е.Байтілес // Егемен Қазақстан.- 2011. - 27 қыркүйек. - 5 б. Кіші Арал көтеріліп келеді, Сарышығанақ идеясын түбегейлі тоқтату керек: Аралдық бір топ елжанды азаматтардың вице-премьер Ө.Шөкеевке жолдаған ашық хаты //Халық.2011. - 16 маусым. - 1, - 4 б. Қараманов Ұ. Арал өңірінің экологиялық проблемасы алаңдатады / Ұ.Қараманов // Атамекен.- 2004.- 24 маусым Қасқатаева Т. Арал теңізі және оның экологиясы: Баспасөз конференциясы / Қасқатаева Т. // Қазақстан геогр. және экол.- 2006.- N1.- 14б. Қоныс А. Арал теңізінің соңғы тартылуына байланысты бір пікір / А.Қоныс // Ақмешіт апталығы.- 2003.-17қаңтар.(N3).-2-3б. Қонысұлы А. Аралдың кебуіне себеп не?: Болжам / А.Қонысұлы // Заң газеті.- 2008.-5 қаңтар Қорқыт А. Арал теңізінің соңғы тартылуы: осыған байланысты бір пікір / А.Қорқыт // Қазақ Елі.- 2006. - №26-27. - 29 қараша Қуат Ү. Мәлім де беймәлім Арал немесе теңіз туралы / Ү.Қуат // Сыр ардагері.- 2014. - 1 қыркүйек (№ 17). - 3 б. Құдайберген Д. Кіші Арал қалпына келе ме? / Д.Құдайберген // Айғақ.- 2005.- 7 қырк. Миддлтон Ник. Өлі арал: Арал теңізінің жағдайы / Миддлтон Ник // Жас Алаш.- 2005. - 26 сәуір Мырзабекова Н. Арал туралы әңгіме ақиқат па?: Арал жайлы / Н.Мырзабекова //Айқын.- 2011. - 27 сәуір. - 1 б. Мырзабекова Нұрсұлу. Аралдың құпиясын кім ашады?: Арал теңізі табанының не бір жұмбақ сызбаларға толы / Н. Мырзабекова //Айқын.- 2011. - 29 маусым. - 1 б.; Сыр ардагері.- 2011. - 13 шілде (№14-15). - 1 бет. Мырзахметов Ш. Арал экологиясы әлемдік деңгейдегі мәселе десек те //Егемен Қазқстан.-2008.- 9 ақпан Нұрышев А. Аралдың айдыны шалқитын күн туар ма?: Халықаралық Аралды құтқару қорының 15 жылдығына орай Қазақстан тарапындағы атқарушы директор А.Нұрышевпен сұхбат /Сұхб. Қ.Аманжол //Егемен Қазақстан. - 2008. - 28 наурыз Парманқұлов С. Арал атырабы: Арал ауданының қазіргі жағдайы / С.Парманқұлов, А. Беков, Қ. Әбдуов //Дала мен Қала.- 2011. - 16 мамыр - 4-5 б. Сахариев Е. Аралдағы табыттар мен молалар : ертең ажал аждаһасына айналады: «Возрождение» аралы туралы/ //Қазақстан ЗАМАН.-2008.-7 ақпан.-1,7 б. Снадин А. Аралдың тартылуына Байқоңырдың қатысы бар ма? / А.Снадин // Астана.2013. - № 4. - 36 - 42 б. Суханбердин Х. Арал әлі қанша уақыт аңырай береді?: Арал экологиясы / Х.Суханбердин // Атамекен.- 2010. - 15 қараша 23
Суханбердин Х. Арал Каспий теңізімен жер астынан жалғасқан ба?: Кепкен теңіз проблемалары ... / Х.Суханбердин // Атамекен.- 2011.-24 тамыз.-5 б. Суханбердин Х. Арал өңірінің тұрғындары су емес, у ішіп отыр... / Х.Суханбердин // Атамекен.- 2005.- 22 қырк. Суханбердин Х. Біз Аралды құтқарып қала аламыз ба? / Х.Суханбердин // Атамекен.2004.- 24 қараша Суханбердин Х. Кіші Арал жобасы туралы өз пікірім бар: Арал теңізі / Х.Суханбердин // Сыр бойы.- 2007.-11 шілде Суханбердин Х. Теңіз қайта келетініне сенемін: Арал теңізіндегі экологиялық апат туралы / Х. Суханбердин //Ақмешіт ақшамы.- 2011. - 28 қаңтар Суханбердин Х. Теңіздің қайта келетініне сенемін: Арал теңізіндегі экологиялық апат туралы / Х. Суханбердин //Атамекен.- 2011. - 14 ақпан. - 3 б. Сүтемгенова А. Арал - ел тағдыры: Тәрбие сағаты / А.Сүтемгенова // Мектептегі сыныптан тыс жұмыстар.- 2010. - №3. - 5-7 бет Табынұлы Т. Арал тағдыры қалай шешіледі? / Т.Табынұлы // Айқын.- 2010. - 20 қараша - 5 б. Талдыбаева Б. Адамзат қолымен жасалған апат: Арал теңізі. Экология / Б.Талдыбаева // Сақшы.- 2007.-9 тамыз Тәжіұлы Ы. Арал теңізінде су маржандарын құтқару шаралары басталды / Ы.Тәжіұлы //Сыр бойы.- 2011. - 28 маусым. - 1 - 2 б. Төрежан Қ. Аралдың арнасы қалпына келеді / Қ.Төрежан // Айқын.- 2014. - 19 ақпан (№ 29). - 2 б. Тұрсынов А. Қазақстан Арал теңізін құтқаруға болатынын дәлелдеді: Техника ғылымдарының докторымен сұхбат / А. Тұрсынов; сұхб. Қ. Қонысбай //Айқын.- 2011. – 22 қаңтар. - 8 б. Үмбет Ә. Арал теңізі тоғыз мәрте тартылған ба? / Ә.Үмбет // Адамзат және Қоршаған орта.- 2014. - 14 шілде (№ 13). - 1, 2 б. Халықаралық Аралды құтқару қорына - 20 жыл: Халықаралық Аралды құтқару қорының 20 жылдығына арналған халықаралық жиын өтті // Толқын.- 2013. - 13 шілде (№58). - 1 б. Шапшанов Қ. Арал теңізі: қайта қалпына келуі мүмкін бе? / Қ.Шапшанов // Сыр бойы.- 2014. - 7 маусым (№ 80/81). - 7 б. Шілдебаев Ж.Б. Арал теңізінің дағдарысы - күрделі әлеуметтік-экономикалық және экологиялық мәселе / Шілдебаев Ж.Б., Балғабекова А.М. // Экологическое образование в Казахстане.- 2012. - №2. - 28-29 б. - Библиогр.: 4 атау БАЙҚОҢЫР ҒАРЫШ АЙЛАҒЫ «Байқоңыр» ғарыш кешені өткен ғасырдың еншісіне жазылған адамзат баласының теңдесі жоқ жетістіктерінің бірегейі. Әлемдегі ең ірі «Байқоңыр» ғарыш кешенін көпшілік – «Жердің бірінші ғарыштық айлағы» деп мойындайды. Байқоңыр ғарыш айлағы Қызылорда облысы Қармақшы ауданының аумағында орналасқан. Ғарыш алаңының ауданы 6717 км² және солтүстіктен оңтүстікке дейін ұзындығы – 75 км, батыстан шығысқа дейін – 90 км аумақты алып жатыр. Ғарыш айлағының алғашқы қазығы 1955 жылы қаңтар айында қағылды. 1955 жылдың 5 мамырында Байқоңыр космодромының астанасының іргетасы қаланып, оған «Заря» деген атақ берілді. Қала құрылысы негізінен Капустин Яр сынды. әскери қалашықтардың үлгі жобасымен жүргізіле бастады. Екі жылға созылған үлкен құрылыс нәтижесінде 1957 жылы 4 наурызда Сергей Павлович Королев бірінші планетааралық баллистикалық ракетаны жіберу туралы №1 техникалық құжатқа қол қойды. Нәтижесінде 15-мамырда бірінші ракета ғарышқа ұшырылды. Өкінішке қарай, ол сәтсіз аяқталды. 24
Бірнеше рет сәтсіздіктен кейін 4-қазанда Байқоңырдан ұшырылған жердің жасанды серігі орбитаға шығарылды. Сонымен, Сыр бойындағы Байқоңыр жерінен 1957 жылдан бері әр түрлі аппараттар, жердің жасанды серіктері, планетааралық автомат станциялары және ғарыш кемелері ұшырыла бастады. Бірінші Жер серігі орбитаға шығарылғаннан кейін, ең алдымен, космосқа «Лайка» атты ит ұшырылды. Айға ұшырылған алғашқы ракета да Байқоңырдан жіберіліп, ол жасанды планетаға айналды. Байқоңырдан 1961 жылы 12 сәуірде адамзат тарихында тұңғыш рет Гагарин Юрий Алексеевич "Восток" ғарыш кемесімен ғарышқа аттанды. Байқоңыр одан кейін де ғарыш кеңістігін игеруде көптеген жаңашыл бастамалардың старттық орнына айналды. Ю.А.Гагариннен кейін ғарышқа тұңғыш-ғарышкер әйел В.В.Терешкова көтерілді. Байқоңырдан Күннің, Айдың, Шолпанның алғашқы жасанды серіктері, «Восток», «Восход», «Союз», «Прогресс» ғарыш кемелері, «Салют», «Мир» орбиталық станциялары, жұмыстар жүргізуге арналған «Протон», «Зонд», «Прогноз», байланыс мақсаты үшін пайдаланылатын және метеорологиялық бақылаулар жүргізуге арналған «Молния», «Экран», «Горизонт», «Радуга», «Метеор», т.б. ЖЖС-тері ұшырылды. Айды, Марсты және Шолпанды зерттеуге арналған ғарыш аппараттары бар РТ-лар да Байқоңырдан аттандырылды. 1991 жылдың 2 қазанында жер кіндігі – Байқоңыр космодромынан халқымыздың қаһарман ұлы, тұңғыш ғарышкеріміз Тоқтар Әубәкіров ғарышқа көтерілді. Ресеймен бірлескен бағдарлама бойынша қазақ ғарышкері Талғат Мұсабаев ғарышта 3 мәрте болды. Күні бүгінге дейін қаланың атауы бес рет өзгерді. 1966 жылы полигонға Францияның президенті Шарль де Голль келген кезде қаланы «Звездоград» деп атау туралы қаулы қабылданды. Одан 1966 жылы 21 маусым күні Қазақстан Жоғарғы Кеңесі Президиумының арнайы указымен қала «Ленинск» деп аталып, оған облыс аймағына жататын қала деген мәртебе берілді. 1995 жылы 20 желтоқсанда Қазақстан Республикасы Президенті Н.Назарбаевтың шешімімен қалаға «Байқоңыр» атауы берілді. Қала көшелеріне академик С.П.Королев, ғарышкерлер Ю.А.Гагарин, Г.С.Титов, В.М.Комаров, В.П.Глушко, В.Н.Бармин, А.И.Нестеренко, М.К.Янгель, М.И.Неделин, Е.И.Осташов, А.И.Носов, А.А.Ниточкин, А.М.Горький, А.Құнанбаев, С.Сейфуллин сынды ел ардақтаған есімдер берілген. 1994 жылы Байқоңыр ғарыш кешені Қазақстан үкіметі тарапынан Ресей үкіметіне 20 жылға жалға берілген еді. 2004 жылы Астана қаласында ҚР Президенті Н.Назарбаев пен РФ Президенті В.Путин Байқоңыр кешенін бірлесе игеру жөнінде келісімге қол қойды. Дәл осы күні аталмыш ғарыш кешенін Ресейге жалға берілу мерзімі 2050 жылға дейін ұзартылды. «Қазақстан Республикасында 2005-2007 жылдары ғарыш қызметін дамыту» мемлекеттік бағдарламасын жүзеге асыру жайында 2005 жылдың 21 қаңтарында арнайы құжат қабылданды. Бұл бағдарлама Ресей ғарыш мекемелерімен, сондай-ақ өзге де ғарыш держава ұйымдарымен бірлесе игерілмек. Ұлттық ғарыш агенттігі Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаевтың 2007 жылғы 27 наурыздағы Жарлығымен құрылды. Бұл Қазақстанның ғарыш саласын дамытудағы жаңа кезеңді белгілеп берді. Қазіргі таңда, «Қазғарыш» жоғары технологиялы секторды қалыптастыруға бағытталған жобаларды іске асыруда. Ғарыш қызметінің стратегиялық бағыттары Қазақстан Республикасын үдемелі индустриялық-инновациялық дамытудың мемлекеттік бағдарламасына енгізілген. Онда ғарыш саласына қатысты елдің индустрияландыру картасына енген төрт ірі жобаны іске асыру көзделген. Олар: «KazSat» байланыс және ақпарат тарату жүйесін құру; Жерді қашықтықтан зондтаудың ғарыштық жүйесін құру; «Байқоңыр» ғарыш айлағында «Бәйтерек» ғарыш-зымыран кешенін құру; Ғарыш аппараттарын құрастыру-сынау кешенін құру. 25
Елдің қорғаныс қабілетін нығайтуда, халық шаруашылығы жетістіктеріне, ғылыми зерттеу әлемінде қол жеткізген табыстары үшін Байқоңыр космодромы КСРО Жоғарғы Кеңесі Президиумының Указымен 1960, 1965, 1976 жылдары «Қызыл жұлдыз», «Ленин», «Октябрь революциясы» ордендерімен марапатталған. Ғарышты игеру адамзат дамуының жаңа техникалық деңгейіне шығуын ғана емес, оның дүние танымдық мүмкіндігінің кеңістік және уақыттық шектелуін де ұлғайтып, біздің қоршаған дүние туралы түсінігіміздің өзгертуіне жағдай жасайды. Әдебиеттер: Байқоңыр //Сыр елі: Қызылорда облысы: Қызылорда облысы: Энциклопедия / Бас редактор Б.Ғ.Аяған.- Алматы: "Қазақ энциклопедиясы"ЖШС, 2005.- 149-151б. Байқоңыр космодромының биосфераға тигізетін әсері қандай? // Жатқанбаев Ж. Экология негіздері: Оқулық.- Алматы: Зият, 2003.- 188-200 бет. Қабанбаева Г.Б. Қоршаған ортаны ғарыштық қызметтің жағымсыз салдарынан халықаралық-құқықтық қорғау: Құқықтану саласында "халықаралық құқық" маманд. философ.докт.акад.дәреж.дис.автореф. / Қабанбаева Г.Б.- Алматы, 2009.- 33 б. Қазақстандағы Байқоңыр ғарыш айлағы //Сыр өңірі тарихы: Көне заманнан бүгінге дейін / Құрастырған: Қ. Маханбетов, А. Айдосов, Ы. Қалиев, Ә. Нұртілесов.- Алматы: Атамұра, 1998.- 213-219 бет. Айғалиұлы Ертай. Байқоңырды жаттың қанжығасына байлаттырмаңызшы, Нұрсұлтан аға!: Байқоңыр ғарыш айлағын өзгеге саттырмаңыз деген өтініш-хаты / Е.Айғалиұлы //Қазақстан-ZAMAN.- 2011. - 12 мамыр (№19). - 4 бет. Аймаханов М. Ғарышқа құлшыну: Қазақ ғарышкері Мұхтар Аймахановпен сұхбат / М.Аймаханов; Сұхб. М.Алдабергенова //Жалын.- 2011. - №4. - 91-93 б. Ақсақалұлы, Ж. Байқоңыр - Сырдың байтағы: Байқоңыр ғарыш айлағы туралы / Ж. Ақсақалұлы // Сыр бойы.- 2004. - 8 маусым. Аманқұлова А. Байқоңыр ғарыш айлағының қоршаған ортаға тигізетін әсері / А.Аманқұлова //География және табиғат.- 2011. - №2. - 27-29б. Ахметова, Қ. Байқоңыр қандай қала? / Қ. Ахметова // Евразия-kz.- 2006.- 4 тамыз. Әбдуов Қ.Байқоңыр..: Байқоңыр ғарыш айлағы жайлы / Қ.Әбдуов // Дала мен Қала.2013. - 18 шілде (№29). - 1,7 б. Әбдіраш Ә. Біз білетін "Байқоңыр" бұрын космодром болған ба? / Ә. Әбдіраш //Жас Алаш.- 2011.- 12 сәуір Әлиакбари, Ә. "Байқоңыр" ғарыш айлағы : Ресейге 50 жылға жалға беру алдындағы ой / Ә. Әлиакбари // Сыр бойы.- 2003. - 23 қаңтар. Әлмаханұлы Ж. Байқоңыр өңірі және туризм / Ж.Әлмаханұлы // Сыр бойы.- 2013. - 2 наурыз. - 1-2 б. Әлімұлы А. Біз Байқоңырды бағымыз дейміз... олар ше?: Орыс басылымы Байқоңыр туралы / А.Әлімұлы // Заң газеті.- 2005. - 13 шілде Әуезов Е. Адам шайтан емес..: Байқоңырдағы зымыран апатынының салдары жайлы / Е. Әуезов // Ел тілегі.- 2013. - 7 тамыз(№32). - 1 б. Әшеева Р. Ғарыш қызметінің ақиқаты туралы не білеміз?: "Байқоңыр" ғарыш айлағы / Р. Әшеева //Алтын Орда.- 2011. - 27 қаңтар. - 22 ақпан. Әшеева Р. Өз елінде өгейлік көрген Байқоңыр көптеген проблеманы бастан кешіп отыр: Байқоңыр қаласының проблемалары жайлы / Р. Әшеева //Алтын Орда.- 2011. - 2 маусым. - 6 - 7 б. Әшеева Р. Тәжірибе көжегіне айналған қазақ: Зымыран апаттары туралы / Р.Әшеева // Қазақстан-ZAMAN.- 2007. - 21 қыркүйек (№38). - 1, 7 б. Байжанов І. Өзгеге зор, өзімізге сор болған ғарыштық зымырандар: "Байқоңыр" космодромы және экология / І.Байжанов // Сыр дидары.- 2011. - 30 тамыз. - 3 б. Байкенжеева А. "Байқоңыр" ғарыш айлағындағы экологиялық мәселелер / А.Байкенжеева // Ізденіс.Жаратылыс және техн. ғыл. сер.- 2001. - №4,5. - 105-108б. 26
Байқоңыр экологиялық аймаққа айналады ма?: Байқоңыр мәселесі бойынша сенат пен мәжіліс депутаттарының ҚР Премьер-Министрі С.Н.Ахметовке жазған хаты туралы / Бақтиярұлы М., Адырбеков И., Айтаханов Қ., Баймаханов Қ., Нығматулин Е., Идирисов Қ., Тұртаев А. // Ақмешіт ақшамы.- 2013. - 18 қыркүйек (№38). - 1, 3 б. Бақтиярұлы М. Байқоңырдағы халық денсаулығы ғарыштан да жоғары тұруы тиіс / Бақтиярұлы М.; әңг. Ж.Қаржан // Алаш айнасы.- 2013. - 8 қазан (№ 176). - 6 б.; Ақмешіт ақшамы.- 2013. - 16 қазан (№42). - 17 б. Басекеев Ә. Ғарышқа сәтті сапар Байқоңырдан: Байқоңырға 50 жыл / Ә.Басекеев // Дала.- 2005.- N6.- 6-9б. Бихожа С. Байқоңыр - жас қала / С.Бихожа // Ақмешіт ақшамы.- 2013. - 4 қыркүйек (№36). - 12 - 13 б. Бүркітбайұлы Б. Байқоңырдың күнгейі мен көлеңкесі: Байқоңыр ғарыш айлағы туралы / Б. Бүркітбайұлы // Қазақстан - ZAMAH.- 2004. - 3 қыркүйек. Дәуленбаев Ә. Байқоңырдың бағы биікте: Байқоңыр ғарыш айлағы жайлы / Ә.Дәуленбаев // Сыр бойы.- 2013. - 12 наурыз. - 2 б. Ембергенұлы Т. Байқоңыр ғарыш айлағы бағымыз ба, жоқ әлде сорымыз ба! // Ақмешіт ақшамы.- 2013. - 9 қазан (№41). - 11 б.. Тіл сақшысы.- 2013. - 15-31 қазан (№20). - 3 б. Есали А. Ғарыш пен ғаламтор: Beeline бірінші болып Байқоңырда кең жолақты интернетке қол жеткізді / А.Есали //Егемен Қазақстан.- 2011. - 4 мамыр. - 7 б. Жайсаңбаев Т. Байқоңыр және ғарыштық ұшырылымдарының экологиялық зардаптары / Т.Жайсаңбаев // Ізденіс.Жаратылыс және техн. ғыл. сер.- 2001. - №4,5. - 100104 б. Жұбатов Ж. Ғарыш айлағы және қоршаған орта: / Байқоңыр кешені және адам денсаулығы туралы / Ж.Жұбатов // Егемен Қазақстан.- 2009.- 20 наурыз. -4 б. Жұмағазиев Е. Байқоңыр қаласы / Е.Жұмағазиев // Бала би.- 2014. - № 1. - 1-7 б. Жұмағазиев Е. Қазақ даласынан - ғарыштық кеңістікке: Байқоныр ғарыш айлағына 50 жыл / Е.Жұмағазиев // Сыр бойы.- 2005. - 12 сәуір Жұман А. "Байқоңыр" Қызылорданың келешегін кемелдендіреді / А. Жұман // Ана тілі.- 2014.- 4-10 қыркүйек (№ 35).- 6 б. Жүсіп Н. Байқоңыр аспанында: Байқоңыр жайлы / Н.Жүсіп // Мәдени мұра =Культурное наследие.- 2013. - №2. - 34 - 38 б. Зейнуллина Г. Байқоңыр бағымыз ба, сорымыз ба? / Г.Зейнуллина // Алтын Орда.2005.- 4-10 қараша (N44).- 6б. Ибадуллаева Ұ. Байқоңыр біздің бағымыз ба, жоқ әлде сорымыз ба?: Байқоңыр ғарыш айлағы жайлы / Ұ.Ибадуллаева // Жас Алаш.- 2013. - 16 шілде (№55). - 5 б. Ибрашев М. Келісім талаптарын орындауда қабылданған бірлескен шаралар нәтиже беруде: «Байқоңыр» ғарыш айлағын жалға беру туралы» Келісім //Құқықтық Қазақстан.2008.-28 ақпан Исахан М. Байқоңырды жалға беру, бағымыз ба, сорымыз ба? / М.Исахан // Қазақстан-ZAMAN.- 2008. - 8 мамыр Кәпқызы Е. Байқоңырдан биыл 32 зымыран ұшырылмақ //Түркістан.-2008.-17 қаңтар Қабылбек Н. Байқоңырдың бағы жанбай-ақ қойды: Депутат Қожахмет Баймаханов Қызылорда облысындағы Байқоңырға барып қайтты / Н. Қабылбек //Қазақстан - ZAMAN.2011.- 7 сәуір. - 3 б. Құрманбаева А. Байқоңыр бағымыз ба, сорымыз ба? / А.Құрманбаева // Ақиқат.2013. - №9. - 68 - 72 б. Мағлұмқызы Г. Байқоңыр - туризмді дамытудың негізгі бағыты / Г. Мағлұмқызы // Ақмешіт ақшамы.- 2014. - 3 желтоқсан (№ 85/86). - 6 б. Мералы Н. Адамзаттың аялаған ардағы: Байқоңыр - ғарыш қақпасы / Н.Мералы //Сыр бойы.- 2011. - 9 сәуір. 27
Мералы Н. Айға ұшқан алып «Боран» мұражайда тұр: Жаңалықтар //Алтын Орда.2008. - 9 қаңтар. - 12 б. Мералы Н. Байқоңыр. Байконыр. Байконур..: қала атының жазылуының бұрмалануы / Н.Мералы // Алтын Орда.- 2007. - 2 наурыз Мералы Н. "Гагарин" ғарышқа қанат қақты:Байқоңыр айлағынан сәуір айының 5-і күні Юрий Гагарин сапарының жартығасырлық мерейтойы қарсаңында "Гагариндік экипаж" жұлдыздар әлеміне жол тартты / Н. Мералы //Сыр бойы.- 2011. - 6 сәуір. - 1 б. Мералы Н. Ғарыш сапарына - жарты ғасыр: Ғарыштық кешен қалыптасуының 55 жылдық мерекесіне орай / Н. Мералы //Сыр бойы.- 2011. - 1 қаңтар. Нұрғалиев Е. Байқоңырдың Ресей білім жүйесіне өтуіне кім жауапты? //Ана тілі.2008.-28 ақпан Нұртаев Р. Жер кіндігі - Байқоңыр / Р.Нұртаев // Егемен Қазақстан.- 2013. - 21 қыркүйек (№ 217). - 5 б. Пірназар С. Байқоңыр осылай өмірге келген: Әйгілі ғарыш айлағын салу жөнінде шешім қабылданғанына - 50 жыл / С.Пірназар // Егемен Қазақстан.- 2005. - 11 ақпан Сауяев Н. Төбеден у төгілді : Байқоңырдан Ресейдің үш навигациялық "Глонасс-М" жер серігін алыш ұшқан "Протон-М" зымыраны апатқа ұшырады / Н.Сауяев // Жас Алаш.2013. - 4 шілде (№ 52). - 1,2 б. Сәрсенбайұлы О. Ленинск қалай Байқоңыр болды: Байқоңыр қаласының атауы жайлы / О.Сәрсенбайұлы // Ана тілі.- 2012. - 26 шілде - 1 тамыз. - 4 б. Суханбердин Х. Бір грамм гептил екі текше шақырым ауаны улайды / Х.Суханбердин // Дүние.- 2005.- N7-8.- 6-8б. Суханберлиев А. Гептил қазаққа қашаннан бауыр?: Протон-М зымыран апаты жайлы / А.Суханберлиев // Денсаулық.- 2013. - №8. - 2 - 3 б. Суханберлиев А. Зардабы зор зымырандар замана зарына айналмауы тиіс!: Байқоңыр ғарыш айлағының зиянкестігі / А.Суханберлиев // Халық.- 2013. - 18 шілде (№29). - 1,4-5 б.. Сыр дидары.- 2013. - 30 шілде (№15). - 1, 4-5 б. Сүгірәлиева Р. Байқоңыр баспалдақтары: Байқоңыр ғарыш айлағының 50 жылдық мерейтойына арналған тәрбие сағаты / Р.Сүгірәлиева // Ұлағат.- 2005.- N2.- 107-109б. Тасыбаева Д. Қорқыт ата жер ұйығына балаған өңірдің бүгіні мен болашағы хақында: [Байқоңыр ғарыш айлағы туралы] //Алматы ақшамы. – 2010. – 2 желт. – 22 б. Төрежанов Қ. Байқоңыр енді қазақ заңымен өмір сүреді: Әділет министрлері кеңесінің отырысынан //Айқын апта.-2008.-21 ақпан.-25 б. Тұрлығұлов Ы. Басты мәселе - халық денсаулығы мен қауіпсіздік: Байқоңыр ғарыш айлағында "Протон М" зымыран -тасығышын ұшыру сәтінде орын алған апат жайлы / Ы. Тұрлығұлов // Сыр бойы.- 2013. - 25 шілде (№108). - 1 б. Тілегенұлы Н. Байқоңырдағы БАҚ-тың бағы мен соры: Байқоңырдағы телерадио жұмысы туралы //Айқын апта. - 2008. - 14 ақпан. - 21 б. Үмбет Ә. Ғасырдың ғажайып ғарыш айлағы / Үмбет Ә. // Сыр бойы.- 2013. - 12 қараша (№ 169). - 1,2 б. Үмбет Ә. Жер кіндігі - Байқоңыр: Байқоңыр ғарыш айлағы туралы / Үмбет Ә. // Алаш айнасы.- 2012. - 25 шілде. - 4 б. Үмбет Ә. Жер кіндігі және "Байқоңыр": Ғарыш айлағы жер кіндігіне орын тепкен дейді / Ә. Үмбет //Алаш айнасы.- 2011. - 12 сәуір. - 1 - 5 б. Үмбет Ә. Қазақ баласы "Байқоңырға" ие болып қала ала ма?: Байқоңыр ғарыш айлағы туралы / Ә. Үмбет //Алаш айнасы.- 2011. - 8 сәуір. Шайдарова Г. Байқоңыр - ғарыш алаңы: Сабақ үлгісі / Г.Шайдарова // География және табиғат.- 2012. - №5. - 43 - 44 б. Шәмші Ж. Басымызға қауіп - Байқоңырдан: Байқоңыр ғарыш айлағы жайлы / Ж.Шәмші // Түркістан.- 2012. - 4 қазан. - 5 б. Шәріп А. Байқоңыр 2050 жылға дейін Ресейге жалға беріледі: Ғарыш айлағы / Шәріп А. // Айқын.- 2010.-4 наурыз 28
