asw/ – PRL: Jak w Polsce zaprowadzano komunizm

HISTORIA

Jak w Polsce zaprowadzano komunizm

Zalążkiem komunistycznej władzy w Polsce był powołany w Moskwie 20 lipca 1944 r. Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego (PKWN) – marionetkowy rząd, będący płaszczyzną współpracy utworzonego w Związku Socjalistycznych Republik Sowieckich (ZSRS) - Związku Patriotów Polskich (ZPP) i działającej w podziemiu Krajowej Rady Narodowej (KRN). Oba te polityczne twory były pomyślane jako pro-sowiecka alternatywa dla rządu Rzeczypospolitej Polskiej (RP) w Londynie i podlegającej mu Armii Krajowej. Przewodniczącym PKWN został Edward Osóbka-Morawski z KRN, a wiceprzewodniczącą Wanda Wasilewska, która z polecenia Stalina organizowała ZPP. Kierownikiem resortu bezpieczeństwa publicznego był Stanisław Radkiewicz późniejszy szef Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego (potocznie zwanego UB) – głównego instrumentu terroru, zastraszania inwigilacji ludności do połowy lat pięćdziesiątych.

Kartka propagandowa wydana w grudniu 1948 r. z okazji „Kongresu Jedności Klasy Robotniczej” w Warszawie 8

Propaganda PRL twierdziła, że PKWN ogłosił manifest o powołaniu rządu 22 lipca 1944 roku w zajętym przez Armię Czerwoną Chełmie Lubelskim. Faktycznie dokument był zredagowany w Moskwie i ogłoszony przez tamtejsze radio. Manifest uznawał rząd RP w Londynie za władzę nielegalną i samozwańczą, potępiał konstytucję z 1935 r. będącą podstawą legitymizacji prawnej tego rządu, zapowiadał przejęcie majątków obszarniczych, rozbudowę systemu ubezpieczeń społecznych, powszechną, darmową oświatę. W sprawach granic wzywał do walki o „polskie słupy graniczne nad Odrą” a więc na rok przed przyznaniem Polsce ziem III Rzeszy na wschód od Odry. Na wschodzie granica miała być uregulowana w myśl zasady: ziemie polskie – Polsce, ziemie ukraińskie, białoruskie i litewskie – odpowiednim republikom sowieckim. Było to dwuznaczne, bo niektóre ziemie wschodnie II RP były wspólne i nie dawały się mechanicznie rozgraniczyć. W grudniu 1944 r. PKWN przekształcił się w Rząd Tymczasowy, konkurencyjny wobec uznawanego przez aliantów (USA, Wlk. Brytanii i Francji) Rządu RP w Londynie. Przejmował władzę na terenach Polski na zachód od Bugu zajętych przez Armię Czerwoną.

Kartka propagandowa wydana przed konferencją w Poczdamie w celu skupienia uwagi na granicy z Niemcami, nie ma wschodnich ziem II RP z Wilnem i Lwowem 9

Na konferencji w Jałcie w lutym 1945 Stalin, Churchill i Roosevelt uzgodnili, że przyszły rząd polski będzie zreorganizowanym Rządem Tymczasowym. Dokooptowaniem do niego niekomunistów miała zająć się komisja złożona z sowieckiego ministra spraw zagranicznych Wiaczesława Mołotowa i ambasadorów USA i Wlk. Brytanii. Skład nowego, poszerzonego rządu zwanego „Rządem Jedności Narodowej” uzgodniono w Moskwie w czerwcu 1945, a ogłoszono 28 czerwca w Warszawie. Premierem był nadal Edward Osóbka-Morawski, a wicepremierami ludowiec Stanisław Mikołajczyk, były premier RP w Londynie oraz Władysław Gomułka z Polskiej Partii Robotniczej (PPR). Dzięki temu zachodni alianci mieli pretekst do zamknięcia rozdziału współpracy z polskim rządem w Londynie, cofając mu uznanie na krótko przed konferencją w Poczdamie. Równało się to zgodzie na stalinowski plan skomunizowania Polski. Stalin chciał Polski formalnie niezależnej, w istocie jednak całkowicie mu uległej. Przeforsował granicę Polski na Odrze i Nysie mimo obiekcji W. Churchilla i Roosevelta, odcinając Polskę od ważnych dla jej historii i kultury Wilna i Lwowa, czyniąc się arbitrem ewentualnego sporu polsko-niemieckiego i zapewniając sobie głos w sprawach niemieckich. Sprawa przyszłego kształtu Niemiec nie była wówczas przesądzona i z punktu widzenia Moskwy Odra i Nysa miały być strategiczną granicą ZSRS. Polska wyszła z wojny z terytorium uszczuplonym o ok. 20% w porównaniu z 1939 rokiem i ludnością zmniejszoną o 1/3. Wyszła z niej jako państwo niesuwerenne, wyniszczone gospodarczo, okupowane przez sowieckie wojska. Komunistyczne rządy „zalegalizowano” w referendum z 30 czerwca 1946 r., w którym na dwa pytania komuniści sami odpowiedzieli metodą faktów dokonanych – czy utrzymane powinny być granica na Odrze i Nysie oraz upaństwowienie przemysłu i reforma rolna – a odpowiedź na trzecie – czy jesteś za zniesieniem senatu – została sfałszowana, czym zajmowała się specjalna, tajna komisja złożona z wojska, milicji, straży granicznej, funkcjonariuszy Urzędu Bezpieczeństwa i aparatu partyjnego PPR. Na 19 stycznia 1947 roku wyznaczono pierwsze po wojnie wybory, które odbyły się w atmosferze policyjnego terroru i także zostały sfałszowane. Polskie Stronnictwo Ludowe Mikołajczyka zdobyło zaledwie 28 mandatów na 444 dostępne i straciło reprezentację w rządzie. Bolesław Bierut „towarzysz Tomasz” został formalnie obrany prezydentem i był nim do 1952 roku, gdy nowa konstytucja zastąpiła urząd prezydenta Radą Państwa. 10

