ΠΡΟΛΟΓΟΣ Στα πλαίσια της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης υλοποιήθηκε από το σχολείο μας πρόγραμμα με θέμα «Ηφαιστειακή και σεισμική δραστηριότητα στις χώρες της Μεσογείου». Σκοπός του προγράμματος ήταν να κατανοήσουν οι μαθητές την δημιουργία των σεισμών και των ηφαιστείων, να καταγράψουν την δραστηριότητά τους στο μεσογειακό χώρο και στη συνέχεια να εντοπίσουν τις επιπτώσεις τους τόσο στο περιβάλλον όσο και στην ζωή των ανθρώπων και τέλος να προτείνουν τρόπους αντιμετώπισης των καταστροφών. Κατά τη διάρκεια της υλοποίησης του προγράμματος οι μαθητές που συμμετείχαν συγκέντρωσαν στοιχεία για την δημιουργία, τη δραστηριότητα και τις επιπτώσεις των σεισμών και των ηφαιστείων. Επιπλέον παρακολούθησαν προβολές σχετικά με το θέμα της εργασίας, δημιούργησαν έργα ζωγραφικής με θέμα την ηφαιστειακή και σεισμική δραστηριότητα και προσπάθησαν να κατασκευάσουν ένα ηφαίστειο και να δημιουργήσουν έκρηξη. Τέλος θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε τους μαθητές που συμμετείχαν στην περιβαλλοντική ομάδα και που αποτέλεσμα της δουλειάς τους είναι αυτή η εργασία.
1
1.Δομή του εσωτερικού της γης Η Γη αποτελείται από τρία διαφορετικά ομόκεντρα στρώματα, που διαφέρουν μεταξύ τους ως προς τη σύσταση και την πυκνότητα, το φλοιό, το μανδύα και τον πυρήνα, συνολικού πάχους 6.371 χλμ. περίπου. Ο φλοιός αποτελεί την εξωτερική στοιβάδα της Γης. Εκτείνεται από την επιφάνεια της μέχρι την ασυνέχεια Mohorovicic. Υπάρχουν δύο είδη φλοιού, ο ηπειρωτικός και ο ωκεάνιος που διαφοροποιούνται μεταξύ τους ως προς το πάχος και τη σύσταση τους, το μέσο πάχος του ηπειρωτικού φλοιού είναι περίπου 35 χλμ, κάτω όμως από τις μεγάλες οροσειρές μπορεί να φτάσει τα 60-70 χλμ. Το πάχος του ωκεάνιου φλοιού είναι 7 χλμ Το αμέσως επόμενο στρώμα είναι ο μανδύας που φτάνει μέχρι το βάθος των 2900 χλμ και έχει αβέβαιη σύσταση. Ο άνω μανδύας συνιστάται κυρίως από ενώσεις του πυριτίου με βαρέα μέταλλα. Ο κάτω μανδύας συγκροτείται από θειούχες και οξυγονούχες αλλά και πυριτικές ενώσεις του σιδήρου του μαγνησίου και άλλων βαρέων μετάλλων Ο πυρήνας διακρίνεται σε εξωτερικό (υγρή) ρευστή κατάσταση ( κυρίως από σίδηρο ) και σε εσωτερικό ( στερεή κατάσταση ). Χωρίζεται από τον μανδύα με την ασυνέχεια Gutenberg.
Δομή του εσωτερικού της Γης
2
2. Θεωρία των λιθοσφαιρικών πλακών Ως λιθόσφαιρα χαρακτηρίζεται το εξωτερικό δύσκαμπτο περίβλημα της Γης. Περιλαμβάνει το φλοιό και μέρος του στερεού ανώτερου μανδύα. Το πάχος της λιθόσφαιρας κυμαίνεται ανάλογα με το πάχος του φλοιού. Στις ωκεάνιες περιοχές το πάχος της λιθόσφαιρας είναι περίπου 80 χλμ, ενώ στις ηπειρωτικές κυμαίνεται μεταξύ 100 και 150 χλμ. Η λιθόσφαιρα δεν είναι ενιαία αλλά απαρτίζεται από επτά μεγάλες πλάκες ( Αφρικανική, Ευρασιατική, Ινδό- Αυστραλιανή, Ανταρκτική, πλάκα του Ειρηνικού, Βόρειο - Αμερικανική, Νότιο- Αμερικανική) και πολλές άλλες μικρότερες που ολισθαίνουν πάνω στο υποκείμενο παχύρευστο μανδυακό υλικό την ασθενόσφαιρα, πραγματοποιώντας σχετικές μεταξύ τους κινήσεις. Οι πλάκες αυτές λέγονται λιθοσφαιρικές πλάκες. Τα αίτια κίνησης των λιθοσφαιρικών πλακών πιθανόν να είναι εφαπτομενικές κινήσεις που ασκούνται στον πυθμένα τους από τα θερμικά ρεύματα μεταφοράς, τα οποία δημιουργούνται στον ασθενοσφαιρικό μανδύα. Η θεωρία που ερμηνεύει ικανοποιητικά το σύνολο των γεωλογικών και γεωφυσικών παρατηρήσεων, που σχετίζονται με την ενεργό τεκτονική δράση, και κατά συνέπεια και με την σεισμική και ηφαιστειακή δράση, είναι αυτή που περιγράφει την κίνηση των λιθοσφαιρικων πλακών Οι λιθοσφαιρικές πλάκες αλλού αποκλίνουν, αλλού συγκλίνουν και αλλού η μια κινείται παράλληλα- εφαπτομενικά σε σχέση με τη διπλανή της. Επομένως τριών ειδών κινήσεις μπορούν να συμβούν στα όρια μεταξύ των πλακών. Αυτές οι κινήσεις ευθύνονται για τη δημιουργία των ηφαιστείων και τη γένεση των σεισμών. Κοντά στα όρια αυτών των πλακών δημιουργείται το μεγαλύτερο μέρος της σεισμικής δραστηριότητας της Γης
3
3. Σεισμοί και Ηφαίστεια στην Μυθολογία Η μυθολογία ήταν στα αρχαία χρόνια ένας τρόπος για να εξηγήσουν οι άνθρωποι όσα φαινόμενα δεν μπορούσαν να κατανοήσουν και με τα οποία ήταν αναγκασμένοι να συμβιώσουν. Τέτοια φαινόμενα με συχνή δραστηριότητα στο Αιγαίο ήταν οι σεισμοί και οι ηφαιστειακές εκρήξεις που προκαλούσαν δέος αλλά και θαυμασμό στους λαούς της Μεσογείου. Αρχαίοι ελληνικοί μύθοι που αναφέρονται σε αυτά τα φαινόμενα είναι ο μύθος του Εγκέλαδου, της Χίμαιρας, του Τάλου, των Τελχίνων και του Ήφαιστου. Οι ερμηνείες των μύθων είναι πιθανών και όχι βέβαιο, να
απηχούν
γεγονότα
τα
οποία
έχουν
καταγράφει
από
αρχαιολογικές,
ηφαιστειολογίες και γεωλογικές έρευνες. Στην Ελλάδα από τον 6ο έως τον 3ο π.Χ. αιώνα, τα σεισμικά φαινόμενα έδωσαν την ευκαιρία στους φιλοσόφους της εποχής να διατυπώσουν πλήθος θεωρίες σχετικά με τα αίτια γένεσης των σεισμών. Σύμφωνα με τον Πυθαγόρα, το «κεντρικό πυρ» ήταν υπεύθυνο για τους σεισμούς. Ο Αναξαγόρας πίστευε ότι στο εσωτερικό της Γης υπήρχε ένας τεράστιος κλίβανος, ο Θαλής ο Μιλήσιος ότι η Γη λικνίζονταν πάνω σε μια τρικυμισμένη θάλασσα, ο Επίκουρος θεωρούσε υπεύθυνη την διαβρωτική δράση του νερού, ο Καλλισθένης πίστευε ότι ο αέρας μπαίνει στην Γη και κινείται και όταν συναντά εμπόδια, εκεί που το νερό φράζει τις υπόγειες διόδους, τότε προκαλούνται δονήσεις. Τέλος ο Αριστοτέλης απέδωσε το φαινόμενο στην κυκλοφορία αερίων που εισέρχονται βίαια στο εσωτερικό της Γης. Εκεί όταν αναμειγνύονται με άλλης σύστασης παγιδευμένα αέρια, δημιουργούνται τεράστια υπόγεια ρεύματα, τα οποία με την κίνηση τους προκαλούν του σεισμούς. Ένας από τους πιο γνωστούς μύθους σχετικά με τους σεισμούς, είναι αυτός του Εγκέλαδου. Ο Εγκέλαδος, ήταν ο αρχηγός των γιγάντων, γιος του Τάρταρου και της Γης, που έπαιξε σημαντικό ρόλο στη μάχη μεταξύ Θεών και Γιγάντων, όπου και σκοτώθηκε. Σύμφωνα με το μύθο, ο Εγκέλαδος υπέκυψε στο θανατηφόρο βέλος της θεάς Αθηνάς, η οποία έριξε εναντίων του τη Σικελία ή το όρος Αίτνα με το οποίο και τον καταπλάκωσε. Κινούμενος και στενάζοντας ενίοτε μέσα στον τάφο του, ο γίγαντας προκαλεί εκρήξεις ηφαιστείων και σεισμούς. Ο μύθος του Τάλου και του Θηραϊκού ηφαιστείου είναι ένας ακόμα γνωστός μύθος. Ο Τάλως, ήταν ένας μικρός μπρούτζινος γίγαντας που ο Ήφαιστος είχε δωρίσει στον Μίνωα για να προστατεύει την Κρήτη ρίχνοντας βράχους εναντίον αυτών που την απειλούσαν. Ο Τάλως πρέπει να ήταν το νησί της Σαντορίνης που προστάτευε την Κρήτη από βόρειες απειλές και το σώμα του ταυτίζεται με τα 4