ОБЛЫС ЭКОНОМИКАСЫ Қызылорда облысының экономикасы, негізінен, мұнай-газ және уран өндірісіне арқа сүйеуде. Алайда, қазба байлықтары сарқылып, кен орындарын пайдалану мерзімі аяқталып келеді. Аймақта өндірістің өзге салаларын дамыту жоспарлары іске асатын болса, болашақта Сыр өңірі ірі өндірісті өлкеге айналуы мүмкін. Мәселен, «Шалқия» кен орнында қуаттылығы 4 млн тоннаға дейін баратын тау-кен байыту комбинатынын құрылысы басталмақ. Қызылорда қаласында арнайы және кешенді қорытпаларды өндіретін ферроқорытпа зауытын салу да жоспарлануда. Бұл өндіріс ошақтарына мамандарды даярлау қазірдің өзінде қолға алынды. Облыс мектептерін бітірген 130 түлек Ресейдің және Қазақстанның техникалық оқу орындарына жіберілді. Шиелі ауданында 2009 жылы сәуірде бірлескен қазақстандық-қытайлық компания «Ирколь» уран кен орнын зерттеуді бастады. Өндіру жерасты ұңғымалық сілтісіздендіру әдісімен жүзеге асырылады. Арал ауданында өнеркәсіптік балық аулау және балықты қайта өңдеу жандануда, мұнай мен газдың кен орындарын барлау жүргізілуде. 2010 жылы желтоқсанда республиканың оңтүстігін табиғи газбен жабдықтау үшін батыс Қазақстанның кен орындарынан газды тасымалдауға арналған, сондай-ақ газды Қазақстан-Қытай газ құбырына экспорттық жеткізулерге арналған Бейнеу — Бозой — Шымкент газ құбырының құрылысы басталды. Газ құбырдың ұзындығы 1,5 мың километрді құрайды, құрылыстың шамамен құны $3,6 миллиард, есептік қызмет ету мерзімі 30 жыл. Жаңа газ құбырын пайдалануға енгізумен байланысты газ беру көлемдері Қызылорда облысында бес есе, Оңтүстік – Қазақстан, Жамбыл және Алматы облыстарында 3-4 есе артады. Бірінші кезеңде (2012 жылға дейін) өткізу қабілеті жылына 5 млрд куб метр Бозой — Шымкент учаскесін салу жоспарланады, екінші кезеңде (2013-2014 жылдар)- газ құбырының қуаттылығын қосымша компресссорлық станцияларды және Бейнеу - Бозой учаскесін енгізу арқылы жылына 10 млрд текше метрге дейін жеткізу. Қызылорда облысында шыны зауытының құрылысы басталады. Бүгінде Қазақстан тұрмысқа қажетті шыныларды, яғни шыны табақшаларын Қытай, Ресей, Қырғызстан және Түркиядан сатып алып отыр. Егер осы жоба жүзеге асқан жағдайда жылына 200 мың тонна шыны шығарылады. Осы арқылы ішкі қажеттіліктің 70 пайызын өтеп, қалған 30 пайызын Орталық Азия елдеріне экспорттауға мүмкіндік туады. Сонымен қатар, Қызылорда облысында шағын, бірақ жоғары техникалық кәсіпорындар ашыла бастады. Атап айтсақ, машина дөңгелектерін қайта өңдеп, резеңке ұнтағын және жерасты суару түтіктерін жасайтын, Қазақстанда теңдесі жоқ, инновациялық өнім – резеңке төсеніш бұйымдарын әзірлеп шығаратын «SmartRubber» кәсіпорны жұмыс істеп жатыр. Өңделген резеңке өнiмi сапалы тасжол салуға қажет. Резеңке өңдеу зауыты «жасыл» өндiрiс болып табылады». Өңірдің Шиелі ауданында қиыршық тас зауыты іске қосылыпты. Ал ас және техникалық тұз өндіретін «Арал тұз» АҚ-тың өндірісін жаңғырту жобалары бүгінде аяқталыпты. Мұнымен қатар, әк өндіру зауытының алғашқы сынамалық өнімдерін шығару басталып, тағы екі жобаны аяқтау жоспарланып отыр. Олар мия тамырын өңдеу зауыты мен құрамажем зауыты. Сондай-ақ, 2,3 млрд. теңгені құрайтын тағы 7 инвестициялық жобаны жүзеге асыру жоспарланып қойған. «Байқоңыр» әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациясы экономиканың барлық саласына белсене араласып, өңір дамуына ерекше серпін беріп тұр. Сонымен қатар, кәсіпкерлік және әлеуметтік салаларда да табысты еңбек етіп жатыр. Қызылорда әлеуметтік салаға қаржы бөлуден көш бастап тұр. Мысалы, биыл 122 млрд. теңге қаржы қаралса, бұл өткен жылмен салыстырған 20 пайызға артық. Нәтижесінде 3-6 жас аралығындағы балалардың балабақшамен қамтылуы 90 пайызға жетті. 29
Аймақтағы іскерлік белсенділікті арттыру үшін жылына екі рет инвестициялық форум өткізіледі. Әдебиеттер: Әбдуов Қ. Құйқалы жердің қуаты: Сыр өңірінің әлеуметтік жағдайы жайлы / Қ.Әбдуов //Дала мен Қала.- 2011. - 13 маусым. - 8 б. Жетпісбаев М. Аймақтың экономикалық тұрақтылығы: [Облыстың 9 айдағы әлеуметтік – экономикалық дамуының қорытындысы туралы] //Сыр бойы. – 2010. – 30 қазан Қызылорда қаласының әлеуметтік - экономикалық дамуы: 2010 жылғы қорытындылары //Ақмешіт апталығы.- 2011. - 20 қаңтар. Тұрлығұлов Ы. Макроэкономика: жасарып, жаңарған өңірдің айшықты нышандары: 2011 жылдың қаңтар-мамыр айларындағы әлеуметтік-экон. даму қорытындысы бойынша көрсеткіштер / Ы. Тұрлығұлов //Сыр бойы.- 2011. - 29 маусым - 1,2 бет. Шмитұлы А. Өндірісті өлкеге айналмақ: Орталық коммуникациялар қызметінде Қызылорда облысының әкімі Қ.Көшербаев брифинг өткізді / А.Шмитұлы // Астана ақшамы.- 2014. - 8 қараша (№ 127). - 3 б. ОБЛЫС ӨНЕРКӘСІБІ Облыс аумағының геологиялық құрылымының ерекшелігі, әртүрлі бағалы кен байлықтарының болуымен ерекшеленеді. Облыстың жер қойнауы табиғи кен байлықтарына бай. Сыр өңірінде түсті металдың, мұнай-газдың, ванадий, құрылыс материалдары мен рудасыз шикізаттың мол қоры жеткілікті. Отын-энергетикалық қазбаларға мұнай мен газ, жаңғыш тақтатас пен магний, т.б. жатады. Шалқия кенішінде руда құрамында 14-тен астам сирек кездесетін металдар бар. Шиеліде республикамыздың уран қорының 17% шоғырланған. Бокситтер, титан-цирконий минералы, аз мөлшерде алтын кен орындары бар. Арал өңірінің қазақстандық бөлігі мен Қаратаудың тауалды жазығындағы рудалардың келешегі зор. Облыс жерінде гипстің екі кен орны Сұлутөбе мен Жаңақорғанда орналасқан. Қазақстан Республикасының мұнай өндіруші облыстарының біріне – Қызылорда облысы да жатады. Облыс жерінде мұнайдың Құмкөл, Арысқұм, Майбұлақ, Қызылой, Ақсай-Нұралы, Ақшабұлақ, Бектас, т.б. кен орындары ашылған. Қазір бұл өңірде шетелдік инвесторларды тартып, көптеген мұнай-газ өндіру фирмалары жұмыс істеуде. Облыс аумағында көмірдің бар екендігі туралы алғашқы мәлімет 1848-1949 жылдары А.И.Бутаковтың «Арал» экспедициясы күнделігінде көрсетілген. Бұл өңірдің саздауыттытұзды жерлерінен көмір қабаттары табылған. Кейінгі геологиялық барлау көрсеткендей көмір қабаты 30 м-ден 200 м-ге дейінгі тереңдікте жатыр. Облыстың жері құрылыс материалдарының көптеген түрімен жақсы қамтамасыз етілген. Әсіресе, құрылыстың құм, саз, құрылыстық саз, әктас, қыштық шикізаттар мен гипс молынан кездеседі. Кварц құмдары жоғары эоцен шөгінділерінің қабатынан анықталды. Басты анықталған жері Арал теңізінің солтүстігіндегі Сексеуіл станциясы маңындағы Құмсай. Онан кейін Тасбөгет, Құмсағыз кен орындары ашылды. Құрылыс тасы ретінде Жаңақорған кенішінде доломиттің мол қоры барланған. Ол бетон дайындауда құрылыс тас ретінде, отқа төзімді материалдар алу үшін, байланыстыратын зат ретінде қолданылады. Облыс аумағында құрылыстық саз өте көп тараған. Ол негізінен кірпіш, саз, кесек алу үшін кірпіштік саз кендері болса, соның он шақтысы Қызылорда қаласының маңында. Бүгінгі күні 20-ға жуық кірпіштік саз кен орындары халықтың қажетіне пайдалануда. Облыс аумағында адам ағзасына қажетті тұздары бар минералды су көздері табылған. Мұндай сулар Жаңақорған ауданында мол кездеседі. Олар адам терісіне шыққан 30
жаралардың тез жазылуында, асқазан-бүйрек жолдарын тазартуда, т.б. ауруларды емдеуде қолданылады. Өңдеуші өнеркәсіп саласында жаңадан өндірістер ашылып, тоқтап қалған кәсіпорындар іске қосылды. Тамақ өнеркәсібі саласында «Томирис ЛТД» ЖШС (күріш ақтау зауыты), «Шапағат сүт» ЖШС (сүт зауыты), «Бастау и К» ТС (консерві цехы) жаңадан ашылып, өнімдерін өңдеуді жүзеге асыруда. «Озық», «Куат» ЖШС-тері өз өндірістерін кеңейтіп, тігін бұйымдары, әсіресе жұмысшылардың арнайы киімдері мен мұнай саласына қажетті құбырларды шығарады. Жаңадан көптеген шағын кәсіпкерлік объектілері іске қосылды. Олардың қатарында «Бірлік», «Айша», «Универсам» сауда орталықтары, «Ақжан», «Жайна» базарлары, «Алтын Орда», «Мамыр», «Асетан» қонақүйлері, т.б. бар. Кәсіпкерлік саласында өнім өндірушілер саны артып, өнімнің жаңа түрлері шығарыла бастады. Халыққа қажетті жиһаз және ағаштан, пластиктен жасалған терезе, есіктер шығарумен «Асар», «Бабас», «Райым», «Қызылордапластик», т.б. ЖШС-тері айналысады. 2014 жылы химиялық реагенттер шығаратын кәсіпорынды жаңарту және кеңейту жұмыстары аяқталды. Қуаттылығы жылына 2000 тонна құрайтын кәсіпорын толықтай іске қосылып, мұнай өндірісіне қажетті бұйымдар шығарып отыр. Олар өндіретін химиялық реагенттер мұнай құбырларындағы қақты болдырмай, құбырды пайдалану мерзімін ұзартады. 2014 жылдың қаңтар айында «SmartRubber» (смарт раббер) серіктестігінің көнерген автокөлік дөңгелектерінен тамшылатып суаруға арналған түтік шығаратын зауыты ашылды. Кәсіпорын Қазақстанның басқа бірде-бір аймағында жоқ немістің инновациялық технологиясымен жұмыс істейді. Зауыт шығаратын ұнтақты асфальт төсеу кезінде пайдаланса, оның да жарамдылығы арта түседі. Арал ауданында ас тұзы мен техникалық тұз өндірісін жаңарту жобасы іске асты. Бұрын «Аралтұз» жылына 120 мың тонна тұз өндіріп келсе, енді ол 78 пайызға, яғни 213 мың тоннаға дейін артты. Жалағаш және Шиелі аудандарында «Мия тамырын өсіру және өңдеу» зауыты іске қосылды. Бүгінде Жалағаш ауданындағы зауытта 150 адам жұмыс істейді. Онда жылына мың тонна мия тамырының сығындысы, 100 тонна глициризин қышқылының ұнтағы шығарылады. Қуаты 250-300 тонналық Шиелідегі зауытта 50 адам жұмыс істейді. Бұл зауыттардың өнімі дәрі-дәрмек өндірісіне қажетті аса маңызды шикізат. 2014 жылдың шілде айынан бастап Қызылорда қаласында құрамында сынабы бар, қуат үнемдегіш шамдарды жинау және залалсыздандыру цехы жұмыс істей бастады. Шиелі ауданында қиыршық тас шығаратын зауыт іске қосылды. Бұған қоса, 2014 жылы барлық аудандарды қоса есептегенде жаңадан 15 нысан ашылды. Әдебиеттер: Өнеркәсібі //Сыр елі: Қызылорда облысы: Қызылорда облысы: Энциклопедия / Бас редактор Б.Ғ.Аяған.- Алматы: "Қазақ энциклопедиясы"ЖШС, 2005.- 32-34б. Әбіл Е. Үдемелі дамудың игілігі мол: [Сыр аймағында еліміздің индустрияландыру картасы бойынша] //Егемен Қазақстан. – 2010. – 15 қазан Әбдуов Қ. Ырыс пен тыныс серпілісті көрем десең, сырға кел!: [Қызылорда обл. өнеркәсіп өндірісі жайлы] //Дала мен қала. – 2010. – 20 желтоқсан Бүркітбайұлы Б. Өңірді индустрияландыру – ортақ міндет: [Сыр бойындағы кәсіпкерлік жағдай] //Қазақстан-ZAMAN.- 11 қараша.- 16 б. Көшербаев, Қ. Өркендеу жолындағы өрісті кезең: Қызылорда облысының әкімі Қ.Көшербаевтың халық алдындағы есепті кездесуде сөйлеген сөзі / Қ. Көшербаев. // Сыр бойы.- 2015. - 19 ақпан (№ 25). - 1 - 3 б. Сермағамбетов С. «Шикізаттық емес секторды дамыту ісі қарқынды жүргізіліп келеді»: [Облыстық кәсіпкерлік және өнеркәсіп басқармасының бастығымен әңгіме] /Әңг. Н.Тастемір //Ақмешіт апталығы. – 2010. – 25 қараша. – 5-6 б. 31
МҰНАЙ ЖӘНЕ ГАЗ ПетроҚазақстан Құмкөл Ресорсиз» АҚ «ПетроҚазақстан» – тігінен интеграцияланған мұнай-газ тобы, оның акционерлері «Қытай Ұлттық мұнай корпорациясы» және «ҚазМұнайГаз»* Ұлттық компаниясы болып табылады. «ПетроҚазақстан» компаниясының қызмет аясына кен орындарын геологиялық барлау, игеру, мұнай мен газ өндіру, сондай-ақ кен орындарын сатып алу, мұнайды және мұнай өнімдерін қайта өңдеу және сату кіреді. Интеграцияның нәтижесінде компанияның өз өнімдерінің сапасын жақсарту үшін және қызметінің тиімділігін арттыру үшін кең мүмкіндіктері бар. «ПетроҚазақстан Құмкөл Ресорсиз» АҚ (ПҚҚР) – Қазақстан Республикасында тіркелген және Оңтүстік Торғай алабындағы Құмкөл Оңтүстік, Оңтүстік Құмкөл, Қызылқия, Арысқұм, Майбұлақ, Шығыс Құмкөл және Солтүстік Нұралы мұнай кен орындары мен барлау блоктарын игеруді жүзеге асыратын мұнай өндіруші компания. Қызылорда облысында жұмыс істеген жылдары «ПҚКР» 57 млн тонна мұнай өндірді, оның 3,2 млн тоннасы 2011 жылдың үлесіне тиді. «ПетроҚазақстан» компаниялар тобының өндірістік құрылымының негізін «ПетроҚазақстан Құмкөл Ресорсиз» АҚ (ПҚҚР) және «ПетроҚазақстан Ойл Продактс» ЖШС (ПҚОП) құрайды. Қызылорда облысында орналасқан ПҚҚР компаниясы мұнай өндірумен шұғылданады, ал Оңтүстік Қазақстан облысының орталығы Шымкент қаласында орналасқан ПҚОП компаниясы мұнайды қайта өңдеу ісімен айналысады. «ПетроҚазақстан» сондай-ақ Оңтүстік Торғай мұнайлы алабында қызметін жүзеге асыратын екі бірлескен кәсіпорындағы 50%-дық үлесті иеленеді. «Қазгермұнай» БК» ЖШС-ндегі компанияның серіктесі – АҚ « БӨ ҚазМұнайГаз», ал «Торғай Петролеум» АҚ-ндағы серіктесі – «ЛУКойл Оверсиз Құмкөл Б.В.». «ПетроҚазақстан» компаниясының бизнесі – мұнайды геологиялық барлау мен өңдеуден бастап, оны жоғары сапалы мұнай өнімдеріне қайта өңдеу мен дамыған маркетинг пен тасымалдау жүйесіне дейінгі біртұтас технологиялық тізбек. Геологиялық барлау – компанияның болашағы, оның өсуінің қайнар көзі. Оңтүстік Торғай алабындағы геологиялық барлау жұмыстарына «ПетроҚазақстан» жыл сайын кем дегенде 50 миллион АҚШ долларын инвестициялайды. Мәселен, 2010 жылы компания 12 барлау және бағалау ұңғымасын бұрғылап, бұл орайда далалық 2Д /3Д сейсмикалық барлау жұмыстарын, өткен жылдардың деректерін қайта өңдеуді және қайта пайымдауды іске асырды.Мәселен, 2011 жылы компания 32 барлау ұңғымасын бұрғылап, бұл орайда 951 және 1057 келісімшарттық аумақтарда тиісінше 150 км2 және 300 км2 көлемде 3Д сейсмикалық барлау жұмыстарын жүргізді. 2011 жылғы сәтті жетістіктердің бірі Жаңбыршы кен орнында жаңа кен шоғырының ашылуы болды. Кен орындары мен ілеспе инфрақұрылымды дамыту мақсатында ПҚҚР бірқатар ірі жобаны, соның ішінде кен орындарындағы коллекторлық жүйелердің, кәсіпшілік ішіндегі автомобиль жолдарының, қаттағы қысымды ұстап тұру мақсатында қатқа су айдайтын жүйенің, мұнайды сақтауға арналған резервуарлардың құрылысын салу, сондай-ақ ұңғымаларды бұрғылау мен жайғастыру жобаларын іске асырды. 2007 жылы ПҚҚР 10дюймдік Қызылқия – Арысқұм газ құбырының құрылысын салды, Арысқұм мен Қызылқия кен орындарында мұнай жинау жүйесін іске қосты, Құмкөл кен орнында қаттағы қысымды ұстап тұру жүйесін жаңарту жұмысын жүргізді, сондай-ақ Арысқұм кен орнындағы вахта кентін кеңейтіп, оған 200 орын қосты. 2008 жылы Құмкөл, Арысқұм, Қызылқия, Майбұлақ кен орындарындағы газды пайдаға жарату нысандары іске пайдалануға енгізілді: Құмкөл кен орнында газды жер қабатына айдау бойынша, Қызылқия кен орнынан Арысқұм кен орнына газ тасымалдау жүйесі және Арысқұм кен орнындағы газды қысыммен айдау жүйесі бойынша жұмыстар аяқталды. Сондай-ақ Майбұлақ кен орнындағы газды пайдаға жарату жобасы бойынша 32
барлық құрылыс-құрастыру жұмыстары толық аяқталды. Құмкөл кен орнының газ жинақтау жүйесінің бес учаскесіндегі құрылыс-құрастыру және іске қосу-түзету жұмыстары 2009 жылдың 2-ші тоқсанының басында аяқталды. Газды пайдаға жарату жобасының шеңберінде 2004 – 2010 жылдары ПҚҚР 143 млн АҚШ долларын инвестициялады. Компания Қазақстанда алғашқылардың бірі болып газды пайдаға жарату бағдарламасын әзірлеп, жүзеге асыра бастады. Ілеспе газды пайдаға жарату бойынша салынған инвестициялар: - Құмкөлдегі ГТҚ құрылысын салу - ҚАМ (Қызылқия, Арысқұм, Майбұлақ) кен орындарының ілеспе газын пайдаға жарату нысандары - Құмкөлдегі ілеспе газды жинақтау мен пайдаға жарату нысандары 2010 жылы "Торғай Петролеум" АҚ БК-мен бірлестікте Құмкөл кен орнында жиынтық қуаттылығы 50 мВт құрайтын екі қосымша ГТҚ құрылысы басталды. Бүгінде аталған жоба толық іске асырылды, бұл орайда Құмкөл кен орнының газды турбиналы электр станциясының жиынтық қуаттылығы 100 мВт құрады. ПҚКР Қызылорда облысындағы әлеуметтік және қайырымдылық жобаларының аса ірі демеушілерінің бірі болып қалуда. Республикада жұмыс істеген уақыт ішінде демеушілік және қайырымдылық жобаларын іске асыруға айтарлықтай қаражат бөлді. 2011 жылы көрсетілген көмектің жалпы көлемі 4,8 млн АҚШ долларын құрады. ПҚҚР компаниясы мектептерге, балалар үйлеріне, «Арай Санрайз» жазғы лагеріне, сондай-ақ ауруханаларға, емханаларға және басқа ұйымдарға көрсететін қаржылық қолдау Қазақстанда кеңінен әйгілі. Қызылорда облысының Әкімдігімен бірлесіп Компания Қызылорда облысының әлеуметтік-экономикалық дамуын нығайту мен қолдауға белсенді қатысады. 2011 жылы ПҚҚР компаниясы мен облыстық әкімдік қол қойған Ынтымақтастық туралы меморандумның шеңберінде компания Қызылорда облысында түрлі әлеуметтік, мәдени және спорттық іс-шараларды жүзеге асыруға, соның ішінде бірқатар балалар мекемесіне қолдау көрсетуге, ауылдық елді мекендерді және Қызылорда қаласының инженерлік коммуникацияларын дамытуға 3 млн. АҚШ долларын берді. Әдебиеттер: ПетроҚазақстан Құмкөл Ресорсиз //Сыр елі: Қызылорда облысы: Қызылорда облысы: Энциклопедия / Бас редактор Б.Ғ.Аяған.- Алматы: "Қазақ энциклопедиясы"ЖШС, 2005.421б. Ақсақалұлы Ж. Сырдың шикі мұнайы: Қытайдың Қазақстандағы мүддесі туралы / Ж. Ақсақалұлы //Сыр бойы.- 2007.-28 наурыз. Аңсатов С. Құмкөлді игеру расында да қалай болды?: Құмкөлге - 25 жыл / С.Аңсатов //Ақмешіт ақшамы.- 2011. - 30 қараша (№48). - 8 б. Әлжанов Т. Өңірлік мұнай өндірісінің алғашқы қарлығашы: Құмкөл 25 жыл / Т. Әлжанов , С. Сералиев , Н. Саниязова//Халық.- 2011. - 15 қыркүйек. - 1, - 4 б. Баранова В. "КАМ - Жосалы" құбыры: Харрикейн-Құмкөлмұнай ААҚ туралы / В. Баранова//Сыр бойы.- 2003. - 22 наурыз. Батталова А. Көптен күткен газ өңдеу зауыты іске қосылды: Құмкөл мұнай кенішіндегі өндіріс орны туралы / А. Батталова//Сыр бойы.- 2009.-4 шілде. Данабаев Қ. Қоянның көзі неге қызарады?: Өндірістегі экология туралы / Қ.Данабаев //Сыр бойы.- 2005. - 30 шілде. Данабаев Қ. Төрімізде аунаған "Петро" төбемізде ойнады: "Петро Қазақстан" туралы / Қ.Данабаев //Жас Алаш.- 2005. - 5 наурыз. Досанова Г. "Петро-Қазақстан" табиғатты сорлатып отыр / Г.Досанова //Атамекен.2005.- 27 көкек. Жалғасова Г. Мұнай мұхитын тасытқан майталмандар: Құмкөл кенішін игерудің 25 жылдығы / Г. Жалғасова //Сыр бойы.- 2011. - 10 қыркүйек. - 4 б. 33
Құмкөлдің мұнайына көз алартушылар көп: "ПетроҚазақстан" акциялары кімге сатылады? //Түркістан.- 2005.- 15 қырк. (N37).- 5б. Маханов Т. Ақиқаттың ала жібін аттамайық, ағайын: Құмкөл тарихына, көпсалалы аурухана құрылысына байланысты жарияланған хатқа жауап / Т. Маханов //Сыр бойы.- 2011. - 29 қазан - 7 б. Медетбаев Б. Мерейін сырдың асырған: Құмкөлдің 25 жылдығына арналған өлең / Б. Медетбаев//Сыр бойы.- 2011. - 10 қыркүйек. - 13 б. Мұнай өндіру көлемі ұлғайды: "ПетроҚазақстан Инк" компаниясының қаржы мәліметтері //Сыр бойы.- 2004. - 18 наурыз. "Петро-Қазақстан" көрсеткіш деңгейі қандай?: "Петро-Қазақстан" компаниясының жұмысы жайлы //Сыр бойы.- 2004. - 10 ақпан. "Петро-Қазақстанның" қарышты қадамы: "Петро-Қазақстан" мұнай компаниясының еңбек қарқыны //Сыр бойы.- 2003. - 9 тамыз. Пірназар, С. Келісім арнасы кеңейді: "Петро Қазақстан Құмкөл Ресорсиз"АҚ және "Демеу" қоры / С.Пірназар // Егемен Қазақстан.- 2007.-11 қаңтар Садуова Р. Құмдағы қала - мұнайшы мекені: ПетроҚазақстан Құмкөл Ресорсиз компаниясы жайлы / Р. Садуова //Ақмешіт ақшамы.- 2013. - 6 мамыр. - 4 б. Цзячжун, Ф. Қызылордада мұнай мен газдың мол қоры шоғырланған: "Петро Қазақстан Құмкөл Ресорсиз" АҚ-ның басқарма төрағасы Фан Цзячжунмен сұхбат / Ф. Цзячжун; Сұхб. Н.Саниязова // Халық.- 2013. - 5 қыркүйек (№36). - 4 б. Шәкім, Н. Үздік көрсеткіштерге ие мердігерлер марапатталды: "Петро Қазақстан Құмкөл Ресорсиз" компаниясы қоршаған ортаны қорғау мәселелерін қатаң сақтаған мердігерлерді марапаттады / Н. Шәкім // Халық.- 2014. - 24 сәуір (№ 16). - 14 б. Интернет ресуртары: kk.wikipedia.org/wiki/ПетроҚазақстан http://www.petrokazakhstan.kz/ «Қазгермұнай» БК» ЖШС «Қазгермұнай» БК» ЖШС – Қазақстанның мұнай шығару секторындағы ірі компаниялардың бірі болып табылады. Компания өзінің көмірсутек шикізатын барлау, өңдеу, шығару және өткізу қызметтерін және Қызылорда облысының Оңтүстік Торғай ойпатындағы Ақшабұлақ, Нұралы Ақсай кен орындарында жүзеге асырады. 1993 жылы «Южнефтегаз» АҚ мен неміс компаниялары тобының арасында (Feba Oil AG және Erbdol Erdgras Gommern GmbH) Қазақстан басшылығының қатысуымен «Қазгермұнай» БК» ЖШС негізін қалаған құрылтайшылық келісім-шартына қол қойылды. Серіктестікке өңдеу үшін «Ақшабұлак», «Нұралы» және«Ақсай» кен орындары берілді. Компания мамандары геологиялық барлау жұмыстарына, сонымен бірге сейсмикалық зерттеу мен ұңғымаларды бұрғылау жұмыстарына бірден кірісіп кетті. Аталмыш жұмыстың нәтижесінде бес өнеркәсіптік мұнай мен газ кен орындары анықталды: «Орталық Ақшабұлақ», «Оңтүстік Ақшабұлақ», «Шығыс Ақшабұлақ», «Нұралы» және «Ақсай». Компанияның келесі даму сатысы 1996 жылы болды, ол кезде «ПетроҚазақстан Инк.», бұрында Қазақстан Республикасының Басшылығы қол қойған жекешелендіру туралы келісімге сәйкес, екі бірлескен кәсіпорындарда 50%-дық үлестерімен бірге 34