Kartka propagandowa wzywająca do głosowania za zmianami ustrojowymi

11

Mikołajczyk z pomocą amerykańskiego wywiadu ratował się ucieczką do USA. Jako polityk, który uznał Jałtę nie był popularny wśród polskich emigrantów.

Komunistyczne władze rozprawiły się z antykomunistycznym, niepodległościowym podziemiem: zachęcali ludzi do ujawniania się, zakładali karne obozy pracy, pacyfikowali „niezłomnych” i skazywali polskich patriotów w procesach pokazowych. Na śmierć skazano Witolda Pileckiego, jednego z bohaterów antyhitlerowskiego podziemia. Na 12 lat więzienia skazano pod zarzutem szpiegostwa biskupa kieleckiego Czesława Kaczmarka, który powołał komisję do zbadania okoliczności pogromu kieleckiego z 4 lipca 1946 r. którego ofiarą padła ludność żydowska. Władze komunistyczne obciążyły odpowiedzialnością za zbrodnię polskie podziemie niepodległościowe. Natomiast z raportu komisji, którą bp Kaczmarek przekazał ambasadorowi USA wynikało, że inspiratorem zbrodni był sowiecki aparat represji NKWD1 .

Reprodukcja plakatu „Olbrzym i zapluty karzeł reakcji” z 1945 roku wykonana w formie znaczka przez podziemną „Solidarność” w stanie wojennym Z końcem 1948 r. PPR połączono z PPS tworząc PZPR – Polską Zjednoczoną Partię Robotniczą. Nowym premierem został Józef Cyrankiewicz, który pełnił tę funkcję ponad 20 lat. W 1949 r. sowiecki marszałek Konstanty Rokossowski został polskim ministrem obrony i głównodowodzącym wojsk polskich. Zbiegło się to w czasie z pogorszeniem stosunków ZSRS-USA, gdy Stalin zaostrzył kurs z obawy przed nowym konfliktem zbrojnym po tym, jak Stany Zjednoczone ogłosiły doktrynę powstrzymania komunizmu. Wzorem sowieckim przystąpiono do kolektywizacji wsi, choć przejściowo zezwolono na prywatną własność ziemi. Na wieś nałożono kontyngenty – obowiązkowe dostawy na rzecz państwa. W 1950 r. dawną administrację cywilną zastąpiono „radami narodowymi” różnych szczebli podległych partii komunistycznej. W tym samym roku wypowiedziano przedwojenny

1 por. Radosław Patlewicz, „Historia polityczna Polaki: Nowe spojrzenie”, Wydawnictwo 3Dom 2018, t.2 s. 240-242. 12

konkordat ze Stolicą Apostolską. Nasiliły się ataki na Kościół, rozwiązano katolickie organizacje charytatywne, niechętną reżimowi hierarchię kościelną przeciwstawiano tzw. księżom-patriotom, którzy współpracowali z komunistami, popierano rozbijacką działalność polityczno-społeczną Stowarzyszenia PAX Bolesława Piaseckiego. 12 września 1953 r. po głośnym non possumus będącym reakcją na dekret komunistycznych władz uzależniający nominację na stanowiska duchowne od zgody administracji państwowej aresztowano kardynała Stefana Wyszyńskiego2 .

Najwyższą władzę w latach 1948-1954 sprawowała trójka: Bolesław Bierut (formalnie głowa państwa), Hilary Minc (decydował o gospodarce) i Jakub Berman (nadzór nad bezpieczeństwem i polityką kulturalną). Ważną personą był także Roman Zambrowski – szef Komisji Specjalnej do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym będącej organem pozasądowej represji wobec prywatnej własności i walki z prywatną inicjatywą.