τοιχώματα της καλντέρας, ενώ στους βράχους που εκτόξευε, μπορούν να αναγνωριστούν οι μύδροι του ηφαιστείου. Τον Τάλω εξόντωσαν οι αργοναύτες, αφαιρώντας από την φτέρνα του το καρφί που έφραζε την μοναδική του φλέβα, αφήνοντας να χυθεί ο ιχώρ που τον κρατούσε ζωντανό. Μετά το φόνο του Τάλου, παχύ σύννεφο σκοτείνιασε ξαφνικά τον ουρανό, κρύβοντας την Σελήνη και τα άστρα. Στο σκοτείνιασμα του ουρανού απηχείται πιθανόν το νέφος που προκλήθηκε από τις μεγάλες ποσότητες τέφρας, μετά
την έκρηξη του ηφαίστειου της Θήρας. Στην
κατάρρευση του Τάλου πιστεύεται ότι απηχείται η κατάπαυση της έκρηξης του Θηραϊκού ηφαίστειου, αφού είχαν ήδη εκλυθεί τεράστιες ποσότητες υλικών. Οι Τελχίνες, ήταν γόνοι της θάλασσας, εξαίρετοι μεταλλουργοί που με τις μαγικές τους ικανότητες, παρενέβαιναν στον καιρό προκαλώντας μαγικές ομίχλες, καταστρέφοντας τις γεωργικές καλλιέργειες με θειάφι και δηλητηριώδες νερό της Στυγός. Για τις παρεμβάσεις του αυτές, ο Δίας αποφάσισε να τους εξολοθρεύσει κατακλύζοντας το νησί τους, τη Ρόδο όπου είχαν γεννηθεί και κατοικούσαν. Δεν τα κατάφερε όμως, γιατί αυτοί ειδοποιημένοι από την Άρτεμη, εγκατέλειψαν τη Ρόδο πριν το κατακλυσμό. Ηφαιστειολογικές, γεωλογικές και αρχαιολογικές έρευνες έχουν δώσει στοιχειά που φαίνεται να βεβαιώνουν ότι πράγματι απηχείται η έκρηξη του Θηραϊκού ηφαιστείου στο μύθο των Τελχίνων. O Ήφαιστος ήταν ο Θεός της φωτιάς και της μεταλλουργίας γιος του Δια και της Ήρας. Άσχημος και παραμορφωμένος ο Ήφαιστος, προκάλεσε την οργή της μητέρας του Ήρας, που τον πέταξε από τον Όλυμπο στη θάλασσα όπου τον περισυνέλεξαν η Θέτις και η Ευρυνόμη. Μόλις μεγάλωσε ο Θεός, έστησε το πρώτο του σιδηρουργείο στο βυθό του Αιγαίου, σφυρηλατώντας όμορφα αντικείμενα για τις δυο Νηρηίδες που τον μεγάλωσαν. Όταν η Ήρα ανακάλυψε ότι τα κοσμήματα των Νηρηίδων τα είχε φιλοτεχνήσει ο Ήφαιστος, τον πήρε κοντά της στον Όλυμπο και του προσέφερε ένα πελώριο σιδηρουργείο και την Αφροδίτη για σύζυγο. Το όνομα του Ηφαίστου δόθηκε στα «Ηφαίστεια Όρη» τα γνωστά σε εμάς, από την γεωλογία, «ηφαίστεια». Είναι προφανές το γιατί οι άνθρωποι φαντάζονταν ότι κάτω από ένα βουνό που έβαζε καπνό, φωτιά και βροντερούς ήχους είχε το σιδηρουργείο του ένας Θεός. Για τον ίδιο λόγο εκτός από το όρος Μόσχυλο στη Λήμνο, όπου σύμφωνα με μια παραλλαγή του μύθου ο Ήφαιστος είχε μόνιμο εργαστήριο, υπάρχουν και άλλες εκδοχές που θέλουν το εργαστήριο του Ηφαίστου να βρίσκεται στον Βεζούβιο την Αίτνα ή τις Αιόλιδες Νήσους.
5
Τέλος ο μύθος της Ατλαντίδος, της χώρας που εξαφανίστηκε στα βάθη της θάλασσας, ίσως να είναι κάτι περισσότερο από ένας απλός θρύλος. Τα αποτελέσματα μιας πρόσφατης μελέτης που πραγματοποιήθηκε στην Κρήτη, υποστηρίζουν ότι ο πρώτος πολιτισμός της Ευρώπης καταστράφηκε από ένα τεράστιο τσουνάμι. Πριν από 3.500 χρόνια άρχισε να αναπτύσσεται ένας πραγματικά εκπληκτικός πολιτισμός στην Ανατολική Μεσόγειο. Οι Μινωίτες έχτιζαν πολυτελή παλάτια, κατασκευάζουν πλακόστρωτους δρόμους ενώ την ίδια στιγμή οι περισσότεροι Ευρωπαίοι ζούσαν σε πρωτόγονες συνθήκες. Γύρο στο1.500 π. Χ. οι άνθρωποι εκείνου του πολιτισμού εξαφανίστηκαν αιφνιδίως. Σήμερα το μυστήριο της εξαφάνισης ίσως να έχει τελικά λυθεί. Μια ομάδα επιστημόνων ανακάλυψαν νέες ενδείξεις οι οποίες υποστηρίζουν την δημιουργία ενός μεγάλου παλιρροιακού κύματος στην περιοχή της Κρήτης την ίδια εποχή με την εξαφάνιση του Μινωικού Πολιτισμού. Ο καθηγητής Κώστας Συνολάκης πιστεύει ότι η πτώση του τεράστιου ηφαιστειακού κώνου του ηφαιστείου της Σαντορίνης στην θάλασσα κατά τη διάρκεια της έκρηξης, ήταν ο μηχανισμός ο οποίος οδήγησε στην δημιουργία ενός κύματος ικανού να καταστρέψει τις παράκτιες Μινωικές πόλεις. Δεν είναι ακόμα ξεκάθαρο εάν η επίδραση του κύματος κατάφερε να φτάσει την Κνωσό, όμως τα ατμοσφαιρικά κατακρημνίσματα θα μπορούσαν να είχαν προκαλέσει και άλλες καταστροφές.
6
4. Ηφαίστεια 4.1 Ορισμός και δημιουργία των ηφαιστείων. Ηφαίστεια ονομάζουμε τους σχηματισμούς του εδάφους που δημιουργούνται όταν το μάγμα - δηλαδή το διάπυρο υλικό που βρίσκεται μέσα στη γη - βγει στη επιφάνεια με την μορφή λάβα σχηματίζοντας συνήθως κωνικής μορφής ψηλά η χαμηλά βουνά. Η δημιουργία των ηφαιστείων οφείλεται στις κινήσεις των λιθοσφαιρικών πλακών. Τα ηφαίστεια είναι συγκεντρωμένα συνήθως σε συγκεκριμένες γεωγραφικές ζώνες κατά μήκος των ορίων των λιθοσφαιρικών πλακών. Όταν δύο πλάκες απομακρύνονται η μία από την άλλη, δημιουργείται ένα άνοιγμα στον φλοιό της Γης από όπου βγαίνουν πετρώματα (μάγμα με την μορφή λάβας) και αέρια από τα βαθύτερα στρώματα. Το μάγμα παγώνει και δημιουργεί μεγάλες οροσειρές υποθαλάσσιων ηφαιστείων (μεσοωκεάνιες ράχες) δημιουργώντας έτσι έναν νέο ωκεάνιο φλοιό. Όταν δύο πλάκες συγκλίνουν η μία με την άλλη (π.χ. μια ωκεάνια πλάκα βυθίζεται κάτω από μια ηπειρωτική), τότε σχηματίζονται βουνά και ηφαίστεια, που δημιουργούν οροσειρές μορφής τόξου. Ηφαίστεια δεν δημιουργούνται εκεί όπου δύο τεκτονικές πλάκες κινούνται πλευρικά η μία προς την άλλη. Ηφαίστεια μπορούν, επίσης, να δημιουργηθούν όπου ο φλοιός είναι πολύ λεπτός, όπως στη κοιλάδα του Αφρικάνικου Ρήγματος.