«Южнефтегаз» АҚ сатып алды: «ҚазГерМұнай» және «Торғай Петролиум». 2006 жылы «ҚазГерМұнай» БК»ЖШС -нің 50% акция пакетін «ҚазМұнайГаз» Ұлттық компаниясы сатып алды. Қазіргі таңда «Қазгермұнай» БК» ЖШС Қазақстанның оңтүстік-орталық бөлігінің Оңтүстік-Торғай бассейніндегі 897 кв.км. аумақта мұнай барлау және шығару лицензиясына ие. 2008 жылы шығару көлемі 3 млн. тоннаны құрады. Бүгінгі таңда бұл көрсеткіш 3,100 млн. тоннаны құрайды, ол «Қазгермұнай» БК» ЖШС-не Қызылорда облысының ең ірі мұнай шығарушы компаниялардың қатарында болуына және Қазақстан Республикасының ең ірі мұнай шығарушы компаниялардың ондығына кіруіне мүмкіндік береді. «Қазгермұнай» БК» ЖШС өз теңгерімінде 5 жеке мұнай мен газ кен орындары бар, соның ішінде Орталық Ақшабұлақ, Шығыс Ақшабұлақ, Оңтүстік Ақшабұлақ, Нұралы және 2006 жылдан бері тоқтатылып қойылған Ақсай. «Қазгермұнай» БК» ЖШС қызметінің салалары көмірсутек шикізатын барлау, өңдеу, өндіру және сату болып табылады. Ағымдағы кезеңде шығарылып жатқан қорлардың қалыптасуы бекітілген шығару коэффициенті -49% болу кезінде 50%-ды құрайды. Осы уақытта қабаттардың мұнай беруі мен «Қазгермұнай» БК» ЖШС кен орыны бойынша мұнайды алу коэффициентін көбейтуге бағытталған компанияның өндірістік қуаттарын күшейту жобалары жасалуда. Жылдан-жылға компанияның өндірістік көрсеткіштер деңгейі жоғарылай түсуде. Сондай-ақ, 2009 жылы көмірсутегі шығарудың 3,202 миллион тонна құрайтын ең жоғары деңгейіне жетті. Соңғы тоғыз жыл ішінде Компания мұнай өндіру деңгейін жылына 3,0 млн тонна деңгейінде тұрақты түрде ұстап тұр, соның нәтижесінде «Қазгермұнай» БК» ЖШС Қызылорда облысы ірі мұнай өндіру компаниялары қатарында болуға және Қазақстан Республикасы ірі мұнай өндіру компаниялардың ондығына кіруге мүмкіндігі бар. Орталық Ақшабұлақ кен орны Мұнай кен орны №7 іздеу скважинасының бұрғылау нәтижелері бойынша 1989 жылы ашылған. Ірі Құмкөл кен орнынан оңтүстікке қарай 75 шақырым жерде орналасқан және 235 шаршы километр алаңын алып жатыр. Бұл мұнай өндірудің қорлары мен көлемі бойынша «Қазгермұнай» БК» ЖШС ең ірі кен орны болып табылады. Кен орны 1996 жылдың қазан айынан бастап өңделіп жатыр. Шығыс Ақшабұлақ кен орны №2 скважинаны бұрғылаумен 1989 жылы ашылған. Орталық Ақшабұлақ кен орнынан солтүстік-шығысқа қарай 10 км жерде орналасқан. Кен орнының шығыс бөлігін «Саутс Ойл» ЖШС компаниясы өңдеп жатыр. Кен орны 1999 жылдың қазан айынан бастап өңделуде. Оңтүстік Ақшабұлақ кен орны №3 скважинаны бұрғылаумен 1989 жылы ашылған. Газ-мұнай кен орны оңтүстік жағынан өңделіп жатқан Орталық Ақшабұлақ кен орнына тікелей жалғасып жатады. Кен орны 2004 жылдың желтоқсан айынан бастап өңделуде. Нұралы кен орны Нұралы құрылымы 1983 жылы ашылған. Құрылым Ақшабұлақ кен орнынан солтүстік-батысқа 35 км орналасқан және 350 шаршы километр алаңын алып жатыр. Бұл қорлар мен өндіру көлемі бойынша «Қазгермұнай» БК» ЖШС екінші кен орны болып табылады. Мұнай ең алғашқы рет 1987 жылы табылған, ал өндіруі 1996 жылдың маусым айында басталған. Ақсай кен орны Ақсай газ-мұнай кен орны 1988 жылы ашылған. 35
Ақшабұлақ кен орнынан батысқа қарай 25 км орналасқан және 296 шаршы километр алаңды алып жатыр. Осы кезде кен орны уақытша тоқталып тұр. Кен орны бойынша 2011 жылдың аяғында кен орнын өңдеу бойынша жобалық құжаттар бекітілген. 2014 жылы кен орнының аббатандыруы мен пайдалануға өндірістік ендіруді аяқтауы жоспарланып жатыр. Кәсіпорын кен орындарында газдың сұйық қоспасын жинау мен тасымалдаудың жабық жүйесін қабылданған. Бүгіндері кен орнында қолданылатын барлық өндіріс нысандары мұнай саласындағы озық технологияларды қолданумен салынған және өндіріс үдерісі бүгінгі күнге толық автоматтандырылған. Әдебиеттер: Қазгермұнай // Сыр елі: Қызылорда облысы: Қызылорда облысы: Энциклопедия / Бас редактор Б.Ғ.Аяған.- Алматы: "Қазақ энциклопедиясы"ЖШС, 2005.- 283б. Аймағанбетова Ж. Тәуелсіз елмен бірге өсе бер, "Қазгермұнай!": "Қазгермұнай" БК ЖШС компаниясына 20 жыл / Ж. Аймағанбетова //Ақмешіт ақшамы.- 2013. - 9 қазан (№ 41). - 6-7 б. Ақниет Р. Ақшабұлақ құмдарындағы жасыл желек / Р. Ақниет//Сыр бойы.- 2014. - 20 қыркүйек (№ 138/139). - 8 б. Аманжолұлы А. "Қазгермұнайдың" кезекті жеңісі: Қызылордалық "ҚазГерМұнай" БК" ЖШС "Экологияны жақсартуға қосқан үлесі үшін" номинациясын жеңіп алды / А. Аманжолұлы//Сыр бойы.- 2012. - 29 желтоқсан. - 3 б. Әлмаханұлы Ж. Кенішті игеруден іргелі компанияға дейін: "ҚазГерМұнайға" - 20 жыл / Ж.Әлмаханұлы //Сыр бойы.- 2013. - 7 желтоқсан (№ 182/183). - 5 б. Әлмаханұлы Ж. Қазыналы қойнаудың қайсарлары: ҚазГерМұнай - 20 жыл / Ж. Әлмаханұлы //Сыр бойы.- 2013. - 29 қазан (№ 161). - 3 б. Әлмаханұлы Ж. Ынтымақтастық тұрақтылықтың кепілі: ҚазГерМұнай - 20 жыл / Ж.Әлмаханұлы //Сыр бойы.- 2013. - 12 желтоқсан (№ 185). - 3 б. Баршамыз үшін сенімді әріптес: "Қазгермұнай" БК ЖШС //Сыр бойы.- 2010. - 15 желтоқсан. Бүркітбайұлы Б. "Көгілдір отынды кідіріссіз беру міндетіміз": Облыс әкімі Б.Қуандықов "ҚазГерМұнай" БК" ЖШС-не қарасты "Ақшабұлақ" кен орнындағы жұмыстармен танысты / Б. Бүркітбайұлы //Заң газеті.- 2012. - 25 қазан. - 4 б. Елубаев Д. Мұнайшылар мерейтойы: Н.Бекежанов атындағы драма театрда "ҚазГерМұнай" БК" ЖШС компаниясының 20 жылдық мерейтойына арналған салтанатты жиын өтті / Д. Елубаев //Сыр бойы.- 2013. - 13 қазан (№152-153). - 5 б. Кәрім М. Жауапкершілікке адалдық: "Қазгермұнай" БК" ЖШС директоры Медет Кәріммен әңгіме / М. Кәрім; әңг. Е.Байтілес //Егемен Қазақстан.- 2013. - 22 мамыр. - 4 б. Лю Чжи. "Халық көгілдір отынға деген сенімін жоғалтпауға тиіс...": "ҚазГерМұнай"БК" ЖШС бас директоры Лю Чжинмен сұхбат / Ч. Лю; сұхб. Г.Ділдәбекова //Ақмешіт ақшамы.- 2011. - 28 қаңтар. Мағлұмқызы Г. Мұнайшылар марапатталған күн: "ҚазГерМұнай" БК ЖШС компаниясы 20 жылдық мерейтойын облыс орталығындағы Н.Бекежанов атындағы драма театрда өткізді / Г. Мағлұмқызы //Ақмешіт ақшамы.- 2013. - 16 қазан (№42). - 4 б. Меморандум жәй құжат емес..: Облыстық әкімшілік және ҚазГерМұнай" БК ЖШС арасында меморандумға қол қойылды //Ақмешіт ақшамы.- 2012. - 14 желтоқсан (№52). 3б. Мұнайлы елдің берекесі де, мерекесі де мол: ҚазГерМұнай" БК ЖШС мұнай өндіру компаниясының тарихы жайлы //Ақмешіт ақшамы.- 2012. - 14 желтоқсан (№52). - 3 б. "Парыз" байқауының "Гран-приі" "Қазгермұнай" - ға бұйырды //Халық. - 2015. - 7 қаңтар (№ 1). - 10 б. Тәжіұлы Ы. Өз ісінің шеберлері : "ҚазГерМұнай"БК" ЖШС "Үздік маман" байқауын өткізді / Ы. Тәжіұлы //Сыр бойы.- 2014. - 21 тамыз (№ 122). - 2 б. 36
Интернет ресуртары: kk.wikipedia.org/wiki/Қазгермұнай http://www.kazgermunay.kz/ ҚҰРЫЛЫС Құрылыс индустриясы қашаннан да экономиканы алғы жылжытушы күш әрі экономиканың негізгі діңгегі. Сондықтан елдің экономикалық күш-қуаты мен әлеуметтік жағдайының нығаюы құрылыс саласының дамуымен тікелей байланысты. Кейінгі жылдары бүкіл республика бойынша, оның ішінде Сыр өңірінде де құрылыс саласы қарқын алуда. Бүгінгі күні өңіріміздің архитектуралық келбетіне заманауи көрік беріп отырған сәнді де жайлы құрылыстар қалың жұртшылықтың игілігіне айналып әрі аймақ дәулетінің еселеп өсуіне тың серпін беруді. Құрылысшылардың арқасында жаңа ғимараттар бой көтеруде. Аймағымызда құрылыс саласының қол жеткен жетістіктерінің мол екенін қазіргі уақытта салынып жатқан құрылыстардан анық байқауға болады. Сырдария өзенінің сол жағалауында жаңа қаланың бой көтерер шағы да алыс емес.Сыр өнірінің ежелгі сақтардың, оғыздардың, қыпшақтардың астанасы болғаны сол жағалауда салынатын ғимараттардан көрініс беретін болады деген жоспарлануда. 2014 жылы облыстың құрылыс жүргізу саласында екі миллиардтай қаржы артық игерілді. Осындай қаржы есебінен 2014 жылы облыста 31 мектеп, 9 балабақша, бір жатақхана мен 21 денсаулық сақтау орны, сондай-ақ, 12 мәдениет нысаны пайдалануға берілді. Негізі әлеуметтік нысандар қатарында 2014 жылы "Бизнестің жол картасы-2020” бағдарламасы шеңберінде сегіз нысанның құрылысы жүргізіліп, олардың инженерлік инфрақұрылымдары жеткізілді. Мұнан бөлек, спорт және туризм нысандарын дамыту саласы бойынша барлығы бес нысан, соның ішінде 3 спорттық сауықтыру кешені, Н.Ілиясов ауылында стадион мен бір мәдени-спорт кешенін қайта жаңғырту құрылысы жүргізілді. Сондай-ақ, қаладан мамандандырылған халыққа қызмет көрсететін орталық нысанын салу да басталды. Жалпы былтыр облыста 92 әлеуметтік нысан салу қолға алынса, соның 65-ке жуығы пайдалануға берілді. Сонымен қатар облыста "Қолжетімді баспана-2020” бағдарламасын жүзеге асыруда да толымды тірліктер жүзеге асырылды. Осы бағдарламаны жүзеге асыру үшін республикалық бюджеттен 5,8 млрд. теңге қаржы бөлінді. Соның ішінде арендалық үйге кезекте тұрғандар үшін бір миллиард теңге бөлініп, оған қала мен облыстан 51 үйдің құрылысы басталып, оның 47-сі пайдалануға берілді. Сол секілді жас отбасылары үшін қаладан салынған алты үйдің төртеуі және тұрғын үй құрылысының жүйесі есебінен Қызылорда қаласында жүргізілген 11 үйдің алтауы өз қоныстанушыларына есігін айқара ашты. Жалпы 2014 жылы республикалық бюджет есебінен 58 үй пайдалануға берілді. Әдебиеттер: Аймағанбетова, Ж. Құрылысшылар еңбегі - Сыр елінің серпіні: Құрылысшылар күніне / Ж. Аймағанбетова // Ақмешіт ақшамы.- 2014. - 13 тамыз (№ 53/54). - 3 б. Алты тұрғын үйдің іргетасы қаланды: Қызылордада алты көпқабатты тұрғын үйдің іргетасы қаланды // Халық.- 2014. - 11 желтоқсан (№ 49). - 4 б. Әбдуов, Қ. Біз байып келеміз: Қызылорда обл.құрылыс жұмыстарынан / Қ. Әбдуов // Дала мен Қала.- 2010.-31 мамыр. Әлиарыстанова, А. Астана күні қоныс той...: Астана күні қарсаңында көпқабатты үй пайдалануға берілді / А. Әлиарыстанова // Ақмешіт ақшамы.- 2014. - 9 шілде (№ 43/44). 15 б. 37
Байтілес, Е. Ақша бар, жұмыс жоқ: Қызылордадағы құрылыс мәселелері туралы / Е. Байтілес // Егемен Қазақстан.- 2013. - 12 қараша (№ 251). - 8 б. Байтілес, Е. Арзан баспана құрылысы басталды: Қызылордада тұрғын үйлердің құрылысы басталды / Е. Байтілес // Егемен Қазақстан.- 2014. - 12 желтоқсан (№ 244). - 8 б. Байтілес, Е. "Бұл - ғажайып құрылыс!": Қызылорда қаласындағы "Батыс Еуропа Батыс Қытай" көлік дәлізі мен Сырдария өзенін кесіп өтетін көпір құрылысы жайлы / Е. Байтілес // Егемен Қазақстан.- 2015. - 5 ақпан (№ 23). - 1, 7 б. Байтілес, Е. Құрылысы қарқынды Қызылорда: Қызылордадағы құрылыс жұмыстары жайында / Е. Байтілес // Егемен Қазақстан.- 2012. - 11 қазан. - 5 б. Байтілес, Е. Құрылысы қарқынды Қызылорда: Қызылордадағы құрылыс жұмыстары жайында / Е. Байтілес // Егемен Қазақстан.- 2013. - 21 маусым. - 8 б. Ермахан, Д. Қала құрылысы қарқынды: Қызылорда қаласының құрылысы жайында / Д. Ермахан // Халық.- 2013. - 11 сәуір. - 6 б. Жәлиева, Ж. Көпір құрылысы басталды: Сырдарияның сол жағалауын жоспарлы игеружұмыстары басталды / Ж. Жәлиева // Ақмешіт ақшамы.- 2014. - 11 маусым (№ 35-36). - 7 б. Жұмабайқызы, Ж. Құрылысы қарқын алған шаһар: Қызылорда қаласындағы құрылыс қарқыны жайлы / Ж. Жұмабайқызы // Ақмешіт апталығы.- 2013. - 21 қараша (№ 47). - 1 б. Қадірханқызы, А. Сәулеті мен дәулеті үйлескен Қызылорда: Құрылысшылар мерекесі жайлы / А. Қадірханқызы // Ел тілегі.- 2012. - 15 тамыз. - 3 б. Қамаш, Еркін. Құрылыс: өсу сипаты тұрақты / Е. Қамаш // Сыр бойы.- 2011. - 21 маусым - 1 бет. Қарабалаев, А. Аймақ құрылысының қарқыны жоғары / А. Қарабалаев // Сыр бойы.2014. - 17 шілде (№ 102). - 1 б. Қарабалаев, А. Алпыстан астам нысан іске қосылды / А. Қарабалаев // Сыр бойы.2014. - 31 желтоқсан (№ 194). - 5 б. Қарабалаев, А. Құрылыс қанатын кеңге жайды: Қызылорда облысындағы құрылыс саласын дамыту бағытында жүргізілген жұмыстар жайлы / А. Қарабалаев // Сыр бойы.2014. - 8 қараша (№ 165/166). - 14 б. Қарабалаев, А. Сыр құрылысындағы серпіліс: Даму динамикасы / А. Қарабалаев. // Сыр бойы.- 2012. - 14 қаңтар Қарабалаев, А. Сыр құрылысындағы серпін республикада алдыңғы орыннан көрінуге жол ашты: Өткен жылғы облыстағы құрылыс саласының жұмысы жайлы / А. Қарабалаев. // Сыр бойы.- 2015. - 29 қаңтар (№ 13). - 1 б. Молдабеков М. "Бес жылда жаңа аудан бой көтерді": Қалалық құрылыс бөлімінің бастығы Марсбек Молдабековпен сұхбат / М. Молдабеков; сұхб. М. Ақынұлы //Ақмешіт апталығы.- 2011. - 17 ақпан. - 4 б. Наметша, С. Аймақта қарқынды құрылыс бар: Қызылорда облыстық құрылыс басқармасының бастығымен сұхбат/ С. Наметша; сұхб. М.Байназарова. // Айқын.- 2014. - 25 қазан (№ 194). - 4 б. Наметша, С. Қызылордада құрылыс қарқынды жүргізілуде: Қызылорда облысының құрылыс басқармасының бастығы Сержан Қасқырұлы Наметшамен сұхбат / С. Наметша; сұхб.М.Байназарова // Айқын апта.- 2013. - 14 қараша (№ 210). - 10 б. Нәметша, С. Аймақ құрлысындағы серпіліс: Құрылыс басқармасының басшысымен сұхбат / С. Нәметша; сұхб. А.Қарабалаев // Сыр бойы.- 2014. - 7 тамыз (№ 114). - 3 б. Нұрлыбайқызы, А. Құрылыс алаңына айналған қала: Қызылорда қаласындағы тұрғын үйлердің құрылысы жайлы / А. Нұрлыбайқызы //Ақмешіт апталығы.- 2013. - 18 шілде. - 1 б. Садық, Д. Қызылордада құрылыс қарқын алды / Д. Садық // Халық.- 2012. - 29 қараша. - 8 б. Тұрлығұлов, Ы. Құрылысқа да жаңа технология қажет: Облыстағы құрылыс нысандары жайлы / Ы. Тұрлығұлов // Сыр бойы.- 2013. - 13 маусым. - 2 б. 38
Тұрлығұлов, Ы. Сыр қаласы бой созады аспанға: Қызылорда қаласындағы көпқабатты тұрғын үй құрылыс жұмыстары жайлы / Ы.Тұрлығұлов // Сыр бойы.- 2013. 24 қаңтар. - 1 - 2 б. Үмбет, Ә. Қызылордада құрылыс қарқын алды: Соңғы жылдары Қызылорда облысында құрылыс қарқыны ерекше / Ә.Үмбет // Алаш айнасы.- 2012. - 4 ақпан. - 4 б. Үмбет Ә. Теміржол үстінен көпір салынуда: [Қызылорда қаласы] //Алаш айнасы. – 2010. – 9 желтоқсан. – 6 бет Шарабидинов, Қ. Құрылыста қарымды қарқын бар: Қызылорда қаласындағы құрылыс саласындағы жұмыстар жайлы / Қ.Шарабидинов , А.Қарабалаев // Түркістан.- 2014. - 24 шілде (№ 29). - 10 б. Шәкім, Н. Қызылордада құрылыс қарқынды // Халық.- 2014. - 24 сәуір (№ 16). - 12 б. Шәменов Ө. Өңірдің өркендеуіне өзек болған іс: [Қызылорда обл. жол-құрылыс жұмысы] //Егемен Қазақстан. – 2010 – 22 қазан АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ Аймақ экономикасының негізгі тірегінің бірі – ауыл шауашылығы. Қызылорда облысы аграрлық облыс болып саналады. Сондықтан өңірдің әлеуметтік-экономикалық дамуы ауыл шаруашылығына тікелей байланысты. 2014 жылы ауыл шаруашылығы саласын қолдауға бюджеттен 8 миллиард теңге қаражат бөлінді. Ол 2013 жылмен салыстырғанда 50 пайыздай артық. Қызылорда облысының агроөнеркәсіп кешені саласындағы негізгі басым бағыттары күріш өндірісі және мал шаруашылығы болып табылады. Сонымен қатар көкөніс бақша дақылдарының өндіріс көлемін арттыруға мүмкіндіктер мол. Облыс өңірі суармалы егіске және шөл мен шөлейтті жайылымдық жері мол аймақ. Оның өн бойын Сырдария өзені қақ жарып өтеді де екі жағын ылғалмен қамтамасыз етеді. Бұрын дария суынан нәр алып, айдында балығы тулаған, жағасында төрт түлік мал маңыраған 1300 үлкенді-кішілі көлдер болды. Қаратау, Қарақұм, Қызылқұм, Сарысу аймақтары да мал шаруашылығы үшін шүйгін жайылым. Облыстың жалпы өнімінің үлесі Қазақстан Республикасының жалпы ауыл шаруашылығы өнімінің 2,1 % -ын құрайды. Ауыл шаруашылығы кәсіпорындары, негізінен дәнді дақылдарды өндірушілер, олардың үлесіне астық өндірісінің 77%-ы тиесілі, картоп пен көкөністі шаруа қожалықтары, ЖШС-тер өндіреді. Сонымен қатар, ет өндірудің 98%-ы, сүттің 99%-ы да солардың үлесінде. Сырдария өңірінде мал өсірумен бірге ел егіншілікпен де ерте заманнан бері айналысқан. Бірақ ол жылдардағы егіншіліктің аумағы, өнімі жайлы деректер мен мәліметтер сақталмаған. Тек Кеңес өкіметі кезінде ауыл шаруашылығын түгелдей ұжымдастыру жылдарынан бастап мәліметтер толық сақталған. 20 ғасырдың ортасына дейін ауыл шаруашылығында мал шаруашылығының үлесі басым болды. Облыс ауыл шаруашылығын оның ішінде егін шаруашылығын одан әрі дамытуда 1966 ж. Кеңес Одағы көлемінде жерді мелиорациялау туралы ауқымды жұмыстың қолға алынуы үлкен себін тигізді. Мемлекет облыстың суландыру ісіне 1966-1970 жылдары 379 млн. сом бөлді. Соның нәтижесінде осы жылдарда 46,1 мың га жер инженерлік жүйеге келтірілді. 2,2 мың га жер қайта өңделді. 1970 ж. Облыстағы күріш егістігінің жалпы аумағы 62,3 мың га-ға жетті. 60-жылдардың екінші жартысынан бастап диқандар гектарына 60-70 ц. Және одан да жоғары өнім ала бастады. Екі мәрте Социалистік Еңбек Ері, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты Ыбырай Жақаев бастаған майталман диқандар егіннен жыл сайын тұрақты да мол өнім алудың үлгісін көрсетті. Оның ондаған ізбасарлары Социалистік Еңбек Ері атағына ие болды. 39
Облыс экономикасында күріш шаруашылығы негізгі рөл атқарды. Республика бойынша өндірілетін күріштің 80%-ы Қызылорда облысында өндіріледі. Күріш дақылы облыстың Аралдан басқа барлық аудандарында өсіріледі. Сыр диқандары екі жыл қатарынан бұрын-соңды болмаған рекордтық көрсеткіштерге қол жеткізіп, күріштің мол өнімін жинады. 2014 жылы күріштің әр гектарынан 51 центнер өнім алынып, ел қамбасына 395 мың тоннадан астам Сыр маржаны құйылды. Облыс бойынша ірі қара малдың басы 263,4 мың басты құрап, уақ малдың саны 609,4 мың басқа жетті. Сүт өнімдерінің көрсеткіші 104 пайызға өсті. Егіншілік шаруашылығын әртараптандыру үшін өзге де өнімдерді субсидиялауды қолға алынды (соның ішінде тамшылатып суару технологиясының негізінде). 2014 жылы «Байқоңыр» әлеуметтік кәсіпкерлік корпорациясы сатып алынатын күріштің бағасын килограмына 50 теңгеден белгіледі. «Агрохолдинг» 14 мың тонна күрішті бірден сатып алды. Соның арқасында шаруашылықтар құрал-жабдықтарын жаңартты және жаңа техника сатып алуға мүмкіндік алды. Қазіргі таңда Жалағаш элеваторындағы жаңа зауытты монтаждау жұмыстары аяқталды. Бұл күріш өңдеу көлемін 3 есеге дейін арттырады (бұған дейін күніне 40 тонна болса, енді 150 тоннаға дейін күріш ақталады). Сондай-ақ, өндірілген күріштің сапасы да жақсара түседі. Асыл тұқымды мал басын көбейту жұмысы жүйелі түрде жүргізіліп келеді. («Егіншілік пен мал шаруашылығын дамыту Оңтүстік-Батыс ҒЗИ» бірлесіп, Шымкент қаласы. «Аграрлы кредит корпорациясы», «Құлан» жобасы арқылы). 2014 жылы Мемлекеттік ветеринарлық орталықтардың материалдық-техникалық базасының жаңаруына қажетті қаражат бөлініп, (425 миллион теңге), ветеринарлық бекеттер үшін 133 ғимарат, автокөлік пен керекті жабдықтар сатып алынды. Ветеринарлық бақылау қызметі өз алдына бөлек облыстық басқарма болып құрылды. Балық шаруашылығын қалпына келтіру бағытында қолға алынған жұмыстар жалғасып келеді. 2014 жылы 6,7 мың тонна балық ауланды, бұл 2012 жылмен салыстырғанда 40 пайызға артық. Балық өңдейтін 8 зауыт жұмыс істейді. Олар жылына 11 мың тонна балық өңдей алады. Барлығы да соңғы технологиялармен жабдықталып, халықаралық талаптарға жауап береді. Өнімдері жақын және алыс шет елдерге экспортталады. Аралда ауланған балық Еуропа нарығында сатылып жатыр. Соңғы бір жылдың ішінде экспорт көлемі 14 пайызға артқан. 2014 жылы «Бақыт» шаруа қожалығы өзі шығарып отырған өнімдерге еурокод алды. «Байқоңыр» әлеуметтік кәсіпкерлік корпорациясы балық өнімдерін өндіру және өңдеу бойынша бірнеше инвестициялық жобамен айналысып келеді. Әсіресе, Арал балық өндіру зауытының жұмысын жандандыру және Иіркөл бөгетінің шаруашылығын қалпына келтіру жұмыстарын ерекше атау керек. Әдебиеттер: Ауыл шаруашылығы // Сыр елі: Қызылорда облысы: Қызылорда облысы: Энциклопедия / Бас редактор Б.Ғ.Аяған.- Алматы: "Қазақ энциклопедиясы"ЖШС, 2005.34-40б. Ауыл шаруашылығы //Сыр өңірі тарихы: Көне заманнан бүгінге дейін.- Алматы: Атамұра, 1998.- 171-178 бет. Ақсақалұлы, Ж. Облыс ауыл шаруашылығын дамытудың басым бағыттары / Ж.Ақсақалұлы , Ә.Үмбет // Сыр бойы.- 2004. - 1 мамыр. Алмағанбетов, Ә. Өнімділікті еселеуге негіз қаланды: Қызылорда облысының ауыл шаруашылығы саласы туралы / Ә.Алмағанбетов //Егемен Қазақстан.- 2010.- 20 тамыз.-4 б. Әбуов, Д. Алдағы міндеттер ауқымды: Облыстың ауыл шаруашылығы жайлы / Д. Әбуов //Сыр бойы.- 2014. - 15 қараша (№ 169/170). - 19 б. Байназарова, М. Сыр күріші - ел ырысы: Сыр өңірінің ауыл шаруашылығы жайлы / М. Байназарова //Айқын.- 2012. - 16 қазан. - 4 б. 40
