5 minute read
Zrozumieć emocje
Lidia Zasada, Ewa Klaus
Rozważania na temat empatii w pracy z uczniami o specjalnych potrzebach edukacyjnych
Definicja empatii mówi, że jest to zdolność odczuwania stanów psychicznych innych osób; umiejętność przyjęcia ich sposobu myślenia, spojrzenia z ich perspektywy na rzeczywistość.
Zjawiskiem empatii zajmują się przedstawiciele wielu nauk społecznych: filozofii, socjologii, etyki, pedagogiki czy psychologii. Każda z nich inaczej formułuje założenia teoretyczne i metody badawcze. Jednakże wszyscy badacze zakładają, iż empatia jest możliwa tylko wtedy, gdy człowiek świadomie postrzega własne emocje, przez co jest w stanie odczytywać emocje innych. Czy człowiek się rodzi z empatią, ma ją w genach? Czy może się jej nauczyć?
Co decyduje o rozwijaniu empatii?
Wielu badaczy tematu twierdzi, że człowiek rodzi się z empatią, lecz zdolności ją rozwijające pojawiają się w okolicach piątego roku życia. Piaget i Kohlberg, badając poznawcze i emocjonalne determinanty zachowań prospołecznych, jako zdolności do wykazywania zachowań altruistycznych u dzieci, wskazali rozumowanie moralne i przyjmowanie perspektywy emocjonalnej. Rozumowanie moralne dotyczy dokonywania wyboru w określonych sytuacjach społecznych (na przykład: czy pomóc komuś, kto jest w potrzebie, czy lepiej nie spóźnić się do szkoły). Przyjmowanie perspektywy emocjonalnej to zdolność rozumienia sytuacji z punktu widzenia kogoś innego. Dziecko empatyczne nie tylko rozumie emocje innej osoby, ale także je przeżywa.
Co wpływa na kształtowanie empatii u dzieci? Z badań wynika, że największą rolę odgrywają relacje rodzinne i szkolne. Dziecko poprzez naśladowanie dorosłych uczy się właściwych zachowań i postaw, takich jak: opiekuńczość, wrażliwość, odpowiedzialność, darzenie uczuciem, niesienie pomocy potrzebującym.
Poziom empatii wynika z indywidualnych predyspozycji związanych z rozwojem i biologią. Wyróżnia się: predyspozycje biologiczne występujące w genach, czyli to, co dziedziczymy; predyspozycje
OPINIE, REFLEKSJE, DOŚWIADCZENIA REFLEKSJE 5/2022 73
psychologiczne, czyli wzorce budowane na relacjach z bliskimi oraz innymi ludźmi; predyspozycje środowiskowe – występujące podczas całego życia i warunkujące rozwój empatii.
Helen Riess, w książce Siła empatii zaprezentowała model oceny zachowań niewerbalnych pomocny w budowaniu empatycznej komunikacji. Opisała go na bazie anglojęzycznego akronimu E.M.P.A.T.H.Y (Eye contact, Muscles of facial expression, Posture, Affect, Tone of voice, Hearing the whole person, Your response). Litera E oznacza kontakt wzrokowy, który jest bardzo ważny w interakcji z drugą osobą. Daje poczucie wiarygodności, szczerości i zrozumienia. Litera M oznacza mimikę, dzięki której definiujemy emocje rozmówcy. Litera P odnosi się do postawy ciała, gestykulacji, czyli ekspresji odczuć. Litera A nawiązuje do afektu, czyli emocji, z nazywaniem których większość ludzi ma duże problemy. Dotyczy to zarówno własnych uczuć, jak i emocji rozmówcy. Litera T oznacza ton głosu, który w rozmowie bywa często istotniejszy od wypowiadanych słów. Litera H to holistyczne słuchanie, nie tylko tego, co mówi druga osoba, ale jaki ma ton głosu, postawę ciała, mimikę. I wreszcie litera Y – czyli nasza reakcja. Autorka przytacza wyniki badań, z których wynika, że w interakcji empatycznej wykresy tętna osób zaangażowanych w relację są identyczne. Aspekty empatycznego zachowania każdy z nas może odnaleźć w swoich umiejętnościach interpersonalnych, choć nie zawsze są one w pełni świadome.
Człowiek przez całe życie podlega rozwojowi duchowemu – między innymi kształtuje również empatię. Można się jej nauczyć poprzez różne ćwiczenia: obserwacji werbalnych i niewerbalnych zachowań innych osób; aktywnego słuchania, czyli rozumienia komunikatów, wczucia się w emocje drugiego człowieka; rozpoznawania własnych uczuć; prawidłowej komunikacji, czyli umiejętności rozmowy o uczuciach. Duże znaczenie dla poziomu empatii ma na przykład uczestniczenie w różnych formach wolontariatu – pomaganie innym, opiekowanie się zwierzętami. Nie mniej ważna jest tak zwana radość z życia – dostrzeganie pozytywnych jego stron i chwil, akceptacja siebie i innych. Pomocne mogą być także aktywności artystyczne, na przykład zajęcia teatralne – wczuwanie się w rolę i emocje postaci, analiza sytuacji, rozpoznawanie własnych i cudzych emocji.
Czy empatia jest ważna?
Psychologowie uważają, że empatia jest istotną umiejętnością społeczną, ponieważ dzięki niej człowiek może budować relacje interpersonalne. Osoby rozumiejące uczucia innych ludzi mogą we właściwy sposób reagować w sytuacjach konfliktowych oraz starać się ograniczać zachowania agresywne. Bez empatii trudno stworzyć szczęśliwe małżeństwo, więź przyjacielską, rodzicielską czy relacje w szkole lub w pracy. Przyjmuje się, że osoba empatyczna łatwiej wybacza, unika manipulacji czy kłamstwa, ponieważ sama nie chciałaby tego doświadczyć.