Bolesław Bierut w otoczeniu pochlebców w Pałacu Kultury i Nauki, „daru” Stalina dla Warszawy Sekretarz generalny PPR Władysław Gomułka, choć był pryncypialnym komunistą, w sprawach, które uważał za ważne starał się zachować autonomię. Zabiegał u Stalina o dodatkowe gwarancje granic zachodnich, sprzeciwiał się kolektywizacji rolnictwa, chciał spolszczenia wojska i był przeciwny polityce ostracyzmu wobec Jugosławii pod rządami marszałka Tito. W 1948 r. pozbawiono go stanowiska I sekretarza PPR i oskarżono o „odchylenie prawicowo-nacjonalistyczne”. W 1951 r. Gomułkę uwięziono i zwolniono dopiero w grudniu 1954 r. po śmierci Stalina. Choć trzymano go w izolacji nie ugiął się i nie zdołano mu wytoczyć procesu pokazowego.

2 Z memoriału Prymasa Polski do władz PRL „Rzeczy Bożych na ołtarzu cesarza składać nam nie wolno. Non possumus! (Nie możemy)”.

13

Po tzw. tajnym referacie Chruszczowa z lutego 1956 r. o kulcie jednostki i zbrodniach Stalina i po śmierci Bieruta w marcu, wśród polskich stalinistów także zaznaczył się podział na tle rozliczenia zbrodni minionej dekady. Tzw. „natolińczycy” zwani „chamami” chcieli kontynuacji rządów silnej ręki, selektywnego ukarania winnych nadużyć i utrzymania dotychczasowego modelu stosunków z Moskwą. Przeciwna frakcja tzw. „puławianie” przezwani „Żydami” chciała ograniczonej liberalizacji i racjonalizacji systemu

Święto narodowe Konstytucji 3 maja zastąpiono międzynarodowym świętem klasy robotniczej 1 maja - ci, którzy nie brali udziału narażali się na szykany 14

w duchu komunizmu z ludzką twarzą i przekształcenia stosunków z Moskwą na bardziej partnerskie. Po buncie robotników w Poznaniu w czerwcu 1956 roku komunistyczna ekipa rządząca miała świadomość narastającego kryzysu. „Puławianie” gotowi byli poprzeć Gomułkę, mimo, iż był źle widziany w Moskwie. Jednak Chruszczow choć był grabarzem kultu Stalina nie chciał słyszeć o niezależności polskich komunistów. Jego wizycie w Warszawie 19 października towarzyszyły ruchy wojsk sowieckich. Przekonały go do zapewnienia, że interesy Moskwy w Polsce będą poszanowane i opuścił Warszawę. 20 października Gomułka został nowym I sekretarzem PZPR stając się, przynajmniej w początkowym okresie, idolem mas. Polska szczęśliwie uniknęła losu Węgier, gdzie doszło do sowieckiej interwencji. Na odwrót od „zdobyczy Października” nie trzeba było długo czekać; jednak Polska utrzymała margines swobody, którego najbardziej widocznymi elementami było indywidualne rolnictwo i duża społeczna ranga Kościoła. Z czasem kraj zaczęto nazywać najweselszym barakiem w obozie komunistycznym bądź jego najsłabszym ogniwem. Kompromis wyborczy z 1989 r. spowodował, że okres stalinizmu nie został w Polsce ostatecznie zamknięty. Wielu zbrodni tamtego okresu nie rozliczono i już się nie rozliczy, bo dokumentacja przepadła. Potomkowie funkcjonariuszy aparatu partii i bezpieczeństwa po 1989 r., a nawet wcześniej utrzymali się w biznesie, biurokracji państwowej, zawodach prawniczych i mediach. Niektórzy są nawet europosłami i celebrytami. Model funkcjonowania Polskiej Akademii Nauk nadal opiera się na rozwiązaniach sowieckich niepochlebnie przez niektórych zwanych „kołchozem dla naukowców”. W Polsce jako jedynym kraju postkomunistycznym nie uregulowano kompleksowo reprywatyzacji. Odzyskiwanie majątku skonfiskowanego po wojnie odbywa się na podstawie decyzji administracyjnych i orzeczeń sądu. Dotyczy to jednak tylko tych przypadków, w których przejęcie mienia przez państwo nastąpiło w niezgodzie z ówcześnie obowiązującym prawem. Osobną kwestią jest prawno-polityczna ciągłość Polski po 1989 r.: w jakim stopniu III RP jest kontynuacją tzw. „Polski lubelskiej” zapoczątkowaną przez manifest PKWN. asw/

15