Байтілес, Е. "Арпа-бидай ас екен...": Сыр өңірінің ауыл шаруашылығы жайлы / Е. Байтілес // Егемен Қазақстан.- 2011. - 20 мамыр. - 5 - 6 б. Бүркітбайұлы Б. Меморандум елге пайдасын тигізеді: Қызылорда ауыл шаруашылығы құрылымдары //Заң газеті. – 2010. – 13 қазан. – 7 б. Далдабаев С. Тұтыну кооперативтері – ауыл тұрмысының тұтқасы: Селолық тұтыну кооперативтері жөнінде //Сыр бойы. – 2010.- 20 қараша Дүйсебаев, Т. Ауыл кәсіпке бет бұрды: Облыстық ауылшаруашылық басқарма басшысының баяндамасы / Т.Дүйсебаев //Ақмешіт ақшамы.- 2013. - 11 қыркүйек. - 1,- 11б. Дүйсебаев, Т. Ауыл шаруашылығын алға жетелейді: Қызылорда облыстық ауыл шаруашылығы басқармасының бастығы Талғат Дүйсебаевпен сұхбат / Т. Дүйсебаев; Сұхб. А.Қарабалаев // Сыр бойы.- 2013. - 9 ақпан. - 1 б. Ералиев А. Ауыл – біздің болашағымыз...: Инвестор, «Абзал и К» толық серіктестігінің төрағасы А.Ж.Ералиевпен сұхбат / Әңг. Г.Ділдәбекова //Ақмешіт ақшамы. – 2010. – 8 қазан Ерәлиев А. Әрбір азамат туған жеріне қызмет етуді борышым деп түсінсе екен: Қызылорда обл. күрішшілер одағының төрағасы А.Ерәлиевпен сұхбат / Сұхб. Қ.Әбілдақызы //Алаш айнасы. – 2010. – 26 қараша. – 6 б. Ержан, А. Аграрлық сала серпіні: Облыстағы ауыл шаруашылығының жағдайы мен жетістіктері / А.Ержан //Сыр бойы.- 2005. - 24 мамыр. Көшербаев, Қ. Күріш өндірісі және уақыт талабы: Облыс әкімі Қ.Көшербаевтың күріш кластерін дамыту жөніндегі жиналыста сөйлеген сөзі / Қ. Көшербаев // Сыр бойы.2014. - 8 ақпан (№ 19/20). - 3 б. Көшербаев, Қ. Күріш өндірісімен ірі шаруашылықтар айналысуы қажет: Облыс әкімі Қ.Көшербаевтың Жалағаш ауданы "АгроХолдинг" Байқоңыр" серіктестігінде күріш жинау жұмыстарына арналған семинар-кеңесте сөйлеген сөзі / Қ. Көшербаев // Сыр бойы.- 2014. - 16 қыркүйек (№ 136). - 3 б. Көшербаев, Қ. Күріш шаруашылығын дамытудың келелі мәселелелері: Облыс әкімі Қырымбек Көшербаевтың күріш шаруашылығын дамыту жөніндегі мәжілістегі сөзі / Қ. Көшербаев // Сыр бойы.- 2013. - 3 тамыз (№113-114). - 2 - 3 б. Көшербаев, Қ. Өркендеу жолындағы өрісті кезең: Қызылорда облысының әкімі Қ.Көшербаевтың халық алдындағы есепті кездесуде сөйлеген сөзі / Қ. Көшербаев. // Сыр бойы.- 2015. - 19 ақпан (№ 25). - 1 - 3 б. Қызылорда облысы күріштен рекордтық өнім алды //Ел тілегі.- 2014. - 22 қазан (№ 43). - 3 б. Үмбет Ә. Қазақстанның күріші неге қымбат – жер құнарсыз: Сыр өңіріндегі суармалы алқаптың жағдайы //Алаш айнасы. – 2010. – 14 желтоқсан Үмбет Ә. Сыр бойына сыймай жатқан қайран крахмал: Күріш өнімі //Алаш айнасы. – 2010. – 12 қараша БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІ Қазақстан Ресейге қосылғаннан кейін, патша өкіметі өзінің, отаршылдық саясатын жүргізіп, қазақ даласын еркін билеу үшін жергілікті жерлердегі өкімет органдарына көмектесе алатын білімді қазақ шенеуніктерін даярлауды негізгі міндеттердің бірі етіп қойды. Осы мақсатта 1901 жылы Ақмешіт қаласында орус-түземдік училищесі ашылды. Ал 1911 жылы онда оқитын оқушылардың саны 82-ге жетті. Оның 63-і қазақ балалары еді. Алайда оқушылар училищеге аз тартылды, оларға жұмсалатын қаражат өте мардымсыз болды. Облыс аумағында Қазақ революциясының қарсаңында небәрі 28 мектеп, оның ішінде 18 мектеп, қалалар мен стансалар жанындағы қыстақтарда, тек 10-ы ғана ауылдық 41
жерлерде жұмыс істеді. Мұның көпшілігі оқу мерзімі үшжылдық бастауыш мектептер (приходская школа) болатын. Бұл мектептерде барлығы 400-дей бала оқыды. Онда көбінесе хатшылар мен тілмаштар даярлады. Орта дәрежелі оқу орны мүлде болған жоқ. Жергілікті халықтың балаларына арналған мектептің негізгі түрі дін мектептері болды. Бұл мектептер ата-аналардың қаражаттарымен жұмыс істеді. Олар мұғалімді (молданы) жалдап алып, балаларды ыңғайы келген үйлерге оқытқызды немесе ауылда мешіт болған жағдайда мектеп соның жанынан ашылды. Архив материалдарына қарағанда Перовск қаласында алғашқы мектептер 1860-1863 жылдары ұйымдастырылған. 1863 жылы Қырғыз (қазақ) училищесі, 1879 жылы қыз балалар, 1906 жылы ер балалар училищелері ашылды. Олар небәрі 150 шәкіртті қабылдады. Дегенмен, осы кезеңнің өзінде Сыр өңірінде оқу-білімге ұмтылған қазақ жастары аз емес еді. Мәселен, Перовскіден Санкт-Петербург университетінің заң факультетін Серәлі Лапин, Мұстафа Шоқай тәмамдады. Санкт-Петербург әскери-медицина академиясын бітірген Әли Көтібарұлы алғашқы қазақ дәрігерлерінің бірі болды. Қазан революциясынан кейін облыс аумағында халық ағарту ісі жолға қойыла бастады. Жалпыға бірдей міндетті тегін оқытуды іс жүзіне асыру үшін күрес басталды. Қаланың өзінде 1919 оқу жылында 4 орыс мектебі, мұның ішінде 3 жеті жылдық, үшінші басқыш деп аталып, бір орта және мұсылмандардың 4 ер балалар, бір қыздар мектебі, бір поляк мектебі ашылды. Оның көпшілігі қазақ мектептері болды. 1918 жылдың аяғына қарай облыстың аумағында 58 мектеп жұмыс істеді, бұларда 4460 шәкірт, оның ішінде 1786 қазақ балалары оқыды. Ересектер арасындағы сауатсыздықты жою үшін үлкен жұмыстар жүргізілді. Перовск мен Қазалы уездерінің жергілікті Кеңестері сауатсыздардың есебін алды, оларды оқыту үшін мектептер, курстар ашты, уездік оқу бөлімдерінің жандарынан сауатсыздықты жою жөніндегі төтенше комиссиялар құрылды. Ең үлкен қиыншылық мұғалімдер және мектептер үшін үйлердің жоқтығы еді. Революцияға дейін Түркістан өлкесінің құрамына енетін қазіргі Орта Азия республикалары мен Қазақстанның бес болысын қамтитын үлкен аумақта мұғалімдер даярлайтын екі педагогикалық оқу орны ғана болды. Сондықтан мектептерді ұстаздармен қамтамасыз ету мақсатында жер-жерде мұғалімдер даярлайтын қысқа мерзімді курстар ашыла бастады. 1918 жылы мұндай білім ұясы Қызылордада да ашылды. Қазақстанда алғаш рет оқу-ағарту институты 1919 жылы Орынбор қаласында ашылып, Қызылорда қаласына 1925 жылы көшті. Бұл институтқа тек педагогикалық кадрлар даярлау жүктеліп қойылған жоқ, халық ағарту жұмысының жалпы мәселелерін тексеріп шешу, жаңа мектептің идеяларын халық арасында тарату міндеттері де жүктелді. 1925-1928 жылдары көрнекті мемлекет қайраткері, қазақ кеңес әдебиетінің негізін қалаушылардың бірі Сәкен Сейфуллин осы институтта директор қызметін атқарды. 1938 жылы жаңа құрылған облыс көлемінде 230 бастауыш, 48 орталау және 11 орта мектеп болды. Сондай-ақ, облыста 13 интернат, 6 балалар үйі, 9 балабақшалары болса, жоғары және арнаулы орта оқу орындарынан: Қызылорда педгогика институты, Қызылорда және Қазалы педагогикалық училищелері, сауда, темір жол, ауыл шаруашылығы және мал дәрігерлік техникумдары мен фельдшерлік мектебі жұмыс істеді. Жетіжылдық мектепте ұстаз кадрлар даярлау міндетін екіжылдық педагогикалық курстар атқарды. 1956-1957 оқу жылында облыста 1730 адам оқитын 12 жұмысшы-жастар мектебі, 373 адам оқитын 21 ауыл жастарының мектебі жұмыс істеді. Сөйтіп, кезінде мектепте оқуға мүмкіншілігі болмаған жастар мен ересектердің өндірістен қол үзбей білім алуына жағдай жасалды. 1980-1990 жылдары облыста халыққа жаппай орта білім саласында біраз тыңғылықты жұмыстар жүргізілді. Соның бірі 6 жастан бастап бала оқыту. Сондай-ақ, ауылдық жерлердегі шағын мектептер мәселесін шешу, бастауыш мектепке алдынала даярлау, 42
жаппай орта білім беруге көшу, мектепаралық оқу шеберханаларын ашу мәселесіне ерекше көңіл бөлінді. 2001-2002 жылы жалпы білім беретін мектептерді толық білім стандартына көшіру аяқталды. Жалпы білім беретін базалық мектептердегі оқу жүйесі – 11 жылдық. Соңғы жылдары нарықтық қатынастар кезеңінде арнаулы орта және жоғары білім беретін жеке, коммерциялық бағыттағы оқу орындары көптеп бой көтеруде. Бүгінгі күні облысымызда 847 білім беру ұйымдары бар, оның ішінде 508 мектепке дейінгі білім ұйымдары, 291 жалпы білім беру ұйымдары, 8 кешкі мектептер, 37 техникалық және кәсіптік білім мекемелері, 55 қосымша білім беру ұйымдары, жетім және ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларға арналған балалар үйі, кәмелетке толмағандарды бейімдеу орталығы, жастар үйі, 17 арнайы білім беру ұйымдары жұмыс жасайды. 2013-2014 жылынан бастап облыста Назарбаев зияткерлік мектебі өз жұмысын бастады. Әдебиеттер: Білім беру жүйесі // Сыр елі: Қызылорда облысы: Қызылорда облысы: Энциклопедия / Бас редактор Б.Ғ.Аяған.- Алматы: "Қазақ энциклопедиясы"ЖШС, 2005.- 53-59б. Білім беру //Сыр өңірі тарихы: Көне заманнан бүгінге дейін. - Алматы: Атамұра, 1998.- 178-185б. Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті Дана, ойшыл Қорқыт ата есімін иеленіп отырған Қызылорда мемлекеттік университеті – ғылымипедагогикалық әлеуеті жоғары, заман талабына сай материалдық-техникалық базасы бар, ғылым мен білім беруді аймақтың өндірістік, әлеуметтікэкономикалық дамуымен тікелей байланыста жүзеге асырып отырған білім ордасы. 1937 жылы – Қиыр Шығыстағы Корей педагогикалық институтының Қызылордаға қоныс аударуы негізінде Қызылорда педагогикалық институты ашылды. 1937-1941 жылдар – Қызылорда педагогикалық институтымен бірге мұғалімдер институты қатар жұмыс істеді. 1941-1945 жж. – Қызылорда педагогикалық институтының негізінде осында Ұлы Отан соғысы кезінде қоныс аударған Киев және Харьков университеттері жұмыс істеді. 1952 жыл – Қызылорда педагогикалық институтына Н.В.Гогольдің есімі берілді. 1992 жыл – Н.В.Гоголь атындағы Қызылорда педагогикалық институты Қорқыт Ата атындағы Қызылорда педагогикалық институты болып аталды. 1993 жылы – Қорқыт Ата атындағы Қызылорда педагогикалық институты жанынан қазақ-түрік лицейі ашылды. 1996 жылдың 7 мамырында Қорқыт Ата атындағы Қызылорда гуманитарлық университеті болып құрылды. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1998 жылдың 24 наурызындағы №256 Қаулысымен Қорқыт Ата атындағы Қызылорда гуманитарлық университеті мен Ыбырай Жақаев атындағы Қызылорда политехникалық институты бірігіп Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті болып қайта құрылды. Университет Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011–2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасына сәйкес көпдеңгейлі кәсіби білім берудің үздіксіздігі мен сабақтастығын қамтамасыз ету мақсатында білім беру қызметін атқаруда. ҚМУ қазіргі уақытта білім берудің жаңа технологиялары кеңінен қолданылатын, материалдық-техникалық базасы бай, оқу мен тәрбие тұтастығын қамтамасыз ететін 43
бакалавриат, магистратура, аспирантурасы бар білім мен ғылымның ошағы болып табылады. Әдебиеттер: Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті / Құраст. Игенбаева Р.Т.Алматы: Эверо, 2007.- 232 б. сурет. Қорқыт ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті=Кызылординский государственный университет имени Коркыт ата: Фотошежіре / Құраст. Ж.Ә.Әбенова, Р.Т.Доспаева.- Астана: Фолиант, 2010.- 264 б: Суретті. Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінің ғалымдары: Биобиблиографиялық анықтамалық:1-ші шығарылым / Құраст.Ж.Әбенова, Қ.Омаров.Алматы, 2007.- 384 б. Қызылорда мемлекеттік университеті //Қазақстан: Ұлттық энциклопедия / Бас ред. Б.Аяған. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2004. – Т.6. – 171-172б. Қызылорда мемлекеттік университеті // Сыр елі. Қызылорда облысы: Энциклопедия / Бас ред. Б.Ғ. Аяған. – Алматы: 2005.-340-344 б. Сыр елінің іргелі білім ордасы: Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетіне 70 жыл / Ред. басқ. техника ғылымдарының докторы, профессор Қ.А.Бисенов.- Алматы: Арыс, 2007.- 432 б. *** Айтимов М. Басты мақсат - бәсекеге қабілетті маман даярлау: Қорқыт ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетіне 75 жыл / М.Айтимов //Халық.- 2012. 11 қазан. - 8 б. Аңсатова М. Педагогика институты соғыс жылдарында //Ленин жолы. – 1986. – 10 январь Әбдірәсілов Б. Білімнің сөнбес шырағы: Университетке 60 жыл //Сыр бойы. – 1997. – 18 қараша Әбіл, Е. Қайдасың, қайда сол жылдар?...: Қорқыт ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетіне - 75 жыл / Е.Әбіл //Сыр бойы.- 2012. - 1 қыркүйек. - 11 б. Байтілес Е. "Қазақстан халқы Ассамблеясы" кафедрасы: Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемл. университетінде "Қазақстан халқы Ассамблеясы" кафедрасы ашылды / Е. Байтілес //Егемен Қазақстан.- 2014. - 6 қыркүйек (№ 174). - 8 б. Бисенов Қ. Басты мақсатымыз-бәсекеге қаблетті маман даярлау: Қорқыт ата атындағы ҚМУ-нің 70 жылдығына арналған бет / Қ. Бисенов // Сыр бойы.- 2007.-30 маусым. Бисенов Қ. Бүгінгі сәтті таңдауың - болашағыңа бастар құтты қадам: Қорқыт Ата ат. Қызылорда мемлекеттік унив. туралы / Қ. Бисенов //Сыр бойы.- 2003. - 26 шілде. Бисенов Қ. Жәдігерлер жаңғыра бермек: Қорқыт ата университетінің "мәдени мұра" бағдарлама барысындағы жұмысы / Қ. Бисенов //Сыр бойы.- 2003. - 30 желтоқсан. Бисенов Қ. Кемел келешекке - қарышты қадам: Қорқыт Ата атындағы ҚМУ ректоры, техника ғылымдарының докторы, профессор Қ.Бисеновпен сұхбат / Қ. Бисенов; Сұхб. С.Пірназар //Егемен Қазақстан.- 2012. - 18 қазан. - 9 б. Бисенов Қ. Кемел келешектің бастауы - Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлкеттік университеті: Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінің ректоры Қылышбай Алдабергенұлы Бисеновпен сұхбат / Қ. Бисенов; Сұхб. Аманжол Н. // Сыр бойы.- 2012. - 18 қазан. - 1, 4 б. Бисенов Қ. Қорқыт ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетіне – 65 жыл //Қазақстан Заман. – 2002. – 7 маусым Бисенов Қ. Сапалы білім беру - басым бағытымыз: Қорқыт ата атындағы Қызылорда мемлекттік университетінің ректоры, техника ғылымдарының докторы, профессор Қ.Бисеновпен сұхбат / Қ. Бисенов; сұхб. М.Байназарова // Айқын апта.- 2012. - 18 қазан. 10 б. 44
Бисенов Қ. Сапалы білім мен өрелі ғылым - кемел келешектің кепілі: Қорқыт ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінің ректоры, профессор Қылышбай Алдабергенұлы Бисеновпен сұхбат / Қ. Бисенов; Сұхб. Тұяқбаев Ғ. // Сырдария.- 2012. №2. - 6-15 б.; №3. - 3 - 13 б. Бисенов Қ. Тарихы терең, келешегі кемел білім ордасы: Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті жайлы / Қ. Бисенов // Мәдени мұра.- 2013. - №4. - 3 7 б. Бисенов Қ. Ізденістер мен игі істер //Егемен Қазақстан. – 2000. – 2 маусым Біздің университет: Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті //Сыр бойы.- 2005. - 14 маусым. Данабаев Қ. Білімнің алтын ордасы //Сыр бойы. – 1999. – 24 наурыз Досжанов М. Институттың игілікті иірімі: Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетіне - 75 жыл / М. Досжанов //Ақмешіт апталығы.- 2012. - 27 қыркүйек.- 9 б. Жанаев А. Есейіп кетсек те, біз саған шәкіртпіз..: Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетіне - 75 жыл / А.Жанаев //Ел тілегі.- 2012. - 10 қазан. 3 б. Жолмаханова, А. Әріптестік аясы кеңеюде: Мәскеудегі К.А.Тимирязев атындағы Ресей мемлкеттік аграрлық университеті мен Қорқыт ата атындағы ҚМУ арасында өзара ынтымақтастық туралы келісім-шартқа қол қойылды / А. Жолмаханова // Сыр бойы.2014. - 7 қазан (№ 148). - 1 б. Жолмаханова, А. Университет аккредиттеуден сәтті өтті: 2012 жылдың 27 желтоқсанында Білімдегі сапаны қамтамасыз ету жөніндегі тәуелсіз қазақстандық агенттігінің аккредиттеу кеңесінде (БСҚТҚА) "Қорқыт ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетін 5 жыл мерзімге аккредиттеу" туралы шешім қабылданды / А. Жолмаханова // Сыр бойы.- 2013. - 4 қаңтар. - 2 б. Кәрібозұлы Б. Жыр елінің руханияты: Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетіне 75 жыл / Б. Кәрібозұлы //Егемен Қазақстан.- 2012. - 18 қазан. 9 б. Кәрібозұлы Б. Оңтүстік Кореядан оралдық..: Қорқыт Ата ат. Қызылорда мемлекеттік университетінің шет елдермен оқу, тәрбие,ғылымсаласында тәжірибе алмасуы / Б.Кәрібозұлы //Жас Алаш.- 2005. - 26 мамыр. ҚМУ әлемдік қауымдастыққа енді //Сыр бойы.- 2005. - 12 ақпан. Қорқыт Ата атындағы Қызылорда педагогикалық институтын Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті етіп қайта құру туралы: Қазақстан Республикасы үкіметінің қаулысы //Сыр бойы. – 1996. – 16 сәуір Құдайбергенов Қ. Заманауи білімнің қарашаңырағы: 70 жылдық тарихы бар Қорқыт ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті туралы / Қ. Құдайбергенов //Сыр бойы.- 2010. - 8 желтоқсан. Құдайбергенов Қ. Тамырын тартқан тереңнен: Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетіне 75 жыл / Қ. Құдайбергенов //Егемен Қазақстан.- 2012. - 18 қазан. - 9 б. Құдайбергенов Қ. Тереңнен тартар тарихы бар ұжым: Қорқыт ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетіне 75 жыл / Қ. Құдайбергенов , Г. Дүзелбаева //Сырдария.-2012. - №4. - 3 - 9 б. Құрбан Қ. Зоологиялық мұражай: Қорқыт ата атындағы мем. унив-ң жаратылыстану факультетіндегі мұражай / Қ. Құрбан //Сыр бойы.- 2004. - 27 қараша. Қызылорда мемлекеттік университеті бестік құрамында: Қорқыт ата атындағы университет//Сыр бойы.- 2006. - 26 шілде. Мамыраева Ә. Ағаның алды ақ жайлау: Қорқыт ата атындағы ҚМУ-не 70 жыл / Ә.Мамыраева , Р. Есназарова //Сыр бойы.- 2007.-26 мамыр. Мыңжасов Н. Ұлағат ұстаханасының ұстыны //Сыр бойы. – 2010. – 3 ақпан 45
Н.В.Гоголь атындағы Қызылорда педагогика институтының атын өзгерту және оған Қорқыт ата есімін беру туралы: Қазақстан Респ. Мин. Кабинетінің қаулысы 1992 ж. 21 сәуір №359 //ҚР Президенті мен ҚР Министрлер кабинетінің актілер жинағы. – 1992. №16. – 259 б. Оралбаева Ж. Білім қарашаңырағына білікті басшы қайта келді: Қорқыт ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінің басшылығына Қ.А.Бисенов тағайындалды / Ж.Оралбаева //Сыр бойы.- 2011.-13 қазан. Пірназар С. Сыр бойының басты білім ордасы: ҚМУ – 65 жыл //Егемен Қазақстан. – 2002. – 17 мамыр Сайлыбаев Б. Жетпіс жыл бойы біліммен сусындатқан: Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті жайында / Б.Сайлыбаев //Түркістан.- 2007. - 1 қараша. Сайлыбаев, Б. Тәлім-тәрбие жолындағы ұлағатты жұмыстар: Қорқыт ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті жайлы / Б.Сайлыбаев //Сыр бойы.- 2011. - 22 маусым. - 3 б. Сарбалаұлы, Б. Тау шыңына талпынтқан төрт жыл: Қорқыт ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетіне - 75 жыл / Б.Сарбалаұлы // Қазақ елі.- 2012. - 18 мамыр. - 4-6б. Сейсенұлы Д. Ертістегі сыр толқыны: Қызылорда мемл. университет ұжымы Семейде болып қайтты / Д. Сейсенұлы //Егемен Қазақстан.- 2012. - 18 мамыр - 8 б. Талқанбаева Г. Ғалымдар ұясы: Қызылорда мемлекеттік университетіне - 75 жыл / Г. Талқанбаева //Сыр мектебі.- 2012. - 1 қазан. - 4 б. Тебегенов Т. Аңыз баба атындағы университетке 75 жыл толды: Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті жайлы / Т.Тебегенов //Түркістан.- 2012. 20 қыркүйек. - 10 б. Тебегенов Т. Білім биігінің баспалдағы: Қорқыт ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетіне - 75 жыл / Т.Тебегенов //Сыр бойы.- 2012. - 6 қазан. - 6 б. Тебегенов, Т. Қалдырған ізің мәңгілік: Қорқыт ата атындағы ҚМУ-не 70 жыл / Т.Тебегенов // Сыр бойы.- 2007.-31 қазан. Тебегенов, Т. Іргелі білім ордасы: Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетіне - 75 жыл / Т. Тебегенов // Қазақстан мұғалімі.- 2012. - 30 тамыз. - 5 б. Тұрсынбекұлы Ә. Іскерлік байланыс: Қорқыт ата атынд. мем. университетінің шет елдермен іскерлік байланысы / Ә. Тұрсынбекұлы //Сыр бойы.- 2004. - 23 қараша. Университет аккредиттеуден сәтті өтті //Сыр бойы.- 2014. - 1 сәуір (№ 45). 3 б. Интернет ресурстары: http://www.korkyt.kz/ http://kk.wikipedia.org/ М.Мәметова атындағы Қызылорда гуманитарлық колледжі Бұл мекеме 1932 жылы ашылып, Қызылорда қазақ педагогикалық техникумы болып аталады. Арнаулы оқу орнында екі жылдық мұғалімдер курсы жұмыс істеді. 1936-1937 оқу жылында училище жанынан ашылған қысқа мерзімді факультативтік курстарда бастауыш мектептер үшін мұғалімдер және жетіжылдық мектептерге әдебиет, физикаматематика, тарих, география пәндерінен сабақ беретін ұстаздар даярланды. 1952 жылы осы техникум Қызылорда қаласына көшірілген Алматы педагогикалық училищесі негізінде Мәншүк Мәметова атындағы қазақ қыздар педагогикалық училищесі болып қайта құрылды. Бастауыш сынып мұғалімдерін, мектепке дейінгі тәрбие, музыкалық тәрбие мамандарын даярлайды. Күндізгі және сырттан оқыту бөлімдері жұмыс істейді. 1992 жылдан М.Мәметова атындағы жоғары қазақ педагогика колледжі, 1999 жылдан М.Мәметова атындағы гуманитарлық колледжі - қазыналық кәсіпорыны болып 46