Οι δυο βασικοί τύποι ηφαιστείων είναι τα: ασπιδοειδή ηφαίστεια, και τα 7
στρωματοηφαίστεια ή αλλιώς κωνικά ηφαίστεια. Διάφορα άλλα είδη ηφαιστείων είναι: οι ηφαιστειακοί δόμοι, οι κώνοι στάχτης, τα υποθαλάσσια ηφαίστεια και τα υπερηφαίστεια. Ένα ηφαίστειο χαρακτηρίζεται ως ενεργό αν έχει καταγραφεί κάποια δραστηριότητά του κατά τη διάρκεια των ιστορικών χρόνων. Αντίθετα, αν έχει διαπιστωθεί η ύπαρξη κάποιου ηφαιστείου, αλλά δεν υπάρχει καμιά καταγραφή δραστηριότητάς του στους ιστορικούς χρόνους, το ηφαίστειο χαρακτηρίζεται ως σβησμένο. Το γεγονός ότι ένα ηφαίστειο καταγράφεται ως σβησμένο, δεν σημαίνει ότι στο μέλλον δεν μπορεί να μεταπέσει στην κατηγορία των ενεργών. Είναι, επίσης, δυνατό να δημιουργηθεί ηφαίστειο σε περιοχή που πριν δεν υπήρχε.
Δομή του ηφαιστείου
8
5. Ηφαιστειακή δραστηριότητα στον Μεσογειακό χώρο 5.1 Ηφαιστειακή δραστηριότητα στην Ελλάδα. Στον ευρύτερο ελλαδικό χώρο παρατηρείται όπως είναι γνωστό η σύγκλιση των λιθοσφαιρικών πλακών, της Ευρωπαϊκής που επωθείται και κινείται προς τα νότιο - νοτιοδυτικά και της Αφρικάνικης που υποβυθίζεται και κινείται προς την αντίθετη κατεύθυνση. Το όριο σύγκλισης των δύο λιθοσφαιρικών πλακών διέρχεται από το Ιόνιο πέλαγος δυτικά των Ιονίων νήσων, από τα νότια παράλια της Κρήτης και συνεχίζει νοτιοανατολικά της νήσου Ρόδου.
Ηφαιστειακό τόξο του Νοτίου Αιγαίου
Η υποβυθιζόμενη Αφρικανική λιθοσφαιρική πλάκα εισέρχεται σε χώρους υψηλών θερμοκρασιών, γεγονός που έχει σαν αποτέλεσμα την τήξη της. Το τήγμα αυτό έχει μικρότερη πυκνότητα και ανέρχεται στην επιφάνεια διαπερνώντας την Ευρωπαϊκή πλάκα που υπέρκειται. Τα υλικά που δεν έχουν τον χρόνο να στερεοποιηθούν δημιουργούν τα ηφαίστεια του Σουσακίου, του Πόρου, των Μεθάνων, της Μήλου, της Κιμώλου, της Θήρας, της Αντίπαρου, της Κω και της Νισύρου για τα οποία έχει πιστοποιηθεί δραστηριότητα τα τελευταία δύο εκατομμύρια χρόνια. Το ηφαίστειο της Σαντορίνης εξεράγη το 1650 π. Χ. περίπου και η έκρηξη του θεωρήθηκε μία από τις μεγαλύτερες τα τελευταία 10.000 χρόνια. Το μάγμα που αναπήδησε κάλυψε περίπου 30 κ. χλμ. ενώ η τέφρα σκέπασε ένα μεγάλο μέρος της Ανατολικής Μεσογείου και της Τουρκίας. Λέγεται μάλιστα, ότι η έκρηξη αυτή 9
κατέστρεψε τον Μινωικό πολιτισμό. Μέχρι το 197 π. Χ. έγιναν 11 εκρήξεις στην Σαντορίνη και την Νέα Καμένη. Το 46 μ. Χ. η έκρηξη που έγινε δημιούργησε μεταξύ Θήρας και Θηρασιάς το νησί Θεία. Η έκρηξη συνοδεύτηκε από καταστροφικούς σεισμούς. Το 1457 μ. Χ. μετά από ισχυρούς σεισμούς, πραγματοποιήθηκε έκρηξη, η οποία είχε σαν συνέπεια να αυξηθεί το μέγεθος της Παλαιάς Καμένης στο ανατολικό μέρος της. Το 1573 από την έκρηξη σχηματίστηκε η Μικρή Καμένη βορειοανατολικά της Παλαιάς Καμένης. Το 1650 πραγματοποιήθηκε μεγάλη έκρηξη η οποία έγινε σε απόσταση 7 χλμ βορειοανατολικά του Ακρωτηρίου Κολούμπο της Σαντορίνης. Από τη λάβα σχηματίστηκε νησίδα, που όμως καταστράφηκε από την δράση των κυμάτων, αφήνοντας στη θέση της έναν ύφαλο. Κατά την έκρηξη της περιόδου 17071711 σχηματίστηκε το πρώτο τμήμα της Νέας Καμένης που στην συνέχεια ενώθηκε με τη Μικρή Καμένη. Η ηφαιστειακή δράση της περιόδου 1866-1870 είχε ως αποτέλεσμα τον τριπλασιασμό της έκτασης της Νέας Καμένης. Κατά την περίοδο 1939-1941 έλαβαν χώρα 5 εκρήξεις στη Νέα Καμένη. Η πιο πρόσφατη έκρηξη πραγματοποιήθηκε το 1956 στη Νέα Καμένη. Σήμερα ο χώρος της Καλντέρας είναι επισκέψιμος, ενώ το ύψος της φτάνει τα 300μ και η διάμετρός της τα 16 χλμ, γεγονός που την κατατάσσει στην μεγαλύτερη της Γης.
Το ηφαίστειο της Σαντορίνης
Η ηφαιστειακή δραστηριότητα στη νήσο Νίσυρο είναι γνωστή από την ελληνική μυθολογία. Στο χώρο της Νισύρου ο Δίας καταπόντισε το γιο του Πολυβόη, ο οποίος προσπάθησε να διαφύγει από τον Όλυμπο κλέβοντας τη φωτιά. Η δράση του ηφαιστείου κατά τους τελευταίους αιώνες είναι η ακόλουθη: Το 1422 αναφέρονται 10
πιθανές εκτινάξεις ατμών και εκλύσεις θειούχων αερίων. Το 1871 παρατηρήθηκαν κίτρινες φλόγες, εκλύσεις αερίων και εκτινάχθηκε ηφαιστειακή σποδός. Η ηφαιστειακή δραστηριότητα συνοδεύτηκε και από σεισμική. Το 1873 κατά τις εκρήξεις εκτινάχθηκε ηφαιστειακό υλικό και τέφρα, ενώ μετά από σεισμό δημιουργήθηκε κρατήρας 10 μέτρων. Τέλος το 1888 πραγματοποιήθηκε φρεατική έκρηξη.
Το ηφαίστειο της Νισύρου
Η Μήλος ανήκει στο εξωτερικό μέτωπο του ηφαιστειακού τόξου του Νοτίου Αιγαίου. Ο μεγαλύτερος και πιο εντυπωσιακός κρατήρας του νησιού είναι αυτός της Φυρίπλακας στο κεντρικό και νότιο τμήμα του νησιού. Βρίσκεται σε υψόμετρο 200 μ και έχει διάμετρο 1700 μ. Αποτελείται από συσσώρευση στάχτης και άμμου και μπορούν να διακριθούν σ’ αυτόν ρεύματα λάβας. Στο νησί έχουν εμφανιστεί κατά καιρούς ατμίδες, καθώς και υποθαλάσσια αέρια.
11
Φυρίπλακα στη Μήλο
Σύμφωνα με πληροφορίες παρατηρήθηκε στη χερσόνησο των Μεθάνων ηφαιστειακή δράση γύρω στα 250 π. Χ., όπου και σχηματίσθηκε θόλος 1,3 χλμ, από τον οποίο βγήκε καπνός και έρευσε λάβα. Το ηφαίστειο βρίσκεται σήμερα σε μετάηφαιστειακή δράση με εμφάνιση θερμών πηγών και ατμίδων. Η ηφαιστειακή δραστηριότητα στο Σουσάκι, στο νομό Κορινθίας, πραγματοποιήθηκε πριν από 2,7 εκατομμύρια χρόνια και στη συνέχεια εκδηλώθηκε μετά- ηφαιστειακή ενεργητικότητα, η οποία συνεχίζεται μέχρι και σήμερα με την εκπομπή ατμίδων. Η οσμή του θείου είναι έντονη στις γύρω περιοχές, ενώ η θερμοκρασία στην οποία απελευθερώνεται από ρήγματα του εδάφους το διοξείδιο του άνθρακα (CO2) είναι 42 oC. Μέχρι σήμερα το ηφαίστειο θεωρείται ανενεργό, αλλά η έντονη σεισμική δραστηριότητα το 1997 προκάλεσε άνοδο μάγματος. Τέλος άλλα, λιγότερο γνωστά, ηφαίστεια υπάρχουν στην Βόρεια Εύβοια, τη Σκύρο, τη Χίο, τη Θήβα, τον Έβρο κ.α.