Czy empatia jest zawsze dobra? Jeśli pozwala rozumieć, wspierać i pomagać innemu człowiekowi, to wszystko w porządku. Natomiast jeśli człowiek zaczyna stawiać czyjeś emocje i potrzeby ponad własne, istnieje niebezpieczeństwo, że stanie się przedmiotem manipulacji, będzie wykorzystywany przez innych, a także jest narażany na wypalenie emocjonalne czy depresję. Każdy z nas lubi się czuć potrzebny, jednak musimy nauczyć się stawiać granice; zauważać ten moment, kiedy zdolność odczuwania cierpienia innych zaczyna mieć negatywny wpływ na nasze życie. Krótko mówiąc: przede wszystkim trzeba być asertywnym.
Współczucie i współodczuwanie – to pojęcia podobnie brzmiące, ale różnią się od siebie znaczeniem. Pierwsze dotyczy dostrzegania trudnej sytuacji, cierpienia u innej osoby oraz chęci niesienia jej pomocy i wsparcia. Drugie oznacza zrozumienie, czego faktycznie oczekuje osoba potrzebująca pomocy – może tylko wysłuchania, potrzymania za rękę, a może materialnego lub rzeczowego wspar-
74 OPINIE, REFLEKSJE, DOŚWIADCZENIA REFLEKSJE 5/2022
cia, o które nie potrafi poprosić? Czy to wystarczy? Nigdy do końca się tego nie wie. Niezależnie od tego, jakie emocje towarzyszą współodczuwaniu, wszystko, co dotyczy drugiego człowieka, jest najcenniejszym doświadczeniem duchowym.
Jak kształtować empatię?
W naszej pracy z uczniami o specjalnych potrzebach edukacyjnych często stajemy w obliczu sytuacji trudnych. Musimy pomóc dziecku, które nie rozumie swoich emocji i zachowań. Także rodzina ma często problemy z relacjami z otoczeniem, które nie dostrzega specyfiki jej funkcjonowania. Naszym zadaniem jest pomaganie i uczniom, i ich najbliższym. Empatia staje się pomostem między osobami z niepełnosprawnościami a resztą świata. Gotowość dzieci do dzielenia się, pomagania i współpracy podlega tym samym mechanizmom, co kształcenie wszelkich zachowań prospołecznych – wzmacnianiu i uczeniu przez obserwację. Widok radości przeżywanej przez kogoś, komu się pomogło, podziękowanie, pochwalenie to ogromne wartości nagradzające i modelujące przyszłe zachowania w podobnych sytuacjach.
Odkąd psychologia kładzie większy nacisk na psychospołeczny rozwój dziecka, jest ono bardziej związane z osobowością i cechami uczuciowym nauczyciela. Ocenia się, że empatyczni nauczyciele cechują się umiejętnością stawania w obronie ucznia i lepiej rozumieją jego zachowania w różnych sytuacjach szkolnych. Czasy, w których przyszło nam żyć, są niewątpliwie trudne. Doświadczyliśmy wielu negatywnych emocji związanych z pandemią. Teraz widzimy okrucieństwa wojny, która toczy się tuż za naszą granicą. Przyjmujemy do polskich szkół uczniów z Ukrainy – dzieci o poranionej wojną duszy. Nikt nie spodziewał się, że stanie wobec takich problemów. A to, jak im sprosta, jest miarą jego człowieczeństwa. Jako społeczeństwo pokazaliśmy, co empatia oznacza w praktyce. Możemy być z siebie dumni.
Wykazując się empatią w życiu codziennym, w relacjach z drugim człowiekiem, uczymy empatii innych. Każdy – dziecko czy dorosły – chce być zrozumiany, zaopiekowany, godnie potraktowany. Rozumiejąc innych, być może lepiej zrozumiemy samych siebie. Zacznijmy od zwykłej codziennej życzliwości, uśmiechu, serdecznego gestu, bowiem na naukę empatii nigdy nie jest za późno.
Bibliografia Eisenberg N.: W świecie porozumienia bez przemocy. Praktyczne narzędzia do budowania więzi i komunikacji, przeł. B. Malarecka,
D. Syska, Podkowa Leśna 2013. Szczepan-Jakubowska D., Jakubowski J.: Jak ćwiczyć i rozwijać empatię?, akcja-empatia.pl, data dostępu: 28.06.2022. Empatia – czym jest, jak można się jej nauczyć?, e-zdrowie.pl, data dostępu: 28.06.2022. Rembowski J.: Empatia. Studium psychologiczne, Warszawa 1989. Riess H.: Siła empatii, Warszawa 2019. Ross V., Marshall M., Scott A.: Psychologia dziecka, Warszawa 1995.
Lidia Zasada
Pedagog specjalny, tyflopedagog, nauczycielka plastyki w Szkole Podstawowej w Specjalnym Ośrodku Szkolno-Wychowawczym im. Kawalerów Orderu Uśmiechu w Tanowie. W swojej pracy rewalidacyjnej z uczniami z niepełnosprawnością intelektualną stosuje metody arteterapii przez sztukę. Prezes Fundacji „Bądźmy Razem z Niepełnosprawnymi w Tanowie”.
Ewa Klaus
Pedagog specjalny, nauczycielka plastyki w Szkole Podstawowej oraz rękodzieła artystycznego i florystyki w Szkole Przysposabiającej do Pracy w Specjalnym Ośrodku Szkolno-Wychowawczym im. Kawalerów Orderu Uśmiechu w Tanowie. Członek Zarządu w Fundacji „Bądźmy Razem z Niepełnosprawnymi w Tanowie”.