ұйымдастырылды. Оқу орны осы заманға сай 12 жаңа мамандық бойынша мамандар даярлайды. Әдебиеттер: Әбдіхалықова, Ә.Ж. Ерлік шамшырағы: Тарихи, әдеби-танымдық жинақ / Ә.Ж. Әбдіхалықова, С.Ш. Малимова; Бас ред: Ә. Пірманов.- Алматы: Атамұра, 2012.- 216 б: Фотосуретті. Әбдіхалыкова Ә. Ұлағат ұясы: М.Мәметова атындағы Қызылорда гуманитарлық колледж тарихынан / Ә.Әбдіхалыкова, А.Қойшыбаева, С.Малимова. – Алматы: Арқас, 2004. – 188 б. М.Мәметова атындағы Қызылорда гуманитарлық колледжі //Сыр елі. Қызылорда облысы: Энциклопедия / Бас ред. Б.Ғ. Аяған. – Алматы: 2005.-364-365 б. *** Аралов М. Білім мен еңбекті ұштастырып...: Қызылорда педагогика училищесі туралы //Қазақстан мұғалімі. – 1977. – 8 июль Аяшұлы Д. Білімді құмар, тәлімді тұмар еткен: [М.Мәметова атындағы Қызылорда гуманитарлық колледжі туралы] //Сыр бойы. - 2003. - 10 сәуір Әбдіразақов Б. Балғындар бағбаны: М.Мәметова атындағы қыздар педагогика училищесі туралы //Соц. Қазақстан. – 1983. – 3 март Әбдіхалықова Ә. Болашағын бағамдаған ұжым: М.Мәметова атындағы педагогикалық колледж жайлы / Ә.Әбдіхалықова // Әлімсақ.- 2012. - №4. - 18 - 19 б. Әбдіхалықова Ә. Даналық әлеміне кілт: М.Мәметова атындағы Қызылорда гуманитарлық колледж туралы //Қазақстан мұғалімі. – 1999. – 29 мамыр Әбдіхалықова Ә. Дәстүр сабақтастығы жалғаса береді: М.Мәметова атындағы Қызылорда гуманитарлық колледж дир. сұхбат / Сұхб. Қ.Сыдық //Заң газеті. – 2003. – 11 шілде Әбдіхалықова Ә. Жастарды отбасы, ел қорғаны етіп тәрбиелейік: Педколледж директорымен сұхбат //Ақмешіт апталығы. – 1996. – 28 маусым (№26). – 1,2 б. Әбдіхалықова Ә. Мақсат – білім сапасын көтеру: М.Мәметова атындағы Қызылорда педагогикалық колледж дир. сұхбат / Сұхб. Д.Аяшұлы //Сыр бойы. – 1997. – 8 ақпан Әбдіхалықова Ә. Мәншүк атындағы мерейлі ұжым: Мәншүк Мәметова атындағы Қызылорда гуманитарлық колледж директоры, педагогика ғылымдарының кандидаты, ҚР еңбек сіңірген қайраткер Әлима Әбдіхалықовамен сұхбат / Ә.Әбдіхалықова; сұхб. Ж.Оралбаева // Сыр бойы.- 2012. - 28 сәуір. - 4 б. Байназар М. Мақсат - бәсекеге қабілетті маман даярлау: [М.Мәметова атындағы гуманитарлық колледж жұмысынан] //Жас Алаш.- 2006. – 10 тамыз Ермағамбетова, К. Білім мен өнер ордасы: М. Мәметова атындағы колледжге - 80 жыл / К. Ермағамбетова // Сыр мектебі.- 2012. - 2 мамыр. - 2 б. Өткеннің бәрі тарих: Педагогикалық училище жайлы //Әлімсақ.- 2012. - №4. - 7-8 б. Сейтжанова Т. Уақытпен үндескен ұлағат ұясы: М.Мәметова атындағы педагогикалық колледж жайлы / Т.Сейтжанова // Әлімсақ.- 2012. - №4. - 6 б. Тұңғышбаева А. Тәлім тіні: [Қызылорда қаласындағы М.Мәметова атындағы гуманитарлық колледжі] //Сыр бойы.-1999.-21 қаңтар
47
Қызылорда медицина колледжі Қызылорда медициналық колледжі – арнаулы орта медициналық білім беретін оқу орны. 1928 жылы Қазақстан денсаулық сақтау минстрлігінің бұйрығымен «Қазақ акушер техникумы» болып ашылған. 1933 жылы «Фельдшерлік мектеп», ал 1954 жылы «Медицина училищесі» деп аталған. 1996 жылдан қазіргі атауымен аталады. 1933-1940 жылдары оқу орнында 320-дай оқушы білім алды.Колледж емдеу, акушерлік, стоматология, фармацевтика, медбике мамандықтары бойынша кадрлар дайындайды. Колледждің материалдық-техникалық базасы нығайды, семестрлік және мемлекеттік емтихандар компьютерлермен жабдықталған кабинеттерде тест тәсілімен қабылданады. Кітапхана қоры жыл сайын мемлекеттік тілдегі оқулықтармен және оқу-әдістемелік құралдармен толықтырылып келеді. Әдебиеттер: Келбеті кемел колледж: Тарихнама. – Алматы:2003.-144б. Қызылорда медициналық колледжі //Сыр елі. Қызылорда облысы: Энциклопедия / Бас ред. Б.Ғ.Аяған – Алматы: 2005.-340б. *** Аяғанов Н. Қара шаңырақ: Қызылорда медицина колледжі туралы //Денсаулық.-1996.№5. - 8-10 б. Әлназарова А. Медицина мамандарының ұстаханасы: Медицина колледжіне 80 жыл //Сыр бойы.-2008.-22 қазан Бекбергенова Р. Кадрлар ұясы: Медицина училищесі //Ленин жолы.-1982.- 18 декабрь Дәрігерлердің қара шаңырағы: Қызылорда медицина колледжіне 70 жыл //Ақмешіт ақшамы. – 1998. – 27 маусым Жалғасова, Г. Аққулар қалықтаған айдын: Қызылорда медицина колледжіне - 75 жыл / Г. Жалғасова // Сыр бойы.- 2003. - 30 қазан. Жалғасова Г. Медициналық колледж мерейтойы //Сыр бойы. - 2008. - 29 қазан.- 4 б. Көзденова Р. Әмбебап дәрігерге әлі зәрулік бар: Медицина колледжі директоры Р.Көзденовамен сұхбат / Сұхб. Қ.Ембергенов //Сыр бойы. – 1997. – 24 шілде Көзденова Р. Шипагерлер ұясы: Қызылода медицина колледжіне 70 жыл //Егемен Қазақстан. - 1998. - 8 тамыз.-3 б. Көзденова Р.Ә. Басты мақсат - бәсекеге қаблетті мамандар даярлау: Қызылорда медицина колледжі //Қазақстан кәсіпкері. - 2005. - №3. - 8-10б. Қыран түлегіне қайырылмас қанат сыйлайды. Ұстаз түлегіне алға бастырар талап сыйлайды: Қызылорда медициналық колледжіне арналған материалдар //Жас Алаш.2001. - 13 қыркүйек Нұрманова А. Мерейі үстем медколледж: Қызылорда медициналық колледжінің өткені мен бүгіні //Ақмешіт апталығы. - 2002. - 31 қаңтар Интернет ресурстары: http://kk.wikipedia.org/ http://e-kyzylorda.gov.kz/
48
Исатай Әбдіқәрімов атындағы Қызылорда аграрлық техникалық колледжі 1930 жылы – Қазақ ССР-і жер ісі комиссариатының қаулысымен Қазалы мал дәрігерлік зоотехникумы ашылды. 1947 жылы – СССР-дің Мақта шаруашылығы министрлігінің 1946 жылы 12 қазандағы №339 бұйрығымен Қызылорда қаласында гидромелиоративтік техникумы ашылды. 1979 жылы – КСРО жоғары және арнаулы орта оқу министрлігінің келісімі бойынша жол қатынас министрлігінің 03.08.1979 жылы №ТД-25332 бұйрығымен Қызылорда темір жол көлігі техникумы ашылды. 1997 жылы – Қазақстан Республикасының Министрлер кабинетінің (8 мамыр №814) қаулысымен Қызылорда ауылшаруашылы, политехникалық және темір жол көліктері колледждерін біріктіру арқылы Қызылорда аграрлық техникалық колледжі құрылды. 2003 жылы – Қазақстан Республикасы Үкіметінің № 497 (30.05.2003) қаулысымен Қызылорда аграрлық-техникалық колледжіне қоғам қайраткері, Социалистік Еңбек Ері, соғыс және еңбек ардагері, техникум түлегі Исатай Әбдікәрімовтің аты берілді. Колледж құрамында 2 ғимараты, 2 асханасы, 1 кітапхана, 6 компьютер класы, 1 интернет классы, 2 спорт зал, 1 акт залы, 7 интерактивті тақта және арнайы практикалық (химия, физика, ветеринария саласы, мұнай және газ, темір жол мамандықтары бойынша) дәрісханалармен қамтамасыз етілген. Колледжде бірнеше ұйымдар жұмыс атқаруда. Олар: «Алла жар» діни қоғамдық ұйымы, «Ақиқат сөз пікір сайыс» ұйымы, «Кәсіподақ» ұйымы. Бұл ұйымдардың мақсаты студент жастардың имандылыққа және өз еліне деген патриоттық сезім, адамгершілікке тәрбиелейді. Әдебиеттер: Білім берудің жаңа технологиялары оқу-тәрбие ісіне енуде: И.Әбдікәрімов атындағы Қызылорда аграрлық-техникалық колледж жайлы / Сұхб. Ж.Жәлиева // Ақмешіт ақшамы.2013. - 10 шілде (№27). - 15 б. Құдайбергенов Н.Б. Колледждің білім деңгейін көтеру – басты нысана: Қызылорда аграрлық-техн. колледж директорымен сұхбат / Сұхб. Ә.Айтмағанбетұлы //Ақмешіт апталығы. – 1997. – 18 шілде. – 1,2 б. Құдайбергенов Н.Б. Компьютер емтихан алады: Қызылорда аграрлық-техн. колледж директорымен сұхбат //Ақмешіт ақшамы. – 1998. – 17 шілде. – 3 б. Құдайбергенов Н. Талаптыға болсын кез: Қызылорда аграрлы-техн. колледжі //Сыр бойы. – 1998. – 13 тамыз Өтемұратов М. Ұстаздардан жоғары жауапкершілікті талап етемін: И. Әбдікәрімов атындағы Қызылорда мемлекеттік аграрлық техникалық колледж директоры М.Өтемұратовпен сұхбат/ Сұхб. Е.Сәрсенбай / М. Өтемұратов // Ақмешіт апталығы.2009.- 8 қазан.-1,3 б. Садықов А. Білікті маман білім ордасынан шығады //Ленин жолы. – 1981. – 11 июль Садықов А. Сапалы білім береміз: Қызылорда политехникумына 40 жыл //Ленин жолы. – 1987. – 25 декабрь Тұрлығұлов Ы. Қызылорда аграрлық техникалық колледжіне 70 жыл //Ақмешіт ақшамы. – 2000. – 17 қараша Шәрібекұлы Қ. Мәртебелі мамандар мекені //Сыр бойы. – 2000. – 31 қазан Үмбет Ә. Ізет пен Ойдың іргесі: Агроколледжге 70 жыл //Сыр бойы. – 1999. – 28 қыркүйек 49
Қызылорда музыка колледжі Қызылорда музыка колледжі, Қазанғап Тілепбергенұлы атындағы – арнаулы орта білім беретін мемлекеттік оқу орны. 1977 жылы ашылып, 1999 жылға дейін М. Мәметова атындағы Қызылорда гуманитарлық колледжінің құрамында болды. 1999 жылы жеке бөлініп шықты. Қолледжде аспапта орындау, жеке ән салу, хорға дирижерлік ету, хореография өнер мамандықтары бойынша білім беріледі. Колледжде әр жылдары Е.Көшербаев, Т.Қалауов, Е.Сақтапбергенов басшылық етті, қазіргі директоры К.Ш. Ботабаев (Қазақстан білім беру ісінің озық қызметкері). «Super Star» мегапроектісінің жеңімпазы А.Кішкенбаев, «Жас қанат» байқауының жүлдегерлері Р.Садықов пен М.Сейітмұратов, т.б. осы оқу орнының түлектері. Әдебиеттер: Қызылорда музыка колледжі //Сыр елі. Қызылорда облысы: Энциклопедия / Бас ред. Б.Ғ.Аяған. – Алматы: 2005.- 344б. Интернет ресурстары: http://e-kyzylorda.gov.kz/ http://kk.wikipedia.org/ ДЕНСАУЛЫҚ САҚТАУ САЛАСЫ Облыстың денсаулық сақтау саласының қалыптасуын Қазан көтерілісіне дейінгі және одан кейінгі кезеңдерге бөлмей қарастыру мүмкін емес. Бұл өңір тұрғындарының денсаулық жағдайы туралы 18 ғасырдың аяғы мен 19 ғасырдың бас кезінде орыстың атақты ғалымдары Георгий мен Паллас саяхат жасау барысында ел ішінен шешек пен тері ауруларын (пес немесе мерез болуы мүмкін) кездестіргені туралы өз қолжазбаларында келтірген болатын. 19 ғасырдың орташа шеніне дейін елге шипагерлік көмекті дәстүрден тыс медицина өкілдері (тәуіптер, бақсылар, сынықшылар, дуахан молдалар, тамыршылар, емшілер) көрсетті. 18 ғасырларда өмір сүрген Хорасан Марал ишан, Садық ахун, онымен замандас болған Қалжан ахун мен Әлім қожа шығыс медицинасының қыр-сырын біршама сырын білген. Зерделі шәкірттерін араб, парсы ғылымының ағартушылық, емшілік дәстүріне баулыған. Ел ішінде шипагерлік қасиетімен аты шыққан Садық ахун Бұхара медресесінің медицина бөлімін бітірген. Санкт-Петербургтегі әскери-медициналық академияны бітірген алғашқы қазақ дәрігерлерінің бірі, Сыр өңірінің түлегі Әли Көтібаров жергілікті жерден шыққан тұңғыш дәрігер болды. 1853 жылы уезд орталығы Перовск тұрғындары бірінші рет арнаулы медициналық көмек ала бастады. Арада 45 жыл өткенде әскери лазарет медициналық лазарет болып қайта құрылды. Бұл емдеу орны бүкіл Перовск тұрғындарына медициналық көмек көрсете бастады. 1906 жылы лазарет кеңейтіліп, телімдік шипахана (лечебница) ашылды. 1913 жылы облыс аумағындағы 130 төсектік ауруханада 8 дәрігер мен 9 фельдшер жұмыс істеді. Қазалыда 25 төсектік, Аралда 15 төсектік ауруханалар ашылып, Аманөткел, Райым, Бөген елді мекендерінде фельдшерлік бекеттер елге медициналық қызмет көрсете бастады. 1925-1926 жылдары Қызылорда қаласында жаңа аурухана пайдалануға берілді. Ол өлкелік-ұлттық клиникалық аурухана деп аталып, құрамына бір мезгілде түрлі науқастарды емдейтін бөлімдерді біріктірді. Бұған қосымша қалада өлкелік санитарлықбактериологиялық институты ашылды. Жекелеген елді мекендерде фельдшерлік және дәрігерлік пункттер ұйымдастырылып, олардың кейбіреулері кейінірек ауруханаға айналдырылды. Тері ауруларының көптеп байқалуына байланысты Қызылордада арнаулы аурухана ашылды. 1926 жылы өлкелік ауруханамен бірге 45 төсектік қалалық аурухана, 50
орталық емхана, өкпе сырқаты диспансері, жіңішке-тері аурулары диспансері, тіс салатын шеберхана, сүт асханасы мен балаларға кеңес беру пункті жұмыс істей бастады. 1927 жылы Қызылорда қаласында Қазақстан дәрігерлерінің бірінші өлкелік съезі өтті. 1938 жылы Жаңақорғанда емдік балшықпен емдейтін шипажай ұйымдастырылып, оның негізін дәрігер Ф.С.Мартюков қалады. Ұлы Отан соғысының ауыр жылдарында денсаулық сақтау саласының алдында майдан үшін қызмет көрсету міндеті туындады. Сын сағатта дәрігерлер мен орта медицина қызметкерлерінің көпшілігі жараланған жауынгерлерді қатарға қосуда жанқиярлықпен ерлікке пара-пар еңбек етті. Бұл жылдары облыстық аурухана базасында Қырым медицина институты, жүйке аурулары ауруханасы базасында госпиталь орналасты. Соғыстан кейін денсаулық сақтау саласы едәуір дамып, емдеу мекемелеріндегі медицина қызметкерлерінің қатары артып, төсек-орын көбейе түсті. ХІ бесжылдықта денсаулық сақтау орындарының күрделі құрылысы үшін 10 миллион сомнан астам қаржы игерілді. Бұл кезеңде 370 орындық тубдиспансер, 150 төсектік орынға арналған облыстық балалар тубсанаторийі, «Фармация» бірлестігінің базалық орталығы, үш жаңа жобадағы ауруханасы пайдалануға берілді. 1991 жылы халық шаруашылығы жоспары бойынша күрделі құрылысқа 18 миллион сом бөлінді. Жалағаш, Тереңөзек аудандық ауруханалары, құны сегіз миллион сомдық диагностикалық орталық іске қосылды. Қызылордалықтар денсаулығын қорғауда көп жылдардан бері сүбелі үлес қосып келе жатқан емдеу ұйымының бірі – облыстық медицина орталығы. Жыл өткен сайын орталықтың мүмкіндігі артуда. «100 мектеп, 100 аурухана» бағдарламасы бойынша бой көтерген қаладағы ірі әрі жаңа емдеу ұйымы «Ана мен бала» орталығының Сыр өңірі медицинасында маңызы зор. 200 төсек-орынға арналған орталық 2014 жылдың шілде айында ел игілігіне берілген болатын. Заманауи үлгіде салынып, озық құрал-жабдықтармен жабдықталған орталықта күндізгі аурухана, кеңес беру-диагностикалық бөлімі, бірнеше ота жасау, босану, жансақтау бөлімдері бар. 20 төсектік күндізгі ауруханада емделушілер екі сағаттан сегіз сағат аралығында қажетті ем-домдарын ала алады. Кеңес беру-диагностикалық бөлімде аудандардан келген науқастарға көмек көрсетіледі. Сыр медицинасының тарихында 2014 жылы тұңғыш рет созылмалы бүйрек ауруына шалдыққан науқасқа бүйрек трансплантациясы жасалды. Осы арқылы Қызылорда республикада бүйрек ауыстыру отасын жасаған төртінші облыс атанып отыр. Ота А.Сызғанов атындағы Ұлттық ғылыми хирургия орталығының мамандарымен бірлесіп жасалды. Медицина саласы күн өткен сайын даму үстінде. Қазір ауылдық жерлерде амбулатория салынып, медициналық орталықтар соңғы үлгідегі құрал-жабдықтармен қамтамасыз етілуде. Соңғы жылдары жаңадан 39 нысан ашылды. Тағы 40 денсаулық сақтау ғимаратын салу жоспарда бар. Әдебиеттер: Денсаулық сақтау //Сыр өңірі тарихы: Көне заманнан бүгінге дейін. - Алматы: Атамұра, 1998.- 188-189б. Досманбетов, Б. Арал аймағы: медициналық, әлеуметтік-демографиялық сипаттама: Монография / Б. Досманбетов , Т.К. Маханов; Рецензент: Татимов М.- К: "Нұр-Сәулет", 1998.- 220 бет. Омаров, Е. Ажалға – араша: (Сыр өңірі медицина қызметкерлері Ұлы Отан соғысы жылдарында) / Е. Омаров.- Қызылорда: Қызылордаполиграфия, 2005.- 186 б.- (Ұлы Отан соғысының Жеңісіне- 60 жыл). Омаров Е. Сыр медицинасы: (ХІХ-ХХ ғасыр) / Е.Омаров, С.Смағұлұлы.- Қызылорда: Тұмар, 2001.- 336 бет. 51
Сыр медицинасы //Алаштың Ақмешіті / Ред: Е. Байтілес.- Алматы: Arna- B, 2009. – 81-82 б. Денсаулық сақтау саласы //Сыр елі. Қызылорда облысы: Энциклопедия / Бас ред. Б.Ғ.Аяған. – Алматы: 2005.-60-63б. *** Абдуллаев, М. Ауру астан ғана емес...: Қызылорда обл. денсаулық сақтау ісі / М. Абдуллаев // Дүние.- 2005.- N3.- 16-17б. Айтжанова, А. Әмбебап емхана ашылды: Қызылорда қаласында "100 аурухана" жобасы аясында әмбебап емхана ашылды / А. Айтжанова // Ақмешіт апталығы.- 2012. - 21 маусым. - 2 б. Аққалиұлы, Е. Жаңа емхана ашылды: Айдарлы ауылында жаңа емхана ашылды / Е. Аққалиұлы // Сыр бойы.- 2014. - 6 ақпан (№ 18). - 2 б. Ақмырзаев, М. Денсаулық сақтауды дамыту бағытында қаржы көлемі артып келеді / М. Ақмырзаев // Сыр бойы.- 2015. - 24 қаңтар (№ 10/11). - 5 б. Әбдуов, Қ. 34 млн. теңге тұратын қондырғы қызылордалықтарға қызмет көрсетеді: Жаңа медициналық аппарат туралы / Қ. Әбдуов // Дала мен қала.- 2010.-9 тамыз Әбдуов, Қ. Дәрігер жағымсыз кейіпкер ме?: Қызылорда облыстық медицина орталығының жұмыс қызметтері жайлы / Қ.Әбдуов // Дала мен Қала.- 2011. - 28 наурыз. 9 б. Әлиарыстанова, А. Көп күттірген "Ана мен бала" орталығы ашылды / А. Әлиарыстанова // Ақмешіт ақшамы.- 2014. - 9 шілде (№ 43/44). - 15 б. Әмиша, Н. Сыр елі өмірге келуден де, кетуден де алда: Ана мен бала денсаулығы, демографиялық жағдай / Н. Әмиша // Айқын.- 2007. - 20 ақпан. Байтілес, Е. Ана мен бала орталығы ашылды / Е. Байтілес // Егемен Қазақстан.- 2014. - 15 шілде (№ 136). - 1 б. Бақытқызы, Ә. Өңірдегі үш жаңалық: Қызылорда облысында нейроинсульт орталығы, ерлер денсаулығы орталығы мен медицина қызметкерлеріне арналған 50 пәтерлік үй пайдалануға берілді / Ә. Бақытқызы // Айқын.- 2012. - 15 қыркүйек. - 6 б. Батталова А. Қызылордада алғаш рет бүйрек ауыстыру отасы жасалды / А.Батталова // Сыр бойы. - 2014. - 9 қазан (№ 149). - 1 б. Батталова, А. Бірінші байлық: батыл бетбұрыс: Сыр өңіріндегі денсаулық саласы жайлы / А. Батталова // Сыр бойы.- 2015. - 3 ақпан (№ 16). - 1 - 2 б. Батталова, А. Ел саулығына айрықша қолдау жасалды: Сыр өңіріндегі денсаулық сақтау мақсатында атқарылып жатқан жұмыстар жайлы / А. Батталова // Сыр бойы.- 2014. - 8 қараша (№ 165/166). - 17 б. Батталова, А. Жүрек соғуын тоқтатпасын: Облыстық медицина орталығы жанынан ашылған кардиологиялық орталық жайлы / А. Батталова // Сыр бойы.- 2013. - 12 қаңтар. 7 б. Батталова, А. Көпке үлгі емхана: № 1 қалалық емхана жайлы / А. Батталова // Сыр бойы.- 2014. - 27 желтоқсан (№ 193). - 4 б. Батталова, А. Қалалық аурухана қызметі ел саулығын сақтауға арналады: Қызылорда қалалық ауруханасы жайлы / А. Батталова // Сыр бойы.- 2013. - 23 ақпан. - 5 б. Батталова, А. Тұрғындар денсаулығы қоғам байлығы: Қызылорда обл. денсаулық саласы жайлы / А. Батталова // Сыр бойы.- 2014. - 24 маусым (№ 90). - 3 б. Батталова, А. Тұрғындар саулығы бәрінен маңызды: Қызылорда облысының денсаулық сақтау саласы жайлы / А. Батталова // Сыр бойы.- 2012. - 31 қаңтар. - 1 - 2 б. Батталова, А. Ұлт саулығы - қоғам байлығы: Қызылорда облысындағы денсаулық сақтау саласының жұмысы жайлы / А. Батталова // Сыр бойы.- 2014. - 18 қазан (№ 154/155). - 8 б. Бекенов, С. Жаңа жүйенің жақсы нәтижелері көп: №5 қалалық емхана жайлы / С. Бекенов // Ел тілегі.- 2012. - 15 тамыз. - 6 б. 52
Болатбеков Ө. Ауру батпандап кіріп, мысқалдап шығады: Қызылорда қ. денсаулық сақтау жәйі //Еегемен Қазақстан. – 2002. – 12 қазан Дәулетбаев Д. Дерт пен дауа: Қызылорда обл. медицинасы жайлы //Жас Алаш. – 2001. – 18 қаңтар Дәуренбеков, Н. Қалалық нейро-инсульт бөлімі қызмет көрсете бастады: Қалалық аурухана жанынан 25 орындық нейро-инсульт бөлімі ашылды / Н.Дәуренбеков // Сыр бойы.- 2014. - 9 шілде (№ 98). - 4 б. Ділдәбекова, Г. Ең дұрысы, ауырмаудың жолын іздеу...: Денсаулық саласының жаңалықтары жайлы / Г.Ділдәбекова // Ақмешіт ақшамы.- 2011. - 13 қыркүйек. - 2 б. Есімова Г. Бүйірінде бауырының бүйрегі / Г.Есімова // Халық.- 2014. - 16 қазан (№ 41). - 8 б. Игембаев С. Сыр медицинасында сапалы даму бар: дайынд. М.Байназарова / С.Игембаев // Айқын.- 2013. - 21 ақпан (№ 32). - 10 б. Исмаханбетов Б. Облыс медицинасы денсаулық сақтау бағдарламасын орындауға дайын ба?: Медициналық қызметтің сапасын талдау және бағалау Ұлттық Орталығы РМҚК облыстық филиалының директорының мақаласы / Б.Исмаханбетов // Ақмешіт ақшамы.- 2004. - 24 желтоқсан Омаров Е. Денсаулық – басты байлық: Облыстағы денсаулық сақтау ісі туралы //Ленин жолы. – 1987. – 21 июнь Омаров Е. – Денсаулық сақтаушыларының абыройлы борышы //Ленин жолы. – 1986. – 14 июнь Омаров Е. Деніміз сау болсын десек..//Ленин жолы. – 1989. – 22 март Оралбаева Ж. Денсаулықтың қадірі және дәрумен дәрігер: Облыстық медициналық орталық жұмысы / Ж. Оралбаева // Сыр бойы. - 2007. - 16 маусым. Рахметуллаев Ә. Ақ желеңді дәрігер: Облыстағы медицина қызметі туралы //Сыр бойы. – 2004. – 19 маусым Сәрсенбайқызы А. Денсаулық сақтаудың "Жол картасы": Сыр өңірінің денсаулық сақтау саласы жайлы / А. Сәрсенбайқызы // Сыр бойы.- 2013. - 23 қыркүйек (№142). - 4 б. Серғазиев С. Аймақ медицинасы өркенді істерге толы / С. Серғазиев // Сыр бойы.2014. - 12 маусым (№ 83). - 2 б. Табынбаев, Н. Денсаулықтың ақ ордасы: Қызылорда облыстық медициналық орталығы жұмысынан / Н. Табынбаев // Денсаулық.- 2009.-№11.-6-7 б. Тоғызбаев А. Қызылорда қалалық ауруханасы / А. Тоғызбаев // Денсаулық.- 2009.№11.-8 б. Үмбет Ә. Денсаулық сақтау саласына ден қойды: Сыр өңірінің денсаулық сақтау саласы жайлы / Ә. Үмбет // Алаш айнасы.- 2013. - 19 шілде. - 2 б. СЫР ӨҢІРІНІҢ МӘДЕНИЕТІ МЕН ӨНЕРІ Қызылорда облыстық мемлекеттік филармониясы Қызылорда облыстық мемлекеттік филармониясы 1972 жылы құрылды. Алғашқы жылдарында сазгер Тәңірберген Қалауов басшылық жасап, осы кезеңдерде «Сыр күмбезі» фольклорлық ансамблі жұмыс жасады. Ансамбльге белгілі жыршы-термеші А.Тұяқбаев жұбайы, әнші Ф.Төлегеновамен, «Ақ толқын» эстрадалық ансамбліне Қ.Сақтағанов жетекшілік жасаған. Филармонияның бас администраторы болып ұзақ жылдар Сәнжан Асылбекова қызмет атқарды. Филармонияға 1976-1980 жылдары Д.Дүйсенбаев басшылық етті. Осы жылдарда «Сыр маржаны» ансамблі жезтаңдай әнші Ұ.Ахметованың басқаруымен, «Сыр самалы» ансамблі С.Бердіқожаевтың басқаруымен жемісті жұмыс жасап, оның құрамында 53