5.2 Ηφαιστειακή δραστηριότητα στην Ιταλία Τα διάσημα ηφαίστεια της Ιταλίας έχουν καθορίσει κατά πολύ την ιστορία της, με την Αίτνα να παραμένει ένα από τα πιο ενεργά ηφαίστεια της Γης, και την πρώτη έκρηξή της να υπολογίζεται στο μισό εκατομμύριο χρόνια πριν. Ωστόσο εξίσου σημαντικά είναι και τα άλλα δυο ηφαίστεια της Ιταλίας, ο Βεζούβιος και το 12
Στρόμπολι. Η Αίτνα είναι ένα ενεργό ηφαίστειο στις ανατολικές ακτές της Σικελίας, το μεγαλύτερο και υψηλότερο ενεργό ηφαίστειο στην Ευρώπη. Καλύπτει έκταση 1190 τ. χλμ. με περιφέρεια βάσης 140 χλμ, δηλαδή είναι τρεις φορές μεγαλύτερο από τον Βεζούβιο. Είναι από τα πιο ενεργά ηφαίστεια στον κόσμο. Αν και οι εκρήξεις της μπορεί να είναι καταστροφικές μερικές φορές, δεν θεωρείται ιδιαίτερα επικίνδυνο και χιλιάδες κάτοικοι ζουν στις πλαγιές του ηφαιστείου και τις γύρω περιοχές.
Αίτνα
Πριν 35.000 χρόνια και για μια χρονική περίοδο περίπου 20.000 χρόνων, έλαβαν χώρα μερικές ιδιαίτερα ισχυρές εκρήξεις, στάχτη από τις οποίες είχε φτάσει ακόμα και μέχρι τη Ρώμη, 800 χλμ βόρεια της Αίτνας. Πριν 3.500 χρόνια, μια ηφαιστειακή έκρηξη προκάλεσε μια τεράστια κατολίσθηση στην ανατολική πλευρά του Βουνού. Το γεγονός μνημονεύει ο Διόδωρος ο Σικελιώτης και αποτελεί την πρώτη γνώστη μαρτυρία για έκρηξη της Αίτνας. Η επόμενη κατολίσθηση θα γινόταν 1.500 χρόνια μετά, δημιουργώντας καλντέρα. Το 396 π. Χ., λέγεται ότι μια έκρηξη της Αίτνας ματαίωσε τα σχέδια των Καρχηδονίων για εισβολή στις Συρακούσες κατά τον πρώτο Σικελικό πόλεμο. Η μεγαλύτερη - σε ένταση και καταστροφές- έκρηξη της Αίτνας που έχει καταγραφεί διήρκησε τέσσερις μέρες το 1669, όταν η λάβα σάρωσε πάνω από 10 χωριά, πέρασε τα τείχη της Κατάνια και έφτασε στη θάλασσα. Από τις πιο πρόσφατες εκρήξεις της Αίτνας είναι αυτή που έγινε το καλοκαίρι του 2001,κατά την διάρκεια της οποίας ξεπήδησαν νέοι κώνοι, εκτοξεύοντας πίδακες 13
λάβας έως και 400 μ.
Η Αίτνα κατά τη διάρκεια έκρηξης
Ο Βεζούβιος είναι ένα βουνό-ηφαίστειο στις δυτικές ακτές της Ιταλίας και σε απόσταση 12χλμ. από τη Νάπολη. Μέχρι το 79 μ. Χ. το θεωρούσαν σαν ένα απλό βουνό. Η πρώτη έκρηξη του Βεζούβιου, σύμφωνα με τους ιστορικούς, που κατέστρεψε ολοκληρωτικά και εξαφάνισε μέσα στη λάβα τρεις μεγάλες πόλεις, την Πομπηία, το Ηράκλειο και τις Σταβίες έγινε το 79 μ. Χ. και την περιέγραψε ο Πλίνιος ο Νεότερος που ήταν αυτόπτης μάρτυρας της καταστροφής. Τη μορφή και την διαμόρφωση που έχει σήμερα ο Βεζούβιος την πήρε μετά την έκρηξη του 79 μ. Χ., αν και οι διάφορες εκρήξεις που έγιναν αργότερα προκάλεσαν μεταβολές στην όψη του. Έχει τρεις κορυφές την Σόμμα βόρεια, τον καθαυτό Βεζούβιο νότια και το Οτταγιάνο ανάμεσα.
14
Βεζούβιος
Σήμερα, ο καθαυτός Βεζούβιος έχει περιφέρεια βάσης 45 χλμ και η διάμετρος του κρατήρα του είναι 570 μ. Το ύψος του είναι σήμερα 1180μ Οι πλαγιές του βουνού είναι κατάφυτες από κήπους και αγρούς μέχρι ένα υψόμετρο.
Ο Βεζούβιος σήμερα
Η σημαντικότερη έκρηξη του Βεζούβιου πραγματοποιήθηκε στις 24 Αυγούστου του 79 μ. Χ. και ήταν καταστροφική για την Πομπηία. Το ηφαίστειο εξεράγη στη 1 το μεσημέρι και σκέπασε με λάβα και στάχτες ολόκληρη την πόλη, προκαλώντας τον αιφνίδιο θάνατο πολλών από τους κατοίκους.
15
Απολιθωμένες μορφές ανθρώπων στην Πομπηία
Άλλες μεγάλες εκρήξεις έγιναν το 1794,το 1872 και το 1906 και προκάλεσαν μεγάλες καταστροφές και θανάτους πολλών ανθρώπων. Το Στρόμπολι είναι ένα νησάκι της Ιταλίας κοντά στην Σικελία. Πρόκειται για ένα ενεργό ηφαίστειο. Το ηφαίστειο έχει ύψος 926 μ. πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας και φτάνει σε βάθος περίπου τα 1.700 μ. κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας. Το Στρόμπολι έχει μια επίμονη εκρηκτική δραστηριότητα και είναι από τα πιο ενεργά ηφαίστεια στον κόσμο.
Στρόμπολι
16
6. Θετικές και αρνητικές επιπτώσεις της ηφαιστειακής δραστηριότητας Η λέξη «ηφαίστειο» φέρνει αμέσως στο μυαλό καταστρεπτικούς ποταμούς λάβας που καίνε τα πάντα στο πέρασμά τους. Είναι γεγονός ότι τα ηφαίστεια είναι υπεύθυνα για μερικές από τις μεγαλύτερες καταστροφές στην ιστορία της ανθρωπότητας. Όμως μακροπρόθεσμα ο ρόλος τους υπήρξε ευεργετικός για τον άνθρωπο. Η
σημαντικότερη
ωφέλεια
του
ανθρώπου
από
την
ηφαιστειακή
δραστηριότητα είναι τα εύφορα εδάφη, κατάλληλα κυρίως για την αμπελουργία, που δημιουργούνται από την λάβα και τη στάχτη, γεγονός που εξηγεί και την ανάπτυξη μεγάλων γεωργικών κοινοτήτων στις πλαγιές σβησμένων ηφαιστείων. Επίσης, η παραγωγή οικοδομικού υλικού και η εξόρυξη ηφαιστειογενών ορυκτών και μεταλλευμάτων αποτελούν κύρια οικονομική δραστηριότητα που αναπτύσσεται γύρω από την ηφαιστειακή δραστηριότητα. Σημαντική είναι και η εκμετάλλευση των θερμών πηγών και της γεωθερμικής ενέργειας, δηλαδή των υψηλών θερμοκρασιών κοντά στην επιφάνεια του εδάφους στις ηφαιστειογενείς περιοχές. Τέλος, τα ηφαίστεια σε αρκετές περιπτώσεις είναι δυνατή πηγή τουριστικού ενδιαφέροντος. Το ηφαίστειο της Σαντορίνης για παράδειγμα δέχεται χιλιάδες τουρίστες κάθε χρόνο, συμβάλλοντας στην τόνωση της οικονομίας του νησιού. Δεν πρέπει, ωστόσο, να ξεχνάμε και τις αρνητικές επιπτώσεις της ηφαιστειακής
δραστηριότητας.
Αυτές
διακρίνονται
σε:
πρωτογενείς
που
περιλαμβάνουν όλα τα άμεσα αποτελέσματα που προέρχονται από τις ροές της λάβας, την απελευθέρωση των αερίων, τις πλημμύρες, τις φωτιές και τους σεισμούς. Δευτερογενείς, όπως είναι οι επιπτώσεις στο κλίμα, η καταστροφή των οικοτόπων κ.α. Οι ροές λάβας δημιουργούνται όταν το μάγμα φθάνει στην επιφάνεια και υπερχειλίζει από τον κρατήρα, καλύπτοντας τις πλευρές του ηφαιστείου. Οι εκρήξεις που προκαλούνται κατά τη διάρκεια πυροκλαστικής δραστηριότητας είναι αρκετά έντονες, με μεγάλη ταχύτητα, ενώ τα υλικά μπορούν να μεταφερθούν σε μεγάλες αποστάσεις και να καλύψουν μεγάλες εκτάσεις. Η πυροκλαστική δραστηριότητα μπορεί να έχει άμεσες επιπτώσεις στο περιβάλλον και κυρίως στην χλωρίδα και την πανίδα ενώ σημαντικές είναι και οι καταστροφές που προκαλούνται σε οικιστικούς χώρους. Τα δηλητηριώδη αέρια, όπως CO2, H2S και άλλα που εκλύονται στην ατμόσφαιρα κατά τη διάρκεια της εκρήξεις, μπορεί να προκαλέσουν θανάτους. Οι λασποροές είναι αρκετά επικίνδυνες και έχουν άμεσες επιπτώσεις στον περιβάλλοντα 17
χώρο. Πολλές φορές, είναι δυνατόν να προκληθούν πυρκαγιές στον περιβάλλοντα χώρο του ηφαιστείου, εξαιτίας των πολύ υψηλών θερμοκρασιών. Τέλος, οι σεισμοί που πολλές φορές συνοδεύουν τις ηφαιστειακές εκρήξεις μπορούν να δημιουργήσουν σοβαρά προβλήματα στις περιοχές γύρω από το ηφαίστειο.