М.Әбдікәрімов, Т.Аманжолова, К.Қалымбетова, С.Нұрмаханов, Г.Нұржанова, Ш.Тілеулесов, М.Жасекенов секілді өнерпаздар өнер көрсеткен. 1985 жылы Кеңес Асанбаев басшылық жасаған уақытта «Қызылорда» ансамблі құрылды.1985-1986 жылдары мекемені Қ.Мұхамедияров, ал 1986-1989 жылдары Б.Шөкенов басқарған. Кейіннен әр жылдарда С.Ибрашева, М.Ахметов директор болып қызмет атқарды. Қазіргі таңда филармонияда 176 қызметкер жұмыс жасайды. Ұжымның негізгі қызметі – халық арасында көркемдік деңгейі жоғары концерттік қызметтер ұйымдастыру. Мекемеде сегіз көркемөнер ұжымы бар. Олар: Тұрмағамбет атындағы халық аспаптар оркестірі, «Сыр-самал» вокалді–аспаптық топтары, «Жанкент» аспаптық триосы, «Тұран» триосы және «Ошаған» әзіл-сықақ отауы. Жеке әншілер арасында Қазақстанның еңбек сіңірген әртісі Күлән Қалымбетова, «Ерен еңбегі үшін» медалінің иегері Шынберген Тілеулесов сияқты сахна саңлақтары еңбек етеді. Филармонияның жанында дыбыс жазу студиясы жұмыс жасайды. Ұжымның жас өнерпаздары түрлі деңгейдегі байқауконкурстарға қатысып, жүлделі орындарға ие болып келеді. Әдебиеттер: Алтын уық ән орда: Деректер / Құраст.: Ж.Аққұлов, Ж.Кәрібаева,А.Іздіқұлова.Алматы: Білек, 2013.- 224 бет. Қызылорда облыстық мемлекеттік филармониясы //Сыр елі. Қызылорда облысы: Энциклопедия / Бас ред. Б.Ғ.Аяған. – Алматы: 2005.- 345 б. Қызылорда облыстық мемлекеттік филармониясы //Сыр өңірінің мәдениеті: Тарихианықтамалық басылым / Ред.алқасы М.Мұхамедов, Б.Жүсіпов т.б. – Алматы:АРНА-b, 2009.- 127 б.; суретті. Аяшұлы Д. Әсемдік отауында маздаған от: [Облыстық филармония туралы] //Сыр бойы. - 2007.-9 мамыр Бекбергенова Р. Ән-күй сыйлап жүрекке.. : [Қызылорда облыстық филармония артистері туралы] //Ленин жолы.-1980.- 13 декабрь Ержан А. Филармония: ауылдың сағыныш сарыны //Сыр бойы.-1999.-31 шілде Есаман Х. Сырдың әсем сазы: Биыл Қызылорда облыстық филармониясына - 40 жыл / Есаман Х. // Астана ақшамы.- 2012. - 17 қараша. - 12 б. Қадамың құтты болсын, жаңа өнер отауы: [Облыстық филармонияның директоры Тәңірберген Қалауовпен әңгіме/Әңг. Ж.Түменбаев] //Ленин жолы.-1972.-27 декабрь Қожахметова Г. Өнер туын асқақтатқан филармонияға - 40 жыл / Г.Қожахметова // Ақмешіт апталығы.- 2013. - 28 қараша (№ 48). - 4 б. Мақашов Т. Өркендеген өнер ордасы: Қызылорда облыстық филармониясына - 40 жыл / Т.Мақашов //Ақмешіт апталығы.- 2013. - 7 қараша (№ 45). - 4 б. Шәрібекұлы Қ. Филармония неге көрінбейді? / Қ.Шәрібекұлы //Сыр бойы.- 2000. – 25 сәуір. - 6 б. Шынтемірұлы Н. Тұрмағамбет атындағы оркестр: [Облыстық филармония жанындағы ұлт-аспаптар оркестрі жайлы] //Айқын. – 2007.- 13 қараша Қызылорда облыстық мемлекеттік архиві Қызылорда облыстық мемлекеттік архиві – ғылыми-құжаттық мекеме. 1928 жылы ұйымдастырылған. Алғашқы кезде округтік, 1931 жылы қалалық архив болды, 1938 жылдан қазіргі атауымен аталып келеді. Архивте облыстық, уездік-қалалық кеңестер мен атқару комитеттерінің 1917 жылдан бергі тарихи құжаттары жинақталған. Облыс өңіріндегі азамат соғысының барысы, алғашқы ұжымшарлар мен кеңшарлардың, МТС, тұңғыш мұғалімдер одағының, «Қосшы» одағының құрылуы, жергілікті өнеркәсіптің, балық шаруашылығының дамуы, күріш өсіру технологиясын меңгеру, атақты күрішшілер 54
Ы.Жақаев, М.С.Кимнің еңбектері, мал шаруашылығын дамыту, оқу ағарту, денсаулық сақтау, мәдениет басқармаларының, Қызылорда қаласы астана болып тұрған кездегі (1925 – 1929) оқу орындарының құжаттары сақталған. Ғылыми анықтамалық әдебиеті 800-ден, құжат саны 136 мыңнан асады. Құрамында 2 бөлімшесі, 7 аудан архиві бар. Әдебиеттер: Қызылорда облыстық мемлекеттік архиві //Сыр елі. Қызылорда облысы: Энциклопедия / Бас ред. Б.Ғ.Аяған. – Алматы, 2005.- 345б. Ақтөреева Г. Заңмен қорғалған - мұрағат ісі халық игілігіне: Мұрағат қоры жайлы / Г. Ақтөреева // Ақмешіт апталығы.- 2014. - 3 қыркүйек (№ 51). - 3 б. Әбіл Е. Ұлттық қор құжаттары электронды мұрағатқа көшірілмек: Ұлттық мұрағат қорына жататын құжаттар электронды мұрағатқа көшіріледі / Е. Әбіл // Егемен Қазақстан.- 2010.-10 тамыз.-1 б. Әбілдаев Н. Тарихымызды зерделеп, болашағымызды болжау үшін маңызды: Мұрағат қызметі туралы //Сыр бойы. – 2007. – 23 мамыр Әміреұлы М. Бәріміз де архивке барамыз //Сыр бойы. – 1998. – 10 ақпан Байғараева, Ж. Мұрағат - қызметі ел қажеттілігі үшін: Қызылордадағы қалалық мұрағат туралы / Ж. Байғараева // Ақмешіт апталығы.- 2013. - 22 тамыз (№34). - 3 б. Байсалбаева Н.А. Қызылорда облыстық мемлекеттік мұрағатындағы жеке тектік қорлар: Қызылорда облыстық мұрағат тарихы / Н.А. Байсалбаева // Ақмешіт хабаршысы.2009.- №1.- 52-55 б. Бөлегенова Б. Архивке – айрықша қамқорлық //Сыр бойы. – 1999. – 12 қаңтар Бөлегенова Б. Архив – өткеніміздің шежіресі, болашағымыздың болжамы: Қызылорда обл. мемл. архивінің дир. сұхбат / Сұхб. Г.Домболқызы //Ақмешіт апталығы. – 1998. – 15 мамыр Бөлегенова Б. Сыр елінің архив шежіресін жасайық //Коммунизм шамшырағы. – 1981. – 19 февр. Ерсұлтанов Ә. Электронды мұрағат-интеграциялық мүмкіндіктердің бірі: Мұрағат саласын "Электр мұрағат" сандық үлгіге көшіру жайы // Сыр бойы.- 2010.-27 тамыз Жарқынбаев, Ғ. Ел тарихының сүйенері – мұрағат: Қызылорда облысы мұрағаттар және құжаттама басқармасының басшысымен сұхбат / Ғ. Жарқынбаев; сұхб. Г.Ділдәбекова // Ақмешіт ақшамы.- 2014. - 12 қараша (№ 79/80). - 10 б. Жарқынбаев Ғ. Жаңа бастама - жарқын қолжетімділік кепілі: Мұрағат басқарма бастығы Ғайнулла Жарқынбаевпен сұхбат / Ғ. Жарқынбаев; сұхб. Қ.Шарабидинов // Сыр бойы.- 2012. - 28 сәуір. - 10 б. Жарқынбаев Ғ. Мұрағаттық анықтама беру қалай жүзеге асырылады?: Обл. мұрағаттар мен құжаттама беру басқ. басш. мақаласы // Сыр бойы.- 2013. - 23 шілде. - 2 б. Жарқынбаев Ғ. Халық сұранысы мерзімінде қанағаттандырылады: Қызылорда облысының мемлекеттік мұрағаты мен құжаттама басқармасының жұмыстары жайлы / Ғ. Жарқынбаев // Сыр бойы.- 2014. - 29 сәуір (№ 61). - 2 б. Исахаев Д. Архив құжаттары көпшілікке қызмет етеді //Сыр бойы. – 1992. – 18 тамыз Қазыбайқызы Н. Мұрты бұзылмаған мұрағат: Қызылорда облыстық мұрағат басқамасының құрылғанына 74 жыл / Н. Қазыбайқызы // Халық.- 2012. - 4 қазан. - 7 б. "Қызылорда облысының мұрағаттар мен құжаттама басқармасы" мемлекеттік мекемесі туралы ережесін бекіту туралы: Қызылорда облысы әкімдігінің қаулысы // Сыр бойы. - 2014. - 25 желтоқсан (№ 191/192). - 11 б. Мағлұмқызы Г. Мұрағат ісінің дамуы / Г. Мағлұмқызы // Ақмешіт ақшамы.- 2014. 12 қараша (№ 79/80). - 11 б. Мәмиев Т. Архив шежіресіне қамқорлық керек //Ленин жолы. – 1982. – 20 октябрь Нұрқұлов Ж., Мәмиев Т. Архив – халық қазынасы: Облыс архив мекемелері туралы //Ленин жолы. – 1981. – 17 апрель Нұртілесов Ә. Архив – халық қазынасы //Ленин туы. – 1989. – 21 октябрь 55
Нұртілесов Ә. Архив документтерін кеңінен насихаттайық //Ленин жолы. – 1989. – 2 декабрь Омарқызы С. Мұрағат құжаттары шаң басып жатпауы тиіс: Сыр өңірінің тарихына қатысты мұрағат құжаттары жайлы / С. Омарқызы // Әлімсақ.- 2013. - №1. - 33 б. Ысқақов Ы. Қамқорлық: Облыстық мемлекеттік архив туралы //Ленин жолы. – 1990. – 21 сәуір Ысқақов Ы. Архив қоры – халықтың, әрбір адамның қазынасы //Ленин жолы. – 1991. – 27 сәуір Ысқақов Ы. Көне құжатты пайдаланыңыздар: Облыстық мемлекеттік архив //Сыр бойы. – 1992. – 2 маусым Қызылорда облыстық тарихи-өлкетану мұражайы Қызылорда облыстық тарихи-өлкетану музейі 1939 жылы құрылған. Музейдің алғашқы экспозициясы 1890-1896 жылдары салынған Перовск Қазан-Богородтық шіркеуі орналасқан ғимаратта болды. Алғашқы директоры болып Крылов Илья Ипполитович тағайындалды. Облыстық музейдің қалыптасуына, құнды экспонаттардың жинақталуына қоғам қайраткері, 1956-1959 жылдары директор болған Иса Тоқтыбаевтың еңбегі зор болды. 1964-1972 жылдары музейге Ж.Құлымбетов, 1973-1976 жылдары С.Баязитов, 19761973 жылдары Қ.Қаракөзов, 1983-1985 жылдары Б.Бөлегенова, 1985-1993 жылдары Қ.Әбенов сияқты ағаларымыз басшылық етті. 1980 жылы облыстық атқару комитетінің шешімі брйынша музейге екі қабатты ғимарат беріліп, жаңа экспозиция 1985 жылдың 7мамырында ашылды.Музейдің жаңа экспозициясын құнды экспонаттармен толықтыруда сол кездегі облыстық мәдениет басқармасының бастығы Жарылқасын Үмбетов пен Көмекбай Қаракөзов қажырлы еңбек етті. Музейге қосымша құрылыс салуға Қалқабай Әбенов үлкен ықпал жасады. Мұнан кейінгі жылдары Г.Ибрагимова, Н.Мақсұтов, ал 20022009 жылдары Н.Мырзамұратова музейдің директорлары болып қызмет атқарды. 2001-2003 жылдары музейде реэкспозиялық жұмыстар жүггізіліп, барлық экспозициялары толығымен жаңартылды. Музей қорында 46196 экспонат сақтаулы. Оның 25946 негізгі қор экспонаттары болып табылады. Музей экспозициясы 14 залға орналасқан. Қазіргі уақытта музей қызметінде жаңа ақпараттық технологиялардың маңызы өте зор. Облыстық музейде Интернетке қосылған компьютер жүйесі, мультимедиялық кабинет толығымен жабдықталып, «Музеолог» бағдарламасы енгізілген. 1729-1920 жылдар аралығындағы Санкт-Петербург, Мәскеу, Ташкент қалалары баспаханаларынан ежелгі түрік, парсы, араб тілінде шығарылған сирек кездесетін кітап үлгілері музейдің мақтанышы болып табылады. Музей жанында Ақмешіт, Қорқыт ата филиалдары жұмыс істейді. Әдебиеттер: Қызылорда облыстық тарихи-өлкетану музейі //Сыр елі. Қызылорда облысы: Энциклопедия. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясы» ЖШС, 2005. – 346 бетте. Қызылорда облыстық тарихи-өлкетану мұражайы //Қазақстан: Ұлттық энциклопедия / Бас ред. Б.Аяған. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2004. – Т.6. – 172-175б. Қызылорда облыстық тарихи-өлкетану музейі //Сыр өңірінің мәдениеті. Тарихианықтамалық басылым. – Алматы, 2009.- 131-132 б., суретті. Мәдениеттің мәйегі ұйыған жер: Облыс мәдениеті және Қызылорда облыстық тарихи-өлкетану мұражайы туралы айтылады //Алаштың Ақмешіті: Қызылорда қаласының тарихы.-Алматы: АRNA-В, 2009.-74-76 б. Сыр мұражайының ғажайыптары: Қызылорда облыстық тарихи-өлкетану музейіне 70 жыл /Құраст.Г.Өтебаева.-Алматы,2009.- 118 б., суретті. *** 56
Алтаев Қ. Музейдегі көрмелер: Облыстық өлкетану музейінде //Ленин жолы.-1987.23 май. Әбенов Қ. Туған өлке тарихын білгіңіз келсе... Обл. өлкетану музейі туралы //Ленин жолы.-1987.-24 апрель. Әлібекова К., Әліпбаева Ұ., Көшекбаев Ә. Жәдігерліктер жасай береді: Музей жүйелері туралы //Сыр бойы.-2007.-27 маусым. Баязитов С. Даңқы өшпейтін жолдар: Қызылорда облыстық тарихи-өлкетану музейі туралы //Ленин жолы.-1973.-13 ноябрь. Елемесов Т. Музейде. Қызылорда қаласының 50 жылдығына стенділер жасалды //Ленин жолы. - 1968. - 27 декабрь Елемесов Т. Өткеніміз ескерусіз қалмасын: Облыстық музей жайында //Ленин жолы.1970. - 12 июнь. Ерсұлтанов Ә. Мұражай тарихынан: Обл. тарихи-өлкетану мұражайына 60 жыл //Ақмешіт ақшамы. - 1999. - 26 ақпан. Ертаев А. Ұлттық жәдігерлер мұражайы: Обл. тарихи-өлкетану мұражайы туралы. //Сыр бойы. - 1999. - 20 шілде. Жалғасова Г. Тарихи құндылықтар және ғылыми жетістіктер: «Мәдени мұра: тарихи құндылықтарды сақтау және ғылыми жетістіктер» атты конференциядан //Сыр бойы.2006.-6 сәуір. Ибрагимова Г. Ата мұрасы - ұрпақ ұжданы: Обл. тарихи-өлкетану мұражайы туралы //Сыр бойы.-1998.-16 мамыр. Ибрагимова Г. Көненің көзіндей, бабалардың сөзіндей: Қызылорда облыстық тарихи-өлкетану музейінің директоры Г. Ибрагимовамен сұхбат/Сұхб. Т. Дайрабай //Түркістан. – 1998. – 26 тамыз (№34). – 4 б. Исламбаева З. Мәдени мұралар ғибраты: Обл. музейдегі экспонаттар сыры //Сыр бойы.-2003.-5 шілде. Көшекбаев, Ә. Арал өңіріндегі дәстүрлі мәдени бұйымдар: Қызылорда облыстық тарихи-өлкетану музейіндегі қолөнер, ағаштан жасалған бұйымдар жайлы / Ә. Көшекбаев. // Мәдениет.- 2013. - № 9. - 31 - 33 б.; Мәдени мұра=Культурное наследие.- 2013. - № 6. 70 - 72 б. Көшекбаев Ә. Асыл мұра: Музей жайлы //Мәдени мұра-Культурное наследие.-2011.№5.-69-75 б. Көшекбаев, Ә. Ғасырлардың асыл мұрасы: Қызылорда облыстық тарихи-өлкетану музейінің құрылғанына 65 жыл / Ә. Көшекбаев // Сыр бойы.- 2014. - 15 ақпан (№ 23/24). 12 б. Көшекбаев А. Көшпелі мұражай көрмесі: Обл. тарихи-өлкетану мұражайында... //Ақмешіт апталығы.-2010.-7 қазан. Көшекбаев Ә. Музей және тұлғалар тағылымы: Облыстық тарихи-өлкетану музейі //Ақмешіт апталығы. - 2010. - 29 шілде. Көшекбаев Ә. Музейге-50 жыл: Қызылорда облыстық тарихи-өлкетану музейі //Ленин жолы.-1990.-21 сәуір. Көшекбаев, Ә. Тағылымды ғұмыр-рухани тұғыр: Қайраткер Көмекбай Қаракөзов және облыстық тарихи-өлкетану музейі туралы / Ә. Көшекбаев // Ақмешіт ақшамы.- 2010.-1 шілде. Көшекбаев Ә. Таным мен тағылым отауы: Халықаралық музей күніне //Ақмешіт апталығы. - 2001. - 17 мамыр. Көшекбаев Ә. Ұмытылмас тағылым: Обл. тарихи-өлкетану музейі. //Ел тілегі.-2010.16 қыркүйек.-8 б. Құлымбетов Ж., Әлменов Б. Музейдің жаңа экспозициясы: Өлкетану музейі //Ленин жолы. - 1968. - 30 январь Құрбанбаев І. Көненің көзі, тарихтың сөзі: Тарихи-өлкетану мұражайының құрылғанына 70 жыл //Сыр бойы.-2009.-1 мамыр.-8 б. 57
Қыдыров Ж. Кеше мен бүгін келбеті: Оңтүстік облыстардың өлкетану музейлерінің жұмысы жайлы (Жамбыл, Шымкент, Қызылорда) //Лениншіл жас.-1966.-30 январь. Либрехт Л. Музей экспонаттары жаңартылды: Қызылорда облыстық музейі //Ленин жолы.-1989. - 25 октябрь. Мақсұтов М. Мұралар мекені: Облыстық тарихи-өлкетану мұражайы туралы //Сыр бойы. - 2001. - 17 мамыр. Мәмиев Т. Әділетті берік қорғаны: Облыстық тарихи-өлкетану музейі туралы //Ленин жолы.-1978.-10 февраль. Мәмиев Т. Сыр бойы толған тарих: Обл. музей тур //Ленин жолы.-1978.-30 май. Мәмиев Т. Сыр елінің шежіресін жасайық: Музейдің міндеттері туралы //Ленин жолы.-1980.-5 июнь. Мырзамұратова Н. Мұражай - мәдениет мекені: Қызылорда облыстық тарихиөлкетану мұражайы туралы //Егемен Қазақстан. - 2001. - 30 қараша. Пірназар С. Жеке бұйымдар көрмесі: Қызылорда мұражайларында жеке коллективтердің ең алғашқы көрмесі ұйымдастырылды //Егемен Қазақстан.-2002.-3 мамыр. Самиғоллаұлы А. Мұражай елдің де, өңірдің де тарихын қамтыған: Қызылорда облыстық мұражайында жәдігерлер үнемі жаңартылып тұрады //Парасат.-2011.-№3.-31 б. Сырымбетұлы Б. Мұражай жәдігерімен құнды емес пе?: Облыстық мұражай туралы //Сыр бойы.-2007.-19 мамыр. Тәжиев А. Уақыт өткен сайын мұралардың құндылығы арта түспек: Қызылорда облыстық тарихи-өлкетану музейі жайлы //Әлімсақ.-2012.-№2.-21-23б. Тоғызбайқызы Т. Ескі жәдігерге еге болайық: Мұражай туралы //Сыр бойы.-2001.-31 мамыр. Тоғызбайқызы Т. Тарихты зерделеу үшін: Мұражай ісі //Ақмешіт апталығы.-2001.-16 ақпан. Ұлағатты ұядан ұшқандар: Облыстық тарихи-өлкетану мұражайында Қожықовтар шығармашылығына арналған зал ашылды //Сыр бойы.-2005.-20 мамыр. Қызылорда облысы кітапханалары Қазіргі уақытта облыста 209 мемлекеттік кітапхана облыс халқына кітапханалық қызмет көрсетеді. Олар: 2 облыстық (Ә.Тәжібаев атындағы облыстық әмбебап ғылыми кітапханасы мен көзі көрмейтін және нашар көретін азаматтарға арналған облыстық кітапхана), 7 аудандық, 1 қалалық орталық, 22 қалалық кітапхана, 164 ауылдық, 13 балалар кітапханасы. Облыс бойынша мемлекеттік кітапханалардың кітап қоры 4490797 дананы құрайды, соның ішінде 2316355 данасы қазақ тілінде. 2015 жылдың 1 қаңтарына оқырман саны 234846, кітап берілімі 4383125, келушілер саны 1724090 адам болды. 2014 жылмен салыстырғанда кітап қоры 35343-ке, оқырман саны 1625-ке, кітап берілімі 10246-ға артқан. Кітапханалардың технологиялық үдерістерін автоматтандыру, электронды каталог құруда облыс кітапханалары Республикалық автоматтандырылған кітапханалықақпараттық жүйе бағдарламасын (РАБИС) пайдаланады. Есепті кезеңде электронды каталогқа 1150186 дана кітап енгізілді. ҚР Ұлттық кітапханасының «Модельді ауылдық кітапхана» жобасына сәйкес облыста ақпараттық технологиялармен жабдықталған 32 ауылдық моделді кітапхана бар. 2014 жылы 16 ауылдық кітапхана жаңа технологиялармен жабдықталып, модельді ауылдық кітапхана статусын алды. Облыс кітапханаларында Интернет технологияларды қолдану артып келеді. Компьютерлер саны - 354, интернет желісіне қосылған кітапханалар саны 81-ге жетті. 58
Облыстағы 209 мемлекеттік кітапханада 462 маман оқырмандарға кітапханалық қызмет көрсетеді, оның ішінде арнайы жоғары білімді–212, арнайы орта білімді мамандар саны - 204. Ә.Тәжібаев атындағы облыстық әмбебап ғылыми кітапханасы Қызылорда облыстық Ә.Тәжібаев атындағы әмбебап ғылыми кітапханасы – аймақ кітапханаларының әдістемелік орталығы және республикадағы байырғы мәдени ошақтардың бірі болып табылады. Кітапхана 1867 жылы Ақмешіт уезінің әскери бекінісінің халқы үшін ашылып, 1917 жылға дейін қалалық көпшілік кітапхана қызметін атқарған. 1938 жылы Қызылорда облыстық кітапханасы болып қайта құрылып, жазушы Максим Горький есімі берілді. 1999 жылы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 21 сәуірдегі «Қазақстан Республикасының білім және мәдениет мекемелеріне есімдер беру және оларды қайта атау туралы» қаулысына байланысты кітапханаға халық жазушысы, ақын Әбділда Тәжібаевтың есімі берілді. 2009 жылы қараша айында кітапхана типтік жобада салынған жаңа ғимаратқа көшірілді. Ғимараттың жалпы алаңы 8413,5 шаршы метрді құрайды. Кітапхана ғимараты негізгі 3 қабаттан, цокольді және техникалық қабаттардан тұрады. Цокольді қабатта кітап қорларын сақтау және қосалқы қызмет көрсету бөлмелері орналасқан. Кітапханада оқырмандарға қызмет көрсететін 11 бөлім және 3 сектор жұмыс істейді. Ә.Тәжібаев атындағы облыстық әмбебап ғылыми кітапханасының кітап қоры қазіргі таңда 431 591 дананы құрады, оның ішінде қазақ тіліндегі әдебиеттер 106 439 дана. Электронды кітаптар саны 223 дана. Кітапхана өткен жылы 29 713 оқырманға кітапханалық қызмет көрсетті. РАБИС бағдарламасының «Тіркеу» модулі бойынша 6531 оқырман тіркелген, қазіргі таңда «Тіркеу» модулінің көрсеткіші бойынша пайдаланушылар жалпы саны 14 134 болып отыр. Кітапханадағы барлық қызметкерлер саны - 69. Оның ішінде арнайы жоғары білімді мамандар саны - 31. Арнайы орта білімді мамандар саны - 3. Жазба мұраларды сақтау мақсатында кітапхана қорындағы 1940-1945 жылдары жарық көрген «Ленин жолы», «Ленинский путь» газеттері сандық форматқа түсірілді. 2012 жылы 80 дана кітап (17218 бет) және 6 газет топтамасы (2788 бет) көшірілді. Кітапхананың «Сирек кітаптар» қорындағы кітаптар саны қазіргі таңда 503 дананы құрады. «Сирек кітаптар» қорындағы басылымдардың қазіргі таңда 153 данасы ( 30 348 бет) сандық форматқа көшірілген. Кітапханада бір мезгілде 300 пайдаланушыға ақпараттық кітапханалық қызмет көрсетуге толық мүмкіндік бар. Іскерлік кездесулер, конференциялар, семинарлар және басқа да шаралар конференц-залда, лекция залында ұйымдастырылады.Оқырмандардың интернет желісіне, әртүрлі тасымалдағыштардағы ақпарат, дерекқорларға, толық мәтінді құқықтық және нормативтік «Заң» мәліметтер базасына, «Эталон» жүйеленген нормативті-техникалық құжаттама жинағын пайдалану үшін әр адамның оңай қол жеткізуіне мүмкіндігі бар. Қазақстан Республикасы Тәуелсіздігінің 20 жылдығына орай кітапханада «Тәуелсіз Қазақстан залы» ашылды. Залдың төрінде мемлекетіміздің басты рәміздері - Туы, Елтаңбасы, Әнұран тұр. «Н.Назарбаевтың еңбектері» деп аталатын бөлімде Елбасының әр жылдары жарық көрген кітаптары қойылған. 2009 жылы Президенттің Сыр өңіріне іссапармен келген кезде кітапханаға өз қолымен тарту еткен еңбектерімен танысуға болады.