18
7. Πρόγνωση της ηφαιστειακής δραστηριότητας και μέτρα προστασίας Πολυάριθμοι είναι οι γεωφυσικοί δείκτες που μας δίνουν τη δυνατότητα πρόβλεψης κάποιας ηφαιστειακής δραστηριότητας, όταν η δραστηριότητα ενός ηφαιστείου ελέγχεται μεθοδικά και ανελλιπώς. Πρόδρομα φαινόμενα που μπορούν να μας προειδοποιήσουν είναι: σεισμική δραστηριότητα, παρατηρείται αύξησή της σε τοπικό επίπεδο και υπόκωφη βοή. Παρατηρούνται διογκώσεις ή ανοδικές κινήσεις στον ηφαιστειακό κώνο και αλλαγές στις κλίσεις των πρανών κοντά στο ηφαίστειο. Παρατηρούνται, επίσης, αυξημένες παροχές των θερμών πηγών, αυξημένες απελευθερώσεις αερίων, αύξηση της θερμοκρασίας των θερμών πηγών, αύξηση της θερμοκρασίας των λιμνών των κρατήρων, τήξη χιονιού στο ηφαίστειο και καταστροφή της βλάστησης στα πρανή του ηφαιστείου. Τέλος παρατηρούνται αλλαγές στη χημική σύσταση των εκπεμπόμενων αερίων. Όσον αφορά τα μέτρα προστασίας πρέπει να είμαστε προετοιμασμένοι για τα φαινόμενα
που
συνοδεύουν
τις
ηφαιστειακές
εκρήξεις
όπως:
λασποροές,
κατολισθήσεις, σεισμούς, ηφαιστειακή στάχτη και όξινη βροχή. Κατά τη διάρκεια της έκρηξης εάν βρεθείτε σε στεγασμένο χώρο κλείστε όλες τις πόρτες και τα παράθυρα. Εάν βρίσκετε σε ανοιχτό χώρο, αποφύγετε την κίνηση κατά τη διεύθυνση του ανέμου. Προσπαθήστε να καλυφθείτε σε στεγασμένο χώρο και φορέστε μακριά ρούχα, προστατευτικά γυαλιά και μάσκα μιας χρήσεως για να προστατευθείτε από την ηφαιστειακή στάχτη. Μετά την έκρηξη παραμείνετε σε στεγασμένο χώρο, συνεχίστε να φοράτε τα προστατευτικά γυαλιά και τη μάσκα μιας χρήσης καθώς και τα μακριά ρούχα. Καθαρίστε τις στέγες των σπιτιών από την ηφαιστειακή στάχτη, η οποία μπορεί να γίνει πολύ βαριά και να προκαλέσει καταπτώσεις. Τέλος, αποφύγετε την οδήγηση κατά τη διάρκεια πτώσης της ηφαιστειακής στάχτης.
19
8.Σεισμοι 8.1Ορισμός και δημιουργία των σεισμών. Σεισμός είναι το τράνταγμα, κίνηση του εδάφους που οφείλεται στη θραύση πετρωμάτων, το στιγμιαίο αποτέλεσμα μιας μακροχρόνιας διαδικασίας συσσώρευσης δυναμικής ενέργειας σε καταπονούμενες περιοχές της λιθόσφαιρας. Είναι ένα φυσικό φαινόμενο που μπορεί να προκαλέσει πολλές απώλειες τόσο σε ανθρώπινο δυναμικό όσο και σε υλικά αγαθά. Πως γεννιέται όμως ένας σεισμός; Η λιθόσφαιρα δεν είναι ενιαία αλλά αποτελείται από ένα σύνολο μεγάλων και μικρότερων πλακών που γλιστρούν πάνω στο παχύρευστο υλικό του μανδύα πραγματοποιώντας σχετικές μεταξύ τους κινήσεις. Τα αίτια κίνησης τους πιθανόν να είναι οι οριζόντιες εφαπτομενικές δυνάμεις που ασκούνται στον πυθμένα τους από θερμικά ρεύματα μεταφοράς τα όποια δημιουργούνται στον ασθενοσφαιρικό μανδύα. Οι λιθοσφαιρικές πλάκες αλλού αποκλίνουν, αλλού συγκλίνουν και αλλού η μια κινείται παράλληλα εφαπτομενικά σε σχέση με την διπλανή της. Αποτελέσματα της κίνησης των πλακών είναι η αργή παραμόρφωση των πετρωμάτων στις παρυφές τους. Για το λόγο αυτό, στα πετρώματα που βρίσκονται κοντά στις περιοχές αυτές συσσωρεύονται τεράστια ποσά δυναμικής ενέργειας και αναπτύσσονται μεγάλες τάσεις που συνεχώς αυξάνουν. Όταν οι τάσεις αυξηθούν πολύ, ώστε να υπερβούν το όριο αντοχής του λιθοσφαιρικού υλικού στο σημείο αυτό, επέρχεται θραύση. Ταυτόχρονα πραγματοποιείται απότομη κίνηση των δυο τμημάτων που έχουν προκύψει, κατά μια επιφάνεια, έως ότου ισορροπήσουν σε νέες θέσεις. Η επιφάνεια αυτή είναι το σεισμικό ρήγμα. Τη χρονική αυτή στιγμή γεννιέται ένας σεισμός. Ο χώρος που πρωτοεκδηλώνεται η διάρρηξη των πετρωμάτων (σεισμογόνος χώρος) μπορεί κατά προσέγγιση να θεωρηθεί ως σημείο και ονομάζεται εστία του σεισμού. Το ίχνος της κατακόρυφης προβολής της εστίας πάνω στην επιφάνεια της γης είναι το επίκεντρο, ενώ η απόστασή του από την εστία (βάθος της εστίας) λέγεται εστιακό βάθος. Οι σεισμοί γεννιούνται μόνο μέσα στη λιθόσφαιρα και κατά κύριο λόγο εντοπίζονται στα όρια των λιθοσφαιρικών πλακών. Ανάλογα με το εστιακό βάθος, οι σεισμοί διακρίνονται σε επιφανειακούς όταν το εστιακό βάθος είναι μικρότερο από 60χλμ., ενδιαμέσου βάθους όταν το εστιακό βάθος κυμαίνεται ανάμεσα σε 60χλμ. και 300χλμ. και μεγάλου βάθους όταν το βάθος
20
είναι μεγαλύτερο από 300χλμ. Οι επιφανειακοί σεισμοί είναι αυτοί που προκαλούν συνήθως τις μεγαλύτερες καταστροφές. Οι
σεισμοί
που
προέρχονται
από
καταπόνηση
της
λιθόσφαιρας
χαρακτηρίζονται ως τεκτονικοί. Εκείνοι που σχετίζονται με εκρήξεις ηφαιστείων είναι οι ηφαιστειογενείς και τέλος, οι σεισμοί που οφείλονται σε τοπικά αίτια, κυρίως σε πτώση οροφών φυσικών σπηλαίων ονομάζονται εγκατακρημνησιγενεις. 8.2 Μέτρηση σεισμών. Η αναγκαιότητα σύγκρισης ενός σεισμού με κάποιο άλλο σεισμικό συμβάν σε άλλο τόπο και χρόνο, όσον αφόρα στα χαρακτηριστικά του σαν φυσικό φαινόμενο και τα αποτελέσματά του στη λειτουργία μιας οργανωμένης κοινωνίας, επέβαλε την υιοθέτηση δυο διαφορετικών φυσικών ποσοτήτων, του μεγέθους και της έντασης αντίστοιχα. Το μέγεθος ενός σεισμού εκφράζεται σε βαθμούς της κλίμακας Richter και είναι η φυσική ποσότητα που χρησιμοποιείται από τους σεισμολόγους για τη μέτρηση της φυσικής ενέργειας που απελευθερώνεται στο σημείο που εκδηλώνεται ο σεισμός. Η ένταση ενός σεισμού εκφράζεται με εμπειρικό τρόπο είτε σε βαθμούς της αναθεωρημένης κλίμακας Mercalli (MM) ή σε βαθμούς της κλίμακας MercalliSieberg (MKS) και είναι η φυσική ποσότητα που δίνει το μέτρο των αποτελεσμάτων ενός σεισμού στους ανθρώπους και στις ανθρώπινες κατασκευές. Οι σεισμοί που προκαλούν βλάβες έχουν τις περισσότερες φορές μέγεθος μεγαλύτερο από 5 βαθμούς της κλίμακας Richter. Θα πρέπει όμως να σημειωθεί ότι οι επιπτώσεις ενός σεισμού στους ανθρώπους και στις κατασκευές εξαρτώνται εκτός από το μέγεθος και από άλλους παράγοντες όπως: το βάθος της εστίας, τη θέση του επίκεντρου, το είδος της κατασκευής, τη γειτνίαση με ενεργά ρήγματα κλπ.