59
Сыр елін, туған жерін өмірінің соңына дейін жырлап өткен «Әбділдә Тәжібаевтың мұражайында» ақынның қолжазбалары, кітаптары және өзі тұтынған заттары қойылған. Қазақстандағы Корея Республикасы елшілігінің қолдауымен 2011 жылы «Корей ақпараттық орталығы» ашылды. «Корей ақпараттық орталығы» Корея мемлекеті туралы білгісі келетіндер үшін, әрі өзінің тарихи отанынан шетте тұратын корей халқының өкілдеріне өз ана тілі мен мәдениетін білуде үлкен көмек болып отыр. Қазіргі таңда орталықта Корей елінің тарихы, мәдениеті, салт-дәстүрі туралы 200-ге жуық кітаптар, 100-ден аса дискілер, музыкалық аспаптар бар. Америка Құрама Штаттырының Қазақстандағы елшілігі «Американдық бұрыш» ашу мақсатында 6 мың долларға техникалық бұйымдар, 10 мың долларға 387 әдебиет (американдық классика) және 40 журнал табыс етті. «Американдық бұрышта» әр сенбі сайын аудармашылар, жоғары және орта оқу орындарының студенттерінің қатысуымен дискуссиялық клубтар өткізіледі. Қазіргі таңда кітапхана заманауи компьютерлік құрал-жабдықтармен жасақталған, тұтынушылардың жас ерекшеліктеріне қарамастан барлық санаттарына қызмет көрсететін өңірдегі ең ірі ақпараттық мәдени орынға айналып отыр. Әдебиеттер: Қызылорда облыстық Ә.Тәжібаев атындағы әмбебап ғылыми кітапханасы //Сыр өңірінің мәдениеті: Тарихи-анықтамалық басылым / Ред. Алқасы М.Мұхамедов, Б.Жүсіпов т.б.– Алматы, 2009.-135-137 б., суретті Қызылорда облысы //Қазақстан Республикасы Ұлттық кітапханасының тарихы (1991-2001)=История Национальной библиотеки Республики Казахстан – Алматы: Өнер, 2011.- 2 т.-188 б. Абзалқызы, Ә. Өмірдегі кітаптың орны қандай: Ә.Тәжібаев атындағы облыстық әмбебап ғылыми кітапханасы туралы / Ә.Абзалқызы //Ақмешіт ақшамы. - 2008. - 22 ақпан. - 10 б. Аймағанбетова, Ж. Елбасы жаңа кітапханаға неге келді?: Елбасының Қызылорда облысындағы сапары жайлы / Ж. Аймағанбетова //Ақмешіт ақшамы.- 2009. - 27 қараша (№77). - 3 б. Әлиев Ж. Кітапханаға атына сай ғимарат керек: Ә.Тәжібаев атындағы облыстық әмбебап ғылыми кітапханасы //Сыр бойы.-2006.-21 шілде Байғұт М. Кестесі келісті кітапхана: Ә.Тәжібаев атындағы облыстық әмбебап ғылыми кітапханасы жайлы //Егемен Қазақстан.-2011.-31 наурыз.-16 б. Байтілес, Е. Рухани орталық: Қызылорда қаласындағы Ә.Тәжібаев атындағы облыстық әмбебап ғылыми кітапханасы туралы / Е. Байтілес // Егемен Қазақстан.- 2012. 11 қазан. - 4 б. Батталова А. Қазақстан кітапханалары тәуелсіздік жылдарында: «Қазақстан кітапханалары тәуелсіздік жылдарында: жетістіктері мен даму бағыттары» республикалық конференциясы жайлы. Қызылорда-кітапханалар астанасы //Сыр бойы.-2011.-27 қазан.-12 б. Бәйімбетова А. Басшының қолтаңбасы бар: «Сырдария кітапханасы» сериясындағы әдебиеттер және облыстық кітапхананың жаңа құрылысы туралы //Сыр бойы.-2009.-12 мамыр Бәтешов Ә. Халықтың рухани қазынасы: Облыстық ғылыми әмбебап кітапханасы жайлы //Сыр бойы.-1993.-23 қазан Бекбергенова, Қ. Компьтерлік сауат ашу курсы ашылды: Ә.Тәжібаев атындағы облыстық әмбебап ғылыми кітапханасында елу жастан асқан адамдарға компьютер үйретеді / Қ. Бекбергенова // Сыр мектебі.- 2013. - 3 шілде (№19-21). - 3 б. Беркінбаев Д. Ой-сана отауы шаңырақ көтереді: Облыстық Ә.Тәжібаев атындағы ғылыми әмбебап кітапханасының құрылысы жайлы //Сыр бойы. - 2008. - 25 сәуір 60
Досмағанбетова Қ. "Үздік кітапханашы" анықталды: Ә.Тәжібаев атындағы облыстық әмбебап ғылыми кітапханасында "Үздік кітапханашы - 2014" байқауы ұйымдастырылды / Қ. Досмағанбетова //Сыр бойы.- 2014. - 6 қараша (№ 164). - 8 б. "50+WEB" жобасы Елу жастан асқан адамдардың ақпараттық кеңістігі: Ә.Тәжібаев атындағы облыстық әмбебап ғылыми кітапханасында елу жастан асқан адамдарға компьютер үйретеді // Ақмешіт ақшамы. - 2013. - 6 мамыр. - 6 б. Жалғасова, Г. Руханият отауының оты маздайды: Ә.Тәжібаев атындағы облыстық әмбебап ғылыми кітапханасы жайлы / Г. Жалғасова // Сыр бойы.- 2013. - 9 қаңтар. - 1 - 2 б. Зубарева А. Бірінші кітапхана: Қызылордада ашылған бірінші кітапхана туралы //Ленин жолы. - 1958. - 30 сентябрь Кітапхананың жаңа қонысы: Абай даңғылы бойында //Сыр бойы. - 1997. - 29 мамыр Қарабалаев А. Заманауи үлгідегі кітапхана қараша айында пайдалануға беріледі: Ә.Тәжібаев атындағы облыстық кітапхананың жаңа ғимараты туралы //Сыр бойы. - 2009. - 30 қазан Мақанов Қ. Сырдың бас кітапханасы таяу күндері оқырмандарға есігін айқара ашады: Ә.Тәжібаев атындағы облыстық кітапхана туралы //Сыр бойы.-2009.-7 қараша Мәдени ғимараттар салу межесі: Үстіміздегі жылы Ә.Тәжібаев атындағы облыстық кітапхананың құрылысы басталады //Сыр бойы.-2007.-24 қаңтар Мерей М. Кітаптың орнын ештеңе алмастыра алмайды: Қызылорда облыстық Ә.Тәжібаев атындағы облыстық әмбебап ғылыми кітапханасында "Кітапхана қоры: мәселелер мен шешу жолдары" атты халықаралық ғылыми-тәжірбиелік конференция басталды / М. Мерей //Сыр бойы.- 2014. - 18 қыркүйек (№ 137). - 1 б. Мырзамұратова Н. Зерен білім зердесі: Ә.Тәжібаев атындағы облыстық әмбебапғылыми кітапханасы туралы //Сыр бойы.-2010.-14 желтоқсан Мырзамұратова Н. Кітап-қымбат қазына: Ә.Тәжібаев атындағы облыстық әмбебап ғылыми кітапханасы жайлы //Сырдария.-2010.-№4.-168-174 б. Мырзамұратова Н.Кітап - рухани әлемге апаратын жол: Ә.Тәжібаев атындағы ОӘҒКның директоры Н.А.Мырзамұратовамен сұхбат/ Сұхбаттасқан Ж.Аймағамбетова //Ақмешіт ақшамы.-2010.-7мамыр.-8-9 б. Сейсенәліұлы, Қ. Кітапханашылардың біліктілігін танытқан байқау: ӘТәжібаев атындағы облыстық ғылыми-әмбебап кітапхана ұжымы ұйымдастырған" Кітапханашы 2010" байқауы өтті / Қ. Сейсенәліұлы // Самала.- 2010. - 27 қараша. - 5 б. Серекова Ш. Ой-сана ордасы: М.Горький атындағы облыстық әмбебап ғылыми кітапханасы туралы //Сыр бойы. - 1997. - 9 шілде Сисекеева Г. Кітапхана - қазынасы ортақ //Ақмешіт апталығы.-2000.-28 шілде Соңғыбайұлы Қ. Кітапхананы үкілеп, кітапты үпілеп сақтайық: Облыстағы кітапхана ісі туралы //Сыр бойы. - 2007. - 25 қаңтар Тұңғышбаева А. Кітапхана қызметін кім пайдаланады: Облыстық әмбебап ғылыми кітапханасы туралы //Сыр бойы. - 1999. - 8 сәуір Үмбет Ә. Рухани қазына қашанда қасиетті: Облыстың мәдени ошақтары жайлы //Сыр бойы.- 2000. – 8 ақпан Шәкім-Бай Н. Кітапханадағы түн: Ә.Тәжібаев атындағы облыстық кітапханада "Кітапханадағы түн" акциясы өтті / Н. Шәкім-Бай //Халық.- 2014. - 1 мамыр (№17). - 12 б. Ысқақұлы С. Кітапхананың мерейтойы: Облыстық әмбебап ғылыми кітапханасына 55 жыл //Сыр бойы.-1993.-2 қараша Интернет ресурстары: ru.kitapkhana.kz
61
Қызылорда облыстық Нартай Бекежанов атындағы облыстық музыкалық драма театры Қызылорда облыстық Н.Бекежанов атындағы қазақ драма театры 1955 жылы Алматы облысы, Еңбекшіқазақ және Қаратал аудандық (бұрынғы Талдақорған обл.) жергілікті театры негізінде ұйымдастырылған. Өнер ордасы өз шымылдығын тұңғыш рет 25 қарашада Ғ.Мүсіреповтің «Ақан сері-Ақтоқты» трагедиясымен ашты. 1960 жылы наурызда театр Қызылорда қаласына көшіріліп, 1970 жылы Нартай Бекежанов есімі берілді. 1997 жылдан Н.Бекежанов атындағы Қызылорда облыстық қазақ музыкалық драма театры болып өзгертілді. Театрдың ірге көтеріп қалыптасуына актерлер Б.Балғынбаев, Ш.Мәденов, Х.Саурықов, Ш.Бәкірова, К.Көпбаева, Қ.Көпбаев, С.Рақышев, Т.Айнақұлов, Р.Тәшібаева, А.Манасбаева, Ж.Бағысова, Ә.Кәнетов, С.Шотықов т.б. көп үлес қосты. Тұңғыш режиссері Ж.Әбілтаев (Қазақстанның еңбек сіңірген әртісі) болды. Театрдың бас режиссерлері болып әр жылдары Мен Дон Ук, Р.С.Андриасян, М.Байсеркенұлы, Е.С.Оразымбетов, Әмір-Темір Хүсейін және Т.Өтебаев, суретшілер болып Ә.Әбдірахманов, Ж.Әбіров, С.Пірмаханов т.б. қызмет істеген. Театр жанында «Нартай бүлдіршіндері» атты қуыршақ театры жұмыс істейді. Шығармашылық жетістіктері үшін театр Бүкілодақтық венгр драматургиясы (1978), неміс драматургиясы (1980), КСРО халықтары драматургиясы (1982) фестивальдарының лауреаты болды. Кейінгі жылдары сахнаға қойылған Т.Әліпбайдың «Исатайдың барында» спектаклі ХІ Республикалық театрлар фестивалінде жүлделі ІІ-орынды, 2004 жылы Қостанайда өткен ХІІ Республикалық фестивальде жүлделі ХІІ Республикалық фестивальде Ж.Аймауытов пен Б.Майлиннің «Аласапыран» спектаклі жүлделі ІІІ-орынды иемденді. Әдебиеттер: Әбдібаев Ш. Қызылорда - театр өнерінің қара шаңырағы: Қызылорда қаласының 180 жылдығына арналған театр жайлы толғаныстар. – Қызылорда, 1999. – 181 б.: суретті Кіребайұлы А. Сыр өнерінің қара шаңырағы. – Қызылорда: Тұмар, 2005. – 240 б.: суретті Қызылорда облыстық драма театры //Қазақ мәдениеті: Энциклопедиялық анықтамалық. – Алматы: Аруна, 2005. - 418 б. Қызылорда облыстық драма театры //Қазақстан: Ұлттық энциклопедия / Бас ред. Б.Аяған. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2004. – Т.6. – 172б. Қызылорда облыстық Нартай Бекежанов атындағы облыстық музыкалық драма театры //Сыр өңірінің мәдениеті: Тарихи – анықтамалық басылым. – Алматы: Арна-Б, 2009. - 123 – 123 б. Қызылорда театры //Құндақбайұлы Бағыбек. Театр туралы толғаныстар. – Алматы: Өнер, 2006. – 209 – 219 б. Мәдениеттің мәйегі ұйыған жер: Облыстық қазақ музыкалық драма театры туралы //Алаштың Ақмешіті. – Алматы, 2009. – 69 – 72 б. Нартай Бекежанов атындағы қазақ музыкалық драма театры //Сыр елі. Қызылорда облысы: Энциклопедия / Бас ред. Б.Аяған. – Алматы, 2005. - 344-345 б. Нартай Бекежанов атындағы Қызылорда облыстық драма театры //Сыр елі: Бетбұрыс белесінде / Құраст. Қ.Маханбетов. – Алматы: Шартарап, 1997. – 32 б. Өнер ошақтары //Қалиев Ы., Шілдебаев Е. Дария жағасындағы қала. – Алматы: Қазақстан, 1980. – 75 б. Сыр өңірінің әдебиеті мен өнері //Сыр өңірі тарихы: Көне заманнан бүгінге дейін – Алматы: Атамұра, 1998. – 202-203 б. *** Абдрахманов Е. Театр фестивалі шымылдығын ашады: С. Майқанова – 100: Облыстық мәдениет басқармасының басшысымен сұхбат / Сұхб. Г.Жалғасова //Сыр бойы. – 2014. – 9 қыркүйек(№132). – 1-2 б. 62
Асуова С. Сахнаның сәні болған: Қызылордада сахна саңлағы С.Майқанованың 100 жылдығына арналған Қазақстан драма театрларының фестивалі өтті //Ел тілегі. – 2014. – 17 қыркүйек (№38). – 1,2 б. Ауылдық жерлерде күрішке, бидайға спектакль қойған кездер де болды: Режиссер Әмір-Темірмен сұхбат / Сұхб. Ш.Құрманбай //Айқын.- 2006. - 26 желтоқсан. Аяшұлы Д. Жасынмен шарпысқан сағыныш: Н.Бекежанов атындағы театр Ұлы Отан соғысы тақырыбына көрерменге "Махаббат мен ғадауат" драмасын ұсынды / Д. Аяшұлы //Сыр бойы.- 2005. - 12 сәуір. Аяшұлы Д. Өнер үшін, өмір үшін арпалыс: Театр сахнасында Ә.Таразидің "Люстра" драмасы қойылды / Д. Аяшұлы //Сыр бойы.- 2007.-25 мамыр. Аяшұлы Д. Таетр тағдырын кім ойлайды / Д. Аяшұлы; Н.Бекежанов атындағы облыстық драма таетры //Сыр бойы.- 2007-1 ақпан. Әмиша Н. "Тұрмағамбет" сахналанды: Н.Бекежанов атындағы облыстық драма театры "Тұрмағамбет" спектаклінің тұсауын кесті / Н.Әмиша //Айқын.- 2009.-13 қазан.5б. Әмиша Н. Қалтайдың қойылымы қайта жаңғырды: Театрдағы "Бөлтірік бөрік астында" атты қойылым туралы / Н. Әмиша //Айқын.- 2008. - 23 ақпан. Әмір-Темір Х. Театр - жаңа кезең табалдырығында: / Н.Бекежанов атындағы облыстық сазды -драма театры / Х. Әмір-Темір //Сыр бойы.- 2007.-13 сәуір. Беркінбаев Д. "Тұрмағамбет" қойылымы көрерменімен қауышты: Н.Бекежанов атындағы облыстық-музыкалық театрында И.Оразбаевтың "Тұрмағамбет" пьесасының қойылымы болды / Д. Беркінбаев //Сыр бойы.- 2009.- 24 қазан. Беркінбаев Д. Кейіпкер түсіндегі өмірдің өңі: Жазушы Ж.Рахматулланың "Жеңістің түсі" драмалық шығармасы сахналанды / Д.Беркінбаев //Сыр бойы.- 2010.-10 шілде. Боқанов С. Театр қалай салынды //Сыр бойы – 1995. – 1 ақпан Дәуренбеков Н. Өрісі биік өнер мерекесі: С.Майқанова – 100. Сырда республикалық театрлар фестивалі басталды //Сыр бойы. – 2014. – 11 қыркүйек (№133). – 1 б. Дүйсенұлы Р. Жүректе гүлдеген сезім сембейді: Н.Бекежанов атындағы облыстық музыкалық-драма театрында жазушы Жабал Ерғалиевтің "Құлпытастың көз жасы" атты психологиялық драмасы сахналанды / Р. Дүйсенұлы //Сыр бойы.- 2012. - 20 қараша. - 4 б. Есмаханов С. Өнер ордасының өмір жолы //Сыр бойы. – 1994.-5 қараша Жетпісбаев М. Сыр театрының тарихы: Қызылорда облысы - 70 //Сыр бойы. – 2009. – 3 маусым Жұмабай Н. Дүбірлі өнер додасы: С.Майқанова – 100. Қызылорда қаласында өткен республикалық өнер фестивалі туралы //Түркістан. – 2014. – 2 қазан (№39). – 11 б. Жұманазар Ғ. Театр күніне арналады: Қызылорда обл. халық театрларының фестивалі болып өтті / Ғ. Жұманазар //Сәтті сағат.- 2004.- 2 сәуір. Жүсіпов Б. Аймақтағы театр және облыстық мәдениет басқармасының жұмыстары туралы / Б. Жүсіпов //Айқын.- 2009.-30 мамыр.-1 б. Кемелбаева Л. Өрелі өнер ордасы: Н.Бекежанов атындағы қазақ музыкалық драма театрының бүгінгі тыныс-тіршілігі жайында / Л. Кемелбаева //Халық.- 2004.- 25 наурыз. Қорғанбайқызы С. Қарамең хикаясы: Н.Бекежанов атындағы қазақ музыкалық драма театрында 27-наурыз Халықаралық театр күніне орай Б.Айдарбековтің "Қарамең" атты драмалық қойылымы көрсетілді / С.Қорғанбайқызы //Сыр бойы.- 2013. - 30 наурыз. - 12 б. Құрбан Қ. Театр туралы туынды: А.Кіребаевтың "Сыр өнерінің қара шаңырағы" атты кітабы туралы / Қ. Құрбан //Сыр бойы.- 2006 - 2 қараша. Құрманбай Ш. "Бізді Алматыға үлкен ортаға деген сағыныш жетеледі" - дейді қызылордалықтар: Н.Бекежанов атындағы облыстық музыкалық драма театры туралы / Ш.Құрманбай //Айқын.- 2006. - 21 қараша. 63
Құрманбай Ш. Облыстық театрлар қамқорлыққа зәру: Н.Бекежанов атындағы облыстық театрдың жағдайы туралы / Ш. Құрманбай //Айқын.- 2007.-17 ақпан. Н.Бекежанов атындағы драма театрда ҚР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты, ақын-драматург Иран-Ғайыптың 60 жасқа толуына арналған театрлар фестивалі өткізіледі //Сыр бойы. - 2007. - 14 қараша. Нажмадинқызы Ә. Әртістер: баспана жоқ, айлық аз: Н.Бекежанов атындағы музыкалық драма театры жайлы //Халық.- 2014. - 10 сәуір (№ 14). - 5 б. Оразымбетов Е. Сахна өнері әрі қиын, әрі абыройлы іс //Ақмешіт апталығы. – 1996. – 6 қыркүйек Отарұлы М. Театрдың алпысыншы маусымы: Н.Бекежанов атындағы драма театрының биылғы маусымы М.Әуезовтің «Қаракөз» спектаклімен ашылды //Сыр бойы. – 2014. – 30 қыркүйек (№144). – 4 б. Өскен өнер, шыңдалған шеберлік: Облыстық қазақ драма театрына 25 жыл //Ленин жолы. – 1979. -10 август Өтебаев Т. Өмір мен сахна: Н.Бекежанов атындағы облыстық театр туралы //Қазақ әдебиеті. – 1974. – 4 октябрь Пірназар С. Театр кезекті маусымын бастады: Н.Бекежанов атындағы драма театры 52-і маусымын бастады / С. Пірназар //Егемен Қазақстан.- 2007.-14 қараша. Рүстемов М. Өткен күндерді еске алсақ: Қызылорда театрына - 50 жыл / М.Рүстемов //Сыр бойы.- 2005. - 23 қыркүйек. Сахна саңлағы: Қызылордада халық әртісі Сәбира Майқанованың 100 жылдығына арналған республика драма театрларының фестивалі өз мәресіне жетті //Ана тілі. – 2014. – 14 – 24 қыркүйек (№37). – 3 б. Сұлтанова Ж. "Вампир күйеу": Н.Бекежанов атындағы музыкалық драма театры С.Жұматтың "Вампир күйеу" атты комедиясын сахналады / Ж. Сұлтанова //Сыр бойы.2009.-21 сәуір.-4 б. Сұлтанова Ж. "Мұңлық-Зарлық" көрерменмен қайта қауышты: / Д.Исабековтың «Мұңлық-Зарлық" драмасын Н.Бекежанов театры көрерменге ұсынылды / Ж. Сұлтанова //Сыр бойы.-2009.-3 наурыз.-4 б. Сұлтанова Ж. Үлкен тәрбие мектебі: Театр / Ж.Сұлтанова //Сыр бойы.- 2009.-27 наурыз. Сығаев Ә. Нартай атындағы театр өнерін таразылағаннан кейінгі ойлар //Қазақстан әйелдері. – 1990. - №8. – 17 б. Сығай Ә. Пьеса. Режиссер. Спектакль: Облыстық театрлар туралы ойлар //Қазақ әдебиеті. – 1973. – 10 август Сығай Ә. Төркіні Жетісу: Сегізінші мақала - Қызылорда облыстық қазақ драма театры / Ә.Сығай //Парасат.- 2009.- №9.- 6 - 7 б. Сырдың үлкен сахнасы: Н.Бекежанов атындағы облыстық музыкалық драма театры туралы //Ақмешіт апталығы.- 2005. - 22 қыркүйек. Теміров Х. Талап тұрғысынан көрінеміз //Ленин жолы. – 1987. – 27 март "Төбекөз" татар сахнасын тербетті: Қазан қаласында өткен ХІ Халықаралық түркі халықтарының "Наурыз" театр фестиваліне Қызылорда обл. Н.Бекежанов атындағы Қазақ муз. драма театры қатысты //Дала мен Қала.- 2013. - 18 шілде (№29). - 14 б.; Сыр бойы.2013. - 20 шілде. - 8 б. Төремұратова А. Қазақ театрларының тарландары – Қызылордада: М.Әуезов атындағы академиялық драма театрының онкүндігі басталды //Ақмешіт апталығы. – 2014. – 14 мамыр (№19). – 1 б. Уәйіс Е. Қызылорда облыстық музыкалық драма театры атауының өзгергенін қалайсыз ба?: Пікір / Е. Уәйіс, Ж. Махамбетов, Д.Қырдан //Әлімсақ.- 2013. - №7. - 12 б. Үмбет Ә. Ұлттық театр ту тіккен жер //Сыр бойы. – 2000. – 20 маусым Хұсейін Әмір Темір. Қамқорлықтан қағажу қалғанымыз жоқ / Ә.Т. Хұсейін; сұхб. Г.Жалғасова //Сыр бойы.- 2014. - 15 ақпан (№ 23/24). - 8 б. 64
СЫР ӨҢІРІНІҢ ӘДЕБИЕТІ Сыр еліндегі әдеби көркем ойдың даму тарихын сөз еткенде ертедегі жазба ескерткіштерді зерделеу керек болады. Оның бастау алар кезеңі – ұлы бабамыз Қорқыт ғұмыр кешкен 9-10 ғасырлар. Зерттеушілер қазақ әдебиетінің тарихын екі үлкен салаға бөлып, біріншісін көне түркі әдебиеті атып, оны «Қорқыт ата кітабы», «Оғызнама», «Махаббатнама» секілді көне мәдениет жазбаларымен байланыстырып келеді. Ә.Қоңыратбаев Сыр бойында туған фольклор үлгілерін де ғылыми айналымға қосып, мәдени өміріміздің дамуынан қала және дала аңыздарының үлкен орын алғанын алға тартады. Сыр бойындағы көне қалалар – Сауран, Сығанақ, Баршыкент, Асанас, Жетіасар, Жанкент, т.б. қатысты аңыз-әңгімелер қымбат қазына ретінде бүгінгі күнге дейін жетіп отыр. Дала аңыздары тұсында Қорқыт, Асан-Қайғы сюжеттерін атаймыз. Орта ғасырларда ғұмыр кешкен ғұламалармен тұстас Сыр өңірінің рухани өміріне өзгеріс әкелген, мәдениеті мен өнерінің дамуына ұшаң-теңіз ықпал жасаған ойшылдар еңбегін де атау орынды. Сыр бойын мекен етіп, өздерінің өлмес шығармаларын тудырған Йакуб әлЖенди, Шайқы баба Сығанақи, Мұхамед әл-Женди, Хисамеддин әл-Сығанақи, Сирадж Баршынкенти, Молда Ахмет әл-Женди мұралары да өлкенің рухани мұра-мирасы. Осы кезеңде Сыр бойында Сауран, Өзгент, Сығанақ, Ордакент, Бестам, Оқшы ата, Баршыкент, Жент, Жанкент, т.б. қалалар бой көтеріп, үлкен мәдени ошақ болғаны тарихтан мәлім. Сол шаһарларда нәзира дәстүрімен шығыс әдебиеті жаңғырып отырған. 19 ғасыр – қазақ әдебиеті дамуындағы айрықша кезең. Бұл дәуірде эпос айтушылары – жырау, жыршы, термеші және айтыс ақындары мәдени сахнаға шықты. Суырып салма ақындық өнер қазақ поэзиясы мен музыкасына тән сипат ретінде қалыптасты. Сыр бойының жыраулық өнері өзге аймақтардан өзінің мақам сазымен ерекшеленіп тұрады. Олар өлең-сөзді өнердің пірі тұтып, басқа қонған бақ, абырой санап, жақсы жыр тудыруды басты мақсат тұтқан. Жыр додасында суырылып алға шыққандарды халық – дүр ақын, Сыр сүлейлері деп атаған. Олардың қатарында Ешнияз сал, Балқы Базар, Күдеріқожа Көкекұлы, Әзілкеш Шымырұлы, Қарасақал Ерімбет, Бұдабай Қабылұлы, Дүр Оңғар, Құлан Алдабергенұлы, Кете Жүсіп, Шораяқтың Омары, Керейт Даңмұрын, Қаңлы Жүсіп, Шәді Сеңгірбайұлы, Тұрмағамбет Ізтілеуов, Сәрсенбай, Шақар, Тайбай Қырбайұлы, Нұртуған, Еспембет, Ұлбике, т.б. атауға болады. Рахмет Мәзқожаев, Әлібек Байкенов, Күнқожа Құлмырзаев, Әлмен базаров, Әбділда Жүргенбаев, Төлеубай Үркімбаев, Байназар Өтепов, т.б. ақын-жыршылар шығыс әдебиетінің желісімен жазылған көлемді шығармаларды күн-түн айтып, ел мақтанышына айналды. Қазақ ақындарының көрнектісі – Бұдабай Қабылұлы шығармаларынан Сыр бойының тарихы да елес береді. Ақындықты он алты жасынан бастаған Балқы Базар халық қамын көксеген жырлары үшін қудалауға түсіп, Қазалы, Үргеніш қалаларында қамауда болған. Базар жыраудың мектебінен өнеге алған түлектер қатарында Кеншімбай, Оңғар, Жиенбай, Кете Жүсіп, т.б. ақын-термешілер бар. Сыр бойының дүлдүл ақындарының бірі – Тұрмағамбет Ізтілеуов. Т.Жүргенов, Ә.Қоңыратбаев, Ә.Үсенов, А.Тоқмағамбетовтер ақын шығармашылығы туралы оның көзі тірісінде пікір білдірсе, әдеби мұрасын жинақтап, оқырманға жеткізген жерлесіміз, әдебиетші Мардан Байділдаев. «Сыр елі – жыр елі» деген ұғымның қалыптасуына өз үлесін қосқан ақындардың бірі – Нартай Бекежанов. Ол – ақындық пен әншілік өнердің басын қосқан талант иесі. Нартай шығармалырының шарықтаған шағы – соғысқа дейінгі кезең. Оның концерттік бригадасы елге қызмет көрсетті. Сыр бойынан шыққан кәсіби ақын-жазушыларды сөз еткенде ең алғаш ауызға ілігері – Әбділда Тәжібаев. «Әбділда Тәжібаев туралы сөз болғанда, - дейді ақын Жұбан Молдағалиев, - екі дария көз алдыңа келеді. Бірі – Сырдария. Ғасырлар бойы ел мен жерді 65