Σεισμογράφος
21
8.3 Πρόγνωση των σεισμών. Πρόγνωση σεισμού είναι η πρόβλεψη, με σιγουριά, ότι συγκεκριμένου μεγέθους σεισμός πρόκειται να συμβεί σε συγκεκριμένο τόπο και σε συγκεκριμένο χρονικό πλαίσιο. Η πρόγνωση που αφόρα τους σεισμούς που γεννιούνται με φυσικές διαδικασίες στο γήινο φλοιό, δεν έχει επιτευχτεί ως σήμερα. Θεωρείται, από μερίδα επιστημόνων, απίθανο να υπάρξει πρόβλεψη σεισμών με χρονική ακρίβεια μεγαλύτερη ενός ή δυο ετών και από πολλούς τίθεται επίσης υπό αμφισβήτηση η ίδια η σκοπιμότητα πιο βραχυπρόθεσμων προβλέψεων. Για ρήγματα που έχουν μελετηθεί επαρκώς στατιστικά, μπορούν να συνταxθούν μελέτες σεισμικής επικινδυνότητας της περιοχής και να γίνουν εκτιμήσεις της πιθανότητας ότι σεισμός κάποιας τάξης μεγέθους θα επηρεάσει την τοποθεσία εκείνη εντός διαστήματος μερικών ετών ή δεκάδων ή και εκατοντάδων ετών. Η προσπάθεια για βραχυπρόθεσμη πρόγνωση έχει επικεντρωθεί κυρίως στην αναζήτηση και μελέτη των αξιοποιήσιμων παραμέτρων πρόδρομων σεισμικών φαινομένων.
22
9. Σεισμοί στο μεσογειακό χώρο 9.1 Μεγάλοι σεισμοί στην Ελλάδα Η Ελλάδα, με βάση τα στατιστικά στοιχεία, από άποψη σεισμικότητας, κατέχει την πρώτη θέση στη Μεσόγειο και την Ευρώπη και την έκτη σε παγκόσμιο επίπεδο, μετά την Ιαπωνία, τις Νέες Εβρίδες, το Περού, τα Νησιά Σολομώντα και την Χιλή. Που οφείλεται όμως αυτή η σεισμική δραστηριότητα; Η Ελλάδα βρίσκεται στο όριο επαφής και σύγκλισης της αφρικανικής και της ευρασιατικής λιθοσφαιρικής πλάκας. Για το λόγο αυτό, η ενεργός τεκτονική στο χώρο αυτό είναι έντονη, όπως εξάλλου δείχνει η μεγάλη σεισμικότητα, η παραμόρφωση των γεωλογικών γόνων και τα ηφαιστειακά φαινόμενα που παρατηρούνται στην περιοχή. Η κατανομή των επίκεντρων των επιφανειακών σεισμών οριοθετεί διάφορες σεισμικές ζώνες. Η κυριότερη είναι αυτή που εκτείνεται κατά μήκος της εξωτερικής πλευράς του ελληνικού τόξου, δηλαδή, ακτές Δυτικής Ελλάδας, Ιόνια Νησιά, Ν.Δ. Πελοπόννησος, νότια Κρήτη, Κάρπαθος, Ρόδος. Άλλες σημαντικές ζώνες έχουν διεύθυνση Ανατολή – Δύση, όπως Β. Αιγαίου, Θεσσαλίας – Σποράδων, Πατραϊκού – Κορινθιακού κ.τ.λ. Η μεγαλύτερη σεισμική δόνηση στην Ελλάδα τα τελευταία εκατό χρόνια είναι ο σεισμός 7,3 βαθμών της κλίμακας Ρίχτερ, που έγινε στις 12 Αυγούστου 1953 στην Κεφαλονιά. Η χρονιά αυτή έφερε μεγάλα σεισμικά πλήγματα στο Ιόνιο Πέλαγος. Ο σεισμός έγινε αισθητός στην Ζάκυνθο και στην Ιθάκη. Ο σεισμός κατέστρεψε εξολοκλήρου το Αργοστόλι και το Ληξούρι. Ο απολογισμός ήταν 476 νεκροί, 2412 τραυματίες και τεράστιες υλικές καταστροφές.
Καταστροφές στα Επτάνησα από το σεισμό του 1953
23
Με βάση την εκδήλωση του φαινομένου κατά χρονολογική σειρά, οι ισχυρότεροι σεισμοί στη χώρα μας είναι οι παρακάτω: στον Άγιο Ευστράτιο, στις 12 Φεβρουαρίου 1968, με μέγεθος 7,1 Ρίχτερ με 20 νεκρούς και την κατάρρευση 175 κτιρίων. Ακολουθεί ο σεισμός που σημειώθηκε στο χωριό Στίβος της Θεσσαλονίκης, στις 20 Ιουνίου 1978, μεγέθους 6,5 Ρίχτερ, με 45 νεκρούς και 9.489 κτίρια της ευρύτερης περιοχής με σοβαρές βλάβες. Ο σεισμός στον Αλμυρό του Βόλου, στις 9 Ιουλίου 1980, μεγέθους 6,5 Ρίχτερ, χωρίς νεκρούς αλλά με 5.333 κτίρια κατεστραμμένα σε Μαγνησία, Φθιώτιδα και Θεσσαλία. Έναν χρόνο μετά, τον Φεβρουάριο του 1981,έχουμε τον σεισμό των 6,7 βαθμών της κλίμακας Ρίχτερ, στις Αλκυονίδες, με 20 νεκρούς, 500 τραυματίες και 22.554 κτίρια με μεγάλες ζημιές στις περιοχές της Βοιωτίας, της Αττικής, της Φωκίδας και της Εύβοιας. Στις 13 Ιουνίου 1986 εκδηλώνεται ο πολύκροτος σεισμός της Καλαμάτας, 6 Ρίχτερ, με 20 νεκρούς, δεκάδες τραυματίες, χιλιάδες άστεγους και πάνω από 9.000 κτίρια να έχουν κριθεί κατεδαφιστέα. Μόλις το 28% των κτιρίων της Καλαμάτας έμεινε ανέπαφο. Μεγάλες ζημιές υπέστησαν χωριά των νομών Γρεβενών και Κοζάνης, από τον σεισμό μεγέθους 6,6 βαθμών της κλίμακας Ρίχτερ που σημειώθηκε στις 13 Μαΐου 1995. Ένα περίπου μήνα μετά, τον Ιούνιο του 1995, 26 άνθρωποι χάνουν τη ζωή τους από το σεισμό μεγέθους 6,1 Ρίχτερ στο Αίγιο.
Καλαμάτα 1986
24
Αίγιο 1995
Ο σεισμός με τους περισσότερους τραυματίες (1600) τα τελευταία χρόνια ήταν αυτός που συνέβη στις 7 Σεπτεμβρίου 1999 στην Πάρνηθα. Ο απολογισμός αυτού του σεισμού, μεγέθους 5,9 Ρίχτερ, που συγκλόνισε την πρωτεύουσα ήταν143 νεκροί, εκτεταμένες ζημιές στις περιοχές του Μενιδίου, των Άνω Λιοσίων, της Μεταμόρφωσης, των Θρακομακεδόνων καθώς και περιοχές της Αθήνας και του Πειραιά. Αξίζει να σημειωθεί ότι 85 άτομα απεγκλωβίστηκαν ζωντανά από τα συντρίμμια.
Πάρνηθα 1999
Ισχυροί σεισμοί σημειώθηκαν και την τελευταία δεκαετία, στη Σκύρο το 2001, στη Λευκάδα το 2003, στα Κύθηρα και στη Ζάκυνθο το 2006, αλλά ευτυχώς χωρίς ανθρώπινα θύματα.
25
9.2 Μεγάλοι σεισμοί στις υπόλοιπες μεσογειακές χώρες Εκτός από την Ελλάδα, έντονη σεισμική δραστηριότητα στην περιοχή της Μεσογείου παρουσιάζουν επίσης η Ιταλία, η Τουρκία, η Αλγερία, το Μαρόκο και η Αίγυπτος. Ένας από τους ισχυρότερους σεισμούς των τελευταίων ετών στην Ιταλία, συνέβη στις 6 Απριλίου του 2009, στις 3.32 π. μ. τοπική ώρα στην πόλη Λ’ Άκουιλα της επαρχίας Abruzzo. Ο σεισμός ήταν ισχύος 6,3 MW, με επίκεντρο 95 χιλιόμετρα ανατολικά της Ρώμης και σε βάθος 10 χλμ. Πολλά κτίρια κατέρρευσαν με αποτέλεσμα πολλούς νεκρούς και ακόμα περισσότερους τραυματίες. Υπολογίζεται ότι περίπου 70.000 άνθρωποι εγκατέλειψαν τα σπίτια τους εξαιτίας των μεγάλων ζημιών που υπέστησαν. Εξίσου καταστροφικός ήταν και ο σεισμός μεγέθους 6 βαθμών της κλίμακας Ρίχτερ που συντάραξε την επαρχία Εμίλια – Ρομάνια της Ιταλίας το Μάιο του 2012. Μεγάλες καταστροφές υπέστησαν από το σεισμό δεκάδες εκκλησίες και ιστορικά κτίρια στη Μοντένα και στη Φεράρα. Επτά άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους και οι τραυματίες ξεπέρασαν τους πενήντα.