емізіп, нұр мен нуға ене болып келе жатқан дария...Екінші дария – жыр дариясы...Жыр дариясы ұшы қиырсыз қазақ даласын ғана суарып жатқан жоқ, жер-жердің, ел – елдің поэзия мұхитына құйып жатыр. Оның аты – Әбділда Тәжібаев». Сыр топырағынан шыққан қаламгерлер – Әлібек, Асқар, Қалмақандар сонау 30жылдары-ақ Ә.Тәжібаев өнеріне ризашылықпен қараған. Ақынның есімімен бүгінде облыстық кітапхана аталады. Қазақ әдебиетіне қырғи тілді ақын ретінде енген Асқар Тоқмағамбетовтің да облыстың мәдениеті мен өнерін дамытуда сіңірген еңбегі ерекше. Оның өлеңдері, поэмалары, сықақ-мысқылдары ұзақ жылдардан бері үздіксіз баспа бетін көріп келді. Ақын өз оқырмандарына 70-тен астам кітап ұсынды. Таудан аққан мөлдір бұлақтай өнер өрнегін шығыс әдебиеті мен сыр сүлейлерін зерделеген қаламгер – Қалмақан Әбдіқадыров. Еңбекшіл де ізденімпаз жазушының есімі «Мың бір түн» ертегілерін қазақ тілінде сөйлетуімен қалың оқырманның есінде қалған. Қаламгер ғұмырының соңғы күніне дейін тер төгіп, артында үлкенді-кішілі 40-тан астам жинақ қалдырған. Қалтай Мұхамеджанов – Қазақстанның халық жазушысы, комедия жанрын дамытушы болса, КСРО Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты, Қазақстанның халық жазушысы Әбдіжәміл Нұрпейісов қазақ әдебиетінде кең құлашты көркем шығарма жазудың шебері ретінде танылды. Сыр бойынан шыққан әдебиетші-ғалымдар да аз емес. Көрнекті әдебиет зерттеушісі, филология ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстан ҰҒА-ның академигі Мұхамеджан Қаратаев 20 ғасырдағы әдеби көркем сын саласында тер төге еңбек етті. Қазақ түркітану ғылыми ізашарларының бірі, белгілі әдебиет зерттеушісі, көрнекті фольклортанушы, шығыстанушы, филология ғылымының докторы, профессор Әуелбек Қоңыратбаев өзінің бар ғұмырын ғылым мен көркем әдебиетке сарп еткен қаламгер. Ол поэзия, проза, көркем аударма саласында да еңбек етіп, «Қорқыт ата кітабы», «Тотынама», «Калила мен Димна» сияқты орта ғасыр мұраларын қазақ тіліне тәржімалаған. Әдебиеттану ғылымының түрлі салалары бойынша М.Базарбаев, М.Дүйсенов елеулі еңбек етсе, филология ғылымдарының докторлары, профессорлар А.Қыраубаева – көне дәуір әдебиеті, М.Жармұхамедов айтыс поэзиясы, Ө.Күмісбаев – шығыс әдебиеті, Ш.Ибраев – эпос поэтикасы, Т.Қоңыратбай – қазақ эпосының этникалық сипаты, Т.Тебегенов – ақын-жыраулар поэзиясы, Ж.Әбілов – диалог-комедия, Б.Омаров – зарзаман ақындары, А.Шәріп – қазіргі дәуір поэзиясы мәселелері бойынша күрделі зерттеулер жазды. Жер жастанып, мұз төсеніп жүріп соғыста отты жырлар тудырып, халқының жүрегіне шуақты сәуле құйған майдангер ақындар – Әбзәли Егізбаев, Нұрсұлтан Жұбатұлы, Әли Есмамбетов, Асқар Нұртазин, т.б. шығармашылығының да әдебиетте өз орны бар. Өздерінің өрнекті өлеңдері, прозалық, сатиралық шығармаларымен төл әдебиетімізден лайықты орын алған Әбдікәрім Оңалбаев, Әбдікәрім Ахметов, Тілеген Шопашев, Рахмет Батырбаев, Айтбай Хангелдин, Сақтапберген Әлжіковтер мәдени өмірімізде қалыптасқан дәстүрлі жалғастырушылар болды. Әдебиет аспанына құйрықты жылдыздай жарқ етіп көтеріліп, дүниеден ертерек кеткен Зейнолла Шүкіров, Қалжан Нұрмаханов, Сейділда Төлешов, Әлішер Тоқмағамбетов, Сейтқасым Сейтенов, Жүсіп Қыдыров, Нәсіреддин Серәлиев, Саид Баязитов, Жақсылық Түменбаев, Дархан Сапаров, Зордан Салықбаев, Мешітбай Құттықов сынды өзіндік үні бар ақын-жазушылар да оқырман жүрегіне сәуле құятын шығармалар қалдырды. Сыр топырағынан шығып, өз туындыларында туған жер мен халық бейнесін кестелеп жүрген ақын-жазушылар қатарында белгілі қаламгерлер – Оразбек Сәрсенбаев, Дүкенбай Досжанов, Тынымбай Нұрмағамбетов, Иранбек Оразбаев, Молдахмет Қаназов, Әбіраш Жәмішев, Әбілмәжін Жұмабаев, Құланбай Көпішев, Сұлтанәлі Балғабаев, Сейсен Мұқтарұлы, Жарасқан Әбдірашев, Шөмішбай Сәриев, Ибрагим Исаев, Жадыра Дәрібаева, 66
Адам Мекебаев, Бақыт Сарбалаев, Оразбек Бодықов, Өтеген Күмісбаев, Қанапия Дәрібаев, Жолтай Әлмашев т.б. бар. Облыс көлемінде тұрса да әдебиет әлеміне құлаш ұрып, өрнегі мол өрісті шығармаларымен танылған жергілікті ақын-жазушылар республика мәдени өміріне барынша үлес қосуда. Қызылордалық оқырмандар Қазақстан Жазушылар одағының мүшелері Қомшабай Сүйенішов, Сейіл Боранбаев, Асқар Кіребаев, Әскербек рахымбекұлы, Махмұтбай Әміреев, Сайлаубай Жұбатыров, Адырбек Сопыбеков, Әнес Нарымбетов, Шәкизада Әбдікәрімов, Рүстем Жанаев, Байжігіт Әбдіразақов, Сақтаған Есмаханов, Әлмәмбет Әлішев, Рысты Бекбергенова, Балашбек Шағыров, Жақсылық Рахметулла, Мәлік Аяпов, Қази Данабаев, Әкім Мейірбеков, Толыбай Абылаевтардың шығармаларымен жақсы таныс. Әдебиеттер: Әдебиет пен өнері //Сыр елі. Қызылорда облысы: Энциклопедия / Бас ред. Б.Ғ.Аяған. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2005. – 44-48 б. Сыр өңірінің әдебиеті мен өнері //Сыр өңірі тарихы: Көне заманнан бүгінге дейін. – Алматы: Атамұра, 1998. – 191-198 б. Байділдаев М. Сыр бойының ақындары: Қызылорданың ертедегі ақындарының өлеңдерін зерттеу туралы //Ленин жолы. – 1959. – 16 сентябрь Рахымбекұлы Ә. Қаламгер қадірі: Облыстың әдебиет, баспасөз ісі туралы / Ә.Рахымбекұлы // Сыр бойы.- 2006. - 28 қаңтар
67
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ Абдрахманов Е. – 62 Абдуллаев М. – 52 Абдуллаева А. – 8 Абзалқызы, Ә. – 60 Айғалиұлы Е. – 26 Айдаров Д. – 8 Айдосов А.Х. – 8 Аймағанбетова Ж. – 8,21,36,37,60 Аймауытов Ж. – 8 Аймаханов М. – 26 Айтжанбай Г. – 21 Айтжанова А. – 52 Айтимов М. – 44 Аққалиұлы Е. – 52 Аққұлұлы С. – 21 Ақмырзаев М. – 52 Ақниет Р. - 36 Ақсақалұлы Ж. – 8, 16,26,33,40 Ақтөреева Г. – 21,55 Алмағанбетов, Ә. – 40 Алтаев Қ. – 57 Алтынбаева Ж. – 16 Аманжол Н. - 21 Аманжолұлы А. – 36 Аманқұлова А. – 26 Аманова К. – 8 Аңсат С. – 16,33 Аңсатова М. – 44 Аралов М. – 47 Арынғазиев Б. – 15 Арыстанғалиев Қ. – 11 Асанбаев А.Ж. – 22 Асқаров К. – 8 Асуова С. – 63 Ахетов А. – 16 Ахметов Қ. – 6 Ахметов О.- 16 Ахметова Қ. – 26 Аяғанов Н. – 49 Аяғанова Н. – 22 Аяшұлы Д. – 47,54,63 Әбдуов Қ. – 8,9,17,22,26, 30,31,37,52 Әбдібаев Ш. – 62 Әбдіразақов Б. – 6,47 Әбдіраман Ж. – 9 Әбдіраш Ә. – 26 Әбдірәсілов Б. – 44 Әбдіхалықова Ә. – 47 Әбенов Қ. – 57
Әбжәлиев Н. – 9 Әбзәлиев А. – 9 Әбуов, Д. – 40 Әбіл Е. – 6,22,31,44,55 Әбілдаев Н. – 55 Әбілдаева Н. – 6,9 Әйімбетов Ә. – 22 Әлжанов Ә. – 6 Әлжанов Т. – 9,33 Әлиакбари Ә. – 26 Әлиарыстанова А. – 37,52 Әлиев Ж. – 60 Әлисов Д. – 9 Әлмаханұлы Ж. – 26,36 Әлменов Б. – 57 Әлназарова А. – 49 Әлібекова К. – 57 Әлімұлы А. – 26 Әліпбаева Ұ. – 57 Әлішев Ә. – 15 Әмиша Н. – 9,52,63 Әміреұлы М. – 55 Әмір-Темір Х. – 63 Әндіржан Қ. – 9 Әнуарбек Ә. – 22 Әуезов Е. – 26 Әшеева Р. – 26 Әшімұлы Ш. – 17 Байғараева, Ж. – 55 Байғұт М. – 22,60 Байділдаев М. – 67 Байегіз К. - 9 Байжанов І. – 26 Байкенжеева А. - 26 Байкенжеева Р. – 9 Байназарова М. – 40,47 Байсалбаева Н.А. - 55 Байтасов А. – 22 Байтілес Е. – 17,22,38,41,44,52,60 Байшуақов Ә. - 15 Байшуақұлы Ә. – 9 Бақтиярұлы М. – 27 Бақытқызы Ә. – 52 Балтаев Қ. – 20 Баранова В. – 33 Басекеев Ә. – 27 Батталова А. – 33,52,60 Батырбеков А. – 17 Баязитов С. – 57 68
Бәйімбетова А. – 60 Бәкірұлы Ә. – 9 Бәтешов Ә. – 60 Бекбан Ш. – 9 Бекбергенова Р. – 49,54,60 Бекенов С. – 52 Бекқожаев Ж. – 9 Бекішев Ж. – 17 Бердәулетов К. - 6 Берденов Ж. – 9 Бердібаев Б. – 22 Беркінбаев Д. – 60,63 Биеке Е. – 22 Бисенов Қ. – 44,45 Бихожа С. – 27 Боқанов С. – 9,63 Болатбеков Ө. – 53 Боранғалиұлы Т. – 9 Бөлегенова Б. – 55 Бүркітбайұлы Б. – 6,10,22,27,31,36,41 Горчаковский И. – 10 Дайрабай Т. – 6,10 Далдабаев С. – 10,41 Данабаев Қ. – 33,45 Даткина А. – 10 Дәрмағанбетұлы Ш. – 17 Дәуленбаев Ә. – 27 Дәулет А. – 10,23 Дәулетбаев Д. – 53 Дәуренбеков Н. – 53,63 Досанова Г. – 33 Досжанов М. - 45 Досмағанбетова Қ. – 61 Досманбетов Б. – 8,10,21,51 Досмамбетова А. – 17 Дүйсебаев, Т. – 41 Дүйсенбайқызы А. – 10 Дүйсенұлы Р. – 63 Ділдәбекова, Г. – 53 Елемесов Т. – 57 Елубаев Д. – 17,36 Ембергенұлы Т. – 17,27 Ералиев А. – 41 Ералиев Ш. - 6 Ергешбаев М. – 10 Ержан А. – 41,54 Ермағамбетова, К. – 47
Ермахан, Д. – 38 Ерсұлтанов Ә. – 17,55,57 Ертаев А. – 57 Есали А. – 27 Есаман Х. – 54 Есетов Т. – 6 Есжанов Т. – 10 Есмаханов С. – 63 Еспанов Ұ. – 10 Есімова Г. – 53 Жайсаңбаев Т. – 27 Жайымбетов М. – 10 Жақауова Н. – 10 Жалғасбаев Е. – 23 Жалғасова Г. – 17,33,49,57,61 Жанаев А. – 17,45 Жаппархан Ө. – 10 Жарқынбаев Ғ. – 55 Жатқанбаев Ж. – 26 Жәлиева, Ж. – 38 Жеңісбекқызы Г. – 10 Жетпісбаев М. – 30,63 Жолдасбеков М. – 6 Жолмаханова, А. – 45 Жұбатов Ж. – 27 Жұбатырұлы С. – 23 Жұмабаев Т. – 17 Жұмабай Н. – 63 Жұмабайқызы, Ж. – 38 Жұмағазиев Е. – 27 Жұман А. – 27 Жұманазар Ғ. – 63 Жұмат Б. – 23 Жұмат Ж. – 11 Жұмахметұлы Е. – 17 Жүнісов М. – 11 Жүсіп Н. – 27 Жүсіпов Б. – 63 Зайкин Г. – 11,14 Зейнуллина Г. – 27 Зубарева А. – 61 Ибадуллаева Ұ. – 27 Ибрагимова Г. – 57 Ибрашев М. – 27 Игембаев С. – 53 Исаев Е. – 17 Исаев М. – 17 69
Исахаев Д. – 55 Исахан М. – 11,27 Исламбаева З. – 57 Исмаханбетов Б. – 53 Ихласов Р. – 23 Кәпқызы Е. – 27 Кәрібозұлы Б. - 45 Кәрім М. – 36 Кәрімов Р. – 17 Кәріпжанәулеті А. – 6 Кемелбаева Л. – 63 Кереев М.Қ. – 8,11 Кизатов Ж. – 16 Китубаева А. - 11 Көзденова Р. – 49 Көпішев Қ. – 16 Көшекбаев Ә. – 11,57 Көшербаев А. – 11 Көшербаев Қ. – 31,41 Көштаев Б. – 17 Күлімбет М. – 11 Кіребайұлы А. – 62 Кішібеков Д. – 11 Қабанбаева Г.Б. – 26 Қабылбек Н. – 27 Қадірханқызы, А. – 38 Қазыбайқызы Н. – 55 Қалиев Ы. – 6,8,11,16 Қамаш, Еркін. – 38 Қарабалаев А. – 11,38,61 Қараманов Ұ. – 23 Қартабаев Т. – 11 Қасқатаева Т. – 23 Қожақұлы Ө. – 11 Қожаниязов С. – 11 Қожахметова Г. – 17,54 Қоныс А. – 23 Қоңыратбаев Ә. – 11 Қоңыратбай Т. – 11 Қорасани Қ. – 11 Қорғанбайқызы С. – 63 Қорқыт А. – 23 Қосанов О. – 20 Қуандық Н. - 11 Қуат Ү. – 23 Құдайберген Д. – 23 Құдайбергенов Қ. – 11,45 Құдайбергенов Н. – 49
Құдайбергенұлы Қ. -17 Құл-Мұхаммед М.А. – 11 Құлымбетов Ж. – 57 Құманайұлы Қ. – 12 Құрбан Қ. – 45,63 Құрбанбаев І. – 57 Құрманбаева А. – 27 Құрманбай Ш. – 63,64 Қыдыров Ж. – 58 Либрехт Л. – 58 Лю Чжи. – 36 Мағлұмқызы Г. – 27,36,55 Мақанов Қ. – 61 Мақашов Т. – 54 Мақсұтов М. – 58 Мамыраева Ә. – 45 Маханов Т. - 34 Маханұлы Т. – 12 Мәми Т. – 8,12,55,58 Медетбаев Б. – 34 Мектепов А. – 12 Мералы Н. – 12,27,28 Мерей М. – 61 Миддлтон Ник. – 23 Молдабеков М. – 38 Мұстафин Б. – 16 Мұхамедов М. – 18 Мұхимов А. – 12 Мыңжасарқызы Р. -18 Мыңжасов Н. - 45 Мырзабекова Н. – 23 Мырзамұратова Н. – 58,61 Мырзахметов Ш. – 23 Мырзахметұлы Қ. – 12 Нажмадинқызы Ә. – 64 Наурызбаев К. – 12 Нәметша, С. – 38 Нұрғалиев Е. – 28 Нұрғисаев С. - 12 Нұрғызарынов А. – 21 Нұрқұлов Ж. - 55 Нұрлыбай А. - 12 Нұрлыбайқызы А. – 12,38 Нұрманова А. – 49 Нұртаев Р. – 28 Нұртазин Т. – 12 Нұртілесов Ә. – 18,55,56 70
Нұрышев А. – 23 Омарқызы С. – 13,56 Омаров Е. – 18, 51,53 Омарова Г. – 13 Оразбақов А. – 18 Оразымбетов Е. – 64 Оралбаева Ж. – 46,53 Отарбаева Қ. – 13 Отарұлы М. – 64 Өмірзақова З. - 13 Өсербаев Б. – 13 Өтебаев Т. – 64 Өтемұратов М. – 49 Парманқұлов С. – 23 Пірназар С. – 13,28,34,46,58,64 Рахматулла Ж. – 6 Рахметуллаев Ә. – 53 Рахымбекұлы Ә.- 67 Рүстемов М. – 64 Садуова Р. – 34 Садық Д. – 38 Садықов А. – 49 Сайдулла А. - 13 Сайлыбаев Б. – 46 Самиғоллаұлы А. – 58 Сарбалаұлы, Б. – 46 Саржанов Қ. – 21 Сатыбалдиев Ә. – 18 Сауяев Н. – 28 Сахариев Е. – 23 Сәдібекұлы А. – 13,17,18 Сәрсенбайқызы, А. – 53 Сәрсенбайұлы О. – 28 Сәтбай Д. – 13,18 Сейсенәліұлы Қ. – 61 Сейсенұлы Д. – 46 Сейтжанова Т. – 47 Сейітов С. – 13,18 Сералиев А. – 13 Серәлиев С. – 13 Серғазиев, С. – 53 Серекова Ш. – 61 Сермағамбетов С. – 31 Серікбаев Ш. – 13 Серікбай М. – 13
Сисекеева Г. – 61 Сқақов Ш. – 18 Смағұлов Т. – 16 Снадин А. – 23 Соңғыбайұлы Қ. – 61 Суханбердин Х. – 21,23,24,28 Суханберлиев А. – 28 Сұлтанова Ж. – 64 Сүгірәлиева Р. – 28 Сүлейменов Ж. - 13 Сүтемгенова А. – 24 Сығай Ә. – 64 Сырымбетұлы Б. – 58 Табынбаев Н. – 53 Табынұлы Т. – 24 Талдыбаева Б. – 24 Талқанбаева Г. – 46 Тасболатова Н. – 18 Тасекеева Д. – 18 Тасыбаева Д. – 28 Тәжиев А. – 58 Тәжібаев Ә. – 13 Тәжіұлы Ы. – 13,24,36 Тәуіпбаев С.Т. – 21 Тебегенов Т. – 46 Теміров Х. – 64 Тобағабыл Т. – 13 Тоғызбаев, А. – 53 Тоғызбайқызы Т. – 58 Төлешова А. – 13 Төрежан Қ. – 24 Төрежанов Қ. – 28 Төремұрат Ә. - 18 Төремұратова А. – 64 Тұңғышбаева А. – 13,47,61 Тұрлығұлов Ы. – 28,30,38,39,49 Тұрсынбекұлы Ә. – 46 Тұрсынов А. – 24 Тілегенұлы Н. – 28 Уәйіс Е. – 64 Үмбет Ә. – 13,24,28,39,41,49,53, 61,64 Үсенов Қ. – 14 Хұсейін Әмір Темір. – 64 Цзячжун Ф. – 34 71
Шадықұлы Қ. – 14 Шайдарова Г. – 28 Шапшанов Қ. – 24 Шарабидинов Қ. – 39 Шәкенов М. – 14 Шәкім Н.- 34,39 Шәкім-Бай Н. - 61 Шәменов Ө. – 39 Шәмші Ж. – 28 Шәрібекқызы К. – 14 Шәрібекұлы Қ. – 49,54 Шәріп А. – 14,28 Шмитұлы А. - 30 Шымыров С. – 18 Шынтемірұлы Н. - 54 Шілдебаев Е. – 8 Шілдебаев Ж.Б. – 24 Ысқақов Ы. – 6,56 Ысқақұлы С. К – 61 Ізбасарова А. – 18 Ілдебаев Т. – 14 Ілиясов Н. – 16 Югай П. – 14 Якияев Ж. – 18
72
МАЗМҰНЫ ҚҰРАСТЫРУШЫДАН .............................................................................................................. 3 1. СЫР ӨҢІРІНІҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ .......................................................... 4 2. ҚЫЗЫЛОРДА ОБЛЫСЫ ........................................................................................... 5 3. ҚЫЗЫЛОРДА ҚАЛАСЫ .......................................................................................... 7 4. ОБЛЫС ҰЛЫ ОТАН СОҒЫСЫ ЖЫЛДАРЫНДА ................................................ 14 5. ОБЛЫСТЫҢ ТАБИҒАТЫ МЕН ТАБИҒИ БАЙЛЫҚТАРЫ ................................. 18 Климаты .........................................................................................................................18 Жануарлар әлемі .......................................................................................................... 19 Арал теңізі .................................................................................................................... 20 6. БАЙҚОҢЫР ҒАРЫШ АЙЛАҒЫ .............................................................................. 24 7. ОБЛЫС ЭКОНОМИКАСЫ........................................................................................ 29 8. ОБЛЫС ӨНЕРКӘСІБІ ................................................................................................. 30 9. МҰНАЙ ЖӘНЕ ГАЗ ................................................................................................... 32 ПетроҚазақстан Құмкөл Ресорсиз» АҚ...................................................................... 32 «Қазгермұнай» БК» ЖШС ............................................................................................ 35 10. ҚҰРЫЛЫС ..................................................................................................................... 37 11. АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ ....................................................................................... 39 12. БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІ ................................................................................................ 41 Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті................................ 43 М.Мәметова атындағы Қызылорда гуманитарлық колледжі ................................ 46 Қызылорда медицина колледжі .................................................................................. 48 Исатай Әбдіқәрімов атындағы Қызылорда аграрлық техникалық колледжі ........ 49 Қызылорда музыка колледжі ......................................................................................50 13. ДЕНСАУЛЫҚ САҚТАУ САЛАСЫ .......................................................................... 50 14. СЫР ӨҢІРІНІҢ МӘДЕНИЕТІ МЕН ӨНЕРІ ........................................................... 53 Қызылорда облыстық мемлекеттік филармониясы ................................................ 53 Қызылорда облыстық мемлекеттік архиві ................................................................ 54 Қызылорда облыстық тарихи-өлкетану мұражайы................................................ 56 Қызылорда облысы кітапханалары .......................................................................... 58 Ә.Тәжібаев атындағы облыстық әмбебап ғылыми кітапханасы........................... 59 Қызылорда облыстық Нартай Бекежанов атындағы облыстық музыкалық драма театры ............................................................................................................... 62 15. СЫР ӨҢІРІНІҢ ӘДЕБИЕТІ ....................................................................................... 65 ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ ........................................................................................................ 68
Сыр өңірі: Библиографиялық көрсеткіш / Ә.Тәжібаев атындағы ОӘҒК; А.Махамбетова. – Қызылорда, 2015. – 73б.
73
Құраст.