Ιταλία 2012
Ένας από τους ισχυρότερους σεισμούς στην Τουρκία ήταν αυτός που έγινε στις 17 Αυγούστου του 1999 και οφειλόταν στην ενεργοποίηση του ρήγματος της Ανατολίας, το οποίο ξεκινά νοτίως του Καυκάσου, διατρέχει τη βόρεια Τουρκία από ανατολικά προς τα δυτικά και καταλήγει στη Θάλασσα του Μαρμαρά. Την ίδια χρονιά ακολούθησε και δεύτερος σεισμός στις 12 Νοεμβρίου.
26
Τουρκία μετά τον σεισμό του Αυγούστου
Καταστροφικός ήταν και ο σεισμός που έγινε τον Οκτώβριο του 2011 στη νοτιοανατολική Τουρκία. Το επίκεντρο εντοπίστηκε 35 χλμ βορειοανατολικά της πόλης Βαν, κοντά στα σύνορα με το Ιράν. Ο σεισμός ήταν μεγέθους 7,3 βαθμών της κλίμακας Ρίχτερ και προκάλεσε υλικές ζημιές, τραυματισμούς, ακόμα και θανάτους. Ισχυρός ήταν και ο σεισμός που σημειώθηκε τον Ιούνιο του 2012 ανοιχτά της νοτιοδυτικής Τουρκίας, ο οποίος ευτυχώς δεν είχε νεκρούς. Όσον αφορά την Αλγερία, ισχυρός σεισμός μεγέθους 7,3 βαθμών της κλίμακας Ρίχτερ, σημειώθηκε το 1980, στην πόλη El Asnam. Τον πρώτο σεισμό ακολούθησε δυνατός μετασεισμός με μέγεθος 6,3 βαθμών. Και οι δυο σεισμοί προκάλεσαν σοβαρές υλικές ζημιές και έναν μεγάλο αριθμό νεκρών, περίπου 3.500 άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους. Ήταν ο μεγαλύτερος σεισμός στην περιοχή από το 1790 και μετά. Ο πιο πρόσφατος ισχυρός σεισμός στην Αλγερία, σημειώθηκε στις 21 Μαΐου 2003 και είχε μέγεθος 6,8 βαθμών της κλίμακας Ρίχτερ. Το επίκεντρο του σεισμού εντοπίστηκε στην πόλη Thenia, στην επαρχία Μπουρμέντες, περίπου 60 χλμ ανατολικά της πρωτεύουσας της χώρας. Περίπου 2.266 άνθρωποι σκοτώθηκαν, αρκετοί τραυματίστηκαν και 200.000 έμειναν άστεγοι. Πολλές ήταν και οι καταστροφές σε κτίρια. Ο σεισμός, τέλος, προκάλεσε τοπικό τσουνάμι. Σεισμός μεγέθους 6,4 βαθμών της κλίμακας Ρίχτερ, σημειώθηκε στις 24 Φεβρουαρίου του 2004 στο Μαρόκο. Τουλάχιστον 620 άνθρωποι σκοτώθηκαν, 926 τραυματίστηκαν, πολλά σπίτια καταστράφηκαν και πάνω από 15.000 άνθρωποι έμειναν χωρίς στέγη. 27
Στις 12 Οκτωβρίου 1992, σεισμός με μέγεθος 5,8 Ρίχτερ και επίκεντρο κοντά στο Dahshur 35 χλμ νότια του Καΐρου, ήταν ασυνήθιστα καταστροφικός προκαλώντας 45 θανάτους, τραυματίζοντας 6.512 και αφήνοντας 50.000 άστεγους. Ο σεισμός έγινε σε μια διάχυτη ζώνη ρωγμών που προέρχονται από το ρήγμα Monzala, το οποίο βρίσκεται κάτω από το δέλτα του Νείλου. Οι περιοχές με τις περισσότερες ζημιές ήταν στο Παλαιό Κάιρο και στα νότια κατά μήκος της δυτικής όχθης του Νείλου. Παρουσιάστηκαν πολλές ζημιές σε ιστορικά μνημεία, ενώ ένα μεγάλο μπλοκ έπεσε από την μεγάλη πυραμίδα της Γκίζας. Ο επόμενος ισχυρός σεισμός στην Αίγυπτο συνέβη στις 22 Νοεμβρίου 1995, στον κόλπο της Άκαμπα, και είχε μέγεθος 7,3 βαθμών της κλίμακας Ρίχτερ. Το επίκεντρο βρισκόταν στο κεντρικό τμήμα του κόλπου της Άκαμπα. Ήταν η μεγαλύτερη τεκτονική εκδήλωση στην περιοχή για πολλές δεκαετίες και είχε σαν αποτέλεσμα το θάνατο τουλάχιστον 8 ανθρώπων και τον τραυματισμό περίπου 30.
28
10 Αποτελέσματα- επιπτώσεις των σεισμών Οι επιπτώσεις των σεισμών στον άνθρωπο κατά κύριο λόγο είναι οι ακόλουθες: απώλειες σε ανθρώπινες ζωές, φυσικοί ή ψυχολογικοί τραυματισμοί, καταστροφή περιουσιακών στοιχείων, οικονομική διατάραξη, γεωλογικές επιπτώσεις που έχουν σαν αποτέλεσμα εδαφικές μεταβολές, και οικολογικές ζημιές που έχουν σαν αποτέλεσμα τη διαταραχή της επιφάνειας της γης. Ένας σεισμός μπορεί να προκαλέσει κατολισθήσεις εδαφών, πτώσεις βράχων ακόμα και χιονοστιβάδες. Ο βασικότερος λόγος πρόκλησης αυτών των φαινομένων είναι η εξαιτίας της σεισμικής κίνησης ελάττωσης της τριβής που συγκρατεί σε επαφή τα διάφορα στρώματα. Η εκδήλωσή τους μπορεί να προκαλέσει βλάβες στις κατασκευές αλλά και τον τραυματισμό ή τον θάνατο πολλών ανθρώπων.
Πτώσεις βράχων μετά από σεισμό
Οι καθιζήσεις και οι εξάρσεις εδαφών είναι άμεσες συνέπειες των κατολισθήσεων στα σεισμικά ρήγματα και σε ορισμένες περιπτώσεις μόνο, αποτελούν δευτερογενή φαινόμενα σε άλλα αίτια π.χ. σε κατολισθήσεις. Οι ρευστοποιήσεις εδαφών είναι σύνηθες φαινόμενο που λαμβάνει χώρα σε χαλαρούς, ιζηματογενείς σχηματισμούς που περιέχουν μεγάλη ποσότητα νερού. Η ρευστοποίηση κατά τη διάρκεια των σεισμών είναι υπαρκτή, σε μερικές περιπτώσεις, μόνο για επιστημονική παρατήρηση. Οι εδαφικές διαρρήξεις μπορεί να είναι επιφανειακές εκδηλώσεις των σεισμικών ρηγμάτων. Οι επιφανειακές εκδηλώσεις των σεισμικών ρηγμάτων έχουν μήκη που μπορεί να φτάσουν έως δεκάδες ή εκατοντάδες χιλιόμετρα.
29
Ρωγμή του εδάφους που προκλήθηκε από σεισμό
Τα θαλάσσια κύματα βαρύτητας (tsunamis), έχουν σχετικά μεγάλο μήκος κύματος και διαδίδονται στην επιφάνεια της θάλασσας μεταφέροντας σημαντικές ποσότητες νερού από το χώρο γένεσης του σεισμού σε άλλους χώρους. Τα tsunamis είναι επικίνδυνα όταν πλήττουν παραθαλάσσιες περιοχές προκαλώντας μεγάλες καταστροφές. Στον ελλαδικό χώρο ο κίνδυνος από τα tsunamis είναι σχετικά μικρός. Το πιο σημαντικό κύμα βαρύτητας που έπληξε τον ελλαδικό χώρο, ήταν αυτό της Αμοργού το 1956. Όσον αφορά τις συνέπειες του σεισμού στον άνθρωπο περιλαμβάνονται η εκδήλωση ασθενειών και η εξάπλωση επιδημιών (κυρίως παλαιότερα) στις σεισμόπληκτες περιοχές, οι τραυματισμοί, ακόμα και οι θάνατοι. Επίσης, αρκετές φορές, ο φόβος ενός νέου καταστροφικού σεισμού είχε οδηγήσει τους κατοίκους σεισμόπληκτων περιοχών σε μετανάστευση. Μετά από έναν σεισμό συχνά προκαλούνται βλάβες στα κτίρια, στα ιστορικά μνημεία, στο οδικό και το σιδηροδρομικό δίκτυο καθώς και στα δίκτυα ύδρευσης, τηλεπικοινωνιών, ηλεκτρικού ρεύματος και φυσικού αερίου. Οι βλάβες στο δίκτυο ηλεκτρικού ρεύματος είναι δυνατόν να προκαλέσουν πυρκαγιές, καθώς και τραυματισμούς ή θανάτους. Οι πυρκαγιές που προκαλούνται μετά από σεισμό, πολλές φορές, προκαλούν περισσότερα προβλήματα και καταστροφές από τον ίδιο τον σεισμό. Σημαντικότερες,
τέλος,
είναι
και
οι
επιπτώσεις
στις
οικονομικές
δραστηριότητες των κατοίκων, καθώς για το πρώτο τουλάχιστον χρονικό διάστημα 30
μετά τον σεισμό δεν μπορούν να εργαστούν. Επιπλέον, τις περισσότερες φορές, έστω και για μικρό χρονικό διάστημα υπάρχει διακοπή εκπαιδευτικών, πολιτιστικών και άλλων οικονομικών δραστηριοτήτων. Μετά από ένα σεισμό παρατηρείται επίσης, μείωση των ευκαιριών απασχόλησης, μείωση της αξία της ακίνητης περιουσίας και συνήθως αύξηση των ενοικίων. Αμέσως μετά από κάθε καταστροφικό σεισμό ξεκινάει οργανωμένη προσπάθεια της πολιτείας και των αρμόδιων φορέων για ανασυγκρότηση των περιοχών που έχουν πληγεί από το σεισμό και για επαναφορά της καθημερινότητας όσο το δυνατόν γρηγορότερα.
31
11. Μέτρα προστασίας από τους σεισμούς Πριν από το σεισμό, ελέγχουμε προσεκτικά το κτίριο που μένουμε και τα άλλα κτίρια των οποίων τυχόν είμαστε ιδιοκτήτες για τη διαπίστωση βλαβών από άλλο σεισμό η άλλων αδυναμιών και διορθώνουμε τις βλάβες. Τοποθετούμε τα βαριά αντικείμενα στα χαμηλότερα σημεία των δωματίων ή τα στερεώνουμε γερά όπου υποχρεωτικά πρέπει να βρίσκονται ψηλά (π. χ θερμοσίφωνες). Στερεώνουμε γερά τις βιβλιοθήκες και τα ράφια στους τοίχους και δεν τοποθετούμε σ’ αυτά αντικείμενα που μπορεί να πέσουν από το σεισμό. Πρέπει να γνωρίζουν όλοι οι ενήλικες της οικογένειας που βρίσκονται οι διακόπτες του νερού, του ηλεκτρικού ρεύματος και του γκαζιού, για να μπορούν να τους κλείσουν σε περίπτωση σεισμού. Εφοδιαζόμαστε με αντικείμενα, όπως κουτί πρώτων βοηθειών, φακός, δοχείο με νερό και φορητό ραδιόφωνο, και τα τοποθετούμε σε σημείο εύκολης πρόσβασης που το γνωρίζουν όλοι. Πραγματοποιούμε ασκήσεις σεισμικού συναγερμού, όπου αυτές προβλέπονται. Κατά τη διάρκεια του σεισμού, είναι πολύ σημαντικό να διατηρήσουμε την ψυχραιμία μας. Αν είμαστε σε κλειστό χώρο πρέπει να μετακινηθούμε σε ασφαλή θέση (π. χ κάτω από το τραπέζι) και να παραμείνουμε εκεί μέχρι το τέλος του σεισμού. Μόλις σταματήσει ο σεισμός, κλείνουμε τους διακόπτες του ηλεκτρικού ρεύματος και του γκαζιού, για να μην προκληθεί πυρκαγιά και βγαίνουμε έξω ήρεμα. Κατά την έξοδο μας από το κτίριο δεν χρησιμοποιούμε το ασανσέρ. Μόλις βγούμε από το κτίριο πρέπει να κινηθούμε προς ανοιχτό χώρο, δεν πρέπει να στεκόμαστε κοντά σε ψηλά κτήρια, κολώνες της ΔΕΗ κτλ, για να μην τυχόν πέσουν αντικείμενα και μας τραυματίσουν. Μετά το σεισμό, αν υπάρχουν εγκλωβισμένοι στα ερείπια ή τραυματισμένοι, ειδοποιούμε αμέσως την πυροσβεστική υπηρεσία, τα ιατρικά συνεργεία και βοηθάμε και εμείς στο έργο τους. Δεν παίρνουμε το αυτοκίνητο για να μετακινηθούμε, γιατί διατρέχουμε κίνδυνο και ταυτόχρονα εμποδίζουμε τα συνεργεία να κινηθούν για να κάνουν τη δουλειά τους. Δεν πρέπει μετά το σεισμό να περιφερόμαστε στους δρόμους γιατί διατρέχουμε κίνδυνο από την πτώση αντικειμένων. Πρέπει να είμαστε προετοιμασμένοι για πιθανούς μετασεισμούς. Επιπλέον, πρέπει να εξετάσουμε προσεκτικά το σπίτι μας για να διαπιστώσουμε τυχόν βλάβες, και θα μπούμε μέσα μόνο όταν αυτό επιτραπεί από τους αρμόδιους. Ερευνούμε προσεκτικά τις εγκαταστάσεις του ηλεκτρικού του γκαζιού και του νερού για πιθανές διαρροές, και ενημερώνουμε τις αρμόδιες υπηρεσίες αν διαπιστώσουμε βλάβες. Τέλος, για να 32
αποφύγουμε τον κίνδυνο πυρκαγιάς καθαρίζουμε αμέσως το σπίτι μας από αντικείμενα που περιέχουν εύφλεκτες ύλες.
33
ΒΙΒΙΟΓΡΑΦΙΑ Άτλας των Επιστημών, 2009, Ηφαίστεια και σεισμοί, Καθημερινή Γαιόραμα, Μάρτιος – Απρίλιος 2000, Σεισμοί – Ο καταστροφικός χορός της Γης, Ειδικές Εκδόσεις Α.Ε. Καραμπάτσα Α. – Κλωνάρη Α. – Κουτσόπουλος Κ. – Μαράκη Κ. – Τσουνάκος Θ, 2003, Γεωγραφία Ά Γυμνασίου, ΟΕΔΒ National Geographic, Φεβρουάριος 2002, Η Αίτνα φλέγεται, Εκδόσεις Λαμπράκη Ο.Α.Σ.Π., 2007, Σεισμός η γνώση είναι προστασία Παπαζάχος Β. Κ. – Δρακόπουλος Ι. Κ., 1992, Σεισμοί και μέτρα προστασίας, Εκδόσεις Ζήτη Παυλόπουλος Κ. – Γαλάνη Α., 2009, Γεωλογία – Γεωγραφία Α΄ Γυμνασίου, ΟΕΔΒ Παυλόπουλος Κ, 1998, Εφαρμοσμένη Οικολογία Ι (σημειώσεις), Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο Παυλόπουλος Κ, 2001, Εφαρμοσμένη Οικολογία, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο Ιστοσελίδες www.e-yliko.gr www.nationalgeographic.gr www.oasp.gr www.seismoi.gr www.seismopolis.gr www.wikipedia.gr
34
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
Βούκαλη Μαρίνα, Α1
Ερμίδη Ελένη, Α1 35
Τρίμι Φιόνα, Α1
Φιλίππου Λυγιάννα, Α1
36
Βούκαλης Γρηγόρης, Β1
Γκέγκα Μάρκος, Β1
37
Λάμπρου Λουκάς, Β1
Λέκκα Ντανιέλ, Β1
38
Μπαϊράμι Εσμεράλντα, Β2
Πισκαρδέλη Εένη – Μαρία, Β2
39
Μπάκο Οξάνα, Β2
Μεχάνη Άννα, Β2 40
Οι φωτογραφίες που ακολουθούν είναι από το ηφαίστειο που κατασκεύασαν οι μαθητές και από την αναπαράσταση της έκρηξης.
41
42
Οι μαθητές που έλαβαν μέρος στην Περιβαλλοντική Ομάδα είναι: Αλίου Χριστίνα, Βούκαλη Μαρίνα, Ερμίδη Εένη, Τρίμι Φιόνα, Φιλίππου Λυγία – Άννα, Βούκαλης Γρηγόρης, Γκέγκα Μάρκος, Κόλαϊ Κριστιάν, Λάμπρου Λουκάς, Λίκα Ντάριο, Μεχάνη Άννα, Μπάκο Οξάνα, Μπαϊράμι Εσμεράλντα, Πισκαρδέλη Ελένη – Μαρία, Αγκαβριλοάϊε Αλέξανδρος, Κατσάνης Γιώργος, Λάζε Τζουλιάνο, Λάμπρου Δημήτρης, Λόσεβα Μαρία, Λούπο Ανδρέας, Μουγιολάρι Άντζελα, Μπουφάι Μπριάν, Παπά Άγγελος, Περλέσι Κέβιν, Σελμάνι Λαουρέλα, Σλάνεβ Γιάβορ, Στάνα Ρετζέπ, Φραγκονικόλας Νίκος.
43